JAVA. 


TWEEDE AFDEELING. 


DE VULKANEN EN VULKANISCHE VERSCHIJNSELEN. 


TWEEDE HOOFDSTUK. 
OOSTELIJK JAVA, 


in schetsen, ontworpen op eene reis door het eiland op 
het einde des jaars, 1844. 


VOORAFGAANDE AANMERKING. 


Bij mijne reizen door Java had ik tot stelregel aangenomen 
om de beschrijvingen van natuurvoorwerpen en natuurtooneelen 
op heeter daad te ontwerpen, alvorens de indrukken, van hetgeen 
door mij was aanschouwd, verzwakt en door nieuwe beelden 
uitgewischt waren. Ook gedurende mijne reis in 1844 onder- 
nomen, welker resultaten het onderwerp van dit tweede hoofd- 
stuk uitmaken, ontwierp ik elken avond mijne schilderingen, 
waarbij ik mijn geheugen te hulp kwam door aanteekeningen, 
inden loop des daags, met potlood in zakboekjes, bij het aan- 
schouwen der behandelde voorwerpen zelve, gemaakt. Verschil- 
lende redenen, waartoe ook behoort de aanmoediging, welke 
ik van verscheidene welmeenende vrienden , die mijn handschrift 
hebben gelezen, ondervond, hebben mij het voornemen doen 
opvatten deze schetsen onveranderd, in haren oorspronkelijken 
vorm mede te deelen. 

Hoewel deze afdeeling voornamelijk bestemd is ter behandeling 
der vulkanen van Oostelijk-Java, van den goenoeng Kèloet af 
(volgende op den laatsten vuurberg, den Wilis, welke in het 
eerste hoofdstuk is beschreven geworden), zoo heb ik echter 
gemeend ook de Soenda-landen, door welke mijne reis aan- 
vankelijk liep, hier niet te mogen uitsluiten, Eensdeels ten 
einde den zamenhang niet te verbreken, en den lezer met 
een tweetal nieuwe, merkwaardige bergen, den Tampomas 
en den Tjikorai, bekend te maken, anderdeels ten einde een 
anderen vulkaan, den Goentoer, na de uitbarstingen, welke hij 
sedert dien tijd heeft ondergaan, op nieuw in oogenschouw te 


510 


nemen, voer ik den lezer nog eenmaal door de Böerida-hiiden 
alvorens ik hem het oostelijk gedeelte van het eiland afschilder, 
in de hoop, dat deze kleine omweg hem even weinig moge 
berouwen als mij, die denzelven in 1844 maakte. 

De rotssoorten, van welke in deze schetsen is gewag gemaakt, 
bevinden zich onder de met Bat. geteekende nommers te Batavia, 
in het museum van het Bataviasch Genootschap van kunsten en 
wetenschappen, alwaar dezelven met mijne opgave kunnen ver- 
geleken worden. Kleinere exemplaren dier verschillende rots- 
soorten heb ik mede naar Europa gebragt, en met de overige 
(geognostische en palaeontologische) verzamelingen in «’s Rijks 
museum voor natuurlijke historie,» te Leiden, nedergelegd 
waarop de met L. voorziene nommers betrekking hebben. — 
De beschrijvende lijst dezer verzameling zal, met naauwkeurige 
opgave der plaatsen, vanwaar de voorwerpen afkomstig zijn, naar 
geregelde volgorde, aan het einde van dit werk worden mede- 
gedeeld, opdat alle steensoorten, die bij elk der vermelde 
bergen zijn opgenoemd, nagezien en onderzocht zouden kunnen 
worden. 

DE SCHRIJVER. 

LEIDEN, 
den 1 Mei, 1850, 


EERSTE SCHETS. 
VAN BUITENZORG TOT AAN BANDONG. 


»Sei mir gegrüsst, mein Berg mit dem röthlich strahlenden Gipfel, 
»Sei mir, Sonne, gegrüsst, die ihn so lieblich bescheint 
f (Scuirven, Spaziergang.) 


Tandjoer, den Ten Augustus, J844. 


Vóór nog het gesternte des daags zijne gouden stralen over 
den zoom van het Megamendoeng gebergte had geschoten, 
strekten zich aan het poststation Wangoen (boven Buitenzorg) 
24 versche beenen (namelijk, paardenbeenen) uit, gereed om 
de vier raderen, waarop mijn wagen rustte, verder in beweging 
te stellen. Weldra tintelden de drie hoogste toppen van den 
Buitenzorgschen berg (de Salak, de Gajak en de Tjiapoes) 
in den gloed der morgenzon, terwijl de noordwestelijke voor- 
sprong van den Gêdé (Tjikopo-Tjiseroea) en de geheele tusschen- 
ruimte tot aan den Salak nog in de schaduw der Megamendoeng 
keten lag t). Peinzend rigtte ik het oog op dezen bergtop, 
‘dien sedert 1812 zoo vele apostelen der natuurkundige Com- 
missie hadden bezocht, terwijl daarentegen 50 andere en merk- 
waardigere bergen van Java nog niet door den voet van 
eenen natuuronderzoeker waren betreden geworden; de koele 
morgenadem der natuur wekte nieuwen lust tot reizen in mij 
op, terwijl de schoonheid harer plantenpracht,— hier lag het 
geboomte nog in diepe schaduwen verborgen, ginds schitterden 
enkele toppen der palmboomen reeds in het zonnelicht, — 


*) Indien de hoogte van den berg, welke de schaduw werpt, benevens de afstand 
van den anderen berg bekend zijn, zoo zou het gemakkelijk vallen, naar den waren 
tijd des zonsopgangs, de hoogte van den laatsten te bepalen, wanneer men den oogen- 
blik waarneemt waarop de kruin voor het eerst door den zonnestraal wordt verlicht. 


512 


dien dichterlijken zin, die steuning van het voor uitwendige 
indrukken vatbare gemoed in mij levendig maakten, welke 
door de gedurige wederzijdsche werking met de uiterlijke natuur 
het leven zoo rijk aan genot maakt. Niets echter is beter in 
staat om een te hoog gestemd gevoel te matigen, dan een 
rijtuig op Java, door Javasche paarden getrokken en door een 
Javaschen voerman bestuurd. Van buiten ratelen de wielen 
en snuiven de paarden, — van binnen klapperen een dozijn 
blikken kisten en trommels, — van voren verneemt men het 
woedende geklap van den koetsier, — en van achteren laat 
een trio van loopers hun onophoudelijk vocaal concert hooren 
van: ajoo — oh, — ajoo — br — hui — bur, bur! — voor- 
waar niet met eene Jenny Lindsche, hartroerende, maar toch 
oorverdoovende stem. 

Bij Pondok Gêdé ging de zon op en bescheen zij de Afri- 
kaansche woestijn, namelijk, de aanplantingen van Coche- 
nille-Cactus aan de eene zijde en de schoone dorpboschjes, die 
zich in welige groepen aan de andere zijde verheffen. Met welk 
eene onverschilligheid ziet het oog, na een tienjarig verblijf, 
dit schoone bladerengewelf van Ramboetan (Nephelium lap- 
paceum, e‚ a.) van Mangga en van vele andersoortige vrucht- 
boomen, — of het fijne, gevinde, zacht uitgespreide loof der Parkia 
biglobosa Benth. (pèêté) en de majestueuze, schitterende toppen der 
Kokos- en Pinang- (Areca) palmen, die zich boven de eerstgenoem- 
den verheffen en ons allen zoo zeer met opgetogenheid vervulden, 
toen wij dezelven voor het eerst aanschouwden!? — De kracht 
der gewoonte verstompt alle genot, slechts de werking der tegen- 
stelling maakt de schoonheid der natuur uit; verandering, 
gedurige afwisseling moet derhalve de prikkel zijn, die de vatbaar- 
heid van ons gemoed voortdurend frisch en levendig houdt. 
Eindelijk verlangt men even zoo zeer naar de meer zamenge- 
drongen vormen, welke de natuur ons in het noorden vertoont, 
naar het Witsones gezigt eener weide, naar een bosch van 
laag gegroeide eiken, of naar een kersenboomgaard ‚-— als men 
vroeger reikhalzend uitzag naar de palmboom-wouden van Indië. 
Leve derhalve de industrie in werktuigkundige ondernemingen, 


Lawvu, Liguur 1, tegenover Blads. 46N, eerste hoofdstuk, eerste afdeeling. à 


| 
E Lawu,biguur 3. 
| \ 


Lawu Viguurz, 


00, 


$ 
beo 


\ Dore 5 Piguren behooren tot het 


EEE 
gaten wi ALLES TT 


5 Maat 


atsapscttalreed SLOD, og, 
Sr 5 id Isaan, 
NN KAD 
8 S 7 7 
be 27® KS RSS % 
Wij S N G 
oboroudf RS AE, Se Ee 
Z : 
ES 5 4 a 5 5 5 
: 000 0PC ET eeYIg 
5 Een 0 S 
BE rn SHL E 
Wob AOL 5 ZZ E 
3 Dodol, 2 bn 5 
5 U Vlog 0 5 
Ee Z 4 zee 7 
Uumpo yy 
® 


ops 


Situatieschets van den to 


p des Lawu. 


(1838) 


jen 
IN 


NIN 
IN 1, 
Se) 


SS 


NNT, 
SS 


EN 


Be B 5 
dE id 
Kl 4 zi 5 OP EENNNINEDS EAS B 
Za Ge 
S ZAL 
sf et 
ak | 
E( 
EN 
BS 
EEN 5 aas 
je en 
0d 
d 


nd 


PEES 
& Nl A vs p Be 
NS) EN oM & a 
\ N 


ed ann Dry nmB 


Jop 
Par] voet. 
neee enn: | 


of 
naar 
A 

/ : 


ad 
mp 


1 
Wp 


gsten lop (10063) 
/y /m 

1 
Op 


ms 
(/ 


fen gemaakte terrassen 
‚fy 
zj 


/j 
en 
/ 
1 


Dampende gaten en spleten in de kraterklo 


re R 
Dj 38 | Ĳ 
Sa ts II, 
SSN Ages ZN ANNE 1 
\ Î 2 = 
N 8 ER 
i NS Ei ANN Le 
ZEER \ SN P 
SA S& NS S 7 
stam KISS Ss S ZE 
Sur NMIEFSSS ûS > SS 5 
ree. ANS ENSEN IE 5 En Ls 
rà Ee N Af Ee 
* 
N | E 
NN 
AAN Ge LE 
is NN ; En 1 ZA - Ken en IN 
e : | 
SN gj | 
ij SS SNN > 
ze © we IN Ee 


\ 
AN 


AS 


IN 


N 


Z 1) 
g Sj \ 


\ 


\\ 


Lawu, F 


LJ \ 25 
7 fj EER LZ / / 
Ze ZN SN SN 
Zg ZIN NN 


RS 


NNC AN 
N 1 N 
£ 


Ef 
SN NN 


GP 


SS 


Op / 

/ OU die N / | N APA) | N 
a ZN can 
/ | LTA 


AN 


ANN 


513 


die het reizen gemakkelijk maken, — leve de spoorweg! — en 
God sterke de veêren van mijn wagen en doe de assen duren 
totdat ik althans Midden-Java heb bereikt. 


„Auf dass wir uns an ihr zerstreuen 
‚Nur darum ist die Welt so gross.” 


Zoodra de schemering aanbrak, bezag de koetsier mijn loco- 
motief met een zeer bedenkelijk gezigt; hij scheen geen groot 
vereerder van antiquiteiten te zijn en herinnerde zich eene vroe- 
gere reis naar Tjandjoer, bij welke gelegenheid hij mij twee 
malen had omgeworpen. Regt verheugd eenen mij zoo waarden, 
ouden bekende aangetroffen te hebben, beloofde ik, in plaats 
van den éénen gulden, dien ik hem gewoonlijk gegeven had, er 
hem dezen keer twee te schenken, onder voorwaarde dat hij 
mij op deze reis met mijn wagen slechts ééns zou omverwer- 
pen. Aan den wegpas over den Megamendoeng (hoogte 4,620 
par. voeten) bemerkte ik met genoegen hoezeer de bebouwing 
vooruitging en de bevolking in aantal toenam, welk een en 
ander zonder eene gelijktijdige vermeerdering der volkswelvaart 
niet denkbaar is. Waar vóór weinige jaren alles nog met 
wildernissen bedekt was er rhinocerossen zich ophielden, daar 
hebben zich thans vele gezinnen nedergezet en een wel voor- 
ziene waroeng, die zijne spijzen, zijne koffij en koewé-koewé 
den reizigers aanbiedt, is op het hoogste punt van den pas aange- 
legd. Zoo valt ook hier in het oog, dat het aanleggen van goede 
wegen het krachtigst medewerkt tot de uitbreiding van de bebou- 
wing van een land; de Javanen volgen die wegen en zetten zich 
gaarne in de nabijheid derzelven neder; derhalve kan het vormen 
van nieuwe koloniën, indien dit door de toenemende bevolking 
wordt gevorderd, op de geschiktste wijze door het aanleggen 
van wegen naar bepaalde punten worden heen geleid. 

Ik zal niet treden in eene beschrijving van dezen druk be- 
zochten pas over den Megamendoeng, den hoogsten op Java, 
welken men met een voertuig kan passeren. De hoogste passen, 
welke men te paard (op werkelijke, begane wegen) passeert, 
zijn: de pas over het Diëng gebergte, van Pekalongan over 


514 


Batoer naar Wonosobo (op het hoogste punt ongeveer 6,500 
voet hoog) — en die over het Tèngger gebergte, van Tosari 
naar Wonosari en van Kêbo glaga naar Ledok-ombo. De laatst- 
genoemde pas bereikt op het hoogste punt 7,800 voet. 

In de dalkloof aan gene zijde van den pas stroomt, tusschen 
vulkanische *) rolsteenen, de beek tji Koendoel benedenwaarts ; 
dezelve scheidt den Megamendoeng (als voorgebergte keten van 
den Panggerango) van den hoogen en vlak geworden voet van 
den Gèdé, waarop, verder zuidwaarts heen, Tjipanas gelegen 
is. Aan den oever van de tji Koendoel, iets beneden doch in de 
nabijheid der brug, wordt men eenen loodregten, grijskleurigen, 
tamelijk gladden wand van ongeveer 40 voet hoogte gewaar, 
die slechts uit eene enkele laag verharde vulkanische asch (wadas 
door de Soendanezen, padas door de Javanen genoemd) bestaat. 
Deze asch, welke overigens in den omtrek van den Gêdé slechts 
zeldzaam wordt aangetroffen, vond hier in deze enge kloof 
eene zeer geschikte gelegenheid om zich op te hoopen en spoelde 
(bij eene vorige uitbarsting) waarschijnlijk met het water der 
tji Koendoel, welke in de kraterkloof ontspringt, als modder 
benedenwaarts. — Daar wij aan het poststation een versch voor- 
span van Tjandjoersche paarden hadden bekomen, werd dat 
gedeelte van den weg, hetwelk op een geringen afstand van het 
oostelijke voorgebergte van den Gêdé heenloopt en zich einde- 
lijk in romantische bogten aan den binnenwaarts gelegen voet 
van dit voorgebergte aansluit, zeer snel afgelegd. Al de af- 
zonderlijke toppen van dit gebergte hebben hunnen bijzon- 
deren naam (goenoeng Peser, g. Rasamala, g. Tjipanas, enz.); 
het gebergte zelf echter vormt, uit een geologisch oogpunt be- 
schouwd, slechts een geheel, en bestaat uit eene dwars loopen- 
de rij van aaneengeschakelde heuvelen, tegen wier binnenwaarts 
gelegen voet de zich breed uitstrekkende lava-stroomen van den 
Gêdé (het hoogland Tjipanas), — die hier bijna vlak geworden 


2) Blokken uit eigenlijken Trachiet, uit Phonolithen uit menigvuldige soorten van 
trachiet-lava bestaande, die door de bewegìng in het water zijn afgerond, zullen wij 
met dezen algemeenen naam (vulkanische rolsteenen) bestempelen. 


Wits. Figrur 1 


p Wilis. Figuur 2 


Wils Figuur } 


Wikis. Figuur 4 


Pandan hi uu / 


515 


zijn en slechts eene geringe glooijing bezitten, — in eene regte 
lijn aanloopen. Ten 5!/, uur kwamen wij reeds te Tjandjoer aan. 


Bandong, den 9" Augustus. 


Reeds vroeg in den morgen van den 8** zetteden wij onzen 
togt verder oostwaarts voor. — De vlakte van Tjandjoer is de 
verwijde en zich breeder uitstrekkende voet van den kegelberg 
Gèdé; zij daalt bijna overal in eene divergerende rigting van 
het middenpunt van den vulkaan benedenwaarts. De streken, 
welke ten zuiden van Tjandjoer gelegen zijn, dalen in eene 
zuidoostelijke rigting tot aan den voet van de noordelijke keten 
van het Djampang (Kêndêng) gebergte, terwijl de streken, 
welke ten oosten van Tjandjoer zijn gelegen en door welke de 
postweg loopt, met eene zachte en gelijkmatige glooijing tot 
aan den oever der tji Sokan naar het oosten afdalen; deze beek, 
welke in het (reeds iets meer zuidwaarts geëindigde) Kêndèng 
gebergte is ontsprongen, doorsnijdt het nu vlak geworden land 
in de rigting van het zuiden naar het noorden. 

De zachte en gelijkmatige glooijing dezer vlakte, welke van 
Tjandjoer (1,450 par. voet boven de oppervlakte der zee) tot 
aan den oever der tjì Sokan (866), op een afstand van 8 geogra- 
phische minuten (of 2 geographische mijlen), slechts 584 voet 
bedraagt, is bijzonder tot den rijstbouw in sawa’s geschikt, en 
werkelijk zien wij dezelve ook grootendeels tot op eene aan- 
merkelijke hoogte aan de helling van den Gêdé ten deele in 
reeds groene, ten deele in pas met water bedekte terrassen her- 
schapen, tusschen welke zich de kleine, scherp begrensde en 
meestal een ronden vorm hebbende boschjes van vruchtboomen 
als oasen (of als donkere vlekken op een heldergroen en zilver- 
blank gekleurd tapijt) hier en daar verheffen. Wie toch, die — 
reeds sedert langen tijd ongewoon is geraakt aan het gezigt van 
daken en torenspitsen van een Europeesch landschap, weet niet 
dat deze boschjes Javasche dorpen zijn en dat onder het bladeren- 
gewelf dier vrachtboomen, waar boven zich de toppen der Kokos- 
palmen verheffen, duizenden van tevreden bewoners leven in hutten 
van bamboesriet, waarmede zij hunne kleine boschjes omzoomen ? 


Lbb 


Dergelijke vlakten, die, als de uitgebreide en im eene diver- 
gerende rigting nederwaarts dalende voet van kegelbergen, met 
eene volkomen gelijkmatige helling (als glooijende vlakten) 
afloopen, worden zeldzaam op Java aangetroffen; gewoon- 
lijk gaan de benedenhellingen der vulkanen in terrassen over, 
of wel de gelijkmatige glooijing wordt door voorgebergten of 
door aan den voet des bergs liggende heuvelen (zoo als b. v. 
zelfs bij den overigens geheel geïsoleerd liggenden Lawoe wordt 
opgemerkt) gestoord; bij weinige vulkanen reikt de voet als 
eene gelijkmatige voortzetting der hellingscurve van de buiten- 

‘zijden des kegels tot aan de zee, gelijk zulks onder anderen 

met den zuidelijken voet van den Merapi het geval is. De 
vlakte van Jogjakêrta, welke hierdoor wordt gevormd, kan 
derhalve, hoewel 2/; lager dan die van Tjandjoer, met deze 
vergeleken worden en bestaat waarschijnlijk, even als de laatst- 
genoemde, uit vlak geworden lava-stroomen, die m het afvloeijen 
geenen wederstand ontmoetten. 

Eerst aan den regteroever der tji Sokan wordt het land vlak, 
het verval van het geheele landschap naar het oosten houdt 
op, — men heeft den voet des vulkaans verlaten, en men 
betreedt nu een vlak, golfvormig terrein, hetwelk zich tamelijk 
gelijk van hoogte (van 850 tot 870) vijf palen ver naar het 
oosten, tot aan de tji Taroem, uitstrekt en zich vervolgens, als 
vvlakte van Radjamandala», aan gene zijde der rivier even ver 
en op gelijke hoogte verlengt tot aan de kalkbergen van Mêsigit, 
waardoor dezelve aan de oostzijde van het plateau van Bandong, 
dat eene dubbele hoogte bereikt, wordt gescheiden. 

Beide rivieren, de tji Sokan en de tji Taroem, loopen bijna 
evenwijdig met elkander van het zuiden naar het noorden en 
vereenigen zich eerst op een afstand van verscheidene palen 
noordwaarts van den postweg. Zij hebben zich 150 4 250’ 
diepe kloven gegraven, die bij eene breedte, welke het dubbel 
der diepte bedraagt, van boven scherpe randen hebben, met 
steile, loodregt nederdalende wanden voorzien zijn en kanalen 
vormen, over wier beddingen (diep beneden de oppervlakte van 
den bodem! en op eenigen afstand volkomen onzigtbaar) hare 


517 


wateren nederwaarts bruisen. Tot eene gelijke diepte als 
de diepte dezer kloven bedraagt, bestaat het bedoelde tusschen- 
land (en zonder twijfel is zulks insgelijks het geval met de 
naast aangrenzende deelen der vlakte van Tjandjoer en van 
Radjamandala) uit niets anders dan uit vulkanisch puin, na- 
melijk, louter uit steenbrokken en conglomeraten van de meest 
verschillende grootte, die hier ter dikte van verscheidene hon- 
derd voet opgehoopt liggen en het hier voormaals aanwezige trog- 
vormige dal, tusschen den voet des vulkaans bij Tjandjoer en 
de kalkbergen van Radjamandala, tot op de tegenwoordige hoogte 
hebben opgevuld. 

De diepte der kloof van de tji Sokan, bepaald door barometer 
waarnemingen, bedraagt 150’, die der tji Taroem: 255’; geene 
der beide kloven reikt tot op het onder de puinmassa liggende 
gesteente, dewijl de beddingen nog uit eene volkomen gelijk- 
soortige massa bestaan als derzelver wanden, ten gevolge waar- 
van de eigenlijke dikte der puinlaag nog onbepaald blijft, even 
als het onzeker is op welke steensoort deze massa rust 
(waarschijnlijk echter op trachietribben, of aaneenverbonden 
lava-stroomen van den Gèêdé); misschien zou men in staat 
geraken beide te leeren kennen, indien men den loop der 
kloven dieper benedenwaarts volgde. Dat deze puinbodem 
of door verbrijzeling, of door uitbarstingen van vulkanen 
is ontstaan, — en groot is het aantal, dat in de nabijheid ge- 
legen is, zoo als b. v. de Boerangrang, de Gèdé, de Pa- 
toewa, — en door het zeewater hierheen is gespoeld geworden, 
alvorens de koraalbanken van Mêsigit tot op hare tegenwoor- 
dige hoogte van 2,500’ werden opgeheven, kan niet twijfelachtig 
zijn, wanneer men de hoedanigheid der puinbrokken in aan- 
merking neemt. Zij bestaan voor een gedeelte uit trachiet, 
waarin geene hornblende voorkomt, en voor een gedeelte uit 
trachiet met groote hornblendekristallen, welke, benevens 
glasachtige veldspaathkristallen, hier en daar verstrooid in de 
veldspaathachtige grondmassa van den trachiet voorkomen; 
verder bestaan zij ten deele uit steensoorten, waarin de horn- 
blende zoodanig de overhand heeft, dat zij in zuivere hornblende- 


518 


rots overgaan, — en ten deele uit veranderden, pgreusen en in 
lava van verschillenden aard overgeganen trachiet, waarin grootere 
of kleinere luchtbellen worden aangetroffen. Al deze brok- 
stukken, nu eens slechts een paar duim groot, dan weder ver- 
scheidene voeten in diameter, zijn door gruis, zand en asch van 
gelijken oorsprong tot eene brekzie zamengebakken, welke nu 
eens fijner dan weder grover van korrel is, nu eens los is en 
ligt kan verbrijzeld worden, dan weder eene rotsachtige vast- 
heid bezit. De tji Sokan heeft zich door deze brekzie een bed 
gegraven, dat den vorm van een kanaal bezit en enkele 
stukken van de wanden losgespoeld, die, hoewel uit duizenden 
van kleinere stukken zaâmgesteld, echter op zich zelven een geheel 
uitmakende, als rolsteenen van meer of minder rondgeslepen 
vorm op de bedding der rivier opgehoopt liggen. Dit puin- 
veld, tusschen beide beken gelegen, wordt door eene aardlaag 
bedekt, welke slechts eene dikte van 5 à 5’ heeft. Langs 
den oever der tji Taroem (althans ter plaatse waar zij den weg 
doorsnijdt) zijn de grootere puinbrokken verdwenen en door 
eene even dikke laag van fijn, op asch gelijkend vulkanisch 
zand vervangen, welke eene geelachtig bruingrijze kleur heeft 
en eene zekere mate van vastheid bezit; op vele plaatsen is 
dit zand geheel en al vergaan en in kleiaarde veranderd. Boven 
naar de oppervlakte toe bemerkt men in deze zand- of asch- 
laag eenige in horizontale lagen afgedeelde banken van kleine 
rondgesleten rolsteenen, uit trachiet bestaande, die, op het zand 
rustende en door zand bedekt, naar het schijnt in verscheidene 
tijdperken zijn gevormd gew ond en wier dikte afwisselend 5 
à 10’ bedraagt. In de vlakte echter van Radjamandala 
in welke de regteroever der tji Taroem , — aanvankelijk even hoog 
als vroeger, — overgaat, ligt aan de insnijdingen, welke het aan- 
leggen van wegen heeft noodzakelijk gemaakt en die op vele plaat- 
sen eene diepte van 25 à 50’ hebben, slechts eene losse leemaarde 
bloot, welke door het vergaan der straks opgenoemde conglo- 
meraten schijnt te zijn ontstaan, gewoonlijk roodachtig brum, 
op vele plaatsen bolusrood van kleur is, en op welker opper- 
vlakte eene laag van bladaarde ligt, die eene dikte van Î à 2’ bezit. 


519 


De kloven der tji Sokan en der tji Taroem zijn de eenigen 
op Java, welke den vorm der Sumatrasche plateau-beken hebben, 
zoo als b. v. van de Batang agam, in de Bovenlanden van Padang, 
van de aik Malakoet, der aik Goeté, van de beken van Tobah in 
de Batta-landen, welke allen hare hedde in gong lomiësmestagen 
(b. v. de rivier van Agam in eene puimsteenbrekzie tot op 
van 500) hebben uitgehold en scherp begrensde, ter zoden. 
zijde even hooge randen bezittende, de hoogvlakten doorsnij- 
den. De watermassa, welke de tji Taroem bezit, is ongeveer 
een derde grooter dan die der tji Sokan, en — dewijl deze beek 
vooraf in Bandong een plateau-stroom was, — door de daarin 
medegevoerde aarddeelen bijna altijd troebel ; zij vormt derhalve 
een scherp kontrast met het heldere water der kleinere tji Bodas, 
die in de nabijheid van het veer in deze uitwatert. (Verval der 
tji Taroem van Bandong tot aan dit punt 1,460 voet.) Waar- 
schijnlijk moet het aan de moeijelijkheid, welke het bewateren 
oplevert (uithoofde van de lage ligging van de stroombedden, 
ver beneden de oppervlakte van den bodem, en tevens door 
de golfvormige oppervlakte van het terrein), worden toegeschre- 
ven, dat het gansche tusschenland, tusschen de tji Sokan en 
de tji Taroem gelegen, eene onbewoonde, slechts met een laag 
groeijend woud en hooge grassoorten bedekte wildernis is. Alang- 
en Glaga-soorten (Imperata Alang, Sorghum tropicum, Imperata 
Glaga e. a.) maken het voornaamste gedeelte der plantaardige 
bekleeding uit; tusschen dit gras vindt men Bamboessoorten, 
Emblica officinalis Gärtn., het struikachtige Melastoma malaba- 
tricum L. en hier en daar eene enkele Golbertia obovata verstrooid; 
somwijlen vormen zij kleine boschjes, die, als in een park, door 
grasvelden van elkander zijn gescheiden en waarin Rotan en 
andere kleine palmsoorten, doch zeldzaam de grootere en digter 
met loof begroeide Ficus en andere boomen worden aangetroffen. 
Een scherp kontrast vormen deze gras- en kreupelhout-wilder- 
nissen met de lommerige en vochtige hoogstammige wouden, 
welke in derzelve nabijheid worden aangetroffen. Het valt minder 
bezwaarlijk zich een pad te banen door deze hoogstammige 
wouden, dan door gindsche wildernissen, die brandend heet zijn 


520 


en daarenboven tot een geliefkoosd verblijf strekken van herten, 
zwijnen en — tijgers. 

Het oponthoud veroorzaakt door het overzetten over beide 
beken, slechts eene derzelven, de tji Sokan, heeft eene uit balken 
gevormde brug, — en het langzame optrekken van den wagen 
tegen de steile oevers door middel van buffels, gaf ons over- 
vloedig tijd om de vermelde opmerkingen te maken; van het post 
station van Radjamandala, aan den regteroever der tji Taroem 
gelegen, reden wij, door 6 snuivende paarden voortgetrokken, 
weder in snelle vaart door de schoone vlakte van dien naam, 
welke zachtgolvend nu eens rijst, dan weder daalt en hier met 
indigo, daar met thee beplant is, tot dat wij, aan de grenzen 
van het plateau van Bandong, waar de weg naar de kalkbergen 
opwaarts loopt, weder een nieuw viertal van die geduldige gasten 
ontmoetten, in wier trekken domheid en ongevoeligheid zoo 
duidelijk te lezen staan (ik meen de buffels). Terwijl zij lang- 
zaam, maar met vasten tred, den wagen naar het doel heentrok- 
ken, bleef ons tijd genoeg over om de gesteldheid der kalkbergen 
te onderzoeken en eenige fossiele koraalbanken, waarin vele 
afdrukken van Conchylien voorkomen, te leeren kennen; deze 
koraalbanken zijn gelegen aan den voet van den berg Tjigoen- 
toer, in de onmiddelijke nabijheid der tji Bogo, op een afstand 
van een '/> paal aan deze zijde beneden aan den voet van het 
poststation Tjisitoe en wel ten westen van hetzelve (tegenover 
de kalkzuil goenoeng Kentjana). — Schilderachtig verheffen zich 
ter linkerzijde, derhalve noordwaarts van den weg, die in zikzak 
naar den pas opwaarts loopt, de kalktoppen Kentjana, Méêsigit 
en Karang paranten; op vele plaatsen schittert hunne krijtwitte 
kleur door het groen der omringende wouden. Meer voorwaarts, 
ten zuiden van den weg, verheft zich een vierde top, eene barre 
kalkrots, de goenoeng Hawoe, die als het ware louter uit teer- 
lingvormige, op elkander gestapelde stukken bestaat; aan den 
voet van dezen berg bereikt de weg zijne groolste hoogte van 
2,567’ en terwijl dezelve van dit paspunt af langs den noorde- 
lijken voet van den verlengden wand des g. Hawoe loopt, voert 
hij met eene aanhoudende, maar zachte glooijing benedenwaarts 


521 


naar de vlakte van Bandong. Gedurig breidt zich deze vlakte 
meer en meer voor het oog des reizigers uit en hare blaau- 
wende grensgebergten, waarin de eene vulkanische top aan 
den anderen is geschakeld, worden duidelijk en zigtbaar. Schit- 
terende waterspiegels van kleine meren, kunstmatig door het 
leggen van een dam tot waterleidingen gevormd en tusschen 
groen bewassen heuvels gelegen, lagchen den bezoeker uit eene 
geringe diepte ter linker zijde van den weg tegen, en welbe- 
bouwde akkers, met rijstvelden en dorpen bezaaid, doen zich 
aan des reizigers blikken voor. In het derde hoofdstuk zal van 
Bandong uitvoeriger gehandeld worden. 

Zonder thans hierbij langer te verwijlen, beveel ik dit schoone 
plateau, het grootste op Java, ja, het eenige op deze hoogte 
(alwaar zich, even als in het algemeen in de Preanger-Regent- 
schappen, meer de Sumatrasche typus van hooglanden, dan de 
Javasche typus van laaglanden met geïsoleerde kegelbergen, ont- 
wikkeld heeft) aan de opmerkzaamheid van reizigers, die hier 
zoowel in een meteorologisch als botanisch en geologisch opzigt 
rijke stof ter overweging zullen vinden. 

Ten 2 ure kwam ik op het sterk bevolkte, doch stille, liefelijke 
Bandong aan en maakte de noodige toebereidselen om, vóór 
mijn vertrek naar Oostelijk-Java, nog eenige punten in de meer 
afgelegen gedeelten der Preanger in oogenschouw te nemen 
(welke ik op vroegere reizen niet had kunnen aandoen) — en 
bovenal den berachten goenoeng Goentoer! nog eens te be- 
zoeken. Zoowel van de zijde van den heer Nagel, Assistent-Resi- 
dent van Bandong, als van de zijde van den Generaal Cleerens 
(Resident der Preanger) ondervond ik alle ondersteuning, welke 
tot mijn oogmerk diende, terwijl de laatstgenoemde mij van 
brieven aan de verschillende Regenten voorzien had. 


TWEEDE SCHETS. 


VULKAAN 15: GOENTOER. 5 


(Zie hoofdstuk 1. blz. 73.) 


«Ten einde eenen periodieken terugkeer van, of in het algemeen de 
1 ER $ 


wetten waarnaar immer gaand, F4 de natuur plaats 

grijpen te leeren doorgronden, worden zekere vaste punten, zorgvuldig 

5 gemaakte waarnemingen vereischt, die, aan bepaalde tijdperken ver- 
bonden, tot numerieke vergelijkingen kunnen dienen. » 

‚(Honor pr, Veber den Bau und die Wirkungsart der Vulkane.) 


Garoet, den Igtr Augustus. 


Vroeg in den morgen van den 10 Augustus zettede ik mijne 
reis welgemoed voort. De heer J. Maier, die zich ter herstelling 
zijner gezondheid met verlof in deze streken ophield, vergezelde 
mij van hier. Mijn wagen en mijne pakkaadje werden op den 
postweg naar Soemedang vooruitgezonden, — en in een ligter 
rijtuig, met paarden van den Regent bespannen, vlogen wij 
nau in eene vrolijke stemming oostwaarts heen over het plateau. 
Twee posten ver (de eerste Sindanglaja, de tweede Oedjoeng 
broeng wetan, beide op een afstand van 5 à 6 palen van elkander 
gelegen) volgden wij den grooten weg, welk gedeelte van den- 
zelven, ter vermijding der moerassige plaatsen in de vlakte, digt 
langs den voet der bergen, namelijk, langs de helling van den 

_Poelosari en van den Manglajang heen loopt; oostwaarts van 
het tweede poststation sloegen wij een smalleren binnenweg in, 
die in eene zuidoostelijke rigting door het oostelijkste gedeelte 
der vlakte van Bandong tot aan Tjitjalengka leidt. Vele kleine 
moerassen , met Potamogeton, zelfs met Chara-soorten omgroend, 
bedekt met Pistia stratiotes en getooid met de bloemen der Vil- 
larsia indica, ja, eenigen zelfs met de schoone Lotosbloemen 
gesierd, doen zich van tijd tot tijd aan het oog des reizigers voor. 


523 


Ten gevolge van de gedurige bogten, die de paarden nu eens 
naar de regter- dan weder naar de linkerzijde maken, uithoofde 
zij door de onbekwaamheid der voerlieden (gelijk bijna overal 
op Java het geval is) niet te mennen zijn, loopt men dikwerf 
gevaar in eene al te naauwe aanraking te komen met de bewo. 
ners dezer moerassen en door de ordelooze wijze, waarop de 
Javanen te werk gaan, blijft het een wonder, dat men er in 
het algemeen genomen nog heelshuids afkomt. Zonder hulp van 
2 of 3 loopers, die bij een gewonen wagen in Europa geheel 
onbekend zijn, maar die hier ieder oogenblik van hunne zitplaats 
achter den wagen moeten afspringen, ten einde de paarden te 
besturen, zou men op Java niet ver komen, en wien, die op 
Java gereisd heeft, klinken de onophoudelijk herhaalde woor- 
den «pitjah streng» — «lijst poetoes!» niet in de ooren, die, 
wanneer het goed gaat, stellig een driewerf herhaald oponthoud 
tusschen elk poststation veroorzaken? Van Tjitjalengka werd 
ons rijtuig weder door buffels tegen den tusschenrug, tusschen 
den berg Mandalawangi ten zuidwesten en den Boedjöeng 
in het noordoosten, over welken de wegpas naar Leles 
heenleidt, opgetrokken. De bodem bestaat hier voornamelijk 
uit eene harde, roodachtige klei, waarin vele steenbrokken 
worden aangetroffen en welke hoofdzakelijk met Alang- en 
Glaga-grassoorten is begroeid, waar tusschen duizenden van 
kleine Malaka-boompjes (Emblica officinalis) en eenige hier 
en daar verstrooid staande Acacia’s worden aangetroffen. In 
dergelijke wildernissen, — door den mensch, uithoofde van 
de onvruchtbaarheid des bodems en het gebrek aan water, 
vermeden; doch waarin zich vele herten ophouden, — is het 
dat de groote drijfjagten der Regenten plaats grijpen. Het 
hoogste gedeelte van den pas, tusschen de twee genoemde 
bergen gelegen, is vlak, op de wijze van een plateau, heeft 
eene breedte van !/; tot !/s paal van den eenen berg tot den an- 
deren en eene lengte, in de rigting vanden weg, van 1'/ paal. 
De noordoostelijke of Bandongsche rand van het plateau (van 
waar de Boedjoeng in het noorden 20° ten oosten en de Man- 
dalawangi in het zuiden 5° ten oosten wordt gepeild) ligt echter 

34 


524 


50 voet lager dan de zuidwestelijke of de naar de zijde van 
Leles gekeerde rand (van waar de Boedjoeng in het noorden 
10° ten westen wordt gezien), alwaar, in de nabijheid van een 
ouden, grooten Kiara-boom (Ficus sp.), het poststation Tjitjalengka, 
op een afstand van 25 palen van Bandong gelegen is. Hoogte van 
dit punt 2,665’. Met eene zachte daling tusschen beide uiteinden 
loopt het plateau eenigzins hol. Een liefelijk kontrast met de een- 
toonige graswildernissen van dezen bergrug vormen de Kokos- en 
Pinang-palmen van verscheidene kleine dorpen, die in eenzame 
bogten aan den voet der beide bergen gelegen zijn, maar vooral aan 
de zijde van den Boedjoeng worden waargenomen 1). Van hier 
loopt de weg weder steil nederwaarts langs eene berghelling, al- 
waar van ws 26 wd me enen: puinbrokken van Obsidiaan im 
het rond ffen, L.N°.88(Batav. N°.4.)*), 
die werkelijk vulkanisch las vormen, dat, zwartachtig van kleur 
en aan de randen doorschijnend, van zeer nabij met het gewone fles- 
schenglas overeenkomt; hoewel hetzelve uit eene digte, homogene 
massa bestaat, zoo worden in het binnenste echter kleine lucht- 
bellen aangetroffen. Deze doen zich aan het oog voor als witach- 
tige vlekjes en zijn opgevuld met eene witachtig grijze massa (van 
vergane veldspaathkristallen ?). Velen zijn aan hunne oppervlakte 
op zulk eene wijze gegroefd, dat zij even als versteend hout eene 
lamelleus-vezelachtige structuur schijnen te hebben; deze vorm is 
echter waarschijnlijk door verwering ontstaan en bepaalt zich, zonder 


Y) De hoogte, waarop men zich aldaar bevindt, kan derhalve de oorzaak niet zijn, 
dat de meeste dorpen ophet 2,125 à 2,150’ hooge plateau van Bandong de Kokos- 
palmen missen. (Zij groeïjen toch op gelijke hoogte te Leles, te Trogon en te Garoet 
zeer welig.) Door de bewoners wordt beweerd, dat zij aldaar niet willen gedijen, 
waarvan zij als oorzaken opgeven de harde kleiachtige bodem en de zware morgen- 
nevels, welke op het plateau vallen. De hoofdoorzaak ligt gerst alen in nd overge- 
erfde gewoonteder Javanen om geene Kokos-palmen te planten, 
gaan zij tot nieuwigheden over. Stinkende Katjangolie wordt mrs za het shi 
van Bandong overal gebezigd in plaats van de voortreffelijke Kokos 

*) Gelijk reeds in de Voorafgaande aanmerking aan het begin van in Ketaak is 
gezegd geworden, hebben al deze tweede, in parenthesi aangehaalde nommers betrek- 
king op mijne tere in En museum te Batavia, waar zich groote exemplaren 
van die rotssoorten bevinden, terwijl de eerst aangehaalde nommers op het Rijk’s 
museum van natuurlijke EE. te dB betrekking hebben, waar kleinere stukken 
daarvan nedergelegd zijn, 


525 


tot im het binnenste door te dringen, slechts tot de oppervlakte. 

Behalve in het Têngger gebergte is dit (voor zoo ver mij bekend 
is) de tweede plaats op Java, waar Obsidiaan wordt aangetroffen, 
hetwelk men onder de producten der Javasche vulkanen zelden 
vindt en misschien door den goenoeng Goentoer (den naastbij gele- 
gen vuurberg) hierheen werd geslingerd? (De regtlijnige afstand 
bedraagt 8 minuten.) Aan den voet der helling, bij den 27ste 
paal, loopt een weg in eene oostelijke rigting naar Baloeboer 
Limbangan, door het dal, hetwelk tusschen de Boedjoeng keten 
ten noorden en den kegelberg Kaledon ten zuiden wordt begrensd; 
dezen zijweg laten wij aan de linkerhand liggen en terwijl wij 
onzen weg zuidwaarts (zuid-zuidoostwaarts) verder voortzetten, 
beklimmen wij eenen nieuwen tusschenrug, welke van den Man- 
dalawangi oost-zuidoostwaarts naar den Kaledon heenloopt. Op 
een gerimgen afstand voor ons uit, in het zuidoosten, verheft 
zich deze berg (ook berg van Leles geheeten) als een kleine, 
maar steile, ruwe kegel. De topographie van dit weinig bekende 
gebergte-landschap is te ingewikkeld, dan dat men dezelve in 
eene bloote beschrijving duidelijk voor oogen zou kunnen stel- 
len; ik vermeen dus naar eene spoedig uit te geven kaart te 
mogen verwijzen, waarop ik getracht heb de ligging en de 
configuratie der bergen duidelijk voor te stellen. 

In menigvuldige bogten, nu rijzende dan dalende, volgt deze 
weg zijnen slingerenden loop door dit gebergte, welks rood- 
achtige leemaarde (met vulkanische steenbrokken vermengd) 
bij het aanleggen van dezen weg menigwerf diep doorgegraven 
moest worden; eerst aan gene helling van dezen tweeden 
pas is het den reiziger gegund zijne blikken op de schoone 
vlakte van Leles te werpen; deze vlakte strekt zich uit aan 
den zuidelijken voet van den bergrug, welke den Mandalawangi 
en den Kaledon verbindt en biedt het oog door hare groene 
rijstvelden, benevens door hare welige Pinang- en Kokosboschjes 
der dorpen een verheugend schouwspel aan. Zij heeft eene zachte 
glooijing naar het oosten heen en wordt, als ware het eene 
bogt, bijna aan alle zijden door gebergten omringd; ten noor- 
den wordt de vlakte begrensd op de zoo even vermelde wijze; — 


526 


ten westen door de verbindingsketen, welke zich tusschen den 
Mandalawangi en den Agoeng uitstrekt; — ten oosten door 
eenen tweeden steilen, bijna geheel geïsoleerd staanden kegel- 
berg, goenoeng Haroemon, benevens door zijne verbindingsruggen 
met de nabij gelegen bergen, — en ten zuiden door een lan- 
gen bergkam, die zich, van den Agoeng af oostnoordoostwaarts, 
ver in den dalgrond voortschuift. Het is deze berg Agoeng, 
waardoor de Goentoer geheel en al voor het oog verborgen 
wordt en welks oostwaarts gelegen uiteinde wij moeten over- 
trekken, ten einde in den eigenlijken dalgrond van Garoet aan 
te komen, waarvan de vlakte van Leles als de afgeslotene , doch 
overigens even hooge bogt moet beschouwd worden. #) 

In het zuidelijkste gedeelte der bogt, nabij den noordoos- 
telijken voet van den reeds genoemden ver uitloopenden rug 
van den Agoeng, ligt de hoofdplaats Leles, opmerkenswaardig 
door eene der grootste bronnen van Java, welke oostwaarts 
beneden het dorp als eene waterrijke beek, tji Tjapar geheeten, 
eensklaps uit den vulkanischen, met kloven doorgroefden bodem 
opwelt en eene tamelijk vaste temperatuur van 76” Fahr. bezit. 
Over het bekken, met kristalhelder water gevuld, is een klein 
huisje gebouwd, in welks nabijheid men steeds een aantal 
Lelessche schoonen zal aantreffen, hetzij in het water badende, 
of met bamboes buizen onder den arm , ten einde water te halen. 
Nu loopt zij door het laagste, oostelijkste gedeelte der vlakte 


5 ) De sbatorhelft van dezen dal d Î lijk slechts-Limò d 
en vormt een afzonderlijk regetachap met de hoofdplakt Garoet in het midden: de 
plaatsen Tjikatjang hooger op en Wanakêrta meer benedenwaarts gelegen; terwijl 
de linkerhelft met de plaatsen tad (3,670 voet) op het hoogst gelegen gedeelte, 
Trogon (2,200') in het midden en Baloeboer Limbangan (1,700) op het lagere gedeelte, 
op eene zeer onnatuurlijke wijze tot een ander Son tot Bandong behoort. 


De rivier (tjí) Manoek, welke den dalgrond in het midden, in zijne ir hen van 
het zuidwesten naar het noordoosten iobrscobnl, scheidt beide regentschappen van 
elkander; veel beter toch zou het „ dat de linker- of noordwestelijke hendel 


van den Mandalawangi over den Kiend heen tot aan den Papandaijan de grenzen 
tusschen dit regentschap en dat van Bandong uitmaakte. Zonder verder acht te slaan 


genoemde 3 Bandongsche en 3 Limbangansche plaatsen, — welke aan den linker- en 
aan den regteroever der rivier ongeveer op gelijke hoogte tegenover elkander gelegen 
zijn, — als één geheel beschouwen en noemen wij denzelven: het dal van Garoet. 


527 


van Leles, en vliet, terwijl zij alle andere beken opneemt, die 
van het westen dwars naar haar toestroomen, in eene noordelijke 
rigting langs den binnenwaarts gekeerden voet van den Haroe- 
mon, gaat vervolgens tusschen dezen berg en den Kaledon in 
eene smalle kloof door conglomeraat- en brekziemassa’s en wendt 
zich eindelijk, in de tji Pantjar uitloopende, oostwaarts naar Baloe- 
boer Limbangan. 

Hadden de honderd duizenden van trachietblokken, welke 
dikwerf eene aanmerkelijke dikte bezitten, en in de rijstvelden 
van Leles zonder eenige regelmaat overal verstrooid worden aan- 
getroffen, ons reeds aan geweldige vulkanische omkeeringen 
herinnerd, — de beweegbare massa’s uit donkergrijs zand be- 
staande, welke ten zuidoosten van het dorp voortdurend meer 
de overhand nemen en waarin de wielen van het rijtuig diepe 
voren insnijden, voeren ons nog nader onder het bereik van 
den Donderberg!t) Een half uur later en wij hebben den weg 
over den bergrug afgelegd, welke als een lava-puinstroom van 
den Agoeng (Djoengkoer Panen) afdaalt en zich ver in den dal- 
grond uitstrekkende, het land Leles van Trogon scheidt; wij 
rigten onzen weg, voortdurend benedenwaarts dalende, meer 
naar het zuiden heen en — daar wordt onze blik als gekluisterd aan 
den Goentoer, die zich nu eensklaps in al zijne woeste dorheid 
aan ons oog vertoont en wiens uitgetande kratermond dreigend 
door de opstijgende dampen benedenwaarts ziet. 

eeds hier, aan de noordoostzijde van den Agoeng, ontwaart 
men een lava-stroom, welke, aan den voet des bergs breeder 
wordende, in eene tamelijk regte rigting tot aan Leles loopt: 
allerwege steken hoekige puinbrokken, die nog niet verweerd 
zijn en slechts hier en daar eenige blijken van plantengroei op- 
leveren, boven de oppervlakte van dezen lava-stroom uit, ten 
gevolge waarvan men tot het besluit mag komen, dat dezelven 
nog niet zeer oud zijn. — Had de Agoeng en zijne oost-noord- 
oostelijke helling Djoengkoer Panen vroeger een krater, of was 
dië van den Goentoer in vroegeren tijd van zoo grooten omvang, 


1) Goenoeng: berg, goentoer: donder. 


528 


dat lava-stroomen over dezen rand, welke nu op eenen afstand 
van verscheidene minuten in eene noordelijke rigting van den 
Goentoer verwijderd ligt, konden heenvlieten? Waarschijnlijk 
was nog het eene, noch het andere het geval; waarschijnlijk 
vloot deze lava-stroom uit eene zijdelingsche spleet van het 
gebergte, tusschen den Agoeng en den Goentoer. In de kloof 
tusschen dezen stroom en den eigenlijken verlengden bergrug 
van den Djoengkoer Panen zijn, bij gelegenheid van eene der 
jongste uitbarstingen, groote zandmassa’s benedenwaarts ge- 
stroomd, die zich onder aan den voet des bergs hebben uitgebreid, 
alwaar zij, waarschijnlijk door ter zelfder tijd afstroomend regen- 
water te zamen gespoeld, zich in eene noordoostelijke rigting 
tot over den grooten weg hebben uitgestrekt. 

Snel vlogen wij over den vlakken, met zand bedekten voet 
van den vulkaan en kwamen wij te Trogon aan, welks Kokos- 
palmen zich zuidoostwaarts van den berg verheffen. Mijn reis- 
gezel, wien het gezigt op den Goentoer nog geheel nieuw was, 
bleef hier achter en nadat ik met het distriktshoofd afspraak 
had gemaakt om den genoemden vulkaan den volgenden morgen 
te beklimmen, begaf ik mij nog 2!/, paal verder, naar Garoet, 
aan genen (regter-) oever der tji Manoek, alwaar ik ten 4 ure 
aankwam; vriendschappelijk werd ik aldaar door den heer A. Bosch, 
Controleur dezer plaats, ontvangen, terwijl ik de meeste gast- 
vrijheid ten huize van den Regent genoot. (Hier schrijf ik deze 
regels; maar «het is laat in den nacht, wij willen thans afbreken. ») 


Garoet, den 42°" Augustus. 


(Ik zet mijn verhaal van gisteren avond verder voort; tot het 
beklimmen van den Tjikorai is de dag van morgen vast bepaald 
en dezen namiddag gaat de reis tot naar Tjikoewiwi.) 

Vóór het krieken van den dag had ik den 44°" Augustus 
de reis naar Trogon reeds aanvaard en draafde ik van daar 
eenige minuten later (vergezeld van den heer Maier en het dis- 
triktshoofd, Raden Demang) naar den Goentoer heen. Zeldzaäm 
vindt men, dat Javanen vrijwillig deel nemen aan dergelijke togten 
in het gebergte. Gewoonlijk zijn zij zeer onverschillig omtrent 


a29 


de wonderen der natuur, welke hun land oplevert en schuwen 
zij alle buitengewone inspanning des ligchaams als de pest. Hierbij 
komt nog, dat de tot eene gewoonte gewordene luiheid van kinds- 
gebeente af hunne krachten zeer weinig heeft ontwikkeld. Kracht 
toch wordt slechts door oefening verkregen. Tot de weinige uit- 
zonderingen op dezen regel behoort de genoemde Raden, die, in het 
algemeen een zeer beschaafd Javaan, weetgierigheid genoeg bezat 
om den krater van den Goentoer van nabij te willen beschouwen. 

Eerst rigtten wij onzen weg door de langzaam opstijgende, 
met sawa’s bedekte vlakte naar den goenoeng Poetri, welke, als 
een kleine voorgebergtetop, zich zuidwestwaarts nevens den 
vulkaan verheft; in eene gelijke rigting als de hoogere bergketen, 
welke meer achterwaarts is gelegen, verlengt zich de Poetri 
naar het zuidwesten heen in eenen korten, weldra tot in de 
vlakte afdalenden bergrug. Scherp steekt het groen van het gras 
en van het spaarzaam op denzelven voorkomende kreupelhout 
af tegen de volslagene dorheid van den Goentoer, die over zijne 
geheele oppervlakte, van de kruin tot aan zijnen voet, door 
geen enkel grasscheutje wordt getooid en welke zich als een 
reusachtige steenhoop van zwartachtig bruine kleur nevens den- 
zelven verheft. Steengruis, voornamelijk puimsteenachtige lava- 
brokken, van de grootte eener erwt tot aan die van een appel, 
bedekten, wel is waar, ook den Poetri, maar welig groeit op 
dezen bodem zijn Alang- en Glaga-bekleedsel voort. 

Ten 7 ure stegen wij aan den oostelijken voet van den Poeti 
uit den zadel, gingen door de kleine kloof, die dezen berg van 
den Goentoer scheidt, om vervolgens te voet de puinmassa van 
den laatsgenoemden verder te beklimmen. 

Werpen wij echter eerst nog een blik op de streken, welke 
wij hebben doorreisd en wel voornamelijk op den vlak uitgestrekt 
liggenden voet des vulkaans. 

Drie verschijnselen komen hier voornamelijk in aanmerking: 

1° Bene menigte kleine, verstrooid. liggende, geïsoleerde 
heuvelen, die eene bolronde, of half kogelvormige gedaante 
hebben, van 10 tot 50’, gewoonlijk 20’ hoog en met gras en eenig 
struikgewas begroeid zijn; op de schedels van eenige derzelven 


580 


liggen de begraafplaatsen der omliggende dorpen , door Cambodja- 
boomen (Plumeriën) beschaduwd. Voornamelijk aan den zuide- 
lijken voet des vulkaans, naar de zijde van den Poetri heen, 
worden deze heuvelen in grooten getale aangetroffen. Zij zijn 
op gelijke wijze zamengesteld en derhalve waarschijnlijk ont- 
staan ten gevolge eener gelijke oorzaak als die, welke gelegen 
zijn bij Pasir Ajam, aan den zuidoostelijken voet van den Gêdé, 
in de nabijheid van Tjandjoer, — aan den voet van den Galoeng- 
goeng, nabij Tasikmalajoe, — benevens aan den voet van den 
Soembing, nabij Temangoeng; zij bestaan geheel en al uit puin- 
brokken van trachiet-lava, waarvan de tusschenruimten met zand 
en aarde zijn opgevuld. 

2v. Rondom den. zuidoostelijken en den oostelijken voet van 
den berg hebben zich de lava-stroomen, die allen slechts uit 
puinbrokken (brokstukken, afzonderlijke blokken), nergens 
echter uit zamenhangende, onafgebrokene massa’s bestaan, — 
vlak uitgebreid en een, wel is waar, zeer oneffen terrein gevormd, 
waarop zich echter geene heuvelen tot eene aanmerkelijke hoogte 
boven de oppervlakte verheffen, maar dat door kleine kloven 
en uitholingen als een waar doolhof is doorgroefd. Het doorwan- 
delen van dit puinveld is met de grootste moeijelijkheden ver- 
bonden, daar enkele blokken ter hoogte van 10 à 15’ hoog op 
elkander gestapeld liggen. Een groot aantal beken is door deze 
in verscheidene tijdperken uitgebraakte en elkander bedekkende 
lagen van puinbrokken in haren loop gestuit, zoodat derzelver 
water tot kleine meren, moerassen, of poelen van nog minderen 
omvang, is zamengevloeid, die men in menigte in de kleine uit- 
holingen tusschen dezelven aantreft. Dat deze puinbrokken in een 
gloeijenden toestand uit den krater komen en voor het grootste 
gedeelte daaruit rollen of nederwaarts geschoven worden, leert 
ons de geschiedenis des vulkaans. 

50, Niettegenstaande deze dorheid van den voet des Goentoer, 
die denzelven ter bewoning ongeschikt maakt, niettegenstaande 
het dreigende, woeste voorkomen van zijnen krater, zoo ziet 
men echter een groot aantal dorpjes, die uit de dalvlakte van 
Trogon tot digt nabij de hellingen van den vulkaan opklimmen ; 


581 


eenige dier dorpjes liggen zoo hoog, dat de puinstroomen des 
bergs zich tusschen dezelven heen benedenwaarts hebben uitge- 
strekt; het frissche groen der boschjes van vruchtboomen en der 
aanplantingen van Pisang vormt een schilderachtig kontrast met 
de zwartachtig gekleurde lava-velden, die digt achter dezelven 
aanvangen. Het voorkomen dezer dorpjes schijnt te bewijzen, 
dat, hoe geweldig de uitbarstingen van den Goentoer ook mogen 
zijn, deze echter geene groote verwoestingen hebben uitgerigt 
en dat nimmer volkomen gesmoltene lava uit den krater is gevloeid. 
Het schijnt toch, dat de dikte van het puinveld, hetwelk zijnen 
voet omringt en dat uit verscheidene op elkander geplaatste 
lagen bestaat, boven den voormaligen bodem van het dal aldaar 
niet meer dan 50 (hoogstens 75) voet bedraagt. 

Wij klauteren nu, van den noordelijken voet van den Poetri 
af, over de steenstroomen bergopwaarts. Onze paarden laten 
wij in de Glaga-wildernis, op den laatstgenoemden berg achter. 
De uitgeworpen massa’s van den Goentoer stooten hier onmid- 
dellijk tegen den Poetri aan; hij is een trachietberg en blijkbaar 
een voorheuvel der voormalige bergketen, welke, uit eene plot- 
seling ontstane zijdelingsche spleet, lava- en puinbrokken van 
lava uitwierp, zich daarmede overdekte en door ophooping dezer 
massa’s rondom eene centraal-opening tot een kegel (den tegen- 
woordigen Goentoer) moest worden. Deze berg is derhalve een 
bloote eruptiekegel zonder ringmuur; van den voet tot 
aan de kruin bestaat hij derhalve uit niets anders dan uit een 
hoop zand en lava-brokken, die, indien dezelven uit één middel- 
punt uitstroomen naar de wetten der zwaartekracht een kegel 
moeten vormen, maar hier slechts een halven kegel hebben 
gevormd, dewijl de opening, waaruit zij stroomden, aan de 
zijde, namelijk, aan de zuidoostelijke helling eener bergketen 
lag. Men vergelijke nevenstaande Goentoer, Figuur 7, een 
profiel, den berg van de zijde voorstellende, zoo ver men 
denzelven van achter den goenoeng Poetri kan waarnemen; 
hetzelve stelt de zuidwestelijke zijde van den berg voor, die 
men op de hier afgebeelde wijze gewaar wordt, wanneer men 
zich in den pasanggrahan Pasir kiamis bevindt. 


Dop 


Behalve de Poetri, komt ook nog op eene tweede plaats een 
gedeelte der voormalige berghelling midden uit de puinmassa 
van den Goentoer te voorschijn; hierdoor wordt aan de oost- 
noordoostelijke zijde van den vulkaan een met gras begroeide 
groene voorsprong gevormd, midden tusschen barre, vulkani- 
sche uitwerpselen, welke eindelijk niet slechts dezen ganschen 
voorsprong, maar ook den Poetri gedurig meer onder hunne 
massa’s dreigen te begraven. : 

Drie uitbarstingen, welke sedert 1857, toen ik den berg voor 
de eerste maal bezocht, tot op heden 1844 plaats grepen, 
hebben de oppervlakte echter niet zoodanig opgehoogd, dat 
zulks voor het oog bemerkbaar is; de hoogte der puinbrokken 
bij den Poetri was nog volkomen dezelfde als vroeger, en op 
die wijze zouden nog duizenden van jaren kunnen voorbijgaan, 
alvorens de oppervlakte des vulkaans eenige ellen werd opge- 
hoogd. Overigens is het niet onwaarschijnlijk, dat de vulkaan, 
kort na zijn ontstaan, misschien in ééne maand eene grootere 
massa heeft uitgebraakt, dan na dien tijd in den loop van honderd 
jaren is geschied en vooral thans, dewijl de uitwerpselen in den 
regel uit fijne asch bestaan, welke zich op een grooten afstand 
van den berg over het land verspreidt, zonder tot ophooging van 
den bodem des bergs zelven iets bij te dragen. Dat de goenoeng 
Goentoer een zeer jonge en in geenen deele een oorspronkelijke 
vulkaan is +), wordt, naar ik hoop, door de voorafgaande beschou- 
wing boven allen twijfel verheven. 

Naar de verzekering van den Regent van Garoet moet te Trogon 
nog eene oude kronijk voorhanden zijn, waarin de eerste uit- 
barsting van den Goentoer wordt vermeld; deze gebeurtenis, 
waarbij vele menschen het leven verloren, moet eerst voor 150 
jaren zijn voorgevallen, derhalve in 1690 (?) hebben plaats gehad. 
De Papandaijan opende zich in 1772. Ongelukkiglijk bleven 
mijne bemoeijingen, om nadere berigten omtrent deze kronijk 


*) Oorspronkelijke vulkanen, willen wij hier dezulken noemen, welke bij de ophef- 
fing der nabij gelegen bergketen te gelijk met deze ontstonden, en welke allen met 
ringmuren van trachiet omgeven zijn. 


538 


inte winnen , zonder eenig gunstig gevolg. Zooveel echter is zeker, 
dat bij de bewoners van het dal Garoet en wel voornamelijk bij 
hen, die te Trogon gevestigd zijn, eene duistere overlevering van 
eene eerste uitbarsting van den Goentoer is blijven bestaan, zijnde 
deze tevens de eenige hevige en voor de bewoners der aangren- 
zende streek noodlottige uitbarsting van den berg geweest. 
Hierbij wordt uitdrukkelijk beweerd, dat, ter plaatse waar zich 
thans de Goentoer verheft, vóór ue wat eene gewone, 
groene, met woud bedekte berghelling werd gevonden, waarop 
men nimmer sporen van vulkanische werking had waargenomen. 

De zuidelijke helling des bergs, waar langs wij opklommen 
(eerst noordwestwaarts, schuin langs dezelve opwaarts tot op 
een voorsprong, welke naar de zijde van den Poetri vooruit 
steekt, later regtstreeks in eene noordelijke rigting bergopwaarts) 
vertoonde zich nog in denzelfden toestand als in 1857 (namelijk 
bedekt met puinhoopen, welke uit kleine, zwartachtig grijze 
uitgegloeide lava-brokken bestaan, waarop eenige grootere, hoe- 
kige, grijze of roodachtig grijze blokken van trachiet-lava ver- 
strooid worden aangetroffen); slechts waren er een paar nieuwe 
stroomen of vaarten van trachiet-lava bijgekomen. Deze liepen, 
wel is waar, in bogtigen loop, maar echter regelmatig en 
evenwijdig aan pihein, als lange. lijsten, langs de helling 
benedenwaarts; een paar derzelven, die niet hooger waren dan 
5 voet, bij eene breedte van 4 voet en aan den nok scherp 
toeliepen, bestonden louter uit kleine, slechts #/4 hoogstens 1/2 
(zelden 2/1) voet dikke lava-stukken van eene bolusroode kleur ; zij 
waren hobbelig, doch hadden eenen meer of min ronden vorm, 
zoodat men dezelven voor massa’s van tegels of gebakken steenen 
zou hebben kunnen houden. De stukken waren niet zwaar en in 
hun poreus zamenstel ontwaarde men nog slechts veldspaath- 
kristallen als matte melkwitte vlekjes. Waarschijnlijk ontstaat 
hunne tegelroode kleur uit de hoeveelheid ijzeroxijde, welke zij be- 
vatten, terwijl zij hunnen knolachtigen, ronden vorm verkregen ten 
gevolge hunner weekheid, staande zij zich in pm hans 
Snas be ponn waardoor zij, bij het Ì 


Jd 
Ee 1 1 


J Le là 


verloren. Merkwaardig 


534 


echter blijft de ‘scherp toeloopende vorm dezer smalle lijsten 
aan derzelver kam, die onafzienbaar ver langs de hellingen des 
bergs hande loopen en die, waar zij een bogtigen 
loop hebben, toch immer evenwijdig aan elkander blijven. De 
meeste der overige puinbrokken bestaan uit eene zwartachtig 
grijze trachiet-lava, waarvan eene menigte verschillende soorten 
voorkomen, dan eens zonder, dan weder met hornblende in 
meerdere of mindere hoeveelheid vermengd en die behalve 
andere bestanddeelen (b. v. van augiet, diopsit) menig werf zeer 
rijk aan magneetijzer zijn, zoodat zij eene sterke werking op 
de naald uitoefenen. In de meeste streken zijn de stukken 
slechts 1/2 à 1 voet dik en worden zij door zand slechts los te 
zamen gevoegd; in de grootere blokken, die, gelijk wij reeds 
vroeger te kennen gaven, hier en daar op deze puinhelling 
verstrooid liggen, vindt men somtijds zeer groote, afzonderlijke 
veldspaathkristallen. Wijders bevatten deze puinbrokken van 
den Goentoer eene groote verscheidenheid van lava-soorten van 
fijnkorreligen, bijna vasten trachiet, door alle overgangen van 
kristallinische tot slakachtige lava, tot aan den ligtsten zwarten 
of zilverwitten asbestachtigen puimsteen. De meesten bevatten 
veel ijzer. 

Bij het beklimmen der helling volgden wij bij voorkeur die 
streken, waar de puinbrokken eene gemiddelde dikte van 11): 
à2 ee hadden; niettegenstaande het gedurig uitglijden op die 
ligt beweegbare massa’s (waar de stukken klein waren) bereikten 
wij reeds ten 9!/; uur de kruin des bergs. Ik bemerkte weldra, dat wij 
ons op den achtersten, noordwestelijken kraterrand van den Goen- 
toer, bij het punt gemerkt J in Goentoer, Figuur 5 en 6 (zie bladz. 
106 van het eerste hoofdstuk), bevonden en dat het kleine plat, 
hetwelk , naar het zuidoosten heen eenen ver vooruitspringenden, 
ehehe: rand vormende, in 1857 den krater aan deze zijde 
omringde, geheel en al verdwenen was. Destijds liep dat plat 
van. den tegenwoordig wrongvormigen, breeden rand met eene 
zachte glooijing benedenwaarts, en was met enge, middenpun- 
tige spleten doorkliefd, waaruit allerwege dampen opstegen ; 
deze spleten liepen in eene evenwijdige rigting met den rand, 


585 


die plotseling afbrekende, zich loodregt in de diepte nederstortte. 
(Men vergelijke de afbeelding van den krater, ontworpen in 
1857, welke in tabel XVI van den pittoresken atlas is mede- 
gedeeld geworden.) Op dezen rand ( 4 in Figuur 5 en 6) maakte 
ik destijds mijne waarnemingen (hoogte 6,100 voet); ik was nu 
ongeveer 500 voet meer achterwaarts geplaatst dan vroeger, 
een afstand overeenkomende met de vermeerderde breedte der 
krateropening. In plaats van in eenen loodregten afgrond neder 
te zien, zag men thans langs eene veel zachter glooijende 
helling, die zich meer in de lengte uitstrekte, in den krater 
nederwaarts, welks veel lager liggende uitgetande zuidoostelijke 
muur slechts onduidelijk door de dampwolken heenschemerde. 

De geheele massa b, welke grootendeels uit zand bestond, 
was derhalve door eene der uitbarstingen, die tusschen nu en 
1857 hadden plaats gegrepen, ingestort en verdwenen. De hoogte 
van het punt } bleek, na op nieuw gedane barometer meting, 
— 6,250’, dus onveranderd dezelfde gebleven te zijn. Tusschen 
dezen tegenwoordig noordwestelijken kratermuur J en den g. 
Mêsigit lag, in 1857, eene tusschenruimte, a (Figuur 5 en 6) 
welke, verscheidene honderd voet diep en van onder scherp toe- 
loopende, met puinbrokken was bedekt. Deze gansche ruimte 
was thans geheel en al met zand opgevuld en in eenen vlakken, 
slechts met eene zachte glooijing afdalenden tusschenzadel her- 
schapen, op welks gladde, zandige oppervlakte men thans met 
ongelijk minder moeite dan vroeger op den Mêsigit geraken kon. 
Eenige 2 à 5 voet breede spleten liepen noordwestwaarts in eene 
regte rigting door deze zandvlakte; zij waren insgelijks met los 
zand overdekt en lagen een voet dieper dan de aangrenzende 
oppervlakte. Zoowel hierdoor als uithoofde der dampen , welke 
uit dezelven opstegen, — hoewel deze van geringe beteekenis 
waren ‚ — werden wij gewaarschuwd ons niet aan dezen bedriege- 
lijken bodem toe te vertrouwen en het gevaar te vermijden 
van in eenen grondeloozen afgrond neder te storten. Alle ver- 
anderingen, welke de krater in de vier jongste uitbarstingen 
(die van 1840 op den 24e" Mei, van 1841 op den 14%" Novem- 
ber, van 1845 op den 4% Januarij en op den 25e" November) 


536 


heeft ondergaan, bepalen zich tot het opvullen der ruimte a en 
het verdwijnen van 5. Het schijnt echter, dat zich ook van den 
zuidoostelijken of voorsten kraterrand eenige rotsstukken hebben 
losgescheurd, ten gevolge waarvan de krateropening naar het 
zuidwesten iets wijder is geworden. Zie bladz. 106 en Figuur 
J—3 in het eerste hoofdstuk. Het aantal uitbarstingen , hetwelk 
uit dezen berg van 1800 tot op 1847 heeft plaats gehad en 
die ik ter aangehaalde plaats heb opgeteld, bedraagt 17. Waar- 
schijnlijk hebben nog anderen plaats gegrepen , die mij niet met 
zekerheid zijn bekend geworden. Nemen wij echter het getal 17 
binnen het verloop van 47 jaren aan, dan heeft uit den vulkaan 
omtrent iedere drie jaren eene uitbarsting plaats gegrepen. 

Over de gladde oppervlakte van het fijne, geelachtig grijze 
zand, waarmede de goenoeng Mésigit geheel en al overdekt is, 
beklommen wij op eene zeer gemakkelijke wijze de helling van 
dezen berg; slechts op eenige der steilste plaatsen waren wij ge- 
noodzaakt trappen of kerven in het zand te hakken, ten einde 
vasten voet te verkrijgen. Ten 101/, bereikten wij zijne rond- 
achtige van boven vlakke kruin, welke slechts een diameter 
van 45 à 50 voet heeft, juist in tijds om de beoogde peilingen 
naar verwijderde bergtoppen te bewerkstelligen (tot aan den 
Tjerimaien den Gêdé), alvorens de zich immer dikker zamen- 
pakkende wolken het uitzigt van hier geheel en al benamen. 
Een tusschendal, overeenkomende met dat, hetwelk tusschen 
dezen berg en den Goentoer ligt, scheidt den Mêsigit aan de 
andere zijde van den Agoeng, die zich noordwestwaarts on- 
geveer 5 à 700 voet hooger dan deze verheft en welke, even 
als de oppervlakte van al hetgeen denzelven omringt (zoowel 
toppen als hellingen), met zand overdekt is. Dit tusschendal is 
echter niet met zand opgevuld, maar loopt van onderen smaller 
toe en heeft steiler hellingen dan het vroeger vermelde dal. 
Geen enkel groen plantje, geen grasscheut siert dit aan de op- 
pervlakte zoo gladde zand; slechts eenige weinige verbrande, 
afgeknotte boomstammen steken op den Agoeng 6 à 10 voet 
boven hetzelve uit. 


Deze berg is eene korte, van het zuidwesten naar het noord- 


537 


oosten zich uitstrekkende nok, met een terrasachtigen voor- 
sprong aan de naar deze zijde gekeerde helling; hij maakt het 
hoogste punt uit der insgelijks van het zuidwesten naar het 
noordoosten loopende bergketen, aan welker zuidoostzijde, in 
eene dwarsgaande lijn (welke derhalve in een regten hoek op 
de lengteas staat), eerst de Mêsigit en vervolgens de Goentoer 
uitgebroken is. De andere, minder hooge punten van deze 
bergketen zijn: de goenoeng Gadjah, zuidwestwaarts van den 
Agoeng en door eene tusschenruimte van dezelve gescheiden 
(door welke men over een gedeelte van het plateau van Ban- 
dong en den goenoeng Malawar heen tot aan den Gèdé in de 
nabijheid van Buitenzorg peilt); van hier zet zich deze berg- 
keten als eene smalle nok (welke hoe verder zij zich van den 
vulkaan verwijdert, des te meer met digte wouden overtogen 
is) zuidwestwaarts voort, daalt immer dieper benedenwaarts en 
loopt uit naar de zijde van den Pasir Kiamis. 

De binnenhelling der spits Gadjah vormt eenen steilen, 
geheel barren rotswand met voorsprongen in den vorm van 
trappen; uithoofde der parallelopipedische splitsing van het 
rotsgesteente, schijnt dezelve louter uit teerlingvormige pris- 
mata te zijn gevormd; ten gevolge van de witachtige kleur 
der ten deele vergane (2) rotsen, laat het zich vermoeden, dat 
zwavelig zure dampen , welke door de voegen van het gesteente 
drongen, hunne werking op hetzelve uitoefenden. Aan de over- 
zijde ontwaart men dergelijke, doch kleinere rotswanden , welke 
de westelijke zijde van dezen top (waarop wij ons thans bevin- 
den) ontoegankelijk maken en uit welker spleten nog zware 
dampwolken te voorschijn komen. Een smalle, dorre, met 
steenblokken bedekte dalgrond, slechts door rhinocerossen! 
bezocht, 1) loopt tusschen beiden nederwaarts, namelijk, tus- 
schen de verlengde Gadjah keten aan gene zijde en de uit 

1) De paden dezer dieren loopen al kronkelend tegen de steilste hellingen van 
den Mêsigit op en over uitgeworpen steenmassa’s, waarop geen grasscheut tiert; het 
schijnt , dat zij bij voorkeur altijd hetzelfde spoor volgen, zoodat de bogtige rigting 
hunner paden, zelfs daar waar zij over zand en steenbrokken loopen, duidelijk 
zigtbaar wordt. 


538 


puinbrokken gevormde rib aan deze zijde, welke van den 
Meésigit tot aan den Poetri naar beneden voortloopt; in de hoo- 
gere zonen loopt dezelve aanvankelijk met de helling van den 
Goentoer in een gesmolten voort; meer benedenwaarts echter 
wordt dezelve van den berg gescheiden door eene kloof, welke 
(gelijk ons reeds bekend is) den oostelijken voet van den Poetri 
afscheidt van de puinmassa’s t) des vulkaans. 

Behalve uit de solfatara’s, welke aan de westelijke rots- 
wanden van den Mêsigit worden gevonden, stijgen dampen, 
over de geheele oppervlakte der noordwestelijke helling, uit hon- 
derden van kleine reten op; de gansche bodem is verhit en 
de oppervlakte van het zand bedekt met dunne van tz tot 1 
duim dikke, bontkleurige korsten, welke ten deele uit gesub- 
limeerde zwavel, ten deele uit andere delfstoffelijke bestand- 
deelen (Salmiak ?) bestaan en een zekeren graad van vastheid 
bezitten. 

Niet minder dan deze zijde, schijnt ook de gindsche helling 
of de noordwestelijke flank van den Agoeng met kloven 
doorgroefd en geheel en al door dampen doorwoeld te zijn; 
reeds op een aanmerkelijken afstand, b. v. van den wegpas 
over den tusschenrug tusschen den Boedjoeng en den Mandala- 
wangi, van paal 25!/» bijna tot aan paal 27, en van den pasang- 
grahan Malawar Tjiparai, kan men de dampen waarnemen, die 
aldaar, ongeveer 2à 300 voet beneden den hoogsten top, uit 
den bodem te voorschijn komen. Overigens is deze noordwes- 
telijke en noord-noordwestelijke helling van den Agoeng, welke, 
alvorens in het plateau van Bandong af te dalen, zich tot een 
wijd uitgestrekt en boschrijk bergland uitbreidt, 2) nog door 
niemand bezocht geworden. 


3) Voor deze ophoopingen van zand, gruis, benevens trachiet- en lava-puin- 
brokken van elke ata en van alle soorten is mij geen doelmatiger woord bekend 
an vulkanische puinmas. 

had het voornemen opgevat deze helling thans te bezoeken, maar bemerkte 
echter, dat het niet mogelijk was in zulk een korten tijd als mij nog over bleef, 
alvorens, namelijk, het gebergte door wolken geheel en al zou omhuld zijn, over 
den g. Agoeng te klauteren en op de aan de overzijde des bergs gelegene helling aan 
te komen. (Toebereidselen tot het overnachten op den berg waren niet genomen.) 


KD) 


In de tegenovergestelde rigting, namelijk , noordoostwaarts 
van den Agoeng, is de voortzetting der bergketen bekend 
onder den naam van goenoeng Gêdé en Djöengkoer Panen. 
Nadat zij in eene noordelijke rigting een verbindingskam naar 
den Mandalawangi heeft afgezet, wendt zij zich (van top tot 
top dieper afdalend) immer meer, doch langzaam naar het 
oosten (oostnoordoosten) heen en daalt aan haren binnenwand, 
d. i. aan de zijde, welke naar den Goentoer is gekeerd, overal 
steiler, meer loodregt benedenwaarts dan aan de buitenhelling ; 
uit dezen wand steken eenige regtllijnig en evenwijdig aan 
elkander nederwaarts loopende ribben uit. De tusschenruimte 
tusschen deze bergketen en den Goentoer is van boven breed, 
in den vorm van een plat uitgebreid, van onderen als eene 
kloof uitgegroefd met eenige loodregte rotstrappen, over welke 
eene beek in haren loop kleine watervallen vormt. Eindelijk 
loopt deze keten uit in den laaggelegen bergrug van puin- 
brokken, waarover de weg van Leles naar Trogon ons gisteren 
heenvoerde. k 

Over al deze hoogten ziet men van den top des Meésigit heen. 
Verder weidt het oog over een aantal nabij gelegen bergen, 
van welke velen insgelijks met kraters doorboord zijn. De kawah 
Manoek ligt slechts op een afstand van 54/2,de Papandaijan op 
5, de Telagabodas op een afstand van 41/, en de Galoenggoeng op 
5 geographische mijlen van daar verwijderd. Maar wolkennevelen 
naderden en omhulden dezelven; in de hoop de zon weldra weder 
door deze nevelen te zien heendringen, vleide ik mij op de 
kruin neder en liet den vrijen loop aan de denkbeelden, door 
het karakter der mij omringende streken in mij opgewekt. 

Zeer opmerkenswaardig kwam het mij voor, dat, op eene 
zoo geringe uitgebreidheid, als de Preanger Regentschappen 
bezitten, zulk een groot aantal deels nog geopende, deels thans 
verstopte kraterkolken zich in elkanders nabijheid bevinden. 
Behalve de vier reeds opgenoemden, zija in de nabijheid nog 
de volgende dampende vulkanen gelegen, als: de Wajang, die 41» 
geographische mijl van hier verwijderd ligt, — de Patoewa, die 
op een afstand van 81/3, — de Tangkoeban Prace, welke 82/4, — de 

35 


540 


Gêdé, die 161/;, — de Salak, die 201, — en de Tjerimai, welke 
op. een afstand van 11 geographische mijlen ligt; wijders stegen 
ongetwijfeld voormaals rookwolken op, hoewel zij thans gesloten 
zijn, uit den Boerangrang, die 9!/,, — uit den Tampomas, die 
61, — uit den Malawar, welke 5 — en uit den Tjikorai, die 4ty4 
geographische mijlen van hier verwijderd is, derhalve uit 14 
vulkanen, misschien zelfs uit een grooter aantal! binnen eene 
uitgestrektheid van 25 mijlen lengte en 11 mijlen breedte. 
Uithoofde de vulkanen zoodanig in elkanders nabijheid gelegen 
zijn, moet men aannemen, dat elk der vulkanische schachten 
(of spleten) naar eenen afzonderlijken haard heenleidt, of dat 
de onderlinge gemeenschap dezer haarden dikwerf geheel en 
al verbroken is. Want hoe zou het anders mogelijk zijn, dat 
slechts uit eenen dezer bergen bij uitsluiting zulke hevige, 
verwoestende uitbarstingen kunnen plaats grijpen, gelijk uit 
den Galoenggoeng in 1822, of den Papandaijan in 1772, 
zonder dat de nabij gelegen bergen b. v. de Telagabodas 
bij den Galoenggoeng, of de kawah Manoek, de Wajang en de 
Goentoer bij den Papandaijan, niet ten minste daaraan deel 
namen, of zonder dat zich de werking gelijkmatig over al die 
vulkanen verdeeld had? 

Zelfs werd bij gelegenheid van het schrikkelijk woeden van 
den Galoenggoeng geene sterkere werking bij de overige kraters 
waargenomen, even min als tijdens de uitbarsting van den 
Goentoer ìn de verloopen jaren, uit de kawah Manoek, die 
slechts 51/2 mijlen, of uit den Papandaijan, die 5 mijlen van 
daar verwijderd ligt, eene hevigere ontwikkeling van dampen 
werd opgemerkt. En waarom zouden de dampen zich somwijlen 
nieuwe uitwegen moeten banen en nieuwe vulkanen moeten 
vormen, gelijk b. v. met den Goentoer het geval was, mdien 
er eene gemeenschap tusschen de schachten der afzonderlijke 
vuurbergen bestond? Ter verklaring der waargenomen ver- 
schijnselen moet derhalve noodzakelijk worden aangenomen : dat 
eene dergelijke gemeenschap tusschen de vulkanische haarden 
der Preanger vulkanen of volstrekt niet bestaat, of op zekere 
tijden geheel en al verbroken kan worden. 


òdl 


De zon, welke op dezen oogenblik door het wolkendak heen- 
blikte, wekte mij uit deze vulkanische mijmering en dreef 
mij naar, mijn theodoliet, ten einde door de vensters der wolken 
nog eenige peilingen te nemen, die mij ontbraken. Alle ver- 
dere waarnemingen werden spoedig onmogelijk gemaakt door 
de zich gedurig digter te zamenpakkende wolkennevelen , ten 
gevolge waarvan wij ten 12 ure den terugtogt aanvaardden. 

Nu eens (waar de helling glad was) op eene zaämgevouwen mat 
naar beneden glijdende, dan weder regtop afklauterende ‚ gewoon- 
lijk door opstijgende zandwolken omhuld, dikwerf den vasten 
voet op de ligt beweegbare massa’s verliezende en door afrol- 
lende steenbrokken achtervolgd, kwamen wij ten 1 ure weder 
bij onze paarden in de Glaga-wildernis van den Poetri aan; ten 
2 ure waren wij te Trogon en begroetten ten 5 ure onze gast- 
vrije woning te Garoet! 


DERDE SCHETS. 


VULKAAN 17: TJEKORAIL O 
Br. 7°55. — L. 107°%58'. — H. 8,645: 
(Zie hoofdstuk 1. blz. 119.) 
«Durch den Riss nur der Wolken 
«Erblickt er die Welt, 
uTief unter den Füssen 


«Das grünende Feld,» 
(Scaiuren.) 


Tjikoewiwi, den I2'm en J3t" Augustus. 

Des namiddags ten drie ure kwamen wij — A. Bosch, J. Maier 
en ik — op het Aloen-aloen van Garoet bijeen, zetteden wij 
ons in den zadel en draafden ter poorte, — of juister gesproken, 
het dorp uit, want eene eigenlijke poort bestaat voor als nog 
te Garoet niet. Wij reden dan het dorp uit en hadden zoowel 
voor als achter ons een behoorlijk aantal manschappen tot onze 
bedekking; uit alle hutten en over alle deuren ontwaarden wij 
de blikken van nieuwsgierige Garoeters. De huizen vormen lange, 
aaneengeschakelde rijen en zijn aan beide zijden der straten, die 
Garoet in regte lijnen doorsnijden, gebouwd. Wij volgden eene 
dezer straten, welke in eene zuidwaartsche rigting loopt en 
hadden aldaar plaats genoeg om zonder hinder naast elkander 
voort te rijden; nog geen kwartier afstands hadden wij echter 
afgelegd of er begon een meer dan verkwikkende regen te vallen, 
die ons zeer verfrischte. Weldra betrok de lucht geheel en al en 
werd de regen algemeen; de zuidewind dreef denzelven van het 
hoogland van Tjikatjang (tusschen den Papandaijan en den 
Tjikorai), hetwelk hier Siberië genoemd wordt, benedenwaarts. 
Deze wind was koud en joeg den regen als jagtsneeuw voor 
zich uit. Spoedig waren onze kleederen doornat, hetgeen ons 


545 


verhinderde het volle genot te smaken der schoone streken, 
welke wij doorreden. Met eene zachte glooijing rijst de dalgrond 
allengskens opwaarts; alvorens in de werkelijke berghelling over 
te gaan, verbreedt hij zich herhaalde malen tot vrij uitgestrekte 
vlakke, slechts golfvormig-heuvelachtige voorsprongen, die , in 
den achtergrond, tusschen de heuvelen, met het zachte groen 
van grasperken en weidevelden getooid zijn en waarop hier en 
daar (somtijds aan de oevers van een klein meer) een dorpje 
wordt aangetroffen. Eenige Dadap-koffijtuinen liggen in deze 
vlakte verstrooid en zetten afwisseling aan dezelve bij. Hoe 
hefelijk schijnen deze streken aan het oog toe bij zonneschijn 
en helder weder; hoe somber, winterachtig ruw kwamen zij 
thans voor, nu regenbuijen over dezelven werden heengedreven! 

Verscheidenen dergenen, die ons begeleidden, werden moe- 
deloos; de heer Bosch braveerde moedig den regen; ik echter, 
sedert eenigen tijd weder ongewoon aan de afwisseling van het 
weder, was door en door koud; lagchend reed ik in den regen 
voort, maar zoo ongeveer op dezelfde wijze als men een vijand 
toelacht. 

In eene verschillende stemming, maar allen even ‘doornat, 
kwamen wij ten ò ure te Tjikoewiwi aan, een pasanggrahan 
aan de noordoostelijke helling van den Tjikorai gelegen, welke, 
in de onmiddellijke nabijheid door Glaga-wildernissen en half 
verdorde Dadap-koffijtuinen omgeven, 5,715 voet boven de op- 
pervlakte der zee ligt. 

Hier hebben wij ons rondom het vuur, in welks nabijheid 
onze doornatte kleederen te droogen gehangen zijn t), neder- 
gezet, terwijl daar buiten de regen , wel is waar, met kleine drup- 
pels, maar aanhoudend en even digt als vroeger uit de wolken, die 
den ganschen hemel bedekken, naar beneden stroomt. Ook hier 


1) Wil men op Java op eene geregelde wijze (methodisch) reizen, zoo moet men 
aldaar nooit des namiddags op reis gaan, maar alles zoodanig ne, dat men, 
komt. Op 


melijk, al is ook Kf voormiddag helder geweest, valt er elken ha in de ge- 
bergten en in de streken, welke in de nabijheid van gebergten liggen, regen en wel 
meestentijds van ron vergezeld. 


544 


binnen vallen druppels, namelijk, door den rook uit onze oogen 
geperst. Slechts eene goede tafel en eene goede slaapplaats, 
waarvoor onze vriendelijke gastheer en reisgenoot gezorgd had, 
waren in staat ons vrolijk gestemd te doen blijven. 

Het was misschien middernacht, toen. wij door een vreesselijk 
geschreeuw , door een verschrikkelijk getier uit den slaap werden 
gewekt! Wij springen van onze legerstede op; het eerste denk- 
beeld, dat bij mij opkwam, was — eene vulkanische uitbarsting; 
mijne vrienden dachten aan brand, moord en doodslag, want 
de Javanen hieven uit honderde kelen een moorddadig angst- 
geschrei aan! Ik dacht, misschien stort de Tjikorai in, — maar 
alles bleef stil; er was slechts een schrikkelijke moord gepleegd; 
met doorgebeten halzen, lagen drie paarden dood op den grond 
en de moordenaars, — de tijgers, — waren gevloden! Zij waren 
overde bamboesheining gesprongen, niettegenstaande zoo vele men- 
schen in de nabijheid waren; een der paarden hadden zij on- 
geveer 100, een ander ten minste 500 schreden ver in de kof- 
fijtuinen weggesleept, alwaar wij bij het fakkellicht deze arme 
slagtoffers vonden liggen; het derde hadden zij binnen de om- 
heining gelaten, maar alle drie waren zij in den hals doodgebeten. 

Dit voorval heeft de Javanen in eene sombere stemming ge- 
bragt; ook de onze is niet veel vrolijker, want, naar den tijd 
te rekenen, is het reeds 6 ure en nog laat zich geene mor- 
genschemering aan den hemel bespeuren! Fijne stofregen, even 
als gisteren avond, is alles wat men aan den hemel gewaar 
wordt, waardoor mijne reisgenooten gedurig meer en meer van 
hun voornemen, om den Tjikorai te beklimmen, worden afgebragt. 
Ik «echter hield mijn gevoelen staande, dat in de hoogere lagen 
des dampkrings ontwijfelbaar een noordoostewind woei; tus- 
schen. de nevelachtige wolken ziet het oog van tijd tot tijd, 
door kleine vensters, het blaauw der lucht. Dit beschouw ik als 
een bewijs, dat de wolkenlaag slechts dun en dat daar boven de 
dampkring helder is; ik voorspel derhalve zonneschijn op de 
kruin van den Tjikorai, die ontwijfelbaar hooger moet liggen dan 
deze wangunstige wolken (zij verborgen den berg voor ons ge- 
zigt) en moedig ter afreize aan. 


545 


Om 11 ure houdt de regen eindelijk op, de blaauwe vensters 
worden grooter, onze hoop neemt met dezelven toe en wij worden 
vrolijker gestemd; nadat wij door een stevig ontbijt nieuwe 
krachten hebben verzameld, wordt marschvaardig geblazen, — 
(spreek uit: geroepen, geschreeuwd), — allen zetten zich in be- 
weging en het commando: paarden voor! besluit deze regenschets. 


Garoet, den J4t" Augustus, 1844. 


In minder dan een half uur bereikten wij de hoogste grens 
der koffijtuinen, welke (aan de noordoostelijke helling van den 
Tjikorai) ongeveer 700 voet hooger ligt dan de päsanggrahan ; 
nu traden wij verder te voet onder het lommer der hooggroeijende 
wouden, die voorts onafgebroken den ganschen kegel tot op den 
hoogsten top bedekken. 

Het naast bij de grenzen der koffijtuinen worden voornamelijk 
eiken (Quercus pruinosa, angustata, sundaica Bl. en anderen) t) 
aangetroffen. Even als de overige woudboomen zijn zij in eene 
ruime mate met zoden van mos bedekt en met Usneën behangen, 
terwijl zij weêrgalmen van het geschreeuw der paauwen, die 
hier in grooten getale worden aangetroffen. Wij verlieten deze 
streek ten 12 ure; Rotan-(calamus-) soorten, welke op Java zoo 
algemeen verspreid zijn, slingerden zich ook hier in alle rigtingen 
door het woud; boven de streek, waarin de eiken groeiden, 
werd Podocarpus cupressina R.Br. (ki Poetri door de Inlan- 
ders geheeten) gedurig in grooter aantal gevonden. Weldra 
traden wij de wolkenlaag binnen (4,800—5,000'), welke te 
Tjikoewiwi over onze hoofden heentoog; bovendien bemerkten 
wij uit het gefluit der Muscicapa cantatrix (die bestendige be- 
woner der koele en eenzame bergwouden) de toenemende hoogte, 
welke wij bereikten. De kleine, doch schoone Pinang-palm 
(Areca pumila), met hare vuurroode bestrossen, werd menigvuldig » 
in het kreupelhout aangetroffen; Frijcinetia-soorten slingerden zich 
om de boomstammen en vele Agarici, (paddestoelen, champi- 


1) De kajoe of ki Pasan der Inlanders, i ij ‚als: p. Soesoe, 
ipis. 


546 


gnons) benevens eetbare Clavariën, ontsproten op den vetten woud- 
bodem, welke alle rotsen bedekt. Maar menigvuldiger dan alle 
andere plantensoorten, en door, mij nog op geenen enkelen berg 
m die buitengewone. hoeveelheid „aangetroffen , groeide hier de 
halfstruikachtige, 5 à 7 voet hooge Strobilanthes speciosa Bl, 
welke met hare „witte. bloemhoofdjes geheele streken van. den 
woudbodem bedekte en ons eerst in de onmiddellijke nabijheid 
der. bergkruin (op eene hoogte van 8,000’) verliet. 
„Aanvankelijk verhief zich de weg slechts zeer langzaam , doch 
allengskens werd dezelve steiler en liep hij uit in eene voortdurend 
smaller wordende lengte rib, welke aan deze noordoostelijke 
helling des bergs tusschen twee kloven (ter linker- en ter regter- 
zijde) ontspringt. Weldra (5,500 à 6,000:) waren wij genood- 
zaakt ons tusschen Polypodium dipteris, — eenc varensoort, welke 
eene hoogte van 4 à 6 bereikt, — een pad te banen; verreweg 
het menigvuldigst kwam deze soort hier voor en werd dezelve tot 
op eene hoogte van 7,600’ (ongeveer 1,000: beneden de kruin) 
voortdurend aangetroffen; veelvuldig. hing het zonderlinge als 
een krans gevormde Polypodium nidus avis L. aan de stammen 
en takken der boomen (deze plantensoort behoort te huis in 
de zone der wolken, welker duistere nevelen ons voortdurend 
omtogen); nu vonden. wij Agapetes rosea (mihi), Araliaceae, Meli- 
aceae en eene Memeeylon-soort, benevens Podocarpus nereifolia 
amb. werden onder het woudgeboomte het_menigvuldigst aan- 
getroffen; boomvarens breidden hare schermen in het kreupelhout 
uit, maar Podocarpus eupressina R. Br, die hier nog ìn slanke, 40 à 
80 voet hooge stammen opgeschoten voorkwam en ronde kroonen 
vormde, van welker twijgen ellenlange Usneën naar beneden hin gen, 
behield de overhand. Zacht, als dooreen pijnboomenwoud, 
ruischte de wind door het naaldvormige loof dezer boomen. 
‚Alle overige boomen, werden, kleiner (6,500 á 7,000); eenige 
zonnestralen, die, tusschen de voorbijtrekkende nevelen door, het 
woud verlichtten„ deden ons zien, dat wij reeds boven het dak 
der bestendige wolkenlaag waren aangekomen; hier vonden wij 
een boomachtig Melastoma en met de Dipterisvarens wiessen te 
gelijk Mertensia dichotoma. Wild. en ILygodium-soorten, welke 


. 


547 


tusschen het geboomte een digt weefsel vormden, waardoor wij, 
slechts met het hakmes in de hand, ons een pad konden banen. 
De nok, waarover wij naar boven klommen (op vele plaatsen 
ter naauwernood twee voet breed), was met een digt weefsel 
van wortelen overdekt, hetwelk eene soort van natuurlijke trap- 
pen vormde; dikke beddingen van mos omgaven meer en meer 
alle boomstammen (7,500), die gedurig kleiner, knobbeliger en 
krommer werden, en weldra zagen wij ons boven de wolken- 
laag geheel en al in de zone (8,000) der eigenlijke Javasche 
Alpenboompjes verplaatst, in welke ons van de vroeger aange- 
troffene planten slechts de Strobilanthes speciosa was bijgebleven 
(hoewel deze laatstgenoemde niet zoo welig tierde, en hare hoogte 
2 voet minder bedroeg dan in de lagere zonen, zoo was deze 
plant toch nog dezelfde), die nu echter, ter hoogte van 8,000 
voet, insgelijks verdween. 

Bijna geene enkele soort der Alpenboompjes, die b. v. in zulke 
welige groepen op den Mandalawangi worden aangetroffen, mist 
men op den Tjikorai; voornamelijk echter waren het Leptosper- 
mum floribundum (mihi) en Agapetes vulgaris, welke ons 
tot op den hoogsten top (8,645') bijbleven; op het allerhoogst 
gelegen gedeelte nam echter, wat het individuën-getal aangaat, Po- 
docarpus cupressina R.Br. weder de overhand. Waarschijnlijk 
moet het aan den droogen, steenachtigen bodem, benevens aan den 
geringen omvang der kruin in het algemeen worden toegeschreven, 
dat hunne stammen alhier dunner en de boschjes, welke zij 
vormen, hoewel deze een digt bladerengewelf hebben, echter lager 
en kleiner zijn dan in eene streek, welke slechts 500 voet 
beneden de kruin gelegen is. Terwijl op eene hoogte van 8,000 
voet, — waar het woud in alle rigtingen door rhinocerospaden 
doorkruist is en de helling zachtglooijende voorsprongen vormt, — 
de Agapetes vulgaris het weligst groeit en een zeer hoogen 
ouderdom aanduidt, zoo wordt de hoogste, steenachtige en drooge 
top des bergs betieintndijk door de piramidevormige boomen 
van de Podocarpus omkranst, welke ik op geenen enkelen berg 
op zulk eene groote hoogte en met eene dergelijke physiogno- 
mie heb aangetroffen. Hier groeit dezelve in den vorm van pira- 


548 


den, tot boompjes van niet meer dan 10, 15 à 20 voet hoogte, 
met kransvormige *) naar boven gerigte takken, van welker 
twijgen de naaldvormige bladen, benevens het baardmos lang 
en slap afhangen. Hoewel daarenboven al de overige soorten, 
b. v. de Agapetes vulgaris, Antennaria javanica (Gnaphalium in 
onder dezelve worden aangetroffen, zoo is het echter duide- 
lijk, dat deze. Podocarpus verre weg het menigvuldigst voor- 
komt, welke door hare zonderlinge, fraaije gedaante aan de kruin 
van den Tjikorai eene zeer eigendommelijke physiognomie bijzet. 
Overigens is de woudbodem in deze zone, van 7,500 voet 
af, getooid met gelijke planten en bloemen, vooral met Balsa- 
mina-, (mierantha Bl.) Viola-, Plantago- en _Sanicula-soorten 
(met uitzondering echter der Primula imperialis) als die, welke 
op den Mandalawangi worden aangetroffen 2) en op alle kruinen 
der Javasche bergen van eene gelijke hoogte te huis behooren. 
Wij volgden ten laatsten de kanaalvormige paden der rhino- 
cerossen, welke bijna op alle hooge kruinen van Westelijk- en 
Midden-Java getrouwelijk den weg voor den reiziger banen 3); 
ook over den hoogsten top van den Tjikorai hebben zij hunne, 
zich menigwerf kruisende paden gevormd. Nergens echter ont- 
waarden wij versche sporen dezer dieren, zoodat het schijnt, dat 
zij den Tjikorai in den laatsten tijd niet meer hebben bezocht. 
Ten half vier ure bereikten wij den top des bergs; onze 
eerste zorg was het bouwen van hutten, zoodra al de koelies 
met onze pakkaadje waren aangekomen. Het kleine woudge- 
boomte, bestaande uit Agapetes (Thibaudia), Antennaria (Gna- 
phalium), Hypericum, Rhododendron en Rubus-soorten (van welke 
de Agapetes vulgaris de grootste hoogte, namelijk, 15’ bereikte) 
werd op verscheidene plaatsen weggehakt en verder lieten wij 
de hoogste toppen der aan den rand der kruin staande boomen 


pin Verticillati. 
In mijne „ Maan: togten door het woudgebergte van den Panggerango, den 
en Gêdé, in 1839” (Maagdenburg, bij Baensch, 1845), wordt de 
physiognomie ving plantenwereld, in verschillende hoogten, uitvoerig geschilderd, 
*) De oostelijkste berg, waarop zij voorkomen, is de Slamat; op den Diëng worden 
zij niet gevonden. 


549 


afkappen, ten einde ons een vrij uitzigt naar alle zijden heen 
te verschaffen. Vier hoekpalen, met daar over uitgebreide mat- 
ten, ook aan de zijden ten deele met matten, ten deele met 
boomtakken behangen, stonden weldra overeind; even snel 
werden matrassen en dekens in de binnenruimte uitgespreid, — 
want onze vriendelijke gastheer uit Garoet had voor alles 
gezorgd! — waardoor ons een luchtig, maar echter aan- 
genaam verblijf werd verschaft, zoo goed ingerigt, als men bij 
mogelijkheid zulk eene hoogte, wanneer het bouwen zoo vlug 
van de hand gaat, kan verwachten. Weldra stegen de vlammen 
van verscheidene vuren op; tot het onderhouden derzelven werden 
geheele “boompjes, vooral de veel olie- en hars bevattende An- 
tennaria javanica gebezigd. Vrolijk schertsend zaten de Javanen 
rondom de knappende vlammen en bewezen op eene voldoende 
wijze door hun geschater, dat zij zich wel bevonden en dat 
ook zij iets van het genot smaakten, hetwelk men berglust 
noemen mag. 

Dewijl het mede mijn oogmerk was waarnemingen over de 
temperatuur te maken, zag ik mij, helaas! genoodzaakt van 
mijne reisgenooten te scheiden, die meer zuidwestwaarts heen, 
een weinig beneden den top des bergs, een voor den wind meer 
beschutten, vlakken voorsprong tot hun nachtverblijf hadden 
gekozen, — en moest mijn bivouak op den hoogsten top des 
bergs opslaan, alwaar (op een grooten afstand van het vuur) 
mijne instrumenten hingen en een gat gegraven was, ten einde 
den warmtegraad van den bodem, 2 en 5 voet beneden deszelfs 
oppervlakte, te meten. Van het oostnoordoosten naar het west- 
zuidwesten ruim 50 voet lang, bij eene breedte van 50 voet; 
vormt deze spits een klein plat, rondachtig van vorm, hetwelk 
aan alle zijden, van de scherp begrensde randen af, steil in de 
met woud bedekte berghellingen afdaalt en slechts aan de west- 
zuidwestzijde , ongeveer 25 à 50’ lager, nog eenen tamelijk ruimen 
voorsprong heeft. Op deszelfs droogen bodem wordt geen water 
aangetroffen ; de aarde is met vele nog niet vergane lava-brokken 
vermengd. Aaneenverbondene rotsmassa’s worden nergens gevon- 
den, maar wel sporen van voormaligen menschenarbeid; want 


550 


behalveden zuidwestelijken voorsprong, ziet men nog andere kleme, 
effen gemaakte terrassen en wijders, zoo wel op dezen als op 
den hoogsten top, verscheidene regelmatig gevormde, 5 à 4 voet 
diepe vierkante gaten, welke ongeveer even breed als lang 
zijn, derhalve een kubieken vorm hebben, welker bestemming 
wij echter niet konden raden. (De Regent van Garoet is van 
oordeel, dat vrome voorvaderen in deze gaten hunne gebeden 
hebben verrigt.) Gehouwen steenen, grafteekenen zijn hier niet 
aanwezig. 

Bij onze aankomst hing, boven den top des bergs, eene nijdige 
wolkenkap, die, uithoofde het doodstil was, lang ter zelfder 
plaatse bleef hangen. Na 4 ure schemerde het eerst in het zenith 
de blaauwe hemel door dezelve heen , heldere vensters ontstonden 
weldra in ‘den wolkennevel, in het zenith werd de blaauwe 
ruimte immer grooter en naar mate de dagtoorts nader ten on- 
dergang neigde, des te lager daalden de wolken rondom ons 
neder, pakten zij zich gedurig digter en torens hoog te zamen, 
tot dat korte oogenblikken na het ondergaan der zon alle sterren 
in het uitspansel fonkelden! 

Hoewel te gelijk met deze vermeerderende helderheid der 
lucht tevens de konde toenam, zoo drongen echtér- ook vele 
nieuwsgierige Javanen aan den rand der kruin: om ons heen; 
ten einde het uitzigt van daar, benevens het schouwspel der 
nederdalende wolken, hetwelk inderdaad majestueus mogt ge- 
noemd worden, te genieten! Naar gelang de zon den horizon 
meer naderde, namen de hoogere luchtlagen in helderheid toe, 
drongen alle dampen zich meer tot bepaalde massa’s te zamen, 
verkregen zijeen vorm; de wolken (welke nu voortdurend die 
warmtestof meer en meer verloren , waardoor zij in een verdunden 
of uitgezetten staat worden gehouden) werden zwaarder, zonken 
lager neder en omgaven: eindelijk den top, waarop wij ons 
bevonden, als een bolwerk, dat, beneden aan de helling, zich 
heeren weêr bewoog en op een grooteren afstand het beeld van 
eene onstuimige, in baren golvende zee voorstelde, waarboven 
zich; als eilanden in den oceaan, de bergtoppen verhieven. 
Donkergroen kwamen zij op de blankgekleurde wolken uit als 


551 


opgezette massa’s op een sneeuwveld. Zoodanig stelden zich bijna 
alle bergtoppen der Preanger-Regentschappen aan het oog voor, 
van den Gêdé, in de nabijheid van Tjandjoer, tot aan den ver 
verwijderden Slamat, bij Têgal. Door de spleten der wolken ver- 
toonde zich ‘hier en daar den dalbodem van Garoet, als een 
donker venster in een helder dak. Reeds vóór geruimen. tijd 
waren de zonnestralen van zijne rijstvelden geweken en diepe 
avondschaduwen bedekten zijne beemden, terwijl de eerbiedwek- 
kende kruin van den Slamat nog lang in het avondrood gloeide! 
Op hem was ons aller oog gevestigd, als op het beeld eener ver- 
wijderde hoop; wij zwegen stil, want de natuur sprak. Zij sprak 
en zong haar verheven loflied, totdat ook zijn gloed werd uitge- 
doofd en de donkere schaduwen van den nacht zich over het wol- 
kenmeer uitspreidden. 


„Doch gehen wir, ergraut ist achon; die Welt,” 
„Die Luft gekühlt, der Nebel fällt. 


De temperatuur was nu tot op 49° Fahr. gedaald; de koude 
nam voortdurend toe en wij zochten nu de verkwikkende nabij- 
heid van het vuur, alwaar wij door vrolijk gekout den tijd 
trachtten te korten. 

Des avonds tegen 10 ure omhulde zich de top met een dunnen 
wolkenkrans, waaruit zich bij eene volkomene windstilte, hoe 
ligt die mist ook mogt zijn, echter altijd eene fijne, nevelig 
regenachtige nederploffing vontlastte, welke door de opgeslagene 
hutten drong en alles doornat maakte. Een gedeelte van den nacht 
bragt ik op mijne kussens zittende en wakende door; twee kaarsen 
gevat in opengespleten boomtakken, die in den grond waren ge- 
stoken, verschaften mij het benoodigde licht om deze opmerkingen 
met potlood in mijn dagboek op te teekenen. Eerst omtrent midder- 
‚nacht fonkelden de sterren weder op nieuw in den hemel; de 
wind bleef voortdurend liggen; alles rondom ons was doodstil; 
luide hoorde ik de gelukkige slapers beneden mij; — goeden 
nacht! 

Wie zal mijne edelen sebidereis toen ik, den volgenden 
morgen (den 14t" Augustus), bij mijn wink het heldere 


552 


daglicht reeds door de reten mijner hut zag dringen! Opsprin- 
gen, snel naar mijne instrumenten ijlen, dit alles was het werk 
van een oogenblik; mijne vrees bleek echter ongegrond te zijn: 
de zon was nog beneden den horizon en slechts ter naauwernood 
was ik in staat de getallen op de schaal van de thermometers 
te onderscheiden. Temperatuur: 45,5° Fahr. (5,0° R.) en de 
vaste. temperatuur onder de oppervlakte van den bodem =52,5° 
Fabr. (Mijn theodoliet had ik reeds den (vorigen avond gesteld 
en door een daartoe ingerigte overtrek voor den invloed van het 
weder beschut.) Groot was mijne vreugde; alle toppen van 
verre en van nabij waren zigtbaar, de gansche hemel was 
volkomen helder, en met eene soort van innerlijk genoegen 
zag ik de zon aan den horizon naderen; de eene waarneming 
naar de andere werd gemaakt, totdat ook zij aan den horizon 
werd gepeild! 

Groot was het aantal bergtoppen; ik was derhalve genood- 
zaakt spoed te maken, want niets was zekerder dan dat het 
geheele wolkenmeer, hetwelk thans verre beneden mij over het 
lage land uitgestrekt lag, bij het klimmen der zon, ook hooger 
stijgen en alsdan alle bergtoppen zou omhullen! 

Het gezigt op dit wolkenmeer (dat thans nog veel dieper lag 
dan gisteren avond) bezat iets zeer eigendommelijks en mogt 
grootsch geheeten worden. Door de zon beschenen, deed het 
zich sneeuwwit aan het oog voor; de oppervlakte geleek een 
veld met vlokkige sneeuw bedekt, welke zich tot louter afzon- 
derlijke golfvormige massa’s zamenpakte. Zoo strekte het zich 
op verren afstand uit en omringde ook, gelijk eene werkelijke 
zee hare eilanden omgeeft, de kegelbergen Tjerimaì en Tégal. 
De gansche uitgestrektheid van het landschap Soekapoera, tot 
aan de zuidkust toe, lag onder hetzelve verborgen, even als de 
dalgrond van Garoet, welke slechts door eenige spleten naar 
boven schemerde. 

Mijne reisgenooten, die insgelijks reeds op de been waren, 
aanschouwden met, niet minder bewondering dan ik dit overigens 
op Java zoo gewone verschijnsel. Wij dachten aan de onder dit 
wolkendak zich bevindende menschen, die, als de visschen in 


558 


het water, — (en‚ wel te verstaan, even als wij gisteren op 
‘Tjikoewiwi), zich zeer natuurlijk verbeelden, dat het overal even 
somber is als onder het wolkendak, naar welks benedenste vlak 
zij de oogen opslaan en niet bedenken, dat het slechts eene 
dunne laag is, boven welke het zoowel in den luchtoceaan als 
op de gebergten, welke deze hoogte bereiken, volkomen helder 
is. De aan groote afwisseling onderhevige hoogte dezer wolken- 
laag, — welke afhangt van den moesson, van de hoogte der streek 
boven de oppervlakte der zee, van den rijkdom of van het 
gemis aan wouden (en de daarmede in verband staande meerdere 
of mindere dampvorming, namelijk, van de vochtigheid in het 
algemeen) en bovenal van den graad van koude, welke de lucht 
door nachtelijke bekoeling verkrijgt, — was thans ongeveer 
tusschen. 5,000 en 4,500 voet. 

Reeds ten 7 ure kwam er duidelijk beweging in dit wolken- 
meer, en van 8 ure af zag men dat het gedurig hooger steeg; 
eerst omhulde hetzelve de lager, vervolgens de hooger gelegen 
toppen; in gelijke mate werd. het dieper liggend land (het vlakke 
hoogland) van wolken bevrijd, namelijk, ook het dal van Garoet, 
welks Kokos-boschjes (dorpen), rijstvelden, kronkelende rivieren 
(tj Manoek) en liefelijke meren (Bagindit en Sitoe randjeng) 
door gedurig grooter wordende vensters uit de diepte naar ons 
opzagen. Hierdoor werd het mij mogelijk peilingen naar de 
laag gelegen streken te nemen. Het wolkendak verdeelde zich 
gedurig meer en meer in enkele wolken; zij vereenigden 
zich, al hooger stijgende en het lage land voor het oog ont- 
blootende, voortdurend nader om de bergspitsen, aan welke 
thans (gedurende den loop des daags) de beurt lag om, door 
wolken omhuld te worden, en van welker toppen reeds ten 
9 ure nog slechts die weinigen zigtbaar waren, welke zich 
boven de 7,000 voet verheffen. Op die wijze herhaalt zich, — 
door de kracht van het leven opwekkende agens, van de 
zon, in beweging gebragt, — van den nacht op den dag en 
van den dag op den nacht het klimmende en dalende spel van 
den in damp, nevel , wolken en daauw herschapen waterdruppel, 
welks gedaanteveranderingen (waarvan de vruchtbaarheid of 


554 


de dorheid van een land afhangt) honderd andere natuurver- 
schijnselen ten gevolge hebben, zoowel eene ruischende stort- 
beek of'een buiten zijne oevers tredenden vloed, als windstilte, 
storm en ratelenden donder. *) 

Het zou mij te ver leiden, indien ik al de topographische 
waarnemingen, welke ik op den Tjikorai heb gemaakt, te dezer 
plaatse wilde mededeelen. Zij dienen hoofdzakelijk tot aanvul- 
ling en verbetering mijner kaart van de Preanger-Regentschappen 
en wel voornamelijk van de regter- of zuidoostelijke grensketen 
van het dal van Garoet, welke zich van den Tjikorai over den 
verbindingsrug, waarover de pas van Garoet naar Soekapoera 
gaat, naar den Kratjak, van dezen naar den Telagabodas en 
van’ dezen laatste naar den Sidakêling (of Sangjang tjiah, welks 
noordoostelijke helft Lingaratoe wordt genoemd) — allen stomp 
kegelvormige, voormalige vulkanen, met breede, verbrijzelde 
kruinen! — voortzet; wijders van eenige andere punten, b. v. 
de ligging der meren in den dalbodem zelven. 

Dat de Tjikorai eenmaal een vulkaan was, is aan geen twijfel 
onderhevig. Het bewijs hiervan ligt opgesloten in zijnen kegel- 
vorm, met divergerende lengte ribben uit trachiet-lava (lava- 
stroomen 2) bestaande, benevens in de poreuse lava, welke wij 
op zijnen top vonden. Deze lava, welke wij diep in de aarde 
gekneed vonden , kon door geen anderen vulkaan hierheen zijn ge- 

*) Er zijn sn see nachten , voornamelijk staande den z. g. droogen moes- 
son, in welke verkoeling der lucht zulk eenen graad bereikt dat alle wolken 
(zonder plaats ee hebbenden regen, zonder dat er wind aanwezig is) echter 
geheel en al verdwijnen. Alsdan zijn dezelven tot daauw geworden; zij liggen dan op 
de plantaardige bekleeding des lands en vertoonen zich eerst den volgenden morgen, 

omstreeks 10 ure, wederom als wolken, namelijk, als enkele, drijvende wolken, 
nadat de daauw, door de zon opgelost, in den vorm van damp opgestegen en in de 
koudere luchtlagen weder is verdikt geworden. Tegen 12 ure pakken zich deze 

wiken te zamen en bedekken zij de bergtoppen des daags, om na zonsondergang 
op nieuw te verdwijnen en als daauw op het aardrijk te vallen. Deze belangrijke 
red kunnen gedurende de maanden Julij tot September en October aller- 
schoonst worden waargenomen, wanneer men aan eene der hellingen van het grens- 
gebergte van het plateau van Bandong woont. 

*) Toen wij bij het opklimmen omtrent tot op het midden van de hoogte des bergs 


genaderd waren, vonden wij eene plaats waar de ontbloote rotsribben te voorschijn 
kwamen 


555 

slingerd geworden. Waarschijnlijk maakt zijne tegenwoordige 
spits slechts een gedeelte van den kratermuur uit, welke naar 
het zuidoosten. heen geheel en al verbrijzeld werd. Misschien 
treft men op deze zuidoostelijke zijde (welke de tegenover- 
gestelde van Garoet en de steilste des bergs is) nog een over- 
blijfsel van den voormaligen ketel aan, welke in eene zijdelingsche 
spleet of kloof is overgegaan. Ja, het zou geene verwondering mo- 
gen baren, indien men ginds (in de wouden, 500 à 1,000 voet be- 
neden den top) nog werkzame solfatara’s, benevens andere sporen 
van vulkanische werking vond, welke verschijnselen op Java, 
en voornamelijk in de Preanger-Regentschappen, zoo menigvuldig 
worden aangetroffen. !) 

Nog lang boeide ons het heerlijke uitzigt, dat wij van hier 
in het rond genoten; wij zagen dampwolken oprijzen uit den 
Gêdé, uit den Goentoer, uit de kawah Manoek, uit den Papan- 
daijan en uit den koning van al deze bergen, — uit den Slamat! 
(wijf kraters, waaruit dampwolken opstegen, ontwaarden wij 
hier in één opslag van het oog!) behalve den Tangkoeban Praoe, 
den Patoewa, den Wajang, den Telagabodas, den Galoenggoeng 
en den Tjerimai, derhalve nog zes anderen, welker dampen 
van hier niet zigtbaar waren; — met een bijzonder gevoel rustte 
mijn blik op den ronden schedel van den Tampomas (in het 
noorden 11° ten oosten van hier), dien ik voornemens was over- 
morgen te beklimmen, totdat de zich meer en meer uit- 
breidende wolken onze afreize van den top des bergs bespoe- 
digden. 

Ten half tien ure zeiden wij den kleinen, door zijnet 
schoonen plantengroei zoo liefelijken bergtop vaarwel, gingen 
om tien ure bij het afklimmen door de wolkenlaag, die nu 
ongeveer tusschen de 6,000 en 7,000 voet zweefde, kwamen 
ten 12, ure te Tjikoewiwi aan, ontbeten. op die plaats 


1) Het speet mij, dat ik bij deze gelegenheid de zuidoostelijke helling van den 


bespoedigen en dreef mij naar: Oostelijk-Java heen, ten einde de gans van dat 
gedeelte van het eiland te onderzoeken, alvorens de tijd der aanhoudende regens 
mviel, 5 


36 


556 


en begaven ons van daar ten Î ure te paard wederom naar 
Garoet terug, alwaar wij om 5 ure behouden ter poorte binnen 
reden! (Morgen trekken wij van hier verder naar Pawenang.) 

De hoogte van den top van den Tjikorai bedraagt gemiddeld, 
naar gedane barometer-waarnemingen, 8,645 voet boven de opper- 
vlakte der zee, of 6,485 voet boven den dalbodem van Garoet. 
Deze berg is derhalve de hoogste top der gansche Preanger- 
Regentschappen tusschen den Gèdé en den Tjerimai gelegen. 


VIERDE SCHETS. 


VAN GAROET TOT AAN SOEMËÉDANG. 


Cahiisch 


«Muntre Dörfer bekränzen den hin ï 


«Andre, vom Rücken des Bergs stü jäh d 


— « (Nachbarlich hage wr Mensch noch ln dem Acker zusammen 
Seine Felder in lándliehes Dach.” 


(Semier) 


Pawenang, den J5*n Augustus, J844. 


Een onzer reisgenooten, de heer Maier, verliet ons dezen 
morgen en begaf zich zuidwestwaarts naar Tjisiroepan, terwijl 
de heer Bosch mij verder tot Wanakêrta het genoegen van 
zijn gezelschap schonk. De afstand van Garoet tot Wanakêrta, 
welke 12 palen bedraagt, werd snel door ons met een rijtuig 
afgelegd (in de regterhelft van den dalbodem) en wij bevonden 
ons reeds ten 9 ure in den wel ingerigten pasanggrahan, welke 
ter zijde der Aloen-plaats van Wanakêrta staat. 

Van Garoet voert de weg eerst 2 palen ver oostwaarts in de 
rigting naar den Telagabodas heen, wendt zich dan aanvan- 
kelijk naar het oostnoordoosten, later naar het noordoosten in 

e rigting van den Sida kêling; *) vervolgens gaat hij in een 
kronkelenden loop door den immer nog tamelijk vlakken dal- 
bodem eerst oostwaarts, vervolgens noordoostwaarts en eindelijk 
noord ten oostenwaarts. Bij den Gt" paal kwamen wij door 
Tjisangkang, het hoofddorp van het distrikt Wanaradja, ver- 
wisselden aldaar van paarden in de nabijheid van het pakhuis 
Semangen, 71/, paal van de Negerij en zetteden onze reis verder 
in dezelfde rigting voort. Het naastbij gelegen punt der zuid- 


1) Ter verkorting wordt door ons dikwerf het woord goenoeng (g.) of berg weg- 
gelaten. 


558 


oostelijke grensketen van Garoet, de goenoeng Kratjak of Sang- 
jang tjiah, ligt regtstreeks in het zuiden; zijne noordoostelijke 
helft draagt insgelijks den afzonderlijken naam van Lingaratoe; 
(de Tjikorai ligt van daar in het zwden 55° ten westen, de 
Sida kêling in het noorden 55° ten oosten en de Telagabodas 
in het zuiden 65 tot 85° ten oosten). Van hier voerde ons de 
weg, aanvankelijk naar het noorden, vervolgens, naar het noord 
ten westen loopende, over de grensbeek tji Tamen, welke de 
beide distrikten van elkander scheidt; geene andere beek van 
eenig aanbelang wordt aan de regterzijde van het dal, welker 
gemis aan water in vergelijking van de linkerzijde zeer in het 
oog loopend is, aangetroffen. (Aan deze zijde vlieten op eene 
gelijke lengte-uitgestrektheid, alleen tusschen Trogon en Tjisi- 
roepan, twaalf waterrijke beken benedenwaarts.) Rolsteenen van 
vulkanischen oorsprong vullen hare breede, doch niet zeer diep 
uitgespoelde bedding. Misschien moet dit gemis aan water worden 
toegeschreven aan de geringe uitgestrektheid en de steilte, 
welke de dalwand aan deze zijde bezit, dewijl het gebergte zich 
meer naar de andere, naar de zuidoostelijke zijde, in de rigting van 
Tasik malajoe heeft ontwikkeld. Verscheidene uitgebreide streken, 
die in een ander geval, even als de overige deelen van den 
dalbodem, in sawa’s zouden herschapen zijn geworden, ziet men 
uit dien hoofde onbebouwd, als weide- en grasvelden liggen, of 
slechts met aanplantingen, die ook op een droogen grond tieren, 
b. v. met Cytisus cajan bedekt. 

Wanakêrta, de voornaamste plaats in het benedengedeelte 
der regterhelft van het dal, ligt op eenen geringen afstand van 
den westelijken voet van den Sida kèêling, die zijnen stompen, onre- 
gelmatig in toppen verdeelden schedel ongeveer 2,000 voet hoog 
boven den dalbodem verheft. Hij is de laatste (de noordelijkste) 
van de vier bergmassa’s (Tjikorai, Kratjak, Telagabodas, Sida 
kèling), die, door tusschenzadels met elkander motha de 
regter-, oostelijke (juister gezegd de zuidoostelijke) grensketen 
van het dal uitmaken. Hij daalt westwaarts-in den nog vlakken 
dalbodemm bij Wanakêrta en noordwaarts in een golfvormig 
oneffen hoogland benedenwaarts, hetwelk, slechts door de kloof 


559 


der tji Manoek doorsneden, den voet van den Bandongschen 
goenoeng Roejong te gemoet loopt; terwijl hij daarentegen in 
het noordwesten door het tusschenland van Malêmbong met de 
oostelijke Malêmbongsche bergketen (Sangjang ponté) verbonden 
is. Van deze vier is slechts de Tjikorai een werkelijke kegelberg; 
de anderen zijn bergmassa’s, met breede, in een aantal toppen ver- 
deelde schedels, welke alléén dan kegels genoemd mogen worden, 
wanneer men hun uiterlijk in zijnen ganschen omvang beschouwt. 
Dat deze bergen, gelijk met één, namelijk, den Telagabodas en den 
Galoenggoeng, (welke zich met de aan de overzijde gelegen, d. 1. 
de zuidoostelijke helling van den eerstgenoemden vercenigt) nog 
heden het geval is, eenmaal vulkanen waren, dat kraters hunne 
verbrijzelde schedels doorboord hadden, hebben wij reeds vroeger 
als ons vermoeden doen kennen, aan hetwelk veel waarschijnlijks 
wordt bijgezet door de nog aanwezige lava-stroomen aan de 
zijden der bergen en door eene warme bron, welke aan den 
voet van deneerstgenoemden opwelt. 

Deze bron, tji Panas !), ligt in de nabijheid van den zuid- 
westelijken voet van den Sida kêling, in eene oostzuidoostelijke 
rigting, op een afstand van 1, paal van hier verwijderd en 
schijnt geene zeer bijzondere eigenschappen te bezitten. Naar 
de waarnemingen van den heer Maier, die dezelve voor 2 dagen 
bezocht, heeft het water reuk noch smaak en was de temperatuur 
van hetzelve ten 10 ure, bij eenen warmtegraad van den damp- 
kring van 20,5° R. (of 77,8° Fahr.), 29,5° R. (of 98,0° Fahr.). In 
de. omstreken is dezelve beroemd als heilzaam tegen rhumatismen 
en huidziekten en door een om de bron gebouwd huisje van 
bamboes tot badplaats ingerigt; het water loopt in een bekken te 
zamen, waarin deszelfs te hooge warmtegraad getemperd wordt. 

Nadat het distriktshoofd ons op de gebruikelijke wijze op 
een ontbijt, bestaande uit soep, keri, rijst, gebraden eenden, 
aardappelen en gehakt vleesch (hier Frikatel genoemd) en andere 
piet te versmaden kostelijkheden, onthaald en ik mijne waarne- 

1») -Dit woord oorspronkelijk zamengesteld uit.tjis beek en panas : warm, wordt op 
Java menigvuldig herhaald en dan als eigennaam gebezigd, ongeveer op gelijke wijze 
als het duitsche „ Warmbruun.” 


560 


mingen had geëindigd, nam ik afscheid van mijn reisgenoot, den 
heer Bosch en zettede mij in den zadel om vervolgens alléén, 
slechts door een paar hoofden van minderen rang (en de koelis, 
die mijne pakkaadje droegen) begeleid, mijne reis naar Soemê- 
dang te vervolgen. Ik zeide mijnen ouden en nieuwen reisgenoot 
vaarwel, verdiept in gedachten over de raadselachtige baren en 
stroomen van het lot, volgens welks wetten, — door geen sterfe- 
lijken geest te doorgronden, — de heer Bosch en ik hier in het 
binnenste en afgelegenste gebergte van Java elkander weder 
ontmoetten, nadat wij acht jaren vroeger, door de werkelijke 
baren van den oceaan, met dezelfde kiel, van Hellevoetsluis naar 
de reede van Batavia waren voortgeschommeld geworden. Tijdens 
wij nog te zamen koutend aan boord van de «Jacob Cats» het 
oog in het oneindige, blaauwe verschiet der zee lieten weiden, 
lagen deze 8 jaren nog als eene toekomst vóór ons en die geheim- 
zinnige, zoo ondoordringbare en voor den mensch zoo weldadige 
sluijer van het lot was nog voor dit tijdperk niet opgeheven 
geworden; hoe zou het mogelijk zijn geweest destijds te ver- 
moeden, dat wij elkander hier, onder dergelijke omstandighe- 
den, zouden wederzien? Thans hebben zich deze acht jaren voor 
ons oog ontrold, wij hebben dezelven beleefd; maar wie kan 
weten in welken maalstroom ons de nieuwe toekomst zal stooten 
en voortdrijven, en met welke andere bekende gedaanten hij 
ons ten derden male zal bijeenbrengen? 

Dergelijke gedachten, en het geloof aan eene voorbeschikking 
was niet ver verwijderd van dezelven, vervulden mijnen geest bij 
mijne afreize te Wanakêrta, en onttrokken mij geheel en al 
aan de buitenwereld, terwijl mijn paard, het best geleid door 
den vooruitrijdenden wegwijzer, werktuigelijk voorwaarts stapte. 
Weldra echter bragten de veranderde omstreken en de nieuwe 
terreinvormen mij tot het werkelijke leven terug. 

Ter regterzijde verhief zich de Sida kéling, welks hellingen 
met gras begroeid, wiens schedel met geboomte bekroond was; 
langs zijnen westelijken voet loopt de weg in eene noordelijke 
rigting voort; aan de linkerzijde daarentegen lagen eene menigte 
kleine, afgezonderde heuvelen van onregelmatige , halfbolvormige 


561 


gedaante, van welke verscheidenen tot digt in de nabijheid van 
den weg zijn voortgeschoven geworden. Hierdoor verkrijgt de 
bodem van het dal, — dat, uithoofde van zijne hellende ligging, 
van Garoet af tot aan deze plaats, (als een geheel beschouwd) wel 
is waar niet horizontaal is, (gelijk dat van Bandong), maar van 
hetwelk echter uitgebreide streken herhaaldelijk vlakke ruimten 
vormen, — van hier af een oneffen, heuvelachtig aanzien; deze 
heuvelen bestaan geheel en al uit puinbrokken van trachiet-lava, 
die op elkander gehoopt en waarvan de tusschenruimten met zand 
en verweerde rotsmassa’s zijn gevuld. De oppervlakte dezer heu- 
velen heeft een ronden vorm verkregen door het verweren der 
lava-brokken, welke met aarde overdekt en met gras begroeid 
zijn. Hoewel de meesten derzelven geïsoleerd liggen en afzon- 
derlijke halve kogels of afgeronde kegels uitmaken, zoo vormen 
zij echter eene lange rij, een strook of een stroom, welke 
zich van den staartvormig verlengden voet (Djoengkoer Panen) 
des bergs Agoeng tot Adertoe, derhalve over de tji Manoek tot 
aan haren regteroever, door den dalgrond voortschuift, ten gevolge 
waarvan de bogtvormige vlakte van Leles van het overige ge- 
deelte van den dalbodem wordt gescheiden. Op onze reize 
van Leles naar Trogon (zie de 2% schets) reden wij over het 
begin van deze heuvelenrij aan den voet van den Agoeng; van 
daar af reikt zij als een zamenhangende stroom van lava-puin- 
heuvelen tot in het midden van het dal, — alwaar de tji Manoek 
in eene diepe kloof en van hier voor het oog bedekt, ‘door 
dezelve heenstroomt, — zet zich vervolgens ook aan den regter- 
oever der rivier, doch in meer geïsoleerde heuvelen, die voort- 
durend lager en vlakker worden, tot hiertoe voort. 

Het is blijkbaar, dat de bogt van Leles (welke ongeveer 
even hoog ligt als Garoet) vóór het ontstaan dezer heuvelenrij 
een zamefhangend geheel met de overige dalbedding uitmaakte, 
en dat de tji Manoek, door die uitgeworpen massa’s in haren loop 
gestremd, het benedengedeelte van den dalbodem overstroomen 
en misschien gedurende langen tijd een meer moest vormen, alvorens 
zij zich eene nieuwe bedding door deze puinhoopen had gegraven. 

Hoezeer evenmin de beteekenis als de oorsprong dezer heu- 


velenmassa aan gegronden twijfel onderhevig is, zoo blijft het toch 
immer opmerkenswaardig hoe een stroom, die uit lava-brokstuk- 
ken bestaat, welke zich zeker niet in een gesmolten, vloeibaren 
toestand bevonden, maar slechts roodgloeijend waren, op een 
bodem, welke eene geringe glooijing bezit, ja, bijna effen is, 
200 ver en in zulk eene lange reeks voortgeschoven kon 
worden! Ja, men zou zulks als eene onmogelijkheid beschouwen, 
indien men geene geschiedkundige bewijzen bij andere bergen 
voor oogen had. Deze stroom staat niet regtstreeks in verband 
met den Goentoer, maar met den Agoeng. Misschien ontstond 
dezelve bij de eerste uitbarsting, bij welke gelegenheid de Goentoet 
zich als een nieuwe vulkaan opende en welde dezelve uit eene zij- 
delingsche spleet van den goenoeng Agoeng? (Volgens de berigten 
er Inlanders bragt, van al de uitbarstingen van den Goentoer, 
slechts de eerste verwoesting aan en was alléén deze voor den 
mensch noodlottig. Zie vroeger.) 

In zijnen verderen loop, door het benedenste gedeelte van het 
Garoetdal, gaat de weg steeds over den voet, of, indien men 
wil, over. het vlak geworden benedengedeelte der helling van 
den Sida kêling; de hoofdrivier (tji) Manoek (voor het oog in 
hare kloof verborgen) blijft voortdurend ter linkerhand liggen; 
zij loopt slechts door twee beken, welke der vermelding waardig 
zijn, namelijk, eerst door de tji Retek, vervolgens door de ti 
Pitjoeng, welke laatste de grensscheiding tusschen de regent- 
schappen Limbangan +) en Soemêdang uitmaakt, en verbindt zich 
later — op een afstand van hier, welke men in 11/4 uur aflegt, — in 
eene dwarsche rigting, met den grooten weg, welke van Baloeboer 
Limbangan zuidoostwaarts naar Malèmbong loopt. Dezen kruisweg 


*) Uithoofde Limbangan slechts de smallere regter helft van het dal omvat, is het 
in verhouding tot het grootere regentschap Bandong slechts zeer klein. Het aantal 


ĳ loen boo n 
regelmatig aangelegde, door Dadap beschaduwde tuinen staan; 3 millioen zijn 
bosch-koffijtuinen en 3 millioen dorp- of pagêr-koffij 

Bandong daarentegen telt 198,000 zielen en 30,426,000 koffijboomen, waarvan on- 
geveer de helft pagêr- en de andere helft Dadap- of bosch-koftijhoomen is. Deze 


boomen leverden in 1842: 130,000 pikol op. (Pagêr: haag of omheining der dorpen.) 


565 


bereikte ik ten 111j, ure en wierp van daar nog eenmaal den 
blik terug op den schoonen dalgrond, dien ik nu stond te verlaten. 

Het is een scheef gerigt dwarsdal, en zonder twijfel het schoonste 
van het gansche eiland. Het geniet alle voordeelen eener gema- 
ugde luchtgesteldheid en is gezegend zoowel met den rijkdom 
der verschillendste cultures, als met alle merk waardigheden der 
natuur, die in andere streken van het eiland slechts afzonderlijk 
ndi aangetroffen. Zijn oorsprong, zijn dalhoofd, is het 5,770 
à 5,780 voet hooge, koele plateau van Tjisiroepan en Tjikatjang, 
hetwelk zich tusschen de bergen Tjikorai en Papandaijan uitstrekt 
en dat, grootendeels met thee beplant, een chineesch landschap 
gelijkt (gemiddelde temperatuur: 68,0° Fahr.); van daar daalt 
het allengskens in de middenste, middelmatig warme dalstreken 
af, alwaar, 2,165 en 2,260 voet boven de oppervlakte der zee, 
reeds Kokospalmen hare toppen boven de dorpen Garoet en Trogon 
verheffen *) (gemiddelde temperatuur 74,0° à 75,0° Fahr.), en 
welker bedding met het welige groen der sawa’s getooid is, 
terwijl aan de berghellingen ter wederzijde honderd duizenden 
van koffijboomen, in regelmatig aangeplante tuinen, zich tot op 
zekere hoogte tusschen de wouden uitstrekken; — van hier 
af daalt de dalbedding nog ongeveer 450 voet, tot in de laagste, 
eenigzins warmere streken bij Baloeboer Limbangan, alwaar, 
1,698 voet boven de oppervlakte der zee, het welig groeijende 
gras aan de oevers der kleine meren en der berghellingen aan 
talrijke kudden van runderen een overvloedig voedsel oplevert. 
(Gemiddelde temperatuur 76,0° Fabr.) 2) Verscheidene groote 


1837==2, 
1) Gemeten hoogte van Garoet in er a 5 ss mid val 


gemidd. 2,165’ 
pe de 1837 =2, Hd 
Aug. 1844=—=2,267’ 
(Voor de hoogte van Trogon, 2,257 voet bedragende, was in vroegere 
opgaven, door eene aient, vorkoerterjk 2,157 gesteld. 

*) Deze opgaven nopens de gemiddelde jaarlijksche ze se van Garoet 
Frogon en Baloeboer Limbangan zijn, uithoofde van den korten tijd Nt ens 
welken de waarnemingen gedaan werden, slechts als Wekdehnszel te beschouwen. 
In de rondom ingesloten vlakke here hr ontwikkelt zich een hoogere warm- 
tegraad dan op de bergen; men mag aannemen, dat de Bentddelde aten 
aan steile, maar overigens even hooge barbier een graad lager 


Gemeten hoogte van Trogon in | gemidd. 2,260’ 


564 


meren, zoo als de sitoe Randjeng en de sitoe Bagindit met vijf 
kleine eilanden, verhoogen de schoonheid en de afwisseling van 
dat liefelijke landschap, terwijl vlugten van wilde eenden (Mi 
liwi’s, Anas javanica Horsf.) Die, benevens andere watervogelen, 
den spiegel dezer meren bevolken, niet minder dan de smakelijke, 
geschubde bewoners van het vochtige element, zoowel de lief- 
hebbers der jagt als de tafelvrienden aanlokken. 

Begunstigd door de physike ontwikkeling van den bodem en 
de daaruit voortspruitende eigendommelijkheden ten opzigte der 
luchtgesteldheid, bezit dit heerlijke dal, — dat van Tjikatjang 
tot aan Baloeboer Limbangan 71/, geographische mijlen (of 50 
minuten) lang is en eene afwisselende breedte heeft, namelijk, 
bovenaan van ?/, in het midden van 1!/» en in het benedenge- 
deelte van 2 mijlen en met inbegrip van de bogt van Leles 5 
à 5ifa mijlen, — alle schoonheden en rijkdommen der natuur 
binnen een klein bestek zamengevat, welke ieder ter bewoning 
van hetzelve uitlokken, terwijl de natuuronderzoeker in de na- 
bijheid en op de grensgebergten, die het aan alle zijden omringen, 
bijna alle verschijnselen van vulkanischen oorsprong aantreft, 
als: voor lang uitgebluschte kegels, die, met den weligsten planten- 
groei bedekt, in trapsgewijze overgangen, uit de streek der 
hoogstammige wouden zich tot in de zone der kleine Alpen- 
boomen verheffen *), — kristalheldere, koude bronnen, die plot- 
seling uit den bodem opwellen 2), — warme bronnen), — stikgrot- 
ten 4), — zwavelmeren van eene melkwitte kleur 5), — kokend 
heete, zwavelachtige modderpoelen ©), — solfatara’s 7), — oude en 
jonge lava-stroomen en loeijende vulkanen), welke ter vernietiging 
van dit Javasche paradijs te vergeefs hunne vlammen uitbraken. 


*) De Tjikorai. 

2) De tji Tjapar, in de nabijheid van Leles. 

>) TjiPanas bij Wanakêrta, en eene warme bron nabij den pasanggrahan Pasir 
kiamis 

*) Patjak galang, aan Ee Telagabodas. 

*). Het meer (telaga) B 

9) Kawah Kiamis of ee 

7) Papandaijan, kawah Manoek, Telagabodas. 

*) De goenoeng Goentoer. 


565 


Op dit gezegende, en toch zoo stille, vreedzame dal rustte 
mijn blik. De omgang met beschaafde mannen (zoowel Europeërs 
als Javanen) en de welwillende ontvangst, die ik te Garoet genoot, 
hadden een indruk bij mij achtergelaten , waardoor mijne blik- 
ken nog menigwerf naar deze streken werden heengetrokkken. 
«Zij wonen gelukkig daar ginds, in hunnen huisselijken kring, 
omgeven door hetgeen het leven aangenaangy maakt; zij leven 
tevreden in dat stille dal, binnen hetwelk zich hunne wenschen 
beperken, zij hebben een vaderland.» — Maar ik? Zonder 
huis, zonder hof, zonder een enkel wezen op dit eiland, dat 
naar mij haakt, — trek ik onophoudelijk verder, — alleen, 
steeds zwervend! Het geluk laat ik allerwege achter mij terug 
en de tevredenheid kan mijne schreden niet volgen ; alle gezegende 
dalen ga ik voorbij, maar geen enkel hunner biedt mij eene hut 
aan; zoo zal ik rusteloos streven en ronddwalen , — totdat eenmaal 
het Kleinste aller dalen aan al mijne wenschen een einde maakt. 

Wien verrassen niet somwijlen in den wisselenden loop zijns 
levens dergelijke droevige beelden ; wie is in staat dezelven geheel 
en al te onderdrukken, wanneer het scheiden van plaatsen en van 
personen, die men lief had gekregen, een gevoel van leegte had 
glttergeläteni? Ook ik kon een dergelijk gevoel, door dit oord 
bij mij opgewekt, niet van mij afweren. Mijn moed was gebro- 
ken. — Eensklaps echter braken de toppen van den Tjerimai en 
van den Tampomas door de wolken, en zagen zij met majesteit 
op mij benedenwaarts! Daar verhief zich eene andere stem in 
mijn gemoed; eene tweede ziel werd levendig. Het was mij als 
hoorde ik den Genius der wetenschap , die mij in het grootsche 
der natuur en in het levendige genot harer beoefening eene vergoe- 
ding aanwees voor het gemis van de vreugde uit den maatschap- 
pelijken omgang geboren. Toen gevoelde ik mij opgetogen naar 
die schitterende hoogten, — «waar ik van naderbij tot de zon 
opzien, en de stille aarde (met haar geluk) aan mijne voeten 
zou zien liggen.» 

Na deze opwekking, — de zorgen van mij afgezet, ver in het 
dal van mij geworpen en van nieuwe reislust doordrongen — 
‘ toog ik verder en vervolgde ik mijn doel. 


566 


Den hoofdweg in eene zuidoostelijke rigting naar Malémbong 
volgende, passeerde ik nog vier beken, waarvan de derde tji 
Andjoer, de vierde tji Liloi, de vijfde tji Rangkong en de 
zesde ji Pendes heet, die allen in kronkelenden loop en in 
tamelijk diepe beddingen, waarop eene menigte rolsteenen van 
trachiet-, trachiet-lava en vulkanische brekzie werden aange- 
troffen, van de helling des Sida kêling door het-hoogland naar 
de tji Manoek vlieten. Aan den regteroever der zesde beek, 
welke zich beneden, doch in de nabijheid van den weg (ten 
noorden van denzelven) met de vijfde beek vereenigt, ligt de 
hoofdplaats van het distrikt van gelijken naam, de desa Ma- 
lémbong , tusschen welker Kokos- en Pinang-palmen, die zich 
boven het bosch van lager groeijende vruchtboomen, dat de 
hutten omringt, verheffen, ik ten 1 ure binnenreed. (De af- 
stand van hier tot Wanakêrta bedraagt 9 palen, afgelegd in 
5 uren.) 

Van het punt waar de beide wegen elkander kruisen, gaat, 
wel is waar, de dalgrond van Garoet voort zich in gelijke hoogte 
als vroeger (van 1,700 tot 1,800 voet) met eene onbemerkbare 
rijzing, verder uit te breiden, maar hij houdt op eene vlakte te 
vormen en wordt een onregelmatig, heuvelachtig, golfvormig, 
door de genoemde vier. beekkloven doorgroefd hoogland, het- 
welk, als de uitgebreide noordelijke en noordoostelijke voet van 
den Sida kêling, de toppen van dezen berg omsingelt en zich 
uitstrekt tot aan Malêmbong. In dat gedeelte, alwaar de beide 
wegen elkander snijden, ligt het even hoog, of althans bijna even 
hoog tegenover het plat van Baloeboer Limbangan, hetwelk 
aan de linker- (Bandongsche) zijde het laagste terras der dal- 
bedding van 1,700 voet vormt; van dit plat wordt hetzelve 
gescheiden door een afhellend gedeelte van het dal, hetwelk 
naar het midden heen gedurig lager wordt, totdat het cin- 
delijk in de steile kloof der tji Manoek nederdaalt. (Zie Garoet, 
Figuur 4, profiel der doorsnede van deze terreinvorming.) 

Op gelijke wijze als aan deze linkerzijde de vlakte van Ba- 
loeboer Limbangan, naar het noordoosten heen, zich in andere 
vlakke ruimten of hoogterrassen voortzet, welke den zuidooste- 


567 


lijken en oostelijken voet van den goenoeng Roejoeng 1) om- 
singelen, en, wel is waar, met kloven doorgroefd zijn, echter 
als een geheel beschouwd, platten heeten mogen, zoo loopt 
het aan deze zijde gelegen hoogland (dat wij zoo even door- 
kruisd hebben), doch met eene minder effen oppervlakte, meer 
golfvormig, of ongelijker, heuvelachtiger om den Sida kêling 2) 
heen (welke beide bergen als de laatste hooge hoekpilaren van 
het eigenlijke Garoetdal mogen beschouwd worden); vervolgens 
gaat het, noordoost- en oostwaarts van den Sida kêling, als een vlak 
geworden tusschenzadel (distrikt Malèmbong) in een nieuw berg- 
juk, — g- Sangjang ponté of Malèmbong gebergte genoemd, — 
over, welks met woud bedekte kam, die eene geringe hoogte 
bereikt, zich van het noorden naar het zuiden voortzet. In de 
onmiddellijke nabijheid van den westelijken voet dezer nieuwe, 
korte bergketen ligt de desa, waarin wij ons bevinden. 

Het frisch groene bladerengewelf van vruchtboomen overdekt, 
als dat van een woud, alle hutten van het dorp. Boomloos echter, 
slechts bedekt met het eenvormige, groenachtig grijze kleed van 
weidevelden en grasmatten, ligt daar voor ons uitgestrekt het 
golfvormige, oneffene hoogland van Malèmbong, dat zich tus- 
schen de genoemde bergen, den Sangjang ponté ten oosten en 
den Sida Kèêling ten zuidwesten, uitbreidt; slechts langs de 
wanden der beekkloven, zoo ver het mogelijk is den bodem 
te besproeijen, loopt een smalle zoom van met sawa’s bedekte 
terrassen. Gelijk het hoogland den noordelijken voet van den 
Sida kêling omsingelt, zoo strekt het zich ook van Malèmbong 
nog verder naar het noorden uit en loopt het in de rigting van 
het noordwesten het: even hooge plat aan den voet van den 
goenoeng Roejoeng te gemoet; tegen dit laatstgenoemde loopt 


1) Dit gebergte, eene hoogte bereikende van ongeveer 5,200 voet, is het dat zich 
noordwestwaarts van Baloeboer Limbangan verheft (als zuidoostelijke hoek van 
alle Bandongsche bergketenen) en aan welks oost-zuidoostelijke helling de passang- 
grahan Tjalantjang, ter hoogte van 3,883 voet is gelegen. De bewoners van Malêm- 
bong heeten hetzelve g. Simpai. 

2) Dezen berg, welke in het Garoetdal overal bekend is onder naam van Sida 
kêling, noemen de inwoners van Malêmbong, welke denzelven van de tegenoverge- 
stelde zijde zien als die van Wanakêrta, goenoeng Roejoeng. 


568 


het aan en zou hiermede een geheel, een plateauachug , door 
beken golfvormig doorgroefd hoogland vormen, ware het niet, 
dat de tji Manoek, welke beide deelen van elkander scheidt, 
zich hare diep uitgespoelde kloof tusschen dezelven gegraven 
had. Deze kloof (in de nabijheid van Garoet nog slechts eene 
gewone rivierbedding vormende) loopt van Baloeboer Limban- 
gan af eerst oostwaarts, wendt zich later, gedurig dieper het 
hoogland insnijdende , noordoostwaarts heen en breekt eindelijk 
als eene loodregte, verscheidene honderd voet diepe, vreesse- 
lijke en woest romantische kloof of rivierspleet in enge bogten 
door het gebergte, om eerst aan den voet van het hoogland bij 
Pawenang , waar rotsbrokken en afgezonderde bergzuilen den 
uitloop omsingelen, als een verbreed stroomdal weder te voor- 
schijn te treden. Uithoofde van de ontoegankelijkheid der kloof, 
welke tusschen de ter wederzijde even hooge oevers op eenigen 
afstand geheel en al voor het oog verborgen ligt, is men (den 
rij- of pedatiweg volgende) genoodzaakt een grooten omweg 
door het hoogland over Malêmbong te maken, ten einde naar 
Pawenang (aan den noordoostelijken voet van het hoogland ge- 
legen) te reizen. De hooge rand der kloof is daarenboven, door 
zich in dezelve uitstortende kleinere beken, op vele plaatsen diep 
ingesneden geworden en tevens waarschijnlijk de oorzaak, dat 
deze middengedeelten van het hoogland onbebouwd en onbe- 
woond zijn. 

De ongeloofelijke diepte tot welke de tji Manoek hare kloof door 
dit land heeft gegraven, — welke een waar kanaal vormt, — 
leidt tot de veronderstelling, dat hetzelve uit losse aarde of 
uit steenbrokken is zamengesteld. En inderdaad het gansche 
hoogland vertoont zich als de ruïne, of als het uitwerpings- 
terrein van eenen verbrijzelden vulkaan, namelijk, van den 
in puin verkeerden Sida kèling, welks lava-brokken hier over 
elkander werden geworpen, zich verbreedden en den vroeger 
waarschijnlijk komvormigen of vlakken dalgrond eenige hon- 
derd voet ophoogden en in een golfvormig, oneffen terrein 
herschiepen. 

Alle beken, namelijk, hoe diep zij hare kloven ook uitgehold 


569 


hebben, vertoonen slechts puinbrokken van trachiet, van veel- 
soortige lava van trachitischen oorsprong en van vulkanische 
brekziën, welke, hoekig en onregelmatig van vorm, slechts in 
de beekbeddingen als rolsteenen afgerond en op vele plaatsen 
uit de met gras getooide oppervlakte des lands nog kaal en 
onvergaan uitstekende, alhier tot eene zeer uitgebreide, ver- 
scheidene honderd voet dikke laag op elkander gehoopt liggen. 

Baloeboer Limbangan ligt 1 ‚698 voet boven de oppervlakte 
der zee (bar); Malêmbong , enen mede het grootste gedeelte van 
het hoogland, 1,948 voet (bar.);, het hoogste punt van het tus- 
schenland, tusschen den Sida kêling en den Sangjang ponté, 

« waarover de wegpas zuidwaarts van de desa naar Tasik ma- 
lajoe heenleidt, is 472 voet hooger (derhalve 2,420 voet); het 
hoogste punt van den weg van hier naar Pawenang , welke 
en van Malêmbong zeer nabij de helling van den 
Sangjang ponté voortloopt, is ongeveer 700 voet hooger (dus 
2,650 voet) en de nok van den Sangjang ponté omtrent 1,500 
hooger, derhalve 5,450 voet boven de oppervlakte der zee. 
Waarschijnlijk is de voormalige dalbodem door gindsche laag 
van puinbrokken zoo veel opgehoogd geworden als het ver- 

schil in hoogte bedraagt tusschen Malèmbong en Baloeboer 
Limbangan (250 voet). 

De gastvrijheid der distriktshoofden in de Preanger-Regent- 
schappen is inderdaad voorbeeldig; nog heb ik den tijd niet 
gehad het ontbijt, hetwelk ik te Wanakêrta genoot, te ver- 
duwen, en reeds word ik te Malêmbong weder op een nieuw 
ontbijt onthaald, dat uit allerlei smakelijke geregten van ge-- 
lijken aard als het vorige bestond. De gastvrijheid, welke den 
Javaan aangeboren is, — voor de helft echter ontstaande uit 
de minachting, uit de geringschatting, welke hij voor de 
rijkdommen koestert en die derhalve niet tot de positieve 
deugden mag gerekend worden, — gaat bij eenige hoofden, 
wanneer zij vermogend zijn, vergezeld van de zucht om met 
hun tafelservies en met hunne geheel op de Europesche wijze 
ingerigte huishouding te pronken en om andere in de nabijheid 
wonende hoofden de loef af te steken, hetgeen derhalve van 


meer dan eene zijde eene goede ontvangst verzekert. Mijn 
gastheer zette zich mede aan den disch; dit schijnt in de 
Preanger-Regentschappen zoo de gewoonte te zijn; ook kan een 
reiziger op Java niet beter doen dan zich in dergelijke zaken, 
welke in de verschillende residentiën van elkander verschillen, 
naar de gewoonte van den Europeschen beambte der plaats, 
waar hij zich bevindt, te regelen. Het hoofd te Malêmbong 
was een bejaarde, zeer eerwaardige Javaan; echter waren hem 
de naastbij gelegen bergen niet eens bij name bekend en was 
hij verpligt bij de gemeene Javanen eerst onderzoek daarnaar 
te doen. 

Ten 2 ure ging het met versche paarden en versche koeli’s 
op nieuw vooruit. Eerst reed ik 11/, paal in eene noord-noord- 
westelijke rigting (naar die zijde, waar men in de verte den 
Tampomas waarneemt), over een tamelijk effen, eenigzins af- 
loopend terrein, over eene kleine beek , met rolsteenen vervuld, 
naast een pakhuis voorbij, dat ik aan de regterhand liet liggen 
tot aan de tweede beek, de tji Bodjong. Hier bemerkt men 
ter wederzijde van den weg een zeer zindelijk onderhouden 
dwarsweg, welke tusschen lanen van bamboesriet en waroe- 
boomen (Hibiscus tiliaceus), en met Justicia-struiken beplant, 
eenige honderd voet ver naar voormalige begraafplaatsen heen- 
voert. Langs breede, ruw in de aarde gehouwen trappen, stijgt 
men naar kleine, schaduwrijke platten op, die met langwerpige 
of spitse trachietsteenen omringd, of in het rond daarmede om- 
zoomd zijn; verder kenmerken zij zich door niets bijzonders dan 
door eenige zuilenvormige trachietsteenen, welke (langwerpig 
vierkant van vorm) hier, gelijk zij door de natuur zijn geschapen, 
in den grond gestoken voorkomen. Grafheuvelen ziet men niet. 
Oude boomen van verschillende soort werpen hunne schaduwen 
over deze plaats. Mijne begeleiders van Malémbong- wisten mij 
omtrent dit oord niets anders te zeggen, dan dat een voornaam 
hoofd aldaar begraven ligt; ten opzigte der tijdsbepaling waren 
zij in het onzekere of dit voorval 50 dan wel 100 jaren geleden 
was. (Men herkent ook hier wederom de groote eerbied, waarin 
de Javaan de graven zijner voorvaderen houdt ‚ als eene eigen- 


571 


schap, welke vele nog zeer onbeschaafde volken en wel voor- 
namelijk de meeste stammen van dezen archipel, die het poly- 
theismus uog belijden, menigwerf in hoogere mate eigen is dan 
vele beschaafde natiën van Europa.) 

Van hier rijst de weg opwaarts en komt men over eene 
derde kali, tjì Kantawang geheeten; verder loopt de weg in 
eene schuinsche rigting opwaarts langs de noordwestelijke hel- 
ling van den Sangjang ponté en gaat vervolgens, zijn pas-punt 
(of hoogste gedeelte) vormende, ongeveer een paal ver op 
gelijke hoogte voort, dewijl hij in zijn bogtigen loop al de 
oneffenheden der helling volgt, totdat hij in de nabijheid van 
het poststation Tjilengkrang (op een afstand van Malémbong, 
welke in Î1{, uur wordt afgelegd) aanvangt steil en onafgebroken 
langs de noordelijke helling van het gebergte op te loopen. 

Deze noordwestelijke en noordelijke hellingen van den Sang- 
jang ponté (of het Malêmbongsche gebergte, ook g. Tjakra boana 
genoemd) zijn met eene dergelijke roodachtig bruine leemaarde 
bedekt, welke wij onder anderen op den bergrug tusschen 
Tjitjalengka en Leles hebben leeren kennen en waarin vele 
steenbrokken vermengd voorkomen; bijna overal waar deze 
aardsoort wordt aangetroffen, vindt men haar met denzelfden 
plantengroei bedekt, namelijk, met Alang- en Glaga-gras en 
enkele daarin verstrooid voorkomende Malaka-boomen (Emblica 
officinalis), een toevlugtsoord voor herten, een waterlooze, 
drooge bodem. 

Van Tjilengkrang (de Tampomas van daar in het noorden 
281/,° ten westen en de Haroemon, of de linkerkegel van Leles, 
in het zuiden 691/,° ten westen) geniet men reeds een onbe- 
lemmerd uitzigt benedenwaarts op den noordelijken en noord- 
noordoostelijken voet van dit hoogland, alwaar het gebergte, 
door de tji Manoek doorbroken, tot een puinhoop verbrijzeld is 
en aan de buitenzijde van die doorbraak zich onder anderen eene 
hooge, zuilvormige rotsmassa in het noord-noordwesten verheft. 

De vierde beek , welke “van Malêmbong gerekend, den ove- 
rigens breeden weg (dien men des noods met eenen wagen kan 
berijden) doorsnijdt, is de grootste derzelven, namelijk, de tji 


Ed 
ei 


572 


Kareho, welke uit eene diepe kloof ter regterzijde van den weg 
uit het Sangjang ponté gebergte benedenwaarts bruist. Over 
eene brug bereikt de weg den regteroever der beek en den 
regterwand der kloof ; van hier af verlaat de weg deze kloof 
niet meer, maar in schilderachtige bogten dezelve vergezellende, 
daalt hij in de kloof zelve en loopt vervolgens met haar naar 
den voet van het gebergte nederwaarts. 

Somtijds zeer steil benedenwaarts dalende, vooral ter er plaatse 
waar hij de vijfde beek, de tji Widoeng, mak dwars in den 
regteroever der tji ee uitloopt, overschrijdt, kronkelt de 
weg zich tusschen de steile wanden der kloof, welke op vele 
plaatsen door de lommerrijkste wouden beschaduwd zijn, naar 
beneden en vormt hij een der meest pittoreske wegen van Java. 

Onder het geboomte, dat ter wederzijde groeit, trekken van 
tijd tot tijd geheel bladerlooze boomen: Golbertia obovata Bl de 
opmerkzaamheid des reizigers; deze behooren tot de weinige 
tropische gewassen, welke periodiek hun loof verliezen en wier 
kale takken alsdan met tallooze groote bloemen, welke men 
op een afstand voor gele vogelen aanziet, bedekt zijn. Even 
kaal, geheel bladerloos, met wijd uitgebreide takken, komt een 
enkele hoogstammige boom, poehoen Dangdoer, eene Bombaxsoort 
(Salmalia-malabarica) voor, welke op Java slechts zeldzaam en 
geheel op zich zelf staande wordt aangetroffen en welks helder 
roode, groote bloemen bij honderden op den bodem verstrooid 
liggen. 

Door dergelijke streken gaande, bereikt men, eene zesde 
dwars loopende beek passerende, den voet van het gebergte en 
betreedt men, gedurig door heetere luchttogten omwaaid, het 
diepland van Pawenang, alwaar de reiziger zich eensklaps door 
een uiterst pittoresk landschap, door eene ware Zwitsersche 
natuur omringd ziet. Want te dezer plaatse is het, alwaar , — ter 
linkerzijde of noordwestwaarts van den weg, de tji Manoek zich 
door het gebergte heenbreekt, en tusschen de beide tegen 
over elkander liggende platten van ‘het hoogland, tegen welke 
het oog stuit, uit hare diepe, duistere kloof te voorschijn treedt, 
om zich verder benedenwaarts, aan den voet der platten, tot 


575 


kleine, van rondom omslotene keteldalen te verbreeden. Met 
welk een heerlijk frisch groen zijn de sawa’s dezer rondachtige 
dalvlakten getooid, — hoe liefelijk komen de kleine dorpen 
met hunne palmboschjes, die dezelven omsingelen en in de 
sawa’s verstrooid liggen, aan het oog voor! Maar hoe indruk- 
wekkend en hoog rijzen de met woud bedekte bergwanden in 
het rond op en hoe steil verheffen zich enkele zuilenvormige 
toppen uit den dalbodem, boven welks zwartachtige, meer dan 
honderd voet hooge, loodregt opschietende rotswanden zich het 
groene woudgeboomte heenbuigt, dat hunne bovenste toppen 
kroont ! 

Toen ik het dorp Pawenang naderbij kwam, ontwaarde ik 
gedurig meer en meer sporen van menschelijke, hoewel eenzij- 
dige bedrijvigheid, namelijk, verscheidene honderden van met 
twee raderen voorziene pedati’s, die ter zijde van den weg hier 
in lange rijen achter elkander gebonden, ginds als eene soort 
van verschansing in eenen kring waren geplaatst, in welker 
midden de plompe herkaauwers, als olifantskalveren op den 
grond lagen. Gedeeltelijk kwamen deze pedati’s uit het pak- 
huis van Karang sambong terug, terwijl een ander gedeelte 
hunne schijfvormige wielen eerst naar deze plaats toe rolde, 
om het produkt der koffijboomen (van het gansche dal van 
Garoet, enz.) aldaar te ontladen. Het had al het uiterlijk van 
de achterhoede eens legers en stellig was hier ook de helft der 
menschelijke bevolking, die in staat is om te arbeiden en de 
geheele buffel-bevolking op de been. Gansche kudden van buffels 
staken slechts de koppen boven de water- en modderpoelen uit, 
waarin zij lagen, terwijl anderen deels op de heuvelen in het 
rond graasden, deels lagen te herkaauwen. Hunne voerlie- 
den zaten ter zijde der pedati’s in de nabijheid van kleine 
vuren, waarop hunne potten met rijst, op drie steenen gezet, 
stonden te koken en welke hun schamel avondeten bevatteden. 
Aan alle hoeken zag men, kinderen aan den arbeid, hier 
bezig om de buffels met stroowissen in de beek te risi 
ginds om hen bijeen te drijven en het scheen, alsof deze mor- 
sige, menigwerf zeer koppige beesten zich het gewilligst door 

. 


did 


kinderen lieten regeren. De avondzon wierp hare laatste stralen 
op dit bedrijvige en toch vreedzame, stille tooneel, toen ik 
tusschen de Kokospalmen heen het dorpje Pawenang binnentrad. 
Drukkend was voor mij, gedurende den loop van den ganschen 
middag, de grootere hitte van het diepland en de snelle over- 
gang uit de koelere hoogvlakten in dit welige laagland geweest; 
des te aangenamer was mij de koelte van den naderenden avond. 

Heiningen (pagêrs), uit gevlochten bamboes bestaande , schei- 
den ter wederzijde den breeden dorpsweg van de tuinen en 
ooftboomen, wier kroonen, een koel lommer verschaffende, 
zich boven dezelven vereenigen. Ik volgde mijnen vooruit 
rijdenden gids en ontdekte weldra aan de toonen van den ga- 
mêlan, die zich eensklaps deden hooren, mijne tegenwoordige 
rustplaats, namelijk, de kleine passanggrahan, waaruit mij een 
bejaard districtshoofd te gemoet kwam om mij regt hartelijk 
te ontvangen. 

(Mijne bedienden en andere Javanen, die mij begeleid 
hadden, vermaken zich nog met de ronggèngs en met de 
muziek; ten einde niet gestoord te worden, heb ik hen allen, 
terstond na mijne aankomst, teruggezonden; zonderling toch, 
hoe vermoeid deze losse zonen der natuur na lange dagmarschen 
ook mogen zijn, wanneer zijden gamêlan hooren en ronggèngs 
aantreffen, dan denken zij aan geen slapen meer.) 

De afstand van Malèmbong tot aan deze plaats wordt op 10 
palen berekend; te paard in stap had ik denzelven, na aftrek 
van het oponthoud, in minder dan 5 uren afgelegd. 


Soemêdang, den 46°" Augustus, J844. 
Reeds vroeg had ik mij dezen morgen te Pawenang in den 
zadel gezet en kwam ik ten 12 ure (na eene reis van 52/4 uur) 
alhier aan. De weg loopt langs den buitensten voet der bergke- 
ten en wel, over het algemeen genomen, in eene noordwestelijke 
rigting of evenwijdig met deze keten , welke, terwijl zij Soemêdang 
van het oostelijkste gedeelte van het Bandongsche plateau af- 
scheidt, zich van den Boekit djarian zuidoostwaarts over den 
Gêrimbi tot aan den goenoeng Roejoeng uitstrekt; wij zullen 

Ld 


575 


dezelve de Gêrimbi-keten noemen. Behalve ribben van geringeren 
omvang, zet zij twee lange dwarsarmen naar het noordoosten 
af, van welke de eerste de in eene bogt loopende vlakte van 
Pawenang ten noorden, de tweede de ketelvlakte van Soemêdang 
ten zuiden begrenst, terwijl tusschen beiden nog eene derde 
effene middenbogt ingesloten blijft liggen. Dwars over deze 
beide armen loopt de weg met tamelijk steile passen heen. 

Van Pawenang loopt de weg eerst ongeveer !/s paal ver west- 
waarts (zuid 811/° ten westen), wendt zich dan naar het noord- 
westen (noordwest 55° ten westen), passeert over houten bruggen 
eerst den kleineren, daarop den grooteren arm der tji Manoek, 
om vervolgens in dezelfde rigting, waarin men den top van den 
Tampomas gewaar wordt, verder de vlakte te doorloopen. Deze 
top even als de kraterwand van den Tjerimai werden door den 
gloed van het eerste morgenrood geverwd, toen mijn klepper 
over de brug stapte. Beide armen der beek worden slechts door 
een klein vlak eiland van elkander gescheiden. Hare breede bed- 
ding is met millioenen van vulkanische rolsteenen opgevuld, over 
en tusschen welke het troebele, slijkerig gele water schuimend 
heen bruist. Na sterken en aanhoudenden regen treedt de beek 
buiten hare vlakke oevers, welke ter naauwernood eene hoogte 
van & voet hebben en verandert zij de geheele omstreek in een meer. 
Het schijnt, dat de gansche vlakte van Pawenang uit eene ten 
minste 20’, misschien nog dikkere laag van rolsteenen, of meer 
of min afgeronde steenbrokken bestaat, want aan de zijwanden 
van alle beekkloven, welke insnijdingen van ò à 10: maken, 
komt de rolsteenlaag allerwege te voorschijn. 

Op mijnen verderen togt (naar het' noorden 55° ten oosten) 
door deze met rijst beplante, geheel en al in sawa’s herscha- 
pene vlakte, passeerde ik nog 4 dergelijke beken, welke, in 
de Gèêrimbi keten ontspringende, dwars naar de tji Manoek heen- 
loopen en kwam ik ten 81/, ure op den eersten dwarsarm der 
Gêrimbi keten aan (den afstand van Pawenang tot aan dit punt 
had ik in 2 uren afgelegd), op welks pashoogte, ongeveer 500 
voet boven de vlakte, ik mijne werktuigen opstelde, ten einde 
peilingen te nemen. 


576 


De vlakte van Pawenang is geen open, met de groote al- 
luviaal vlakte van Indramajoe en Cheribon vereenigd plat , maar 
het is integendeel eene vlakke, van rondsom door gebergten 
omringde bogt, welker horizontaliteit waarschijnlijk door eene 
voormalige waterbedekking is ontstaan, ten gevolge waarvan de 
puinlaag meerdere uitbreiding en eene effene oppervlakte ver- 
kreeg. Destijds was het een binnenmeer, totdat hare beek , de 
tji Manoek (noordwaarts van Pawenang), zich een tweeden uit- 
loop baande, waardoor het water tot bijna op eene gelijke hoogte 
als de buitenste alluviaalvlakte daalde. 

In het noordwesten tot in het noorden wordt deze vlakte 
begrensd door den eersten dwarsarm (waarop wij ons thans 
bevinden), welke zich als een heuvelachtigen, oneffen met gras 
bedekten bergrug nog ver van hier naar het noordoosten uitstrekt 
en vervolgens eensklaps in eene zeer steile rots-afhelling uitloopt» 
die wij met A zullen aanduiden en langs welker voet, in eene 
noordelijke rigting van Pawenang, de tji Manoek voorbij stroomt. 

In het zuidwesten wordt slechts een klein gedeelte der bogt, 
namelijk , hare noordwestelijke streken , door den voet der hoofd- 
keten Gêrimbi (en hare dwarsribben) zelve begrensd; verreweg 
het grootste gedeelte loopt in het zuidwesten, in het zuiden 
en in het zuidoosten tegen den voet van het gindsche hoogland, 
dat zich van de helling der spits Roejoeng (welke in het zuiden 
80° ten westen ligt) in eene dwarsche rigting tot aan de helling 
van «den Sangjang ponté (welks midden in het zuiden 15° ten 
oosten wordt waargenomen) voortzet. — Dit hoogland maakt een 
voorwaarts springend terras of plat uit, hetwelk slechts op eene 
enkele plaats is doorbroken , namelijk, door de kloof der tji Manoek 
en vervolgens met een scherp begrensden rand eensklaps, met 
eenen enkelen trap, in het diepland van Pawenang nederdaalt. 
(Lie Pawenang Figuur 4.) Op die wijze plotseling afgesneden 
doet zich dit hoogland van Malêmbong van hier aan het 00g 
voor en rijst het denkbeeld op, dat deze scherpbegrensde rand 
een voormalige oever eens meers is geweest, welke steilin den vloed 
afdaalde en dat de steile als een trap gevormde helling, tusschen 
dezen bovensten rand van het plat en zijnen voet, door golf 


517 


geklots is veroorzaakt, hetwelk den wand van onderen uitholde 
en _afbrokkelde (?) 

Aan deze zijden omsloten (in het noorden, in het westen en 
in het zuiden), zou de vlakte van Pawenang in het oost-zuid- 
oosten, in het oosten en in het noordoosten (tot aan het noorden) 
open liggen, ware het niet, dat voor deze gansche uitgestrekte 
oostelijke ruimte, van den voet des trapvormig afloopenden 
wands van het Malêmbong. plat (ten zuidoosten van het dorp 
Pawenang) tot aan het steil afdalende uiteinde (A) van den eersten 
dwarsarm (ten noorden van Pawenang) een labirintvormig, 
heuvelachtig terrein lag, hetwelk, in zijne hoogste bulten 
ongeveer 500 à 500’ hooger liggende dan de vlakte, de bogt van 
Pawenang aan deze zijde begrenst. De massa, haar als een geheel 
beschouwende, ligt overal even hoog, omtrent 200 voet boven 
de vlakte. Slechts eene enkele waterloozing loopt uit de bogt 
door dit terrein, namelijk, de tji Manoek, welke zich digt aan 
den voet des wands A een bed heeft gegraven en langs dezen 
weg de buitenste vlakte van Karang sambong binnen treedt. Van 
het Sangjang ponté of Malêmbong gebergte afdalende, strekt dit 
terrein zich (in het zuiden van Karang sambong) nog onafzienbaar 
ver naar de zijde van den Tjerimai uit. Het bestaat uit een 
onvruchtbaar, heet, dor, onbebouwbaar, steenachtig, met berg- 
toppen bedekt brain dat (naar de streken, die ik in 
1859 zuidwaarts van Karang sambong bezocht en naar het 
algemeen. uiterlijk te oordeelen) geheel en al uit vulkanische 
puinmassa’s, deels groote brokstukken van rotsen , deels brekziën 
schijnt gevormd te zijn, — en bedekt is met de uitwerpselen 
van een verbrijzelden vulkaan! (Waarschijnlijk was ook de Sang- 
jang ponté eenmaal een vulkaan en ligt dezelve thans hier als 
een puinhoop neder.) 

De roodachtige aardsoort op den eersten dwarsarm, met de 
daarin gekneed voorkomende rolsteenen, en met hare Alang- en 
Malaka-plantengroei, kwam volkomen overeen met die, welke 
aan de noordwestelijke helling van den Sangjang ponté wordt 
aangetroffen. De Tampomas deed zich, van dezen wegpas 
gezien, aan het oog voor, gelijk in Tampomas Figuur J, 


578 


wordt afgebeeld; zijn stompe, halfkogelvormige top, met des- 
zelfs bolronden schedel, gelijkt op een koepel geplaatst op 
een terras en is geheel en al van de andere bergen op Java 
onderscheiden. (Van dezen berg hoop ik morgen het opgaan 
der zon te aanschouwen.) 

Korte oogenblikken te voren had ik bijna mijne oogen voor 
immer gesloten! Eensklaps hoor ik een schrikkelijk getier; — 
een half dozijn ruiters ijlde voorwaartsin vliegenden ren, op den 
voet gevolgd door een rijtuig met vier paarden bespannen, 
waarin een Europeër en eene Njai zaten,en wel zoo digt langs 
mij, dat het een wonder is dat ik er heelhuids ben afgekomen. 
Mijn klepper was in doodsangst en niet wetende wat te doen, 
sprong hij op de borstwering van den weg, welke aan de andere 
zijde in eene 50’ diepe kloof afdaalde. Gelukkig dat de kloof 
zoo diep was, want daaraan had ik mijn behoud te danken, 
dewijl mijn paard er anders ingesprongen zou zijn! Zoo bleef 
het nu hangen «in zwevenden angst» en ik met hem aan den 
kant van den weg, — zoo regt «tusschen vreugde, lust en 
Pijn.» Alvorens ik mij van den geleden schrik hersteld had, 
was het rijtuig reeds op een grooten afstand van mij. De Ja- 
vanen wenschten mij geluk, dat de heer «Condoleur» (zoo 
noemden zij den Gontroleur….) mij niet overreden had; zij 
verhaalden mij, dat (behalve de vier paarden) zes buffels, 
wanneer zij herhaalde malen worden verwisseld, voldoende zijn 
om een cultuurbeambte met alle gemak over het gebergte 
van Malêmbong te slepen. 

Aan de andere, noordwestelijke zijde van dezen eersten 
dwarsarm ontwaart. men een nieuwen, tamelijk vlakken, be- 
bouwden dalketel, welke aan alle zijden bijna kringvormig 
door heuvelenrijen omsingeld is. 

Eene vertakking, namelijk, van den 4" dwarsarm (langs 
welks noordwestelijke zijde wij thans afklimmen) strekt zich 
uit tot aan dergelijke heuvelenmassa’s, welke aan de noordoos- 
telijke en aan de noordelijke zijde van den dalketel gelegen 
zijn en tot de helling van den Tampomas behooren; hiermede 
zouden zij een geheel uitmaken, ware het niet, dat de door 


579 


dezelye gevormde krans in het oosten (van het middelpunt 
van den dalgrond gerekend) door eene kloof doorboord was, 
door welke de beken vereenigd naar de tji Manoek heen vlieten. 
Sawa’s, waarin verscheidene dorpboschjes worden aangetrof- 
fen, bedekken deze vlakte, welke in het midden ligt tus- 
schen de vlakte van Pawenang aan de zuidoostelijke zijde en 
die van Soemêdang aan den noordwestelijken kant, en door 
zes dwarsloopende beken -doorstroomd wordt. Zij ontspringen 
allen in de Gêrimbi keten, en hebben hare uitwatering in de 
hoofdbeek tji Peles, welke, ad kronkelend door het laagst gelegen 
gedeelte van den dalketel ‚ langs den voet van deszelfs noord- 
oostelijke -grensheuvelen loopt, om door de genoemde kloof 
den dalketel te verlaten. 

Behalve den voet der hoofdketen in het zuidwesten, den 
eersten dwarsarm in het zuidoosten en in het oosten, en de aan 
gene zijde gelegen heuvelen in het noordoosten tot in het noor- 
den, — welke heuvelen met den Tampomas vereenigd zijn, — 
ligt er in het noordwesten een tweede dwarsarm, welke, slechts 
door de kloof der tji Peles doorgroefd, zich van de hoofdketen 
naar den Tampomas toe uitstrekt en dezen dalketel begrenst, 
ten gevolge waarvan dezelve aan alle zijden door hoogten om- 
singeld wordt. 

Alle 6 beken van het dal worden door den weg gepasseerd; 
aanvankelijk loopt dezelve in de vroeger vermelde rigting (naar 
den Tampomas) voort en wendt hij zich eerst aan gene zijde der 
Bee beek naar het westen heen. De beddingen van al deze beken 
zijn met zand en_ met rolsteenen van trachitischen aard ver- 
vuld. De eerste drie beken zijn onbeduidend; de drie volgenden 
daarentegen vlieten in breede, wijd uitgespoelde rivier-beddingen, 
van welke elk op zich zelve weder een afzonderlijk, gedeeltelijk 
bebouwd en in sawa’s herschapen lengte dal vormt. De vierde, tji 
Tjapar en de vijfde, tji Tama geheeten, loopen op een kleinen 
afstand van den weg , beneden denzelven, in elkander en vormen 
alsdan slechts een enkel rivierdal. Tusschen de 5* en de 6** beek 
loopt de weg naar het westen heen tot aan het poststation 
Kanéas, hetwelk 41» paal van Soemêdang verwijderd ligt en 


580 


dat ik ten AÍ ure, derhalve na 41/, uur reizens uit Pawenang 
bereikte. Door deze breede en diepe rivierdalen verkrijgt het 
westelijke gedeelte van dezen dalketel eene zeer oneffene opper- 
vlakte, ten gevolge waarvan hij den uiterlijken vorm eener 
vlakte volkomen mist. Het 6! beekdal, dat der tji Koening, 
is dieper en breeder dan dat der anderen uitgespoeld geworden; 
het ligt in de onmiddellijke nabijheid van den 2! dwarsarm en 
loopt digt bij den weg, namelijk, beneden of ten noorden van 
denzelven in de hoofdbeek (tji) Peles uit, welke zoo even uit 
hare diepe kloof tusschen de digt tot elkander naderende uit- 
einden van den 2tee dwarsarm en de aan gindsche zijde liggende 
heuvelen is doorgebroken. (Haren loop van dit punt af in de 
onmiddellijke nabijheid van den binnenwaarts gekeerden voet 
der noordelijke en noordoostelijke heuvelenrij, gedurende welke 
zij de 6 dwarsloopende beken opneemt, hebben wij vroeger 
reeds doen kennen. 

Wij reden bij den 5tr" paal (van Soémbidaing) over de tji 
Koening en begonnen nu naar het gebergte, namelijk, naar 
den tweeden dwarsarm van de Gêrimbi keten, in zijne bene- 
denste streken, op te klimmen. Ter regterzijde van ons lag de 
kloof der tji Peles; eene diepe verhakking vormt de weg in de 
rood gekleurde aarde; hij loopt langs het hoogste gedeelte van 
den regterwand der tji Peles, welke, ter naauwernood zigtbaar, 
op den laagsten bodem der minstens 100’ diepe kloof heenbruist. 
Dan verwijdert hij zich weder van de kloof em zich in menig- 
vuldige bogten kronkelende, loopt hij nu opwaarts, dan weder 
benedenwaarts over de breede strook der op eene rij aaneen- 
geschakelde heuvelen, wier bodem van gelijken aard is als die 
van den vorigen dwarsarm, kaal en slechts met een kort groei- 
jend gras bedekt, door hetwelk de roodachtige of bruinachtige 
aarde op vele plaatsen doorschijnt. Eerst later in de onmiddellijke 
nabijheid van de hoofdplaats Soemêdang (aan den westelijken 
voet-der heuvelen) gaan wij van den regter- naar den linkeroever 
der tji Peles,- deze hoofdbeek van Soemêdang over, wier bed, 
gelijk dat van alle andere beken van Malêmbong en van Pawe- 
nang slechts in losse massa’s, in conglomeraten en in puinbrok- 


581 


ken uitgespoeld is en dalen vervolgens met een gering verval 
naar beneden in de vlakte. Eerst in de hoofdplaats zelve gaan 
wij, den grooten weg volgende, ten tweeden male over de tji 
Peles, namelijk, van den linker- naar den regteroever, of, met 
andere woorden, van het noorden naar het zuiden, ten einde 
aan het logement te komen, hetwelk in den hoek van. eene 
bogt, welke de beek alhier maakt, is gebouwd. Zij breekt te 
dezer plaatse door een vulkanisch conglomeraat en vormt in 
hetzelve eene smalle kloof, ter diepte van 50 à 50 voet. Zij 
ontspringt aan de zuidoostelijke helling der bergketen tusschen 
den Manglajang en den Boekit toenggoel. 

Gelijk de beide vorigen, zoo is ook de meer uitgestrekte, rijk 
bebouwde en sterk bevolkte, met welige Kokos-wouden bedekte 
vlakte van Soemêdang eene effene bogt, die van rondom door ber- 
gen omsingeld wordt. Zoo even hebben wij de eenige waterloozing 
dezer vlakte in de kloof der tji Peles, ten oostzuidoosten van de 
Negerij leeren kennen. De tweede dwarsarm van den Gêrimbi, 
welke de bogt ten zuidoosten begrenst, zet zich aan gene zijde 
der ji Peles in gelijke heuvelen als vroeger voort , welke immer 
hooger naar de helling van den Tampomas opstijgen, om op die 
wijze de vlakte in het oosten, in het noordoosten en in het noor- 
den te omsingelen. In het zuidwesten en in het westen strekt 
zich de hoofdketen, Gêrimbi geheeten, uit, welke Soemèdang 
van Bandong afscheidt; de voortzetting dezer keten van hier tot 
aan den Manglajang en den Boekit toenggoel is zigtbaar. Tus- 
schen deze bergen echter in het noordwesten, en den Tampomas 
in het noorden 25° ten oosten ligt de vlakte open, of is zij 
althans te dier plaatse door geene bergen, maar slechts door 
een golfvormig-vlakken, tamelijk breeden en hoogeren trap be- 
grensd, welke zich van het eene gebergte (Boekit toenggoel) 
naar het andere (Tampomas) uitstrekt, en, wel is waar, water- 
loos, onbebouwd en slechts spaarzaam met gras begroeid , echter 
als waterscheiding de Soemêdangsche vlakte van Krawang in 
het noorden scheidt. Het is derhalve onjuist, wanneer op de 
kaart van Raffles deze noordergrenswal als doorbroken wordt 
afgeteekend en de hoofdbeek van Soemêdang naar Krawang (of 


582 


naar het noorden) afvloeit. Geene enkele beek van Soemêdang 
vliet naar het noorden; allen loopen zij in de tji Peles uit, 
welke naar de tji Manoek of naar het zuidoosten heen vliet. 
De Tampomas geldt hier slechts als een Aleine berg; men 
verzekert, dat men te paard tot op de kruin kan komen en dat 
verscheidene heeren dezen wandelrid hebben gemaakt. Ik heb 
derhalve het plan opgevat denzelven bij mijne reize naar Cheri- 
bon, — de weg daarheen loopt digt langs den voet van dien berg, — 
in het voorbijgaan te beklimmen en, ten einde vóór zonsopgang 
op de kruin te kunnen aankomen, dezen nacht ten twee ure 
van hier te vertrekken. Ik heb den Regent verzocht de noodige 
bevelen te willen geven, ten einde tusschen het eerste en tweede 
poststation , alwaar een pasanggrahan staat, paarden, volk en fak- 
kelen gereed te doen houden; hij heeft beloofd dit te zullen doen. 


VIJFDE SCHETS. 
VULKAAN 20: TAMPOMAS. O 
H. 5,100. 

(Zie hoofstuk 1. ble. 160.) 


uNun aber sag’, was dik Dir ein? 


«Denn eigentlich war das der Grund der Hölle, » 


(Göraz.) 


Cheribon, den J7ten Augustus, 4844. 


Alle sterren fonkelden aan den donker zwarten hemel, toen 
ik, mijn eenzaam doel op deze lage wereld vervolgende, in 
dezen nacht den weg naar den Tampomas bereed. Aan de 
doodsche stulte der natuur paarde zich de diepe rust, waarin de 
menschenwereld verzonken lag, waardoor de indrukwekkende 
grootheid van den nacht zich in hare volle kracht deed gevoelen. 
Alle lichten des uitspansels schitterden, alle nevelvlekken blon- 
ken; men zou gewaand hebben, dat het minste geruisch der 
hemelsche spheren het oor moest ens —- maar zij volhardden 
in hun eeuwig zwijgen en uit de donkere ruimten tusschen de- 
zelven gelegen, blikte het beeld der oneindigheid naar beneden. 

Zulk eene nachtelijke reis, het gezigt des hemels met zijne 
sterren, wanneer alles in rust is gedompeld, de koelte der 
zuivere lucht, waaruit alle dampen zich tot daauw hebben 
nedergeplofd, heeft hare eigendommelijke schoonheid, die, wel 
is waar, stille beschouwing en bewondering wekt, tot nadenken 
stemt, maar slechts zeldzaam bevrediging te weeg brengt. Ook 
ik ondervond dit, zoodat ik mij eindelijk liever aan den aard- 
schen schijn mijner obor’s laafde, welke mij van grooter nut 


584 


waren dan gindsche lichten daarboven en mijn pad met een 
roodachtigen glans beschenen. 

Ten 5 ure hield ik op de vroeger bepaalde plaats, tusschen 
het eerste en het tweede poststation stil en hoopte de aldaar op 
mij wachtende mannen reeds op de been en met fakkelen voor- 
zien aan te treffer, ten einde onmiddellijk den berg te kunnen 
beklimmen. Maar alles sliep; met het wekken en het aansteken 
der fakkelen ging een half uur verloren. Eindelijk waren wij 
gereed, de bamboesfakkelen (obor’s) waren ontstoken, de 
instrumenten onder de dragers verdeeld geworden en de koet- 
sier had bevel gekregen alhier mijne terugkomst af te wachten. 

Aanvankelijk volgden wij een beganen weg, die bergopwaarts 
tusschen koffijtuinen heen liep en kwamen wij eindelijk boven 
dezelven op een steenachtigen, droogen, met klein steengruis 
bedekten bodem aan, welke slechts met Alang- en Glaga-wil- 
dernissen, benevens met kleine struiken bedekt was. Mijne 
begeleiders, die naar hun voorgeven, den weg goed kenden, 
voerden mij aanvankelijk bij den flaauwen schijn der fakkelen 
nog langs kleine paden door het kreupelhout, totdat eindelijk 
geen spoor van gebaande wegen meer overbleef en wij door 
hooge, schaduwrijke bosschen waren omringd. Rotan-soorten 
slingerden zich tusschen het hoogstammige geboomte; wilde 
pisang vervulde de tusschenruimten; eene menigte paddestoelen 
(waaronder eenige phosphoriserende soorten werden aangetrof- 
fen) groeiden welig op de vermolmde boomstammen , terwijl on- 
telbare springbloedzuigers *) den vochtigen, slibberigen kleibodem 
van het woud bevolkten; dit waren verschijnselen, in luide 
tegenspraak met de berigten omtrent den top van den Tam- 
pomas en welke mij op geheel iets anders voorbereidden dan 
op hetgeen ik wachtende was. 

Na gedurende 11/} uur den togt bergopwaarts te hebben voort- 
gezet, — waarbij ik mijne begeleiders onophoudelijk tot het 
maken van spoed aanzette, — was ik eindelijk op eene plaats 


+) Hiruda (Jadrobdella) zeylanica Blainville, (Dict. des sciences nat. t.47. p. 271.) 
Species inquirenda secundum Dusing ; an Haemopis Sp. ? 


585 


aangekomen , die, wel is waar, nog van alle zijden door reusachtige 
wouden was omringd, echter een bergtop vormde; reeds 
waande ik den hoogsten top te hebben bereikt, — maar aan 
den anderen kant zag ik slechts in een dalgrond, aan welks 
overzijde ik — een nieuwen, nog hoogeren berg gewaar werd; 
nu bleek het mij, dat ik een te gering denkbeeld van den 
Tampomas had opgevat en dat mij nog een moeijelijke togt 
overbleef, alvorens ik den top des bergs, (die zekerlijk nog 
door geenen Europeër was beklommen) had bereikt. 

Wij verdubbelden onze schreden, klauterden langs de bin- 
nenhelling van den eerst beklommen bergtop, welke den bin- 
nenwaarts gelegen berg kringvormig omtoog, naar beneden, 
gingen dwars door eenen dalgrond, en bestegen vervolgens den 
nieuwen berg, die voortdurend nog met een vochtig, digtge- 
groeid woud was bedekt. 

Reeds begon de schemering des daags den oostelijken horizon 
te kleuren; het licht onzer fakkelen verbleekte en nog voort- 
durend klommen wij tegen de steile helling eens bergs, welke 
louter uit enkele, hoekige puinbrokken gevormd scheen, maar 
niettegenstaande dat met het weligst groeijend bosch bedekt 
was, welks geboomte zijne wortelen in de kloven en spleten 
tusschen de steenbrokken had geschoten. De helling van dezen 
puinberg was somtijds zóó steil, dat wij letterlijk met handen 
en voeten moesten klauteren, welke moeitevolle togt, ons minder 
door de glibberige, met vochtig mos bedekte steenen dan door 
de stammen en takken der boomen gemakkelijk werd gemaakt. 

Eindelijk werden de boomen kleiner, de stammen dunner en 
slanker, en begon het woud bij uitsluiting uit Alpenboompjes, 
namelijk, de gewone Thibaudia (Agapetes vulgaris) te bestaan, 

De kromme, slechts 25 à 50 voet hooge stammen dezer boomen 
waren overvloedig met zoden van mos bedekt en met Orchideën 
overladen; zij overschaduwden, digt in een gegroeid, als een 
lommerrijk, oorspronkelijk woud den bergtop, op welks vlakken 
schedel wij aankwamen, toen de koelis hunne bamboesfakkelen 
reeds weggeworpen hadden en de aangebroken dag een voldoend 
licht verspreidde. Onmiddellijk zagen wij uit naar eene plaats 


586 


van geboomte bevrijd en vonden die eindelijk aan de west-zuid- 
westzijde van den top, alwaar ik, terwijl de zon den horizon 
meer en meer naderde, mijn theodoliet en mijn kompas stelde, 
tot welk een en ander mij juist nog tijd genoeg overschoot, 
alvorens de zon de horizontale vlakte bereikt had. 

Ik had nu (wel is waar, slechts met de grootste inspanning) 
echter mijn doel bereikt, en was nog bij tijds op den top aan- 
gekomen, terwijl alle bergkruinen zigtbaar waren en zij door 
de opstijgende wolken nog niet waren omhuld; ik hing mijne 
thermometers en mijn barometer op, nam peilingen naar alle 
onderscheidenlijk waar te nemen punten en bezag naauwkeurig, 
alvorens tot het onderzoek der kruin zelve over te gaan, den 
terreinvorm van de omringende landschappen, welke (een groot 
gedeelte derzelven behoorde nog tot de terra elk hier 
duidelijk voor mijne blikken ontrold lagen 

Ik wil echter opregt bekennen, dat thans misschien menig- 
een met meer genoegen naar den berg opzag, dan ik mijne 
blikken naar beneden weidde, hoewel nu werkelijk «de stille 
aarde met haar geluk aan raijne voeten lag», gelijk ik eergisteren 
gedroomd had. Tot aan de knieën doornat, ten gevolge van de 
vochtigheid des woudbodems en het overige gedeelte des ligchaams 
insgelijks (door de geweldige inspanning) ben ik hier aan een 
snijdend kouden zuidoostewind, welke hier op den top des bergs om 
mij huilt, blootgesteld ; hierbij voegt zich nog de koude, ontstaan 
door het verdampen van de nattigheid mijner kleederen, welke 
door den wind als een psychrometer worden behandeld, ten 
gevolge waarvan ik, om mij te troosten, luide sta te klapper- 
tanden. Daar ik het beklimmen van den Tampomas slechts 
als eene wandeling had beschouwd, ben ik thans niet van 
drooge kleederen voorzien. Hierbij, helaas, komt nog dat het 
den Javanen niet gelukt vuur te maken, want het vochtige, 
door den gevallen daauw door en door natte hout wil geen 
vlam vatten. De zon, door welker morgenstralen ik beschenen 
wordt, is zoo koel als het noorderlicht. Er bleef mij derhalve 
slechts een weg over: mij door denkbeelden (van binnen naar 
buiten werkende) te verwarmen: ik beproefde zulks dan ook, 


587 


maar, helaas! « uithoofde dier breede kloof», gelijk Jean Paul 
zegt, «tusschen denkbeelden en aandoeningen,» gelijk men 
ligtelijk kan denken, met geen gelukkig gevolg. Voegt men 
hier nu nog bij een dozijn kleine springbloedzuigers, welke 
zich bij ka beklimmen des bergs aan mijne voeten hebben 
gehecht en nu, wel is waar, zijn afgetrokken geworden, maar 
voortdurend bloedende plaatsen hebben achtergelaten, ) en 
men zal mijn toestand niet benijdenswaardig vinden. 

Omstreeks 8 ure had ik mijne waarnemingen geëindigd; wolken- 
nevelen, waardoor wij menigwerf werden omhuld, trokken over 
de kruin des bergs en de zuidoostewind blies immer snijdend 
koud om ons heen, Ik nam des te liever afscheid van dezen 
bergtop, dewijl ik slechts kon hopen mij door eene ingespannen 
beweging te verwarmen en eene ziekte te voorkomen. Van het 
hoofd tot de voeten was ik druipnat, gedeeltelijk door lig- 
chamelijke uitwaseming, gedeeltelijk door de vochtigheid der 
wildernis. Ook mijne Javanen klaagden en het was hoorbaar 
dat zij van koude vergingen. 

Vlug ging het derhalve langs de helling van den puinberg 
nederwaarts en eerst lager, waar het warmer werd, begonnen 
wij langzamer te gaan. Ten 11 ure kwam ik weder bij mijn 
rijtuig in den pasanggrahan aan, alwaar de middagzon, in vollen 
gloed, mij hare brandende stre toezond en mij hare gansche 
hitte deed gevoelen, waarvan ik nog korte oogenblikken te 
voren, staande de snijdende koude op den bergtop, te vergeefs 
een gering gedeelte had gewenscht te bezitten. Ik had gemeend, 
dat de berg klein, ligtelijk te beklimmen was; voor deze ge- 
ringschatting had hij mij gevoelig gestraft en zijn doel daarmede 
bereikt. Want met allen eerbied verliet ik den door ouderdom 
grijs geworden heer Tampomas. 

Het zij mij vergund de waarnemingen, welke ik bij het af- 
klimmen en die, welke ik op den top des bergs zelven heb gedaan 


1) Zij steken door de kousen heen, ja, velen zijn zoo haarfijn van vorm, dat zij 
door de kleinste mazen kruipen. Zij bragten mij de schrikkelijke plagen voor den 
geest, welke ik in de Batta-landen had uitgestaan, waar dergelijke, steeds herhaalde 
steken mij somtijds zweren aan de voeten hadden veroorzaakt. (Zie noot, bl. 524.) 


588 


tot een geheel te vereenigen, gelijk ik dezelven met potlood 
in mijne zakboekjes deels op de kruin, deels in den pasang- 
grahan, met latere bijvoegingen van station tot station, heb 
opgeteekend. 

Verlustigen wij ons eerst in het gezigt op de omliggende 
streken, welke ook inderdaad het eerst mijne blikken boeiden. 

De Tjerimai in de nabijheid van Cheribon in het zuiden 75° 
ten oosten, de hoek Goemoeroe van het Gêdé gebergte bij 
Tjandjoer in het noorden 85° ten westen en de Patoewa in het 
zuiden 55° ten westen zijn de verst verwijderde punten, en 
van hier zien wij over alle andere gebergten en tusschenvlakten 
van de Preanger-Regentschappen en van Krawang, welke daar 
tusschen gelegen zijn. *) 

In het zuiden 10° ten westen verheft zich de Tjikorai, van 
welks top ik drie dagen geleden mijne blikken naar dezen berg 
sloeg! Dit uitgestrekte laagland van Cheribon en de alluviaal- 
vlakte van Indramajoe, welke zich tot aan het zeestrand voortzet, 
doet zich onder eene herhaalde afwisseling van kleur aan het 
oog voor. Het plateau van Bandong ziet uit het zuiden 58 tot 
60° ten westen over de laagste streek zijner oostelijke grens- 
keten, tusschen den Manglajang en den Gêrimbi, naar ons heen, 
doch laat zich slechts aan de wit gekleurde nevellaag, welke op 
hetzelve rust, herkennen. Van nabij en duidelijk ontwaart men 
hoe de noordelijke vulkaanketen van Bandong zich van den 
Manglajang tot aan den Boerangrang uitstrekt, in welker duistere 
wouden men slechts 2 licht gekleurde vlekken herkent, namelijk, 
2 geelachtig glinsterende en dampende solfatara’s, welke digt 
bij en beneden den oostelijken kraterrand van den Tangkoeban 
Praoe boven elkander gelegen zijn. De noordelijke helling dezer 
vulkanenrij of keten vormt het hoogland van Krawang en bestaat 
uit twee duidelijk van elkander gescheiden vlakke terrassen, 


1) Tot deze reissthetsen behoort een “topographisch journaal, waarin alle gedane 
peilingen zijn opgenomen. Uithoofde ik hetzelve bezig als bouwstof eener algemeene 
topographisch-geognostische beschrijving van Java, welke als memorie bij mijne 
kaart van dat eiland zal gevoegd worden, heb ik van de aanvankelijk voorgestelde 
mededeeling van dit journaal in het tegenwoordige werk afgezien. 


589 


van welke het eene, dat het naast bij den Tampomas gelegen 
en minder hoog dan het andere is, (distrikt Batoe sirap) — 
den Boekit toenggoel, het andere dat verder verwijderd en wel 
9 à 700 voet hooger ligt, echter (als vlak gewordene en uit- 
gebreide berghelling, — distrikt Segala herang) tot den Tang- 
koeban praoe behoort. Dit laatstgenoemde terras verheft zich 
van voren (in het noorden) weder eenigzins tot eenen wrong- 
vormigen rand of tot randheuvelen, alvorens hetzelve in het 
diepland van Krawang nederdaalt; in het oosten daarentegen 
gaat het met eene zeer zachte glooijing in het eerstgenoemde 
terras over, op gelijke wijze als dit oostwaarts in een dal afloopt, 
hetwelk aan den noordelijken grenswal van Soemêdang breed 
aanvangt en welks verder op smal toeloopende bodem zich, al 
dalende tusschen dit terras en den westelijken voet van onzen 
Tampomas, in de rigting van het noorden naar Krawang uitstrekt. 

In dit gedeelte der noordelijke Bandongketen, welke tusschen 
den Manglajang en den Boekit toenggoel ligt, ontspringen (be- 
halve een kegelvormige bergtop op de noordoostelijke helling van 
den Boekit toenggoel zelven) nog andere minder hooge berg- 
massa’s; zij strekken zich in de rigting van den Tampomas uit, 
doch zij bereiken niet eens de vlakte van Soemêdang, veel minder 
dezen berg en laten derhalve de gansche tusschenruimte tusschen 
den Tampomas aan deze en den Manglajang aan gene zijde 
open, zonder bergen liggen. De tusschenruimte begrenst de 
vlakte van Soemèdang ten noorden; zij vormt tevens de zui- 
delijke grens van Krawang en maakt de waterscheiding uit tus- 
schen de noord- en de zuidwaarts vlietende beken. Zij is eene 
der merkwaardigste terreinvormen van Java en doet zich zonder 
beken, zonder kloven aan het oog voor als een breede, on- 
geveer 150 à 200 voet boven Soemêdang gelegen vlakke, plateau- 
vormige wrong of beter gezegd als een vlak-golfvormige, slechts 
eenigermate heuvelachtige, breede band, dat zich van de Ban- 
dongsche bergen oost-noordoostwaarts in eene dwarsche rigting 
tot aan den Tampomas uitstrekt. Toch stijgt zijn noordelijke 
rand, welke (westwaarts van hier) van den voet des Boekit 
toenggoel bijna in een halven kring hier heen loopt, iets hooger 


590 


op en vormt hij een wrong, om vervolgens noordwaarts steil 
naar Krawang af te dalen. — Wij zullen dit zonderling gevormde 
terrein het noordelijke voorterras der Soemêdang-vlakte heeten. 
Vier volkomen ronde, ketelvormige verdiepingen dalen beneden 
zijne oppervlakte; zij zijn met verhoogde, zich langzaam wel- 
vende, wrong vormige randen (ringen) omgeven en bevatten kleine 
raadselachtige meren, waar noch water heen, — noch van waar 
water uitvloeit. Hun stille spiegel schijnt helder blaauw aan ons 
toe. Drie derzelven liggen in eene rij achter elkander in de rig- 
ting van het zuiden 40 tot 45° ten westen van hier; de vierde ligt 
in het zuiden 611/,9 ten westen, terwijl men nog een vijfde, 
ingelijks ketelvormig meer, in het noordelijke dal beneden dezen 
voorsprong ontwaart. 

Zuidwaarts van dit voorterras breidt zich de schoone vlakte 
van Soemêdang uit, welke wij, als van alle zijden door gebergten 
omsingeld, reeds vroeger hebben leeren kennen. In deze vlakte 
ontwaren wij een aantal zonderlinge, geïsoleerde bergtoppen, 
welke om den zuid-zuidwestelijken voet van den Tampomas 
gelegen, in eene rij elkander opvolgen; van de buitenste zijde 
af aan verheffen zij zich allengskens, om, nadat zij hun hoogste 
punt bereikt hebben, plotseling af te dalen en steile, naar den 
Tampomas gekeerde rotswanden te vormen! Zij doen denken 
aan de theorie der verheffingskraters van L. von Buch en 
_ schijnen een meer naauwkeurig geognostisch onderzoek (waartoe 
mij de tijd bij deze gelegenheid ontbrak) even zeer te verdienen 
als gindsch noordelijk voorterras van Soemêdang, met de vier 
in het rond omsingelde meren, welke in betzelve gelegen zijn. 

Laat „ons thans tot onzen Tampomas terugkeeren en slaan 
wij nog eenmaal zijne uiterlijke gedaante (in Tampomas 
Figuur 4) gade, welke denzelven van de zuidoost (of, juis- 
ter gezegd, van de zuid 55° ten oost-) zijde voorstelt, name- 
lijk, die zijde, langs welke wij den berg hebben beklommen. 

In de onmiddellijke nabijheid van den voet des bergs, digt 
achter den pasanggrahan, verkondigt ons een lava-puinstroom, 
welke zich tot hiertoe langs de berghelling uitstrekt, dat wij 
met een voormaligen vulkaan te doen hebben. De lava is van 


591 


trachitischen aard, heldergrijs van kleur en met groote lucht- 
bellen voorzien. Zoo is het steengruis van het middengedeelte 
der hellingen insgelijks van vulkanischen oorsprong; het be- 
staat uit rapilli van lava en van puimsteen, welke tusschen het 
Alang-alang gras verstrooid liggen en een droogen , dorren bodem 
vormen, naar welks hoedanigheid te oordeelen men bezwaarlijk 
den vetten, weeken humus en de lommerrijke, vochtige oor- 
spronkelijke wouden zou verwachten, die men hooger bergop- 
waarts aantreft. Ongeveer 500 voet beneden den eersten kring- 
vormig loopenden bergtop vangen zij aan en bedekken zij van 
„daar af, doorvlochten met eene menigte Rotan-soorten, verder 
den ganschen schedel. Onder de plantensoorten, welke in het 
kreupelhout worden aangetroffen. zijn er twee, welke verre de 
overhand hebben, en door de buitengewone menigte, door de 
duizenden van individuën, waarin zij voorkomen, het eigenaardig 
voorkomen (de physiognomie) dezer wouden bepalen; de eerste 
dezer plantensoorten is de sierlijke, kleine Pinang palm (Areca 
pumila Bl), welke ik op geenen anderen berg zoo menig- 
vuldig. heb aangetroffen; de andere echter is eene (misschien 
nieuwe) Pandanus soort, met ongedeelde , palmenachtige, 
slanke stammen, van welke velen eene hoogte van 50 voet be- 
reiken en eerst digt onder de kroon in korte, ver van elkander 
uitgestrekte takken verdeeld zijn, waaraan de bladerenbosjes 
hangen. Veel Pisang, boom- en kleine varens, Orchideën, mos- 
beddingen en paddestoelen op vermolmde boomstammen! — 
een vochtige, modderachtig losse, aan humus rijke bodem. De 
kringvormige bergtop, benevens het tusschendal aan gene zijde 
van -denzelven gelegen en insgelijks de benedenhelft van den 
daarop volgenden binnenwaarts gelegen berg zijn allen met een 
digt woud overdekt; op het middengedeelte van dezen berg , het- 
welk nog verscheidene vlakke voorsprongen vormt, treft men 
nog boomstammen van 5 à 4 voet dikte aan; later echter, 
boven het middengedeelte van den binnensten kegel, verkrijgt 
het woud zeer spoedig een geheel ander uiterlijk ; het hoog op- 
groeijend woudgeboomte verdwijnt en; niet zoo zeer uithoofde van 
de groote hoogte boven de oppervlakte der zee, maar hoofdzakelijk 


592 


ten gevolge der bijzondere hoedanigheid en‘zamenstelling van den 
berg uit enkele puinbrokken, komen hier meer Alpenboomsoor- 
ten: Myrtaceën, Araliaceën en voornamelijk Agapetes vulgaris 
voor, welke met varens, mossoorten, Orchideën en andere - 
parasietplanten bekleed, zelfs nog met Rotan’s doorslingerd, 
de bovenste helft en den hoogsten schedel des kegels als een 
digt gegroeid woud bedekken, maar waaraan de ware alpinische 
physiognomie ontbreekt. De stammen zijn, namelijk, slechts 
ij, voet dik, wel is waar krom gegroeid, maar toch meer slank 
dan knoestig, terwijl zij zich 25 á 50 voet hoog verheffen en 
eerst aan het einde van den stam in takken verdeeld zijn. Dit 
raadsel wordt opgelost door de geringe hoogte van 5,100 voet, 
welke de kegel bereikt, en geeft aanleiding tot het maken van 
menigvuldige overwegingen ten opzigte van de plantengeographie. 
Want behalve de opgenoemden worden er ook nog andere plan- 
ten aangetroffen, welke gewoonlijk slechts de hoogste kruinen 
der Javasche bergen, tusschen de 8 en 9,000 voet, bewonen, 
namelijk, de Gaultheria leucocarpa Bl. komt hier voor. De geï- 
soleerde ligging van den Tampomas, welke zich aan de meeste 
zijden als kegelberg uit lage landen verheft, benevens de zamen- 
stelling der kruin uit poreuse, doorkloofde steenbrokken, waaruit 
het water voortdurend verdampt, brengen waarschijnlijk eene 
zekere verkoeling van den damkring te weeg, welk eene spoe- 
dige en gestadige wolkenvorming bevordert en hier, ter hoogte 
van slechts 5,000 voet, een dergelijk, den wasdom van gene 
Alpenboompjes bevorderlijk klimaat heeft doen ontstaan, het- 
welk men bij bergen van grooten omvang, vooral bij dezulken 
welke aan de uitstraling der warmte van hoog gelegen vlakten 
blootgesteld zijn, eerst op grootere hoogte aantreft. 

De physiognomie dezer boomsoorten op de kruin van dezen 
berg heeft derhalve iets eigenaardigs; struikgewassen worden 
slechts uiterst zeldzaam tusschen dezelven aangetroffen; voor- 
zigtig klautert men over de steenbrokken, welke den bodem 
bedekken, van boven door het bladerendak beschaduwd, door 
hetwelk het blaauw des hemels slechts gedeeltelijk heendringt; 
ter limker- en ter regterzijde ziet men niets om zich heen dan 


593 


slanke boomstammen, overal met een harig mos bedekt, dat 
zich zelfs tot over de stéenbrokken des bodems heeft uitgebreid. — 
Alles is groen, lommerrijk, vochtig en duister. 

De eerste kringvormige berghoogte van den Tampomas (op 
welke ik meende, dat de ware kruin des bergs reeds door mij 
was bereikt geworden!) is het overblijfsel van eenen wvoorma- 
ligen kratermuur, die, wel is waar, aan vele zijden verbrijzeld 
is en ontbreekt, echter niettegenstaande het digt gegroeide woud, 
hetwelk denzelven bedekt, nog duidelijk in zijne kringvormige 
gedaante kan herkend worden. — De binnenwaarts gelegen berg, 
welke door denzelven wordt omsloten , is de voormalige eruptie 
of slakkenkegel van den Tampomas, welke den voormaligen 
krater bijna geheel en al heeft opgevuld en op Java slechts door 
eenen enkelen, namelijk, door den Mandalawangi in grootte wordt 
overtroffen, terwijl slechts die van den Merapi met dezen kegel, wat 
zijne zamenstelling uit enkele puinbrokken betreft, overeenkomt. 
De schedel van dezen kegel verheft zich (aan de zijde waar ik den 
berg beklom) nog 1,000 voet boven den rand en 1,200 voet boven 
den binnenwaarts gekeerden voet des kratermuurs. De rand van 
dezen muur, welke aan de buitenzijde eene zachtglooijende berg- 
helling vormt, daalt naar de binnenzijde eenige honderde voeten 
diep en tamelijk steil, ja, op eenige plaatsen. loodregt beneden- 
waarts, terwijl eenige anderen beklimbaar zijn; — vervolgens gaat 
dezelve op de meeste plaatsen over in een vlak of althans slechts 
langzaam oprijzend tusschendal, hetwelk eene breedte van ver- 
scheidene honderd voet heeft, even als de muur zelve met een 
digt woud bedekt is en vervolgens van lieverlede naar de helling 
van den eruptie kegel oploopt. In andere gedeelten ontbreekt 
deze tusschenruimte en te dier plaatse verheft. zich de kegel- 
berg onmiddellijk aan den binnenwaarts gelegen voet des muurs. 
Overigens is de hoogte van dezen muur (namelijk, van deszelfs 
bovensten rand) aan de verschillende zijden zeer ongelijk, het- 
geen men reeds op het uiterlijk van denzelven in Tampomas 
Figuur J ontwaart, alwaar zich deze rand als eene van de 
linker- naar de regterhand scheef afdalende lijn aan het oog voor- 
doet en dwars voor den achterwaarts liggenden , halfbolvormigen 


594 


eruptie kegel ‘voorbij loopt. Of deze rand ook nog aan de noord- 
noordoost , aan de noord- en aan de noordwestzijde van den berg 
bestaat, is mij onbekend gebleven; aan de andere zijden echter, 
namelijk, aan de zuidwest-, zuid-, zuidoost-, en aan de oostzijde 
des kegels kan men denzelven in eene onafgebrokene lijn met het 
oog vervolgen en duidelijk ontwaren, dat hij zich in een wijden 
halven kring uitstrekt, welke in het zuidwesten (van het midden- 
punt gerekend) op de volledigste wijze is staande gebleven, 
te dier plaatse tevens het hoogst is en van daar lager dalend den 
kegel omsingelt. In deszelfs loop rondom den kegel wordt de- 
zelve slechts op eene plaats, namelijk , zuidoostwaarts van den- 
zelven, door eene lage tusschenruimte afgebroken. 

Binnen dezen gedeeltelijk verbrijzelden ringmuur en door des- 
zelfs overblijfselen aam de meeste zijden omsingeld , verheft zich 
de tweede, de binnenwaarts gelegene berg, de eruptie kegel 
van den Tanrpomas. Aan de zuid-zuidoostzijde, aan welke ik 
denzelven beklom, rijst hij van lieverlede uit het tusschendal 
van den binnenwaarts gelegen voet van den muur (den voorma- 
ligen kraterbodem) opwaarts en vormt hij nog eenige breede 
trappen of vlakke voorsprongen , alvorens hij, boven het midden- 
gedeelte der helling, steiler en rotsachtiger omhoog stijgt, om 
zich naar den hoogsten rondgevormden top op te heffen. Het is 
geen eigenlijke kegelberg, maar een (half bolronde) berg, welks 
stompe schedel zich als het segment van een kogel voordoet. 
Van het bovenvlak van een der voorsprongen beschouwd, heeft hij 
de gedaante van een domvormigen koepel of kap, welke op het 
lager liggende gedeelte van den berg is gesteld. De diameter van 
den hoogsten schedel, voor zoo verre dezelve een vlak-bolronden 
vorm heeft, is zeer aanmerkelijk en bedraagt omtrent 700 voet ; 
overigens gaat dezelve allengs en geheel en al onbegrensd in de 
steile buitenhellingen des kegels over. 

Slechts de bovenste helft des kegels kan men, uit de omlig- 
gende laaggelegen streken, aan den voet des bergs gewaar- 
worden. Men vergelijke Tampomas Figuur 2, voorstellende 
eene denkbeeldige verticale doorsnede des bergs; a is de ring- 
muur; b is de eruptie kegel; van dezen kegel ziet men van 


595 

het standpunt <> slechts het bovenste segment c, hetwelk boven 
de regte lijn gelegen is en zich boven den rand a verheft; een 
optisch bedrog is oorzaak, dat het toeschijnt als ware het bovenste 
segment op den rand a geplaatst; men komt niet op het denkbeeld, 
dat achter a nog een ander dal wordt aangetroffen en dat de 
afstand van a tot e zoo groot is! Uit dien hoofde bedriegt men zich 
zoowelin het schatten van de hoogte als van den afstand vanc, welke 
beide veel geringer worden verondersteld dan zij werkelijk zijn. 

Deze gansche 1,200 voet hooge eruptie kegel, welke den 
voormaligen krater van den Tampomas geheel en al heeft 
opgevuld en door het verbreeden zijns omvangs den ringmuur 
op verscheidene plaatsen verbrijzeld of denzelven althans geheel 
en al overstelpt heeft, bestaat louter uit enkele, hoekige, 
onregelmatige steenbrokken, namelijk, brokstukken van lava, 
welke over het algemeen slechts 2 à 5 voet dik , menigwerf 
echter veel grooter, ja, waarvan sommigen zoo hoog als een 
huis zijn. Bij millioenen op elkander gehoopt liggende, vormen 
de tusschen dezelven heenloopende holle ruimten, als kloven 
en spleten gevormd, een waar doolhof. Deze steenbrokken be- 
vinden zich, voornamelijk wat de uitwendigen (oppervlakkig 
liggenden) betreft, in een half verganen toestand; zij zijn week, 
kunnen ligtelijk in stukken geslagen worden en leveren zoowel 
hierdoor als door het welige woud, hetgeen (merkwaardig ge- 
noeg!) dezen doorgroefden steenhoop bedekt, het bewijs voor 
den hoogen ouderdom des kegels. De ruimten tusschen velen 
derzelven zijn reeds gevuld met aarde, welke deels haar ont- 
staan te danken heeft aan het verweren der steenbrokken, 
deels’ aan het vermolmen van plantaardige zelfstandigheden; 
allen zijn zij met mos overtogen, immer vochtig "en tot in hun 
binnenste stéeds doortrokken van de nattigheid der wolken- 
nevelen. Zij bestaan uit lava, welke meer of minder poreus en 
van trachitischen aard is, van eene bruinachtige of roodachtig 
bruine grondmassa, waarin alleen nog kleine verglaasde veld- 
spaathkristallen duidelijk kunnen waargenomen worden (Batav. 
n° 2 en 5); deze gaan door toenemende luchtbellen in zeer 
brokkelige slakken over, L.n°. 105 (Batav. n°. 4) waarin de 


596 


veldspaathkristallen zich slechts nog als doffe, melk witte vlekjes 
aan het oog voordoen. Vele derzelven zijn puimsteenachtig 
opgeblazen; de meesten bezitten, wel is waar, nog eene zekere 
mate van vastheid en vormen nog een zamenhangend geheel, 
maar kunnen echter met den hamer ligtelijk fijn geslagen wor- 
den, terwijl eenigen reeds van zoo nabij tot den overgang in 
aarde zijn genaderd, dat zij met een mes doorgesneden kunnen 
worden. Slechts omtrent het middengedeelte van de helling 
des kegels trof ik eenige zeer groote puinbrokken van trachiet- 
lava (ter hoogte van 15 voet) aan, welke minder poreus waren 
en nog de vastheid van het gave rotsgesteente bezaten. 

Gaat de verwering in deze mate voort, dan zal misschien na 
verloop van een 500 tal jaren de gansche kegel slechts nog 
een hoop van roodachtig gele leem- of kleiaarde uitmaken ; men 
zou alsdan niet meer in staat zijn deszelfs oorspronkelijke natuur 
van eruptie kegel te herkennen en wanneer alsdan de aardhoop , 
ten gevolge van het opvullen der spleten (met de massa der 
verweerde rotsen) ingezakt en misschien vijfhonderd voet lager 
zal geworden zijn, zou de tegenwoordige hoogte van 5,100 
voet, welke door barometer waarnemingen is verkregen, voor 
veel te hoog moeten beschouwd worden. 

Is men met inachtneming der meest naekihe voorzigtigheid 
en met groote inspanning tegen de op enkele plaatsen zeer steile 
helling van den kegel opgeklommen, zonder in de spleten en 
kloven, welke den bezoeker overal tusschen de puinhoopen 
aangapen , de beenen te breken en heeft men, zeer vermoeid, den 
„ eenigzins vlakken schedel bereikt, ook dan nog moet men de 

plaats uitkiezen waar men den voet zal zetten, ten einde niet 
over de hoekige steenbrokken te struikelen. Onder de duizenden 
van kloven, somtijds ter diepte van 10 of meer voet, welke 
den schedel doorgroeven, onderscheidt zich eene meer aanmerke- 
lijke kloof, eene hoofdspleet ; welke hoezeer reeds op eenige plaat- 
sen toe gevallen, is zij op anderen echter wederom wijd gapend, 
loopt in eene dwarsche rigting, van het westen naar het oosten, 
bijna door de gansche kruin heen en stort zich op eene plaats, 
ongeveer in het middengedeelte der kruin, ter diepte van 100 


597 


voet loodregt naar beneden, om zich in een hol voort te 
zetten. Alhier is zij 15 voet breed; zonder brug kan men de- 
zelve evenmin passeren, als het mogelijk is zonder ladders. in 
het hol, hetwelk in eenen duisteren afgrond, misschien in de 
nog geopende kraterschacht! voert, af te dalen. Het schijnt, 
dat deze opening de jongste uitbarstingspleet of de laatste krater 
van den eruptie kegel was, waaruit de grootste hoeveelheid dam- 
pen te voorschijn kwam. . 
Slechts aan de westzuidwestzijde (den rand) van den top, van 
waar men over de vlakte van Soemêdang naar Bandong heen- 
ziet, is een klein gedeelte van het woud geveld geworden en 
de bodem ontwijfelbaar door kunst gelijk gemaakt. Hier ligt, 
namelijk, een vierhoekig plekje, dat eene lengte en eene breedte 
heeft van 10 à 15 voet en door een verhoogden rand in den 
vorm eens muurs omgeven is. Een uit- en ingang, op de. wijze 
van een deur gevormd, vindt men in den 5 voet hoogen, uit ruwe 
steenen gevormden rand. In het middenpunt van dit plekje 
staat een langwerpig teerlingvormige steen, welke eene breedte 
en dikte van 2 voet en eene hoogte van 5!/, voet heeft, waarvan 
het bovenvlak, even als de zijden, effen en glad gehouwen zijn. 
Deze steen vormt derhalve, naar zijne gedaante te oordeelen, 
een ruw altaar en werd misschien tot een dergelijk einde ge- 
bezigd, wanneer de Javanen al biddende daarom heen knielden, 
terwijl eene wierookschaal hare dampen op hetzelve ontwik- 
kelde. Hij is het, de heilige steen, welke van tijd tot tijd nog 
enkele pelgrimmen bergopwaarts lokt, ten einde alhier te aan- 
bidden of eene gelofte te vervullen, en waardoor de bergtop 
bij de omliggende bewoners bekend blijft. Hij is uit dezelfde 
soort van lava (Bat. n°. 2) gehouwen, waaruit de andere puin- 
brokken des kegels bestaan; uithoofde dit gesteente. bijna in 
eene gelijke mate verweekt en reeds verweerd is als bij de 
overige puinbrokken wordt opgemerkt, laat zich hieruit den 
hoogen ouderdom van dit gedenkteeken van menschelijke be- 
schaving opmaken. Men mag immers niet aannemen, dat zij, 
die dit gedenkteeken oprigtten, daartoe een reeds half verganen, 
brokkeligen steen zouden gekozen hebben; het is integendeel 


598 


waarschijnlijker, dat hij destijds vast en onverweerd was. Hoe 
vele eeuwen zouden sedert dien tijd reeds vervlogen zijn? 
Zeker is dit gedenkteeken ouder dan de invoering van de 
Mahomedaansche godsdienst op Java, want indien al sedert 
dien tijd de eenmaal aanwezige gedenkteekenen van eene voor- 
malige godsdienst eene zekere vereering van de bevolking bleven 
genieten, zoo is het echter bekend, dat geene nieuwe dergelijke 
gedenkteekenen in dien tijd werden opgerigt. Misschien echter 
is hetzelve ouder dan het bestaan der Boeda- en Siwa-gods- 
dienst op Java; ja, dit is zelfs zeer waarschijnlijk, want de 
overgekomen Hindoes en hunne aanhangers hebben nergens 
eenig gedenkteeken opgerigt, zonder dat zij beelden, beeld- 
houwwerk of ten minste een paar figuren in bas-relief daarbij 
aanbragten. Van dit alles is hier geen spoor aanwezig; het mo- 
nument is uiterst eenvoudig en ruw, en het is derhalve mogelijk, 
dat wij een duizendjarig gedenkteeken voor oogen hebben, 
hetwelk nog uit de kindschheid der Javanen, of uit den tijd 
van hunne oorspronkelijke veelgodendienst afkomstig is, al- 
vorens deze door vreemde, ingevoerde godsdienstleer van ver- 
schillenden aard, wat hare openbare belijding betrof, op den 
achtergrond was gedrongen, maar welke tot op den huidigen 
dag nog niet geheel en al is vernietigd geworden! 

Iets hooger oostnoordoostwaarts van de bedoelde plaats ligt 
nog een tweede, dergelijk plekje, waarop een piramidevormige, 
van boven spits toeloopende, doch overigens geheel en al on- 
behouwen steen overeind is nedergeplant; iets lager westwaarts 
onder de eerstgenoemde plek, reeds aan de helling des kegels, 
ontwaart men nog eene derde, effen gemaakte plek, even als 
de eerstgenoemde dooreen verhoogden, vierhoekigen rand om- 
ringd; deze bevat verscheidene zuilenvormige, vierkante rots- 
stukken, rondom welke nog andere kleinere, doch in vorm 
met de eersten overeenkomende steenen geplaatst zijn. Gelijk 
zij daar staan, zijn zij door de scheppende hand der natuur 
gevormd en slechts door der menschen hand alhier zoodanig 
geplaatst geworden. De hoogste dezer zuilen is vijf voet hoog 
en bestaat uit dezelfde soort van weeke, half vergane lava als 


349 


de reeds opgenoemden. Hoog Alang-gras, Mertensia en andere 
varensoorten, een Melastoma, eene struikachtige Urtica en de 
welriekende Gaultheria leucocarpa groeijen op de muren en 
vormen een welig, klein boschje rondom deze overblijfselen der 
oudheid, welke van nabij door het omliggende woud worden 
omsingeld. 

Onder alle nog dampende of reeds uitgebluschte vulkanen van 
Java is er slechts een, welke een dergelijken uit slakken gevormden 
eruptie kegel bezit, namelijk, de Merapi (vulkaan N° 50 ;), die nog 
voortdurend dikke dampwolken uitbraakt. (De eruptie kegels 
van den Tengger bestaan uit zand.) Wel is waar stijgen de 
dikste. dampwolken uit den schedel des kegels op, maar zij 
komen insgelijks op vele plaatsen in den omtrek des kegels uit 
alle reten tusschen de puinbrokken te voorschijn. Ofschoon deze 
slechts de helft der hoogte bereikt, komt hij echter volkomen 
met den Tampomas overeen, is even als deze half bolrond van 
vorm en heeft niet slechts den ganschen krater opgevuld, maar 
zelfs door het toenemen in omvang de geheele noordelijke helft 
van den kratermuur verbrijzeld en overstelpt, zoodat hij slechts 
in het zuiden door een half kringvormig overblijfsel van dezen 
muur omringd is. — Dewijl het verbrijzelen van den ringmuur 
van den Merapi met tamelijke zekerheid historisch kan bewe- 
zen worden t), hoe kunnen wij dan nog betwijfelen, dat bij den 
Tampomas eene dergelijke gebeurtenis heeft plaats gegrepen, uit- 
hoofde de eruptie kegels van beide bergen en de overblijfselen der 
ringmuren zoo buitengewoon veel overeenkomst met elkander 
hebben, dat, ofschoon de eene reeds sedert duizenden van jaren 
uitgebluscht is en onder de duistere schaduwen van een digt 
woud rust en de andere zonder door eenen enkelen grashalm 
gesierd te zijn, zich in de dorre naaktheid zijns gesteente, 
slechts door zwavelige dampwolken omhuld, vertoont , — mis- 
schien nergens ter wereld tusschen verwante bergvormen een 
tweede voorbeeld van zulk eene volkomene overeenkomst kan 
gevonden. worden. 


1) Zie hoofdstuk 1. bladz. 419. 


600 


Zoo wordt hier tetterlijk en onder onze oogen bevestigd, 
wat (im het motto dezer schets) de dichter zingt: hetgeen 
vroeger grond was is thans bergtop. Uit welke onmetelijke 
diepte van het gloeijende of gesmoltene binnenste der aarde 
mag deze lava zijn opgeweld, die later van boven verhard en in 
enkele slakken verdeeld, thans den hoogsten top van den Tam- 
pomas uitmaakt? — waar de reiziger, blootgesteld aan de snijden- 
de koude van den oostewind en van de wolkennevelen , een gering 
gedeelte van die warmte wenscht te bezitten, welke zonder 
twijfel nog heden aan den oorspronkelijken haard dezer puin- 
brokken gloeit! 

Gelijk reeds vroeger is gemeld geworden, kwam ik eerst ten 
11 ure in den pasanggrahan aan, — de koetsier had mij reeds ten 
8 ure terug gewacht, — en zette ik van daar (na van kleederen 
verwisseld te hebben, die, in het voorbijgaan gezegd, er regt 
vulkanisch uitzagen) mijne reize verder voort, gedurig lager langs 
de steenachtige, oostelijke helling van den Tampomas naar het 
uitgestrekte laagland van Cheribon afdalende. Ik wierp nog meni- 
gen blik naar de kruin van den Tampomas, die beurtelings in 
wolkennevel gehuld was en kwam des namiddags hier aan. Eene 
beschrijving der streken, welke ik van hier tot Cheribon heb 
doorgetrokken en welke mij geene gelegenheid aanboden tot het 
doen van bijzondere opmerkingen, laat ik hier niet volgen ; 
dezelven zijn daar en boven zeer bekend en reeds elders beschre- 
ven geworden. De voortreffelijke inrigting der posterijen, der 
wachthuizen, die op geregelde afstanden langs den’ weg zijn 
geplaatst, de goede, wel gevoede paarden en de uitmuntend 
onderhouden wegen (die niet in alle residentiën zoo bijzonder 
goed worden aangetroffen) bragten een aangenamen indruk te 
weeg bij mij, die nog voor zoo korte oogenblikken de woeste, 
ijzingwekkende, schijnbaar alle regelmaat ontberende natuur 
verlaten had. 


ZESDE SCHETS. 
VAN CHERIBON TOT AAN BLITAR. 


«Unabsehbar ergiesst sich vor meinen Blicken die Ferne, 
BE ein heg ag sd, im Dufte die Welt. 
en RE Ufer maen 


» Und den fröhlichen Flei Thal.» 
had 


Solo, den 23" Augustus, J844. 


Oostwaarts van Cheribon loopt de weg somwijlen zoo nabij 
langs de kust, dat men denzelven, in de nabijheid van het derde 
poststation Gebang (in het distrikt Losari), meer landwaarts in 
heeft moeten verleggen, uithoofde de zee een gedeelte der kust, 
ter lengte van !/s paal, had weggeslagen en den weg zelven zeer 
beschadigd had. De bodem bestaat hier voornamelijk uit los 
zand; de zee is zeer ondiep en van af het strand wel 1/2 paal 
ver doorwaadbaar. Het landschap in het rond biedt weinig afwis- 
seling aan; hetis kaal en eentoonig. Ellendige, door geen geboomte 
beschaduwde strand-dorpen, welke men onder weg doorkomt, 
leveren behalve den reuk van bedorven visch en het zoutachtige 
of moerasachtige water, waarmede de dorstige reiziger zich op 
den ganschen weg tot aan Pekalongan moet vergenoegen, niets 
opmerkenswaardig op. 

Na een rid van 2/, uur komen wij aan de grensbeek tusschen 
Cheribon en Têgal, de kali Losari aan, door wier zandige, van 
water thans bijna beroofde bedding mijn wagen door koeli’s werd 
heen getrokken. De diepte van het wijd uitgespoelde bed beneden 
de ter wederzijde gelegene vlakte bedraagt tusschen de 15 à 20 
voet en wordt in den regentijd somtijds niet slechts geheel en 


602 


al met water gevuld, maar hare oevers zelfs worden door het- 
zelve overstroomd. 

In het poststation van Tèêgal, aan de regterzijde der beek 
gelegen, ontmoette ik een Javaschen Postmandor, wiens voor- 
hoofd groen en geel gekleurd was; deze verklaarde mij, ten 
eerste: dat hij de koorts had en ten tweede, dat ik hem 2:/, 
uur lang gezelschap moest houden, dewijl de paarden zoo even 
van een rid waren teruggekomen. Hij beriep zich op het bevel 
van den Resident en ik onderwierp mij geduldig aan dezen 
maatregel, die ongetwijfeld veel aangenamer voor de paarden 
dan voor de menschen is. Het kwam mij echter minder 
doelmatig voor, dat een Javaan gebezigd werd om over het 
lot van den Europeschen reiziger zoo eigenmagtig te beschikken, 
zonder dat hem een schriftelijk bevel gegeven of eene bekend- 
making was aangeplakt, ten einde althans zijne bevoegdheid tot 
dergelijke handelwijze aan den reiziger te bewijzen. 

Dit oponthoud werd mij echter veraangenaamd, doordien ik 
hierdoor de gelegenheid verkreeg den heer Manuel, benevens 
zijne achtingswaardige familie te leeren kennen; ik genoot ten 
zijnen huize, hetwelk naast de posterij ligt, zulk eene vrien- 
delijke ontvangst, zulk een gastvrij onthaal, dat ik bij mijne 
afreize ten 12 ure weder volkomen met den postmandor en 
met zijne paarden verzoend was. De heer Manuel bezit hier in 
de strandvlakte tabakaanplantingen, die een goed gewas leveren. 
Het gebrek aan vlietend water wordt verholpen door het aan- 
leggen van cisternen (gegraven putten), waarin het geheele 
jaar door water staat, zoodra zij slechts eene diepte van 10 
voet hebben. 

Ten oosten van de kali Losari 1), tusschen deze en de nog 
verder oostwaarts gelegene kali Pomali, loopt de groote weg 
„door kleine, laaggroeijende strandboschjes, welke eene zeer 
cigendommelijke physiognomie bezitten. Zij behooren tot het 

strikt Brebes en bestaan voornamelijk uit Rhamnoideën, 
Acacìa- en Cassia-soorten. Eene stekelachtige, als een scherm 


*) Wiens eigenlijke en in de bovenlanden eenige naam tji Sangaroeng is. 


Pd 


603 


uitgebreid groeijende Acacia (A. explanata mihi), met gele 
bloemknopjes, geeft aan deze boschjes een eigenaardig en niet 
onaangenaam uiterlijk. Ook komen hier de Inga gracilis mibi, 
met wit gekleurden stam en takken, de Inga umbraculiformis 
mihi (Sengon der Javanen) met grijskleurigen stam en takken, 
benevens de Inga tenerrina mihi (Kot door de Javanen geheeten) 
voor, die door hun schoon, fijn gevind loof het oog verfrisschen. 
Het geboomte dezer wouden groeit laag, ten hoogste 50 voet, 
en wordt op menigvuldige plaatsen door grasplekken afgewisseld, 
benevens door zeer vele kleine moerassen en poelen, die zich 
tusschen het kreupelhout uitstrekken; de bodem, welken. zij 
bedekken, is zwartachtig grijs van kleur, zwaar en kleiachtig 
en wordt bij aanhoudende droogte hard als steen en vol met 
scheuren; na aanhoudenden regen daarentegen wordt hij tot 
een fijnen modder. Slechts hier en daar treft men tusschen de- 
zelven verstrooid liggende kleine dorpjes en bebouwde velden 
aan, welke alsdan opene, van rondsom door bosschen omtogen 
plekken vormen. Verblijdend mag het heeten deze plekken 
gronds telken jare in omvang te zien toenemen, gelijk b. v. 
het geval is met die, welke bij het poststation Klampok gelegen 
is (het tweede poststation ten oosten der kali Losari) en te bespeu- 
ren, dat het aantal der op dezelven gebouwde hutten, die nog door 
geene Kokos-palmen worden omsingeld, insgelijks vermeerdert. 

Na een rid van Î5/4 uur kwam ik aan de kali Pomali, welke 
iets breeder is dan de Losari en op eene meer gemakkelijke wijze 
dan deze, namelijk, over eene houten brug wordt gepasseerd. 
Aan den linkeroever dezer rivier loopt de weg naar het poststation 
Limbangan door een groot dorp en ontwaart het oog tot aan 
Tègal toe, in plaats van gindsche onbewoonde, lelijke strand- 
bosschen, slechts wijd uitgestrekte sawa’s , welker schoone groene 
kleur het oog verfrischt. 

Ter zijde van den weg vindt men hier, in den vorm van lanen, 
nu eens het kleine, rank opgroeijende boompje, de Agati gran- 
diflora Dev. geplant, welks groote, opgeblazene bloemen en lange 
nederwaarts hangende peulvruchten meer vreemdsoortig dan 
fraai zijn, — dan weder de kajoe Djaran of Koeda-koeda- 

39 


> 
J 


604 


boom *), welke buitengewoon snel opgroeit, doch uithoofde hij 
jaarlijks gesnoeid wordt, zeer zeldzaam bloeit en bijna nooit 
rijpe vruchten draagt; uit zijnen bast vloeit eene gom, welke 
met de arabische gom veel overeenkomst heeft. Nergens groeit 
deze boom op Java in het wild, en te vergeefs doet men onderzoek 
naar zijn waar vaderland. 2) 

Van Cheribon naar Têgal reizende heeft men dit zeestrand, 
van waar zich de weg somwijlen 2 à 5 palen ver verwijderd, aan 
de linkerhand; ter regterzijde, doch in het blaauwende verschiet, 
ontwaart het oog de verbindingsketen tusschen den berg van 
Cheribon (Tjerimai)en dien van Têgal (Slamat), welke, zonder 
ergens afgebroken te worden, van den eenen naar den anderen 
voortloopt. Slechts in de nabijheid van-den westelijken voet 
van den berg Têgal schijnt zulks het geval te zijn, althans vormt 
dezelve aldaar eene zeer diepe tusschenruimte ter breedte van 
verscheidene palen; deze tusschenruimte schijnt slechts 5 à 600 
voet hooger te liggen dan de alluviaalvlakte, terwijl waarschijnlijk 
een wegpas van Tègal naar Banjoemas over dezelve heenloopt. 3) 

Ten 5 ure kwam ik in het eenigzins sombere Hôtel van Tègal 
aan, alwaar ik een gezelschap van scheepsgezagvoerders aantrof, 
wier manieren, na een zoo langdurig oponthoud onder Javanen en 
gejavaniseerde Europeërs mij geheel nieuw en vreemd voor- 
kwamen; zulks maakte een indruk op mij, die niets minder dan 
aangenaam was, en ik zou gaarne onmiddellijk weder zijn af- 
gereisd, indien mij zulks mogelijk ware geweest. Welligt zou 
het anderen, die zich gelijk ik gedurende vele jaren bij voorkeur 
inde binnenlanden van Java hadden opgehouden, insgelijks zoo 


*) Dezelve komt het naast overeen met het geslacht en ee dend 
thaceae, tribus Spondiaceae); hij onderscheidt zich echter van 
mina, welke ik in een tuin, te Batav krik slechts eenmaal in bijna br staat hove aan- 
getroffen. (,„„Germina basi neetario annuliformi cincta, 4 s. 5 oblonga, supera, 
stylis 4 s. 5 erectis brevibus eriba coronata, dein in Bible unum concreta 
cylindrieum ex abortu monospernum; bacca drupacea; styli petalis oppositi.)” 
id Dit sen geine binn daor aeshensannak den plaatgelijke overheid uitgevorscht 
ijheid van Samarang voor 
*) Latere aanmerking. Dit i is Werke het geval; op of aan dien wegpas lgt de 
plaats Petoegeran en vandaar voert de weg zuidwaarts naar Adirêdjo (in Banjoemas). 


605 


gegaan zijn. Ís het mogelijk ergens ter wereld een sterker 
kontrast te vinden dan het stille, bedaarde karakter van den 
Javaan, die in alles wat hij verrigt even omzigtig te werk gaat, 
die zich nooit driftig maakt en die, wanneer hij-een hoofd is, 
zijne bevelen, al betreffen zij de gewigtigste aangelegenheden, 
zoo stil mogelijk, ja, het liefst met eene fluisterende stem 
aan anderen geeft, — terwijl daarentegen deze woelige zonen 
der zee geen enkele keer om «sopi pait» konden vragen , zonder 
lakas! lakas! te roepen en er nóg een half dozijn «God ver- 
domme’s» aan te knoopen; die zich over de vredelievendste 
zaken der wereld op eene wijze onderhielden als of zij, met de 
spreektrompet in de hand, hunne bevelen aan de matrozen 
uitbulderden, als of het in de herberg even hard stormde áls 
op zee? De jongste van het gezelschap was zulk een dolle- 
man, dat hij zich den tijd niet gunde om te eten, maar als 
een wilde door het huis liep. Liever had ik den nacht in den 
eenzaamsten krater doorgebragt ! Dit gemis aan rustige bedaard- 
heid, dat voortdurende opbruischen des gemoeds, die hartstog- 
telijke drift maakten een even onaangenamen indruk op de 
„ Javanen. Toen de eerste afreisde, gaven de bedienden hem 
„eenige kruisen na en hun «Slamat djalan» (kom nooit terug !) 
kwam gewis van den bodem huns harten. En toch heb ik ook 
Europeesch bloed. Zou het waar zijn, dat men hier eindelijk 
veel van het Javasche karakter overneemt, wanneer men jaren 
lang onder hen geleefd heeft, en dat men een afkeer krijgt 
van alle hartstogtelijke en levendige gemoedsaandoeningen ? 
Zeker is het, dat het klimaat het zijne daartoe bijdraagt en 
de groote hitte van buiten heeft eene verkoelende werking 
op het binnenste des menschen. 

Op den 49 Augustus leide ik van 6!/2 tot 11 ure den afstand 
tusschen Têgal en Pekalongan af, op welke reis ik slechts eene 
enkele beek van eenig belang of eene kleine rivier, de kali 
Tjomal op eene doorwaadbare plaats passeerde. Uit den goenoeng 
Slamat, vulkaan van Tègal, steeg eene ter naauwernood bemerk- 
bare dampwolk op, hetgeen mij te vreemder scheen, dewijl 
ik zijne kruin in 1859 en in 1840 nooit zonder dikke damp- 


606 


wolken had gezien. Eene geheel geïsoleerd staande, loodregt 
afdalende rotszuil, welke aan deszelfs noord-noordoostelijken 
voet wordt aangetroffen, beveel ik aan de opmerkzaamheid 
van latere reizigers. Zij verheft zich bijna geheel afgezonderd 
van andere bergmassa’s. 

Gedurende de laatste helft van mijne heden afgelegde reis 
bereikte mijn oog het strand niet weder. De alluviaalvlakte 
tusschen Têgal en Pekalongan is zeer breed en bijna in hare 
gansche uitgestrektheid met sawa’s bedekt, die alle sporen van 
wildernis hebben doen verdwijnen en op welker licht groene 
oppervlakte de dorpen, met hunne duizenden van Kokos-palmen 
verstrooid liggen. Te Pekalongan ontwaarde ik allerwege de 
bewijzen van de ijverigste werkzaamheid ter verfraaijmg der 
residentie en ter voltooijing van verschillende werken; honder- 
den van arbeiders zag ik bijna aan alle moerassen of slooten , 
welke door den weg worden doorsneden, bezig hier om nieuwe 
bruggen te bouwen, ginds om den weg zelven te verbeteren. 
Allen verblijdende teekenen dat dit schoone eiland in zijne 
ontwikkeling voortdurend vooruitgaat. 

Op den 20 Augustus werd de reis van Pekalongan tot aan 
Samarang, tusschen 6 en 53/4 ure (voortdurend op een aanmer- 
kelijken afstand van het strand, dat niet binnen het bereik van 
het oog ligt), voortgezet. Ik zal echter niet treden in eene 
beschrijving dezer streken (welke reeds op eene andere plaats 
geleverd werd) en bepaal mij tot het mededeelen van afzon- 
derlijke opmerkingen, ten opzigte dezer gansche reis van 
Pekalongan tot aan Kediri, welke even als die van Cheribon 
tot aan deze plaats in groote haast werd afgelegd. 

Onmiddellijk van het eerste poststation, oostwaarts van Peka- 
longan, verheft zich het terrein en strekt het zich als de ver- 
breede, heuvelachtige voet van het Praoe gebergte ver naar de 
zijde van het zeestrand uit, terwijl de alluviaalvlakte immer 
meer door hetzelve wordt versmald. Binnen den tijd van 4 à 
Lif, uren legt men den weg, en wel, gelijk men hier te lande 
gewoon is, bijna altijd in galop, — maar ook somtijds aan de 
steile gedeelten van denzelven langzaam door buffels voortge- 


% 


607 


trokken, — over dit heuvelachtige terrein af; hetzelve strekt zich 
in de breedte van het gindsche, eerste poststation tot in de 
nabijheid der kali Koetoe, naar het oosten, uit en men wordt op 
dezen korten afstand meer afwisseling in het omringende land- 
schap gewaar dan men gedurende een ganschen dag, op den weg 
door de eentoonige strandvlakte, heeft ontmoet. De heuvels of 
golfvormig oneffene bergruggen rijzen met eene zachte glooijing 
opwaarts en zijn bij het tweede poststation, dat naar schatting 
5 à 700 voet hooger dan Pekalongan ligt, deels nog bebouwd, 
met sawa’s en daartusschen verstrooid liggende dorpjes bedekt, — 
deels vormen zij weidevelden en beemden door geen geboomte 
beschaduwd, maar waarop slechts laaggroeijend kreupelhout van 
Melanthessoorten (Melanthesa Bl. — Phyllanthus L.), van Psi- 
dium pomiferum, Calotropis gigantea e. a. wordt aangetroffen. 
De bodem bestaat ook hier weder uit eene bolusroode kleiaarde, 
waarin eene menigte onregelmatig hoekige, zelden echter afge- 
ronde trachiet- en lava-puinbrokken gekneed voorkomen. Eerst 
aan gene zijde der kali Simpang, welker breed met rolsteenen_ 
opgevuld bed men na eene reis van 1%/4 uur passeert, treft 
men wouden aan, welke van daar af heinde en verre den droo- 
gen, geelachtig roodbruinen bodem van het heuvelachtige terrein 
bedekken. Zij schijnen zich landwaarts in, naar het zuiden 
heen, tot aan den voet van den Praoe uit te strekken en bestaan 
aanvankelijk uit velerlei boomsoorten, waaronder vooral Ficus- 
en Acacia-soorten (maar voornamelijk de Inga umbraculiformis) 
benevens Tectonia grandis voorkomen, totdat aan gene zijde 
van het poststation Boedjoeng kèêrap, bij paal 48 (ongeveer 
1,000 voet boven de oppervlakte der zee), de Tectonia grandis 
(kajoe Djati) alle andere boomsoorten begint te verdringen 
en bijna geheel alleen het woud vormt. Zwarte apen (Loe- 
toeng’s), door mijn voorbijsnellend rijtuig niet in het minst 
gestoord, schommelen zich aan de boomtakken heen en weder 
en verlevendigen met paauwen, tijgers en grijze apen !) deze, 
wel is waar, kreupelachtige, geenszins hooggroeijende en koelen 


& 


1) „Monjet’” C pitt y olgus; de „Loetoeng ” i 


608 


lommer verspreidende, maar toch romantisch schoone wouden, 
waarin misschien nog menige den botanicus onbekende schat 
verborgen ligt. t) De overigens op Java zeldzame Bombaxboom, 
met roode bloemen en wijd uitgebreide takken (Salmalia mala- 
barica) treft men in deze streken herhaalde malen aan. 

In de Djati-wouden, welke van hier af alles, berg en dal, 
op gelijke wijze bedekken, vindt men slechts hier en daar 
nog enkele bebouwde plekken, welke even als in gindsche 
strandwouden, tusschen de beken Losari en Pomali, in den vorm 
van bogten van rondsom door het woud worden ingesloten. Zij 
liggen steeds in de nabijheid eener beek, van welke verschei- 
denen het helderste water, over hare met rolsteenen bedekte 
beddingen, door deze wouden benedenwaarts doen vlieten. De 
grootste dezer bebouwde plekken is die, waarin het -poststa- 
tion Kali manggis ligt (hetwelk wij ten 9 ure bereikten) en 
welker uitgestrektheid jaarlijks toeneemt. Zoo dikwerf men 
dezelven gewaar wordt, leveren zij telkens een verblijdend schouw- 
spel op. De helder groene kleur der sawa’s, welke dezelven 
bedekken, lacht den reiziger tegen. In het hoogst gelegen 
gedeelte dezer plekken of bogten, in den achtergrond, ter plaatse 
waar de heuvelruggen ter wederzijde elkander naderen, verheft 
zich gewoonlijk een klein Kokos-bosch, hetwelk de hutten van 
het dorpje, dat zich onder dezelven verbergt, beschaduwt. Het 
schoone groen van de als een waaijer uitgebreide bladeren der 
palmen onderscheidt zich, door zijnen sterken glans, duidelijk 
van het bladerengewelf der Djati-wouden, welke ter naauwer- 
nood eenig groen, slechts het vuile, bruinachtige grijs hunner 
bloempluimen vertoonen. Bij het beschouwen dezer kleine dorp- 
jes, kon ik den wensch niet onderdrukken, dat, indien ik ooit 
onder Kokos-palmen moest wonen, ik zulks het liefst zou doen 
in de nabijheid eener dergelijke woeste natuur, op zulk eene 
eenzame plek, tusschen heuvelen met woud bedekt! 


*) Op Java zijn de wouden der verzengde streken, voornamelijk de strandwouden, 
om ligt te bevroeden redenen, uit een botanisch opzigt veel minder doorzocht gewor- 
den dan die der koelere berg- en Alpenstreken. 


609 


Eerst in de nabijheid der kali Koetoe, waar de bodem eene 
meer bruine kleur aanneemt, houdt het heuvelachtige terrein 
op. Ook hier bood zich de gelegenheid aan, de stelling beves- 
tigd te zien: dat domheid het grootste kwaad is, waarmede de 
Goden het arme menschdom kunnen straffen. Zoo als gewoonlijk 
het geval is, laat men bij het overzetten over dergelijke rivieren 
de paarden afspannen en wordt het rijtuig door koelë’s in 
en uit de veerschuit getrokken. Hiervoor krijgen zij gewoonlijk 
een gulden. Dit is goed betaald en uithoofde van het levendige 
verkeer, dat op dezen weg plaats heeft, zouden zij in staat zijn 
een klein kapitaal over te leggen, indien zij wisten wat — orde 
was. Maar neen; een Chinees heeft zich hier nedergezet en, 
waarschijnlijk voor een onbeduidend voorschot, in rijst en siri 
aan de koeli’s verstrekt, zich het regt op het veergeld aange- 
matigd, hetwelk hij aan het portier van het rijtuig komt 
afvorderen. Zoo is het, helaas! overal. De Javaan is te goedig , 
te onverschillig, laat zich altijd misleiden en vooral van Chinezen 
en wordt dan, helaas! menigwerf behandeld als een «naakt 
dier, dat vreet en herkaauwt.» 

De alluviaalvlakte, welke slechts op eene korte ke 
heid was afgebroken geworden, komt hier weder te voorschijn 
en in de plaats der wildernissen treden bebouwde velden, name- 
lijk, met water overstroomde rijstvelden (sawa’s), welke van 
de kali Koetoe (de grensscheiding van Pekalongan) af zich nu 
bijna onafgebroken tot aan Samarang uitstrekken. *) 

Slechts nog eenmaal, namelijk, tusschen het laatste post- 
station en Samarang, loopt. de groote weg (ten einde eenige in 
de vlakte liggende moerassen te vermijden) over zacht glooi- 
jende, vlak geworden heuvelen, welke insgelijks uit puinmassa’s 
bestaan en zich van de binnenwaarts gelegen vulkanische bergke- 
ten tot zoo verre in de strandvlakte uitstrekken. Vervolgens treedt 
de weg het volkrijke stadje Samarang binnen, welks nabijheid 
als middenpunt van meer uitgestrekte bebouwing en beschaving 


1) In de onmiddellijke nabijheid der kali Koetoe is de vlakte met eene laag van 
vulkanische rolsteenen bedekt. (Zie g. Oengaran in het eerste hoofdstuk, bladz. 334.) 


610 


men reeds van den oever der kali Koetoe gewaar wordt. 

Van deze kali af aan, namelijk, vallen een aantal in de 
gedaante van een kruis gevormde, beschreven houten borden 
in het oog, welke, op verschillende afstanden van elkander, 
op de borstwering van den weg zijn geplaatst. Men vindt hierop 
de districten en plaatsen vermeld, benevens de lengte in ned. 
ellen van de gedeelten der wegen, welke elk dorp moet onder- 
houden, Honderden worden er in de gansche uitgestrektheid 
der residentie aangetroffen en zijn het werk van den vorigen 
Resident (den heer G. L. Baud) van wiens ijverig pogen ter verbe- 
tering. der wegen, ter betere inrigting der posterijen, ter indeeling 
en opneming van de kultuurgronden en hare grenzen tusschen 
de desa’s, men nog verscheidene uitmuntende sporen aantreft. 
Onder alle zoogenaamde steden op Java heeft Samarang 
ongetwijfeld het meeste regt dien naam te dragen. Niet slechts 
de op de Europesche wijze kort zaamgedrongen bouwtrant 
der straten en der huizen, onder welke er verscheidenen 
geteld worden, zoo als b. v. het stadhuis, de kerk met haar 
koepeldak, het hospitaal en anderen, die voor Java paleizen 
mogen heeten, maar ook het vertier, dat nergens zoo levendig, 
nergens met zoo veel gerucht gepaard gaat, wettigen hare 
aanspraak op dien naam. Wanneer men, van het westen ko- 
mende, het plein voor het groote residentiehuis Bodjong verlaat 
en langs de breede en lijnregt loopende laan van Tamarinde- 
en Canari-boomen naar de stad toerijdt, dan waant men zich 
bijna in eene voorstad in Europa verplaatst. Prachtige buiten- 
plaatsen, kleine villa’s schijnen ter linker- en ter regterhand 
door het geboomte der tuinen heen. Wandelaars te voet en te 
paard ziet men in rijke civile kleeding of in uniform voorbijgaan, 
en sierlijke ekwipaadjen, met nog sierlijkeren inhoud, rijden 
in snellen draf ginds en herwaarts. Voor ons uit roert men de 
trom bij het aflossen der wacht, eenige in lompen gekleede 
bedelaars kermen bij den weg en eene — begrafenis , welke lang- 
zaam de brug overtrekt, besluit (zeer gepast) deze beeldtenis 
eener stad. 

Den 24 Augustus was ik genoodzaakt te Samarang rustdag 


611 


te houden, dewijl over de postpaarden reeds beschikt was 
geworden. Ik vermeld niets omtrent mijne reis op den 22» Au- 
gustus van Samarang tot aan deze plaats (van G tot Si/s ure), 
dewijl zij door reeds elders beschrevene en dus door bekende 
streken liep. 


Solo, den JO'n September, J844. 


Omstandigheden van verschillenden aard, welke met mijne reize 
in geenerlei verband staan, hebben mij sedert den 25=ten Áugustus 
tot heden alhier opgehouden. Eindelijk staat mijn reiswagen 
gepakt en zijn de postpaarden besteld om mijn togt morgen 
vroeg naar Kediri voort te zetten. 

Alvorens ik echter de hoofdstad van Soerakêrta, dezen zetel 
van een Javaschen vorst op een nieuwen voet, ga verlaten, 
zij het mij vergund, hier althans een tooneel uit het eigenaar- 
dige hofleven dezer plaats, — waarmede slechts nog ééne stad 
op Java, namelijk, Jogjakêrta +) eenige overeenkomst heeft, — 
te schilderen, ten einde op die wijze Soerakêrta of Solo vaster 
in ons geheugen te doen voortleven. 

«Morgen hebben wij een tijgergevecht!» Deze woorden 
hoorde men voor eenige dagen uit aller mond. De tijgers, welke 
de Keizer heeft laten vangen, hebben reeds zoo menigen on- 
schuldigen dorpsbewoner, van het hondengeslacht namelijk, 
het leven gekost, reeds zoo velen hunner werden (levend of 
dood) in het hok van deze katachtige dieren geworpen, dat 
er weinig meer in het dorp te vangen zijn. De jakhalzen, zoo 
heeten de Europeërs de Javasche witte, spitsoorige honden, die 
daarenboven. geen vette kost zijn, worden gedurig zeldzamer, 
de, tijgers loopen gevaar aan uittering te sterven, — het is 
derhalve hoog tijd het gevecht te doen plaats hebben. 

De voorgallerij van het residentiehuis is vol met bezoekers; 
alle officieren van het garnizoen, eenige dozijnen burgers en 
alle beambten in gala, benevens de prinsen van den Keizerlijken 


*) De vorst van Jogjakêrta voert den titel van Sultan; die van Solo wordt Sac- 
Gek Bel N PE ed Bae Kof d 1 


soehkoennan, d.ì, de g agtle, en Ï 2 2 


612 


bloede, zijn ten huize van den Resident verzameld en wachten 
met ongeduld den oogenblik af tot het vertrek bepaald. De 
prinsen zijn bijna allen op. de Europesche wijze d. i. in uniform, 
gekleed; de meesten zijn luitenants, eenigen kapiteins, een 
paar hunner zijn majoors en een is kolonel; gesteveld en ge- 
spoord gelijk zij zijn, zien zij er regt ridderlijk uit. Zij dra- 
gen slechts één enkel stuk hunner Javasche kleederdragt, 
namelijk, den tulband, welken zij, naar het schijnt uithoofde 
van hun lang haar, niet kunnen afleggen. 

Eindelijk wordt het teeken gegeven; de rijtuigen worden 
voorgebragt en rollen, door scharen van voetgangers ter linker- 
en ter regterhand omgeven, naar den kraton heen. Op de tweede 
binnenplaats gekomen, houden de rijtuigen stil, de heeren en 
dames stijgen uit en de togt gaat digt zaâmgedrongen, — bij 
welke gelegenheid veel contrabande mede naar binnen sluipt, — 
in bonte rijën, te voet verder. Trappen op, trappen af gaan 
wij naar het heiligdom, welks nabijheid ons wordt aangekon- 
„digd door verscheidene troepen muzikanten, die op verschillende 
_ punten. geposteerd staan en met pauken en trompetten hunne 
krijschende adagio’s aanheffen! Op het binnenste plein staat 
eene soort van lijfwacht in parade, met trompetters en met 
feestelijk omhoog geheven pieken, welke zoodra de Resident 
nadert zich eerbiedig ter aarde buigen. 

Op die wijze komt men aan den eigenlijken ingang naar het bin- 
nenste gedeelte van den kraton, namelijk, aan een overdekten, 
regthoekigen gang, alwaar, — wie zou zulks durven gelooven? — 
een aantal oude, half naakte vrouwen staan, gereed om het hoofd 
van den optogt der Europeërs, namelijk , den Resident, te ontvan- 
gen, door hem de hand te reiken, en naar den binnenhof tot haren 
Meester te geleiden. Men kan zich niets kluchtigers voorstellen 
dan deze vrouwenschaar , meestendeels uit oude, gerimpelde 
sybillen bestaande, hier tegenover de menigte van in feestge- 
waad gedoste Europeërs! Het zijn echter gewigtige personaad- 
jen; zij vormen de lijfwacht, welke den Keizer onmiddellijk 
omgeeft, wiens heiligen persoon, gelijk bekend is, geene man- 
nelijke bedienden mogen naderen. Naauwelijks is men buiten 


613 


dit laatste portaal getreden of eene nieuwe troep roodgerokte 
en met vederbossen gekroonde muzijkanten, die op den bin- 
nenhof in gelederen staan, doen alles weêrgalmen van het 
geraas hunner pauken, trommelen en trompetten. Terwijl 
deze muziek zich laat hooren, gaat de optogt van Europeërs 
langzaam voorwaarts; met den Resident vooraan en met ont- 
blooten hoofde naderen zij den pandopo, alwaar de Keizer op 
zijnen troon, — dampar, — is gezeten. Volgens de Javasche 
welvoegelijkheidsregelen wordt het als onwellevend beschouwd 
zich door indrukken van buiten, door hartstogten te laten ver- 
voeren. Alle opwellingen van het gevoel worden voor gemeen 
gehouden, en voorname personen beschouwen het als welvoe- 
gelijk, zieh door niets uit hunne verhevene rust te laten brengen. 
Met eene bedaardheid van geest, welke zich door niets laat 
verstooren, met eene onveranderlijke waardigheid op het gelaat, 
dat strak als marmer is, laat derhalve de Keizer (die intusschen 
door duizenden van Javanen met bewondering wordt aanschouwd) 
den ganschen optogt, schijnbaar als ware dezelve hem geheel 
onverschillig , voorbijgaan. Statig en langzaam rijst hij=bij het 
naderen van den Resident, van zijnen zetel op en ontvangt hij 
vervolgens alle andere Europeërs door hen de hand te reiken. 
Na deze ceremonie, die wel wat lang duurt, zet ieder zich 
neder; de Resident neemt plaats aan de linkerhand des Keizers, 
de andere Europeërs ter zijde op stoelen, en nu gaan eenige 
oogenblikken tamelijk stil, zonder dat er eenig gesprek wordt 
gevoerd, voorbij. Eindelijk staat men op. De Keizer neemt den 
Resident onder den arm en beide zetten zich aan het hoofd 
van den togt; een aantal vrouwen, oude en jonge, met het 
bovenlijf, armen en schouders onbedekt, volgt hen op de hielen, 
zij dragen des Keizers siridoozen, kwispeldoor, benevens zijn 
fluweelen statiezetel, die door vier derzelven in de hoogte wordt 
gehouden, tred voor tred na; hierop volgt de optogt van Euro- 
peêrs, met Javanen van allerlei slag dooreen gemengd; nieuwe 
koren doen hunne gedruischvolle muziek hooren op den oogen- 
blik, dat de melodiën der vorigen naauwelijks opgehouden heb- 
ben in het oor te klinken. 


614 


Zoo gaat deze bont zamengestelde menschenmassa, en dat 
wel zeer langzaam, want een snelle tred zou onwelvoegelijk 
zijn voor den « Nagel der Wereld,» door de enge poorten 
en over het terras naar den voorhof heen, alwaar de noodige 
aanstalten gemaakt zijn om het tijgergevecht te doen plaats 
grijpen. Aldaar ontwaart men eene soort van kooi, uit boom- 
stammen en bamboes zamengesteld, welke 15 voet hoog, rond 
van omvang isen eene middellijn van ongeveer 10 voet heeft. 
In deze kooi bevindt zich een kebo (karbo, buffel), de horens 
en den hals met bloemkransen versierd, welke aldaar zijn 
vijand, den tijger, waarmede hij moet vechten , afwacht. Rustig 
liggen deze nog in hunne hokken, welke aan den buitensten 
omvang der kooi zijn aangebragt. Deze, langwerpig vierkant 
van vorm, zijn uit stevige planken zamengesteld, hebben van 
voren eene valdeur, waar tegenover zich eene opening van 
gelijke grootte in de kooi bevindt en zoodra-dus de valdeur 
wordt opgetrokken houdt de afscheiding tusschen den tijger 
en den buffel op te bestaan. De laatste, die door zijn instinkt 
reeds lang de lucht schijnt te hiehhen van hetgeen hem te 
wachten staat, heeft zich in postuur gezet, met den kop 
naar de kast, de de tijger zich bevindt; maar geen tijger 
komt er te voorschijn. De tiran der wildernis schijnt alles 
behalve strijdlustig en laat zich slechts met moeite, door vuur 
of door puntige stokken, waarmede men hem aanport, bewegen 
om zijne kast te verlaten. Eindelijk springt hij hetzij stil, 
hetzij onder een schor gebrul te voorschijn; alle blikken der 
omstanders zijn met gespannen aandacht op de reten der kooi 
gevestigd; de schrikbarende vijand staat eindelijk tegenover zijne 
wederpartij en nu vangt een spel aan, hetwelk men slechts 
dan schoon mag noemen, wanneer het bloeddorstig-wreede dien 
naam mag dragen. Nu eens gaat de buffel, die zich in een 
kring al draaijende beweegt, ten einde den rondom hem heen- 
sluipenden tijger voortdurend de punten zijner horens te bieden, 
tot den aanval over en stoot hij den tijger, vooral wanneer 
deze zich op den grond heeft nedergelegd, met de horens 
tegen den binnenwand der kooi; dan weder is het de tijger, 


615 


die, tegen den buffel opspringende, zich met de tanden zoo 
stevig aan den hals zijns vijands hecht, dat hij daaraan blijft 
hangen en door den buffel, die zich niet van hem kan losscheu- 
ren, onophoudelijk op en neder wordt geslingerd, waarbij men 
de buitengewone kracht van dit dier moet bewonderen. Op 
deze wijze, door de sprongen des tijgers tegen den buffel en 
het stooten van dezen laatsten naar den tijger, ten einde hem 
te verpletteren, duurt deze gruwzame kamp voort; somwijlen 
klimt de tijger al springende naar het dak der kooi en wordt 
dan bij het nedervallen op de horens van den buffel opgevan- 
gen, die hem weder in de hoogte werpt; gewoonlijk is de tijger 
weldra afgemat en ligt hij roerloos, met opengesperden muil, de 
borstkast door de ademhaling hevig bewogen, digt aan den voet der 
kooi neder, terwijl de buffel den kop van de eene naar de andere 
zijde bewegende, vol onrust, in korte halve kringen voor hem 
op en neder loopt. Dikwerf gebeurt het, dat de buffel even- 
min lust tot den strijd heeft; alsdan worden beide dieren door 
schrikkelijk opwekkende middelen, door vuur, brandend stroo, 
dat binnen de kooi wordt geworpen, door kokend water, dat 
van het dak der kooi, waar steeds verscheidene oppassers zitten, 
naar beneden wordt gegoten, of door het zoogenaamde buffel- 
kruid (eene Urtica), hetwelk eene hevige jeukte op het vel ver- 
oorzaakt, tot het hernieuwen van den strijd aangespoord. Bijna 
altijd blijft de buffel, die slechts uit kleine, door des tijgers 
klaauw’ of tand geslagen wouden bloedt, verwinnaar; met zege- 
vierenden blik ziet hij neder op den tijger, of op de tijgers, die 
geheel of half gedood op den grond der kooi liggen. Dit moet 
echter niet zoo zeer aan zijne meerdere kracht, maar veel eer 
aan de bekrompen ruimte der kooi worden toegeschreven, ten 
gevolge waarvan de tijger een vrijen sprong mist en den buffel 
de gelegenheid wordt gegeven den tijger tegen den wand der 
kooi te verpletteren; hierbij komt nog de krachteloosheid van 
den tijger, die zich gedurende 14 dagen en somtijds gedurende 
nog langeren tijd in de gevangenis met zeer mageren kost (doode 
honden) heeft moeten vergenoegen, zonder dat hij levend bloed 
heeft kunnen zuigen. 


616 


Eindelijk, terwijl wij door de gedurig sneller op elkander 
gevolgde slagen van den gamêlan, — welke zich staande het 
gevecht onophoudelijk deed hooren — en door de toejuichin- 
gen der aanschouwers, die zij bij elken buitengewoon koenen 
aanval der dieren luide te kennen geven, geheel en al verdoofd 
zijn, wordt het teeken tot het staken van den strijd gegeven. 

De Keizer, die met den Resident op eene soort van troon 
zit, heeft dit spel in de verte aanschouwd; tusschen hem en 
de kooi bleef eene lange, opene ruimte, ter zijde van welke 
ruimte de Europeërs in twee rijen geschaard staan. Thans zet- 
ten zij zich op stoelen naast deze opene plaats neder en de 
rijksbestuurder Pangéran Adipati, de eerste minister, gaat 
tusschen de beide rijën Europeërs door, ten einde de verdere 
bevelen van zijne Hoogheid te vragen. 

Nu volgt een tooneel, dat waardig is te worden bijgewoond. 
De rijksbestuurder is een grijsaard, wat diklijvig, maar overigens 
van een waardig voorkomen. Zijn lang afhangend grijs haar 
is slechts bedekt met een klein wit kapje van eylindervormige 
gedaante, het teeken zijner hooge waardigheid ten hove. Hij is 
in een prachtig gewaad gedost. Op een afstand van 25 schreden 
genaderd, werpt hij zich op den zandbodem, waarop geene 
matten uitgespreid liggen, neder, brengt zijne zaamgevouwen 
handen op het ter aarde gebogen voorhoofd en verrigt zijne eerbe- 
tuigingen (Semba) voor zijn Heer. Dan schuift hij zich, steeds 
op den grond zittende, 5 schreden verder, maakt op nieuw 
zijne Semba en kruipt of schuift zich door het zand wederom 
eenige schreden nader, herhaalt de beweging met zijne handen 
tegen het diep ter aarde gebogen voorhoofd en blijft op dien 
afstand (verder durft hij niet naderen) voor zijn heerscher 
nederig op den grond zitten. Gedurende al dien tijd laat nie- 
mand eenig geluid hooren; de Keizer zit onbewegelijk op zijn 
troon; zijn bejaarde, grijze rijksbestuurder ligt, met het bovenlijf 
ontbloot, 15 schreden van hem af in het stof ter neder gebukt 
en onder de duizenden van toeschouwers, welke dit tooneel 
omringen, wordt geen enkel geluid vernomen; men gelooft schier, 
dat zij niet ademhalen. Nu legt de rijksbestuurder (met eene 


617 


heesche stem) zijn berigt af. Bij het eindigen van iederen volzin, 
hoe kort deze ook moge zijn, brengt hij de handen tot de 
Semba op nieuw aan het voorhoofd en houdt hetzelve zoo lang 
ter aarde gebogen, totdat de Keizer zijne bevelen heeft gegeven. 
Dit geschiedt met weinige woorden, met eene koele, statige 
stem en even kort en plegtig antwoordt, onder het herhalen 
der Semba, de staatsdienaar. 

Eindelijk wordt het bevel gegeven tot het doen plaats grijpen 
van een kampspel van een anderen aard, en de rijksbestuurder 
verwijdert zich, kruipend en langzaam terugglijdend, op gelijke 
wijze als hij gekomen is. Het liep duidelijk in het oog, dat dit 
onderhoud des Keizers met zijn staatsdienaar op alle aanwezige 
Europeërs een zekeren indruk had gemaakt; hoewel deze Adipati, 
na den Keizer, de eerste persoon in het rijk is, zoo durfde hij 
toch niet verder dan tot op 15 schreden afstands van den Keizer, in 
het stof nedergeknield, naderen, en hoeveel dieper moet de indruk 
op de eenvoudige Javanen zijn, die slechts al te zeer geneigd zijn 
aardsche pracht als eene godheid met verbazing te beschouwen. 

De Soesoehoennan rijst nu op en arm in arm met den Resi- 
dent gaande, treedt hij vooruit; al zijne bewegingen geschieden 
met eene voorbedachtelijke langzaamheid en even statig wordt 
hem door het reeds vermelde vrouwental zijn statiezetel nage- 
dragen; nu beklimt het gezelschap eene kleine stellaadje, welke 
op eene verhevenheid, in den vorm van een balkon, van planken 
is opgeslagen. Zoo vele Europeërs aldaar plaats kunnen krijgen, 
volgen hem de trappen op en getroosten zich gaarne de nabij- 
heid dier vrouwenschaar, welke met haar kwispeldoor en betel- 
doozen onafscheidbaar zijn van den keizerlijken persoon. (Het 
levert een koddig gezigt op onder deze keizerlijke vrouwen, 
die bij dozijnen achter den zetel haars Heeren staan, officieren 
in uniform en Europesche beambten zoo digt bij elkander te 
zien staan, dat geen appel op den grond zou kunnen vallen. 
Waarschijnlijk is het strijdig met de etikette nog eenige dezer 
stellaadjen, of balkons voor de aanschouwers te doen bouwen; 
even waarschijnlijk is het, dat, in vorige dagen , de Keizer met 
zijne vrouwen alleen daarop plaats namen.) 


618 


Op alle omringende muren zitten toeschouwers, ja, zelfs de 
takken der in het rond staande boomen hangen vol levende 
vruchten; alles duidt aan, dat men weder een nieuw schouw- 
spel onder de oogen zal krijgen. De gansche plaats (passébaan, 
in het midden van den kraton gelegen) wemelt van menschen. 
Een groot carré van piekeniers is op een korten afstand van 
het keizerlijk balkon gevormd. Het is ongeveer 500 voet lang, 
half zoo breed en bestaat uit drie gelederen, waarvan de man- 
schappen allen met pieken gewapend zijn. Het binnenste gelid 
houdt de pieken in eene horizontale, het tweede gelid houdt 
_dezelven in eene schuine rigting, het derde of het buitenste 
gelid houdt die regt in de hoogte. 

In het midden van de langwerpig vierkante ruimte, door dit 
lansenwoud omsloten, ziet men op regelmatige sane van 
elkander geplaatst, doch op ééne rij van de linker- naar de 
regterhand, een aantal houten kisten, die ongeveer 8 voet lang 
zijn en met hare smalle vierkante voorzijde naar het front 
gekeerd staan, waar de Keizer zich bevindt. Zij hebben al het 
voorkomen van Mahomedaansche doodkisten en men raadt reeds, 
dat zij bewoners bevatten, wier magen menigwerf aan andere 
schepselen tot levende dabei brrdkln: 

Twee in feestgewaad gedoste beambten naderen het Belien, 
knielen neder, maken hunne buigingen, waarop een wenk tot 
antwoord wordt gegeven; hierop herhalen zij hunne buigingen, 
rigten zich op en verwijderen zij zich met plegtstatige, afge- 
metene schreden, het carré wordt geopend, zij treden hetzelve 
binnen en dit sluit zich achter hen. Nu begeven zij zich naar 
de eerste tijgerkist, namelijk, die ter regterzijde staat, hoopen 
ligt ontvlambare brandstoffen, als: stroo, rijs, droog hout aan 
de achterzijde der kist bijeen, en steken dezelven in brand. 
Hierop klimt een hunner op de kist, doorsnijdt met zijn mes 
het touw van het valluik, waardoor het voorgedeelte der kist 
wordt afgesloten, trekt het op, duwt het nogmaals snel op en 
neder, zoodat men het kan hooren klappen, heft het vervolgens 
hoog boven zich uit en werpt het verre van zich. Dit alles 
verrigt hij langzaam en met inachtneming van zekere plegtsta- 


619 


tigheid, — nu klimt hij van de kist af, knielt naast haar neder, 
gaat met de beenen kruislings onder zich op den grond neder- 
zitten, en terwijl het vuur aan het achtereinde van de nu 
geopende tijgerval gedurig helderder begint te knappen, brengt 
hij met aan het voorhoofd opgehevene handen den Keizer nog 
eene Semba toe. 

Duizende blikken zijn op de kleine opening der val geves- 
tigd en van oogenblik tot oogenblik wordt de opmerkzaamheid 
hooger gespannen, naar mate het vuur aan het andere einde 
der kist sterker opvlamt. De beambte rijst van den grond op, 
beide, hij en zijn medgezel, nemen den terugtogt aan, ter- 
wijl zij zich op de maat van de slagen der gamêlan muziek, 
die zich nu luide doet hooren, onder een statigen, langzamen 
Tandak dans verwijderen. 


» Und herein mit bedächtigem Schritt 
„Ein Löwe tritt, 
» Und sieht sich stumm , 
»Rings u 
» Und sil die eren 
- „ Und 
» Und Be pe, sense » 


Hooger rijst intusschen de rook; men veronderstelt alge- 
meen, dat de val zelve reeds heeft vuur gevat; de twee 
beambten, die armen en beenen langzaam op de maat vaâ den 
Tandak dans bewogen, zijn reeds in de nabijheid van het 
carré aangekomen en nog laat zich geen tijger zien. 

Eensklaps wordt men iets bruinkleurigs in de duistere ope- 
ning van de val gewaar en het ondier springt snuivend voor- 
waarts. Nu worden de slagen der gamêlan verdubbeld; geen 
geluid wordt onder de toeschouwers vernomen , men ziet slechts. 
De tijger, die gewoonlijk eenige oogenblikken voor de val blijft 
staan en op welks wilde, vrees inboezemende majesteit thans 
aller blikken gevestigd zijn, ziet in stomme verbazing om zich 
heen. Het is een koningstijger, een der grootste soort en al is 
hij_niet zoo hoog, dan is hij toch stellig even lang als een 
buffel ; trotsch op zijn prachtig geel kleed, met bruinachtig 

40 


620 


zwarte, evenwijdige strepen staat hij daar en blikt, schijnbaar 
althans, onbevreesd op de spitsen der lansen, welke hem van 
vier zijden in driedubbele rij tegenblinken. Hierop gaat hij 
met eenigzins plompen tred eenige malen op en neder en vlijt 
zich eindelijk op den grond neder. De kronkelend opstijgende 
rook en het verbranden zijner kooi, die nu geheel in vlam 
staat, dit alles schijnt hem niet te deeren. Het is als of hij 
nadenkt, als of hij een besluit neemt; want wie kan zeggen, 
hetgeen in de dieren omgaat en of ke niet zoo iets bezitten, 
dat naar gedachten zweemt. Hij staat nu eindelijk op en lang- 
zaam treedt hij door de opene ruimte naar de eene zijde van 
het carré toe, waarover hij rustig het oog laat gaan. Een 
prachtig schouwspel! Aan dien kant geen uitweg ziende, gaat 
hij naar de andere zijde, maar vindt ook daar elken uitweg 
ter ontvlugting voor hem gesloten. Vertwijfeling schijnt hem 
aan te grijpen; hij laat een kort en schor gebrul hooren en 
vangt aan (luide kreten van toejuiching en van verrassing 
gaan onder het volk op) in een galop langs de pieken te loo- 
pen, door welke hij in eene schuine rigting tracht heen te 
breken. Maar overal, waar hij het carré nadert, dalen een dozijn 
lansen te gelijk nederwaarts, die hem noodzaken zijn loop 
meer binnenwaarts te rigten. Nu beproeft hij hetzelfde op eene 
andere plaats, maar ook aldaar ontmoet hij de ijzeren spitsen, 
waarvoor hij wederom uitwijkt. Zoo zet hij zijn kattengalop 
in allerlei bogten voort, totdat hij, tot woede vervoerd, eene 
laatste poging waagt en regelregt op het carré inspringt. Op 
de lansspitsen gevangen, tuimelt hij achter uit, rolt een paar 
maal hals over kop over den grond, springt weder op de 
beenen, doet nog eenige stappen verder, totdat hij nieuwe 
lanssteken ontvangt en zich omwentelende voor de laatste maal 
in het stof bijt. Nu treden eene menigte gewapenden nader, 
ten einde de spitsen hunner lansen met het bloed van het 
koninklijke dier te verwen, hetwelk sedert zijne eerste komst 
uit zijne kooi ter naauwernood een dof geluid liet hooren. — 
Hoe gruwzaam dit spel ook moge zijn, zoo wordt het door 
duizenden zoo bruinen als blanken, ja, zelfs door kinderen en 


621 


dames begeerig gade geslagen. Het schijnt, dat men zich in den 
ondergang van den vorst der wildernis verlustigt, die, door des 
menschen list overwonnen, hier den dood vindt. Men denkt: 
het is toch maar een bloeddorstige tijger. Men ziet echter dui- 
delijk genoeg, dat deze verschrikkelijke tijger zoo bevreesd is 
als de huiskat (zijne getrouwe beeldtenis in miniatuur), die 
waarschijnlijk nimmer dan uit behoefte en nooit uit moordlust 
andere dieren ten strijde daagt. En wanneer hij deze moet 
verslinden, om te blijven leven, durft men dan nog loochenen, 
dat het beginsel van wreedheid, onbarmhartigheid en vernielzucht 
in de natuur zelve reeds ligt, hetgeen zich buitendien in zoo 
vele duizende andere verschijnselen van het dierlijke en men- 
schelijke leven openbaart. Wie is hij, die den staf durft breken 
over den Javaan, die slechts tot de halfbeschaafde volken 
behoort, dat ook hij tot wreedheid overhelt en onder alle ver- 
makelijkheden de voorkeur geeft aan de gruwzame dierenge- 
vechten? (Slechts den geheel beschaafden mensch is de wreed- 
heid een gruwel, hoewel ook hij zich met het vleesch der 
geslagte dieren voedt.) 

Even als de eerste worden ook de andere vallen, de eene 
na de andere geopend en al de arme slagtoffers ondergaan allen 
een gelijk lot. Opmerkenswaardig is het, hoe de aard der ver- 
schillende tijgers zich op eene verschillende wijze openbaart; 
geen enkele verlaat vrijwillig zijn hok; hij doet zulks eerst dan, 
wanneer hij door de hitte van het toenemende vuur daartoe 
wordt genoodzaakt; velen, zoodra zij er zijn uitgekropen, zetten 
zich onmiddellijk in galop en loopen met eenen sprong in den 
lansenhaag ; dit schijnt bijzonder het geval te zijn met jonge en 
gevlekte tijgers (panters), de meesten echter zien eerst zeer 
bedachtzaam in het rond en wagen hun salto mortale eerst na 
lang dralen; ja, eenigen vinden in den aanblik der menschen 
menigte en der lange spiesen zoo weinig behagen, dat zij weder 
in hun hol trachten binnen te sluipen, hoewel dit reeds half 
in vlammen staat; anderen leggen zich in het midden der opene 
fuimte neder en schijnen geheel en al ongezind te zijn om 
spoedig weder op te staan. Is dit laatste het geval, dan staan 


622 


twee groote uit bamboes gevlochten korven, die de gedaante 
hebben van halve kogels, als bet ware kleine hutten, binnen 
het carré gereed, waaronder eenige Javanen verborgen zijn. Deze 
korven worden dan door hunnen onzigtbaren inhoud gedragen 
en naar de plaats gevoerd waar de tijger ligt, welken zij door 
het steken met puntige stokken noodzaken om op te staan. 

Wanneer eenige der vallen reeds geheel en al verbrand zijn, 
eene andere nog in vlammen oprijst en de beide beambten in 
Tandak dans wederom naderen om eene vierde of vijfde val te 
openen, dan zendt de zon gewoonlijk hare brandende stralen 
uit het zenith neder en bekroont zij door haren gloed het 
eigendommelijke van dit tropische tooneel. 

De volksmenigte der Javanen in huune nationale kleederdragt, 
waarbij het bovenlijf veelal ontbloot blijft, de blinkende lansen, 
de Weêringinboomen, welke ter zijde van het carré hunne 
dikke, schaduwrijke kroonen uitbreiden, de pandopo’s (opene 
huizen, — loodsen) — welke overal aan de zijden van het 
plein in het rond staan; de statie des Keizers met zijn zonder- 
ling gevolg, de slagen der gamêlan en de melodiën dezer 
muziek, dit zijn allen bijzonderheden, welke eene eigendom- 
melijke kleur aan dit gansche tooneel geven, hetwelk te schit- 
terend, te rijk in schakeringen is, dan dat mijne zwakke pen in 
staat zou zijn eene getrouwe schildering daarvan te ontwerpen. 
Dat deze vlugtige schets derhalve voldoende moge worden 
beschouwd, om hen, die met de Vorstenlanden onbekend zijn, 
in algemeene trekken eene voorstelling daarvan te leveren. 

Terwijl dit beeld zich in natuur en in waarheid voor mijnen 
geest stelde, kon ik den wensch niet onderdrukken, dat eenmaal 
eene pen, gelijk die van Walter Scott mogt gevonden worden 
om dit tooneel op eene waardige wijze en in al zijne eigendom- 
melijkheid te schilderen; trouwens zeer vele tooneelen uit het 
volks- en uit het hofleven der Vorstenlanden zijn overwaardig 
in hunne licht- en schaduwzijde aan de vergetelheid te worden 
ontrukt, hetzij door het penseel des schilders of door de pen 
des ethnograafs. 

Wie toch denkt niet bij het aanschouwen van hèt nog immer 


625 


prachtvolle hofleven der Javasche vorsten aan het lot van al 
het aardsche, wanneer hij het Europesche element zoo zeer 
daarmede vermengd ziet; wie zou niet wenschen, dat het alsdan 
in de historiebladen mogt voortleven als eene bijdrage ter beoor- 
deeling van de geschiedenis der ontwikkeling van de Indische 
volken, wier oorspronkelijkheid, wel is waar, meer en meer 
door Europeschen invloed verloren gaat, maar die toch, al moge 
zulks niet plaats hebben in een morelen, dan toch in een sta- 
tistiken en in een industriëlen zin, gedurig onweêrstaanbaarder 
hunne volmaking te gemoet treden. 

Gunnen wij den Soesoehoennan zijn statiezetel (dampar), welke 
hem, na het eindigen van den Rampok, 1) door zijne vrouwen 
wordt nagedragen, terwijl hij, begeleid door de muziek, even 
plegtig als hij daaruit trad, nu weder zijn kraton binnenwandelt. 

Wel tevreden rijden wij en het overige gezelschap huis- 
waarts heen. 

Mijne reis op den 14%” September van Solo naar Ngawi in 
10 uren tijds afgelegd, die van Ngawi naar Madioen in 41, uur 
op den 12%" gemaakt en die van Madioen naar Kediri qp den 15 
in 7!» uur afgelegd, welke buitendien, uithoofde van de snelheid 
waarmede dezelve met postpaarden geschiedde, weinig gelegen- 
heid tot het doen van opmerkingen aanbood, ging geheel en al 
door bekende, vroeger reeds doorreisde (en beschrevene) streken. 

Het onaangenaamste gedeelte van den weg is dat, hetwelk 
van Solo tot aan de grenzen van Ngawi loopt; hartelijk ver- 
heugt zich de reiziger, wanneer hij, na veel oponthoud, zonder 
omgevallen, baar in eene gracht geworpen te zijn, of op zijn 
minst een heit van zija rijtuig te hebben gebroken, eindelijk 
de keizerlanden achter den rug heeft. * 

De wegen zijn aldaar over het algemeen noch keizerlijk , noch 
koninklijk, maar ellendig, alteilcihes smal, ongelijk, mod- 
derig; somtijds loopen zij zonder borstwering langs diepe ver- 
hakkingen heen, of worden zij door het water, dat de rijstvelden 


1) Zoo heet het spel (loslaten en dooden) der tijgers in het midden van ’t lansen 
vierkant. 


624 


besproeit, overdekt of doorgebroken; de bruggen zijn, indien 
dit mogelijk is, in nog slechteren staat, het hout daarvan is 
halfvermold of gebroken; — de paarden zijn de slechtste knollen, 
welke men in het gansche rijk heeft kunnen vinden, zoo mager, 
dat men alle ribben kan tellen; iederen oogenblik staan zij stil of 
loopen nu naar de linker-, dan naar de regterzijde, zijn on- 
gedresseerd, ware katten en worden door de postillons met 
voorbeeldige toegevendheid behandeld. Deze laatsten worden bij 
elk poststation verwisseld en zijn dorpsbewoners, die vroeger nim- 
mer leidsels in de hand hebben gehad en die (naar oud gebruik 
op Java) met hunne aanstelling , hun diploma: tevens de kennis 
en het verstand van hun nieuw bedrijf bekwamen. Als keizerlijke 
beambten zijn zij trotsch op hunne waardigheid. Hunne onbe- 
schoftheid is grooter naar mate zij dommer zijn; voor den 
afstand van het eene poststation naar het andere vorderen zij 
één gulden drinkgeld, hetwelk anders slechts van de eene hoofd- 
plaats tot de andere, voor den afstand van 6 tot 8 posten, wordt 
betaald. Zij weten, dat zij als keizerlijke onderdanen niet onder 
de politie der Europesche beambten staan, ja, misschien van 
hooger hand worden beschermd en derhalve hunne onbeschoft- 
heid ongestraft kunnen botvieren. Een geluk. is het voor den 
reiziger, dat paarden en voerlieden in de meest gewenschte over- 
eenstemming leven, want met sterke, moedige dieren zou het 
met hen over heg en steg gaan. 

Even slecht als de wegen zijn, is de politie in de Vorstenlan- 
den. *) De bevolking is trager, onwilliger en zedelijk meer bedorven 

1) Gelijk bekend is, heeft gewoonlijk een Adipati, (den tegenwoordigen hebben wij 
bij golngennen van hae leens erele Iperen enn Ri, het bestuur der politie in handen. 
Welke 


a vroeger waren, kan uit de vol- 
gende vernuftige handelwijze, wike Geej, men mij neneerde) En een vorigen 
ord. 


Resident plaats greep, worden opgema kreu- 
peten, melaatschen, verminkten, blinden, bedekt ‚lam nmen, enz is gelijk 
men weet talsin d Vorstentander; alwaar zij rotdtschun et wales 


der reizigers op alle Hoeken en aan alle poststations met eene klagende stem hun 
„‚Kasian toewan”’ verheffen. Eens op een tijd was hun aantal zoo zeer weeke 
dat de rijksbestuurder met klagten werd bestormd en hem allerlei voorstelling 

werden gedaan om die ongelukkigen toch ande dak te brengen. Hij bezorgde pn 


625 


dan eenige andere op geheel Java. Denkt rren nu aan de niets 
beteekenende pracht, aan die opgeschikte, ledigloopende men- 
schenmassa’s ‚ aan de pauken en trompetten en aan de bandelooze 
genoegens, waarmede de Javasche vorsten hunnen tijd door- 
brengen, terwijl op een afstand van 10 palen van hunnen kraton 
alles in verval is, geen enkele weg wordt onderhouden , zoo 
kan het wel niet anders of de wensch moet bij ieder opkomen, 
dat de regering ook deze landen onder haar onmiddellijk bestuur 
mogt nemen. 

Naauwelijks toch heeft men de grenzen der gouvernements- 
landen, naar de zijde van Ngawi heen, bereikt, of alles wordt 
beter en niets is meer in staat de voordeelen van een Europeesch 
boven een Inlandsch regeringsstelsel te doen uitkomen, dan 
eene korte reis van Solo naar Madioen. 

Maar genoeg hiervan. Ngawi leverde mij een des te aangenamer 
gezigt op. Ter plaatse waar de kali Madioen en kali Solo in 
hare ter diepte van 50 voet uitgespoelde Tjadas-beddingen, bijna 
onder een regten hoek te zamen vlieten , in dien hoek zijn vele 
handen in beweging, ten einde een nieuw fort te bouwen, maar 
zelfs in de woeligste bedrijvigheid van honderden van arbeiders, 
las men overal de strengste orde. De bouw dezer vesting, welke 
reeds van den aanvang af, onder de leiding van den kundigen 
kapitein-ingenieur Schierbrandt heeft gestaan, nadert met rasse 
schreden hare voltooijing. In de gastvrije woning van dezen of- 
ficier bragt ik eenen voor mij even aangenamen als leerrijken 
avond door; gaarne verwijlde ik onder gindschen tamarinde- 
boom, welke op dien liefelijken uithoek aan den oever staat, 
vanwaar men in het schilderachtige rivierbed naar beneden ziet, 
waar de wateren der beide rivieren, die reeds menig scheepje 
deden omslaan , wild door elkander woelen, terwijl mijn gastheer 


dan ook voor altijd. Het was een vernuftige zet, waarvan hij nooit kon spreken, 
zonder zich den buik vast te houden van lagehen; hij liet hen allen naar de kali Solo 
voeren en aldaar in eene oude praoe zetten; deze werd stroomafwaarts gevoerd tot 
op eene plaats , waar de rivier zeer diep is. Aldaar aangekomen, liet hij het. vaartuig 
Gwelks bodem met gaten doorboord was, welke nu werden geopend) zinken en al de 
aan zijne zorg aanbevolenen verdrinken! 


. 


626 


mij onderhield over de veranderingen, welke de waterstand alhier 
ondergaat 1) Te Madioen had ik het genoegen kennis te maken met 
den heer J. B. van Herwerden, Resident aldaar, zoo gunstig 
bekend door zijne geschriften over de bewoners van het Téngger 
gebergte en door zijn naauwkeurig onderzoek van den Bromo, 
welken hij herhaalde malen bezocht 2), en die id met de meeste 
gastvrijheid ten zijnen huize ontving. 

Eene niet minder gastvrije en hartelijke ontvangst genoot 
ik ten huize van den heer Vriesman, Resident van Kediri, 

alwaar ik op den 15% des middags PE op de kracht- 
_dadigste wijze door den Resident ondersteund, begon ik van 
hier weder mijne gewone togten. 

Gelijk de provinciën Solo, Ngawi en Madioen eene laag ge- 
legene centraalvlakte uitmaken, welke zich noordwaarts en 
insgelijks oost- en westwaarts om de geïsoleerd gelegene kegel. 
bergen Lawoe en Wilis uitstrekt, zoo is ook de Kethadne 
Kediri eene dergelijke vlakte, melk noordwaarts van de 
bergen Wilis en Kêloet gelegen, zich ten westen met Madioen 
en ten oosten met Soerabaja tot een onafgebroken geheel ver- 
eenigt en vervolgens tusschen den Wilis en den Kêloet heen- 
loopende, zich zuidwaarts verlengt. (Vervolgens wendt zij zich 
oostwaarts heen, strekt zich voorbij Blitar en Welingin tusschen 
den Kêloet en hi Kawi aan de eene en het zuidelijke strand- 
gebergte aan de andere zijde uit, en gaat langzamerhand 
hooger oprijzende, in de rigting naar het noorden in de vlakte 
van Malang over.) Hare hoogte boven de oppervlakte der 
zee bij Kediri, bedraagt 197 voet; zij ligt derhalve lager dan 
Madioen, dat 270, en lager dan Solo; hiotweik 285 voet hoog ligt. 
In plaats van deet deetkorkllidignd kleibodem, waaruit de vlakte 
van Madioen voornamelijk bestaat, treft men in de vlakte van 
Kediri hoofdzakelijk een fijnen, vulkanischen zandbodem aan, 
welke echter overal, waar dezelve door water kan besproeid 


!) Het water stijgt in de Solo somtijds ter hoogte van 15 à 20 voet, ja, na aan- 
houdenden regen gebeurt het, dat het gansche rivierbed, hetwelk eene diepte van 32 
voet heeft, tot aan den rand met water gevuld is 

2) Zie het laatste deel der Verhandelingen van het Bat. genootschap. (DI. 20.) 


627 


worden, eene voldoende mate van vruchtbaarheid bezit. Ten 
deele door deszelfs oorspronkelijke fijnheid, ten deele door 
latere verwering, is de. bodem in vele streken reeds tot eene 
helder grijze klei overgegaan; hoewel deze aardsoort bij droogte 
hard en korstig wordt en met water besproeid of vermengd 
zijnde, zich innig met hetzelve vereenigt en in eenen taaijen 
modder verkeert, zoo is dezelve echter vruchtbaar en vormt 
zij de schoonste rijstvelden; in die streken daarentegen, waar 
vroeger wouden groeiden, is dezelve losser, meer met humus 
vermengd en uit dien hoofde meer geschikt tot de koffijteelt. 
Zoo zijn de middelste gedeelten der Kediri vlakte, welke door 
de schoone, breede, en voor kleine schepen bevaarbare kali 
Brantês van het zuiden naar het noorden worden doorstroomd, 
bijna geheel en al bebouwd en grootendeels in sawa’s herschapen , 
welke zich ver naar het zuiden, tot aan den voet van het zoo- 
genaamde strandgebergte, uitstrekken. Dit gebergte is hier zoo 
laag, dat men deszelfs zoom van de hoofdplaats Kediri ter 
naauwernood kan gewaar worden. Westwaarts naar den voet 
van den Wilis en oostwaarts naar den voet van den Kêloet 
en de Loesonggo keten, — welke zich ten noorden van 
den Kêloet uitstrekt, gaat deze schoone, bebouwde vlakte, 
allengskens rijzende, over in eene wildernis, berucht door de 
menigte tijgers, welke zij ten schuilplaats strekt. Aan de oost- 
zijde zijn de wildernissen het breedst en strekken zij zich het 
verst in de vlakte uit; zij vormen aldaar een woesten gordel, 
waardoor het bewoonde land van den voet des bergs wordt 
afgescheiden. Voornamelijk heeft aldaar een losse zandbodem, 
door den Kêloet in verschillende erupties uitgeworpen, de 
overhand, en is deze waarschijnlijk de hoofdoorzaak , weshalve 
deze streken door den mensch worden vermeden. 

Het Klimaat dezer ‘zandige centraalvlakte is heet, maar 
veel drooger en uit dien hoofde gezonder dan die gedeelten 
van Java, welke langs het zeestrand zijn gelegen, zoo als b. v, 
Soerabaja, waar hitte en vochtigheid steeds met elkander hand 
aan hand gaan. De gemiddelde jaarlijksche temperatuur schijnt 
naauwelijks iets lager te zijn dan die der kusten (82,0°F.), want 


628 


moge het gedurende den regentijd al iets koeler zijn, zoo ver- 
oorzaakt de drooge zandbodem, welke door de zonnestralen 
sterk wordt verhit, gedurende de drooge maanden des jaars 
eenen eenigzins hoogeren warmtegraad dan in de aan het strand 
gelegene streken; de stabile temperatuur, 2 à 5 voet beneden 
de oppervlakte des bodems, is, gedurende deze heete maanden, 
2 à Zij, graad hooger dan de gemiddelde jaarlijksche warmte- 
graad. — Bij helder weder waait te Kediri, bijna zonder eenig 
tusschenpoozen, een zwidewind; dezelve is het sterkst gedurende 
het drooge jaargetijde, en is de eenige plaag, welke de bewoners 
te verduren hebben; zij worden door geene muskieten gekweld, 
gelijk de strandbewoners en zij verdragen derhalve met ge- 
noegen den regentijd, of verlangen gedurende het drooge jaar- 
getijde naar eenige regenachtige dagen, al ware het slechts om 
van den wind ontslagen te worden, dewijl die alsdan gaat 
liggen. Te Madioen waait de wind uit dezelfde streek ; te Solo, 
te Soerabaja, in het nabij gelegen Blitar en in andere plaat- 
sen is dezelve onbekend, ja, reeds te Ngawi laat hij zich 
minder bemerken. Welke andere oorzaak kan hiervoor zijn dan 
het sterk verhitten van de laag gelegene, wijd uitgestrekte vlakte, 
door den invloed der zonnestralen, — het verdunnen der 
lachtlaag, welke op deze vlakte rust en het doen ontstaan van 
een verschen luchtstroom van die zijde, waar de dampkring het 
koelst is, dat is, van het zuidwaarts gelegen strand , van de zijde 
van den grooten oceaan, welke koeler is dan de ondiepe, van 
alle zijden door land omringde Javasche zee. De hooge kegel- 
bergen: Merapi, Lawoe, Wilis, Kêloet, welke op eene rij, van 
het westen naar het oosten liggen, stellen een beletsel in zijnen 
weg; hij stuit tegen de ronde oppervlakte dezer kegels, ver- 
deelt zich op die wijze en blaast derhalve met te meerdere 
kracht door de opene ruimten, welke in de rigting van het 
zuiden naar het noorden tusschen dezelven liggen en die, 
gelijk Madioen en Kediri, aan de noordzijde door geene hoogere 
gebergten begrensd zijn. (Waarschijnlijk herhaalt zich dit ver- 
schijnsel van een aanhoudenden sterken zuidewind nog meer- 
malen in Oostelijk-Java, wanneer zich laag gelegene, vlakke 


629 


ruimten m de rigting van het zuiden naar het noorden tusschen 
hooge bergmassa’s, welke dezelve ter regter- en ter linker- 
hand begrenzen, uitstrekken.) 

Den 14% bezocht ik de tempelgrot Sélo mangléng, welke, 
slechts 5 palen westwaarts van de hoofdplaats verwijderd, aan 
den voet van den Wilis ligt. Kediri, de stad, ligt niet in het 
midden der vlakte, maar veel meer naar de zijde van den Wilis 
heen, terwijl de voet van de oostwaarts gelegene bergen, van 
den Kêloet onder anderen, wel viermaal verder, ja, op nog 
grooteren afstand van deze hoofdplaats verwijderd ligt. Slechts 
des morgens voor zonsopgang is de zoom dezer bergen zeer 
duidelijk zigtbaar en teekent hij zich in het blaauwende verschiet 
langs den horizon. Men zie het profiel dezer bergen in Kéloet 
Figuur J (weldra hopen wij dezelven te beklimmen), ten einde 
zich voorloopig met hunnen uiterlijken vorm bekend te maken, 
gelijk men dezelven hier afgeteekend vindt, wordt men die 
bergen van den grooten weg, op een afstand van ongeveer 
200 voet zuidwaarts van het residentshuis te Kediri gewaar. 
In den Kêloet herkent men terstond den vulkaan, wiens krater 
tusschen de noordelijke en zuidelijke spits (n°. 6 en 7 op de 
profielteekening) moet liggen, aan gene zijde of oostwaarts van 
den dwarsloopenden rand, welke beide spitsen verbindt. Ter 
linkerzijde ontwaart men, over eene lagere, meer in de nabijheid 
gelegene keten bitterheid; den veeltoppigen Ardjoeno, welks 
geringe dampzuil men aan den linkerhoek duidelijk gewaar 
wordt. Daarenboven verdient de regelregt loopende zuidelijke 
voet van den Kêloet (welke het regtergedeelte van het profiel 
uitmaakt) de opmerkzaamheid te trekken; hij vormt eene lange, 
volkomen regt loopende lijn, welke zoo gelijkmatig afdaalt, zonder 
eenige heuvelen of verhevenheden, dat deszelfs glooijing slechts 
tusschen ver van elkander verwijderde afstanden in het oog 
valt. Deze lijn vormt den zoom der wijd uitgestrekte vlakte van 
- Blitar, welke zuidwaarts tot aan het strandgebergte afdaalt (aan 
welks voet de Brantês, in de rigting van het oosten naar het 
westen voorbij stroomt). Niettegenstaande de gelijkmatige daling 
van dezen bergvoet (de vlakte van Blitar), zoo gunstig gelegen 


630 


tot het besproeijen met water, is dezelve thans echter voor het 
grootste gedeelte eene wildernis, waar slechts tijgers huizen, 
terwijl zoowel de overlevering, als de grondslagen van muren, 
welke eene lengte hebben van vele mijlen, de bewijzen ver- 
schaffen, dat hij vóór ongeveer vierdehalve eeuw, tijdens den 
bloei van Modjopaït, over deszelfs geheele uitgestrektheid be- 
woond was. Van deze vlakte en van Kediri in het algemeen gel- 
den de woorden, waarmede A. v. Humboldt zijne beschrijving der 
grot van inatipe eindigt: «so sterben dahin die Geschlechter der 
menschen. Es verhallt die rühmliche Kunde der Völker.» enz. — 
De bewoners der vlakte zijn verdwenen; hunne tempels en 
paleizen zijn tot puinhoopen vervallen en de grondslagen van 
derzelver muren liggen verholen tusschen het digte kreupelhout 
der wouden. +) 

Onze weg liep over sawa’s, welke thans droog stonden, door 
de vlakte, welke eerst in de onmiddellijke nabijheid van den 
voet des Wilis aanvangt met eene zachte glooijing op te stijgen. 
De hitte der zon, door geen enkel wolkje bedekt, werd door 
den gewonen zuidewind getemperd, welks koorts verwekkende 
eigenschap vooral zijnen invloed uitoefent op personen, die eerst 
kortelings uit Europa zijn aangekomen. Deze koortsen zijn 
echter niet boosaardig en slijten van zelve na verloop van 
eenigen tijd. 

Van den oostelijken voet van den Wilis strekt zich een met 
woud bedekt, doch niet zeer hoog voorgebergte in de vlakte 
uit, goenoeng Praoe geheeten. Wij reden langs deszelfs zuid- 
waarts gelegen voet, stegen allengs hooger op en bereikten 
binnen korten tijd den eigenlijken voet van den Wilis, alwaar 
wij eenen kleinen rotswand gewaar werden met twee openingen, 
welke den toegang verleenden tot een hol, dat in dezen rots- 


*®) In het oostelijkste gedeelte der glooijende vlakte, in het profiel voorgesteld, 
treft men, oostwaarts van Welingin, dien grooten muur, of althans nog de grond- 
slagen van dezen uit gebakken steenen gebouwden muur aan, welke zich van den 
berg Wilis in eene zuidelijke rigting tot aan het strandgebergte uitstrekte en hier 
misschien de grénsscheiding uitmaakte tusschen het rijk van Modjopaït en de meer 
oostwaarts gelegene vorstendommen. 


631 


berg is uitgehouwen. Wij bevinden ons te Sélo mangléng. 1) 

Een lava-stroom van den Wilis strekt zich tot aan deze plaats 
uit en eindigt eensklaps, niet met een volkomen loodregten, 
maar toch rotsachtig steileu wand. Op een door kunst vlak 
gemaakt plekje aan den voet van dezen wand, eene soort van 
voorliggend terras (reeds veel hooger gelegen ads de nabij zijnde 
sk laten wij onze paarden achter en klauteren wij over een 
tamelijk steilen, hobbeligen rotsgrond naar de openingen van het 
hol. Verscheidene beschadigde standbeelden en gebrokene voet- 
stukken, met beeldhouwwerk in basrelief versierd, liggen op het 
terras verstrooid; onder dezelven vindt men drie wachters met 
knodsen, welke eene hoogte van 5 voet hebben en het best 
zijn bewaard gebleven. Het is duidelijk blijkbaar, dat de 
overigen uit het binnenste der grot en uit hunne nissen zijn 
genomen. 

Beide ingangen zijn 5 voet hoog, bijna vierkant, met een 
plat dekstuk en slechts door eenen 11/, voet breeden, krommen 
pilaar van elkander gescheiden. Alvorens wij ons echter in het 
duistere binnengedeelte der grot begeven, zullen wij eerst een blik 
werpen op den buitenwand der rots. Te rekenen van deszelfs voet 
heeft deze wand eene hoogte van ongeveer 50 voet, daalt hij onder 
een hoek van 75° benedenwaarts, is met deszelfs front naar 
het ‘vesten gekeerd en strekt zich derhalve van het noorden 
naar het zuiden uit. Deels door de oorspronkelijke kleur van 
het gesteente, deels door de lichenes, welke hetzelve bedekken, 
heeft de wand een grijs coloriet en, ten gevolge van de vooruit 
stekende steenbrokken, eene hobbelig ruwe oppervlakte. Noord- 
waarts naast den regteringang vindt men in den wand eene nis, 
waarin voormaals een standbeeld schijnt gestaan te hebben. 
Boven den noordwaarts gelegenen ingang zijn symetrike figuren 
m half verheven beeldwerk uitgehouwen, welke echter niet duide- 
lijk meer te herkennen zijn; ook van het dekblad aan den in- 


1) Zie „Ruïnen van Java,” n°. XXIV. in het Tijdsch. voor Neêrl. Indië, Jaarg. 6 
bladz. 376. Sélo: steen, manglêng: misschien van mangloeng, voorover, b. v‚ zich 
voorover buigen, om naar iets te zien. (De inlanders, die mij vergezelden, beweerden 
dat manglêng : hol beteekende, dus Sélo manglêng : holle steen of rotshol. 


682 


gang hangen stomp kegelvormige verhevenheden benedenwaarts. 

Beide holen zijn geheel en al in de rots uitgehouwen geworden, 
en vormen kleine kamers met vlakke wanden en zolderingen, van 
welke ieder derhalve 8 hoeken heeft; zij zijn slechts door een 
dunnen tusschenmuur van elkander gescheiden, welke in het 
midden door eene vierkante, slechts vier voet hooge opening 
doorboord is, zoodat men ook van binnen uit de eene ruimte 
in de andere kan komen. De bodem van het zwidwaarts ge- 
legen hol is een voet hooger dan die van het noordwaarts lig- 
gende gedeelte; de ruimte, welke hetzelve beslaat, is iets grooter, 
namelijk, van het oosten naar het westen bedraagt dezelve 16° 
en van het zuiden naar het noorden is zij 10 voet breed, terwijl 
het noordelijke hol daarentegen slechts 10 voet diep en 5 voet 
breed is. De hoogte van beiden is van dien aard, dat men niet 
zeer lang van gestalte moet zijn, om zonder hinderregt op te 
kunnenstaan. Aan beide deze holen is nog een kleiner, zijdwaarts 
gelegen hol of kamer verbonden, namelijk, aan het zuidelijke in 
het zuiden en aan het noordelijke in het noorden. De zuidelijke ne- 
venkamer ligt 4 voet hooger dan de zuidelijke hoofdkamer (der- 
halve 5 voet boven de noordelijke hoofdkamer), terwijl de bodem 
der noordelijke neven- en hoofdkamer beide even hoog gelegen zijn. 

Aan den achtersten wand van de noordelijke kamer. treft 
men een vooruit stekenden zetel aan, waarboven zich eene nis 
bevindt, welke slechts eene geringe diepte heeft en waaruit het 
standbeeld verdwenen is; aan de wanden zijn louter figuren 
uitgehouwen, welke even als haarlokken dooreen gekruld zijn. 
Door eenen vierkanten ingang komt men in het hier nevenliggende 
hol aan, hetwelk achthoekig is, eene lengte heeft van 6 voet bij 
eene gelijke breedte en zoo donker is, dat men eerst eenigen 
tijd in hetzelve moet verwijlen, alvorens men in staat is de om- 
ringende voorwerpen. te onderscheiden. De wanden zijn met 
dergelijke basreliefs bedekt, en aan den achtersten of noordelijken 
wand ziet men een voetstuk gelijk men in het hoofdvertrek 
heeft gevonden; ook hier mist men het standbeeld, gelijk mede 
datgene, hetwelk in de kleine nis stond, welke zich ter regter- 
zijde van het voetstuk bevindt. « 


633 


De zwidelijke kamer is aan de wanden op gelijke wijze ver- 
sierd als de vorigen, maar tusschen de gekrulde figuren en de 
arabesken ontwaart men duidelijk menschelijke gedaanten, zonder 
bepaalde zinnebeelden, behalve lotusbloemen, welke zich tus-_ 
schen dezelven bevinden. Aan den achtersten wand springt het 
gansche middengedeelte eenigzins vooruit en is aldaar, boven een 
altaarvormig voetstuk , tot eene nis uitgehouwen, waarin zich, in 
half verheven beeldwerk, met de voeten onder het ligchaam en 
met zaâmgevouwen handen, een geheel naakt standbeeld van 
Boeda bevindt, hetwelk eene hoogte van 21, voet heeft; ter 
wederzijde van dit standbeeld vindt men links en regts, naast 
het voorwaarts springende gedeelte van den wand, doch iets hooger 
op, eene kleinere nis, welke slechts t/, voet hoog en van derzelver 
standbeeld is beroofd geworden. Met 6 trappen stijgt men naar 
de volkomen van licht verstokene nevenkamer dezer zuidelijk 
gelegene ruimte opwaarts, en komt men, door eenen vierhoekigen, 
4’ hoogen en breeden ingang in eene ongeveer 5’ hooge ruimte 
aan, welke boven den vlakken bodem bijna half kogelvormig 
van gedaante is en aan haren zuidelijken of achtersten wand een 
ter halverwege in de rots uitgehouwen standbeeld van Boeda bevat. 
De zolderingen en wanden van al deze vertrekken zijn zwart, 
berookt, hetwelk de duisternis nog vermeerdert; het is onwaar- 
schijnlijk , dat dit zwarte beslag der rots eerst in lateren tijd, door 
den geringen wierookdamp ontstond, welke hier van tijd tot tijd 
nog door een vromen Javaan wordt geofferd, maar is in tegen- 
deel afkomstig uit die tijden, toen voortdurend lampen voor de 
beelden brandden. 

De lava-soort der rotsmassa, waarin de grot is uitgehouwen, 
is aan hare oppervlakte gespleten en door deze scheuren, van 
welke eenigen 1, voet, de overigen echter slechts een of 
een paar duim breed zijn, in meer of min regelmatige paral- 
lelopipeda afgedeeld, doch echter zoodanig dat eenige hoofd- 
spleten in eene schuine rigting van boven naar beneden even- 
wijdig met elkander afloopen; zij bestaat uit afzonderlijke, niet 
volkomen met elkander zaamgesmoltene steenen, uit loutere brok- 
stukken van lava van zeer verschillenden aard, welke bij het 


634 


benedenwaarts stroomen niet in gelijke mate gesmolten waren, 
van welke eenigen misschien slechts in een gloeijenden toe- 
stand verkeerden en welke vervolgens bij bet verkoelen tot 
eene soort van brekzie zamensmolten. De enkele stukken; welke 
zeer verschillend van grootte zijn en van 2 duim tot 2 voet en dikker 
worden gevonden, komen overal als oneffenheden aan de opper- 
vlakte te voorschijn. Eenige derzelven bestaan uit trachiet-lava, 
welke voornamelijk veldspaath bevat en zonder poriën is; velen 
komen met vasten, harden trachiet overeen; anderen daaren- 
tegen zijn vol luchtbellen (Bat. n°. 51), terwijl weder anderen 
in hare luchtbellen met zwavelachtige stoffen zijn aangeslagen 
(Bat. n°. 53); velen zijn reeds half verweerd, kruimelig en 
zeer breekbaar; verscheidenen zijn zoo fijn als zand en slechts 
tot een zeer los zaàmverbonden geheel vereenigd; weder ande- 
ren bestaan uit trachiet-lava, maar zijn met zeer dikke aderen 
van veldspaath (Felsit) doortrokken, welke op sommige plaatsen 
aan de oppervlakte ook in kleine kristallen wordt aangetroffen 
L. Nr. 221. (Bat. n°. 52); in verscheidene derzelven zijn de 
veldspaath- en de hornblende-deelen zeer fijn en innig zamen- 
gemengd, op de wijze van dioriet; anderen daarentegen (Bat. 
n°. 50) bestaan uit eene bruinachtig grijze grondmassa, waarin 
zeer groote afzonderlijke kristallen van hornblende voorkomen. 

Vijgeboomen en fijngebladerde Acacia’s breiden hun schoon 
loofgewelf over deze rots uit en kleine boschjes van struiken, 
die hunne wortelen tusschen de spleten hebben geschoten, 
overdekken haren schedel, terwijl men van rondom de digte 
wildernis van een uit verschillende soorten van geboomte be- 
staand woud gewaar wordt. 

Hoewel ons Sélomangléng slechts eene nietige en uiterst 
geringe afbeelding is dier reusachtige, tot tempels uitgehouwene 
rotsmassa’s te Elora, of van de prachtige grottempels te Salsetta 
en te Elephanta, of van de gelijksoortige gedenkteekenen, welke 
te Mahavalipoeram, aar de oostelijke (Koromandelsche-) zijde van 
Voor-Indië worden aangetroffen, zoo is dezelve toch zeer belang- 
rijk, dewijl zijde eenige van dezen aard op Java is en uithoofde 
met zeer veel waarschijnlijkheid mag worden aangenomen, dat zij , 


635 


die deze grot hebben uitgehouwen, niet onbekend waren met 
die andere, indische grottempelen, hetzij van de westelijke 
(Bombaysche) of van de oostelijke (Koromandelsche) zijde. 

Behalve deze kleine tempelgrot, welke aan de dienst van 
Boeda gewijd was, vindt men in de residentie Kediri nog menig- 
vuldige overblijfselen uit het Hindoe-tijdperk van Java, welks 
bloei in het laatste vierde gedeelte der 15" eeuw begon te 
verminderen. De meesten dragen den stempel van aan de Siwa- 
godsdienst gewijd te zijn geweest; de bouwstoflen waren deels 
gebakken, deels uit trachiet gehouwen teerlingvormige steenen. 
Tot dezelven behooren: de tempel Penataran, aan de zuidweste- 
lijke helling van den Kêloet, boven Blitar (no XXII, L. c.), de 
tempel Boedang, in het distrikt Papar (XXIII), en het praal- 
graf Pénampingan, met een steen, welke een opschrift bevat, 
aan de helling van den Wilis (XXV.), benevens vele afzonder- 
lijke standbeelden, welke even als de tempels gewoonlijk in de 
wildernissen , im verschillende deelen van de residentie, verstrooid 
worden aangetroffen. Zij zijn minder algemeen bekend dan de 
overigen, welke op Java worden gevonden. Gaarne had ik 
dezelven bezocht, maar zag mij genoodzaakt dit plan, uithoofde 
van het vergevorderde jaargetijde, voor dezen keer op te geven 
en vooraf te trachten de merkwaardige en even weinig bekende 
vulkanen te leeren kennen. 

Een dezer standbeelden bevindt zich in de nabijheid van Kediri 
en ligt op een afstand van slechts t/4 paal zuidwestwaarts van 
de negerij. Aldaar staat in de vlakte een oude Ficus-boom (F. 
Boeloe), welke zijne takken over een klein grasplekje uitstrekt, 
hetwelk, in het midden der rijstvelden gelegen, door de bewoners 
ongeschonden schijnt te worden gehouden. Aan den voet des 
stams en halverwege in denzelven gegroeid, ontwaart men een 
regtop staand, slechts van boven eenigzins naarden boomstam over- 
hellend standbeeld van Siwa, ter hoogte van & voet, met eene 
lange tiara, benevens eene kleinere, slechts 2 voet hooge vrou- 
welijke figuur, Parvati, ter wederzijde van hetzelve, welke 
beide op hetzelfde heldergrijze trachietplat als het middelste, groo- 
tere staande beeld zijn uitgehouwen. Met uitzondering der reg- 

u 


636 


terhand , welke afgeslagen is geworden, is dit standbeeld zeer 
gaaf, en voortreffelijk bearbeid ; de stam , waartegen het beeld, 
toen de boom nog jong was, aanleunde en welke sedert meer 
en meer in dikte toenam, is om hetzelve, vooral aan het bo- 
vengedeelte heengegroeid en omvat het, zoodat men het beeld 
slechts met eene bijl zou kunnen loshakken. Deze boom wordt 
door de Javanen (hoewel zij uiterlijk de Mahomedaansche leer 
aankleven) als even heilig beschouwd als het beeld zelf, dat 
door den boom, naar hunne meening intellectueel (gelijk phy- 
sisch werkelijk het geval is), vastgehouden wordt; nog dikwerf 
gebeurt het,-dat onder zijne schaduwen de wierookdamp oprijst 
eens vromen offeraars, die hier zijne gebeden komt verrigten. 

Nadat de behulpzame en vriendelijke Resident het distrikts- 
hoofd van Bltar vooraf den last had opgedragen, om mij bij 
het beklimmen van den Kêloet en van den Wilis de noodige 
hulp te verschaffen, verliet ik den 45%" zijne gastvrije, 
smaakvolle woning ; welgemoed rolde ik in mijn rijtuig over de 
uit balken zamengestelde brug van de Brantês, de langste brug 
welke op Java wordt gevonden. Over deze brug, welke tusschen 
het residentshuis en het kleine fort ligt, doch nader aan laatstge- 
noemde plaats, komt men van den linker- aan den regter-, d. i. 
aan den oostelijken oever der rivier, welke deze plaats in eene 
noordelijke rigting voorbijstroomt. De effene, naauwelijks gerim- 
pelde waterspiegel ligt bij een. matig hoogen waterstand, gelijk 
thans het geval was, 20 voet beneden den linkeroever; ter 
plaatse waar het residentshuis staat is deze laatste eenigzins hooger 
dan de regteroever; na aanhoudenden sterken regen is het 
gansche bed, tot op 5 voet beneden de brug, met water gevuld; 
slechts zeer zelden gebeurt het, dat de spiegel van het water 
(alsdan loopt de brug gevaar door hetzelve weggesleept te wor- 
den) ter hoogte. van de vlakte stijgt. 

De eigenlijke desa Kediri ligt aan den regteroever der rivier; 
aldaar vindt men de woonplaatsen der Javanen even als die der 
Chinezen; welke door breede, goed onderhoudene wegen worden 
doorsneden. De hutten der Javanen worden door muren van 
gebakken steen, slechts op enkele plaatsen door heiningen van 


637 


gevlochten bamboes, van den weg gescheiden en niet in alle 
hoofdplaatsen van het eiland treft men even goed onderhoudene 
wegen aan. 

Aanvankelijk voerde mijn weg mij door de lange straten van het 
Chinesche kampong, hetwelk zich langs den regteroever der 
rivier uitstrekt; vervolgens liep dezelve, op eenigen afstand 
van de rivier, in eene zuid-zuidwestelijke rigting verder door 
de vlakte. Bijna lijnregt wordt deze vlakte door den schoonen, 
breeden weg tot aan het eerste poststation Adi loewoe, van daar 
tot aan het tweede poststation Podjok en vervolgens tot aan 
den hoek, waar de kali Brantês zich van het oosten naar het 
noorden heenwendt, doorsneden; over deze gansche uitge- 
strektheid loopt dezelve bijna voortdurend tusschen koffijtuinen, 
welke door Dadap-boomen beschaduwd worden; in deze zan- 
dige, heete, slechts 100 voet boven de oppervlakte der zee 
verhevene vlakte vormen zij niet het lommerrijk digte bladeren- 
gewelf, gelijk im de meer vochtige, koelere gebergten (waar zij 
het weligst tieren), echter verheffen zij hunne piramidevormige 
kroonen vrij welig en krachtig. 

Verscheidene kleine beken vlieten, in eene dwarsche rigting 
ten opzigte van den weg en der kali Brantês, door dit gedeelte 
der vlakte, in welker zandbodem zij hare beddingen ter diepte 
van 20 en meer voet hebben uitgespoeld. Dieper nog, ongeveer 
50 voet, heeft de Brantês aan den hoek, waar zij haren loop 
verandert, haar bed uitgespoeld; het is langs haren regter- 
oever, dat de weg naar Blitar nu in eene oostzuidoostelijke 
rigting heenloopt. Volgt men den weg in zijne vorige rigting 
verder op aan gene zijde der rivier, dan komt men te Toeloeng 
agoeng aan, de zuidelijke hoofddesa der residentie Kediri; beide 
oevers zijn door eene sierlijke, ongeveer 60 voet lange, over- 
dekte brug met elkander verbonden, welker hoofdbalken door 
een traliewerk van kruisgewijs te zamengevoegde planken ter 
wederzijde in evenwigt worden gehouden. De eigenlijke bodem 
der rivierbedding is te dezer plaatse, waar de Brantês den groo- 
ten toevloed der wateren van de Toeloeng agoeng, welke in 
eene zuidelijke rigting naar dezelve toestroomt, nog niet heeft 


ontvangen, slechts 40 voet breed; het bed is echter, zelts op 
de diepste plaatsen der rivier, in een louter valkanischen zand- 
bodem uitgespoeld, zonder ergens op een vasteren grond of 
op rotsen te stuiten. 

Even als de stroom, zoo verlaten ook wij onze vorige rigting 
ongeveer onder een regten hoek en zetten wij onzen weg oost- 
waarts, aanvankelijk nog door koffijtuinen voort; tusschen hunne 
Dadap’'s worden nog vele hoogere boomen als: Ficus, Anona, 
Acacia, Colbertia, Cedrela en andere soorten aangetroffen, 
welke tot het oorspronkelijke woud behoorden, hetwelk voor- 
maals deze vlakte bedekte. Als dwergen doen zich de schaduw- 
boomen der koffij, de Dadap’s, namelijk, die toch eene hoogte 
van 30 à 40 voet bereiken, aan het oog voor, in vergelijking 
dezer reusachtige balade its) om wier stdonnderd vele Pothos- 
soorten hunne ranken geslagen hebben. 

Door dergelijke streken, nu eens langs eene zachte glooijing 
klimmende, dan weder dalende, bereikte ik. over het golfvor- 
mige terrein, in welks zandigen bodem de wielen van het 
rijtuig een diep spoor achterlieten, ten 10%, ure het post- 
station _Mendjangan (in het distrikt Srèngat gelegen); uit- 
hoofde van gebrek aan versche. paarden (die van Toeloeng 
agoeng werden gewacht) was ik verpligt ongeveer een uur te 
wachten, welken tijd ik met botaniseren doorbragt, hoewel de 
groote hitte daartoe niet zeer uitlokkend was. Langzaam voort- 
rijdende, vervolgde ik mijnen weg met dezelfde paarden tot 
aan het poststation Kalomajang, hetwelk ik na een rid van 
11/; uur ten Â ure bereikte. Hier heeft de wildernis, zelfs in 
de nabijheid van den weg, de plaats der koffijtuinen ingenomen; 
hoofdzakelijk bestaat dezelve uit hoog opgeschoten Glaga-gras, 
waar. tusschen Ploso- (Butea- frondosa) boomen hier en daar 
verstrooid worden aangetroffen; elders echter, wordt dezelve 
gevormd. door een hoog groeijend woud, waar tusschen de 
ecultuur-oasen — slechts kleine plekjes vormen. De bodem be- 
staat, gelijk reeds sedert geruimen tijd, uit een fijn, helder 
grijskleurig lava-zand; hier echter begint men eene groote 
menigte lapilli van poreuse, puimsteenachtige lava met het 


639 id 


zand vermengd aan te treffen, waaruit de meerdere nabijheid 
van den vulkaan (namelijk, van den goenoeng. Kèêloet) tot 
welks uitwerpselen zij behooren, ten duidelijkste blijkt. Sommi- 
gen hebben eene helder grijze kleur en schijnen geheel en al 
te bestaan uit eene doorgloeide, opgeblazene veldspaath-massa, 
waarin slechts de hornblende-kristallen, die onveranderd bleven 
L. n°. 256. (Batav. n°. 27), herkenbaar zijn; anderen daartegen 
zijn zwart, ja, koolzwart, nog puimsteenachtiger, ligter en 
zwammiger dan de vorigen; deze vertoonen van de bestand- 
deelen van het voormalige gesteente niets meer dan witachtige 
vlekjes, welke uit vergane, doffe veldspaath-kristallen bestaan 
L. n°. 255. (Bat. n°. 26 a en b.) Het schijnt, dat hornblende 
of obsidiaan de bestanddeelen tot dezen zwarten puimsteen 
hebben geleverd. 

Te Kalomajang moest ik weder gedurende een uur op paarden 
wachten, welke eerst omstreeks 2 ure aankwamen en mij uit deze 
gloeijende zandwoestijn voerden. De hitte van den zandgrond 
bedroeg naar thermometers, welke ter diepte van 5 duim in 
den grond waren gestoken: 109,0° Fahr; op den zandbodem 
zelven, die door de zonnestralen werd beschenen, beliep dezelve: 
126,0° Fabr., waarbij echter in aanmerking moet genomen wor- 
den, dat de hemel niet geheel en al helder was en er een 
koele wind woei. 

Nu loopt de weg in de nabijheid van een geïsoleerd higgenden, 
langwerpig gevormden heuvel, goenoeng Pekêt geheeten , welke 
(de eenige in deze wijd uitgestrekte vlakte) oogenschijnlijk uit 
lava-brokstukken en andere uitwerpselen van den. Kêloet is 
gevormd en slechts met een laag groeijend woud. bedekt is, weder 
door koffijtuinen, welke niet zelden aan de eene zijde van den 
weg meer door Dadap en aan de andere zijde door gespaard 
gebleven hooge boomen van de verschillendste soort van het oor- 
spronkelijke woud worden beschaduwd. Nergens wordt den bota- 
nicus eene meer geschikte gelegenheid: geschonken om zich met 
de verschillende woudburgers bekend te maken, dan in deze 
zoogenaamde bosch-koffijtuinen, onder welke het schoone meu- 
belhout: kajoe sono kêmbang (Epicharis species?) menigvuldig 


640 


wordt aangetroffen. Alle boomen staan, op een schoon gehouden 
bodem, op een behoorlijken afstand van elkander en geen kreu- 
pelhout hindert hier den botanicus in zijn onderzoek. Ik moest 
mij dezen keer vergenoegen met de gelegenheid om mij met 
de physiognomie der voornaamste soorten bekend te maken, 
dewijl ik noch tijd had om planten te verzamelen, noch plaats 
bezat om dezelven te bergen; ten 21/, ure bereikte ik het post- 
station Djati lengar, van welke plaats tot aan Blitar (5j; uur) 
zeer dikwijls, zoowel in het wild groeijende als aangeplante 
Djati-boomen (Tectonia’s) met andere woudboomen of met koffij- 
tuinen afwisselen. Enkele levende woudbewoners schenken op 
deze reis somwijlen eenige afwisseling aan het tooneel, hoewel 
deze zich tot zeer weinigen bepalen — tot paauwen, die met 
zware vlugt over den weg heenvliegen, wilde zwijnen, welke 
den bodem der koffijtuinen doorwroeten, of tot Sciurus-soorten, 
welke tusschen de takken der boomen rondklauteren , want de 
eigenlijke vorst dezer wouden, welke deze streek aan den zuidweste- 
lijken voet van den Kêloet (de districten Srêngat en Blitar) met 
regt als het grootste tijgernest op Java berucht maakt, deze 
houdt zich voor het oog van al wat leeft verborgen. Daar, waar 
eene opene plaats in het woud wordt aangetroffen, ontwaart 
men ter regterzijde de zuidelijke bergketen, welke zich als een 
vlakke, geheel met woud bedekte bergrag in de verte van het 
westen naar het oosten uitstrekt en dien men ter naauwernood 
200 voet hooger dan de vlakte van Kediri kan schatten. Tusschen 
den met eene zachte glooijing nederdalenden voet van deze berg- 
keten strekt zich, in eene dwarsche rigting tot aan de zuide- 
lijke helling van den Kéloet, de vlakte van Blitar uit; hare 
breedte bedraagt hier misschien 15 à 20 palen *); de werke- 
lijk gelijkmatige daling derzelve (als de nederdalende voet van 
den goenoeng Kêloet), naar het zuiden heen, kan men beter 
op een grooten afstand (zoo als in het profiel Kéloet Figuur 4 
en 2 van de grot Sélo manglêng af) bemerken , dan wanneer 
men zich in de vlakte zelve bevindt. 


5) Op de kaart van Raffles wordt dezelve veel te smal afgebeeld. 


641 


Vriendelijk werd ik ten huize van den Controleur dezer plaats 
ontvangen; in het distriktshoofd (die hier, in plaats van Demang, 
Wedono wordt genoemd) vond ik een zeer bereid willigen Javaan, 
die alles wat noodig was tot het beklimmen van den Kêloet, 
als koeli’s, paarden en levensmiddelen tegen den volgenden 
morgen vroeg in gereedheid bragt. De rijkdom der omliggende 
wouden in voortreffelijke houtsoorten werd men ten huize van 
den Controleur gewaar in de menigerlei meubelen, waarmede 
het logement geheel en al opgevuld was, terwijl de overvloed 
van wvisch, welke de beken van deze streek opleverden, niet 
minder blijkbaar. was op de tafel, waarop verscheidene zeer 
groote waterbewoners, zoo gekookt als gebraden, pronkten. Naar 
mij door mijn gastheer werd verzekerd, vindt men deze groote, 
menigwerf 2 voet lange, naar evenredigheid dikke en smake- 
lijke visschen in zeer groot aantal in de kleine beken, welke, in 
diep uitgespoelde beddingen, van den Kèloet afstroomen en in 
de Brantês uitwateren en die zeer dikwerf, vooral ter plaatse 
waar zij kromten in derzelver loop maken, kleine maar diepe 
bekkens vormen. In deze bekkens is het, dat men vischt. Dit 
verschijnsel komt mij der vermelding waardig voor , dewijl men 
in zulke kleine beken althans zeer zeldzaam groote visschen aan- 
treft, ja, dewijl zij zelfs op Java in grootere beken dan die, welke 
men in de nabijheid van. Blitar aantreft, te vergeefs worden 
gezocht. Zou de zandige gesteldheid. des bodems en de hel- 
derheid van het water, in verband met de hooge temperatuur 
der. vlakke streek, bevorderlijk zijn tot de ontwikkeling van 
sommige visschen ? 

De hoogte der Aloen-plaats te Blitar bedraagt 505 voet; de 
vlakte ligt derhalve slechts 208 voet hooger dan Kediri en het 
verval der beken is gering. (Afstand van Kediri tot aan Blitar, 
langs den grooten weg, 54 palen.) 

Ik vernam, dat de regen ook te Blitar het gansche jaar ge- 
duurd en eerst voor eenige dagen opgehouden had. In de 
Preanger-Regentschappen had het tot in het begin van Augustus 
dagelijks en zoo sterk geregend, dat men niet in staat was ge- 
weest de geplukte koffijboonen te droogen, waarvan, tot groot 


642 


nadeel der regering, een aanmerkelijk gedeelte bedierf. Op gelijke 
wijze was er door geheel Midden-Java tot aan deze plaats bijna 
dagelijks regen gevallen, en had zich de invloed van den zoo- 
genaamden goeden moesson nergens sterk genoeg doen gevoelen. 
(In de meteorologische bijdragen voor Java zullen wij hierop 
terugkomen.) Het schijnt derhalve, dat het hier eerst sedert 
den 12 September aanhoudend goed weder wil blijven. 

Tot aan den avond hield ik mij bezig met het ter nederstellen 
dezer schets en bragt ik later nog een uurtje al pratende met mijn 
gastheer door, die een man van ondervinding was en reeds onder 
Daendels had gediend. — In vroegere jaren had hij veel Djati 
geplant en in dat opzigt ruimschoots ondervinding opgedaan. Vol- 
gens zijne wijze van zien willen de aanplantingen, om welig te 
groeijen, vuur hebben, behoort er dikwerf gebrand te worden, 
waarop men regen moet hebben. Eerst wanneer de boomen 100 
jaar oud zijn, worden zij 4 voet dik; die eene dikte hebben 
van eenen voet, tellen 50 jaren; de geplante Djati is altijd 
beter dan de wilde soort. 

Zoo zouden wij ons gesprek nog lang hebben voortgezet, 
maar ik moet morgen vroeg naar den Kèloet afreizen; wij laten 
derhalve het scherm voor het tegenwoordige tooneel vallen. 


ZEVENDE SCHETS. 
VULKAAN 54: KÊLOET. 
Br. 800 —. L.. 14247’. — H. 5,000. 


«Aber wo bin ich! Es birgt sich der Pfad. Abschussige Gründe 
«Hemmen mit gähnender Kluft hinter mir, vor mir den Schritt, » 


(Senir.ran.) 


Bivouak in de kraterkloof, den 46**" Sept. 4844. 


Heden morgen ten 6 ure toog ik uit Blitar op weg, ten einde 
eene poging te doen om den Kêloet, welks breeden, uitgetanden 
top men van daar in het noordoosten, doch op een verren 
afstand gewaar wordt, te beklimmen. Gezien van de plaats 
waar ik mij bevond, verheft zich de top des bergs slechts 
eenige weinige graden boven den horizon, ten gevolge waarvan 
dezelve slechts op die plekken in het oog valt, welke vrij van 
geboomte zijn. Naar de ingewonnen berigten te oordeelen, 
maakten de oneffenheid van den bodem en de menigvuldige 
kloven, waarmede deze doortrokken is, het onmogelijk om, in 
eene regte lijn (noordoostwaarts) van de zijde van Blitar, den 
top te kunnen bereiken; meer naar den westelijken voet des 
bergs heen bevond zich, dit was aan de Javanen bekend, een 
zandstroom, welke regtstreeks van den top des bergs naar zijnen 
voet afdaalt; wij besloten denzelven op te zoeken en dien weg 
bij het beklimmen te volgen. Het eerst ging derhalve de togt 
naar Breni, een zeer gering en tevens het laatste dorp, hetwelk 
in de nabijheid van dezen stroom ligt. In plaats van noordoost 
waarts voort te gaan, in welke rigting de berg ligt, leidde de 
weg ons aanvankelijk noordwestwaarts heen, dwars langs den 
voet des bergs, totdat wij, na een rid van 5'/, uur te paard te 
hebben afgelegd, de plaats bereikten, waar de zandstroom 


644 


gelegen was. Heinde en verre was de vlakke grond van den voet 
des bergs, dien wij overtrokken, met een oorspronkelijk woud 
bedekt. Aanvankelijk voerde de weg ons, wel is waar, nog door 
koffijtuinen, maar deze waren, gelijk duidelijk bleek, eerst 
voor korte jaren aangelegd en hier door Dadap, ginds door 
gespaarde overblijfselen van het oorspronkelijke woudgeboomte 
beschaduwd; onder het laatste werden zelfs Djati-boomen aan- 
getroffen en men zag hier deze beide in gedaante zoo verschil 
lende gewassen, welke een bodem en een klimaat zoo geheel van 
een tegenovergestelden aard vereischen, — de Djati-boomen, die 
in dorre, verzengend heete vlakten, de koffijplant daarentegen, 
welke in den doorweekten, kouden en aan humus rijken bodem 
der berghellingen te huis behoort, — door de hand des planters 
welig en ongehinderd naast elkander gedijen. Weldra verloren 
wij ook deze geringe sporen van bebouwing uit het oog en de 
wegen, welke nu slechts nog toepaden waren, tusschen de verre 
van elkander in het woud verspreid liggende gehuchten, werden 
allengs smaller. In het woud, dat uit eene zeer groote verschei- 
denheid van geboomte bestond, werden menigvuldige soorten 
van Uvariën en Unonen, met een schoon bladerengewelf versierd, 
aangetroffen; nu eens werden deze afgewisseld door dorre leelijke 
Djati-boomen, dan weder door eene Cassia, of door de Acacia 
umbraculiformis, wier takken, met een schoon en fijn-gevind 
gebladerte versierd, zich: als schermen boven. den stam uit- 
breiden; hier en daar werd men tusschen dezelven wilde Areng- 
palmen gewaar, van welke velen door verschillende soorten 
van Rotan digt waren omslingerd, elders weder eene kleine, 
doch sierlijke Areca, ginds vond men boschjes van bamboes, 
terwijl op andere meer opene, met gras bedekte plekken de 
Colbertia obovata werd aangetroffen. Op vele plaatsen ont- 
dekte men, boven al het geboomte uit, enkele kruinen van 
verschillende F'icus-soorten, reeds op verren afstand aan der- 
zelver wijd uitgespreide en nederwaarts hangende, met digt 
loof bedekte takken kenbaar. Rijker aan schaduw dan elke 
andere soort van woudgeboomte, rust de vermoeide reiziger 
bij voorkeur onder het lommer van hare zuilenvormige takken, 


- 


645 


welke den stam in het rond schijnen te schragen. Zeldzaam 
wordt het woud door Alang- of Glaga-velden afgebroken, ter- 
wijl slechts Kleine beken in zeer ondiepe, zandige beddin- 
gen, met een bogtigen loop, door hetzelve benedenwaarts 
vlieten; nog zeldzamer is het alhier een nietig dorpje, uit een 
vier- of vijftal hutten bestaande, omringd met ‘palissaden of 
met eene heining, tusschen de wouden aan te treffen. Tot deze 
soort moet de desa Breni gerekend worden (het laatste dorp 
in deze rigting naar den berg heen), dat, verre van elk ander 
bewoond punt verwijderd, in deze wildernis ligt. Bijna de geheele 
rijkdom der bewoners van dit dorpje bestaat in een dozijn 
hennen , die al klokkende tusschen de bamboeshutten haar voedsel 
zoeken, en een aantal honden, benevens eenige rijst- en Djagon- 
velden, welke in de onmiddellijke nabijheid van het dorp liggen. 

Ten 9 ure trokken wij door de desa, voegden aldaar nog 
eenige personen bij ons geleide en,‚na onzen togt nog gedurende 
een half uur te hebben voortgezet, kwamen wij bij den zand- 
stroom aan, welke door de Javanen als de meest geschikte weg 
beschouwd werd om de kruin van den Kêloet te bereiken. 
Deze stroom werd door de Javanen kali lahar *) (of la-ar) 
Gedòg geheeten. Men stelle zich denzelven voor als een 700 voet 
breeden, vlakken zandstreep, welke ter diepte van 25 voet 
beneden de omliggende vlakte gelegen is en die zich tus- 
schen de wouden, welke haar bedekken, uitstrekt verder 
dan het oog kan reiken. Deze zandstroom gelijkt derhalve op 
het drooge bed eener stortbeek; slechts spaarzaam is dezelve 
tot aan den rand, welke met eene zachte glooijing ter weder- 
zijde oprijst (als het ware tot aan den oever), met Glaga be- 
groeid, terwijl de woeste zandbodem en de geringe wasdom der 
Glaga scherp afsteken tegen de weelderig groeijende bosschen, 
welke den rand aan beide zijden omzoomen. In Kéloet Figuur 6 
wordt eene profielteekening van dit oord gegeven. Te dezer 
plaatse wachtten ons een aantal dragers, die met levensmiddelen 


r) Lahar komt niet overeen met djoerang d. í. kloof, maar schijnt eene eigendom- 
melijke beteekenis te hebben, ongeveer in den zin van lava-stroom 


646 


en andere benoodigdheden waren vooruitgezonden en die zich nu 
bij ons aansloten, ten einde gezamenlijk het beklimmen van den 
berg te beproeven. Onze karavaan bestond thans, behalve den 
Wedono en mijzelven, uit 40 man; tot gids hadden wij een 
bejaarden bewoner van Breni, die reeds vroeger, ten einde 
Rotan te zamelen , langs dit zandbed den berg tot op eene zeer aan- 
merkelijke hoogte had beklommen en die ons de verzekering gaf, 
dat wij, na onzen weg bergopwaarts gedurende eenige uren te heb- 
ben voortgezet, vlietend water zouden aantreffen. De krater 
of de bergtop echter was nog door niemand bestegen geworden. 

Reeds meermalen had ik , bij het beklimmen van vuurspuwende 
bergen , het bitterste gebrek aan drinkwater op hunnen top onder- 
vonden. Ten gevolge der onverklaarbare zorgeloosheid , welke den 
Javaan eigen is, wordt dit alleronontbeerlijkste vocht veelal 
door hen vergeten, terwijl zij daarentegen eene groote menigte 
andere voorwerpen, zelfs die, welke slechts tot weelde dienen, 
met zich voeren; of wel het water wordt door de koeli’s, die 
het in pijpen van bamboesriet medevoeren, onder weg opge- 
dronken. Uit dien hoofde had ik het tot een stelregel aange- 
nomen mij nooit op de verzekering der Javanen «ada» te ver- 
laten, maar telkens, wanneer ik een berg zou beklimmen, 
een half dozijn pijpen met water gevuld, onder het toezigt eens 
opzigters vooruit te zenden, of onder eigen opzigt mede te doen 
voeren. De verzekering van den bejaarden Javaan, dat wij boven 
op den berg vlietend water zouden vinden, was echter te bepaald 
om in twijfel getrokken te kunnen worden en werd door mij als 
een zeer welkom nieuws beschouwd. 

Niettegenstaande de zandbodem der lahar volkomen droog 
was, vertoonde dezelve echter sporen dat hij periodiek door water 
bedekt werd; ongeveer in het midden van den zandstroom vond 
men een blijkbaar door water glad gespoeld bed, hetwelk 
echter, wat deszelfs eigenlijke breedte betrof, volstrekt in geene 
verhouding stond tot de werkelijke breedte der lahar zelve 
(wanneer deze, namelijk, in haar geheel als het bed eens berg- 
strooms wordt beschouwd) en dat zich m deszelfs bogtigen 
loop tusschen de Glaga heenslmgerde. Wij rigtten onzen weg 


ë 


647 


naar den loop van dit bed, m de rigting van oost 15° ten 
noorden, in welke rigting wij in de verte de breede, getande 
kruin van den Kêloet voor ons uit zagen. Hij blaauwde in zulk 
een ver verwijderd verschiet aan ons op, dat wij niet durfden 
hopen den top in eene dagreis te bereiken. 

Gedurende het eerste uur van onzen togt liep de bodem 
met eene zachte, onbemerkbare glooijing opwaarts; het terrein 
bleef nog altijd vlak, doch het spaarzaam groeijende gras, dat 
in het bed der lahar werd aangetroffen, verminderde voortdurend; 
eindelijk vertoonde zich op het dorre zand geen enkel spoor van 
plantengroei aan het oog, maar vonden wij den bodem bedekt 
met steenbrokken, die, naarmate wij hooger klommen, gedurig in 
aantal toenamen en de zonnestralen gloeijend heet terugkaatsten. 

Hoe verder wij voorttrokken, hoe smaller het bed der lahar 
werd, terwijl tevens de wanden in gelijke mate in steilte en in 
hoogte toenamen, zoodat ter plaatse waar wij ons ten 10 ure 
bevonden en alwaar de zandstroom eene breedte van 500 voet 
had, de wanden eene hoogte bereikten van 45 voet en zoo lood- 
regt uit het bed des strooms oprezen, dat men dezelven zonder 
ladders niet kon beklimmen. (Zie eene denkbeeldige verticale 
doorsnede der lahar:) in Kéloet Figuur 7.) In het midden van den 
volkomen effen bodem had zich een tweede, kleinere gevormd, 
welke 5 voet dieper dan de eerste lag en door eene loodregte afsnij- 
ding, in den vorm van een terras of van eenen trap van het eerste 
groote stroombed ter wederzijde was gescheiden. Was het zand 
der lahar aanvankelijk onvermengd en troffen wij er slechts enkele 
kleine lapilli onder, hier daarentegen lagen honderden van steen- 
brokken van a, '/s tot 1 voet dikte op den bodem verspreid ; hier 
en daar bemerkten wij tusschen deze kleine steenen insge- 
lijks grootere rotsblokken, ter dikte van 5 tot 5 voet, welke, 
hoezeer onregelmatig van vorm, echter even als de kleinere 
brokken over het algemeen aan de hoeken, meer of min afge- 
rond waren. Zoowel de grootere als de kleinere steenbrokken 
lagen op den door het water glad gespoelden bodem op zooda- 


1) (Op deze plaats). 


648 


nigen afstand van elkander, dat men bij het gaan voldoende 
plaats vond om den voet te zetten; wij zouden op die wijze 
onzen togt zonder veel ongemak hebben kunnen vervolgen, 
ware het niet, dat de naakte zandgrond, tusschen even kale 
wanden ingesloten, de stralen der zon, welke steeds hooger 
aan den hemel klom, zoo gloeijend heet had teruggekaatst ; 
houdt men hierbij in het oog, dat deze hitte nog werd ver- 
meerderd door de warmte, welke de zonnestralen, door geen 
boom, door geen blad getemperd, regtstreeks aan ons mededeelden, 
dan zal men zich kunnen voorstellen in welken gloeijenden damp- 
kring wij versmachtten. De koeli’s slaakten bange zuchten , zagen 
te vergeefs naar verkwikkende schaduw om en wierpen zich 
moedeloos op den grond om echter even spoedig weder op te 
staan , dewijl zij de hitte op den brandend heeten zandgrond in 
eene dubbele mate gewaar werden. 

Langzaam zetteden wij onzen togt voort en, niettegenstaande 
de bodem slechts allengskens en gelijkmatig hooger rees, 
bemerkten wij toch weldra de grootere hoogte, die wij bereik- 
ten. Wij volgden voortdurend den loop der lahar,: welke, 
uitgenomen eenige onbeduidende bogten, in dezelfde lijnregte 
rigting. van oost 15° ten noorden bleef voortloopen. De zijwanden 
der lahar werden echter voortdurend hooger, de afstand tus- 
schen dezelven verminderde in gelijke mate en zij vormden ten 
11 ure (nadat wij onzen togt door den zandstroom sedert onze 
aankomst in denzelven, bij. Breni, gedurende 11/ uur hadden 
voortgezet) reeds. 90 voet hooge loodregt oprijzende wanden, 
waartusschen. wij ons zoodanig ingesloten zagen, dat aan geen 
van beide zijden aan ontkomen te denken was. 

De lahar vertoonde thans aan ons oog het beeld van een 
regelmatig gegraven kanaal, welks bodem van den voet van 
den hoofdwand, aan beide zijden, in drie terrassen of trappen 
van ongelijke hoogte naar het diepste, in het midden gelegen 
gedeelte, dat nog ongeveer eene breedte van 25 á 50 voet had 
„ overgehouden, afdaalde. De hoofdwand had ter wederzijde eene 
hoogte van 75 voet; de breedte van het kanaal, tusschen dezelven, 
bedroeg 500 voet. Hierop volgde het 15° terras ter breedte van 


649 


omtrent 25 voet aan iedere zijde; van dit terras daalde een vol- 
komen loodregte trap of wand 15 voet diep tot op het 2* ter- 
ras af, hetwelk even als het eerste eene volkomen horizontale 
oppervlakte , maar meer dan de dubbele breedte van het eerste 
terras bezat, namelijk, 75 voet, en met een tweeden wand , 
ter hoogte van 7 voet, tot op het derde terras afdaalde. 

Dit laatste was ter wederzijde 50 voet breed en liep met een 
5e wand, welke slechts eene hoogte van 5 voet bereikte, in het 
diepste middenkanaal, welks bodem eene gelijke hoedanigheid 
bezat als die der genoemde terrassen, maar welke slechts 50 voet 
breed was. Bevindt men zich in dit middenkanaal, dan ziet men ter 
wederzijde tegen de drie wanden, welke zich amphitheaters- 
gewijze boven elkander verheffen, waar boven vervolgens een 
vierde , namelijk , de hoofdwand uitsteekt. 

De randen , welke de trappen of wanden van de terrassen schei- 
den, zijn scherp en loopen volkomen regelregt; de op elkander 
volgende terrassen liggen ter wederzijde volkomen op gelijke 
hoogte; hunne oppervlakte is zoo effen en horizontaal, de 
wanden zijn zoo volkomen loodregt, dat zij een door kunst daar- 
gesteld kanaal gelijken , over welks regelmatigheid de beschouwer 
van bewondering getroffen staat. (In Kéloet Figuur 8 ziet men de 
denkbeeldige verticale doorsnede van het kanaal te dezer plaatse.) 

Dezelven zijn in louter los zand uitgegraven, in hetwelk eene 
groote menigte kleine steenen, doch zeer zeldzaam enkele groote 
steenbrokken worden aangetroffen; de meesten zijn aan de hoeken 
afgerond. Vele van deze blokken worden boven aan de opper- 
vlakte van den zandbodem aängetroffen; sommigen liggen zoo 
nabij den rand der terrassen, dat men zich verwondert hoe 
het losse zand het gewigt dier rotsklompen kan dragen , zonder 
door de, zwaarte daarvan in te zakken. 

Op vele plaatsen is de oppervlakte der terrassen met eene 
menigte van piramiden of cylinders bedekt, welke eene hoogte 
van ij, à Î voet bereiken en ten duidelijkste door het wegspoe- 
len van het zand tusschen dezelven zijn ontstaan en, ofschoon - 
zij slechts uit zand zijn gevormd, echter voldoende stevigheid 
bezitten om het gewigt van kleine steenen te dragen, welke op 


650 


hunnen top zijn blijven liggen. (Zie Kéloet Figuur 44.) Aan 
de wanden wordt men evenwijdig langs elkander voortloopende 
groeven of kleine voren gewaar, welke zich ter lengte van 1,000 
en meer voet uitstrekken, met zulk eene regelmatigheid, dat 
overal een gelijke afstand tusschen dezelven behouden blijft. 
(Zie Kêloet Figuur 42.) Deze groeven zijn ontstaan door het 
afbrokkelen of wegspoelen van enkele zandlagen, waarschijnlijk 
ten gevolge van de werking van stroomend water en der wrijving 
van steenklompen of van andere harde ligchamen , welke door het 
water werden voortgestuwd; op die wijze echter laat zich de 
regelmatige, regtlijnige vorm , waarmede deze groeven zich aan 
het oog voordoen, nog niet duidelijk verklaren; het overige ge- 
deelte van den wand tusschen die groeven gelegen, is glad en 
effen. (Zijn die groeven ontstaan door de wrijving van harde lig- 
chamen, welke langs de wanden werden gestuwd, zoo volgt 
hieruit, dat deze op verschillende hoogte en voortdurend op 
gelijke afstanden van elkander door het water zijn medegevoerd 
geworden.) Andere gedeelten der wanden zijn zonder voren 
en zoo glad geschuurd als gewoonlijk met rhinocerospaden het 
geval is. 

Van dit punt zetteden wij onzen togt ‚ten 11 ure, door het diepst 
gelegen middenkanaal nog immer te paard voort (zie Figuur 8); 
slechts ter plaatse waar vele steenbrokken opeengehoopt lagen, 
of waar dwars loopende wanden uitstaken, vonden wij ons 
genoodzaakt den zadel te verlaten, hetgeen echter zeldzaam 
het geval was. Somtijds hielden de zoo regelmatig gevormde 
terrassen geheel en al op en zagen wij den bodem van het ka- 
naal tot een enkel bed, dat overal eene gelijke hoogte had, 
tusschen steile en elkander meer genaderde wanden, ingesloten ; 
vooral was zulks het geval waar zich eene kromte in de lahar 
voordeed; op andere plaatsen nam dezelve weder in breedte toe 
en de terrassen, ter wederzijde van het diepst gelegen midden- 
kanaal, traden in hunne vroegere volgorde weder te voorschijn. 
De breedte van het kanaal werd op verscheidene plaatsen ge- 
meten, gelijk wij mede de hoogte der wanden met behulp van 
den sextant bepaalden. 


651 


Na nog gedurende 1 uur onzen togt te hebben voortgezet, 
kwamen wij aan eene plaats, waar ons water al waisebadd te 
gemoet vloot en alwaar de tot hiertoe drooge zandbodem van 
het diepste kanaal in eene beek werd herschapen. Uithoofde 
overal, waar men het oog liet weiden, de duidelijkste bewijzen 
‚van de werking en van de verbazende kracht van het water 

zigtbaar waren (het gansche kanaal kon immers slechts door 
waterstroomen. uitgegraven zijn geworden, welke periodiek alhier 
zijn langs gevloten), zoo moest het plotseling te voorschijn treden 
van vlietend water onrust verwekken. 

Terstond vlugtte ik. op het benedenste oid weldra echter 
verdween mijne bezorgdheid, toen ik bespeurde, dat de hoeveel- 
heid water niet toenam en slechts tot aan zekere plaats voort- 

‚vloeide; namelijk wij waren alhier aangekomen aan de beek, waar- 
van de bejaarde gids uit Breni had gesproken, welke in de 
hoogere streken voortdurend water heeft en zich hier ter plaatse 
m het zand verliest. 

Wij vervolgden nu weder onzen weg; het water der beek, 
dat aanvankelijk “troebel was en eene groote hoeveelheid zand 
en zelfs kleine steenen medevoerde, werd weldra helder; hoe 
hooger wij klommen, hoe meer de beek in grootte toenam, die 
weldra het vlakke bed van het 25 voet breede middenste 
kanaal ter hoogte van !/, voet met water bedekte. Ten 121, 
ure maakten wij op het bovenste terras aan den regteroever 
van het kanaal halt, ter plaatse waar eene kleine nevenkloof in 
de lahar uitloopt. De terrasmatige vorm zettede zich hier nog 
volkomen op gelijke wijze als vroeger voort. (Zie Figuur 9.) 
De hoofdwand bereikte eene hoogte van 70 voet; de zandbank, 
waaruit dezelve bestaat, was slechts op enkele plaatsen in 
regelmatige lagen lverdeedds terwijl dezelve overigens eene 
gelijkvormige massa se Het is derhalve waarschijnlijk, 
dat dezelve bij gelegenheid van eere enkele uitbarsting werd 
uitgeworpen. De hoogte van. den wand, welke van het cerste 
terras naar het tweede afdaalde, bedroeg 15 voet, die. van het 
tweede naar het derde had eene hoogte van 8 voet, terwijl de 
derde, welke tot aan het middenste bed she 2 waarover het 

43 


652 


water vloot, slechts 4 voet hoog was. De breedte der terrassen was 
veel verminderd; die der gansche kloof bedroeg slechts nog 100, 
derhalve was zij naauwelijks iets breeder dan hare diepte beliep. 
Hoe enger het gansche kanaal werd, hoe dreigender zich de wanden 
ter wederzijde verhieven; hoewel hier niet meer volkomen lood- 
regt, waren zij echter onbeklimbaar steil en zeer glad. Aan den 
bovensten, scherp begrensden rand ontwaarde men het groene 
loof der kleine Celtis-boomen, uit welke boomsoort het woud, 
dat de helling des bergs bedekt, voornamelijk schijnt te bestaan. 
Van hier zagen wij onder een hoek van 50 à 70 graden naar 
hetzelve op. Hunne kroonen vormden als het ware een gewelf 
over den rand der kloof, welke zich in al hare dorheid, slechts 
door het matte graauw van het zand gekleurd, aan het oog voordeed. 

In deze kloof van alle zijden ingesloten te zijn, — -met den 
voet op een smal uit zand bestaand terras, dat slechts op 
enkele plekken en ingezakte plaatsen beklimbaar is, — met rui- 
schend water den ganschen bodem, welken men aan zijnen 
voet ontwaart, bedekt te zien, — overal waar het oog zich 
heenwendt de sporen te aanschouwen van nog geduchtere uit- 
werkingen van het geweld van bergstroomen, ontstaan door 
woeste, ten deele geheimzinnige vulkanische krachten, waarvan 
men den oorsprong met iedere schrede naderbij treedt, — dit alles 
maakt een eigenaardigen, woest schilderachtigen indruk op het 
gemoed, die verre van geruststellend mag genoemd worden. 

Hier in deze nevenkloof lieten wij onze paarden achter, 
namen wij ons ontbijt en zetteden ten Î ure, nu eens door het 
water wadende, dan weder op het eerste terras, nevens den 
laagst gelegen bodem der kloof gaande, onzen togt verder voort. 

Weldra bevonden wij ons in die streek, alwaar, ter linkerzijde 
der kloof, eene kegelvormige voorgebergte-spits gelegen is, en 
van waar het terrein, dat tot hier toe uit eene zacht glooijende 
vlakte bestond, zich cenigzins steiler begint te verheffen. Men 
mag derhalve aannemen, dat eerst van deze plaats af aan, 
welke op een afstand van ongeveer 5 minuten van den krater- 
rand is gelegen (Zie de situatie-schets Kéloet Figuur 45. B so 
de eigenlijke berghelling van den Kêloet aanvangt. 


653 


De kloof werd voortdurend smaller; het aantal terrassen 
verminderde eerst tot op twee, vervolgens tot op een: zij 
vormden nog slechts zeer smalle, onbeklimbaar hooge voorspron- 
gen, ten gevolge waarvan wij ons verpligt zagen, menigwerf tot aan 
de knieën door het water wadende, over de diepste bedding zelve 
bergopwaarts te klimmen, of van den eenen rotsblok op den 
anderen stappende (en voortdurend werden deze in grooter 
menigte op den bodem der kloof gevonden) voort te klauteren. 

In gelijke mate als het aantal rotsbrokken toenam, vermin- 
derde het zand meer en meer in de bedding der kloof. 

Ten 2 ure (Î uur nadat wij halt hadden gehouden om te ont- 
bijten) was de kloof, bij eene hoogte der wanden (die der beide 
terrassen iederen) van 115 à 120 voet, slechts 50 voet 
breed en vormde zij derhalve (Zie Figuur 40. hebadtresesl kanaal 
of spleet; overal, zoowel aan den hoofdwand als aan de zijden der 
terrassen, waren de sporen zigtbaar van instortingen en afschilferin- 
gen der zandmassa, welke eerst voor korten tijd hadden plaats gehad. 

Terwijl wij voortdurend in gevaag verkeerden door eene plot- 
seling plaatsgrijpende instorting overstelpt te worden, klommen 
wij door de smalle kloof, welker bodem thans in een door rots- 
brokken verstopt slisdbed was herschapen geworden, opwaarts ; 
op eenige plaatsen was de bedding door naar beneden gestorte 
zandmassa’s werkelijk verstopt geraakt en over deze dammen moes- 
ten wij heen klauteren. Op andere plaatsen weder lagen de rots- 
brokken, waar onder sommigen ter hoogte van een huis, zoo steil 
op elkander gestapeld , dat de beek een aantal watervallen vormde, 
waarover wij, met den voet op de glibberige rotsbrokken steu- 
nende, ons moesten heenwerken. Menige onvoorzigtige koeli plofte 
bij deze klimpartij in het water neder, doch zijn hulpgeschrei 
was niet hoorbaar. 

Het donderend geklots der beek verdoofde het geluid onzer 
stem; ieder zocht zijn eigen weg over die plaatsen , welke hij het 
geschiktst achtte; de klagfewas nu nog slechts cen zeer naauw 
met rotsbrokken bedekt vloedbed, tusschen meer dan 100 voet 
hooge, niet volkomen loodregt, maar eenigzins schuin opstijgende 
zandwanden. 


654 


Na een togt van 2 uren kwamen wij eindelijk aan eene plaats, 
waar de kloof zich eensklaps verbreedde, de wanden zich van 
elkander verwijderden en eene langwerpige dalruimte tusschen 
dezelve insloten, welke thans voor ons geopend lag. 

Ter wederzijde van deze ruimte, welke wij de westelijke 
kraterkloof van den Kéloet noemen willen, zetteden zich de 
wanden der lahar „aan denoord-en aan de zuidzijde derzelve, — 
terwijl zij voortdurend hooger stegen, — in twee lange bergnokken 
voort en vereenigden zij zich met eenen dwarsrand, waarschijnlijk 
den kraterrand, welken wij op een afstand van ruim '/, minuut 
oostwaarts boven ons gewaar werden. 

De zuidelijke bergrug (aanvankelijk de linkerwand der lahar) 
liep eindelijk uit in de hoogste zuidelijk gelegene spits van den 
Kêloet, welke wij neven den dwarsrand reeds duidelijk te 
Kediri konden zien (Zie Figuur J, n°. 7.); dezelve is in het 
middenste en in het bovenste gedeelte der kraterkloof ongeveer 
2,000 voet van den noordelijken bergrug verwijderd. 

Dit is derhalve de breedte van deze langwerpige , bijna drie- 
hoekige kloof (vergelijk de situatie-schets Kéloet Figuur 45, B Dn 
in welker midden, van den dwarsrand af tot aan het begin 
van de lahar voortgeschoven, zich nog eene derde bergmassa 
voordoet. Dit tusschengebergte deelt de bedoelde ruimte in 
twee langwerpige kloven of dalgronden, welke beide een met 
rotsbrokken bezaaid vloedbed tot bodem hebben. 

In de nabijheid van het uiteinde of, beter gezegd, van het 
begin der lahar loopen beide vorksgewijs in een, en vormen zij de 
beek der lahar Gedòg, welke te dezer plaatse haren grootsten 
rijkdom aan water bezit, hetwelk even helder is als kristal; 
naarmate hetzelve over den zandbodem der lahar Gedòg verder 
benedenwaarts loopt, vermindert deszelfs hoeveelheid, totdat 
het op de vroeger door ons reeds vermelde plaats, op een afstand 
van ongeveer 4 minuten van hier, zich eerst door medegevoerde 
zand troebel vertoont en eindelijk geheel en al verdwijnt. 

Tusschen de vorksgewijze scheiding der beide kloven bemerkt 
men vooraan het uiteinde van het tusschengebergte, dat zuil- 
vormig met steil afgebrokene wanden nederwaarts daalt. Een woud 


655 


van jonge Anggring-boomen bedekt niet slechts de kruin van dit 
gebergte, maar vervult insgelijks het grootste gedeelte van den 
zich vlak uitstrekkenden bodem der kloven, benevens de wan- 
den, welke dezelven begrenzen. Slechts de beekbedding met 
derzelver rotsbrokken is kaal, even als eenige geribde: zrilvor- 
mige wanden van den kratermuur, die vóór ons in het oosten 
zich hoog opwaarts heffen. 

Men bevindt zich hier aan het begin van een woest, pittoresk 
landschap; diepe _uitholing der kloven, — graauwkleurige 
zandwanden, die dor tusschen het woud oprijzen, — steile rots 


spitsen, — de onregelmatig getande vorm van het gansche ge- 
bergte, — verbazende rotsblokken, welke in de beekbeddingen 
woest op elkander gehoopt liggen, — deze zijn de verschijn- 


selen, welke den bezoeker omringen en ten bewijze strekken 
der woeste vulkanische krachten, welker schouwplaats hij thans 
betreedt. 

Tot het voortzetten van onzen togt kozen wij het noord- 
waarts gelegen vloedbed, hetwelk droog en zonder water was 
en slechts met eene zeer zachte glooijing in den zich breeder 
uitstrekkenden bodem der kloof opwaarts liep. 

Was de merkwaardige vorm, de eigendommelijke gesteldheid 
der lahar Gedòg, die bij geen enkelen vulkaan op Java in dezer 
voege wordt aangetroffen, mij reeds zeer verrassend voorge- 
komen, — (wel is het waar, dat dezelve wordt voortgebragt door 
de werking van bekende en algemeen verbreide natuurkrachten, 
maar hier, door de bijzondere plaatselijke gesteldheid, in zulk 
eene ongekende, geheel nieuwe, slechts aan den goenoeg Kêloet 
eigenaardige gedaante te voorschijn geroepen), — door nog zeld- 
zamer verschijnsel zou ik verrast en verheugd worden, door 
een verschijnsel, hetwelk ik nimmer in eene kraterkloof zou 
verwacht hebben. 

Reeds gedurende het opklimmen ‘had ik eene groote ver- 
scheidenheid van lava-soorten verzameld, onder welke zich eenigen 
bevonden, welke hornblende kristallen, ter grootte van 1 
duim, beiatedek en zeltede ik het Bode soek der rotsen 
met behulp van mijnen hamer voort, toen het mij eensklaps 


656 


toescheen als ware ik in een oorspronkelijk gebergte verplaatst 
en ik Syendet aantrof, dat volkomen van gelijke hoedanigheid 
was als datgene, hetwelk ik in de bergketenen van noordelijk 
Sumatra had leeren kennen. Syeniet in den krater eens vul- 
kaans! Aanvankelijk vond ik dit gesteente als puinbrokken en 
rolsteenen van middelmatige grootte, die met stukken zuivere 
hornblende en met basalt- en porphyrachtige lava-soorten 
van verschillenden aard in de vloedbedding door een lagen; 
later zag ik hetzelve aan de wanden der kloof in ontzaggelijk 
groote blokken op elkander gestapeld liggen. Met gespannen 
verwachting om nadere oplossing omtrent het aanwezen alhier 
van deze steensoort te bekomen, vervolgde ik mijn weg door 
de kloof, mijne krandjangs (korven) met de rotsstukjes, die 
ik met mijn hamer afsloeg, vullende, toen ik eensklaps door 
een zwerm van groote wespen !) (horselen), die misschien door het 
geluid der slagen met mijnen hamer schuw waren geworden, over- 
vallen werd. Woedend vielen zij op ons aan; te vergeefs be- 
proefden mijne Javasche begeleiders, hoeveel moeite zij hiertoe 
in het werk stelden, om dezen onverwachten vijand van mij 
af te weren. Ik ontving vier steken aan het hoofd; de pijn was 
echter zoo buitengewoon hevig, dat ik bijna alle bewustzijn 
verloor, en door de Javanen half gedragen, ter naauwernood 
zooveel kracht behield om deze onheil vogrspellende kloof 
te verlaten en naar het hooger gelegene geboomte, ter regter- 
zijde derzelve staande, te vlieden. Hier wierp ik mij door pijn 
gefolterd, te vergeefs naar water smachtende, op den grond 
neder, terwijl de voortzetting van ons onderzoek voor heden 
geheel en al gestaakt moest worden. Hevig zwollen de zachtere dee- 
len van het hoofd, ter plaatse waar ik gewond was, op; ongeveer 
9 minuten nadat ik de steken had ontvangen, openbaarde zich 
een gevoel van misselijkheid en geraakte ik aan het braken, 
dat gepaard ging met eene neiging tot kramp in de kaken, welke ik 


geslachtsnaam „tawon”’ begrepeu; door de Soendanezen worden zij „enggang” 
geheeten. Men treft dezelven voornamelijk ín rotsachtige bergstreken aan. 


651 


misschien slechts door het gebruiken van eene tamelijk groote 
hoeveelheid madera-wijn onderdrukte. 

Men veronderstelle toch niet, dat deze opgave overdreven zij; 
het vergif, dat te gelijk met den angel van dit gedierte in de 
wond wordt uitgestort, werkt op eene zeer hevige wijze en schijnt 
eenige overeenkomst te hebben met het vergif der slangen. 

Onbekwaam tot het verrigten van eenigen arbeid, bragt ik 
twee uren in dezen toestand door, totdat de pijn, welke met 
verdooving gepaard was, in een hevig branden overging. 

Slechts twee Javanen waren gestoken geworden; bijna even 
zwaar als ik leden ook zij aan de gevolgen daarvan. 

Het was nu te laat geworden, om onzen togt verder voort 
te zetten; ik liet derhalve eene plek in het Anggring-woud van 
Glagah en kreupelhout bevrijden en aldaar eene hut opslaan ; 
weldra flikkerden eenige vlammen in het rond, de rijstketels 
kookten en alle aanstalten waren gemaakt om te dezer plaatse 
te overnachten. (Op het punt 5 der situatie schets Figuur 
45. B.) Het is thans 4 ure. Vriendelijk werpt de zon hare stra- 
len door de ‘Anggring-boomen, die hun loofgewelf boven ons 
uitbreiden; er schiet ons derhalve nog tijd over om de verza- 
melde rotssoorten na te zien en een blik op de lahar te werpen. 

Ons bivouak & ligt 5,461 voet boven de oppervlakte der zee; wij 
zijn derhalve uit de lahar, in de nabijheid van Breni, welke plaats 
niet veel hooger kan liggen dan Blitar (505') 2,956 voet gestegen. 

Deze merkwaardige kloof is in hare gansche uitgestrektheid 
en diepte in het zand uitgespoeld. Hetzelve is graauw van kleur, 
tamelijk fijn van korrel en bestaat uit verbrijzelden trachiet en 
trachiet-lava, waarvan eene groote menigte kleine , dikwijls puim- 
steenachtige brokstukken in het zand vermengd worden aange- 
troffen. Het is zonder twijfel gedurende den laatsten tijd, dat 
de vulkaan werkzaam was, uitgeworpen geworden, en bedekt 
de ribben des bergs in zijnen ganschen omvang ter hoogte van 
150 voet, op sommige plaatsen met nog veel dikkere laag. 
Het schijnt, dat het zand, met water vermengd, als een vloei- 
bare modder naar beneden gestroomd is en ten gevolge daar- 
van, na het verdampen van het water, zonder eenig ander ver- 


658 


bindingsmiddel dien graad van vastheid en zamenhang heeft ver- 
kregen, — die echter altijd nog gering blijft, — welke hetzelve 
kenmerkt. Dat het uitgraven van de bedding der lahar door water 
heeft plaats gehad, hieromtrent kan geen twijfel overblijven, al is 
ook de hoeveelheid water, welke thans in de kloof wordt aan- 
getroffen, uiterst gering en gelijk wij reeds vroeger zagen, in het 
bovenste vierde gedeelte der kloof reeds weg gesijpeld, zoodat de 
middenste en benedenste gedeelten volkomen droog blijven. 
Zeer groote waterstroomen moeten hier periodiek zijn heen 
gestroomd, hetzij gedurende, of Kort na de witbarsting, 
bij welke gelegenheid deze verbazende massa zand werd uitge- 
worpen; dit punt alléén blijft nog twijfelachtig: of het water 
als zoodanig werkelijk uit den krater stroomde, dan wel of 
het voortgebragt werd door hevigen, aanhoudenden regen en 
door onweêrsbuijen. Dat bij gelegenheid der jongste uitbarsting, 
welke in 1855 plaats greep, werkelijk ontzettend groote zure 
en heete waterstroomen van den berg afvloeiden en zich over 
het diepland heen in de groote kali Brantês stortten, is his- 
torisch zeker. Ter verklaring van het ontstaan der merkwaar- 
waardige, terrasvormige gedaante der kloofbedding, waarin een 
kanaal andere, trapsgewijze kleiner wordende kanalen insluit, 
moet men veronderstellen, dat verschillende waterstroomen, 
welke in verschillende tijdperken, de een na den anderen in 
grootte verminderden, dien weg volgden. 
De volkomen horizontale rigting der terrassen (als deelen 
der verschillende kanaalbodems) laat zich dan gemakkelijk 
verklaren, doordien het water immer streeft om zich gelijkmatig 
naar alle zijden uit te breiden en door den geringen weder- 
stand, welke de losse zandwanden aan het water boden; hoe 
dieper bed nú de beek aanvankelijk in deze zandmassa uit- 
spoelde, hoe meer de wanden voortdurend moesten afbrokkelen 
en instorten, totdat het zich gedurig meer en meer uitbrei- 
„dende water in de diepte der kloof slechts nog eene zeer geringe 
drukking tegen de zijwanden veroorzaakte. 
Op die wijze ontstond het eerste kanaal, dat tevens het 
grootste is. (Zie Figuur 7.) 


659 


Vervolgens moet na eenigen tijd van rust, gedurende welken of 
volstrekt geen , of slechts weinig water langs dezen weg is gevloeid , 
een tweede, doch geringere stortvloed gekomen zijn, welke den 
bodem van het eerste kanaal op nieuw uitgroefde en een tweede 
kanaal vormde, hetgeen volkomen gelijkvormig aan het eerste 
was; dewijl echter de watermassa geringer was, en er bij de 
uitbreiding van het water naar de zijden spoediger evenwigt 
bestond tusschen de drukking en de wrijving van hetzelve en 
den tegenstand, welke de zandwanden boden, zoo werd ook 
het kanaal kleiner. De wanden moesten volkomen loodregt wor- 
den, dewijl de aanmerkelijke graad van vastheid dezer massa’s 
eerst eene zekere ondermijning toeliet, alvorens het daarboven 
uitstekende gedeelte instortte. (Vergel. Kéloet Figuur 8, enz.) 
Zoo schilferden de wanden af, in gelijke mate als hun voet 
door het water, dat zich voortdurend trachtte uit te breiden, 
werd ondermijnd. 

Na een nieuwen stilstand van den vloed schijnt ook het 
derde en vierde kanaal, in hetwelk thans nog vlietend water 
wordt aangetroffen, maar door een nog geringeren waterstroom 
te zijn ontstaan. Gelijkmatig over den vlakken bodem uitge- 
breid, staat hetzelve thans naauwelijks 2 duim hoog, welke laag 
slechts eene geringe wrijving op de zijwanden kan uitoefenen. 
Meer naar het hooger gelegen gedeelte der kloof wordt het 
dieper uitspoelen der bedding door rotsbrokken verhinderd. 

Op deze wijze trachtte ik mij het ontstaan der lahar te ver- 
klaren, hoewel ook het periodiek op elkander volgen van water- 
stroomen, welke voortdurend geringer werden en na tusschen- 
poozingen te voorschijn traden, gedurende welke geen water 
door de kloof vloot, — slechts op eene veronderstelling „rust; 
de volkomen loodregte vorm, waaronder zich deze zandwan- 
den voordoen, benevens de scherpe randen der geheel vlakke 
terrassen blijven echter niet te min een merkwaardig en vreemd- 
soortig verschijnsel. 

Dat de uitgespoelde zandmassa, uithoofde van de aanmerkelijke 
diepte en breedte van het kanaal, — hetwelk na een loop 
van 5 geographische mijlen bij nr. 7 op Kéloet Figuur 


660 


Jó B., nog eene dieple van 45 voet en eene breedte van 500 
voet heeft, — insgelijks zeer veel tot het met zand overstelpen 
van het vroeger daarmede reeds bedekte laagland, aan den voet 
des vulkaans, bijdroeg, laat zich duidelijk verklaren; naar be- 
rigten van inlanders werd het zand, in 1855, doorheet water 
aangevoerd en eene groote uitgestrektheid lands daardoor in 
eene zandwoestijn herschapen. (Aan andere zijden des bergs 
had in andere kloven hetzelfde plaats.) 

Misschien dat de geheele kraterkloof, welke zich uitstrekt 
tusschen het begin der lahar en de punten V. VIL. en B. (op 
Figuur 45, B.) kort na de uitbarsting met zand werd gevuld en 
dat dit zand door de beken ter wederzijde van het tusschen- 
gebergte wegspoelde, totdat eene rotslaag, of eene laag van 
rotsbrokken aan eene diepere uitspoeling paal en perk stelde. 
Uit dergelijke rotsen bestaan de benedenste gedeelten, zoowel 
van de zijwanden der kraterkloof als mede van het tusschen 
beide beken gelegen bergjuk, hetwelk van den westelijken 
kraterrand in den vorm eener wigge afloopt, terwijl aan de 
zuilvormig nederdalende spits de daarop rustende zandlaag zich 
met een loodregt afgesneden wand aan het oog voordoet. 

De rotsen, welke zich op eene grootere diepte tot een geheel 
vereenigen, doch aan derzelver oppervlakte eene hoekige ge- 
daante hebben en in onregelmatige blokken door spleten ver- 
deeld zijn, bestaan deels uit trachiet-lava, die veelal eene groote 
hoeveelheid hornblende bevat, deels. uit syenietachtige lava 
en uit werkelijken Syeniet, welke, door trachitische lava van 
jongeren oorsprong bedekt, slechts in de diepst gelegene plaatsen 
van de stroombeddingen der kraterkloof, ten gevolge der plaats 
gehad hebbende uitspoeling, te voorschijn treden; de eerstge- 
noemde soort daarentegen bestaat uit rotsbrokken van zeer 
verschillende grootte, van 1 tot 5 voet diameter, welke tot op 
een grooten afstand van den krater in de lahar verstrooid 
liggen en ten deele in het zand vermengd, ten deele geheel los 
op de oppervlakte van het bed des strooms voorkomen. Slechts 
in het bovenste gedeelte der lahar en in de kraterkloof treft 
men blokken aan, welk eene dikte van 5 à 40 voet bezitten. 


Bd 
661 


Niet vóór dat men im de (breede en geheel vlakke) streek 
van Breni is genaderd, verdwijnen de grootere puinbrokken en 
vindt men in het drooge bed der lahar nog slechts kleine 
stukken, welke als rolsteenen met afgeronde hoeken voorkomen. 

Ik verzamelde: - 
Syeniet, L. n°. 224 (Batav. n°. 5); een zeer schoon, inni 

vereenigd zamenmengsel van veldspaath (melkwit van kleur) 
en hornblende (raafzwart), waarvan het eerstgenoemde het 
hoofdbestanddeel uitmaakt en welks kristallen veel grooter 
zijn dan die van de hornblende; hier en daar vindt men als 
bijmengsel, kleine groenachtig goudgele, helder glinsterende, 
halfdoorschijnende kristallen van olivien (Chrysoliet). *) 

Syeniet, L. n°. 225 (Batav. n°. 6. a.); even als het vorige, 
maar uit eene tamelijk gelijke hoeveelheid van hornblende 
en veldspaath bestaande. Dit syeniet heeft veel overeen- 
komst met datgene, hetwelk op Sumatra voorkomt. 2 

Syeniet (Bat. n°. 6. b.); even als n°. 6. a., maar een overgang aan- 
toonende in het hornblende gesteente: L. n°. 229. (Bat. n°. 16.) 

Syeniet (Bat. n°. 7.); waarin de hornblende de overhand bezit. 
Eene varieteit daarvan ziet men in n°. 8. 

Syeniet, L. n°. 226 (Bat. n°. 9.); eene andere varieteit daarvan 
(van n°. 7), met veranderde hornblende, welke splinterig van 
structuur en groenachtig van kleur is; deze soort bevat veel 
magneetijzer in onduidelijk gekristalliseerde korrels, welke 
eenen helderen, zwartblaauwen glans bezitten; deze korrels 
oefenen eene levendige sterke Werking op de magneet- 
naald uit. 

Syeniet (Bat. n°. 10.); eene meer fijnkorrelige, bijna dioritische 
varieteit van n°. 7. 

Syeniet, L. n°. 226. b. (Bat. ne. 11.); eene varieteit van n°. Es 
met een bijmengsel van magneetijzer en bronziet. 

Syeniet-lava L.227 (Bat. n°12.); bestaande uit veldspaath en horn- 


5 Latere oane, Het smelt a, voor kn sokdaerpljp; endet knie ad 


J 


5 Ae ee) n°. 6. a. Het speeifike gewigt is — 3,08. 


662 


blende , waarin veel olivien ep magneet-ijzer voorkomen, dit 
laatste in kristallen, welke den vorm van octaëders en eene 
zwartachtig blaauwe kleur, met sterken metaalglans hebben. 

Syeniet-lava (Bat. n° 15.); een stuk, hetwelk voor de helft 
uit veldspaath en hornblende bestaat, terwijl de andere helft 
slechts uit veldspaath en olivien is zamengesteld, met een 
bijmengsel van magneet-ijzer in kleine kristallen. 1) 

Syeniet-lava (Bat. n° 14); tamelijk fijnkorrelig, met afzonder- 
lijke, zeer groote diallag kristallen, onder welke er voor- 
komen, die 1 duim lang en breed zijn; zij zijn tafelachtig 
uit blaadjes zamengesteld en bezitten eenen schoonen, in 
verschillende kleuren schitterenden parelmoerglans. Buiten- 
dien bevat deze soort vele ijzerdeelen, welke men op het 
eerste gezigt aan hunnen sterken metaalglans, welke eenc 
veel grootere helderheid bezit dan de hornblende en aan 
hunne zwartachtig blaauwe kleur (de nn is raaf- 
zwart) herkent. 

Syemiet, L. n° 228 (Bat. n° 15.); eene zeer fraaije varieteit, welke 
uit gelijke deelen van groote hornblende en veldspaath 
kristallen bestaat. Deze soort vond ik slechts in kleine 
brokstukken. 

Hornblende-lava, L. n° 229 (Bat. n° 16.); eene groote menigte 
langwerpige hornblende kristallen liggen in alle rigtingen, 
zonder eenige regelmaat door elkander, in eene grijskleurige, 
poreuse , giakortdige grondmassa van trachiet-lava, waaruit 
de steensoort op somïmige plaatsen bij uitsluiting pian Ook 
ijzer wordt in kleine korrels, of in onduidelijke kristallen 
daaronder aangetroffen. 2 

Hornblendesteen, L. n° 250 (Bat. n° 17.) 2) — Zuivere , kristal 
linische hornblende-rots (amphibol), een innige belbus 
van koolzwarte hornblende kristallen , zonder eenig bijmengsel 


*) Latere aanmerking. Het specifike gewigt van de tweede helft der bestand- 
deelen is = 3,30 

(N.B. Alle za gewigten bij 14,0° R.) 

2) Latere aanmerkingen. ne 15: 3,00, — n° 16: 3,19 — n° 17: 3,10 en 3,20 — 
nis: 


663 


van andere stoffen; dezelve is van eene grof-kristallimische 
struktuur, ee n° 229 en gaat tot in het fijnkorrelige over. 

Sijendet-lava, L. n°. 251 (Bat. n°. 18.); een zeer fraai kris- 
tallinisch nn bestaande uit veldspaath, horn- 
blende, met olivien, magneetijzer en (?) bronziet. 

Eene hoogst merkwaardige lava-soort L. n°. 252 (Bat. n°. 19.), 
welke uit een innig vereenigd zamenmengsel van veranderde , 
zeer groote, doffe hornblende kristallen bestaat en in dezelfde 
stukken overgaat in eene grijskleurige, fijnkorrelige, poreuse 
trachiet-lava. Men zou dezelve het gevoegelijkst met augict- 
porphijr kunnen vergelijken. (Zie het buitengewoon fraaije 
exemplaar in het Museum te Batavia, in hetwelk de over- 
gang ten duidelijkste wordt bespeurd.) 

Siújeniet (Bat. ne. 20.), welke in hetzelfde stuk (blok) in grijs- 
kleurige, fijnkorrelige, poreuse trachiet-lava overgaat, welker 
voornaamste bestanddeel uit glasachtigen veldspaath bestaat. 

Trachiet (Bat. n°. 21.); eigenlijke, donkergrijze trachiet. Deze, 
benevens al de volgende soorten, treft men over de gansche 
uitgestrektheid der lahar tot ver benedenwaarts verstrooid 
aan, terwijl daarentegen de reeds opgenoemden, van n°. 6, 
(L. n°. 225.) tot n°. 20, en wel voornamelijk de syeniet- 
soorten, bij “uitsluiting in de kraterkloof , boven de lahar, 
worden gevonden; het is duidelijk , dat zij in grootere diepte 
voorkomen en slechts in enkele stukken door het water 
zijn losgespoeld. 

Trachiet-lava, L. n°. 255 (Bat. n°. 22.); grijze en hannie 
grijze varieteiten, bestaande uit eene veldspaathachtige grond- 
massa, waarin kleine hornblende kristallen vermengd voor- 
komen en bovendien nog enkele, groote. hornblende. kris- 
tallen (van eene koolzwarte kleur), welke ter lengte van 
een duim en ter breedte van een -halven duim afgezonderd 
worden aangetroffen. 

Trachiet-lava, L. n°. 254 (Bat. n°. 25.); eene donker grijze, 
meer of minder poreuse grondmassa, waarin verglaasde 
veldspaathkristallen vermengd voorkomen. 

Trachiet-lava (Bat. n° 24); veldspaath en hornblende m eene 


664 


bruinachtige grondmassa; nog meer poreus en verslakt dan 
de vorige soort. 

Trachiet-lava (Bat. n° 25.); eene bolusroode, door ijzeroxyde 
gekleurde grondmassa, waarin eene even groote menigte 
veldspaath !) en hornblende-kristallen verstrooid voorkomen. 

Zwarte puimsteen-lava, L. n° 255 (Bat. n° 26. a.); geheel 

zwartachtig, opgeblazen, welker grondmassa uit hornblende 
schijnt te hebben bestaan’, men kan echter de doffe, witte 
stipjes der vroegere veldspaathkristallen nog in dezelve her- 
kennen. Onder (Bat.) n°, 26. b. treft men eene dergelijke 
soort aan, welke echter nog zwammiger en ligter is. 

Witte puimsteen-lava, L. n°. 256 (Bat. n°. 27.); geheel schuim- 
achtig ligt, terwijl haar voornaamste grondbestanddeel uit 
veldspaath schijnt te hebben bestaan. De beide laatstgenoemde 
lava-soorten worden, als de ligtsten, op den grootsten afstand 
van den vulkaan verstrooid aangetroffen en zijn tot op een 
afstand van 15 palen (3 uren) in het rond heengeslingerd. 

Vulkanisch zand en asch L. n°. 257 (Bat. n°. 28.), waar- 
tusschen kleine brokstukken van trachiet-lava vermengd 
worden aangetroffen. Op vele plaatsen is hetzelve reeds tot 
eene brekzie verhard. 

Opmerkenswaardig is de groote rijkdom van dezen vulkaan aan 
hornblende, welke zoowel in zuiveren toestand, en in aggregaat 
uit duizenden van kristallen, in groote klompen, van 1 tot 5 
voet diameter, in de kraterkloof wordt aangetroffen, als in 
enkele van 1 tot 1!/; duim groote kristallen, welke een bestand- 
deel van andere trachitische lava-brokken uitmaken; deze laat- 
sten liggen overal in de lahar verstrooid, doch hun aantal even 
als dat der overige steensoorten neemt toe, naar mate men 
hooger in de lahar opklimt. 

Dat syeniet alhier op een vulkaan, digt beneden den wes- 
telijken kratermuur van den Kêloet wordt gevonden, is zoo 


t) Namelijk Riakolith, of glazige veldspaath, zoo als insgelijks bij de overige, 
opgenoemde trachitische steensoorten het geval is, terwijl de Syenieten gewoon 
veldspaath (en slechts zelden albit) bevatten. 


665 


merk waardig, — ja, misschien wordt geen tweede voorbeeld daar- 
van aangetroffen, — dat zulks de vraag doet rijzen: in welke 
verhouding staat hier de syeniet, wat betreft deszelfs oorsprong, 
tot de overige formatiën? 

1°. Werd dezelve als lavastroom uit den toen reeds ge- 
vormden krater gebraakt? Niet waarschijnlijk, want de krater- 
muren bestaan uit zuilvormig geribden trachiet, welke alsdan 
ouder moet zijn dan de syeniet, tenzij men uitging van de 
veronderstelling, dat de gansche, door den krater doorboorde 
trachiet-koepel der kruin een jongere krater zij, welke op eenen 
ouderen krater van syeniet, waaruit hij opwelde en waarover 
hij werd uitgegoten, gegrondvest is. 

°, Of bestaan de dieper gelegene lagen van den ganschen 
berg uit syeniet, welks massa’s door den vulkaan opgeheven, 
doorbroken en vervolgens slechts aan de oppervlakte door 
vulkanische formatiën van trachiet- en trachiet-lava overstroomd 
werden? Dit zou mogelijk zijn. 

5°. Of werd de syeniet, bij het opheffen en het doorbreken der 
aardschors, door den zich vormenden vulkaan uit eene grootere 
diepte van de aardkorst, met den opstijgenden en opwellenden 
trachiet, slechts ix enkele brokstukken mede opwaarts gesleurd ? 
Waarschijnlijk is zulks het geval, want men treft stukken aan 
(verg. Bat. n°. 20, — L. n°. 229 (Bat. n°. 16), en L. 252 
(Bat. n°. 19), die voor de helft uit syeniet, voor de helft uit 
tfachiet-lava bestaan en zoo innig met elkander vereenigd zijn, 
dat zij slechts door gloeijing zoo vast zamengesmolten konden 
worden. Overigens komt de derde veronderstelling van zeer 
nabij overeen met de tweede en door beiden wordt op den 
voorgrond gesteld : dat op zekere diepte, beneden de trachiet- 
ribben van den vulkaan, zich syeniet moet bevinden. Ware het 
eiland Java eenige 1,000 voet hooger opgeheven geworden, 
dan zouden wij de syeniet misschien aan de oppervlakte te 
voorschijn zien treden. 


Op het eiland Sumatra komt deze syeniet-formatie werkelijk 
te voorschijn; in de Batta-landen, tusschen Tapanoelt en 


666 


Silindong, vormt dezelve gansche bergruggen, welke slechts 
op ver van elkander verwijderde punten door de koepelvormige 
kegels van enkele trachiet-vulkanen, b. v. van den Loeboe, 
radja en van den Mertimpang bedekt en overstelpt zijn geworden. 


Latere aanmerking. Ook op Java komen op enkele plaatsen syeniet- 
bergen voor, namelijk, in de berglanden van het regentschap 
Keboemen in Bagêlèn, en van Lebak (district Paroeng. koetjang) 
in Bantam. In het laatstgenoemde regentschap bestaat de bergtop 
g. Malang, tusschen de dorpen Gowa koedjang en Tjimasoek gelc- 
gen, voor het grootste gedeelte uit syeniet, en het is waarschijnlijk, 
dat deze syeniet de neptunische formatie (hoewel deze eene nieuwe 
tertiaire-) als ganggesteente doorbroken heeft, gelijk van andere steen- 
soorten, die mede gewoonlijk « oudere platonische steensoorten > ge- 
noemd worden, namelijk, van dioriet, augiet-porphijr en andere schoone 
porphijren, duidelijk kan bewezen worden, aangezien deze laatstge- 
noemden als scherp begrensde gangen (dijken), alle lagen der ter- 
tiaire formatie in eene dwarsche rigting doorsnijdende, worden 
aangetroffen. 

In de derde afdeeling, bij de behandeling van het neptunische ge- 
bergte, zullen wij hiervan uitvoeriger melding maken. 


Beide syeniet-soorten, die van Sumatra en die, welke op den 
Kèloet wordt aangetroffen, door mij vergeleken, komen geheel 
met elkander overeen, slechts met dit onderscheid , dat de soort, 

“welke hier wordt aangetroffen, vele ijzerdeelen bevat. 

Misschienszou het mogelijk zijn, bij een naauwkeurig onder- 
zoek van alle diep insnijdende kloven van den goenoeng Kêloet, 
het onderhavige punt nader toe te lichten; uithoofde van de ontoe- 
gankelijkheid van het terrein is dit onderzoek echter met groote 
zwariglieden verbonden; de geringe hulpmiddelen, waarover ik 
kon beschikken, henk hetzelve thans onuitvoerbaar. 

Waarschijnlijk ten gevolge van eene herhaalde werking van 
het vuur op reeds gevormden syeniet, zijn de veelvuldige 
varieteiten en overgangen van dit gesteente ontstaan, welke ik 
onder den misschien niet geheel ongepasten naam van syeniet- 
lava, — Bat. n°. 42. (L. 227), 15, 14, enz. — heb gerang- 
schikt, en waarin behalve veldspaath en hornblende nog veel 


of 


667 


andere bestanddeelen voorkomen; behalve enkele zeer groote 
afgezonderde kristallen van epidot en diallag, namelijk, veel 
magneetijzer en olivien, welk laatste bestanddeel, gelijk 
men weet, voornamelijk sommige basalten kenmerkt. De 
duidelijkste overgangen van deze syeniet en_syeniet-lava in 
trachiet en in hornblende-lava — vergel. Batav. n° 6. b, 16 
(L. 229), 19 (L. 252) en 21, zijn op eene voldoende wijze 
herkenbaar. 

Mijne verzamelde steenen waren reeds ingepakt en met nom- 
mers voorzien; nog hield ik mij onledig met het ontwerpen 
dezer beschouwingen, toen de zon reeds achter den zoom van het 
woud verdween en zij hare laatste stralen in eene horizontale 
rigting op mijn groen loofgewelf schoot. Schilderachtig gleed haar 
schijnsel tusschen de stammen van het Anggring-boschje heen 
en kleurde zij nog met een gouden gloed de hoogste zuidelijke 
rotsspitsen van den Kêloet, welke men van hier in het oost- 
zuidoosten gewaar werd, totdat op het liefelijk dooven van het 
daglicht de gelijkmatig duistere tint der avondschemering volgde. 
Vele wilde hanen kraaiden in het woud; nog eenige andere 
vogelen lieten hun gekweel hooren, maar weldra zweeg aller 
stem en de stilte van den nacht werd slechts afgebroken door 
het knetteren onzer wachtvuren, welke door de Javanen zorg- 
vuldig werden onderhouden. Slechts van tijd tot tijd vernam 
het oor een dof getrappel en geruisch in het woud, hetwelk , 
naar mij de Javanen verzekerden, veroorzaakt werd Mer wilde 
stieren (bantèng’s, Bos sundaicus), wier nachtelijke paden door een 
helderen vidi en door de sikkelvormige halve maan wer- 
den beschenen. Mijne Javasche reisgenooten lagen of zaten digt 
bij elkander om de vuren gehurkt en verhaalden elkander den 
toedragt der laatste uitbarsting van dezen berg, waardoor niet 
slechts hierboven, maar zelfs verre benedenwaarts, in den gan- 
schen omvang des vulkaans, al het woudgeboomte tot op den 
laatsten kiem was vernietigd geworden. 

Het Anggring-woud (Parasponia parvi flora Miq.), het welk thans 
weder alle hoogten en laagten bedekt, is derhalve jonger dan deze 
uitbarsting; het geboomte, welks jengd men bij den eersten blik 

43 


668 


ontwaart, is niet hooger dan 20 à 25 voet, terwijl de slanke 
stammen niet dikker dan t/, à #/4 voet zijn; gesteld zelfs, dat zij 
onmiddellijk na de plaats gehad hebbende uitbarsting opschoten, 
dan kunnen zij hoogstens 10 jaar oud zijn. De Wêdono was 
onuitputtelijk in het verhalen der bijzonderheden, welke met deze 
vernielende uitbarsting, waarvan hij ooggetuige was geweest, 
gepaard gingen en werd nog meer door angst dan door koude 
uit den slaap gehouden; zijne waarschuwingen namen geen 
einde en hij vermaande mij onophoudelijk om toch bij het aau- 
breken van den aanstaanden morgen de terugreis te aanvaarden, 
waarop ik hem echter geene hoop gaf. 

Zeker is het, dat wij, indien er eene uitbarsting had plaats 
gegrepen, onherstelbaar waren verloren geweest. Maar hoe 
weinig vulkanen zou men kunnen bezoeken, indien men zich 
door dergelijke vóóronderstelde mogelijkheden daarvan liet terug- 
houden? Slechts in onzen droom vloten lava-stroomen en stort- 
vloeden, maar de natuur bleef stil en rustig. 


Den 47!" September, 1844. 


De heldere nacht was door een koelen morgen opgevolgd, 
welke ons vroeg uit den slaap wekte; de temperatuur was 
10,5° R. Reeds lang voor het opgaan der zon raasde onze 
koffijketel over het vuur en toen zij hare eerste stralen op de 
kraterspitsen wierp, klauterden wij reeds tegen den bergrug 
V (Figuur 45. B.) op, welke de kraterkloof ten noorden 
begrenst. Tets beneden de plaats, waar wij den nacht hadden 
doorgebragt, vonden wij, tusschen bijna loodregt afdalende wan- 
den, eene toegankelijke plaats, namelijk, eene kleine nevenrib; 
over de daarop liggende puinbrokken en enkele op elkander gesta- 
pelde rotsblokken klauterden wij opwaarts. Een woud van Cel- 
tis-boomen, waartusschen Glagah- en kreupelhout groeit, bedekte 
dezelve; hierdoor moesten wij ons een pad banen en werden 
wij tevens in staat gesteld eenige vooruit springende wanden, 
ter hoogte van 10 à 15 voet, te beklimmen, welke wij in een 
ander geval zonder ladders niet zouden hebben kunnen bestijgen. 

Weldra kwamen wij op de nok (den bovensten rand) van 


669 


den bergrug aan, vanwaar wij voor ons den dwars loopenden 
kraterrand, tusschen de hoogste noordelijke en zuidelijke spitsen 
van den Kêloet I en Il (Figuur 45, B.), benevens de verbin- 
ding van dezen rand met de nok, waarop wij ons bevonden, 
hoewel slechts door eene diepe, kloofvormige tusschenruimte 
overzagen. Niettegenstaande al het «trada bolé, Toewan,» het- 
geen de Javanen daartegen inbragten, van welke sommigen , 
mijne bevelen in den wind slaande, al dralende achterbleven , 
besloot ik den dwarsrand des kraters langs dezen weg, na- 
melijk, over de smalle bergnok, te beklimmen; ten einde 
eenige loodregte rotsen te vermijden, ging ik ter zijde van 
hagen hoogsten top V heen en volgde verderop deze nok op 
nieuw; zij daalde aan den uitersten westelijken kraterrand in 
eene diepe tusschenruimte af, welke echter veel toegankelijker 
was dan ik verondersteld had. (Bij het lezen dezer schets 
werpe de lezer een blik op de kleine kaart Kéloet F iguur 
45, B. waardoor eene meer uitvoerige beschrijving der situatie- 
bijzonderheden kan gemist worden.) 

De buitengewoon steile westelijke helling van den kraterrand 
vertoont aan het oog verscheidene dwars over elkander liggende, 
evenwijdige strepen, veroorzaakt door even zoo vele kleine 
rotswanden of trappen (namelijk, de uiteinden van zoo vele 
lava- en zandlagen), welke wij echter met behulp der daarop 
groeijende struiken zonder hinder allen beklommen. Op het 
laagste punt van de tusschennok (het punt gemerkt 3 op 
Figuur 45, B.) werd eene barometer-waarneming gemaakt. 
Ten 10:/; was de barometer-stand = 291,89 par. strepen en de 
temperatuur (van vrije en fixe thermometer) 20,0° R. Hoogte 
boven de oppervlakte van de zee 4,045 voet. 

Ter linkerzijde of noordwaarts heen zagen wij in de schrikba- 
rend diepe, ontoegankelijke kloof der kali lahar Bedali neder, — 
waarschijnlijk de diepste spleet van den ganschen berg, — 
welke in verscheidene trappen van den westelijken kraterrand 
naar een smallen bodem afdaalt; het oor verneemt het geruisch 
der beek, welke in deze diepte, voor het oog onpeilbaar , heen- 
bruist; zij stort zich over rotswanden, van welke sommigen 


670 


eenige honderd voet hoog zijn, in den door wouden omgeven 
afgrond neder en zet vervolgens haren loop in eene noordelijke 
rigting voort. Naar mij door de Javanen werd verzekerd, neemt 
deze beek eindelijk eene gelijke hoedanigheid aan als de lahar 
Gedòg en loopt zij in een vlakken zandstroom uit, welke 
noordwaarts van de rigting naar Kediri in het vlakland over- 
gaat. Aan gene zijde der kloof Bedali verheft zich de steile 
wand eener rib, welke van de hoogste noordelijke spits [ van 
het gebergte nederwaarts daalt, en iets lager nog eenmaal tot 
eenen kleinen, spitsen bergtop (VL) oprijst. 

Zeer dikke zandlagen bedekken ook te dezer plaatse de trachiet- 
ribben des vulkaans, gelijk verre weg de meeste gedeelten des 
bergs. Slechts eene groep van rotsen van den binnenwaarts gelegen 
wand, tusschen de beide bergtoppen (Ll en VI.) gelegen, was 
niet door zand overstelpt geworden; zij vormt aanvankelijk een 
voorsprong aan den wand; de rand van dezen voorsprong ver- 
heft zich tot eene spits, en stort vervolgens binnenwaarts als 
een geribde, vooruitstekende rotswand naar beneden. Aan de 
regterzijde of zuidwaarts heen daalt de tusschenrug niet minder 
steil afwaarts en vormt hij den oorsprong der vorksgewijze 
verdeeling van de lahar Gedòg; dit bovenste gedeelte der kloof 
wordt aan de oostzijde begrensd door een loodregten, meer 
dan 100 voet hoogen wand, uit geribde trachiet-rots bestaande, 
welke zich vervolgens, als de westelijke helling des kraters, 
geheel en al uit enkele, de een boven den ander liggende rots- 
trappen gevormd, tot aan den hoogsten rand verheft. Alhier 
vonden wij wegen door wilde stieren (bantèng) gebaand, wier 
versche mest overal in het rond verspreid lag; wij volgden de 
wegen dezer dieren, die, geleid door hun instinct, overal de toe- 
gankelijkste plaatsen hadden gezocht en de loodregt afdalende 
rotswanden, even als verscheidene evenwijdig daarmede voort- 
loopende spleten op eene zeer behendige wijze hadden vermeden. 

Door jonge boschjes van Celtis, Acacia montana en andere 
boompjes, waaronder Glagah en enkele boomvarens worden 
aangetroffen, die deze helling bedekken, kwamen wij ten 
Sijs ure aan eenen scherp begrensden rand (zie het punt 


Ar djuro B 
Bh HEEN 7 \ lala 5 a 
F4, 


Indorvwati 


4 a 
mdj 


Kelut. Liguur 1 


Hi pr ij En 


LUID 
Keèlut, on #2 


eins Be 


* 


671 


gemerkt XIL op de situatie-schets), welke plotseling eindigt; 
ter diepte van verscheidene honderd voet beneden dezen rand, 
dus bijna loodregt beneden ons, ontwaarden wij een uitgestrekt, 
blaauwachtig groen meer! — hetwelk van rondsom door bijna 
kringvormige, onbeklimbaar steile wanden was omgeven en 
zich hier, in het diepste van den afgrond des kraters, eenzaam 
en geheimzinnig aan ons oog vertoonde. Hoe groot de verrassing 
ook mogt zijn, hoe liefelijk de spiegel van dit meer ons tegen- 
lachte, zoo vervulde zijn aanblik het hart met beklemdheid, 
als schuilde verraad en gevaar achter zijn lagchend gelaat; 
mijn voet brandde op deze gevaarvolle plaats en te sneller 
week ik van daar terug, toen ik met ontzetting gewaar werd, 
dat de gansche wand, avelke ter diepte van verscheidene hon- 
derd voet loodregt nederstortte, louter uit los zand bestond, 
waarop zich ter linker- en ter regterzijde de versche sporen van 
instortingen lieten zien. 

De Javanen, nog meer bevreesd dan ik, volgden mij; wij 
weken een honderd voet achterwaarts tusschen het geboomte, 
terwijl ik naar een veiliger standpunt omzag, ten einde mijne 
waarnemingen te kunnen doen. Onbeklimbaar steil verhieven 
zich de zuidelijke en de noordelijke spits, met derzelver zuilvor- 
mig geribde trachietwanden; iets verder noordwaarts van hier, 
meer naar de zijde van de noordelijke spits, stak een kleinere 
rotstop boven de zandlaag van den kraterrand uit, welke, 
naar het scheen, uit groote, onregelmatig teerlingvormige pris- 
mata bestond en een veiliger, vaster standpunt aanbood. Naar 
deze rotsspits IV (dezelfde, welke men van Kediri, in Figuur 4 
ter regterzijde van de noordspits 6, gewaar wordt) rigtte ik 
mijne schreden langs een weg, die beter voor gemzen dan 
voor menschen geschikt is; in eene schuine rigting klauterde 
ik onder den rand heen, welke hier ook aan de buitenzijde 
d. i. naar het westen, rotsachtig steil was en in verscheidene lood- 
regte, boven elkander gelegene trappen afdaalde. Slechts door 
eenige weinige Javanen, die mijne instrumenten droegen, bege- 
leid, bereikte ik ten 9 ure den rotstop, welke, indien hij niet, 
gelijk zoo even gezegd werd, uit enkele afzonderlijke brokken 


672 


was gebouwd, dan toch door splijting en afscheiding in enkele, 
afzonderlijke, langwerpige en onregelmatig vierkante massa’s 
verdeeld was en waarop ik slechts ter naauwernood ruimte 
genoeg vond om op het bovenste, kale plat, van ongeveer 5’ 
diameter, mijne instrumenten te stellen. Slechts weinige sporen 
van plantengroei, uit gras, mos en Polypodium vulcanicum 
bestaande, vertoonden zich in de holligheden en spleten der 
rotsen, welke uit trachiet-lava zijn gevormd. 

Alle toekomstige reizigers in deze streken wensch ik een 
langer oponthoud te dezer plaatse toe, en aarzel niet te 
verklaren, dat ik mij haastte om deze plaats zoo spoedig 
mogelijk te verlaten en, zoodra ik de allernoodigste waarnemingen 
had gemaakt, den ganschen goenoeng Kêloet den rug toe te 
keeren. Nog geen enkele vulkaan had, door zijne ontzettende 
woestheid, zulk eenen vrees verwekkenden indruk op mij gemaakt 
als de Kêloet. Het uitzigt, hetwelk men van dezen rotstop 
genoot, was schilderachtig, maar schrikbarend en inderdaad 
duizelingwekkend verheven. Aan alle zijden daalde de rots vele 
honderd voet loodregt benedenwaarts; schaduwrijke, sombere 
kloven, welker bodem het oog ter naauwernood kon bereiken, 
gaapten ons uit hare diepe afgronden aan; in onze onimiddel- 
lijke nabijheid verhieven zich onbeklimbare rotsspitsen, eene 
ten noorden (I.), eene ten zuiden (II) en eene derde ten 
oosten (IL vergel. Figuur 44) en tusschen deze rotsspitsen 
ingesloten, lag daar, diep in de kraterkolk, het onheilspellende 
meer, uit welks boezem reeds meer dan eenmaal verwoesting 
en verderf over het omliggende land was verspreid geworden, 
en dat, in engen kring, door een uit los zand opgeworpen muur, 
ter hoogte van 5 à 500 voet, was omringd, welke elk oogenblik 
dreigde in te storten. 

De hoogte van dit punt boven de oppervlakte der zee 
bedraagt 4,657 voet. (Barom. ten 9 ure 285,46, bij 18,7° 
temp., vrij en aan den barometer gehecht.) De noorderspits I 
vormt een hoek boven zijnen horizon van 12° 21’, de zuider- 
derspits Il een hoek van 4° 38’ en de oosterspits een hoek 
van Îf° 50, ten gevolge waarvan naar den aangenomen af- 


stand (Î = 900 1), IL — 1,800, III —= 2,450) de eerste 
200 voet hooger is dan het punt, waar ik mijne waarnemin- 
gen had gedaan, of 4,857 voet boven de oppervlakte der zee 
ligt, de tweede 140 voet (of 4,797’) en de derde 450 voet 
(of 5,107’ boven de zee). 

De oostelijke wand van het meer, tusschen deszelfs voet aan 
den waterkant en den bovensten rand, deed zich van hier ( IV.) 
voor onder een hoek van 14°45’ en de zuiderspits, gemeten 
van punt XII, maakte met haren voet, waarheen zij met een 
loodregten wand afdaalt, een hoek van 22° 50’; hiernaar gere- 
kend, bedraagt de loodregte hoogte van de eerstgenoemde (afstand 
van den bovensten rand 2,000’, van den ondersten rand 1,900) 
400 voet en van de laatstgenoemde (afstand van den top 1,400’, 
van deszelfs voet aan het water 1,200 voet) 500 voet boven 
de oppervlakte van het meer. De bijgevoegde situatie-teekening 
Fig. 45, B. zal den lezer een beter denkbeeld van de ligging 
van het meer en van de omringende streek verschaffen dan eene 
beschrijving daartoe in staat zou zijn. * 

Terwijl ik mijn togt langs den kraterrand voortzette, trachtte 


!) De eerste spits moet op de kaart ongeveer 209 voet verder noordwaarts gesteld 
worden; ter plaatse waar dezelve geteekend is, ligt de eerste rand of afhelling. 
kn} Aaike aanmerking. Deze kaart heb ik gemaakt naar de gemeten hoeken naar 
alle voorname en herkenbare punten van het gebergte, vergeleken met de peilingen, 
welke ik van omliggende plaatsen, op verschillende zijden, b. v. va ia a van 
Kediri, van Wêlingin en van den goenoeng Wilis (verg. Figuur 7, nr°. 6 en 7; Figuur 
17, 18), naar de vera Mende spitsen van den kraterrand Hp genomen; jn heb den 


naar de gemeten hoeken met den sextant bepaald, waaronder zij zich voordeden van 

plaatsen, welker afstand met eene genoegzame naauwkeurigheid bekend is. Ik zal 

den afstand dezer plaatsen door vergelijking van alle gedane waarnemingen nog 
n e 7 


loopig bepaalde ligging en afstand der drie hoogste rotstoppen, ten o 
elkander, I en IT — 2,550', II en III — 2,675’, was het niet moeijelijk, door en 
meten van hunne hoeken, de ligging der beklommen punten IV, V, XII, B en C te 
vinden en vervolgens, door voortgezette meting hunner azimuthhoeken, ook alle 
overige niet beklommen punten, even als de diameter van het meer in verschillende 
rigtingen te bepalen. Uithoofde dezer nog naauwkeuriger te bepalen afstanden, kan 
e rt slechts als eene benadering beschouwd worden; het meten eener basis op 
een dergelijk terrein was onmogelijk. 


674 


ik deszelfs vorm, zoo naauwkeurig zulks op die wijze mogelijk 
was, te bepalen. De krater is rond van omvang; zijn oostelijke 
oever en zijn oostelijke wand hebben eene bijna kringvormige 
rigting; zijn westelijke muur daarentegen strekt zich in eene 
regte rigting van het zuiden naar het noorden uit en vormt, 
behalve kleinere hoeken in de nabijheid van het noordelijke 
uiteinde, een grooteren voorsprong, welke van onze rotsspits 
(IV.) binnenwaarts loopt en als een scherpe hoek of kaap afdaalt. 
Tusschen dit vooruitstekend punt en den voet der noorderspits , 
welke zich hier tegenover steil verheft, loopt het meer iets 
‘smaller toe en vormt hetzelve zijne noordwestelijke bogt. Zijn 
grootste diameter van het zuidwesten naar het noordoosten is 
2,000 en zijne breedte van het oosten naar het westen 1,500 
à 1,800 voet. Nergens is tusschen den voet des ringmuurs en 
het water een oever te zien. De wanden verheffen zich onmid- 
dellijk uit het water en rijzen overal onbeklimbaar steil, op 
vele plaatsen volkomen loodregt, omhoog. Hier op deze rotsspits 
staan wij ongeveer op gelijke hoogte als de tegenover ons gelegen 
oostelijke en zuidoostelijke rand van het meer , derhalve niet min- 
der dan 400 voet boven deszelfs spiegel; zoo diep daalt de wand 
benedenwaarts en wel zoo steil, dat men zich voorover op den 
buik moet nederleggen, om, met het bovenlijf over den rand 
heengebogen, den voet des wands, welke door het water wordt 
ld, te kunnen gadeslaan. 

De kratermuur (welke het thans in den krater gelegen meer 
omringt) mag, op de meeste plaatsen, op die hoogte worden 
geschat; slechts op twee plaatsen, A en B, daalt dezelve lager 
neder en vormt hij insnijdingen of tusschenruimten, van welke 
B, het naast aan den voet der zuiderspits, ongeveer 200 voet 
en À hoogstens 100 voet boven den spiegel van het meer 
verheven zijn. Zeer steil, met bijna terrasvormige vooruit 
springende platten, uit op elkander gestapelde rotsbrokken 
daargesteld, daalt deze spits (IV.) naar de laatstgenoemde 
tusschenruimte benedenwaarts, welke, als een uiterst smalle, 
uit rotsbrokken op een gestapelde en van boven scherp toeloo- 
pende rand, zich in een halven kring naar de helling der 


bi / 


noordelijke spits uitstrekt en met zijne buitenwaarts gekeerde 
zijde bijna even steil in de kloof (lahar) Bedali afloopt als 
zulks met zijne binnenwaarts gekeerde zijde naar den oever 
van het meer het geval is, alwaar zijn wand zich bijna lood- 
regt naar beneden stort. Hij is slechts spaarzaam met woud- 
geboomte begroeid, hetwelk zich op eenige plaatsen tot aan 
het water uitstrekt. Misschien zou het mogelijk zijn over dezen 
lagen verbindingsdam tot aan de noorderspits te geraken, maar 
dit zou altijd met levensgevaar vergezeld gaan. Behalve de 
rotsbrokken van dezen dam en de opeengestapelde blokken, 
waaruit de spits, waarop wij onze waarnemingen hebben 
gemaakt, is zamengesteld, steken ook nábij de drie hoogste 
toppen des bergs, den noordelijken, den oostelijken en den 
zuidelijken top, compacte rotsmassa’s boven de zandlaag uit. 
De noordelijke en de zuidelijke top rijzen onmiddellijk van 
den oever van het meer naar hunne hoogste spitsen opwaarts, 
vormen steile wanden ter hoogte van 5 à 400 voet, en na ver- 
volgens in verscheidene rotstrappen naar achteren te zijn getreden, 
verheffen zij zich naar hunne hoogste punten. De oostelijke 
top ligt op eenigen afstand van den kraterrand, welke als een 
smal zandplateau voor dezen rotstop heenloopt en _ vervol 
gens, scherp begrensd, in den 400 voet hoogen wand van het 
meer afdaalt; deze top doet zich derhalve voor als ware hij 
boven op het zandterras geplaatst, hoewel het zich duidelijk 
laat zien, dat de benedenhelft, welke vroeger (even als die van 
den noordelijken en van den zuidelijken rotstop) tot op den 
bodem des kraters reikte, door zand overstelpt en onder het- 
zelve begraven is. Dit is de hoogste top van het gansche 
gebergte; hij verheft zich 450 voet boven het standpunt, 
waarop wij ons bevinden, terwijl deszelfs absolute hoogte, 
te rekenen van zijnen voet of van het zandplateau af (hetwelk 
aldaar iets hooger dan ons standpunt is), misschien 500 voet 
zal bedragen. Hij is afgebeeld in Figuur 44, alwaar a. a. 
geribde, een onduidelijken zuilenvorm vertoonende rotswanden 
beteekenen, en b. b. het zandplateau, welks scherp begrensde 
rand in den wand van het meer afdaalt. Dit zandplateau zet 


676 


zich van daar, met eene geringere breedte, naar den noor- 
dertop voort, maar vormt eerst (aan de noordoostelijke 
zijde van het meer) eene diepe tusschenruimte, waar achter, 
tusschen de toppen Ien III, eene groote kloof (lahar) *) berg- 
afwaarts loopt, alvorens hetzelve aan den binnenwand van den 
noordelijken top, gelijk in Figuur 43 wordt afgebeeld, weder 
te voorschijn treedt. Hier vormt hetzelve eene smalle zandlaag 
(b. b.), boven welke zich de rotsmassa’s (a. a.), waar het als 
binnenst bekleedsel tegen aan ligt, hoog verheffen. Ook aan 
deze rotsen bemerkt men eene zekere, hoewel geringe mate van 
regelmatige afzondering; zij vormen langwerpige, bijna cilinder- 
vormige massa’s, welke loodregt oprijzen en in eene stompe 
kruin eindigen. Het allerduidelijkst bemerkt men de afzondering 
der trachiet-wanden in enkele zuilen aan den zuidelijken top, 
alwaar zij zich in een zeer schoonen vorm, zoowel aan de buiten- 
waarts gekeerde westelijke helling, als mede aan den binnen- 
waarts gekeerden wand van dezen rotstop vertoont. De hoogste 
laag bestaat uit eene ongeveer 40 voet dikke zandbank; hierop 
volgt een voorsprong en dan eene tweede, ongeveer 60 voet 
dikke, zandlaag; hierop volgt wederom op nieuw een voorsprong, 
welke echter, even als de eerstgenoemde, in geene horizon- 
tale rigting loopt, maar glooijend, evenwijdig met de berghelling, 
afdaalt en met een scherp begrensden rand uitloopt; deze rand 
stort zich 400 voet diep, tot op den oever van het meer 
benedenwaarts, zet zich waarschijnlijk tot op eene gelijke diepte 
beneden den spiegel van het meer voort en vormt een naakte 
rotswand, die uit enkele, maar digt nevens elkander liggende 
trachiet-zuilen bestaat. Deze zijn vierkant, en staan loodregt en 
evenwijdig nevens elkander; hunne geledingen schijnen, bij eene 
dikte van 4 à 5 voet, eene lengte te bezitten van ongeveer 100 voet. 

Al het overige, uitgenomen deze rotsen, is met zand over- 


ä ) Mijne begeleiders noemden deze kloof lahar Soemoet en beweerden, dat zij zich 
in den kali Lekso uitstortte; dit kan echter niet die kali Lekso zijn, welke bezui- 
den Wêlingin loopt. Ik geloof veeleer, dat zij hare uitwatering heeft in de kali 
Konto, welke in haren loop langs den noordoostelijken en noordelijken voet van 
den Kêloet stroomt: ì 


677 


stelpt. De westelijke kratermuur is uit zand opgebouwd, even- 
eens als het oostelijke en zuidoostelijke gedeelte, in deszelfs 
gansche hoogte (van 400 voet), louter uit zand bestaat, aan 
welks kale wanden zich geen vast rotsgesteente laat ontdekken. 
Overal daarentegen zijn versche sporen van instortingen en 
afschilferingen te bespeuren, ja, op eenige plaatsen is de wand 
niet slechts loodregt, maar helt dezelve binnenwaarts over. 
Slechts op enkele plaatsen ontdekt men eenige struikgewassen, 
welke zich tot beneden aan den oever van het meer uitstrekken. 

Vooral is het de zuidoostelijke kraterrand, welke met een 
zeer scherpen rand en in een regelmatigen halven kring (om 
het meer) omloopt; deze scheidt zich van boven in eene lijn- 
regte rigting van het zandplateau af, hetwelk de ruimte, 
tusschen de zuidelijke en de oostelijke rotstop (L en HL) 
gelegen, vervult. Dit plateau heeft den vorm eener halve maan; 
deszelfs grootste breedte in het middengedeelte (zuidoostwaarts 
van het centrum van het meer), — alvorens hetzelve weder in 
de buitenwaarts dalende helling afloopt, — schijnt 4 à 500 voet 
te bedragen. Het is kaal, bezit geenen plantengroei hoegenaamd. 
Vier kleine kogelvormige toppen (n”. VIII, IX, X en XI, op de 
kaart) verheffen zich, in het midden dezer zandvlakte, op onge- 
lijke afstanden van elkander en zijn waarschijnlijk rotsspitsen van 
den voormaligen kratermuur, welke op een grooteren afstand 
van het meer dan de thans bestaande rand, van punt 1 tot III, 
voortliep en die later met zand werd overstelpt. 

Alvorens ons standpunt te verlaten, werpen wij nog een 
blik om ons heen. Diepe afgronden gapen ons aan, en steile 
rotstoppen verheffen zich rondom ons. Behalve de duizeling- 
wekkende diepe kloven en hare nevenspleten, leveren nog de 
menigte van rotshorens de bewijzen eener vreesselijke ver- 
woesting en verbrijzeling, welke het gebergte eenmaal onder- 
ging. Uitgenomen den top, waarop wij ons bevinden, verheffen 
zich nog: 2°. de noordwestelijke zandspits ne. VI; 5°. de noor- 
dertop n°. 1, aan welks oostelijke helling 4°. nog verscheidene 
nevenspitsen en steile geribde wanden oprijzen; 5’. de kleine 
rotsspits aan dén noordelijken wand der Bedali-kloof, tusschen 


678 


Len VI; 6%. de zuiderspits van het gebergte ue. Ill, waarop, 
dewijl dezelve stomper is dan de overigen, het zand bleef liggen, 
en de reeds vermelde zandbanken van 60 en 40 voet dikte 
uitmaakt; 7°. de spitse, zuilvormige oostelijke rotstop en 8,9, 
10 en 14°, de vier kleine toppen, welke uit het zuidoostelijke 
zandplateau uitsteken. 

De kracht der uitbarsting, welke de bergkruin van den Kêloet 
op die wijze verbrijzelde, moet verbazend groot zijn geweest, 
en de dampzuil moet den ganschen omtrek des kraters hebben 
vervuld. f 

Alles duidt aan, dat de zandmassa’s zich in eene ontzettende 
hoeveelheid naar alle zijden verbreidden , maar voornamelijk over 
den westelijken dwarsrand des kraters heenstroomden en alle 
rotsen overstelpten. Zelfs op de hooge zuiderspits vormt het 
zand zeer dikke lagen. 

Door dergelijke streken omringd, ten zuiden en ten noorden 
door 5 à 600 voet hooge, aan de meeste andere zijden door 
400 voet hooge, loodregte of bijna loodregt opstijgende wanden 
eng omsingeld, ligt daar het stille meer. Door geen oever om- 
zoomd, rijzen de wanden, vooral in het zuiden en in het zuid- 
oosten, onmiddellijk in een regelmatigen halven kring uit het 
water op. Slechts de wanden, welke de noordwestelijke bogt 
omsluiten, zijn iets minder steil; aan die zijde kan men tot op 
eene groote diepte in het buitengewoon heldere (helder groene) 
water zien en meent men ter diepte van 50 à 50 voet nog 
Conferven, of andere waterplanten, op de rotsen waar te nemen. 
Door de zonnestralen verlicht, heeft het eene kopergroene 
kleur, welke in de schaduw der rotswanden in het kobalt- 
blaauwe overgaat. Nergens wordt men den geringsten rimpel 
op den gladden waterspiegel gewaar; geene luchtbellen stijgen 
opwaarts; geen spoor van dampen! Eene doodsche rust bedekt 

meer; spiegelglad, doodstil ligt het daar neder, totdat de 
krachten, welke in de diepte onder hetzelve sluimeren, het 
eenmaal weder op nieuw beroeren. 

Naar regtstreeksche metingen ligt derhalve de kraterkloof, 
waar gisteren ons bivouak stond, 1,196 voet beneden het punt 


679 


IV van den westelijken kraterrand, welke op de meeste plaatsen 


_ zeer steil tot deze diepte afloopt; misschien, ja, waarschijnlijk 


moet men den bodem van het meer op eene diepte zoeken, 
welke gelijk staat met de hoogte der westelijke kraterkloof; 
uithoofde nu de kraterrand (namelijk, het gemeten punt IV) 
400 voet boven den spiegel van het meer ligt, zoo zouden wij 
voor de loodregte diepte van het water (1,196 — 400) niet min- 
der dan 796 voet bekomen. De steilte en de groote hoogte 
van de kraterwanden boven het water, waaruit zij, zonder 
een oever te bezitten, opwaarts stijgen, — de ligging en de 
gesteldheid van de westelijke kraterkloof, welke zich, beneden 
de steile westelijke helling van den muur, aan het oog voordoet 
als een gedeelte van een voormaligen, grooteren kraterbodem, 
maken het waarschijnlijk, dat het water deze diepte werkelijk 
heeft. Is dan de diameter van het meer (hetwelk men zich 
moet voorstellen als benedenwaarts in eene schuine rigting toe- 
loopende) van het zuidwesten naar het noordoosten — 2,000 
voet en van het westen naar het oosten — 1,700 voet juist, dan 
kan men de watermassa, bij benadering, op 1,804,270,000 
kubiek voet schatten. 


OVERZIGT DER GEMETEN HOOGTEN. 


PLAATSEN. Boven de spits IV./ Boven het meer.|Boven de opper- 

(Trigon.) (Trigon.) vlakte van de zee. 
Bivouak el in de kraterktoöf , 8 3,461 

Rotsspits IV van den westelijken 
wadies 5s ris î 400 4,657 
Verbindingsrug Kk. . 4 4,045 
Oostelijke rand van den kratermuur. weedd 400 | 4,657 
Noordelijken top ski ier wnd 200 600 4,857 
Zuidelijke top Ali rie niin 140 540 4,797 
Oostelijke dop: ke neten 450 850 | 5,107 
; | 


Wij verlieten ons gevaarlijk standpunt ten 10 ure en haalden 
eerst wederom vrij adem, toen wij den onheilspellenden rand op 


680 


eenige honderd voet afstands boven ons zagen. Niet voor Î ure 
maakten wij halt in de kloof der lahar Gedòg, op eene plaats 
waar de beek reeds verdwenen en in het zand weggesijpeld 
was. Vermoeidheid noodzaakte ons eenige rust te nemen; wij 
kozen deze plaats wit, dewijl ons hier minder gevaar bedreigde, 
hoewel de hitte, welke deels van den kalen zandbodem opsteeg, 
deels door de kale wanden werd teruggekaatst ons weinig ver- 
kwikking beloofde. Wij gunden ons zelven en onze koeli’s 
echter te dezer plaats een uur rust; spoedig was het bivouak 
opgeslagen en rijst- en koffijketels kookten weldra op het vuur. 
Te dezer plaatse % op Figuur 45, A, bedroeg de gemeten 
breedte der lahar 155 voet en de hoogte van de wanden der 
kloof 85 voet. Brandend heete stralen schoot de zon op ons 
neder en geen enkele boom werd hier gevonden, welks schadu- 
wen ons konden verkwikken. Te vergeefs wachtten wij op de 
aankomst onzer paarden; niettegenstaande hun het tegendeel 
was bevolen geworden, waren de Javanen met dezelven terug- 
gegaan. Wij zetteden derhalve ten 2 ure onzen togt over den 
verhitten zand- en steengrond der lahar te voet voort, en troffen 
onze paarden eerst diep beneden aan het vlak geworden uiteinde 
der lahar, alwaar dezelve reeds eene breedte van 500 voet 
bereikt, aan; zij werden ons van de zijde van Breni te ge- 
moet gevoerd. De zon was reeds diep gedaald en neigde ten 
ondergang achter de dampen, welke aan het benedengedeelte 
van den Wilis hingen. Hier zag ik voor het eerst een Javaasch 
hoofd in drift ontsteken. De Wêdono, namelijk , wiens voeten 
door het loopen gewond waren en die slechts ter naauwernood 
meer voort kon, deelde aan de drie ongehoorzame paarden- 
oppassers, die zich zelven meer gemak hadden bezorgd dan hem 
en mij, met eigen hand een pak slagen uit, hetgeen er regt 
kluchtig uitzag en bijna even geduldig werd verdragen als de 
eerzame Duitschers de klappen opnemen van hunne 56 geliefde 
vorsten en hertogen. Nadat de strafoefening was afgeloopen, 
waren beide partijën uiterst tevreden en vervolgden zij verder 
al schertsend hunnen weg. 


Toen wij de kloof verlieten en haren met wouden begroeiden 


681 


oever betraden, brak de nacht aan; uithoofde der duisternis en 
het gevaar van tijgers (waarvan deze wouden wemelen) zagen 
wij ons genoodzaakt fakkelen te ontsteken, bij wier schijnsel wij 
het woud doortrokken. Een reuk als van krengen vervulde de 
lucht; deze werd (naar de verzekering der Javanen) door niets 
anders veroorzaakt dan door de uitwaseming der bloemkolven van 
zekere Arumsoorten (Amorphophallus variabilis BL e. a), welke 
alhier menigvuldig voorkomen. Onze karavaan, beducht voor 
tijgers, zettede den togt, doch digt zaâmgedrongen voort en 
telkens, wanneer zich een geritsel in het woud deed hooren, ver- 
hieven de Javanen een vervaarlijk geschreeuw, hetwelk bijna 
onafgebroken tot aan Breni en tot heesch worden toe werd voort- 
gezet; daarenboven ging, op bevel van den Wèdono, ter weder- 
zijde van mijn paard, een Javaan met uitgetogen sabel ! ter mijner 
bedekking; de houding der Javanen bewees overigens zeer dui- 
delijk, dat het menigvuldig voorkomen van tijgers in deze streken 
hun bij ervaring bekend was. Wel behouden kwamen wij echter 
aan het dorp Breni, toen wij, ten 8 ure uit het woud tredende, de 
tallooze menigte van vriendelijke sterren gewaar werden, welke 
ons uit de heldere lucht toeblonken. 

Onder het geblaf der honden trokken wij de omheining van 
het kleine dorpje binnen, en namen wij plaats in het huis van het 
hoofd des dorps, hetwelk, zoo als gewoonlijk, uit eene bamboeshut 
bestond. In weerwil der harde legerstede, op een balé-balé, 
rustte ik met veel genoegen uit en genoot ik het aangename 
gevoel van het gezellige leven, nu ik weder vertrouwelijk onder 
menschen en aan een menschelijken haard gezeten was. Het 
weldadige van het gezellige verkeer deed zich hier te sterker 
gevoelen, naarmate de groep van hutten geringer, naarmate de 
ligging derzelven, in het midden van uitgestrekte wildernissen, 
eenzamer was. Ook scheen het alsof de gastheer en al zijn 
huisgedierte zich over ons bezoek verheugden; wel is waar, 
onze komst strekte ten verderve aan eenige gevederde bewoners 
dezer kolonie, eenige hoenders moesten er voor bloeden, ja, 
de levenskiem van verscheidene toekomstige geslachten werd, 
om onzent wille, reeds in het es vernietigd en moest in de pan 

\ 


682 


worden gebraden; wij troostten ons over onze gruwzaamheid 
met de noodzakelijkheid van het noodlot, dat te zijner tijd 
even zeer menschen als dieren verslindt. Wij bekwamen een 
vrij goed avondeten, waaraan, niettegenstaande de bekende 
spreuk: «vele koks, enz,» — ten minste tien verschillende 
scheikundigen, de Wêdono in eigen persoon daaronder begrepen, 
de hand gehad hadden; :) wij schreven en koutten voort tot 
aan middernacht met de Javanen, wier gesprek voornamelijk 
over tijgers en andere bewoners dezer wouden liep. 

Naar hun zeggen, komen in deze wouden de volgende groo- 
tere diersoorten voor, welke allen, met uitzondering van de 
apen, slechts des nachts rondzwerven: 41°. de aap Monjet 
(Cercopithecus ecynomolgus); 2°. de aap Loetoeng (Semnopi- 
thecus maurus); 5. de aap Kowi (Semnopithecus pyrrhus 
Horsf.), welke eene bruinachtig roode kleur heeft; 40. de aap 
Oewa-oewa (Hylobates leuciscus), die slechts zeldzaam wordt 
aangetroffen; 50, de aap Toekang (onbekend), welke veel over- 
eenkomst heeft met de vorige soort, maar geen geluid geeft; 60. her- 
ten; 70. reeën; 80, wilde zwijnen; 9o. Andjing adjag (Canis ruti- 
lans), wilde honden van eene roodachtige kleur; 10°. Andjing 
gigi (onbekend), eene kleinere hondensoort, roodachtig met dun- 
nen, kortharigen staart; 1de. het dier Loewak (Paradoxurus 
musanga), dat jagt maakt op hoenders; 120. Kantjil (Moschus 
javanicus), de kleine muskusree, wordt veelvuldig aangetroffen 
(zonder horens); 150. Bantèng (Bos sundaicus, Temm.); wilde 
koeijen, die zoowel op den Kêloet als op den Kawi veelvuldig 
worden gevonden; de stieren zijn zwart, met witte pooten, de 
koeijen bruinachtig rood; somtijds worden, naar men zegt, insge- 
lijks enkele zwarte koeijen gezien. Wilde buffels (karbouwen) 
ziet men hier niet, evenmin als rhinocerossen; voor 5 jaren 
werd er hier een geschoten, welke van het Zuidergebergte 
kwam (van den goenoeng Kidoel). Veel werd er gesproken van 
het dier Santèng, dat kleiner dan eene ree is, maar in gedaante 


!) IK ben in Europa, mij onder z. g. Christenen bevindende, nimmer met zulk 
eene gulle gastvrijheid onthaald geworden. — Goede J avanen! 


683 


overeen moet komen met een stier en ook horens heeft; niemand 
echter had het met eigen oogen gezien. Buitendien komen’ vier 
tijgersoorten voor, namelijk: 14». Matjan lorèk (Felis tigris), 
de koningstijger, met zwarte strepen op eene gele huid, die niet 
hoog kan klauteren; 45°. Matjan toetoel (Felis pardus), de 
panter, met zwarte vlekken op een geel vel, welke kleiner is 
dan de vorige; 16°. Matjan kombang (Felis pardus var. nigra), 
eene varieteit der vorige soort, waarmede zij geheel en al over- 
eenkomt, uitgenomen dat zij zwart is.t) Deze beide soorten 
zijn zeldzamer dan de koningstijger en kunnen tot in de hoogste 
toppen der boomen klimmen; 17°. Matjan gògor (Felis, onbe- 
kende soort), ter grootte van een hond, met kleine zwarte 
vlekken op een geel vel; zij is nog zeldzamer dan de vorige 
soorten; 180. Matjan sémpak (Felis minuta), de gewone 
wilde kat, welke veel voorkomt. 


Blitar, den J8tm September, J844. (Des middags.) 


Vroeg in den morgen vertrok ik van Breni en kwam ten 8 
ure alhier aan; hier heb ik de beschrijving der kraterkloof van 
eergisteren en die, welke ik gisteren in Breni heb ontworpen, 
in orde gebragt en met toevoegsels en verbeteringen tot de hier 
voorafgaande schets te zamen gesteld ; alvorens ik ter afreize naar 
Weêlingin mijn paard doe zadelen, wil ik nog dat weinige er 
bijvoegen, hetwelk ik omtrent de geschiedenis van den vulkaan 
heb kunnen vernemen. 


Uitbarstingen. 


(Uithoofde deze, in 1844, geschrevene schetsen eerst thans (in 
1850) in Europa gedrukt worden, ben ik in de gelegenheid 
verscheidene bijzonderheden nopens de geschiedenis des vul- 
kaans hierbij te voegen.) 

In 4000. Ongeveer in het jaar 1000 na Christus had, naar 


*) Dat de zwarte tijger slechts eene verscheidenheid (varietas) in kleur is van den 
matjan toetoel is bewezen geworden: eene gevangene zwarte tijgerin kreeg een 
gewoon gevlekt jong. 

44 


684 


luid eener Javasche kronijk, welke door Raflles 1) is medege- 
deeld geworden, eene groote uitbarsting uit den Kêloet plaats: 
«de eerste uitbarsting van den Kêloet, waarvan de overlevering 
melding maakt, heeft, naar men zegt, plaats gehad in dezen 
tijd» (tijdens de regering van Koedo laléjan, ongeveer ten jare 
927 der Javasche tijdrekening); «de ontploffingen kwamen ‚» 
naar men meldt, «overeen met het geluid van den donder en 
het gansche land werd door de uitgeworpene asch in de diepste 
duisternis gehuld.» 

In J8I4, op den 5te Junij, werd eene zeer fijne en ligte 
asch uitgeworpen, welke, naar Horsfield, uit zuivere aluinaarde 
bestond. 2) 

In J826, van den Iften tot den J4tr October, had eene 
hevige uitbarsting plaats, welker ontploffingen door geheel Oost- 
en Midden-Java gehoord werden, onder anderen ook op den 
„45% October, des morgens tusschen 9 en 10 ure, te Jogjakêrta. 2) 
Door geheel Oost-Java tot aan Banjoewangi was de lucht door 
de uitgeworpene asch verduisterd en werden tevens aardbevingen 
gevoeld. 

Volkomen ten zelfden tijde met den Kêloet had eene uit- 
barsting plaats wit den krater (eruptie kegel) Pakoeodjo van 
den Diëng, welke de residentiën van Midden-Java met asch 
overdekte (vergelijk Hoofdstuk L. p. 255). Opmerkenswaardig 
is het, dat uit twee vulkanen, welke, gelijk de Pakoeodjo en 
de Kêloet, 55 geographische mijlen van elkander verwijderd 
liggen, te gelijker tijd eene uitbarsting plaats greep, terwijl geen 
enkele der tusschen dezelven gelegen vuurspuwende bergen, 
wier kraters (gelijk die van den Sêndoro, Soembing, Oengaran, 
Merbaboe, Merapi, Lawoe) nog allen geopend zijn, daarin 
schijnt gedeeld te hebben! 

In 4835 had eene uitbarsting plaats, welke met de vorige 


*) History of Java II, p. 95. 

2) Verhandel. v. h. Bat. Genootsch. VIII. 

*) Naar luid der mededeelingen van den Gener. Maj. van der Wijck. Men zie ook 
de Jav. Cour. van den 18den en 25sten Oct. 1826. N° 42 en 43. 


685 


overeenkwam, maar minder hevig was; niettegenstaande alle 
navorschingen in verscheidene plaatsen van Kediri, zoo bij 
hoofden als bij mindere Javanen, heb ik noch den dag, noch 
de maand, waarin dezelve plaats greep, kunnen vernemen. 5) 
Wat betreft de werschijnselen, welke met deze gebeurtenis 
gepaard gingen, hieromtrent kwamen de opgaven der inboor- 
lingen zeer wel overeen en waren zij vrij duidelijk; ten opzigte 
der tijdrekening echter waren zij in de war. (Nopens den tijd, 
in welken de uitbarsting van 1825, naar luid der Javasche Cou- 
rant plaats greep, vergisten velen zich twee volle jaren/!.) 

Uit deze overeenstemmende opgaven der Javanen, voornamelijk 
der hoofden te Srêngat, Blitar en andere plaatsen, blijkt hoofd- 
zakelijk: 

Bij elke uitbarsting, zoowel de laatste als de voorlaatste, 
werden de blikken der aanschouwers het eerst naar den bergtop 
getrokken door ontploffingen, welke overeenkwamen met het 
gebulder van geschut, dat op een afstand wordt losgebrand. Het 
eerste, wat zij dan zagen, was vuur, nantelijk, vuur in de lucht, 
d. í. duizenden van stralen, vuurklompen en vonken, welke in 
bogen door de lucht vlogen, — benevens vuur aan de hellingen 
des bergs, waar het in stroomen van de kruin langs vloot (waar- 
schijnlijk was dit alles gloeijend zand, met enkele steenbrokken 
vermengd , welk een en ander deels in de lucht werd geslin- 
gerd, deels over den kraterrand heenvloeide en vervolgens in de 
lengte kloven benedenwaarts stroomde.) 

Door dit vuur werden, in de bovenste zonen van den berg, 
alle en in de beneden gedeelten van denzelyen die bosschen 
geheel en al en plotseling verbrand en verkoold, welke het naast 
aan de vuurstroomen grensden, en elke kiem van plantengroei 
werd vernietigd. De ontploffingen en hevige onderaardsche slagen 
hielden voortdurend aan en waren, in 1826, zoo hevig, dat zij 
op een lijnregten afstand van 50 geographische mijlen van den 
vulkaan, namelijk, te Banjoewangi werden gehoord, alwaar 
men dezelven voor het gebulder eener verwijderde kanonnade 
& E * 


1) In de Javasche Cour. van dit jaar heb ik geen berigt daar omtrent kunnen vinden, 


686 


hield. +) Later paarden zich aan het onderaardsche gedonder wer- 
kelijke donderslagen en uit de dik om de bergkruin zaâmgepakte 
wolken stortten plasregens, als waren het wolkbreuken, neder. 
Eerst later, eenigen tijd na het begin der uitbarsting, stroomden 
langs verscheidene zijden des vulkaans, — waar de groote hoofd- 
kloven naar beneden loopen, die (gelijk de lahar Soemoet aan 
de noordoostzijde, de lahar Bedali aan de noordwestzijde, de 
lahar Gedòg aan de west-zuidwestzijde) reeds boven in den kra- 
terrand ontspringen, — verbazend groote zand- en watermassa’s 
bergafwaarts, welke, zich meer uitbreidende, het vlakke land 
bedekten, de bebouwde velden verwoestten, sawa’s overstelpten, 
dorpen vernielden en zich eindelijk in de groote kali van Kediri 
(kali Brantês) stortten, welker wateren buiten hunne oevers tra- 
den, overstroomingen veroorzaakten en tot aan Soerabaja troebel 
werden. Eene groote menigte visch stierf of kwam bezwijmd 
aan de oppervlakte van het water; met groot gemak liet de- 
zelve zich vangen. Het nuttigen van deze visschen was den 
mensch mnadeelig, want honderden kwamen daardoor om het 
leven. De bandjers naderden vele dorpen, welke in de vlakte, 
om den voet des bergs, gelegen waren, zoo snel, dat aan geen 
vlugten kon gedacht worden. De grootste overstroomingen zou- 
den in het distrikt Srêngat hebben plaats gehad, derhalve ten 
zuidwesten van den berg, nam. aan die zijde, waar de lahar 
Gedòg gelegen is. 

Naar luid der berigten, welke de Javanen mij mededeelden, 
was deels grover, deels fijner op asch gelijkend vulkanisch zand 
in deze stroomen met het water tot pap of modder vermengd, 
welke, aan den voet des bergs aangekomen, nog dampend heet 
was; het water was geel gekleurd en scheen veel zwavelzuur 
te bevatten; het was zuur en bijtend; de pooten der buffels, 
door zulke stroomen verrast en omspoeld, waren daardoor als 
het ware afgeknaagd (of verbrand?) geworden. Het water der 
kali Brantês werd daardoor msgelijks zuur en gedurende verschei- 


: hed 
*) Zulks was insgelijks het geval te Jogjakêrta, op een gelijken afstand, maar 
westwaarts van den vulkaan gelegen. 


687 


dene dagen ondrinkbaar gemaakt, tot dat die waterstroomen, — 
nadat de toevloed van dergelijk water had opgehouden , — weg- 
geloopen waren en de zandstroomen , na het verdampen van het 
water dat zij bevatteden, in woestijnen van los en beweegbaar 
zand waren herschapen. Dergelijke zandvelden omsingelen den 
vulkaan aan de meeste zijden, voornamelijk in het westen en 
in het zuiden, ja, het gansche vlakland van Kediri bestaat uit 
dikke lagen van vulkanisch zand. 

Behalve kleinere steenen werden, bij die gelegenheid, ook vele 
grootere rotsbrokken, zoowel door het water voortgewenteld, als 
uit den krater opgeworpen en tot op een verren afstand voort- 
geslingerd. 

Bij de eruptie van 1826 werden, naar luid der berigten van 
den Regent van Kediri, door het zand voornamelijk de volgende 
verwoestingen aangerigt: 

1e. In het distrikt Srêngat en in Djambéjan, west-zuidwest- 
waarts van den berg werden door den stroom der lahar Gedòg, 
welke in de kali Brantês uitloopt, 150 bouw sawa’s, tot 20 ver- 
schillende dorpen behoorende, verwoest. Naar mededeelingen van 
den toenmaligen Resident van Kediri (den heer G. L. Baud) werd 
aan de west-zuidwestelijke zijde (waarschijnlijk door de lahar 
Gedòg, welker bovenste streken wij hebben leeren kennen), 
eene vroeger met planten bedekte vlakte, ter lengte van 18 en 
ter breede van 5 palen, in een zandmeer herschapen. 

‘2o. Door den stroom der lahar Bedali en der kali Konto, t) 
noordwestwaarts en noord-noordwestwaarts van den berg , werden 
in twee verschillende rigtingen verwoest: a. in het distrikt Papar 
170 bouw sawa’s van 50 dorpen; b. in het distrikt Soekorédjo 
150 bouw sawa’s van 15 dorpen. De met zand overstelpte 
rijstvelden (sawa’s) konden 6 jaren later nog niet bebouwd 
worden. 

Toen de Resident J. B. van Herwerden, in 1850, naar Kediri 


1) Deze beek stroomt voorbij den noordelijken voet van den Kêloet, breekt tusschen 
dezen berg en de noordwaarts van denzelven gelegene Loesonggo-keten heen, wendt 
zich vervolgenslangs den westelijken voet dezer keten en later noordwestwaarts naar 
de kali Brantês heen. 


688 


kwam, waren de verwoestingen nog in al derzelver uitgestrekt- 
heid zigtbaar. Hij geeft het jaar 1827 op, als dat, waarin 
de uitbarsting plaats greep (waarschijnlijk naar de onzekere 
berigten der inboorlingen). De vroeger hooge kraterrand zou bij 
die gelegenheid zijn ingestort, en de gedaante des kraters insge- 


„lijks eene groote verandering hebben ondergaan. Overigens stent, 


hetgeen deze uitmuntende opmerker mededeelt, zeer van nabij 
overeen met het door mij hiervoren vermelde. Zie Verhand. 
v. h. Batav. Genootschap t. XX. (Over het Tengersche gebergte.) 

Bij de eruptie van 1855 waren de verwoestingen niet 
veel geringer. 

Naar deze eenstemmige berigten blijkt, dat de uitbarstingen 
eensklaps plaats grijpen, zonder eenig voorteeken ; het meer, 
dat den krater vult, heeft geen tijd langzaam te verdampen, 
maar wordt door de opstijgende dampzuil , welke den bodem 
van hetzelve opent en doorbreekt, wit een gedreven en deels 
in de lucht opgestuwd, deels over den kraterrand uitgego- 
ten. Het loopt dan, opgeheven wordende , eerst over de laagste 
plaatsen van den rand, komt waarschijnlijk slechts zeer fijn ver- 
deeld in de lucht en gaat misschien voor een gedeelte te gelijker 
tijd, ten gevolge der buitengewone hitte, in damp over. De gloeijende 
zandmassa’s, welke met de dampzuil ten zelfden tijde opwellen 
en deels in de kloven wegvlieten, deels in de lucht worden 
opgeworpen, waaruit zij weder nedervallen, komen op dui- 
zenden van plaatsen met het water in aanraking en doen alsdan 
waarschijnlijk ook het nog vloeibare gedeelte van hetzelve in 
damp overgaan, waardoor de bergkruin in eene digte wolk 
wordt gehuld, die voortdurend op nieuw door de opschietende 
zandstralen wordt doorbroken. Bij het bekoelen valt dit 
water vervolgens als regen neder, en waarschijnlijk maakt 
dit gedeelte van het water, hetwelk eerst in damp is 
overgaan, de grootste hoeveelheid uit, terwijl daarentegen de 


Kleinste hoeveelheid, — na onmiddellijk over den rand des kra- 
ters te zijn gevloten, — den voet des bergs bereikt, zonder 


door de gloeihitte verdampt te zijn geworden. Ook de neder- 
gevallene regenstroomen worden vervolgens door het heete zand 


689 


op nieuw verhit en vlieten, met het zand vermengd, als een 
heeten modderstroom benedenwaarts. Het is duidelijk , en zulks 
wordt ook door de waarnemingen der Javanen: bevestigd, dat 
het eerst opgeheven water van het meer over de laagste plaatsen 
van den rand vloeit (waar de kloven ontspringen) en dat insge- 
lijks de later met het water vermengde zandstroomen de rigting 
dezer hoofdkloven volgen. Deze zijn: 4°, de lahar Gedòg, welke 
in de rigting van west ten zuiden naar de kali Brantês heen- 
vloeit en die wij in hare gansche eigendommelijkheid hebben 
leeren kennen; 2°. de lahar Bedali, welke noordwestwaarts naar 
de kali Braniès stroomt; 5% de lahar Soemoet; deze loopt in eene 
noordoostelijke rigting naar de kali Konto, naar de zijde van 
Ngantang heen; 40. eene kloof, die oostwaarts, digt langs de 
zuidzijde van den top IL verloopt, 5, de lahar Siwalan, welke 
nevens den top II naar het zuiden en bergafwaarts loopt, benevens 
nog eenige kleineren. Al deze lahar’s zijn van boven enge kanalen, 
zij worden allengskens breeder en vlakker en eindigen aan den 
voet des bergs, waar deze in het vlakland overgaat, in dorre, 
onvruchtbare ‚ slechts met Glagah-gras begroeide, streepvormige, 
zich verre in de lengte uitstrekkende zandvelden. Ontzettend 
groote zandmassa’s zijn ook in de bovenste gedeelten van het 
gebergte blijven liggen, niet slechts aan de hellingen , waar het 
water zich kanalen tusschen 100 voet hooge wanden heeft gegra- 
ven, maar zelfs op eenigen der hoogste rolstoppen, alwaar zij, 
in boven elkander rijzende verdiepingen, dikke lagen vormen. 
Naar mijn oordeel verklaart het bestaan van het meer, welks 
watermassa bij zijnen diameter van 1,500 à 2,000 voet en zijne 
aanmerkelijke diepte, — welke in geen geval minder kan zijn 
dan de hoogte der kraterwanden boven den spiegel van het 
water, namelijk 400 voet, maar die waarschijnlijk, gelijk 
vroeger is gezegd geworden, 796 voet bedraagt, — zeer groot 
moet zijn, op eene voldoende wijze al de verschijnselen, 
welke bij gelegenheid der uitbarstingen zijn waargenomen , zonder 
dat men behoeft aan te nemen, dat water, in een druipbaren 
toestand, uit de kraterkolk des vulkaans, — zoo tegenstrijdig 
met de eigenschap eens vuurspuwenden bergs, — zou stroo- 


690 


men. De watermassa van het meer kan op zich zelve reeds vol- 
doende worden geacht, om de overstroomingen in het diepland, 
rondom den berg, te veroorzaken, welke men heeft waargenomen 
en die zich toch immer slechts tot zekere streken bepaalden; 
hierbij moet niet uit het oog worden verloren, dat vele over- 
stroomingen van dezen aard ook ontstonden door het verhinderen 
van den afloop des waters, ten gevolge van het verstoppen der 
kanalen door zand, hetwelk op tweederlei wijze, deels (de grovere 
soort) naar beneden stroomde, deels (het fijnere zand) als aschregen 
uit de lucht nederviel. Al verminderde men mijne benadering no- 
pens de hoegrootheid der watermassa van het meer (op bladz. 679 
medegedeeld) — ten bedrage van 1,804,270,000 kub. voet, — met 
een derde, dan zal ook deze hoeveelheid (1,205 millioen) nog 
toereikend zijn om, bij plotselinge uitstrooming, groote ver- 
woestingen aan te rigten. Dat het water zuur was, werd zon- 
der twijfel veroorzaakt, doordien zekere stoffen in hetzelve 
waren opgenomen, die of met het zand vermengd waren, of in 
den vorm van damp, b. v. als zwavelzure dampen, of als zwa- 
veldampen, uit den vulkaan voortkwamen en in de menig- 
vuldigste aanraking met het water kwamen. Overigens is het 
aan geen twijfel onderhevig, dat de oorspronkelijke watermassa 
van het meer door de regens der vulkanische onweêrsbuijen, — 
welke zich vormden, ten gevolge van den waarschijnlijk in 
groote hoeveelheid uit het binnenste van den vulkaan opstijgen- 
den waterdamp, — werd vermeerderd. 

Het kan duidelijk worden aangetoond en ik heb de bewijs- 
gronden reeds elders te zamen gebragt, dat alle kratermeren op 
Java, waartoe insgelijks het meer van den Kéloet behoort (vóór 
ik denzelven bezocht had, was het bestaan van dit meer niet 
bekend), slechts uit atmospherisch water, of, met andere woor- 
den, uit regenwater door nederploffing uit wolken gevormd, be- 
staan. Dit vloeit, of sijpelt langs de hoogere gedeelten des vulkaans, 
rondom den krater gelegen, benedenwaarts en verzamelt zich 
op den tijdelijk gesloten bodem der ketelvormige, diepe ruimten 
en vormt, bij gebrek aan een uitloozingskanaal, een meer, 
Alle kraters op Java, waarin zich meren bevinden, zijn omringd 


id 


691 


door hooger stijgende bergtoppen, veelal met geboomte bedekt; 
uithoofde der groote hoogte, — de zone der wolken, — vormt zich 
aldaar bijna voortdurend nederploffing en vlieten menigwerf _ 
duidelijk beken langs dezelven benedenwaarts. Bij sommigen dezer 
meren stijgen, uit kleine spleten en reten van den bodem (zoo als 
bij velen in het Diëng-gebergte, in den têlaga Bodas) voortdurend 
dampen in geringe hoeveelheid op; deze deelen hun zuur (meestal 
zwavelig zuur) aan het water mede, dat velerlei bestanddeelen 
van vergane rotsen, als: aluinaarde , in opgelosten toestand bevat 
en dikwerf dergelijke, wit gekleurde bezinksels afzet, die, door de 
weêrkaatsing van het licht, aan deze meren den zonderlingen 
heldergroenen of witachtigen weêrschijn geven. Oorspronkelijk ech- 
ter was het water dezer meren, althans de grootste hoeveel- 
heid daarvan, zuiver atmospherisch water. Uithoofde van de 
ontoegankelijkheid van zijnen oever is het mij niet mogelijk 
geweest, het water van het meer op den Kèêloet te kunnen 
onderzoeken. 

Wildg, men aannemen, dat het water uit het binnenste des 
vulkaans oorspronkelijk in den vorm van damp opsteeg ‚ welke zich 
eerst boven tot water verdikte, ook dit moet verworpen worden, 
dewijl men hierbij van de veronderstelling zou uitgaan, dat er 
eene voortdurende gemeenschap met het binnenste des vulkaans 
zou bestaan; bestond er eene dergelijke gemeenschap, dan zou 
een gedeelte van het water weder trachten weg te vlieten, 
waarbij een onophoudelijke strijd tusschen de elasticiteit en de 
expansiekracht van den damp en de drukking van het indrin- 
gende water verondersteld moest worden, en hiervan is op de 
onbewegelijke, doodstille spiegels dezer meren nergens een spoor 
te bemerken. 

Eene andere vraag is deze: of de slechts tijdelijk verstopte 
bodem dezer meren niet den een of anderen tijd plotseling zou 
kunnen instorten, inzakken, en of alsdan de gansche water- 
massa van het meer niet eensklaps-in den afgrond des kraters 
zou kunnen verdwijnen, om aldaar, in den gloeijend heeten 
haard des vulkaans, door zijne plotselinge verandering in damp, 
de gansche uitbarsting, met al hare verschijnselen, te doen ont- 


692 


staan? — en of de bodem des kraters, na het uitwoeden der 
eruptie, na het verdampen van het water, zich niet op nieuw 
door de van alle zijden instortende zand- en lava-massa’s slui- 
ten, zich niet op nieuw met water, dat van de hooger liggende 
gedeelten des bergs van alle zijden weder in den ketel stroomt, 
zou kunnen vullen? — totdat de drukking van het immer 
hooger stijgende water zoo zeer is toegenomen, dat de bodem 
op nieuw wordt doorbroken en er eene nieuwe uitbarsting volgt? 

Thans is de bodem van het meer in den Kêloet blijkbaar 
gesloten, nergens heeft het meer eene zigtbare uitloozing ; — dood- 
stil ligt en zijn spiegel; maar zou het meer na eenige jaren, 
nadat het door den toevloed van de hooger gelegene bergtoppen, 
die hetzelve omringen, tot eene grootere hoogte is opgestegen, 
niet weder een dergelijk lot ondergaan als in 1811, in 1826 
en in 1855? Tusschen de eerste en de tweede uitbarsting 
verliepen 15 jaren, tusschen de tweede en de derde 9 jaren, 
en sedert de derde tot heden zijn ook reeds weder negen jaren 
verloopen, zonder dat eene uitbarsting heeft plaats gehad. 

Dit schreef ik in 1844. Thans kan ik hierbij voegen: sedert 
de uitbarsting van 1855 verliepen 15 jaren, totdat er weder 
eene nieuwe vreesselijke eruptie plaats greep! 

Op den 46** Mei, 4848 , was het, dat, des avonds tusschen 
7 en 9 ure, de Kêloet met ongehoorde woede op nieuw uitbarstte. 

De bronnen, door mij tot het zamenstellen van de hierna, 
volgende beses der uitbarsting gebezigd, bestonden in 
een aantal van 15 verschillende officiële berigten der Residenten 
van Soerabaja, Pasoeroean, Besoeki, Bagêlèn, Kadoe, Jogja- 
kêrta, Madioen, Patjitan, Kediri en van de Zuid- en Oostkust 
van Borneo, welke mij, bij missive van den Algem. Secretaris, 
gedagteekend: Buitenzorg, den 6» Julij, 1848, door de Indische 
Regering ten gebruike werden medegedeeld; benevens de Ja- 
vasche Courant van den 51*"" Mei, 1848, no. 44; die van den 
Tien Junij, ne. 46; die van den 4eter Julij, n°. 55 en die van 
den 6e September, n°. 72. 

De uitbarsting, welke, naar de verzekering der inboorlingen , 
heviger was dan alle anderen, die dezelve waren voorafgegaan, 


695 


ging vergezeld van een onderaardsch gedonder, hetwelk zoo 
geweldig was, dat niet slechts op Java, maar zelfs in een groot 
gedeelte van den Indischen Archipel, op een afstand van 12, 20, 
21, 29, 52, 57, 85, ja, 117 geographische mijlen, een geluid 
werd gehoord, hetgeen men overal hield voor losbrandingen 
van geschut van het zwaarste kaliber. Dit was, namelijk , het 
geval te Madioen, te Patjitan, te Besoeki, te Jogjakêrta, te 
Magelan, te Poerworèdjo, te Bandjermasin en te Makasar, welke 
plaatsen op de zoo even genoemde afstanden van den vulkaan 
gelegen zijn. 

Dit «geweldig todiuinboiden » hoorde men, des avonds van 
8 tot 11 ure, bij tusschenpoozen van ongeveer 10 minuten, 
door de gansche residentie Madioen; te Patjitan (des avonds 
ten 9 ure) beschouwde men hetzelve als noodschoten op zee; 
te Besoekì hoorde men (ten 9 ure) 2 dergelijke slagen of 
schoten; deze waren echter zoo sterk, dat de lampestolpen 
berstten en de hanglampen uit de haken, waaraan zij hingen, 
werden geligt; men voegt er bij, dat dit alléén door de «per- 
sing der lucht» werd veroorzaakt, en dat geene eigenlijke aard- 
beving gevoeld werd; van deze plaats af, welke op een afstand 
van 21 geographische mijlen van den Kéloet ligt, zag men 
in het west ten zuiden vuurstralen, welke veel overeenkomst 
met den bliksem hadden; het groote aantal vuurspuwende ber- 
gen, in deze residentie gelegen, bleef echter rustig; in de resi- 
dentie Jogjakérta (ten 9 ure) was het gebulder, hetwelk met 
afwisselende hevigheid bijna een uur lang aanhield, zoo volkomen 
overeenkomstig met een geschuigevaarte, dat de Regent van 
Kalasan zijne Barisan’s onder de wapenen bragt; men vermoedde, 
dat het geschut van het naburige fort Klaten gelost werd; te 
Magelan (op een afstand van 52 mijlen) werden ten 7 ure 
drie en ten 9 ure weder 20 à 50 zware kanonschoten gehoord, 
van welke sommigen door een ratelend geluid werden jwebded. 
zij waren zoo hevig, dat, ten gevolge van de «persing der 
lacht», zelfs de ienie de huizen rammelden; de nabij gele- 
gene vuurberg, de Merapi, bleef echter volkomen rustig; een 
gebulder , gelijkende op dat, hetwelk door het kanonvuur wordt 


694 


voortgebragt, werd (kort na 9 ure) insgelijks te Poerworédjo 
(in Bagêlèn, op een afstand van 57 mijlen van den Kêloet gele- 
gen) gehoord; ook te dezer plaatse werd een lichtend ver- 
schijnsel waargenomen en zachte aardbevingen bespeurd; uit 
Bandjermasin, op Borneo, 85 geographische mijlen van onzen 
berg verwijderd, werd door den aldaar regerenden Gouverneur 
berigt, dat des avonds, tusschen 91/, en 101/ ure, op verschei- 
dene plaatsen der residentie, en wel te gelijker tijd, een groot 
aantal (ongeveer een veertigtal) kanonschoten van het zwaarste 
kaliber werden gehoord, welke in eene zuidwestelijke rigting 
uit zee schenen te komen; al de op verkenning uitgezondene 
kruisbooten kwamen echter onverrigter zake weder binnen; te 
Makasar, op het eiland Celebes, dat 117 geographische mijlen 
van den Kêloet verwijdert ligt, vernam men omtrent ten 10/2 
ure dergelijke schoten; men vermoedde, dat zeeroovers in de 
nabijheid der Spermudes eilanden waren; de praoe’s, welke uit 
dien hoofde werden uitgezonden, vonden echter niets dergelijks, 
en keerden met de tijding terug, dat dergelijke schoten insge- 
lijks op andere eilanden waren gehoord geworden , als, op Kapo- 
posan, 50 engelsche mijlen van Makasar verwijderd, zonder 
dat men ook daar de oorzaak kende; naderhand ontving men 
berigt, dat hetzelfde te Bonthain en te Paré-paré het geval 
was geweest, hoewel beide plaatsen, het eene ten noorden en 
het andere ten zuiden, ver van elkander verwijderd liggen. In 
het westelijke gedeelte van Java daarentegen, b. v. te Batavia, 
hoewel deze plaats niet op grooteren afstand ligt dan Bandjer- 
masin, en veel naderbij is — een derde van dien afstand, — dan Ma- 
kasar, hoorde men niets van dergelijke schoten, ten bewijze dat 
het onderaardsche geluid zich slechts in bepaalde rigtingen (naar 
het oost-noordoosten, noordoosten) zoo ver had voortgeplant. 

In de nabijheid waargenomen, bood de uitbarsting de vol- 
gende verschijnselen aan. De eigenlijke, hevige uitbarsting duurde 
slechts van 7 tot 9 ure. 

Eerst des avonds ten 7 ure vernam men een onderaardsch ge- 
donder en te gelijker tijd werd men eene ontzagchelijke vuurmassa, 
welke uit den krater van den Kêloet opsteeg , gewaar , bestaande 


695 


uit gloeijende stoffen, als: asch, zand en steenen; de wouden 
van het gebergte, waarop dezelven nedervielen, werden hier- 
door verbrand en verwoest. De naastbij gelegene plaats, vanwaar 
men deze vuurmassa waarnam en alwaar dezelve duidelijk zigt- 
baar was, heet Ngantang; zij ligt, op een paar mijlen afstands, 
ten noordoosten van den vulkaan op een plateau, hetwelk 
slechts door de kali Konto van den ene voet van den 
Kêloet gescheiden is. 

(De uitgeworpene steenen, welke ik van daar heb bekomen, 
bestonden uit rapilli, welke slechts de grootte hadden eener 
erwt, en hoogstens die van teen ei; niet slechts kon men veld- 
spaath, hornblende, maar zelfs magneetijzer in dezelven onder- 
kennen, niettegenstaande zij even ligt en even poreus als 
puimsteen waren.) 

Ook van Modjokêrta (in het noord ten oosten , 62/4 mijlen) 
en van Kediri (in het westnoordwesten, 41/, mijlen van den 
vulkaan verwijderd) gezien, scheen de berg, tusschen 7 en 9 
ure, slechts ééne vuurmassa , dewijl de gloeijende uitwerpselen, 
die denzelven bedekten, ook de wouden in brand hadden gestoken; 
vreesselijke «bliksemstralen» zag men hoog in de lucht uit den 
krater opschieten. Aardbevingen werden echter niet bespeurd. 

De kloven, waardoor de beken afstroomen , werden door de 
uitgeworpene massa’s opgevuld en verstopt ; nu volgden (door het 
opgestuwde en zich vervolgens op eens een uitweg banende water 
aan al de zijden des bergs, welke vrij in het vlakland afdalen 
(van het zuiden, westen, tot in het noorden), ontzagchelijke 
overstroomingen en verwoestingen. — Tusschen den noordelijken 
voet van den Kêloet en de Loesonggo-keten blijft eene kloof 
geopend, waardoor de kali Konto het plateau van Ngantang 
verlaat; daar vooral deze kloof door de uitgeworpene massa’s 
van asch, zand en steenen verstopt moest geraken, zoo zwol, 
ten gevolge hiervan, de kali Konto 15 à 20, ja, op eenige 
plaatsen zelfs (te oordeelen, gelijk men verhaalt, naar de over- 
geblevene teekenen aan boomstammen) 40 à 60 voet boven 
haren gewonen stand; niet slechts werden door het opge- 
stuwde water vóór of boven den dam, maar ook, nadat deze 


696 


was doorgebroken (hetgeen op denzelfden avond van den 
AGten Mei plaats greep), beneden den dam zulke groote over- 
stroomingen veroorzaakt, dat vele palen in het rond alles door 
deze rivier werd onder water gezet. Eene verbazende menigte 
der grootste boomstammen werden door het water voortgesleurd, 
en tevens vulkanische uitwerpselen (asch, zand en steenen) 
heinde en verre zoowel over de wildernissen, als over de be- 
bouwde velden verspreid. Nadat het water was afgeloopen, zag 
men, onder dergelijke stoffen, ook 12 à 45 bouw rijstvelden, 
welke tot de dorpen Soember rèdjo en Kêsembon behoorden, 
begraven. Al ratelend kwam de vloed (bandjer) zoo plotseling 
te voorschijn, dat 22 bewoners van het eerstgenoemde dorp, 
hetwelk 2 palen van Kèsembon en 1 paal van de grenzen van 
het distrikt Ngantang en Kediri ligt, daardoor om het leven 
kwamen. 

Gelijke verwoestingen werden ook aan de andere zijden 
des bergs aangerigt, ter plaatse waar groote kloven, als 
uitloozings-kanalen van het afvlietend water, in het vlakland 
overgaan. 

Ook de groote bevaarbare rivier van Kediri, de «kali Brantês», 
die, den voet des bergs in een halven kring omsingelende, alle 
beken opneemt, welke van den Kêloet afstroomen , zwol in den- 
zelfden nacht (van den den Mei) zoo buitengewoon hoog op, 
voerde zulk eene groote menigte ontwortelde of afgebrokene 
boomstammen, benevens doode buffels, wilde stieren (bantèng’s), 
apen, schildpadden, krokodillen met zich voort, dat de groote 
brug bij Kediri (de grootste op het eiland Java) onder het 
gewigt dezer massa’s, welke de woedende stroom tegen dezelve 
aandreef, weldra bezweek en geheel en al werd vernietigd. 
Eene groote menigte visschen dreef of dood op de oppervlakte 
van het water (zoowel in de kali Brantês als in de kali Konto), 
of was zoodanig bedwelmd, dat men dezelve met de hand 
kon vangen. Door den daarin opgelosten modder was het 
water geheel en al zwart, laauw en rook het naar zwavelwater- 
stofgaz. 

In de nabijheid van Modjokerto (Djapan, in de residentie 


697 


Soerabaja) begon de rivier, — welke van Kediri tot aan cerst- 
gemelde plaats in haren gekromden loop een afstand van 15 
geographische mijlen aflegt, hoewel de lijnregte afstand tus- 
schen beide plaatsen slechis 9'/s mijlen bedraagt, — eerst den 
volgenden dag (den 17 Mei) des namiddags te stijgen, en 
bereikte zij des avonds, ten 7 ure, haar hoogste punt; te dien 
tijde had de stroom eene basotlend snelheid. Het water had 
eene zwarte kleur, als bleeke inkt, en leverde 25 procent fijn, 
vet bezinksel, hetwelk, nadat het water verdampt was, eene zeer 
fijne vulkanische asch bleek te zijn, waarin kleine brokjes puim- 
steen vermengd voorkwamen. In een arm van de delta dezer 
rivier, welke kali Gèmpol heet (op de grenzen van Soerabaja 
en Pasoeroean), dreven, in den nacht van den 17% op den 18°, 
behalve andere wilde dieren, ook een tijger en acht menschen- 
lijken mede in den stroom. 

Hoewel de vloed na den 17%" wederom op zijn gewoon peil 
daalde, zoo bleef het water echter nog gedurende tien dagen 
(tot op den 27°») zoo dik en zwart, dat het noch geschikt 
was om gedronken te worden, noch om er zich in te baden. 
Eene groote menigte. visschen, welke, gelijk verhaald wordt, 
wwaarschijnlijk door de zwavelachtige bestanddeelen van het 
water bedwelmd waren,» kon men bijna met de hand grijpen 
en werd zonder schade ‘voor de gezondheid gegeten 1). 

Op de zandbanken in de rivier en langs hare oevers, zag 
men, nadat het water gevallen was, zeer vele wilde boomen, 
meestendeels van de allerdikste soort, in het rond liggen; zij 
waren gedurende 24 uren, tijdens de rivier hare grootste snel- 
heid had bereikt, mede naar beneden gevoerd. 

Een aschregen werd eerst den volgenden dag (den 17%), 
des voormiddags, op twee verschillende plaatsen, op een afstand 
van 15 en van 20 geographische mijlen van den vulkaan waar- 
genomen: in de afdeeling Ponorogo (van Madioen), namelijk, 


1) Na de uitbarsting van 1826 en die van 1835 (zie hiervoren) was het nuttigen 
dezer visschen, gelijk verhaald wordt, nadeelig voor de gezondheid (misschien 
omdat te veel daarvan gegeten werd). 


698 


viel eene dunne aschlaag, en te Patjitan duurde een aschregen 
van des morgens vroeg tot bijna op den middag voort, ten 
gevolge waarvan de lucht nevelachtig en het gansche land- 
schap met eene grijze kleur overtogen werd. Gedurende twin- 
tig jaren had men aldaar geen dergelijk verschijnsel waarge-_ 
nomen. 

Deasch werd derhalve naar het westen gedreven over de streken, 
welke het naast aan den vulkaan lagen en die derhalve daarvan 
bevrijd bleven. (Eerst nadat het meer, hetwelk in den krater lag, 
ledig geloopen (of verdampt) was, kon de asch in een droogen 
toestand in de lucht opgeworpen worden.) 

Aardbevingen werden eerst den tweeden dag na de uitbarsting, 
in alle streken westwaarts van den vuurspuwenden berg, tot 
aan Bagêlèn waargenomen, namelijk, te Kediri (drie schokken, 
ten 11 ure, op den 18t2 Mei), te Madioen (een hevige schok, 
ten 11i/, ure), te Patjitan (een schok, welke langer dan 10 
sekonden duurde, tamelijk sterk was en tusschen 11 en 12 
ure gevoeld werd), te Jogjakèêrta (welke aldaar ten 141 ure werd 
bespeurd), te Magelan (tamelijk sterk ten 411/4 uur) en te 
Poerworêdjo (een ligte schok ten 11 ure). 

De Assistent-Resident van Malang begaf zich den 20sten Mei 
van Ngantang naar Kêsembon en aanschouwde de vreesselijke 
verwoestingen , welke de kali Konto aldaar had aangerigt. De 
rivier had toen, op eenige plaatsen, nog eene breedte van 1/, paal 
en het water zag er wit gekleurd uit. Alle selokan’s (water- 
leidingen) waren door de uitgeworpene massa’s verstopt geraakt 
en een reuk naar zwavel was over het gansche land verspreid. 
Er wordt verhaald, dat over den noordelijken rand des kraters 
(naar de zijde van Ngantang) geen water is heengestroomd (2). 
Op den 20str was de berg nog geheel en al in rook en damp 
gehuld en slechts bij tusschenpoozen zigtbaar. 

Behalve de verwoestingen bij Kêsembon (zie vroeger) wer- 
den, naar luid der ingezondene rapporten, nog de volgenden 
door de uitbarsting veroorzaakt. Naar de ligging der afdeelin- 
gen, van het zuiden westwaarts heen naar het noorden om den 
berg, geef ik dezelven alhier op. 


699 


In de afdeeling Blitar (welker hoofdplaatsen Weêlingin zuid- 
waarts en Blitar zuidwestwaarts van den berg gelegen zijn) 
werden de dorpen Semen, Weêlingin, benevens andere in de 
nabijheid van den Kêloet liggende plaatsen, geheel vernietigd; 
derzelver bewoners vloden heen; bijna alle bruggen, in de 
gansche streek tusschen de dorpen Wêlingin en Garoem, welke 
eene uitgestrektheid van 12 palen bedraagt, en waaronder zich 
eenige zeer groote bruggen bevonden, zijn door het water ver- 
nield geworden; alle koffijtuinen, tusschen deze dorpen gelegen, 
benevens vele anderen, zijn verwoest. De uit den krater geworpene 
steenen hebben de takken der Dadap-boomen, en door hunnen 
val met deze twijgen, de koffijboomen beschadigd; ook vele 
kaneeltuinen, welke de berigtgever acht dagen te voren nog 
zoo schoon zag staan, zijn vernield geworden. 

In de afdeeling Blitar zijn deels weggespoeld, deels door de 
hitte verzengd en verschroeid : 7 koffijtuinen , met 70,000 boomen 
en 582 bouw sawa’s; 45 buffels, benevens eene oude vrouw, 
zijn verdronken. 

In de afdeeling Paré (distrikt Srèngat, enz.), westzuidwest- 
waarts van den vulkaan, zijn door den vloed drie dorpen met 
45 huizen vernietigd en daarenboven 10 buffels, 5 paarden, 
25 schapen verdronken en 10,000 koffijboomen, benevens 
50 bouw sawa’s, vernield geworden. 

In de verwijderde regentschappen Ngrowo, Trengalek en 
Berbek heeft men geene schade geleden. Slechts twee met koffij 
beladene praoe’s, welke in de rivier lagen, werden door de 
groote massa boomstammen, welke de stroom mede afvoerde, 
verbrijzeld. 

In de afdeeling Kediri, ten westen en ten noordwesten van 
den berg, zijn zes dorpen door den stroom vernield geworden, 
waarbij elf menschen verdronken. 

(Gedurende de eerste dagen, welke na de uitbarsting volgden, 
was bijna de gansche bevolking der drie afdelingen, welke het 
meest hebben geleden, — namelijk: Blitar, Paré en Kediri, — 
op de been, ten einde de schade, aan de koffijtuinen, wegen 
en bruggen ondervonden, te herstellen.) 

45 


700 


In het distrikt Modjorêdjo (afdeeling Modjokêrto der resi- 
dentie Kediri) ten noordwesten en ten noord-noordwesten van 
den Kêloet, zijn, voornamelijk door de overstroomingen van de 
kali Konto, 125 bouw sawa’s en suikerplantaadjen vernield 
en met zand en asch overdekt geworden. De waterleiding Djo- 
gomajang, uit de kali Konto, was 200 roeden ver geheel 
en al digt gespoeld. 

Zoo eindigde deze uitbarsting, welker hevig woeden eigenlijk 
slechts een paar uren duurde, doch waardoor ten duidelijkste, 
ten gevolge der aangespoelde asch- en zandmassa’s, in vele 
streken eene ophooging van den bodem plaats greep. 

Drie en eene halve maand later wordt uit Kediri nog het 
volgende gemeld: «dat de berg Kêloet voortdurend blijken geeft 
van hevige onderaardsche werking; bij herhaling worden nog 
door dien berg groote massa’s water uitgeworpen, welke reeds 
meermalen overstroomingen hebben veroorzaakt; de wegen in 
het Blitarsche hebben hierdoor zeer geleden en vele bruggen, 
zoowel daar als aan den weg tusschen Ngrowo en de hoofd- 
plaats, zijn weggespoeld; de groote rivier van Kediri is op vele 
plaatsen opgevuld met modder en asch, welke door den berg 
werd uitgeworpen, zoodat hare bevaarbaarheid hierdoor niet 
weinig heeft geleden en bij herhaling ongelukken plaats hebben 
bij den afvoer van Gouvernements produkten en handelswaren. » 

(Javasche Courant, van den 6'** Sept, 1848 , n°. 72). 


Bijvoegsel tot de geschiedenis der uitbarsting van den 
Iften tot den J4t= October, J826. 


Dat destijds eene uitbarsting van den Pakoeodjo plaats greep, 
wordt nader bevestigd door een berigt, hetwelk de toenmalige 
Resident van Pekalongan, O. Holmberg de Beckfeldt, onder 
dagteekening van den 42% October, 1826, aan den Lieut. 
Gouverneur-Generaal over Neêrl.-Indië heeft gezonden. Dit berigt 
steunt op officiële mededeelingen van den lieutenant komman- 
dant Caveline, te Batoer, in welke plaats, hoog in het gebergte 
en noordwestwaarts van den Pakoeodjo gelegen , destijds (gedu- 


701 


rende den Javaschen oorlog) een fort was aangelegd, en wijders 
op die van Assistent-Resident van Karangkobar (Titsingh), 
die eenige dagen na het plaats grijpen dier gebeurtenis het 
gebergte bezocht. 

Deze mededeelingen komen hoofdzakelijk hierop neder. Gedu- 
rende den nacht van den 10% op den 44d" October (1826) 
werd men de eerste «schuddingen» van den Pakoeodjo gewaar; 
reeds ten 4 ure des morgens van den 11®* vernam men eenige 
geweldige ontploffingen, «slagen en schokken,» met dien ver- 
stande echter, dat de eigenlijke hevige uitbarsting, volgens den 
berigtgever van Batoer, eerst ten 6 ure des morgens aan- 
ving en tot 8 ure duurde. Omtrent dien tijd was het, namelijk 
ten 71, ure, dat men te Pekalongan, aan de noordkust, eene 
zware kanonnade hoorde, die uit eene oostwaarts gelegen 
streek scheen te komen. De Pakoeodjo ligt zuidwaarts van 
Pekalongan en de slagen, welke men aldaar vernam, kwamen 
misschien voort uit den Kêloet, aan welken vuurspuwenden 
berg insgelijks door den generaal van der Wijck de ontploffingen 
werden toegeschreven, welke hij te Jogjakêrta vernam. Daar 
echter het gebulder in allen gevalle een onderaardsch geluid 
was, waarschijnlijk voortgeplant door spleten, die ter diepte liggen 
van eenige mijlen en zich van den Kêloet tot den Pakoeodjo 
uitstrekken, zoo is het bijna onverschillig aan welken der beide 
bergen dit gebulder wordt toegeschreven. Na 8 ure werd alles 
weder stil in den Diëng, van welks talrijke bergen en kraters 
niet een in de uitbarsting van den Pakoeodjo had gedeeld. Ook 
in het vorige jaar moet de Pakoeodjo , naar luid dier berigtgevers, 
«mede eene soort van eruptie ondergaan hebben.» *) 


Latere aanmerking. De kleine, fijngebladerde boomsoort kajoe 
Anggring, welke de hoogere zonen van den g. Kêloet, even als de 


1) Deze berigten ben ik verschuldigd aan de welwillendheid van den heer Weitzel 
luitenant bij het corps Jagers, die zich bezig houdt met het beschrijven en voor de 
pers gereed maken van den Javaschen oorlog, gedurende de jaren 1825—1830 
gevoerd, en die de vriendelijkheid heeft gehad mij een afschrift der hierboven aan- 
gehaalde berigten mede te deelen. (Getrokken uit de nagelatene papieren van den 
Luitenant-Generaal Baron Merkus de Kock.) 


702 


hoogere streken der zuidzijde van den Merapi (zie hoofdstuk 1. bl. 
376), zoo bijzonder kenmerkt, heb ik, in mijne beschrijvingen, ov eral 
Celtis montana (nieuwe soort) aen. thans heet dezelve Para- 
sponia parviflora en is, als een nieuw geslacht, onder dezen naam 
door Professor Miquel beschreven in « Plante Junghuhnianae,» 
Leiden, 1851. p. 68. — Mijne in het tegenwoordige werk insgelijks 
herhaaldelijk genoemde Casuarina montana (Tjêmoro) heet thans 
Casuarina Junghuhniana, Mig. (le. p. 7); — mijne Primula impe- 
rialis: Cankrienia sind de Vr. we gen.) (Jaarboek van de Ko- 
nink. Nederl. Maat g van den tuinbouw, 1850, 
bl. 29—38.); — ijn _Anacyclodon pangens: Leucopogon javani- 
cus, de Vr., — en zoo zullen misschien nog meerdere door mij gebe- 
zigde planten-namen veranderingen ondergaan, naarmate de heeren 
Prof. en Drs. Miquel, de Vriese, Molkenboer, Oudemans, Dozij, 
Bentham, van den Bosch, Bruijn, — die zich met de bewerking van 
het door mij medegebragte herbarium bezig houden, — verder met 
dien arbeid zullen gevorderd zijn. 

Zoo ver hunne beschrijvigen, bij het ter perse zenden dezes, 
zullen gedrukt zijn, zal ik steeds de door hen aangenomene bena- 
mingen aanhalen, — zoo ver dit niet geschied is, zal ik de door mij 
gebezigde namen (volgens de op Java reeds door mij gemaakte voor- 
loopige bestemmingen) behouden, — welke dan later, indien zij in de 
beschrijvingen der genoemde kruidkundigen eene verandering mog- 
ten ondergaan hebben, in eene lijst, aan het slot van dit onderhavige 
werk (of hoofdstuk) te voegen, verbeterd zullen worden. 


WAN 
WG 
Kelut.Froeuur 15 
hd 


/ he NN SS | N f | 
5, en 11 AD o HENS DN 1 ; N 
5 ff DA Sl ENN 7 NN ZANSS MI \\ 
Sin 5 SEAN 


HEAR Gli) 
NN AN / 
mg DI HEN / GS Pe VV Wan MID 
GN AMES NINA SS MMES RS NS 
( 


f ( a: 
ANN IT Si ( rf 
Ke bene 


À 
\ ij NG 
NN 


df EEN 


ETEN 


N en ) 

Tk Us Mn | == | OS EN NN if 
ij / UZA OCO GGG EE N sl OA 1 
ij Î id RS E MEN lij SL A / 
AN TRSNNNS a St SS ID 


en 


NM 
| 
(id \ ee | DD 
RANNN ë NS HNT EESN EN il = = N 5 N Ip / | I/D 
SAN bi WEN 4 WEA INN N AI OD Of If 

AS SD ad S NN \ \N Wy , Of Wp 

EEE) 


(lS 
HE 


VE 
ee 


ee Sf 9 : Í EEn À ze SS SS en 5 
E UU (jb 5 v ji De ij NS dn s î \ NSS en 
Ez ME Ni EEN | /j 1 3 ek SNN BiA Zee ee 
SS EO ii A SSN NN 

end Ak = NSS î 
NSS 


Sl 


En 
SS Jij 
Ee 
ef 


JN 
Ì NE 
SE 


/f IN z 
INS 


pa SUI ' 


u 


Grens v.h.waler A 
cd 


Á eN f 


En De 
ke: B 


beij steiler wordt. 


ACHTSTE SCHETS. 
VULKAAN 55: KAWI O 


H. 8,820. 


oe grooter verscheidenheid er wordt opgemerkt, in 
den ger der ern rd i, der beedigd pk vaa 
u 


het kanaal omslui 
uit het ordre heen: de vide naar de wad 
worden opgevoerd, des te gewigtiger is het dien bouw 
door naauwkeurige metingen te bepalen.» 


(v. HumsoLpr.) 


Wélingin, den J8'm September, J844. 

Blitar had ik om 11/, ure verlaten en kwam alhier ten 4 ure 
aan. Dit dorp, in eene oostelijke rigting op een afstand van 
ongeveer 8 palen van Blitar verwijderd, ligt ten zuidwesten van 
den Kawi, zuid ten oosten van den Kêloet, en is 915 voet boven 
de oppervlakte der zee verheven. Tot op een afstand van eenige 
palen van Blitar kon men den weg met een rijtuig passeren; hij 
bleef overigens tot aan Weêlingin breed en goed onderhouden. 
Dezelve liep door een geheel vlak land, welks bodem veelal 
zandachtig, slechts hier en daar, in de onmiddellijke nabijheid 
van den weg, met koffijtuinen bebouwd was, maar overigens 
eene volslagen wildernis vormde; behalve de lahar Siwalan 
(eene vlakke, langs de zuidelijke helling van den Kêloet neder- 
waarts loopende zandstreep, grootendeels met Glagah begroeid, 
en in het midden waarvan eene kleine beek stroomt, welke 
veel overeenkomst heeft met de lahar Gedòg bij Breni) door- 
snijdt de weg vervolgens nog verscheidene beken, welke allen 
van het gebergte naar het zuiden, naar de dwars gerigte hoofd- 
beek, de kali Brantês, afstroomen; de grootste dezer beken, 
welke het naast bij Welingin is gelegen, heet kali Leso of 


704 


Lekso. Deze ontspringt op den woudrijken Kawi en overtreft 
door hare watermassa al de vorige beken, die haren oorsprong 
op den zandigen, barren goenoeng Kêloet hebben. Haar bed was 
ter diepte van 7 à 10 voet beneden de oppervlakte van den 
grond uitgegraven en opgevuld met rolsteenen, welke eene 
zwarte kleur bezittten en uit een fijnkorreligen, aan hornblende 
zeer rijken trachiet bestaan. De bergmassa’s der zuidkust bleven 
in deze streek even laag als vroeger, en deden zich aan het 
oog voor als een lang uitgestrekte, vlakke bergrug. 

Twee wegen strekken zich verder uit dan Wêlingin; een derzel- 
ven loopt naar het oosten, om den Kawi heen, naar het hoofddorp 
Kèpandjèn, in het zuidelijkste distrikt (Sendjoro) van het regent- 
schap Malang gelegen, — de andere loopt in eene noordelijke 
rigting over het tusschenland, tusschen de bergen Kêloet en Kawi, 
naar het dorp Ngantang, van waar men, tusschen de gebergten 
Kawi en Ardjoeno heen, in eene oostelijke rigting verder naar 
Batoe kan gaan. Langs beide wegen komt men over de grens- 
scheiding tusschen de residentien Kediri en Pasoeroean, welke 
van de zijde van den Kêloet in eene dwarsche rigting naar de 
kruin van den Kawi loopt, en zich van dezen laatsten in eene 
regte lijn naar het zuiden uitstrekt. Op den weg naar Ngan- 
tang is het laatste dorp, Garêsik genaamd, op een afstand 
van 8 palen van hier verwijderd, ongeveer op gelijken af- 
stand van beide plaatsen, namelijk Wêlingin en Ngantang, 
gelegen. De voet der beide gebergten, van den Kêloet in het 
westen en van den Kawi in het oosten liggende, welke aldaar te za- 
menloopen, — wordt alhier tot een vlak, zich ver uitstrekkend tus- 
schenland, dat slechts met eene zeer zachte glooijing allengskens 
naar beide zijden oprijst en ter naauwernood den naam van een 
verbindingsrug verdient. Zijne hoogte in het midden bij Garêsik , 
noordwaarts van hier, alwaar de wegpas over denzelven heen 
loopt, kan hoogstens 500 voet boven deze plaats, of 1,410 voet 
boven de oppervlakte der zee bedragen. Achter den zoom van 
dezen bergrug, die zich geheel vlak en in eene regte rigtìng 
uitstrekt, verheft zich (nader aan den voet van den Kêloet 
dan aan dien des Kawi) een kleine bergtop, goenoeng Garésik 


705 


geheeten. De Kêloet en de Kawi zijn derhalve de eenige bergen 
van eenig belang, welke men van Welingin bespeurt, van- 
waar zich de Kêloet aan het oog voordoet, gelijk wordt afge- 
schetst in de profielteekening Kéloet Figuur 3, en de Kawi 
gelijk wordt afgebeeld in Kawi Figuur 4. (Slechts bij zeer 
helder weder is, ver in het oosten, de Semeroe zigtbaar.) 

Beide wegen, zoowel die, welke naar Ngantang 1) als de 
andere, die naar Kêpandjèn voert, kunnen te paard worden 
bereden; ik zal echter geen van beiden volgen, maar beproeven 
om den Kawi langs deze zijde te beklimmen. Het is waar, de 
Javanen wenden alle pogingen aan om mij van dit voornemen 
af te brengen, ten welken einde zij, als naar gewoonte, de be- 
staande zwarigheden overdrijven: om van hier de kruin te be- 
reiken, zou men ten minste 6 dagen noodig hebben ; — alles was, 
naar hun zeggen, met wouden bedekt en nergens een pad te vin- 
den; — niemand had het ooit verder gebragt dan tot aan 7'a- 
wang, zoo heetten zij eene plaats aan den zuidwestelijken voet van 
den Kawi, waar vroeger een dorp had gestaan. De beste re- 
gel, welke een reiziger op Java kan volgen, is deze: bij het 
doen van reizen door het gebergte steeds zijne eigene meening te 
‚volgen ; dan komt men overal heen, waar men wil; terwijl geen 
enkele berg zou beklommen worden, wanneer men hunne 
meening volgt. Zonder mij verder hierdoor te laten ophouden, 
doe ik alle noodige toebereidselen voor de afreize, welke op 
morgen ochtend vroeg is bepaald, in gereedheid brengen; 
hiertoe toonen de Javanen zich ook volkomen bereid, nadat zij 
zich, namelijk, hebben overtuigd, dat hunne klaagliederen te 
vergeefs worden gezongen en dat zij, willens of onwillens, 
toch mede moeten. 

Wij voegen hierbij de volgende Figuren, ten einde den 
lezer met de uiterlijke gedaantesvan den Kawi bekend te ma- 
ken en verzoeken hem-de Figuren 5 en 6 bij het lezen der 
beschrijving van de bergkruin te willen vergelijken. 


1) De Europeërs laten in de uitspraak het Javasche ng gewoonlijk weg en zeg- 
gen: Antang. 


706 


Kawi Figuur 4. Profiel des bergs van Welingin gezien; 
« goenoeng Bokong in het noorden 201};° ten oosten; b goe- 
noeng Kawi (Boedak) in het noorden 50° ten oosten; c tot d 
goenoeng Bitrang in het noorden 541, tot 57° ten oosten. 

Kawì Figuur 2. De berg in het west ten noorden, van 
den pasanggrahan Brantês, bij Malang, gezien; a. en b. Bitrang ; 
e. en d. Kawi (Tjêmoro kêndêng); e. Bokong; f. Pandérman. 

Kawi Figuur 3. De goenoeng Bitrang van den top des 
Kawi gezien; (a. a. zijn tamelijk vlakke streken.) 

Kawi Figuur 4. Het Kawi-gebergte aan de noord-noord- 
oostelijke zijde, van de kruin Widodarèn van den Ardjoeno 
gezien; a. Bitrang; 6. Tjêmoro kêndêng; c. Boedak; d. Bokong. 

Kawi Figuur 5. Situatie-schets van het Kawi gebergte in 
het algemeen. (Alle hoogere zonen van het gansche gebergte 
bevattende.) 

Kawi Figuur 6. Situatie-schets van de kruin van den Kawi 
in het bijzonder. (De vierkanten zijn oude muren, ruïnen.) 


Op de kruin van den Kawi, den 20e September, J844. 


Vergezeld van den Bêkél 1) van het dorp, verliet ik gisteren 
(den 49de) Welingin vroeg in den morgen en legde nog een 
korten afstand, in eene noordoostelijke rigting naar den Kawi 
heen, te paard af; weldra zag ik mij genoodzaakt, uithoofde 
van de moeijelijkheid van het terrein, hef voorbeeld onzer dra- 
gers en der overige manschappen, die wij bij ons hadden om 
ons den weg te banen, te volgen en den togt te voet voort te 
zetten. Reeds op een korten afstand van het dorp verdwijnen 
alle sporen van bebouwing en wordt de plaats daarvan ingeno- 
men door wouden, die zich heinde en verre uitstrekken. Een 
dozijn Weêlinginers, die gisteren reeds waren vooruitgezonden, 
hadden in het kreupelhout en in het Glagah-gras dezer wouden 
eene opening (of, indien men wil, een weg) gehakt, ten gevolge 
Waarvan wij onzen togt eenigzins sneller konden voortzetten en 
wij, na ongeveer 11/, uur, in eene streek aankwamen, welke 


*) Hoofd, welke onmiddellijk volgt op het distrikshoofd (Wêdono.) 


707 


hoofdzakelijk met bamboes was begroeid en een eenigzins hoo- 
ger oprijzenden voorsprong aan den zuidwestelijken voet des 
bergs uitmaakte. Hij werd Tawang geheeten, naar den naam 
van een voormalig dorp, hetwelk eenige verwilderde vrucht- 
boomen, als het eenige teeken van zijn voormalig aanwezen, 
had achtergelaten. Dit was het verst verwijderde punt, waartoe 
de wegbaners waren gekomen en van nu af aan moesten wij 
ons voet voor voet een pad door het kreupelhout hakken; vijf 
man, met hakmessen gewapend, gingen tot dat einde vooruit, 
terwijl de overigen langzaam, de een achter den anderen, volgden. 
Wij kwamen door de met rolsteenen bezaaide beddingen van ver- 
scheidene beken, van welke de volgenden den meesten rijkdom 
aan water bezaten: fo. de kali Adirêngo, 20. de kali Géndjong a, die 
door eene tamelijk diepe, met woudgeboomte begroeide kloof 
vliet, en 50 de kali Géndjong b; de zoo evengenoemde beek, 
zijnde de laatste in deze rigting naar den berg heen, bereikten 
wij ten 10 ure. Zij stroomt over den bodem eener zeer diepe 
en breede kloof, welke hier tevens de grensscheiding uitmaakt 
tusschen de hoogere, lommerrijke, oorspronkelijke wouden en _ 
de lager gelegene, heete, in het kreupelhout nog met veel Glagah 
en bamboes vermengde bosschen, uit laag groeijend geboomte 
bestaande, waardoor wij ons met groote inspanning een weg 
hadden gebaand. Van nu af aan werd het immer gemakkelijker 
onzen togt door het woud voort te zetten ; naar gelang, namelijk, 
het woudgeboomte hooger, — alouder, de bodem donkerder, 
zwarter, rijker aan humus, en het lommerrijke duister, dat 
zich over denzelven verbreidde, somberder en minder afge- 
broken werd, — want in gelijke mate verdween het kreupelhout, 
hetwelk den reiziger, in de wildernissen der heete zone, zoo vele 
hinderpalen in den weg stelt. Nog hooger op werd het woud zelfs 
door bantèng-paden doorkruist; deze behoefden wij slechts te vol- 
gen, om, als over gebaande wegen, onzen togt snel voort te zetten. 

In de nabijheid der kali Géndjong werd eene reusachtige bam- 
boes-soort zeer menigvuldig aangetroffen , waaruit het woud, hier 
en daar, geheel en al bestond. De stengels dezer bamboes-soort , 
van welke de oudsten alhier 3/, voet in diameter hadden, lever- 


708 


den ons een voortreffelijk middel ter bewaring van het drink- 
water. In een oogenblik velden de Javanen een aantal dezer 
60 à 70 voet hooge reuzenhalmen, kapten tusschen hunne 
geledingen een dozijn 5 à 4 voet lange buizen, welke ik met 
water vullen en zekerheidshalve vooruit deed dragen. Wij 
hadden de kali, welke naar het zuidwesten stroomt, van den 
linker- naar den regteroever doorwaad, en namen nu onzen weg , 
in plaats van regtstreeks in eene noordoostelijke rigting naar de 
kruin op te klimmen, aanvankelijk noordwaarts heen, ten einde 
eerst de westelijke helling van den Kawi, de zijde, namelijk, 
welke naar den goenoeng Kêloet is gekeerd en die zacht glooi- 
jend oprijst, te bereiken, en vervolgens langs deze helling, 
welke vele vlakke voorsprongen vormt, naar de kruin op te 
klimmen. Wij volgden de paden der bantèng’s, wier instinct overal 
de gemakkelijkste en minst steile streken had weten te vinden, 
en kwamen uit de wouden, waarin de straks vermelde regtop 
groeijende reusachtige bamboes wies, weldra in een woud aan 
van eene veel lager groeijende bamboes-soort, welker halmen veel 
dunner, slanker en in wijde bogen naar buiten gekromd waren 
en die hier, in een buitengewoon vetten, rijken; donkerbruinen 
humus, afwisselend met eene kleine Areca en met enkele Pan- 
danus-struiken, tusschen Laurineën- en eikenwouden voorkwam, 

De buitengewoon vruchtbare bodem van den Kawi, welke 
vooral in de zone tusschen 2 en 4,500 voet (op welke hoogte de 
koffijboom het best tiert), uit eene losse, donkere woudaarde 
bestaat, deed ons met smart de opmerking maken , dat deze zacht 
glooijende hellingen zoo onbewoond, zoo onbebouwd zijn; wij vroe- 
gen ons af: waarom de koffijtuinen uit gindsche dorre zandvlakten 
van Blitar en van Kediri, met hunne menschelijke bewoners, niet 
liever hier heen werden verplaatst! Maar reeds boven Weêlingin, 
in de onmiddellijke nabijheid dezer plaats, alwaar de landstreek 
nog geheel en al vlak en ter naanwernood 1,200 voet hoog is, 
houden reeds alle sporen van menschelijk aanzijn op. 

Bij het verder klimmen kwamen wij aan eene lengte rib der 
westelijke helling, welke, naar mate dezelve hooger rees, allengs- 
kens smaller werd, en verder op een groot aantal vlakke voor- 


709 


sprongen vormde, zich derhalve terras- of trapvormig verhief. 

Ten 2 ure bereikten wij eene streek, alwaar, onder de 
eiken, nog veel bamboes werd aangetroffen; ook rotan slin- 
gerde zich nog in groote menigte door het woud en, niet- 
tegenstaande de hoogte van ongeveer 5,000 voet, gonsden vele 
muskieten in het rond, wier steken zeer pijnlijk waren. Ook 
spring-bloedzuigers worden hier niet gemist. Dat men muskieten, 
welke op zulk eene groote hoogte zeldzaam zijn, alhier ont- 
moet, wordt waarschijnlijk veroorzaakt en door de losse, 
steeds vochtige gesteldheid des bodems en door den mest der 
bantèng’s, welke alhier in groote hoeveelheid wordt aangetroffen , 
benevens db de menigte van bamboeshalmen, die overal op 
den bodem vermolmd in het rond liggen. 

Op een der voorsprongen, welke vlakker was en eene grootere 
ruimte bezat dan de overigen, troffen wij, ten 51/2 ure (op eene 
hoogte, welke naar schatting 5,500 à 6,000 voet bedroeg), tot 
onze verwondering eenige ruïnen van tempelen aan, die uit 
gehouwen kubieke steenen waren gebouwd geweest, doch tot 
op hunne grondvesten waren ingestort; er verhieven zich daar 
ter plaatse verscheidene door kunst geëffende, bevloerde en door 
verhoogde randen omgevene vierhoekige terrassen boven elkan- 
der, waarvan het middenste, hetwelk tevens het hoogste is, een 
kleinen tempel schijnt te hebben gedragen. Er waren nog trappen 
zigtbaar, welke aan alle vier zijden naar dit middenste terras 
hebben geleid , en welker leuningen met beeldhouwwerk en eenige 
standbeelden aan de hoeken versierd waren. Andere standbeelden 
lagen ten deele verbrijzeld in het rond; slechts eene trachiet- 
plaat, aan beide zijden met beeldhouwwerk in basreliefs bear- 
beid, was volkomen gaaf en onverminkt bewaard gebleven; zij 
stelde aan de eene zijde eene Siwa-figuur voor, terwijl de versier- 
selen aan de andere zijde uit karakters bestonden, die in allerlei rig- 
tingen door elkander geslingerd waren. Ik vond insgelijks een klein 
Doerga-beeld ter hoogte van slechts f voet, van binnen hol en 
van gebakken steenen vervaardigd, verborgen onder een vochtig 
bedek van’ struiken, kruiden, mos en slingerplanten, welke 
de aloude muren met een Sflerweligst bekleedsel _versie- 


710 


ren. t) Den Javanen van Weêlingin was de naam van dezen alou- 
den zetel van de godsvereering der Brahmanen onbekend ; geheel 
vergeten lag hij hierin de duistere wouden begraven en geen 
andere toegang leidde tot denzelven dan de paden der bantèng- 
koeijen, wier versche mest alhier op de terrassen in het rond 
verspreid lag. 

Langs dezelfde bergrib onzen weg vervolgende, kwamen wij, al 
hooger klimmende, nog over verscheidene vlakke voorsprongen , 
alvorens de eigenlijke kegel van den Kawi zich steiler begon te 
verheffen. Reeds ten 51j, ure begon er een zachte regen te vallen, 
ten gevolge waarvan de bodem moerassig en wij eindelijk geheelen 
al doornat werden. De Javanen, die, gelijk bekend is, zich hoogst 
ongaarne aan den regen blootgesteld zien , wilden overal, waar de 
helling slechts eenigermate vlak was, halt houden en hutten op- 
slaan; slechts met de grootste moeite dreef ik hen, tot 51/2 ure, 
tegen de helling op, en gaf toen, overtuigd zijnde, dat wij de 
kruin niet meer konden bereiken, de toestemming om halt te 
maken. 

In gestadigen regen en wolkennevel legerden wij ons aan eene 
steile helling, alwaar geen vlakken grond, ter breedte yan eene 
hand, te vinden was; wij haastten ons eene groote menigte 
schermachtige bladen der boomvarens te kappen, ten einde daar- 
uit een dak te vormen; op deze hoogte was hiertoe geen betere 
bouwstof te vinden. Ik liet de kleine hut onder den voorover hellen- 
den stam van een Agapetes-boom brengen en ontdeed mij allereerst 
van mijne natte kleederen 2), terwijl eenige andere Javanen hout 
bijeendroegen en vuren ontstaken, wier heldere vlammen weldra, 


MEE ED 14 er EN SO AE DA 1 1 se hie 1: 


85, IJ 88 

*) Vele reizigers en doant leden der natuurkundige commissie, welke de geberg- 
ten van Java en van Sumatra bezochten en alles niet zoodanig hadden ingerigt om 
ten allen tijde, b. v. in een waterdigten koffer, van leder vervaardigd, drooge kleederen 
met zich te voeren, hebben aan de gevolgen van het doornat worden het leven ver- 
loren. Zonder eenig nadeel draagt men natte kleederen, zoolang men in beweging 
blijft, maar zij hebben een des te nadeeligeren invloed , zoodra men zich niet van 
dezelven ontdoet, wanneer men de beweging staakt en halt maakt. Heeft men dan 
tevens eene grootere hoogte in het gebergte bereikt, zoo brengen zij eene koude te 
weeg, welke de tanden doet klapperen en — buikloop en koorts zijn er de gevol- 
gen van. 


» 


711 


tot vreugde van allen, op zes verschillende plaatsen opflikkerden. 
Intusschen verdeelden zich de wolken; hoorbaar suisde de wind 
door de Casuarina’s en weldra scheen de vriendelijke maan aan 
den door sterren verlichten hemel; alles voorspelde ons eenen 
schoonen morgen. Rijst en koffij werd nu gekookt en weldra 
vergaten wij, op een leger van boomvaren-bladeren , omringd door 
de knappende wachtvuren, alle moeijelijkheden des daags. 


Den 20 September. 


Onze hoop was verwezenlijkt geworden; een heldere, blaauwe 
hemel zag door het loofgewelf op ons neder, toen wij den 
volgenden morgen door het ochtendgezang der Muscicapa can- 
tatrie t) werden gewekt. De luije slapers, die nog om het vuur 
lagen te ronken, werden weldra door een ontbijt, uit koffij be- 
staande, verkwikt, — langzaam bragten zij den geringen last op 
hunne schouders en toonden zich vervolgens bereid om verder 
bergopwaarts te klimmen. Noordwaarts en in het noord ten wes- 
ten van de steile helling waarop wij ons bevonden, door eene diepe 
dalkloof daarvan gescheiden, ontwaarden wij de noordelijkste 
bergmassa van den Kawi, als eene lang uitgestrekte, bijna van het 
oosten naar het westen voortloopende bergnok , welker binnenste 
(naar ons toegekeerde) zijde tamelijk steil afdaalde. Mijne Wêlin- 
giners noemden dit gedeelte van het Kawi gebergte: goenoeng 
Radjégwêsi. 2) 

Ten 6 ure zetteden wij onzen togt bergopwaarts voort en 
drongen wij, immer nog de paden der bantèng’s volgende, verder 
door het woud; dit bestond alhier voornamelijk uit Agapetes 
vulgaris, Sciadophyllum-soorten en Casuarina montana. Met 
vreugde begroette ik den laatsten boom , dezen vertegenwoordiger 


1) Deze kleine bergzanger, welken men aan zijn eigendommelijk gezang ten allen 
tijde herkent, schijnt over gansch Java verbreid te zijn. Het liefst houdt hij zich 
in de zone tusschen 4 en 7,000 voetop, stijgt zeldzaam hooger en daalt slechts som- 
wijlen (bij zeer regen- of nevelachtig weder) lager. 

2) De eigenlijke naam van dit gebergte is: goenoeng Bokong; zoo wordt hetzelve 
door de bewoners der nabij gelegen dorpen Batoe en Ngantang geheeten, die den 
naam van Radjêgwêsi aan een gansch anderen berg geven. 


712 


van den lorken- en pijnboomvorm op Java, dien ik sedert 1858 
niet meer had gezien en die zoo eigenaardig op alle bergkruinen 
van Oost-Java, van den goenoeng Lawoe af, boven de zone 
van 5,000 voet te huis behoort. (Op den goenoeng Kéloet 
komt deze boomsoort, uithoofde van de geringe hoogte des 
bergs niet voor.) Al hooger klimmende, ontmoetteden wij eene 
Strobilanthes-soort, vonden wij Rubus-soorten, een kleinen Mela- 
stoma-boom, en enkele struiken der Antennaria javanica vertoon- 
den zich; eindelijk echter, ongeveer 700 voet beneden de hoogste 
kruin, begon het woud bijna uitsluitend uit eene soort van 
eikenboomen (Quercus pruinosa Bl) te bestaan, welke slechts 
50 voet hoog groeit, doch met een digt bladerengewelf bedekt 
is; de kromme alpenstammen dezer boomen waren met mos 
bedekt, terwijl eene menigte Usneën van hunne twijgen , welke 
een digt ineen gedrongen loofgewelf droegen, naar beneden 
hingen. Weldra bereikten wij de grens dezer wouden; door 
eene scherpe afscheidingslijn begrensd, hielden zij ongeveer 
200 voet beneden den hoogsten top eensklaps op, als waren 
zij geveld geworden; — zij werden hooger op vervangen 
door eene dorre helling, welke slechts met het bleekge- 
kleurde bosgras (Festuca nubigena) was begroeid en waarop 
wel eenige Casuarina’s, maar geen enkele eikenboom hier 
of daar verstrooid meer voorkomt. De eikenwouden vormden 
derhalve rondom den berg slechts een 4 à 500 voet breeden 
gordel of krans, waarboven de hoogste spits zich geheel kaal, 
of althans slechts met gindsche grassoort begroeid, ter hoogte 
van 200 voet verheft. Een scherp kontrast vormden de plant- 
aardige bekleedingen dezer beide, nevens elkander gelegene 
bergzonen aan het oog, — het donkergroene, lommerrijke 
loofgewelf. der eikenboomen en de bleeke, eer heldergrijs dan 
groen gekleurde grasbodem, zonder dat het doenlijk was eene 
natuurlijke verklaring voor het eensklaps ophouden, het plot- 
seling beperken der eikenwouden te vinden. 

Met verdubbelde nieuwsgierigheid, — reeds zoo nabij aan 
de kruin des bergs genaderd zijnde! — klommen wij nu tus- 
schen de grasbossen- bergwaarts op; weldra bevonden wij ons 


718 


op eene nok, welke eene halfcirkelvormige gedaante had en op 
welker noordelijkst gedeelte wij het eerst (ten 7 ure) aankwa- 
men. (Het was de westelijke helling van het noordelijke uit- 
einde der bergnok , langs welke wij den berg hadden beklommen.) 

Wij bevonden ons op den hoogsten, westelijken bergrug van 
den middensten en hoogsten der drie Kawi-bergtoppen, of, met 
andere woorden, op den eigenlijken Kawi. Even als zijne naastbij 
gelegene helling was hij slechts met bosgras begroeid. Er woei 
een snijdend koude wind, doch verheugd ons doel te hebben be- 
reikt, ijlden wij naar het ‘hoogste middengedeelte der berguok, 
welke verder naar het zuid-zuidoosten lag. Te dezer plaatse , waar 
de nok het breedst is, vonden wij nevens elkander twee vierkante, 
door muren omringde ruimten, welke door middel van openingen , 
in den vorm van deuren , met elkander in gemeenschap stonden en 
eene uitmuntende plaats opleverden om er ons bivouak in op te 
slaan. De ò à6 voet hooge muren, welke uit ruwe steenen en 
aarde waren opgebouwd, leverden eene beschutting voor den 
wind, terwijl de drooge grasbodem , door de zonnestralen besche- 
nen, eene verkwikkende warmte ontwikkelde. Terstond werden 
een aantal Javanen uitgezonden om boomtakken te kappen, ten 
einde daaruit, in de voor den wind beschutte hoeken der zoo even 
beschrevene ruimten, eenige hutten te bouwen; weder anderen 
ontvingen last drinkwater te halen uit eene bron, welke wij 
aan den noordoostelijken voet der nok hadden gezien, terwijl de 
overigen vuur aanlagen, of, ter bereiding van het nachtelijk 
leger en tot bedekking der hutten, gras sneden. Terwijl alle Java- 
nen aan den arbeid waren, repte ik mij om op een der hoogste 
plaatsen van den rand (of des muurs), welke eene breedte van 5 
voet had, mijne instrumenten te stellen, ten einde peilingen naar 
alle zigtbare gebergten te maken, zoolang de dampkring vrij 
van wolken was. Niet gering was mijne verwondering, toen ik 
hier, tusschen de grasbossen, welke de muren bedekken, een 
plantje vond, dat ik, in 1858, slechts op eenen enkelen berg 
(op den Têngger) aangetroffen en Anacyclodon pungens genoemd 
had, en dat hier met zijne witte bloempjes in grooten getale de 
oude muren versierde. Hoe zeldzaam deze plant moet voorko- 


714 


men, laat zich reeds hieruit opmaken, dewijl de Javanen 
geenen naam voor dezelve bezitten. Tot het Nieuw-Hollandsche 
geslacht der Epacrideae (tribus Styphelieae) behoorende, doet 
dit plantje zich door zijne stijve, in een stekel eindigende bla- 
deren , als een vreemdeling op Java kennen. (Leucop. jav. de Vr.) 

Aan de overzijde der diepe tusschenlanden, welke dezelven 
van den Kawi scheiden, werden wij de volgende bergen gewaar : 
den Wilis, den Kêloet, — den vijfvoudig getopten Ardjoeno, 
benevens de lang uitgestrekte, getande Andjosmoro keten, welke 
zich met de westelijke helling des laatsten verbindt, — den Sê- 
meroe, met het Tèngger gebergte, achter hetwelk ver in het 
oosten nog de Ajang oprees, De Kêloet, met zijnen zuidelijken en 
oostelijken top, deed zich in het west ten noorden verre bene- 
den den Kawi aan het oog voor, gelijk in Kéloet Figuur 4 
wordt voorgesteld; — hier tegenover lag in het noord-noordoost 
ten oosten, doch zeer duidelijk zigtbaar, de Ardjoeno, gelijk 
in Ardjoeno Figuur 4 wordt gezien ; — verder in het blaauwe 
verschiet de bergen Téngger en Sémeroe in cene oost, en 
oost-zuidoostelijke rigting, gelijk in Sémeroe F iguur J wordt 
afgeschetst. (In het journaal der gedane peilingen zijn de genomen 
azimuth-hoeken, benevens eenige hoogte-hoeken, volledig op- 
gegeven.) Zelfs de Lamongan, hoewel onzigtbaar, verried 
zijne ligging door de verticale dampzuil, welke hij van 
tijd tot tijd achter den zoom des goenoeng Tèngger uitbraakte. 
Ook op den Sêmeroe had eene uitbarsting plaats en ten 91/» ure 
kroonde hij zich met een vederbos. 

Zulk een vergezigt genoot men van deze plaats! Het is waar, 
van de diep beneden ons gelegene vlakten des lands was weinig 
meer dan hier en daar eene glinsterende sawa ‚ als een spiegel 
op een groen tapijt, zigtbaar; ook de ver verwijderde berg- 
toppen verbleekten in de blaauwe schemering, 1). maar des te 
duidelijker, in een levendig kontrast van zonneschijn en scha- 
duw, stelden zich de toppen en verschillende andere gedeelten 


*) In een blaauwachtigen, moeijelijk te beschrijven doorschijnenden nevel der he- 
nedengedeelten van den dampkring. 


715 


van het Kawi-gebergte zelf, welke in onze onmiddellijke nabij- 
heid gelegen waren, aan het oog voor; helder door de zonne- 
stralen verlicht, lag ook de Kêloet voor ons. Aan de zuidzijde 
van dezen laatstgenoemden berg ontwaarde men twee helder 
gekleurde strepen (zandstroomen , lahar’s), welke tusschen som- 
bere wouden bergafwaarts liepen; aan de andere zijden echter 
ontdekte men slechts onafgebrokene wouden. In het midden 
van dergelijke uitgestrekte wouden lag, aan den oostelijken 
voet van den Kêloet, in het west 15° ten noorden van hier, 
het kleine dorp Garêsik en wel reeds in het noorden der water- 
scheiding van de ineenloopende en vlak uitgebreide voeten van 
den Kêloet en van den Kawi; geen bergtop, geen heuvel was 
echter in de nabijheid van het dorp te onderkennen en de 
goenoeng Garêsik, welken wij van Weêlingin peilden, was mis- 
schien eene kruin van een meer noordwaarts gelegen gebergte. 
Van den noordelijken voet van den Kêloet strekt zich eene 
lage en zeer smalle bergnok , de goenoeng Loesonggo, naar het 
noord-noordoosten uit; dezelve loopt de lange, uitgetande And- 
josmoro keten tegemoet (zie Ardjoeno Figuur 4), welke zich, 
aan den voet van den Ardjoeno, westwaarts rigt; tusschen deze 
bergketen aan gene zijde en den Kèêloet en den Kawi aan deze 
zijde ingesloten, liggen de landschappen Ngantang en Bakir. 

Alle gebergten, welke wij van hier ontwaarden, lagen dieper 
dan de horizon van het standpunt waarop wij ons bevonden; 
slechts twee derzelven, namelijk, de Sèmeroe en de oostelijke 
kruin van den Ardjoeno, verhieven zich boven den horizon, 
de eerstgenoemde 45’ en de laatste 1° 2 minuten. 

De bergnok, op welks hoogste middengedeelte wij ons bevin- 
den en die meer bijzonderlijk den naam van goenoeng Boedak 
draagt, loopt naar de binnenzijde (namelijk, naar het oosten en 
naar het noordoosten) steil , als een kratermuur, benedenwaarts en 
omgeeft, in een halven kring , een vrij uitgebreiden, vlakken, met 
gras begroeiden bodem, welke door de Javanen Oro-oro wordt 
geheeten en die aan de tegenover gestelde zijde, d. i. in ‘het 
noordoosten, wederom door eene andere, meer wrongvormige, 
halfbolvormige bergmassa, goenoeng Tjêmoro kêndêng genaamd, 

46 


116 


begrensd wordt. De middenste bergmassa van den Kawi, van 
den Kawi bij uitnemendheid, bestaat: uit dezen goenoeng Tjè- 
moro kêndêng, in het oosten en in het noordoosten, uit den 
goenoeng Boedak, in het westen enin het zuidwesten, benevens 
uit het Oro-oro plat, tusschen beide de vorige bergen gelegen. 

Door middel van eene ongeveer 500 voet diepe tusschenruimte 
vereenigt hij zich met den goenoeng Bitrang, of met den zuide- 
lijken Kawi (in het zuiden 28° tot aan het zuiden 40° ten oosten 
van hier), terwijl de goenoeng Bokong (door sommigen insgelijks 
goenoeng Koekoesan en goenoeng Radjêgwèêsi geheeten), of de 
noordelijke Kawi, welke door eene nog diepere en breedere tus- 
schenruimte van denzelven gescheiden wordt, in de rigting van 
het noord-noordoosten tot aan het noordwesten voortloopt. Deze 
laatste gelijkt een smal, maar lang en met wouden begroeid 
bergjuk, dat, in eene dwarsche rigting ten opzigte van den mid- 
den-Kawi, ongeveer van het oost-noordoosten naar het west- 
zuidwesten loopt; de Bitrang daarentegen is een stompe kegel, 
welks schedel ongeveer 500 voet lager ligt (dan ons standpunt) 
en tamelijk vlakke ruimten vormt, met drie achter elkander 
liggende uitholingen, welke op kraters gelijken en naar het zuid- 
oosten of naar het oosten geopend schijnen te zijn. (Hij doet zich 
aan het oog voor zoo als in Kawi Figuur 3 wordt voorgesteld.) 

Mijne hoekmetingen en peilingen naar alle punten, die als 
door de natuur gevormde merken kunnen dienen, had ik ten 
einde gebragt, toen de Javanen met het opslaan eener kleine hut 
voor mij en andere hutten tot hun eigen gebruik gereed waren. 
Vrolijk brandden een aantal vuren in het rond, toen de water- 
dragers uit de Oro-oro vlakte terug kwamen en met een levendig 
hoezee ! werden begroet, want hunne bamboespijpen waren met 
het helderste water gevuld. Weldra stoomden een aantal potten 
over het vuur, en weltevredentegerden zich de Javanen in ver- 
scheidene groepen om hetzelve heen. 

Geen wolkje was nog in het uitspansel zigtbaar; eerst ten 
10 ure vertoonden zich enkele «zwemmende» wolken, die zich 
van lieverlede tot een geheel zamenvoegden, langzaam hooger 
 opstegen, doch eerst van 111/, ure af alle bergtoppen omhulden. 


717 


Door den oostewind voortgedreven, zweefden zij beurtelings 
over den Kawi heen en gaven aande zonnestralen gelegenheid 
door de tusschenruimten heen te schijnen en alsdan eene zeer 
groote, ja, stekende warmte te ontwikkelen, hoe koud het ook 
te gelijker tijd in de schadaw der hutten bleef. 

Intusschen was ons gezelschap vermeerderd geworden, door 
de aankomst van den Bêkêl van Batoe, die, ten gevolge van 
een bekomen bevel van den heer J. H. Dickelman, Assistent- 
Resident van Malang, door eenige Javanen begeleid, den berg 
langs de noordoostelijke helling had beklommen, Ik had, name- 
lijk, tot het volvoeren mijner onderneming de hulp ingeroepen 
van den Resident van Pasoeroean, den heer W. de Vogel, eu 
daarenboven den heer Dickelman in het bijzonder mijn voor- 
nemen bekend gemaakt, om, langs de tegenover gestelde 
zijde van den Kawi, naar de zijde van Malang heen, (ergens, 
want die streken waren mij nog volkomen onbekend) berg- 
afwaarts te klimmen en zag nu mijne wenschen verre boven 
mijne verwachting vervuld. De Bèkêl stelde zich, benevens een 
aantal koeli’s, ter mijner beschikking, ten gevolge waarvan de 
inrigting van mijn bivouak eene aanmerkelijke verbetering 
onderging. Zeer in het oog loopend was het onderscheid tus- 
schen de bewoners van de oostelijke, slechts spaarzaam bevolkte 
distrikten van Kediri (vanwaar ik gekomen was) en deze mannen 
uit Malang. Gene zijn arm, verslaafd aan het opium rooken 
en staan in het algemeen, zoo in beschaving als in zedelijkheid, 
verre beneden de bewoners van Malang. Uit dien hoofde had 
ik te Wêlingin slechts de allernoodwendigste levensbehoeften 
kunnen bekomen en sliep ik op den blooten grond. De Bèkêl van 
Batoer echter bragt hoofdkussens en andere zaken tot mijn gemak 
mede en verhaalde mij, dat ook de Wêdono van Ngantang op 
weg naar den Kawi was. 

Het bezoeken der Oro-vlakte werd door mij tot den volgenden 
dag uitgesteld; den dag mijner aankomst besteedde ik, behalve 
tot het doen van meteorologische waarnemingen, tot het onder- 
zoeken van onze nok zelve, ten einde hare betrekkelijke ligging, 
ten opzigte der nabij gelegene bergtoppen en hare verbinding 


718 


met dezelven, benevens hare plantaardige bekleeding, te leeren 
kennen. 

Deze nok (welker hoogste middengedeelte wij als standpunt 
onzer beschouwing hebben gekozen) heet: goenoeng Boedak. 
Zij vormt een halven kring, welks grootste bolrondheid naar 
het zuidwesten is gekeerd; naar deze zijde strekt zich de nok 
als de gewone helling eens kegelbergs uit, terwijl zij, aan de 
naar binnen gekeerde holle zijde, steil en als een muur afdaalt, 
waardoor zij zich als een voormalige Aratermuur doet kennen. 
Slechts op een paar plaatsen is deze wand beklimbaar, hoewel 
deszelfs rotsen overal met dunne aardlagen bedekt, met gras 
begroeid, ja, zelfs hier en daar met enkele Casuarina’s gekroond 
zijn. Weinig laat zich derhalve over het zamenstel van den ouden 
rotsmuur oordeelen ; het steilst en het meest rotsachtig is de wand 
in de streken, welke westwaarts van het middenpunt der Oro- 
oro vlakte zijn gelegen; daar ter plaatse bestaan de rotsen deels 
uit trachiet-lava, die in onregelmatige , teerlingvormige stukken 
is gespleten (Bat. n° 55.), deels uit trachiet, welke in dunne 
platen is afgescheiden, L. nr. 259 (Bat. n° 54.). Lava soorten, 
die later ontstaan, doch echter allen van trachitischen oorsprong 
zijn, worden, in enkele blokken, veelvuldig aan den voet des 
muurs aangetroffen, als: eene roodachtig bruine soort (Bat. 
n° 56.); eene andere met roode grondmassa en vergane, doffe 
veldspaathkristallen, L. n°, 240 (Bat. n° 57.); eene zeer poreuse, 
verslakte lava-soort, welke van zwavelachtige stoffen doortrok- 
ken isen reeds begint te verweren, L. n° 241 (Bat. n° 58.); bene- 
vens nog andere blokken, welke, reeds meer vergaan, den 
eindelijken Overgang in aarde daarstellen (Bat. n° 59.). 

Het noordelijke uiteinde van den muur ligt van hier in het 
noorden 45° ten westen; zijn oostelijk uiteinde in het noorden 
86° ten oosten. Van het eerstgenoemde uiteinde loopt dezelve 
met eene zachte kromming (zuid 48° oostwaarts) tot naar het punt 
vanwaar wij onze beschouwingen maken; hier heeft hij zijne 
grootste breedte, — dezelve bedraagt gemiddeld 55 voet, — is 
door kunst geëffend en in de reeds vroeger beschrevene twee vier- 
kante, door muren omringde ruimten herschapen; deze ruimten 


719 


hebben door middel van openingen, in den vorm van deuren; 
welke zich in het midden der dwarsloopende muren bevinden, 
gemeenschap met elkander; aan de zuidoostzijde worden, nevens 
de tweede ruimte, nog eenige geëffende en met steenen bevloerde 
terrassen gevonden , welke echter geene ringmuren meer hebben ; 
hier vond ik een enkel, uit tegelaarde gebakken beeld, hetwelk 
even als dat van gisteren, eene Doerga voorstelde; overigens 
werden hier geene versierselen gevonden; voor zoo verre de nok 
met deze terrassen bedekt is, loopt zij eerst naar het zuid- 
zuid-oosten, later zuid 55° ten oosten, wendt zich vervolgens, 
gedurig smaller wordende en lager nederwaarts dalende, naar het 
zuidoosten en eindigt in eenen eersten, zuidoostelijken hoek (in 
het zuid 60° ten oosten van hier); van dezen hoek daalt de nok 
steil nederwaarts, strekt zich dan weder op nieuw verder uit 
(doch bereikt eene geringere hoogte), terwijl zij zich eerst naar 
het oosten en later naar het noordoosten omwendt, totdat zij 
haar laatste, oostelijkst gelegen uiteinde bereikt. Dit uiteinde 
daalt in den vorm eener rotsspits (naar de binnenzijde als een 
muur zoo steil) nederwaarts en is met woud bedekt, terwijl de 
overige streken der nok slechts spaarzaam met bosgras zijn 
begroeid. Eene diepe kloof, waarin de kali Mitro ontspringt, 
strekt ten grens aan den binnenwaarts gekeerden voet van het 
oostelijke uiteinde des muurs en scheidt denzelven van den voet 
des goenoeng Tjêmoro kêndèng, welke, eene stompe, halfbol- 
vormige bergmassa vormende, in een vlakken, plateauvormig 
afgesneden schedel uitloopt. Het middengedeelte van dezen schedel 
wordt men tegenover de Gro-oro vlakte, in het noorden 55° ten 
oosten van dit punt, gewaar ; hetzelve ligt veel lager dan het stand- 
punt, waarop wij ons bevinden. Aan beide zijden des schedels 
blijven uitgestrekte, met gras begroeide plekken tusschen de eiken- 
wouden over, welke evenzeer het midden des schedels omkransen 
als zij de helling des bergs bedekken. Geene hoogstammige, maar 
digte, schaduwrijke wouden zijn het, welke tot aan het Oro-oro 
plateau afdalen en scherp begrensd van den grasbodem van dit 
plat zijn gescheiden. Gelijk de zuidoostelijke voet van dezen berg 
door de zoo even genoemde kloof der Mitro (in het noorden 


120 


821/,° ten oosten van hier) wordt begrensd, zoo is zulks insge- 
lijks het geval ten opzigte van den noordoostelijken voet, in het 
noorden 50° ten oosten van hier, door eene dergelijke kloof, 
waarin de kali Sibaloe ontspringt. Tusschen deze beide kloven 
breidt zich de zacht glooijende helling van den bergwrong uit, 
waardoor derhalve de Oro-oro vlakte aan hare noord-oostelijke 
zijde wordt begrensd, terwijl de voormalige kratermuur, of de 
bergnok , welke ons tot standpunt dient, in een wijden halven 
kring om hare westelijke en zuidwestelijke zijden heenloopt. +) 

Van de Sibaloekloof, aan den noordwestelijken voet van den 
goenoeng Tjêmoro kêndèng (in het noorden 50° ten oosten 
van hier), tot aanden voet van het noordelijke uiteinde van den 
kratermuur (in het noorden 11° ten westen van deze plaats), 
is de Oro-vlakte noch door eenen muur, noch door eenen berg 
begrensd, maar loopt dezelve aldaar uit in een eenigzins ver- 
hoogden rand, welke dwars, bijna regtstreeks oost en west, 
van het eene tot aan het andere der straks genoemde punten 
loopt. Met eene zachte glooijing stijgt de vlakte allengskens 
opwaarts naar dezen rand, waarop hier en daar eenige verstrooid 
staande Casuarina’s groeijen , en daalt vervolgens naar de noord- 
zijde eensklaps en in een enkel terras benedenwaarts. 

Binnen deze zoo even geschetste omtrekken, ligt, — als uit- 
makende den voormaligen kraterbodem , — de vlakte Oro-oro. Van 
deze hoogte gezien, doet zij zich tamelijk glad voor en ontwaart 
men slechts weinige oneffenheden des bodems. Drie kleine beek- 
kloven nemen echter haren oorsprong in dezelve: 1° eene der- 
zelven ontspringt ongeveer in het midden der Oro-oro vlakte, 
ter plaatse waar, aan de regterzijde (in het noorden 51° ten 
oosten), een enkele, oude Tjêmoro- boom staat, loopt vervolgens 
in de rigting van noord 50° ten oosten voort tot aan den linker- 
voet van den goenoeng Tjèmoro kêndêng, alwaar zij bekend 
is onder den naam van kali Sibaloe. Op eene plaats in deze 
kleine kloof of vore (in het noorden 28° ten oosten) is het 


*) Van de zijde van Malang kan slechts deze goenoeng Tjêmoro kêndêng waar- 
genomen worden, achter welken de kratermuur (uitgenomen zijn oostelijkste uit- 
einde) verborgen ligt. 


124 


water tot een poel te zamen geloopen; in dezelfde rigung als 
deze kloof, daalt (doch zeer zacht en van lieverlede) het grootste 
gedeelte van de oppervlakte van het Oro-oro plat benedenwaarts. 
2o. Tusschen de zuid-zuidoostelijkste (hoogste) streek van het 
Oro-oro platen den voet van den kratermuur , welke hetzelve 
begrenst , loopt de gedurig dieper wordende kloof benedenwaarts, 
waarin de kali Mitro ontspringt; in het bovengedeelte loopen 
eenige ketelvormige verzakkingen als nevenkloven in dezelve uit, 
en beneden vereenigt zich met haar: 5° eene zeer korte kloof, 
tusschen den binnenwaarts gekeerden voet van den goenoeng 
Tjêmoro kêndêng en de Oro-oro vlakte. De Mitrokloof stort zich 
vervolgens (aanvankelijk diep in den vorm eener spleet) langs de 
oostelijke helling des bergs benedenwaarts , terwijl die der Sibaloe 
langs de noord-noordoostelijke helling afdaalt. 

Op twee plaatsen der Oro-oro vlakte (vergelijk de situatieschets 
Kawi Figuur 6) bemerkt men vierkante, regelmatig gevormde, 
door muren , tot zekere hoogte , omringde ruimten, welke in eene 
aaneengeschakelde rij op elkander volgen en die, even als gind- 
sche op den kratermuur zich bevindende ruimten, door ingangen 
in den vorm van deuren met elkander verbonden zijn. 

Uitgenomen een klein middenplekje, hetwelk slechts een 
diameter van ongeveer 100’ heeft, en geheel en al kaal is (in het 
noorden 50° ten oosten van deze plaats) is de Oro-vlakte met gras 
begroeid, maar van alle geboomte ontbloot. Meer bleekgrijs dan 
groen gekleurd, ligt deze vlakte daar eenzaam, slechts een lust- 
perk voor herten. De dorheid van dit kleine, in het midden gelegene 
plekje, waar geen gras tiert, herinnert aan dergelijke plaatsen 
op andere gebergten van Java (op den Têlagabodas, den Wilis, 
den Diëng) waar mofeten worden gevonden en waar het tieren 
van planten door het uit den bodem opstijgende koolzuurgas 
wordt verhinderd ; misschien was ook deze plaats eenmaal, of is 
zij thans nog periodiek eene dergelijke mofetc. +) 

Hoofdzakelijk zijn het de bossen of eilanden der Festuca nu- 
bigena, welke (even als zij den ganschen westelijken kratermuur) 


t) Den volgenden dag was geen spoor van opstijgende gassoorten te dezer plaats 


te bespeuren, 


122 


ook de Oro-vlakte bedekken; behalve nog een paar andere 
grassoorten, worden onder hetzelve aangetroffen: Leucopogon 
javanicus, Viola, Plantago-soorten ; Gnaphalium gracile, Gentiana 
quadrifaria, Wahlenbergia gracilis, benevens eene Pteris-soort 
en eenige Compositae, terwijl op vele koele plaatsen, voorna- 
melijk aan den voet van den kratermuur , eene Ocymum-soort ,— 
welke, gelijk door de Javanen wordt beweerd, eene lekkernij 
voor herten is, — eene Senecio-achtige plant en de Euphorbia 
javanica groepsgewijs vereenigd voorkomen en 4 à 5 voet hooge 
kreupelboschjes vormen. Hier en daar ziet men een enkelen 
Hypericum javanicum-struik aan den wand groeijen. Bijna de 
eenige woudboomen, welke op deze hoogte worden aangetroffen, 
bestaan uit eiken en Casuarina’s; de laastgenoemden worden 
groepsgewijze aan den voet en aan den wand van den krater- 
muur gevonden; de eersten bedekken, behalve den ganschen 
Tjêmoro kêndêngberg, ook reeds het begin der Mitrokloof, dat 
binnen de Oro-vlakte is gelegen en zijn aldaar met eene even 
scherpe grenslijn van den met gras begroeiden bodem gescheiden 
als gindsch eikenbosch aan de buitenwaarts gekeerde hellingen, 
zonder dat ook slechts een enkele dier boomen deze grens 
overschrijdt. Het blinkende, bruinachtig groene loof is met eene 
menigte Usneën behangen , en daardoor witachtig geel bestippeld. 

Die scherpe afscheiding , tusschen het eikenwoud en den gras- 
bodem , blijft immer opmerkenswaardig. Neemt men als het 
waarschijnlijkste aan, dat de wouden voormaals den ganschen 
top hebben bedekt en dat zij op het bovenste gedeelte van den- 
zelven (en op de Oro-vlakte) eerst door menschenhand zijn 
geveld en elke kiem door den gloed des vuurs is vernietigd 
geworden, zoo moet zulks toch in een tijd zijn geschied, gedu- 
rende welken de Hindoe-godsdienst op Java nog in zwang was, 
derhalve reeds vóór 500 jaren (dewijl de bergtop sedert dien 
tijd niet meer werd bezocht; t) hierdoor wordt echter nog 
niet verklaard: welke oorzaken hebben verhinderd , dat de eiken- 

*) Slechts godsdienstige begrippen dreven den mensch naar deze hoogten, en ga- 
ven aanleiding tot het bouwen dier muren; zoodra echter deze beweegredenen ophiel- 


den en de bevolking tot den Islam overging, werd de Kawi verlaten; men weet 
toch, dat de mahomedaansche Javanen geenen bergtop vrijwillig beklimmen. 


723 


wouden zich gedurende dien langen tijd niet verder en niet hooger 
opwaarts hebben uitgebreid, ten einde ook dat geringe over- 
‘blijvende gedeelte van den bergtop, hetwelk slechts 5 à 500 voet 
hooger opstijgt, te bedekken? Opmerkenswaardig is het, dat 
het woud aan de buitenhelling juist op die hoogte eindigt, 
alwaar, aan de naar binnen gekeerde zijde van den bergtop, de 
voet van den muur in den kraterbodem overgaat en dat der- 
halve de nok van den bergtop benedenwaarts slechts zoo 
verre van wouden ontbloot is, als zij een smalle kratermuur 
vormt. Door eene even scherp geteekende grenslijn is, gelijk 
wij gezien hebben, de grasbodem der Oro-vlakte van de eiken- 
wouden des Tjêmoro kèndêng gescheiden. 

Deze omstandigheden herinneren ons aan dergelijke ver- 
schijnselen, welke b. v. in het middenpunt der kruin van den 
Mandalawangi, in de vlakte Aloen-aloen tusschen den Gèdé 
en den Sedaratoe, op eenige plaatsen van den Wilis, op 
den grasbodem van den ketel Tikêl Panggonan van het Diëng 
gebergte en op andere plaatsen worden waargenomen , allen 
voormalige kraterbodems, welke nimmer met boomen worden 
bedekt; hoe welig en digt ook de wouden aan de hellingen 
en aan de wanden in het rond tieren. Zouden misschien 
als oorzaken van dit verschijnsel niet medewerken: Î° de ge- 
steldheid des bodems, welke of uit steengruis bestaat, of met 
bijzondere bestanddeelen (zuren) is bezwangerd? Het is waar, 
de bodem der Oro-vlakte bestaat uit eene zeer dikke laag losse, 
vruchtbare aarde; — 2o het groote verschil tusschen de tem- 
peratuur des daags en des nachts van alle hooggelegene en 
vlakke streken, welke gedurende den nacht door uitstraling 
der warmte zeer verkoelen; 5o de bestaande holen onder deze 
bodems, welke misschien slechts dunne gewelven zijn ; 4o gas- 
soorten (b. v. koolzuur), welke zich in eene geringe hoeveelheid 
en onbemerkbaar uit dezelven ontwikkelen? Niettegenstaande 
dit alles, blijft de zaak zeer opmerkenswaardig en wordt zij op 
deze wijze niet ten volle verklaard. 

Een digt zamengepakt wolkendak had ons reeds van 12 ure 
af het gezigt op het diepland benomen; over onzen bergtop 


124 


zelven zwierven slechts enkele, zwemmende wolken (als het 
ware enkele deelen van den grooten voorraad), die ons nu 
eens in nevelen hulden, dan weder, in een onophoudelijk afwis- 
selend spel, plaats maakten voor de heldere zonnestralen. Er 
woei een zachte zuidoostewind. Ten 4 ure hoorden wij, diep 
onder ons, het ratelen des donders; — beneden ons lag alles 
in het duister, boven ons daarentegen werden de blaauwe ven- 
sters, tusschen de nevelen, voortdurend grooter. Met het vallen 
van den avond werd ook het diep beneden ons liggend wolken- 
dak van een gereten, de wolken pakten zich in den vorm 
van torens om het gebergte zamen; maar boven ons werd de 
lucht volkomen helder, de sikkel der maan werd zigtbaar en 
weldra omschemerde ons een door sterren verlichte nacht, 
terwijl de toenemeude koude (6,0° R. — 45,5° Fahr.) ons in 
de vertrouwelijke nabijheid ‘der vuren dreef, 

Wanneer eene gestadige ligchaamsbeweging den honger heeft 
opgewekt, hoe uitmuntend smaakt dan, op dergelijke koele berg- 
toppen, het eenvoudige maal? Hoe tevreden, met welk een 
opgeruimd gemoed rust men op deze hoogten, terwijl de wind 
zachtkens door de Casuarina’s ruischt en de sterren door het 
ligte, groene dak der hut heenschemeren? — Geen zwaar ge- 
welf van steen verbergt voor ons gezigt den vriendelijken aan- 
blik des hemels, geen zwaar dak drukt op ons, geene sombere 
muren sluiten eng om ons heen, men ademt vrij en'ligt boven 
den drukkenden dampkring der dieplanden, alwaar, — in 
duistere holen, welke zij huizen noemen, — de wantrouwige, 
naar hart en zin bekrompene menschen wonen. 


Op de kruin van den Kawi, den 24e September, 4844. 


Op een door het gesternte helder verlichten nacht was een 
koude morgen gevolgd; sedert gisteren avond had een zachte 
westewind gewaaid en echter was de temperatuur van den 
dampkring tot op 54,0° Fahr. gedaald. Geen enkel wolkje 
vertoonde zich, In de lagere zonen van den dampkring, bijna 
tot aan de hoogte van den top des Kawi, zweefde echter een 


125 


zekere damp, welke op verre afstanden slechts half doorzigtig 
was en zich langs den horizon in een volkomen regte, overal 
even hooge lijn uitstrekte; slechts twee bergtoppen , namelijk 
de Ardjoeno en de Sèmeroe verhieven zich boven deze damp- 
laag, waardoor men de dieplanden slechts onduidelijk, als door 
een dof vensterglas, gewaar werd. Iets duidelijker, en wel te 
meer naar gelang zij naderbij gelegen waren, schemerden 
de bergen Indorowàt en Kêloet door dezen damp of nevel, 
welke niet uit waterdamp scheen te bestaan en waarin hier en 
daar, in de diepte, enkele werkelijke wolken (cumuli) zwommen. 
Toen de zonneschijf den bovensten rand der damplaag had be- 
stegen, werd men in het westen de duidelijke, met een scher- 
pen omtrek voorziene kegelvormige schaduw van den Kawi 
gewaar, welke in deze nevelachtige lucht was geworpen, hoewel 
deze doorzigtig was en zich te dier plaatse geen zweem van 
wolken had gevormd. Zij leverde een hoogst eigendommelijk 
schouwspel op. 

Een buitengewoon zware dauw lag op het grasbekleedsel 
des bodems, waarop duizenden van waterdruppelen paarlden; _ 
de temperatuur der aarde, 2 voet beneden den beganen grond, 
bedroeg (in een donker gekleurden humusbodem) ten zelfden 
tijde —= 55,0° Fahr. Ten 7 ure begon een zachte oostewind 
te waaijen; de nevellaag trok op, verdween eindelijk en het 
dagelijksche spel der wolkenvorming vertoonde zich sedert 8 
ure weder op nieuw. Mijn vertrek had ik tot den volgenden 
dag uitgesteld, en nu het voornemen opgevat om, met den 
Bèkel van Batoe en zijne bijhebbende manschappen, langs de 
Malangsche zijde mijne afklimming van den Kawi te bewerkstelli- 
gen; ik zond bij gevolg mijne arme begeleiders uit Wêlingin, die 
mij gisteren op mijn moeitevollen togt zoo trouw ter zijde hadden 
gestaan, naar huis terug. Ik liet hen echter niet met ledige 
handen vertrekken , — en stelde mij nu onder de (quasi) bescher- 
ming van de bewoners der tegenover gestelde zijde des bergs. 

De werkzaamheden verbonden aan het opnemen der kruin, 
benevens aan het opmeten der Oro-vlakte, ten einde hare wer- 
kelijke grootte te leeren kennen, hebben mij bijna den gan- 


726 


schen dag bezig gehouden. Dwars door de vlakte, mat ik eene 
basis af a—c en behoefde, behalve de seinen aan de einden 
dezer basis, slechts nog een paar anderen d—e aan de noord- 
westelijke en zuidoostelijke grenzen der vlakte te steken, dewijl 
zoowel de ringmuur als de overige omstreken der Oro-vlakte 
een voldoend aantal herkenbare punten aanboden, welke tot 
natuurlijke seinpalen gebezigd konden worden. Den lezer naar 
de hier bijgevoegde situatie-schets Kawi Figuur 5 en 6 ver- 
wijzende , +) zal ik in geene uitvoerige beschrijving hieromtrent 
treden; ten einde echter het reeds in het bijzonder omtrent de 
Kawi-kruin en de Oro-vlakte medegedeelde eenige meerdere volle- 
digheid bij te zetten, deel ik nog de volgende opmerkingen mede. 

Het Oro-plat is geene horizontale vlakte; het is slechts in het 
midden werkelijk vlak, terwijl zijn omtrek daarentegen in een 
langzaam oprijzend, breede golven vormend terrein bestaat; de 
meer dan 5 voet dikke, donkerbruine humusbodem is slechts 
met bosgras begroeid en naar de zijden heen, aan den voet van 
den ringmuur, door groepen van Tjèmoro-boompjes omzoomd, 
welke laatstgenoemden zich insgelijks hier en daar aan de met 
gras begroeide helling van den wand, ter plaatse waar die met 
eene zachtere glooijing afwaarts loopt, verheffen. Eene zeer 
groote hoeveelheid uitwerpselen van herten ligt overal op den 
grasbodem verspreid, en doet deze plaats kennen als het gelief- 
koosde toevlugtsoord dezer dieren. Geene sporen van bantèng’s 
worden alhier aangetroffen. Overdwars genomen, naar het oost- 
noordoosten, is de ruimte, in zoo verre dezelve tamelijk vlak is, 
1,000 à 1,100 voet breed (de afgemetene basis van a, in de rigting 
van noord 76° ten oosten, tot aan c was 950’ lang); de grootste 
diameter in de lengte, in derigting van noord 24° ten oosten, 
tot aan den dwars loopenden, eensklaps afdalenden rand be- 
draagt 2,000 voet (van d tot e: 1,800 voet). De horizontale 
afstand, van den kratermuur tot aan den voet van den tegenover 
liggenden berg, bedraagt: 1,800 voet, terwijl de beide (noor- 
delijke en oostelijke) uiteinden van den muur, in de rigting van 


') Deze werd op den bergtop zelven ontworpen en later afgewerkt. 


Aawt. Liguur 1. 


En 
en 


Awr, Liguur 2 


en 


Aan, di iguur 


ELI 


ú aen Bes 
SN Oe 
AC Ee AT 4 
Haa Baar ECN NIN OD 


se 
NEN 
ENIS 


AN 


nn SN en En Ke ANN 
SNN 
7 3 Se NS jp N j ES 


fp 


/ 
AN 


Aawt, Liguur ó 


A 


if 


Ee 
nn 


4 
/, 


\ 
A 


ij 
\ 


0 
0 

/ 
Ni 
\N 
NN 

Ik 


\ \N 
SIN 


Ed 

NONE EN he SNIK | Zn 

ee : ; A k EN SN | 
SSN 


ENGEN 
EEN 


| 
Ik 


vi 


g 


NS 
VE 


EAN 


& 


Ba, NW AN! 


ed NES EN 
INTEIENES / ES 
SNANIN RNN BE Pe 5 EE En 
SINANN SNN S | NES eN: een 5 


VV 

/ SSS 

ij NT SSN 
i, &, 


/ 


Tir 


ES in 


{ 
ARL 


} UID UD 
WIID Mit 
AN 


LI 
l/ 


In 
11 


/j 
(/ 


5 \ SSS 
5 SERSE 
NIS u 
NDE 
RNN IN 
in re 
NEN 


AK 
/ 1 


727 

noord 60° ten westen: 4,270 voet van elkander verwijderd 
liggen; dit is derhalve de bovenste diameter der krateropening 
in deze rigting. De hoogte boven de oppervlakte der zee van 
het punt 5 (bij den alléén staanden Tjêmoro-boom) bedraagt 
8,280 voet (barom.); hier boven verheft zich derhalve het hoogst 
gelegen punt van den kratermuur in het westen, — hetwelk 
8,820 voet hoog is, — 940 voet, en de wrongvormige goenoeng 
Tjèmoro kêndèng in het noordoosten slechts ongeveer 500 voet 

Behalve de reeds vermelde twee plaatsen, alwaar de door 
kunst geëffende en door lage muren omringde vierkante ruimten 
worden aangetroffen (die echter geheel vervallen en met gras 
begroeid zijn), levert dit oord nog een ander bewijs van voor- 
malige menschelijke bedrijvigheid. Op een geringen afstand, 
namelijk ‚ noordwestwaarts van den alléén staanden ouden boom 
ligt, in dat gedeelte der vlakte, alwaar dezelve reeds naar den 
voet van den kratermuur begint op te stijgen, eene inzakking 
of een kleine dalketel, welke zich naar beneden in de kloof 
der kali Sibaloe verlengt; terwijl het van lieverlede uit den 
bodem voortsijpelende water het beekje dezer kloof voedt, 
zoo is de verzakking aan het bovengedeelte nog droog. Door 
eenige met muren omringde vierkante ruimten, verkrijgt men 
(noordwestwaarts in deze verdieping) toegang tot een hooger 
terrasvormig gebouw, hetwelk, uit ruwe steenen vervaardigd, 
uit trapvormig boven elkander oprijzende verdiepingen is gevormd. 

Op het bovenste en kleinste terras ligt eene langwerpig vier- 
kante verhooging, als een grafheuvel gevormd, aan welken echter, 
uitgenomen eenige regtop staande langwerpige trachietsteenen, 
“geene versierselen wordenbespeurd. Welig is dit eenvoudige, aloude 
gedenkteeken met planten en met gras begroeid, terwijl in de 
diepten van den kleinen ketel, achter de terrassen, verscheidene 
boompjes hunne schaduwen werpen. Niets wisten de Javanen mij 
omtrent den oorsprong van dit gedenkteeken mede te deelen, 
evenmin als omtrent de muren boven op den kraterrand en de 
tempelruïnen, welke wij eergisteren aan de noordwestelijke 
helling van den Kawi aantroffen, die allen in volkomene verge- 
telheid schijnen gedompeld te zijn. 


728 


Mijne werkzaamheden in de Oro-oro geëindigd hebbende, 
begon ik naauwelijks den kratermuur weder te beklim- 
men om ons bivouak te bereiken, toen ik, aan het noord- 
noordoostelijke uiteinde der vlakte, op nieuw een aantal Javanen 
zag naderen, Het was de Wédono van Ngantang te paard, bene- 
vens een klein gevolg. Ik heette hem hartelijk welkom , hetgeen ik 
opregtelijk meende, want 10 bewees zijne komst,dat de Resi- 
dent van Pasoeroean (de heer W. de Vogel) niet slechts acht 
had geslagen op mijn verzoek, om mij zijne hulp te verleenen bij 
de reizen, welke ik binnen zijne residentie zou afleggen, maar 
dat ik zelfs op de krachtdadigste ondersteuning mogt staat 
maken, welk uitzigt mij, gelijk zich ligtelijk laat begrij- 
pen, zeer verblijdde, — want de Sèmeroe lag nog voor mij; 
2 bragt de Wêdono allerlei kleinigheden mede, welke in deze 
bergwoestijn volstrekt niet te verachten waren, als: eene ma- 
tras, schoone hoofdkussens, brood, koewé-koewé, suiker, thee, 
koffij, enz., hetgeen ons alles zeer te stade kwam! Stellig is 
het, dat geen Javaan immer door een Europeër met meer innig 
gemeende vreugde is verwelkomd geworden, dan deze Wêdono 
door mij werd begroet. Het scheen als of hij zich door de 
vriendelijke ontvangst, welke hij van mijne zijde genoot, 
voldoende voor zijne moeite beloond rekende; hij nam wel- 
dra deel in de vrolijke stemming, welke algemeen bij de leden 
der karavaan, onder welke ik tabak, cigaren en eene geringe 
hoeveelheid opium uitgedeeld had, heerschte. Wij rigtten derhalve 
alles naar ons gemak in en waren stellig meer in onzen schik 
dan, in zijne Tuilerien, — de koning der Franschen. 

Vrolijk stegen de vlammen onzer vuren opwaarts, misschien ° 
wel voor de eerste maalsedert de belijders der Hindoe-leer, die 
hier eenmaal hun verlijf hielden, dezen bergtop verlieten (het- 
geen waarschijnlijk korten tijd na de invoering van het Maho- 
medanismus, in 1478, plaats greep). Geen pelgrim schijnt 
denzelven sedert dien tijd meer betreden te hebben. En hoe vele 
eeuwen zijn misschien vroeger niet vervlogen, sedert het vul- 
kanische vuur de wanden van den kratermuur deed gloeijen, 
ter plaatse waar thans de wind door Tjêmoro-boomen ruischt? 


729 


Te oordeelen naar de dikte der vruchtbare aardlagen van de Oro- 
vlakte, stellig meer dan een tiental eeuwen! Want dat deze Oro- 
vlakte de voormalige kraterbodem uitmaakt , die misschien uit zich 
breed verspreide en snel bekoelde lava-stroomen is gevormd, 
mag niet worden betwijfeld; evenmin is het aan twijfel onder- 
hevig, dat de halfkringvormige nok, op welker midden wij ons 
thans bevinden, een deel vormt van den voormaligen kratermuur. 
Zeer mogelijk is het, dat deze muur oorspronkelijk kringvormig 
was en in het noordoosten door de lava-vloeden, die zich een 
uitweg baanden, werd verbrijzeld; aan die zijden vormen thans 
de lava-beddingen genen scherp begrensden rand, tusschen den 
voet der Boedak-nok aan den eenen en den Tjêmoro kêndèng- 
berg aan den anderen kant, — een rand, welke, als de laatste 
grens van het Oro-plat , in den vorm van een trap naar het noor- 
den en naar het noord-noordwesten afdaalt (op gelijke wijze 
„als de bovenste kraterbodem van den Gêdé zich steil naar 
het dal van Kandang badak nederwaarts stort); de goe- 
noeng Tjêmêro kêndêng mag dan als een staande gebleven 
gedeelte van den oost-noordoostelijken kratermuur worden be- 
schouwd, welks bovenste rand werd verbrijzeld, of nog 
waarschijnlijker als een eruptie-kegel, welke in de onmid- 
dellijke nabijheid van den kratermuur was uitgebroken en 
waaraan zich deze muur aansloot. Dat eruptie-kegels niet altijd 
in het midden der kraters worden gevormd, maar integendeel 
menigvuldiger in de nabijheid of aan den voet der kratermuren 
ontstaan, welke alsdan te dier plaatse worden verbrijzeld of 
overstelpt, — zulks leeren ons de voorbeelden, welke wij 
daarvan bij verscheidene andere vulkanen op Java aantreffen, 
als b. v. bij den Panggerango (met den errmntie-kegel Mandala- 
wangi), bij den Diëng (met de eruptie-negel Pakoeodjo), en 
anderen. De kloof, tusschen de zuidoostelijke helling van den 
Tjêmoro kèndèng en het tegenwoordige oostelijke uiteinde van 
den muur, kan alsdan ten gevolge eener latere doorbarsting 
zijn gevormd geworden. 

Uitgenomen eene warme bron, welke naar mij door den 
Wêädono werd verhaald, aan den noordelijken voet des bergs 


730 


opwelt, zijn alle sporen van vulkanische werking op den Kaw: 
verdwenen. Het is een volkomen uitgebluschte vülkaan. Geene 
dampen, geene verhitte plaatsen, of borrelend water laten zich 
ergens in de kraterruimte ontdekken. Alles is groen. Als ware 
het een schoon weideveld, zoo doet zich het Oro-oro plat aan 
het oog voor en honderden van herten, door geen jager 
verontrust, door geen tijger vervolgd, dartelen hier in het 
vrolijk genot huns levens op den grasbodem rond, waar voor 
één tiental (misschien voor meer tientallen van) eeuwen slechts 
de vurige baren van eene lava-zee bruisten. 

Het koude klimaat van dit hoogplat (ongeveer 56 à 57° Fahr. 
gemiddelde temperatuur), waar geen tijger meer kan buizen, 
zijne uitgestrektheid, zijn hoogst vruchtbare bodem, de bij- 
zonderheid dat hetzelve door den hoogen, half kringvormigen 
kratermuur tegen de weste- en zuidwestewinden is beschut, 
de zuivere lucht der heerlijke zone van 8,280 voet, zijn rijk- 
dom aan drinkwater, de gebaande wegen waarlangs men het- 
zelve van Batoe kan bereiken, dit alles maakt hetzelve even 
zeer geschikt tot het aanleggen eener gezondheids-inrigting ter 
genezing van kranken, die aan tropische ziekten (ten gevolge 
der aanhoudende hitte) lijden, als tot het aankweeken van Euro- 
pesche gewassen. Op Java worden zeer zeldzaam vlakke stre- 
ken, welke eene aanmerkelijke uitgebreidheid bezitten, boven 
de zone van 4,000 aangetroffen. Er zijn er slechts drie. De 
uitgebreidste derzelven is Penggalengan, achter den berg 
Malawar, bij Bandong, gelegen; zij is ò à 10 palen lang en 
breed, doch slechts 4,400 voet hoog; hierop volgt het plateau 
Diëng, hoog 6,500’; op zich zelf is het slechts ongeveer 1 paal 
lang en 2/, paal breed, doch wordt omgeven door uitgestrekte, even 
hooge, menigwerf vlakke bergstreken; vervolgens dit Oro-plat 
op den Kawi, hetwelk 8,280 voet hoog, maar slechts 2,000 
voet lang en 1,000 voet breed is. 1) Mogten toch de genees 


*) Buitendien vindt men in het Ajang gebergte, nabij Besoeki, vele uitgestrekte , 
vlakke of zacht glooiende, met gras begroeide hellingen in de zone van6,7 en 
8,000 voet. (Latere aanmerking.) 


131 


kundigen op Java eenmaal van het denkbeeld terugkomen om 
ziekten, ontstaan door het Alimaat, — ten gevolge der aan- 
houdende hitte, — met arfsenijen te willen genezen, hetgeen 
onmogelijk is, zoo lang de oorzaak van het kwaad, dat is: de 
hitte, niet weggenomen kan worden (en moge al een enkele 
aanval overwonnen worden, zoo zal de zieke, bij het voort- 
durend bestaan der oorzaak, gedurig op nieuw in dezelfde 
kwaal terug vallen); mogten zij in de plaats daarvan liever 
de levendig werkende geneeskracht der natuur, van het klimaat, 
van den dampkring, der koude erkennen! welker werking men 
hier op Java, in de zone van 6 à 8,000 voet, even goed kan genie- 
ten als in Europa; deze gaat alle zoogenaamde tropische ziekten 
der Europeërs niet slechts op eene zekere wijze te keer, maar 
daarenboven wordt het ligchaam, dat gedurende eenige maan- 
den den weldadigen invloed der koude bleef genieten , door haar op 
nieuw als het ware verstaald en in staat gesteld de hooge tempera- 
tuur (in de heete zone van dit eiland) op nieuw te verdragen. Maar, 
helaas! dit eenvoudige geneesmiddel deugt niet om de beurzen 
der doctoren en apothekers te vullen; het arme publiek gaat 
voort pillen en drankjes te slikken en — wandelt naar den 
kerkhof. *) 


Malang, den 22» September, J844. 


Hoewel wij op de bergkruin een helderen, door het gesternte 
verlichten nacht doorbragten en er geen regen viel, zoo werd 
mijn leger echter van lieverlede geheel en al doornat, ten ge- 
volge van den dauw, welke onophoudelijk door het loofdak 
mijner hut druppelde. Geen windje suisde om ons heen. 
Den hierop volgenden morgen (temperatuur 5,0° Réaum.) wa- 
ren de benedenste zonen des dampkrings wederom, op gelijke 
wijze als gisteren, met dien halfdoorschijnenden damp bezwan- 

1) Vele honderden worden het slagtoffer dezer valsche leer. Vóórkorten tijd nog 
werd te Soerabaja de hoogste beambte dezer kolonien begraven, die, — ware hij 
beter geraden geworden, had hij, in plaats van de heete lucht der zeekusten, de 
koele bergstreken van Java opgezocht, — zich misschien nog in het geuot des 

n 


levens zou mogen verheugen. 
47 


132 


gerd; de laag, door hem gevormd, reikte zoo hoog of was zoo dik, 
dat slechts de kruinen van den Sêmeroe en van den Ardjoeno 
daar boven uitstaken. Hare bovenste grenslijn teekende zich aan 
den horizon wederom zoo scherp en lijnregt af, dat men even zoo 
goed hoogtehoeken kon meten boven dien rand, als boven 
de kim. Maar reeds ten 61/, ure steeg de damplaag hooger en 
omhulde zij ook den Sèmeroe. Diep beneden ons strekten. zich hier 
en daar eenige als krullen gevormde wolkenmassa’s over het laag- 
land uit, welke aan de bewoners, die onder hare schaduwen 
woonden, waarschijnlijk het denkbeeld inboezemden, dat de 
gansche lucht op die wijze betrokken was. Het overige ge- 
deelte des dampkrings was echter inderdaad geheel en al vrij 
van wolken. 

Ten Tij, ure maakte ik mij tot de afreize gereed; met de 
pakdragers voorons uit, klauterden wij (de Wèdono van Ngantang, 
de Bêkêl van Batoe, ik en ons volk) den kraterwand weder af, ste- 
gen in de Oro-vlakte te paard, waardoor wij onzen weg naar het 
noordoosten namen. Ter linkerzijde der Sibaloekloof kwamen 
wij op eene breede lengte rib, welke in eene tamelijk regte 
rigting, nu eens steil, dan weder eenigzins vooruit springende 
en vrij effene terrassen vormende, bergafwaarts liep. Aan hare 
regterzijde lag de voortdurend dieper wordende Sibaloekloof, 
aan welker overzijde zich de noordelijke helling van den Tj êmoro 
kêndêng verhief. Deze was begroeid met eene 4 à 5 voet hooge, 
buitengewoon digte vegetatie van Euphorbia javanica, een 
Ocymum en eene Composita uit de tribus der Senecioideae; 
slechts eenige weinige Tjêmoro’s, waarvan het jeugdigere ge- 
boomte meer piramidevormige toppen, de ouderen daarentegen 
onregelmatige, ronde kroonen dragen, verhieven zich, op groote 
afstanden van elkander, boven het zoo even vermelde kreupelhout. 

Weldra nam de Weêdono afscheid van ons; hij sloeg eene 
meer westelijke rigting, den weg naar Ngantang, in. Toen hij 
mij verzocht, dat ik mijne tevredenheid over zijn gehouden 
gedrag aan zijne overheden zou betuigen, kwam het mij voor, 
dat eene dergelijke achting of vrees der Javasche hoofden voor 
de Europesche beambten immer een goed teeken is en het 


153 . 


bewijs levert, dat het land goed wordt bestuurd. — Verder 
bergafwaarts begon men eiken tusschen de Casuarina’s aan 
te treffen; eenige zeer oude boomen hadden stammen ter 
dikte van 6 voet. Het woud werd lommerrijker, vochtiger, — 
ik trof eene mij nog onbekende halfboomachtige varen aan, welker 
regte, 6 voet hooge, maar niet houtige stam zich eerst in drie 
en vervolgens telkens in twee takken (die echter, helaas! steriel 
waren) verdeelde. Somtijds verhief zich de rib, nadat zij 
een voorsprong had gevormd, weder op nieuw tot eene kleine 
spits, doch daalde in het algemeen met eene zachte glooijing ; 
wij klommen voortdurend in de rigting van het noord-noord- 
oosten bergafwaarts; weldra begon het woud bijna uitsluitend uit 
eiken te bestaan, het kreupelhout werd zeer vochtig, de bodem 
veranderde in een papachtig weeken humus, die ons noodzaakte 
den zadel te verlaten; eindelijk bereikten wij ten 91/, ure (na ge- 
durende 13/, uur onzen togt te paard te hebben voortgezet) 
een geheel vlakken voorsprong, tusschen den eigenlijken Kawi 
en zijn noordelijk voorgebergte gelegen, alwaar wij eene hut 
zagen, die door de Javanen alhier was opgeslagen. 

Hier ter plaatse hield zich een kok op (die ons boven beter 
te stade zou gekomen zijn!), van wiens lekkernijen de Bêkêl 
mij allereerst een kop thee aanbood, terwijl de versche paarden 
werden voorgebragt. Dit oord, hetwelk in het rond bij uitslui- 
ting door eikenwouden was vinder; heette men goenoeng 
Sewantel. 

Ten 91/, ure zetteden wij onze reis voort, aanvankelijk zuid- 
oostwaarts, doch zeer spoedig oostwaarts gaande en kwamen 
wij op eene volkomen regt en zeer steil afwaarts loopende nok 
(rib), die met Casuarina’s was begroeid; zoodra wij onder dit 
geboomte aankwamen, vonden wij ook terstond weder een droo- 
geren bodem. Ter wederzijde werd deze nok door eene kloof 
begrensd, van welke die ter linkerzijde gelegen zeer steil en 
diep was. Verre van elkander verwijderd groeiden de Casna- 
rina’s op den grasbodem verstrooid in het rond. 

Ten 10 ure bereikten wij de benedenste woudgrens en trokken 
vervolgens, — terwijl wij nog altijd onzen togt over dezelfde, 


134 


doch voortdurend breeder wordende lengte rib voortzetteden, — 
eerst door een bosch uit bamboes bestaande, welks drooge hal- 
men zoodanig door den wind al knarsend tegen elkander werden 
bewogen, dat onze paarden door het geluid schuw werden, en 
vervolgens door eene Alang-wildernis gedurig dieper, bij toe- 
nemende hitte, naar beneden. Eindelijk stegen wij in de kloof 
af, welke de linkerzijde van dezen bergrug begrenst en kwamen 
aan een gebaanden weg, welke langs den regteroever der beek 
(kali) Kangsiran heenloopt; over kleine bamboesbruggen ging 
de weg (den eersten keer ten 11 ure), herhaalde malen , over de 
kronkelende beek. De kloof werd gedurig wijder, en haar bo- 
dem liep voortdurend vlakker in het land wit, hetwelk zigt- 
baar meer en meer, naar mate wij voortgingen, met tabak, 
Djagon- en rijstvelden, benevens tusschen dezelven verstrooid lig- 
gende hutten en kleine gehuchten, overdekt was. Het landschap 
werd levendiger, de door geen mensch bewoonde wildernis trad 
achterwaarts. Wij doortrokken dit vlakke hoogland, aan den noord- 
oostelijken voet van den Kawi (district Batoe), voortdurend in 
de rigting van het noordoosten en kwamen ten 12 ure aan den 
grooten rijweg, die langs den voet des Kawi, in eene dwarsche 
rigting met betrekking tot het door ons gevolgde bergpad, heen- 
voert. Dezen weg nu volgende, bereikte ik een half uur later 
het poststation Singaling , alwaar ‚ door de vriendelijke zorg van 
den Assistent-Resident van Malang, een rijtuig voor mij gereed 
stond, hetwelk mijne vermoeide voeten hoogst welkom was. *) De 
afstand van daar zuidoostwaarts tot aan Malang bedraagt 6 palen, 
die nu snel en op eene gemakkelijke wijze door mij werden afge- 
legd. Ten 4!/2 ure trad ik in den fraaijen, wel ingerigten pasang- 
grahan Brantês, welke aan den in heuvelen opstijgenden linker- 
oever der kali van denzelfden naam is gebouwd. Hier woei een 
sterke en aanhoudende zwidewind, — die zich ook de vorige dagen 
even krachtig had doen gevoelen, — doch welks invloed , op eene 
hoogte van 4,000 voet boven Malang , zich niet meer laat bespeu- 
ren. (De hooge kruin des Kawischeen bij uitsluiting blootgesteld 


*) Mijn rijtuig moest te Blitar achter gelaten worden. 


135 


te zijn aan den invloed der passaatwinden, welke in die zone slechts 
uiterst zacht waaijen , terwijl hier beneden bijna altijd een zeer 
sterke zuidewind heerscht.) Van hier gezien, doet zich de Kawi 
(het hoogste middengedeelte in het noorden 80° tot 85° ten 
westen) voor, gelijk wild afgebeeld in de profiel-teekening Kawi 
Figuur 2; de punten a en b zijn: de goenoeng Bitrang,c en d 
de beide hoeken van den Tjêmoro kèndèng, e de goenoeng 
Bokong enf de voorgebergte-spits Pandérman,*) in de nabij- 
heid van Batoe, welke wij bij het afklimmen westwaarts lieten 
liggen. Den Ardjoeno wordt men gewaar in het noorden 8 tot 
11° ten westen. 


t) Omtrent het bezigen van den klinker ê, zij hier in het algemeen aangemerkt, 
dat die eigenlijk met een omgekeerden circonflex behoorde te worden haai hl 
gebrek aan dergelijk indtnig heeft ons genoodzaakt den gewonen circonflex t 
gebruiken. Zie hoofdstuk I, p. 4 


NEGENDE SCHETS. 
VULKAAN 59: SÊMEROE. & 


Br. 8°16.-— L. 145° 4ijy. — H. 11,480-. 


«Hinauf , hinauf! 
«In Sprang und Lauf! 
«Wo die Luft so leicht, wo die Sonne so klar, 


r 
« Wo das Menschengewühl zu Füssen mir rollt, 
«Wo das Donnergebrüll tief unten grollt. » 
(Corcan.) 


Matjan téngah, den 24" September, 4844. 


Den vorigen dag bragt ik in den pasanggrahan Brantês, bij 
Malang, door met het in orde brengen mijner schetsen en teekenin- 
gen, en had het genoegen kennis te maken met den heer Dickel- 
mam (Assistent-Resident dezer afdeeling), die, in overeenstemming 
met het verlangen door den Resident van Pasoeroean geuit, mij de 
meest mogelijke hulp op mijne togten verleende. Op zijn aanra- 
den besloot ik den Sêmeroe 1) aan de zuidwestzijde te beklim- 
men, alwaar, door de voorkomendheid van dezen beambte, 
reeds aanstalten waren getroffen om, door het kappen van 
geboomte en het banen van een pad door de wouden, welke 
den voet van den Sêmeroe heinde en verre bedekken, mijnen 
togt gemakkelijk te maken. 

De pasanggrahan ligt op eene zacht rijzende hoogte, aan 
den linkeroever der kali Brantês, welke zich allengskens naar 

noordzijde verheft; op eene gelijke hoogte ligt, zuidoost- 
waarts, eveneens aan den linkeroever der beek, op den afstand 
van een boogschot daarvan verwijderd, een vierkant huis met 


*) Verkort Smeroe, ook Mahameroe genoemd. 


131 


twee verdiepingen, welks okergele kleur met zwarte stree- 
pen het reeds in de verte in het oog doet vallen; het is 
niets minder dan de kaserne of Bèntèng, welker bezetting, 
bestaande uit een luitenant en twintig meestendeels inlandsche 
soldaten, toereikend is om de 80,000 bewoners van dit regentschap 
in rust te houden. Aan de tegenover gestelde zijde der beek, 
(zuidwaarts van hier) strekken zich de rijën van bamboeshutten 
dezer plaats (desa), Malang geheeten, uit; verholen onder het 
bladerengewelf van Kokos-palmen en van andere vruchtboomen, 
worden slechts eenige weinige Europesche, van steen gebouwde 
woningen (ééne verdieping hebbende) tusschen dezelven aan- 
getroffen. Tusschen den pasanggrahan en de Bèntèng loopt de 
groote weg van Pasoeroean uit het noorden benedenwaarts; 
hij verbindt de beide oevers der kali Brantês met eene houten 
brug en gaat vervolgens zuidwaarts naar het Aloen-aloen, 
hetwelk men als het eigenlijke middenpunt van Malang mag 
beschouwen. Want nevens deze plaats bevinden zich de woningen 
van den Assistent-Resident (aan de zuidzijde) en die van den 
Regent (aan de oostzijde), terwijl de kleinere Javasche en 
Europesche woningen, in de nabijheid van deze laatste, het digst 
bij elkander staan. Al wandelende bereikt men deze plaats, van 
den pasanggrahan, in een half uur; zij heeft eene gelijke hoedanig- 
heid en vorm als al de overigeAloen-aloen’s, welke voorde woningen 
der inlandsche hoofden, door het gansche eiland Java heen, 
worden aangetroffen; dezelve bestaat uit een vierkant, effen 
grasplein, omzoomd door Weringin-boomen en in het midden 
gewoonlijk door een of twee zeer oude boomen dierzelfde soort 
beschaduwd; de stammen dezer laatsten zijn omgeven door een 
lagen muur of door eene heining, en worden met eene zorgvul- 
digheid, welke aan vereering grenst, onderhouden. Wie toch kent 
dezelven niet, die liefelijke Aloenpleinen! welke, het is waar, 
in grootte afnemen van een diameter van 1,000 voet, voor de 
woningen der Regenten in de hoofdesa’s, tot op 100 voet in de 
kleinste dorpen, maar die uiterlijk immer dezelfden blijven. 
Men stelle zich voor het oog der verbeelding, nevens het digte 
en schaduwrijke, nederwaartshangende loof der rondachtige 


138 


kroonen der Weêrimgin-boomen, het lichte groen der hooge 
Pisangbladeren, welke boven, de zijmuren of heggen uitsteken, 
en het bladerendak der geelachtig groene, schitterende waaijers 
van Kokos-palmen, die zich boven het donkergroene loofge- 
welf van het overige geboomte verheffen, om het beeld van 
een dergelijk Javasch dorpje te verkrijgen. Onder bijna immer- 
durende schaduwen verborgen, valt hier en daar, tusschen de 
stammen der vruchtboomen, het geelachtige bruin der hutten 
in het oog. 

De kali Brantês, welke wij bij Kediri als een spiegelgladde, 
ruslig daarheen vlietende rivier leerden kennen, loopt bij Malang 
nog al murmelend over vulkanische rolsteenen; alhier heeft zij 
ongeveer de breedte der tji Dani, nabij Buitenzorg. Zij stroomt 
uit de tusschenruimte tusschen den Kawi en den Ardjoeno be- 
nedenwaarts, neemt in het bovenste gedeelte van haren loop alle 
beken op, welke van de noordelijke zijde van den Kawi, be- 
nevens van de zuidelijke zijde van den Ardjoeno afstroomen 
en wendt zich bij het dorp Malang, welks oostzijde zij be- 
spoelt, naar het zuiden heen; in deze rigting, namelijk , daalt 
het gansche middengedeelte van het landschap, hetwelk, inge- 
sloten tusschen den Kawi en den Ardjoeno ten westen en 
den Têngger, benevens den Sèmeroe ten oosten, eene uitge- 
strekte dalvlakte vormt; hare grootste hoogte ligt noordwaarts 
van de negerij Malang, ter plaatse waar de voet van het 
ter wederzijde gelegen gebergte (het Ardjoeno en het Töngger 
gebergte), die zich vlak uitstrekt, in elkander loopt. Aldaar 
ligt, aan den oost-zuidoostelijken voet van den Ardjoeno, ter 
hoogte van 1,665 het dorp Lawang, met de ruïnen van Sin- 
gosari. Van hier af daalt het landschap, in dezelfde rigting als. 
het door den grooten weg van Pasoeroean wordt doorsneden, 
met eene zachte glooijing en van lieverlede naar het zuiden (of 
naar het zuid-zuidwesten) 260 voet lager tot aan Malang, welke 
plaats, bij den pasanggrahan Brantês, 1,400 voet boven de op- 
pervlakte de zee gelegen is; van deze plaats af tot aan den voet 
der zuidelijke bergketen, welke zich in eene dwarsche rigling 
uitstrekt en den zuidelijken loop der kali Brantês eensklaps in 


139 


eene westelijke rigting doet veranderen, houdt diezelfde helling van 
het landschap in de rigting van het zuiden aan. In dit midden- 
gedeelte zijns loops hebben wij deze rivier reeds leeren kennen en 
gezien, hoe zij naar het westen, vervolgens, in de vlakte van 
Kediri, naar het noorden stroomt en zich eindelijk weder naar het 
oosten wendt, tot waar zij zich in de zee ontlast, zoodat zij, - 
rondom de vulkanische gebergtegroep Ardjoeno, Kawi, Kéloet 
en _Andjosmoro heenvlietende, een aan de hoeken afgeronden 
vierhoek beschrijft, en dat hare uitwatering en hare bronnen 
bijna onder denzelfden meridiaan gelegen zijn, en elkander zeer 
van nabij naderen. Dit is het eenige voorbeeld, dat Java oplevert 
van eene groote rivier, welke in eenen kringvormigen loop naar 
hare bronnen terugstroomt. 

Het middengedeelte van Malang is derhalve eene van het noor- 
den naar het zuiden (of naauwkeuriger gezegd, van het noord- 
noordoosten naar het zuid-zuidwesten) afdalende dalvlakte, — 
eene opene ruimte tusschen de vulkanen, welke ten oosten 
en die, welke ten westen zijn gelegen, — een doortogt voor 
den versterkten zuidewind, welke hier even aanhoudend en met 
gelijke hevigheid waait als te Kediri en te Madioen. (De twee 
eerste voorbeelden van dergelijke van het zuiden naar het noor- 
den openstaande ruimten, tusschen ter wederzijde van dezel- 
ven gelegene vulkanen.) — Malang is het hoogst gelegen van 
deze genoemde drie vlakten; zij heeft haar val naar het zuiden 
heen; in de beide anderen vlieten de beken in de rigting van 
het noorden; — zij behoort tot de gematigd warme zone van 
1,200 tot 1,660 voet; de beide anderen daarentegen tot de 
heete zone van 190 à 300 voet, en toch heerscht in alle drie, 
gedurende het drooge jaargetijde, een sterke zuidewind. 

Het liefelijke oord, alwaar wij ons thans ophouden, ligt niet 
in het eigenlijke middengedeelte van het dal, welks grootste 
gedeelte eene cultuur-vlakte is (met rijstvelden, dorpboschjes, 
tabak en hooger op, aan den: voet der bergen, met koffijaan- 
plantingen bedekt), maar meer naar het westelijke grens- 
gebergte, naar de zijde van den Kawi heen. Van hier gezien, 
verheft zich de Kawi (de middenste top) in het westen 7 tot 


10° ten noorden; de Ardjoeno in het noorden 8 tot 11° ten 
westen; de Sèmeroe in het oosten 261/,° ten zuiden ; de zuider ge- 
bergte ketenen zijn ook in deze streken zoo laag, dat men derzelver 
zoom naauwelijks kan ontwaren; ook het tusschenland, tus- 
schen den Ardjoeno en den Têngger, schijnt vlak aan het oog toe. 

De uitdrukking vlakte (dalvlakte) is echter slechts in zoo verre 
op Malang toepasselijk , wanneer men het gansche landschap als 
één geheel beschouwt; want behalve de algemeene daling, 
welke in de rigting van het zuid-zuidwesten wordt opgemerkt 
(waardoor aan hetzelve den vorm van eene horizontale of bijna 
horizontale vlakte, gelijk die van Kediri en van Madioen, wordt 
ontnomen), zoo is buitendien de oppervlakte niet overal van 
gelijke hoogte, maar ten deele doorsneden door diepe beek- 
kloven, ten deele heuvelachtig en bij afwisseling nu eens da- 
lende, dan weder rijzende. Zuidoostwaarts van den pasang- 
grahan ontwaart men, op een afstand van ongeveer 5 palen, 
een hooggelegen, vrij uitgestrekt plat, hetwelk zich van den 


voet des Têngger ver naar de zijde van Malang (naar het oosten - 


heen) uitstrekt en vervolgens eensklaps, in den vorm van een 
terras, in de eigenlijke, eenige honderd voet lager gelegene 
vlakte afdaalt. Naar luid van ontvangene berigten, kan dit plat 
niet met water worden besproeid en is het derhalve onbewoond 
(het uitgebreide einde eens lava-strooms). 

Het klimaat van Malang kan met dat van Tjandjoer worden 
vergeleken en is, niettegenstaande de zuidewind, welke ge- 
woonlijk des middags opsteekt en tot laat in den avond blijft 
waaijen, gezond en aangenaam; de gemiddelde temperatuur 
alhier is fi, à 2° Réaum. lager dan die der kusten; het water 
der beken is kristalhelder, de lucht is zuiver en er worden 
geene muskieten gevonden. Daarenboven wordt er goed rund- 
vee, goed vleesch gevonden en goede groenten te Batoe ge- 
teeld. Aan deze natuurlijke voordeelen paren zich voortreffe- 
lijke en zorgvuldig onderhoudene rij- en groote wegen, welke 
het land bijna naar alle zijden doorkruisen, uitmuntend inge- 
rigte pasanggrahan’s, alwaar men door de zorg der distrikts- 
hoofden, tegen eene billijke tegemoetkoming, eene welvoor- 


141 


ziene tafel vindt. Het groote aantal reizigers, hetwelk zoo 
van Soerabaja als van Pasoeroean dit landschap bezoekt, hetzij 
tot uitspanning en genoegen, hetzij met het doel om de tem- 
pelruïnen te Singosari en te Pakis te bezigtigen, mag derhalve 
geene verwondering baren. 

Nadat ik mijne barometerdragers, met nog andere instru- 
menten, benevens mijne pakkaadje des nachts had vooruitge- 
zonden, reisde ik dezen morgen uit Malang *) en leide ik den 
afstand van daar tot aan deze plaats te paard in 41/2 uur (van 
6 tot 10/2 ure) af. Aan de grenzen van elk distrikt verwisselde 
ik van paarden, welke daartoe reeds gereed stonden; ingevolge 
van den last des Assistent-Residents, werd ik begeleid door 
de distriktshoofden, die, naar den inhoud van den hadat, met 
de paarden, welke door hen worden geleverd, nimmer verder 
dan tot aan de grenzen van hun distrikt medereizen. Hoezeer 
het verwisselen van paarden bevorderlijk is tot het snel voort- 
zetten der reis, zoo heeft het voor den reiziger toch ook zijne 
onaangename zijde; somwijlen verlaat hij een goed afgerigt 
paard, dat gemakkelijk galoppeert, om een schuw en nukkig 
dier te bestijgen, hetwelk bij elken afgebranden boomstam op 
zijde springt. Daar een Javasch hoofd zich nimmer op reis 
begeeft, zonder van zijne ondergeschikte beambten, en deze 
wederom door de hunnen, vergezeld te zijn, zoo werd ik op 
deze togten door een zwerm van 1) rijdende trawanten omstuwd. 
Overeenkomstig de gewoonte, welke in de residentie Pasoe- 
roean in zwang schijnt te zijn, werden wij voorafgegaan 
door twee man, gekleed in roode en groene buizen, elk met 
een vervaarlijk lange lans gewapend, in vergelijking waarvan 
de speer van Don Quichote slechts de lengte eener gewone naald 
heeft gehad. Met deze lansen, — welke even statig als stijf voort- 
durend regtop werden gehouden, — voor ons uit, hierop mijn 
geringe persoon, en de gansche zwerm van ondergeschikten in 
hunne bonte, van alle regelmaat verstokene kleeding achter 
mij, 1ag onze togt, zoodra wij onze paarden in galop hadden 


») Geschreven te Matjan têngah, den 24sten September, 1844. 


142 


gezet, er wel wat kozakachtig uit en vlogen de stofwolken om 
ons op, als rende de booze vijand door het veld. 

Menig dorpbewoner, die een slecht ruiter was, werd daarbij 
op den grond geworpen, tot groot vermaak der overigen, die 
hem uitgelagchen zouden hebben, al had hij ook den hals 
gebroken. ’s Lands wijs, ’s lands eer; onverstandig zou het zijn 
deze eerbewijzingen af te slaan, en wel uithoofde andere en 
wezenlijke voordeelen daaruit ontspruiten; de Javaan ‚ namelijk , 
die slechts op het uiterlijke afgaat, rigt de mate van onder- 
steuning en behulpzaamheid, welke hij den reiziger bewijst, 
altijd in naar den graad van onderscheiding, welke deze van 
de zijde der plaatselijke overheden geniet. 

De breede, goed onderhoudene rijweg liep van den oever der 
kali Brantês, die men oostwaarts in de nabijheid van Malang 
passeert, over het algemeen genomen in de rigting van het 
zuid-zuidoosten, door eene geheel effene streek; hare opper- 
vlakte bezit bijna geene andere oneffenheid dan de verdiepte 
beddingen der weinige beken, die dezelve (in de rigting van 
het noorden naar het zuiden) doorsnijden. Deze zijn, behalve 
de Brantès, de kali Ambrong, welke in het Tèêngger-gebergte 
ontspringt en door nog eenigermate bebouwde, vooral met tabak 
beplante vlakten stroomt; hoe verder wij van den oever dezer beek 
naar het zuid-zuidoosten voorwaarts togen, des te meer veranderde 
de aanvankelijk bruine, leemachtige en humusrijke bodem in 
eenen fijnen zandgrond en troffen wij gedurig minder bebouwde 
velden aan. Eerst kwamen wij door een gering overblijfsel van 
het oorspronkelijke woud; later werd het aantal boschjes, het- 
welk wij doortrokken, gedurig menigvuldiger, afgewisseld met Gla- 
gah wildernissen; ten 10 ure doorwaadden wij de derde en grootste 
beek, de kali Lésti, welke door eene tamelijk diep gelegene en met 
woudgeboomte begroeide beekkloof stroomt en kwamen wij weldra * 
te Matjan têngah aan. (Hoogte dezer plaats boven de oppervlakte 
der zee 1,500 voet.) Deze naam wordt gegeven aan een kleinen 
uit bamboes gebouwden pasanggrahan en twee kleine gehuchten, 
welke beide slechts uit eenige weinige hutten bestaan en waar- 
van het eene, het verst verwijderde, noordwaarts , aan gene zijde 


743 


der beek, het andere zuidwaarts van den pasanggrahan en in 
deszelfs nabijheid gelegen is. In deze rigting van Malang is het- 
zelve het laatste dorpje; eenzaam ligt het in de met wou- 
den bedekte vlakte, welke met eene zachte glooijing naar het 
zuiden afdaalt. Slechts aan de westzijde strekt zich eene opene 
en bebouwde landstreek , welke in sawa’s is herschapen, tot aan 
hetzelve uit; ten noorden en ten zuiden is het door bosschen 
omsingeld, en ten oosten strekken zich, slechts door de 
kloof der kali Pamoetang van deze plaats gescheiden, de on- 
afgebrokene wouden uit, welke den voet van den Sèmeroe tot 
aan het zuiderstrand toe bedekken, en die tot heden een on- 
overkomelijken slagboom hebben daargesteld, tusschen de be- 
volking van Malang aan deze en die van Lêmadjang aan gene 
zijde of oostwaarts van den Sèmeroe. 

Men heeft hier, namelijk, niet slechts met de digt door- 
eengegroeide wildernis van het bosch te kampen, maar, naar 
laid der berigten van de Javanen, bedekken deze wouden een 
terrein, dat, verre van eene vlakte te zijn, uit eene menigte op 
elkander volgende ribben en steile bolwerken bestaat, waar 
tusschen diepe kloven heenloopen, welke zich tot aan het zui 
derstrand uitstrekken. Waarschijnlijk zijn het lava- of lava-puin- 
stroomen van den Sêmeroe, welke zich hier eens op elkander 
stapelden, maar die hunne schrikverwekkende woestheid voor het 
oog verborgen houden, door een bekleedsel van wouden, dat 
alle oneffenheden van het terrein gelijkelijk bedekt. 

Slechts drie groote oneffenheden doen zich aan het oog des 
beschouwers, in den pasanggrahan geplaatst, voor: To. ongeveer 
1 paal ten zuiden van het dorp, een lange van het oosten naar - 
het westen loopende, doch lage woudrug, de goenoeng Kêndêng 
geheeten, welke waarschijnlijk uit eene oude lava-rib van den 
“_Sèmeroe bestaat; tot aan de voet van dezen rug daalt de vlakte 
met eene zachte, doch gelijkmatige glooijing benedenwaarts; 

2o ongeveer /s paal westwaarts van hier, en iets lager gelegen, 
een kleine, halfbolvormige heuvel, welke zich geheel alléén staande 
in de vlakte verheft; 

5e noordwaarts, in de nabijheid dezer plaats, een kegelvormige 


744 


heuvel, de goenoeng Pitjal pitik, welke insgelijks wit eene 
effene, met woud bedekte vlakte oprijst. 

Ik verwijlde alhier den ganschen dag, doorkruiste de geheele 
omstreek en liet den Javanen tijd om nog eenige aanstalten tot het 
beklimmen van den Sêmeroe te maken. Hetgeen ik noodig oor- 
deelde, zond ik vooruit en vernam van het dorpshoofd, dat de 
Weêèdono (distriktshoofd) reeds vooruitgetogen was, ten einde de 
Javanen, die ons door het woud eene baan kappen en hutten 
moesten bouwen, door zijne tegenwoordigheid tot meerderen 
ijver aan te sporen. 

Toen tegen den avond de wolken , welke, door haar grijskleurig 
Ann het ee gan hedteelte des bá gs voor ons oog had- 
den daalden, werdde top van den Smeroe 
zigtbaar en } deed hij zich: in nije enor: regelmatigen kegel- 
vorm (Sémeroe Figuur 3) ten Anidelijkste aan het oog voor. 

Door de laatste stralen der avondzon beschenen, gloeide hij in 
een roodachtig geel licht en zijne kruin, hoog boven de wolken 
verheven, blikte met majesteit benedenwaarts; (zijn top van a 
tot c ligt in het noorden 641/, tot 661/,° ten oosten ; de hoek, welke 
dezelve met den horizon van Matjan têngah maakte, bedroeg 
Tij? en de helling des kegels in zijne bovenste helft, van hier 
genomen, beliep 50°; van Malang echter, op een grooteren 
afstand, slechts 29°; de zoom der helling is glad en lijnregt). 

Terwijl het nachtelijk donker het landschap meer en meer 
omhulde, vloog een aantal jaarvogels (Buceros-soorten) over onze 
hoofden; zij spoedden zich naar het gebergte, waar zij in het 
hooge geboomte nestelen. Alom weêrgalmde het woud van het 
geschreeuw der paauwen, en tallooze insekten-koren verhieven 
heinde en verre hun lied; de gansche lucht trilde van gelui- 
den, — maar meer gemoedelijke toonen, of een geruisch, dat 
aan menschelijke bedrijvigheid herinnert, vernam het oor niet 
in deze wildernis, alwaar ter naauwernood het blaffen van een 
hond verried, dat, midden in het vrije leven van duizende dieren 
van verschillende soort, ook eenige eenzaam wonende menschen 
worden aangetroffen. 


145 
Bivouak Widodarèn den 2% September, 4844. 


Ten 6 ure zetteden wij ons van Matjan têngah (te paard) in 
beweging, en drongen voornamelijk in eene oost-noordoostelijke 
rigting door de ontzagchelijk uitgestrekte, oorspronkelijke wou- 
den, welke het vlakke terrein, rondom den voet van den Sême- 
roe gelegen, bedekken; het kreupelhout dier wouden zou voor ons 
volkomen ondoordringbaar zijn geweest, indien de Javanen niet 
te voren een weg door hetzelve hadden gebaand. Slechts in de 
onmiddellijke nabijheid van Matjan têngah, troffen wij in deze 
wouden nog eene enkele opene plaats aan, namelijk, een van 
alle zijden ingesloten Alang-veld, hetwelk mij op de levendigste 
wijze aan Noordelijk-Sumatra herinnerde, in welker wouden 
dergelijke Alang-velden menigvuldig voorkomen. Het weder 
was zeer somber en de hemel geheel al bedekt; een zachte 
zuidoostewind, welke de wolken voor zich heen dreef ver- 
oorzaakte, met hoe weinig kracht hij ook woei, een gestadig 
en onaangenaam geloei in de toppen van het hooge woud- 
geboomte. 

Weldra begon er een zachte, aanhoudende regen te vallen, 
waardoor de humusrijke bodem doorweekt en wij van lieverlede 
geheel en al doornat werden. 

In een dergelijk somber, regenachtig weder, zetteden wij 
onzen togt door het woud nu eens te paard, dan weder, op 
de moeijelijkste plaatsen tot aan de enkels door het papachtige 
slijk wadende, te voet voort. Zwermen van springbloedzuigers 
en muskieten plaagden ons om het zeerst, wier aantal door 
het gekapte struikgewas en het gevelde geboomte, dat half ver- 
gaan op den pas gebaanden weg in het rond verspreid lag, 
misschien was vermeerderd geworden. 

Eene duffe, bedompte boschlucht werkte onaangenaam op 
onze reukzenuwen, en waarschuwde ons te gelijker tijd tegen 
een langer verwijl in het vochtige, van miasmata vervulde bin- 
nenste van dit woud, op welks papachtig weeken bodem tal- 
fooze plantaardige zelfstandigheden lagen te vermolmen. Op vele 
plaatsen is het hooge loofdak zoo digt, dat geen zonnestraal 


146 


door hetzelve kan heendringen, noch een windtogtje de daar 
beneden liggende, bedorvene luchtlagen kan vernieuwen. Wij 
passeerden acht beken, welke allen naar het zuiden of naar 
het zuid-zuidoosten, derhalve met betrekking tot de rigting van 
onzen weg, naar onze regterzijde heenstroomen: 1°. de kali 
Pamoetang, welke door eene tamelijk diepe kloof, in de na- 
bijheid van het dorp vliet; 2°. en 5°. twee kleine onbeduidende 
beken; 4°. de kali Batang; van hier hep de weg, over de breede 
golven van het oneffen vlakke terrein, nu op- dan nederwaarts; 
5e, de kleine kali Gadong; 6°. de kali Prengapoes, welker met 
kleine rolsteenen vervulde bedding wij ten 81/2 ure bereikten ; 
van nu af aan verhief zich de bodem, wel is waar, met eene 
geringe glooijing, maar toch voortdurend opwaarts; 7°. de kali 
Sonosehkar; 8°. de laatste en grootste dezer beken, kali Mand- 
jing geheeten, alwaar wij ten 10 ure aankwamen. 

Van deze beek af aan begint zich de helling merkbaar steiler 
te verheffen, en neemt het woud tevens eene gansch andere 
gedaante aan. 

Reeds eenigzins lager hadden wij eene reusachtig groote bam- 
boes-soort aangetroffen (dezelfde soort, welke aan de westelijke 
helling van den Kawi groeit); voornamelijk werd dezelve in de 
omstreken der kali Mandjing gevonden. De zwaarste, oudste 
halmen hunner kolossale, roedevormige bossen bezaten eene 
doorsnede van 3/4 voet, en verhieven zich zeer slank, slechts aan 
de toppen eenigermate omgebogen, ter hoogte van 60 à 70 voet. 

Het scheen als of de oude halmen zeer spoedig aan vermol- 
ming onderhevig waren; door hunne eigene zwaarte geknakt, 
lagen zij hier in alle rigtingen op den bodem des ar uitgestrekt, 
terwijl weder anderen, aan de takken der boomen han- 
gende, half staande waren gebleven; onrégihmatig en verward werd 
daardoor de oppervlakte van den grond, welks humuslaag echter 
oogenschijnlijk, vooral ten gevolge van het vergaan dezer bamboes- 
halmen, gedurig dikker wordt. 

Vele derzelven bezitten nog volkomen hunnen cîlindervorm, 
maar zijn reeds in zulk eene mate tot verrotting overgegaan, dat zij, 
bij een ligten slag met een stok , geheel en al uit elkander vallen. 


747 


Dergelijke verbazend hooge bamboes-bossen verheffen zich 
insgelijks aan den rand van den regteroever der kali Mandjing : 
ter plaatse waar de weg door dezelve loopt, stort zich deze rand 
40 à 50 voet diep loodregt benedenwaarts en rijst, uithoofde zijner 
bamboes-hegge, schijnbaar driewerf hooger op dan werkelijk het 
geval is; de linkeroever der beek loopt met eene zachtere glooijing 
opwaarts. £ 

Het bed, tusschen de beide wanden, is 25 à 50 voet breed , en 
wordt gevormd door de oppervlakte van eenen glad gespoelden 
lava-stroom, welke met rolsteenen en, in de tusschen dezelven 
zich bevindende ruimten, met een zwartachtig grijs, grof zand 
bedekt is. 

In de nabijheid van en beneden de plaats, alwaar de beek door 
den weg wordt doorsneden, daalt het lava-bed eensklaps, ten 
minste ter diepte van 60 voet, misschien nog dieper (100), naar 
beneden; hetzelve vormt een volkomen loodregten ‚ dwars afda- 
lenden wand, waarover de beek met een schoonen sprong naar 
beneden stort. 

De zijwanden van het vloedbed naderen te dezer plaatse tevens 
aan elkander en vormen zoowel hierdoor, als ten gevolge van de 
plotselinge daling van de bedding zelve, — terwijl daarentegen 
de rand (ter zijde) eene gelijke hoogte blijft behouden, — eene 
enge, maar minstens J50 voet diepe, duistere rotskloof, welker 
bodem, nimmer door een zonnestraal verlicht, geheel en al 
door schuimend water is bedekt; zij schijnt slechts 15 voet 
breed te zijn, terwijl de bovenste opening der spleet, welker 
rand, als ware het om de duisternis der diepte nog te vermeer- 
deren, met een schaduwrijk woud is begroeid, ongeveer eene 
breedte van 50 voet bezit. 

Ter plaatse waar de beek het bovenste bed verlaat, om zich 
in de duistere spleet neder te storten, heeft zij zich eene smalle 
rotsgleuf, een klein kanaal, ter breedte van & voet, maar ter 
diepte van wel 20 voet door den rand gegraven; aan de zijden 
is het gesteente volkomen glad gespoeld, en door spleten in 
onregelmatige stukken afgedeeld. 

Hier vindt men de beste plaats, om van de vooruit stekende 

48 


Ld 


748 


rotsen kleine stukken af te slaan, ten einde zich van exemplaren 
van dezelven te voorzien. 

Dit gesteente (Bat. n°. 45.) bestaat uit eene eigendomme- 
lijke trachiet-lava, met eene grijze, glanzige, half verglaasde 
grondmassa, waarin vele groote, rondachtige veldspaath- (ria- 
kolith-) korrels als ingekneed voorkomen; geene hornblende 
en geene andere zelfstandigheden worden daarin gevonden. 

Daar wij hier, naar de berigten der Javanen, de laatste beek, 
welke wij op onzen togt zouden ontmoeten, hadden bereikt, 
vulden wij nog een aantal bamboes-pijpen met water en haast- 
ten wij ons vervolgens dit hoogst romantische vloedbed te ver- 
laten; ons oor werd hier verdoofd door het geruisch van het 
water, door het onophoudelijk gekraak der over elkander heen 
bewogene bamboes-halmen , benevens door het zonderlinge getjilp 
van kleine vogels, die zich hier bij gansche zwermen in het 
woud ophielden. 

Terwijl wij onzen togt bergopwaarts voortzetteden, kwa- 
men wij weldra aan eene drooge beekbedding, door de 
Javanen kali Sat, geheeten, welke zich, tusschen 25 à 50 
voet hooge, steile wanden, als een ongeveer 40 à 50 voet 
breede, tamelijk vaste en gladgespoelde zandgrond beneden- 
waarts uitstrekte. Het zand had eene zwartachtige kleur, 
en was zonder twijfel ontstaan uit verbrokkelde lava-soorten , 
welke of uit obsidiaan bestaan, of eene zeer groote hoeveelheid 
hornblende hadden bevat. De gladde, tamelijk vaste gesteld- 
heid van de oppervlakte van het zand getuigde van de plaats 
gehad hebbende werking van het water, hetwelk, waarschijnlijk 
na gevallen regen, langs dezen weg bergafwaarts stroomde. 

Ons pad liep, dwars door dit bed, naar deszelfs linkeroever. 
De steilte der helling nam nu gedurig meer en meer toe. 
Eikenboomen begonnen wij alhier aan te treffen, waaronder 
zich eindelijk Casuarina’s, benevens bamboes mengden, welke 
laatsten nog in enkele groepen werden gevonden; het eigen- 
aardige gelispel der Casuarina’s trof hier het oor, gelijktijdig met 
het geknars en het gefluit der door den wind over elkander 
heenbewogene bamboes-halmen; later vertoonde zich in deze 


749 


wouden insgelijks de Acer javanicum (mihi); wij vonden boom- 
varens, en vele Lycopodiën, benevens kleinere varens, hier en 
daar met Begonia robusta vermengd, bedekten den grond. +) 
Eindelijk kwamen wij op eene smalle zandrib aan, die zich 
slechts somwijlen tot eenen vlakken grasbodem van geringe 
uitgestrektheid uitbreidde, alwaar Sanicula, Balsamina, Ranun- 
culus, maar bovenal Plantago- soorten wei terden, en welke 
dan weder, met enkele hooge Casuarina’s bedekt, steiler berg- 
opwaarts liep; Astronia spectabilis en vooral vele boomachtige 
Araliaceën deden zich aan ons voor, benevens struiken van 
Hypericum javanieum, Lonicera, Rubus-soorten en Berberis hor- 
rida, 2) welke langzamerhand optraden, en welke alle zoo vele 


1) Latere aanmerking. Acer javanieum mihi. Foliis simplicibus pen- 
ninerviis ovatis acuminatis, basi rotundatis integerrimis glabris subtus 
reticulato-nervosis caesio-albis, floribus racemoso-paniculatis; sub 
corymbosis, alis samarae magnis divergentibus. 

Het eerst door mij, in 1838, in het Diëng-gebergte gevonden en 
het geslacht daarvan bestemd. (Zie Monatsberichte über die Verhand- 
lungen der Gesellschaft für Erdkunde zu Berlin, 3'*r Jahrgang, Mai 
1841—1842.) De Botanicus Blume (Ps. Rumphius), te Leiden, 
heeft dien boom naderhand ook als een Acer beschreven en de door 
hem gedane bestemming van het geslacht 25 jaren geantidateerd (zie 
Rumphia t. HI. p. 193, Leiden, 1847); gedurende al dien tijd had hij 
takken dier boomsoort in zijn herbarium bewaard, en had den boom ook _ 
in den tuin te Buitenzorg geplant, doch onder den naam van eene Laurus 
(caesia of alba.), dewijl hij die niet als takken van een Acer herkende, 
uithoofde zij zonder vruchten waren. Hij zegt echter t. a. pl. met zijne — 
gewone — waarheidsliefde: « de (afgevallen) vleugelvruchten heb ik, 
in dien tijd (in 1822), onder de boomen opgeraapt; zij waren, als ik mij 
wel HERINNER» (—! waarom toch heeft hij zulke gewigtige bewijs- 
stukken der bewaring niet waardig gekeurd? — ) «een halven duim 
lang en hadden stompe vleugels.» Het verwonderlijkste is, dat hij 
takken met bloesems heeft afgebeeld en beschreven (l. c. & 167, fig. 1.) 
terwijl alle exemplaren in het rijks-herbarium, die hem tot zijne beschrij- 
ving hebben gediend, geheel steriel zijn en geen enkel bloempje dragen; 
(dus ook de bloemen heeft hij der bewaring niet waardig geacht). 


*) Mihí. Zie Tijdschr. voor Neêrl. Indië. VI, p. 184, enz, 


7150 


blijken waren van de grootere hoogte, welke wij bereikt hadden; 
zij vergezelden ons tot op eene eenigzins breedere, met gras 
begroeide plaats der rib, welke door de Javanen goenoeng 
Widodarèn werd genoemd en die, uithoofde van de aldaar 
opgeslagene hutten, tot ons bivouak was bestemd. 

Ik bereikte deze plaats reeds ten 2!/> ure; de groote hoogte 
de Casuarina’s, die, met Usneën behangen, zich wel 100 voet 
hoog verhieven en onder welke velen werden aangetroffen, wier 
stammen eene dikte van 4 voet bezaten, bewezen voldoende, 
dat wij nog verre van de bovenste woudgrens verwijderd waren. 
Gaarne had ik heden den togt nog zoo verre voortgezet, alwaar 
ik liever gebivouakeerd zou hebben dan hier; dit zou bovendien 
veel doelmatiger zijn geweest, maar zulks wilde den heer Wêdono 
niet bevallen, die, onder het nuttigen van een kop koffij, zich 
zeer gemakkelijk in zijne hut had nedergevlijd, terwijl de Javanen 
nog bezig waren de voor mij bestemde hut op te slaan. 

Tot mijn groot verdriet zag ik mij genoodzaakt, om mij naar 
de onbegrijpelijke traagheid der Javanen te voegen, niettegen- 
staande hun (op mijn verzoek), door de zoo welwillende plaat- 
selijke overheid van Malang, uitdrukkelijk was bevolen geworden: 
de plaats, tot ons bivouak bestemd, aan de bovenste woudgrens 
te kiezen. Hunne gehoorzaamheid echter was zwakker dan hun 
vooroordeel; hunne eigenzinnigheid deed hen deze plaats kiezen 
en zulks om geene andere reden, dan uithoofde te dezer plaatse 
vroeger reeds eenmaal was gebivouakeerd geworden, en daarom 
moest het, naar hunne strenge conservative grondbeginselen, 
altijd zoo blijven! De lezer verontschuldige deze klagte! Den 
reizigers in Europa zal daardoor althans eene zwakke schets 
worden geleverd van de zwarigheden, waarmede een reiziger 
in de gebergten van Java te kampen heeft, alwaar eene alle 
verbeelding te boven gaande onverschilligheid der inboorlingen 
zich paart aan de moeijelijkheden, welke het terrein oplevert, 
en die, als immerdurend beletsel de uitvoering van vele wel 
overlegde ondernemingen verijdelen. 

Reeds dezen morgen hadden wij eene uitbarsting (de eerste) 
van den Sêmeroe waargenomen; ten 5 ure des avonds had 


751 


andermaal eene uitbarsting plaats; wij hoorden een sterk geloei, 
wendden het oog naar de bergkruin heen en ontwaarden aan 
haren regterhoek, welke van hier noordoostwaarts lag, eene 
dampzuil, die door de avondzon beschenen, geelachtig verlicht 
was; hierop zagen wij nedervallende steenen, welke in een 
aantal sprongen bergafwaarts rolden, 

Zoolang de zon aan den hemel stond, vertoonde zich de 
naakte kegel van den Sêmeroe, boven de wouden, in een rood- 
achtig, bijna gloeijend licht of schijnsel, hetwelk buitengewoon 
snel in een dof en mat grijs overging, zoodra de berg niet 
meer door de zonnestralen werd getroffen en hij in de schaduw 
viel. Reeds op eene hoogte van 5,000 voet bemerkte men op 
alle bladeren, takken en boomstammen een dun, witachtig grijs 
bedeksel van versch gevallene asch, welke bijna het voorkomen 
had van meel en die uit zuivere kleiaarde scheen te bestaan. 

Reeds was de nacht gevallen en oostwaarts boven den Sême- 
roe de maan aan den helderen hemel opgestegen, toen ten 7 
ure eene derde uitbarsting plaats greep; eerst zag men een 
schijnsel van vuur, gelijk aan dat eener vurige zuil, uit den krater 
opstijgen, waarop eene dampkolom volgde, welker regterzijde 
door de maan helder werd verlicht, terwijl hare tegenover ge- 
stelde zijde door donkere schaduwen was bedekt; snel ontwik- 
kelde zich deze kolom; zij loste zich op en dreef hoog in de 
lucht, gelijk eene cumulus-wolk, over onze hoofden heen naar 
het westen, terwijl zij eenen zachten zandregen op ons neder- 
stortte; te gelijk rolden eenige vurige punten van den krater- 
rand, welke nog door een helderen gloed verlicht werd, 
benedenwaarts, die (gelijk met de steenen des daags het 
geval was geweest) al krakend tegen de helling sloegen; 
dan werd het vuur uitgebluscht en slechts eene breede, wit 
gekleurde dampstreep duidde, nog gedurende eenige sekonden, 
den rand des kraters aan, totdat ook deze verdween en alles 
weder in nachtelijke stilte terugkeerde. Het gansche ver- 
schijnsel had geen % minuut geduurd. Nog een geruimen tijd 
kon men de uitbarstingswolk, welke door den oostewind werd 
voortgedreven en de eenige aan den azuren hemel was, met 


152 


het oog nagaan. (Naar mij door de Javanen werd berigt, zijn deze 
uitbarstingen het menigvuldigst gedurende den regentijd, zoodat 
somtijds 20 dergelijken op eenen dag plaats grijpen.) 

Ik had thans al het noodige tot het beklimmen van den berg, 
tegen den aanstaanden morgen vroeg, in gereedheid doen brengen, 
en, ten einde zeker van mijne zaak te zijn, den naam van elken 
koeli opgeschreven en hem verantwoordelijk gesteld voor het 
aan hem toegewezen aandeel der pakkaadje deer aandeel voor 
elk hunner slechts zeer ligt was). *) 

Vijf hunner zouden met water gevulde bamboes-pijpen dra- 
gen; vijf anderen zouden brandhout mede voeren, benevens 
eenige lange takken, die in den grond moesten gestoken wor- 
den, ten einde daar op de matten uit te spannen, welke het 
dak der hutten zouden vormen; nog vijf anderen, benevens een 
bediende, zouden gebezigd worden tot het dragen der instru- 
menten, eenige kleederen, wollen dekens en reeds toebereide 
levensmiddelen. * Hoogte van dit oord boven de oppervlakte 
der zee = 6,418’. 


Matjan téngah, den 27" September, 4844. 

Een heldere morgen (de 26 September) volgde op een 
even helderen nacht, gedurende welken gen uitbarstingen 
werden vernomen. 

Het heerlijke weder vervulde ons met verdubbelde reislust, en 
spoorde ons aan om ons bivouak snel op te breken. 

Ik liet de 45 koeli’s één voor één vooruitstappen en volgde hen, 
vergezeld van mijn bediende en eenige Javasche hoofden van min- 
deren rang. (De Wêdono bleef, onder voorwendsel, dat hij te zwak 
was om ons te volgen, « koerang koewat ‚» op zijn gemak in zijne 
hat.) De lengte rib Widodarèn, waarop wij ons bevonden, werd 
voortdurend smaller, liep , immer steiler opwaarts gaande, weldra 
uit in eene smalle zandgraat, die, zoowel ter regter- als ter linker- 
zijde, door eene diep in het zand uitgespoelde kloof begrensd werd. 
Aanvankelijk nog met tamelijk welige struiken als Antennaria 


) Gelijk wij weldra zullen zien, hielp mij dit alles, helaas. niet veel. 


153 


javanica, Berberis horrida, Viburnum- Dodonaea- en Rubus- 
soorten, Ágapetes vulgaris en _microphylla, Acacia montana, 
Sciadophyllum palmatum en voortdurend kleiner wordende 
Casuarina’s begroeid, werd zij allengskens immer kaler, ter- 
wijl men versche sporen van instortingen (zandverzakkin- 
gen) aan beide zijden waarnam. Dezelve bestond geheel en 
al uit op elkander gehoopt zand; de nok liep even scherp 
toe, als de bodem der beide kloven ter wederzijde; hierin was een 
chaos van gedeeltelijk geknakte boomstammen dwars over 
elkander heengeworpen, welke met zand overstelpt waren, dat 
te gelijk van den nok der zandrib losgeraakt en mede naar 
beneden was gestort. Door dergelijke instortingen aan de zijden 
werden de nokken op vele plaatsen, over eene uitgestrektheid 
van 100 voet en meer, zoo smal, dat hare breedte, tusschen 
loodregte afgronden, nog ter naauwernood één voet bedroeg, 
zoodat men zich behoorlijk in evenwigt moest houden om 
goed en wel over deze smalle gedeelten heen te komen. 
Op eene dergelijke plaats, die gelijk alles in het rond uit los 
en ligt zand bestond, waarop bijna geen spoor van plantengroei 
was waar te nemen, en welke derhalve door geene wortelen 
werd te zaâmgehouden, zag ik mijne 15 koeli’s, in plaats van 
de een achter den anderen voort te gaan, allen digt nevens 
elkander stil staan, en op den voorsten man wachten, die 
over een ongeveer 10 voet hooger vooruit springend gedeelte 
moest heenklauteren; ieder oogenblik vreesde ik de zandlijst, 
welke ter wederzijde 10 voet diep loodregt naar beneden liep, 
en vervolgens onder eenen scheeven hoek naar den bodem der 
kloof afdaalde, onder den ongewonen last te zien instorten en 
mijne 15 goede vrienden, met al mijne pakkaadje, naar beneden 
te zien rollen. De hemel behoedde hen echter, en deed hen 
gelukkig aan het gevaar ontkomen. Dergelijke plaatsen (Maho- 
medaansche paradijsbruggen) werden nog menigwerf aangetrof- 
fen en afgewisseld door andere, breedere gedeelten der nok, waar 
minder gevaar voor instorting bestond, uithoofde het zand door 
de zich daarin bevindende wortelen, meerderen zamenhang 
bezat. Vele plaatsen zouden wij onmogelijk hebben kunnen 


154 


passeren, zonder behulp van het daarop groeijende struik- 
gewas. 

De zone des bergs tusschen Widodarèn en de bovenste 
woudgrens is echter de eenige, alwaar, ten gevolge van het 
ligtelijk instorten der los opgehoopte zandribben (waarvan 
overal nieuwe voorbeelden worden waargenomen), werkelijk 
gevaar voor den reiziger bestaat ; dit houdt op, zoodra de woud- 
grens is bereikt en men den eigenlijken zandkegel voor zich ziet, 
welker oppervlakte tamelijk effen, en nog niet in ribben met 
tusschenkloven verdeeld is; in deze zone is het eerst, dat de 
helling aanvangt zich in enkele ribben te verdeelen, uithoofde 
het zand , door de grooter wordende hoeveelheid van het afvlie- 
tende regenwater, gedurig dieper uitgegraven en tusschen de rib- 
ben wordt weggespoeld. 

Ten 7 urehad eene nieuwe uitbarsting (de vierde, welke wij 
waarnamen) van den Sèmeroe plaats; zij onderscheidde zich in 
geen enkel opzigt van de vorige uitbarstingen. 

Ten 72/4 bereikten wij de bovenste woudgrens, alwaar ik mijn 
barometer aan een der takken van een Casuarina-boom ophing, 
welke reeds geheel alléén midden in het zand stond en ongeveer 
200 à 500 voet hooger bergopwaarts groeide dan de plaats, waar 
zich het laatste digt ingegroeide bosch bevond, waaruit mijne 
koelf’s, die ik vooruitgesneld was, langzaam te voorschijn traden. 
Dit benedenste gedeelte van den zandkegel in de nabijheid der 
woudgrens, — te rekenen van de plaats waar de smalle zandribben - 
den vorm van ver uitstekende lijsten verliezen, en de helling 
eene gelijkmatig uitgebreide oppervlakte aanneemt, tot op onge- 
veer 500 voet hooger opwaarts, —is , uithoofde van de fijnheid en 
bewegelijkheid van het zand het moeijelijkst en bezwaarlijkst 
te beklimmen. 

Men zinkt aldaar tot aan de enkels in het zand, en bij elke 
schrede, welke men voorwaarts doet, glijdt men weder eeniger- 
mate achteruit. 

Dit is bet waardoor vele aspirant-beklimmers van den 
Sèêmeroe zich waarschijnlijk hebben doen afschrikken , dewijl zij 
veronderstelden, dat geheel het overige gedeelte van den bergkegel 


155 


im gelijken toestand verkeerde. Dit is echter niet het geval: 
heeft men zich door de zwarigheden, welke men aanvankelijk 
ontmoet, niet laten afschrikken en eerst het benedenste, 500 
voet hooge gedeelte van den kegel beklommen, dan verkrijgt 
men weldra vasteren voet en ontwaart men, dat het zand ge- 
durig meer en meer met steenbrokken vermengd geraakt, welke, 
naar mate men hooger opklimt, immer grooter worden en den 
rustenden of klinnnenden voet voortdurend een vaster en zekerder 
standpunt verschaffen. 

Verre van eene regte lijn uit te maken, welke overal op ge- 
lijke hoogte rondom den bergkegel loopt, heeft de boschgrens 
daarentegen allerwege eenen afgebrokenen, puntig uitstekenden 
vorm; een aantal enkele strepen, met geboomte bedekt en 
van het woud afgezonderd, loopen somwijlen als spitse tanden, 
ter wederzijde door den dorren zandbodem begrensd , wel 5 à 500 
voet hooger tegen ‚den kegel op. Het valt van zelf in het 
oog, dat de oorzaak, ten gevolge waarvan de wouden op den 
Sêmeroe op die wijze worden begrensd, niet zoo zeer ontstaat 
uit de hoedanigheid des bodems (want ook in een zandgrond 
zou zich op dezen vruchtbaarsten aller aardgordels de planten- 
groei ontwikkelen, indien aan den bodem slechts rust werd gege- 
ven), maar dat deze veel eerder moet worden gezocht in de on- 
ophoudelijk herhaalde overstelpingen van den zandbodem, door 
nieuwe uitwerpselen uit den krater des vulkaans, welke, zoo verre 
dezelven benedenwaarts rollen, de ontwikkeling van planten ver- 
hinderen en, de pas ontloken kiemen weder vernietigende, de 
woudgrenzen op die (bepaalde) hoogte houden, tot waartoe 
zich de werking der uitgeworpene stoffen uitstrekt. Te bejam- 
meren is het, dat de kruin van den Sèmeroe niet met wouden 
bedekt is. Uithoofde geen andere bergtop van het eiland Java 
de hoogte bereikt, waarop de Sèmeroe gewoonlijk wordt geschat, 
200 kan met regt worden verwacht, dat nieuwe planten-vormen 
im de streek, welke zich tusschen de woud- en de sneeuw- 
grens (alhier ongeveer 14,000 voet hoog) bevindt, zullen ont- 
wikkeld worden, die thans nog onder het geschapene worden 
gemist, zoodra, namelijk, de Sèmeroe zal ophouden een werk- 


156 


zame vulkaan te zijn en hij zich met plantengroei zal beginnen 
te bedekken. *) 

Ik had mijne waarnemingen geëindigd en zag mij weder door 
mijne koelis omringd, die, voorwendende, dat zij thans reeds 
(na een togt van slechts 13/4 uur te hebben afgelegd !) vermoeid 
waren, zich links en regts om mij heen op den grond wierpen. 

Een koude oostewind (6,5’ Réaum.) suisde door de enkele 
kreupeltjêmoro’s, nevens welke wij uitrusteden en die op eene 
hoogte van 8,740 voet 2) groeiden. Ik sprak de koeli’s moed in, 
en had het geluk hen weder in beweging te brengen. Voorzig- 
tigheidshalve dreef ik hen allen bergopwaarts voor mij uit en 
stond juist gereed (het was nu S ure) hen te volgen, toen de 
Sèmeroe op nieuw (ten vijfden male) eene uitbarsting onderging. 

Onmiddellijk maakten mijne goede vrienden wederom halt, en 
ongetwijfeld zouden zij terug zijn gesneld, indien ik mij niet achter 
hen had bevonden. Ik had een stevigen stok in de hand en 
begon over de bruikbaarheid en de aanwending van denzelven 
na te denken, al ware het ook slechts om indruk te maken op 
de gezigtzenuwen. Hier houdt de invloed en de hulp van den 
Wêdono op, ergo, vangt de tijd aan mij zelven te helpen. De 
trouwelooze dorpshoofden hadden mij en de koeli’s verlaten, en 
waren bij hunnen geachten Wêdono gebleven. 

De damp- en aschzuil, welke, met geloei vergezeld, dezen 
keer uit den vulkaan opsteeg, zag, dewijl de zon zich achter 
dezelve bevond, er uit als een gitzwarte vederbos, welks 
randen helder verlicht werden. Toen zij over onze hoofden 
naar het westen heendreef, viel eene geringe hoeveelheid fijn 
zand op ons neder, waarbij zich een ligte zwavelreuk verspreidde. 
Ík bragt mijne koeli’s echter op nieuw vooruit. 

Wij troffen nog een paar jonge, kreupeltjemoro’s aan, 
welke ongeveer 500’ hooger bergopwaarts groeiden dan de Tjè- 


*) Hetgeen door Horsfield (Verhand. Bat. Genootschap, t. VIII.) wordt gezegd, dat, 
namelijk, de Sêmeroe zich boven de grenzen van den plantengroei verheft, is of eene 
schrijffout of eene dwaling. 

*) Ter plaatse, waar verder niets daarbij aangemerkt wordt, moeten, in’t vervolg, 
de opgegevene hoogten altijd worden verstaante zijn; boven de oppervlakte der zee, 


157 


moro, waar ik de hoogte, als de bovenste woudgrens, had 
gemeten, en die half onder het zand begraven lagen; met lang- 
zame koeli-sschreden stegen wij nu, tegen den met steenen 
vermengden zandhoop, verder bergopwaarts. 

Ik twijfelde geen oogenblik, dat, wanneer ik vóór de ande- 
ren uit had willen opklimmen, ik de kruin stellig binnen één 
uur zou bereikt bebben (dit werd door een mijner bedienden, 
die den barometer droeg, werkelijk gedaan); maar wat zou 
mij zulks gebaat hebben, indien ik de dragers, met mijne in- 
strumenten, enz., niet bij mij had? 

Ik moest derhalve aanzien, dat er eene spaak in het wiel 
gestoken werd, en was genoodzaakt mij naar den slakkengang 
der trage koeli’s te voegen. *) 

De meeste (de grootste massa der) puinbrokken, welke onder 
het zand vermengd voorkwamen, waren rapilli ter grootte 
van ongeveer 1 duim; velen van t/: à 1 voet dik lagen tusschen 
dezelven verspreid; slechts enkelen bereikten eene grootte van 
5 voet. Zij hadden allen scherpe hoeken en kanten, bezaten 
eenen onregelmatigen vorm en bestonden meestendeels uit eene 
niet-poreuse trachiet-lava van roodachtig grijze grondmassa, 
waaronder eene groote hoeveelheid glazige veldspaath, maar 
slechts zeer zelden, en dan nog zeer weinige, hornblende kris- 
tallen werden aangetroffen. 

Er werden echter insgelijks verslakte, poreuse stukken en 
andere varieteiten van trachiet-lava tusschen dezelven gevonden; 
het zand was zwartachtig grijs "en bestond uit een mengsel 
van de fijnste, op asch gelijkende, benevens uit de grofste, 
gruisachtige soorten. | 

Het schijnt, dat de gansche bovenste kegel van den Sèmeroe, 
ter hoogte van 5,000 voet, uit een dergelijk mengsel van zand en 
kleine steenbrokken bestaat, hetwelk langzamerhand op de lager 
liggende, compacte rotsmassa’s, — trachiet en trachiet-lava-stroo- 


1) Traag. Wat men ook zeggen moge, traag zijn zij in der daad. Men geve slechts 
acht wanneer het bergafwaarts gaat, — naar het dorp terug, — welk eene spierkracht 
zij ontwikkelen en hoe ongeloofelijk snel het alsdaù, zelfs met zware lasten, over 
de moeijelijkste wegen gaat. 


158 


men, — is opgehoopt geworden; nog dagelijks neemt dezelve 
door uitwerpselen, op die wijze, in hoogte toe. 1) 

Hoe meer men de kruin des vulkaans nadert, hoe steiler de 
hellingen worden; derzelver oppervlakte wordt door duizen- 
den van kleine groeven, welke afwisselend eene diepte van 1 
à 6, gewoonlijk van 5 voet hebben, en die veelal slechts 
2, doch meerendeels 5 à 4 voet breed zijn, doorsneden, ten 
gevolge waarvan dezelve een gespleten en zeer oneffen voorko- 
men verkrijgt. 

Want hoewel deze groeven, welke haar ontstaan en hare 
uitspoeling ten duidelijkste aan het afvlietende regenwater te 
danken hebben, zich in de lengte bergafwaarts uitstrekken, zoo 
loopen zij toch onregelmatig door elkander; velen, welke zeer diep 
worden , storten in, nieuwe groeven worden gevormd en de opper- 
vlakte des kegels verliest voortdurend hare gelijkmatige, effene 
gedaante; de oppervlakte der helling, nevens de groeven, was als 
dooreene harde korst bedekt en steenachtig, terwijl de bodem 
der groeven meer uit een los, fijn en eenigzins vochtig zand 
bestond. Geen grasscheut, geen mos, geen spoor van planten- 
groei komt, van zijne woudgrens tot aan deszelfs kruin, op dezen 
dorren kegel voor. 

Dan eens door , dan weder nevens deze groeven gaande, klom- 
men wij hooger op en kwamen wij ten 10 ure al nader aan het 
bovenste gedeelte des kegels. 

Nu meende ik, dat alle gevaar, met betrekking tot het weg- 
loopen der koeli’s, die ik getukkiglijk tot zoo ver had gebragt, 
geheel geweken was. Mijn ongeduld niet langer kunnende 
bedwingen, klom ik vóor de anderen uit. Weldra echter zou ik 
met reden berouw gevoelen over het begaan dezer fout; want 
naauwelijks hadden de koeli’s, die met het drinkwater en 
het brandhout achter aan kwamen, mij uit het oog verloren 
of zij wierpen den last van hunne schouders en renden, sneller 


!) De kloven, welke bij Widodarèn verscheidene honderd voet diep in het 
zand zijn uitgespoeld, dringen nog niet tot op de compacte lava-stroomen 
door. 


“ 


159 


dan gemsen, terug naar de plaats, waar wij gebivouakeerd 
hadden. +) 

Slechts een waterdrager, een ander die brandhout aanvoerde , 
benevens nog drie koeli's, die met een gedeelte van mijne 
pakkaadje waren belast, bleven getrouw bij mij; deze alleen 
kwamen kort na mij op de kruin des bergs aan. 

Ten 10/2 ure bereikten wij de kruin, derhalve na 21/, uur, 
van de woudgrens afgerekend, in den langzamen koeli-tred 
te zijn voortgeklommen, of te rekenen van het bivouak, te 
Widodarèn, na 41, uur tijds; hiervan moeten echter talrijke 
halten en oogenblikken van rust worden afgetrokken. 

Er woeieen sterke en snijdend koude noordoostewind over de 
kruin, waar boven zich slechts het gewelf van den heldersten 
hemel, met het donkerste azuur gekleurd, verhief; bene- 
den ons lag een blank wolkenmeer uitgebreid, hetwelk het 
vlakke land voor onze blikken verborg. De zich hierboven 
bevindende lagen des dampkrings waren buitendien met een 
eigenaardigen damp vervuld, welke (even als de damplagen 
door ons op den Kawi waargenomen) slechts op verre afstan- 
den ondoorzigtig werd en aan den horizon door eene zeer 
scherpe, volkomen regtloopende grenslijn van den blaauwen 
hemel, die zich daarboven verhief, werd gescheiden. 

Slechts een enkele bergtop, die des Ardjoeno, verhief zich, 
gelijk de Sèmeroe, als een eiland boven dit wolkenmeer. Wij 
bevonden ons op een zeer uitgebreid, vlak-bolrond kruinplat, het- 
welk eene gelijke, akelige dorheid vertoonde als de hellingen 
des kegels, maar bezaaid was met veel grootere en talrijkere 
puinbrokken dan de laatstgenoemden. 

Op een geringen afstand naar het zuidoosten heen en 
slechts door een kleinen tusschenzadel van dezelve gescheiden, 
ontwaârden wij eene tweede, iets lager gelegene kruin, welke 


ET De Ve | 


+) Blijkbaar fout, namelijk, door hen vooruitte 
zijn gegaan) de schuld de hoofden; ze boen idloss achterblijven had ook den koeli’s 
eene zekere vrees ingeboezemd en hun het noodige aen doen verliezen. 
Natuurlijk keerden al deze koeli’s naar gg onder den Wêdono terug, dies 
gelijk ik naderhand vernam, te gemakkelijk bij zijn vuur zat, om ook het geringste 
ter mijner hulp te ondernemen. 


760 


door een krater doorboord was; aan den zuidoostelijken rand 
van ons plat, tegenover dezen krater, maakten wij halt. 

De invloed, welke de zon in de uiterst zuivere, drooge en 
verdunde lucht dezer hooge zone op ons uitoefende, mogt bijna 
stekend genoemd worden; waarschijnlijk zouden wij ons over geene 
koude op den kalen steenbodem hebben te beklagen gehad, indien 
de noordoostewind, welke voortdurend en stormachtig blies, niet 
al de ontwikkelde warmte terstond bij ons had weggenomen. 

Wij droegen steenen bij een en bouwden ons op die wijze 
een kleinen muur, welke, indien meu zich onmiddellijk nevens 
denzelven uitstrekte, eenige beschutting voor den wind ver- 
schafte; alhier ontstaken mijne koeli’s een kleim vuur van 
het medegebragte hout, terwijl ik mij bezig hield mijn 
kompas, mijn theodoliet, benevens den barometer en de ther- 
mometers te plaatsen en tot het doen van waarnemingen gereed 
te maken; den barometer beschutte ik, door eene voor denzel- 
ven gespannen mat, tegen den onmiddellijken invloed der zon- 
nestralen. 

Ik bevond, dat de kruin elliptisch-rond van omvang, en in de 
rigting van het zuiden naar het noorden, 500 voet breed was; +) 
van het ‘oosten naar het westen bezat zij bijna eene dubbele 
lengte, of ongeveer 800 voet. In de eerstgemelde rigting strekt 
het plat zich tamelijk vlak uit, en wordt hetzelve door scherp 
begrensde randen van de helling des kegels gescheiden; aan de 
westelijke en aan de noordwestelijke hellingen daarentegen 
(alvorens het plat geheel en al daarin overgaat) vormt hetzelve 
eerst een smallen, ter diepte van 25 à 50 voet, benedenwaarts 
loopenden voorsprong; aan deszelfs bovensten rand treft men nog 
verscheidene verhitte, zwavelige en met gaten doorboorde plaat- 
sen aan, zonder dat zich hier echter sporen van dampen laten 
waarnemen. In de rigting van het oosten naar het westen, vormt 
het plat een vlak-bolronden wrong, welke, naar het westen heen 
allengskens lager dalende, van lieverlede en zonder scherp getee- 


1) Van het zuidwesten naar het noordoosten (het hoogste plat) bedroeg de geme- 


tene lengte 550 voet. 


761 


kende grenslijn in de helling des kegels overgaat. (Aan dezelfde 
zijde, langs welke wij zijn opgeklommen.) 

De gansche kruin schijnt uit een zamenmengsel van zand en 
kleine steenbrokken opgehoogd te zijn; zwartachtig grijs en dor, 
zelfs niet door het groen van een grashalm, van mos of lichen 
gesierd, ligt dezelve daar voor ons, en is zij buitendien met 
millioenen van grootere scherphoekige, onregelmatig gevormde 
puinbrokken bedekt, welke van 1 tot 5 voet groot, in woeste 
wanorde over dezelve verstrooid liggen. Eenige derzelven bestaan 
uit eene roodachtig grijze, harde trachiet-lava, welker opper- 
vlakte veelal gescheurd en gespleten is; anderen zijn eigenlijke 
fijnkorrelige trachiet (Bat. ne 46.); de meesten echter L. n° 246 
(Bat. n° 47.) komen van nabij overeen met de half verglaasde tra- 
chiet-lava, welke bij de kali Mandjing wordt aangetroffen (Bat. 
n° 45.) en bezitten, in eene heldergrijze, eenigermate blinkende 
grondmassa, eene menigte groote verglaasde veldspaath-korrels, 
maar slechts weinige enkele hornblende-kristallen; zij gaan in 
meer (L. no 247 (Bat. n° 49.) of in minder (Bat. n° 48.) poreuse 
slakken over, welker grondmassa opgeblazen en zwart gewor- 
den is, maar waarin de glazige veldspaath-korrels bijna allen 
onveranderd zijn gebleven. Weder anderen zijn als stalactiten 
gevormd; weinigen echter bezitten eene groote hoeveelheid horn- 
blende. Zij worden afgewisseld door enkele groote blokken, 
welke 6 en meer voet middellijn hebben; velen derzelven zijn 
aan hunne oppervlakte zoodanig gespleten, dat de enkele stuk- 
ken ter naauwernood vereenigd blijven en men moet aannemen, 
dat die spleten (welke ter diepte van is à 1 voet in het ge- 
steente indringen en als gapende wonden naar binnen enger 
worden), ten gevolge van plotselinge bekoeling der blokken zijn 
ontstaan, nadat dezelven .in een gloeijenden toestand uit den 
krater geslingerd waren. 8 

Alle steenbrokken dragen het merk, dat zij eerst sedert korten 
tijd zijn ontstaan; zij zijn onverweerd, gaaf van oppervlakte en 
liggen geheel vrij boven op den bodem der kruin verstrooid. 
Hieruit kan men het bewijs afleiden voor hare latere vor- 
ming, en haren oorsprong uit den nabij gelegen krater, welke 


762 


dezelven, bij gelegenheid zijner jongste uitbarsting, hier heen 
slingerde; want dewijl de werking van het regenwater op deze 
vlakke kruin, — alwaar het (op eene hoogte van 11,500 boven de 
oppervlakte der zee) bijna nimmer regent, of waar althans slechts 
fijne nevelregens vallen, — niet dan uiterst gering zijn kan, zoo 
mag men niet aannemen, dat dezelven, met het zand vermengd, 
reeds sedert lang een deel uitmaakten van den bovensten berg- 
top en dat zij eerst door het wegspoelen van het zand vrij 
werden. 

Niet zeer troostrijk is voor ons de opmerking, dat de Sêmeroe 
van tijd tot tijd zulke hevige uitbarstingen ondergaat, dat 
groote steenen tot hier heen worden geslingerd; — moge de 
hemel ons voor iets dergelijks bewaren. 

De kruin, namelijk, waarop wij ons bevinden, is de noord- 
westelijke, waarschijnlijk de voormalige, thans geslotene krater 
van den Sêmeroe; in het zuidoosten echter ontwaren wij op 
een geringen afstand, doch lager gelegen, eene tweede kruin, 
welke uit een enkelen kringvormigen rand bestaat en derhalve 
door een krater doorboord is. Ten einde eene wijdloopige 
beschrijving overbodig te maken, gelieve de lezer een blik te 
werpen op de situatie-schets Sémeroe Figuur 40, waarop 
de topographische gesteldheid der beide kruinen is afgebeeld. 

a. Ìs eene steil afloopende verzakking der zandmassa, welke 
naar beneden heen in eene spleet uitloopt, en langs welke de 
door ons gevolgde weg bergopwaarts voerde. 

b. b. De straks beschrevene rand, alwaar de bodem verhit 
is; % het vlak-bolronde middenpunt van het plat. 

& De plaats waar mijne instrumenten staan, even hoog ge- 
legen als de met % gemerkte plaats. 

ce. c. Een ongeveer 40 à 50 voet. lager gelegene voorsprong, 
welks oostelijke rand (oost 10° ten noorden van &) door eene 
kloof wordt doorsneden. 

d. De tamelijk scherp toeloopende tusschenzadel ‚ tusschen 
beide kruinen; ongeveer 500’ lager gelegen dan het punt %. 

e. Eene smalle, aan het boveneinde zeer scherp toeloopende 
bergnok, welke van den kraterrand gescheiden is. 


. 


765 


_f. De hoogste noordoostelijke kraterrand, welke loodregt op- 
waarts stijgt en waarschijnlijk even hoog gelegen isals het punt 

%& (het is de linkerrand in Sémeroe Figi 9). 

g. De laagst gelegene, zuidwestelijke kraterrand (de regter- 
rand in Figuur 9), ongeveer 200 voet lager dan het punt 3- 

De afstand tusschen de kraterranden (tusschen de punten 
f. en g.) of de grootste diameter des kraters, van het zuid- 
westen naar het noordoosten, zal ongeveer 900 à 1,000 voet 
bedragen, terwijl de afstand tusschen het naastbij gelegene (noord- 
westelijke) punt van den kraterrand en het punt, waar wij ons _ 
bevinden (de zuidoostelijke rand van de noordwestelijke kruin), 
1,000 voet bedraagt. Aan de zuidoostelijke zijde is de krater- 
rand door eene diepe kloof (#.) doorsneden, welke langs de 
berghelling benedenwaarts daalt. 

+ is het middenpunt van den werkzamen krater, waaruit 
de eruptien plaats grijpen, hetwelk van hier in het zuiden 
50° ten oosten wordt waargenomen (terwijl g. in het zuiden 
20° ten oosten en f. in het zuiden 60° ten oosten ligt). 

Al deze ruimten, de oostelijke voorsprong, de tusschenzadel, 
benevens de hellingen van den kraterrand, bestaan even als de 
kruin, waarop wij ons bevinden, uit eene ophooping van zand 
en millioenen van steenbrokken; zij doen zich in hunne zwart- 
achtig grijze, hier en daar roodachtig grijze kleur in gelijke dor- 
heid als de kruin aan het oog voor. 

De krater, waarin men gedeeltelijk neder kon zien, uithoofde 
zijn rand meer dan 200 voet lager gelegen is, bleef volkomen 
rustig. Slechts op eene plaats aan de zuid-zuidwestelijke helling, 
digt beneden den rand, schenen, hoewel in geringe hoeveelheid, 
dampen opwaarts te sind 

Na deze opmetingen t) te hebben gedaan, had ik mij in de 
nabijheid van het kleine vuur, dat door de koel’s werd 
onderhouden, nedergehurkt; ik vlijde mij in eene horizontale 


1) De diameter van het bovenste krainplat, generst 3&,‚ werd van den zuidweste- 
lijken naar den noordoostelijken rand, door het centrum van hetzelve heen, geme- 
ten; naar deze basis, van 550 voet, werd de grootte van de overige deelen der kruin 
bepaald. 

49 


764 


rigting aan den voet van den steenen muur neder, ten einde 
eenige beschutting te vinden tegen den stormachtigen noord- 
oostewind, welke het water uit neus en oogen deed loopen en 
mij door merg en been drong. 

Hier, door den steenhoop voor den wind beschut, was het 
tamelijk warm, ja, waren de zonnestralen stekend heet. Reeds 
gedurende 11, uur hadden wij op de aankomst der andere koe- 
li’s met brandhout en water gewacht, maar niemand kwam 
opdagen; wij konden geene hutten bouwen, dewijl ons daartoe 
de hoekpalen (lange boomtakken) ontbraken, en wij goten den 
laatsten voorraad water in den ketel, ten einde althans war- 
me koffij te kunnen drinken. De zon scheen zoo helder. en 
de lucht was zoo buitengewoon zuiver, dat men elken steen 
op den kraterrand kon tellen; dood sl lag deze daar voor 
ons, geen dampwolkje rees uit denzelven op, — maar eens- 
klaps werd eeu vreesselijk gebrul gehoord; verschrikt sprongen 
wij op, met den blik op den krater gevestigd; — kool- 
zwarte massa’s, met uitstekende punten, gelijk klippen in de zee, 
verhieven zich boven den kraterrand, ontwikkelden zich, wer- 
den tot kogels gevormd, vlogen, door honderd andere dergelijke 
ballen met bliksemsnelheid gevolgd, — die als een wervelwind om 
hun eigen middenpunt draaiden, — opwaarts; zij vormden zich 
tot eene zuil, uit enkele kogelvormige, ronddraaijende ballen be- 
staande, die, onder een geloei des vulkaans, dat ons deed sidderen 
en beven, in weinige sekonden tijds tot zulk eene verbazende 

hoogte opschoot, dat wij dezelve in ons zenith meenden te zien, 
terwijl honderd duizenden van groote en kleine steenbrokken 
zich naar alle rigtingen uit dezelve verspreidden, in bogen op 
de hellingen vielen en onder een herhaald opslaan verder bene- 
denwaarts rolden. Het gekraak der opspringende steenbrok- 
ken ging gepaard met het geloei en het gebrul, dat zich uit de 
kraterkolk deed hooren, terwijl de dampzuil, alvorens wij ons 
van den bekomen schrik hadden hersteld, met hare naar boven 
immer grooter wordende ballen woeha im ons zenith heen- 
zweefde en een regen van zand en puimsteenachtige rapili op 
ons nederstortte. 


765 


* Te gelijk scheidde zij zich beneden van den krater af, zij werd 
vrijz het ploffen der nedervallende steenen hield op, en een paar 
sekonden later dreef de zuil, door den oostewind voortge- 
stuwd, als eene gewone zwevende wolk (cumulus) hoog over 
onze hoofden heen. 

Terwijl zij zich gedurig meer en meer ontlastte van het zand 
en de asch, welke zij bevattede, deed zij zich, door het licht 
der zon beschenen, geheel wit gekleurd aan het oog voor, en 
onderscheidde zij zich slechts door eenen geelachtig bruinen glans 
van eene gewone wolk (een hydrometeoor). 

Nu was alles weder stil; helder scheen de zon in den krater, 
geen spoor van damp liet zich meer bespeuren, en uit diezelfde 
plaats, welke vóór nog weinige oogenblikken verwoesting en 
verderf in het rond scheen te willen verspreiden, vernam ons 
oor zelfs niet het allerzachtste geruisch. 

Alvorens de dampzuil zich van den kraterrand scheidde, had 
ik hare hoogte met mijnen gereed staanden sextant gemeten ; 
zij bedroeg 659%. Uithoofde nu de afstand van het naastbij ge- 
legene gedeelte van den kraterrand 1,000 voet beloopt (deze 
afstand werd bepaald door den hoek van de gemetene basis 
— 550 voet, met dezen rand), zoo bereikte de dampzuil eene 
hoogte van ongeveer 1,500 voet. Wanneer men slechts deze 
hoogte, welke zij in den tijd van een paar sekonden bereikte, 
in aanmerking neemt, dan zal men in staat zijn zich een begrip 
te vormen van de ontzaggelijke kracht dezer uitbarstingen, 
niettegenstaande zij slechts onder de geringe (menigwerf her- 
haalde) vulkanische eruptien mogen worden gerangschikt. 
Gelijk wij reeds zeiden, werden millioenen van steenbrokken 
door deze uitbarsting in de hoogte opgeslingerd, ‘welke, naar 
mate de dampzuil hooger steeg, naar alle rigtingen uit dezêlve 
heenvlogen en deels (de grootsten) in den krater terug vielen, deels 
(de kleineren) in bogen op de buitenste hellingen des bergs 
nederploften. Hare zwarte kleur verkreeg de zuil waarschijnlijk 
door de vaste bestanddeelen van asch en zand, welke zij mede 
voortslingerde; want terwijl zij in het middengedeelte van hare 
hoogte eene grijze tint had, werd dezelve naar het bovenste 


766 


gedeelte heen, waar de ballen, waaruit zij bestond, zich ge- 
durig meer en meer uitzetteden en voortdurend eene grootere 
hoeveelheid asch loslieten, allengskens lichter gekleurd. 

Niets maakt een sterkeren indruk op den beschouwer dan de 
wentelendebeweging der afzonderlijke, balvormige massa’s, welke, 
terwijl zij zich met gelijke snelheid meer en meer uitbreiden, 
gedurig grooter werden en hooger stegen, — zich tevens met 
eene ontzettende vaart al draaijende om hare eigene assen (haar 
middenpunt) omwentelden. 

Men stelle zich voor den geest, dat eene dergelijke 1,500 voet 
hooge zuil, welke derhalve driemaal hooger is dan de toren van 
Antwerpen?’s hoofdkerk, of vijftien maal hooger dan de hoogste 
Kokos-palm (à100 voet) plotseling voor het oog wordt neder- 
getooverd, — eene zuil, welke van onderen koolzwart, van 
boven grijskleurig is, met duizenden van pijlsnel ronddraaijende 
massa’s; zij bereikt bijna het zenith des beschouwers en dreigt op 
hem neder te storten; — men hoore het geblaas, het geloei, dat 
inderdaad met niets beter te vergelijken is dan met het gebru 
van een dier, indien er namelijk een dier bestond, welks muil 
een diameter had van ten minste 500 voet; — men stelle zich 
daarbij de mogelijkheid voor den geest, dat eenige der vele 
duizenden van groote steenen, welke allerwege stofwolken doen 
oprijzen, en die men al krakend zelfs tot aan deze zijde van den 
tusschenrug op de berghelling ziet aanslaan, ook tot op de plaats 
waar wij ons bevinden kunnen heenvliegen; — men vergete daar- 
bij niet, dat, verstoken van beschutting en menschelijke hulp, hier 
aan geen ontvlieden te denken is, en oordeele dan of er een sterfe- 
lijk wezen (met gezond verstand begaafd) kan bestaan, hetwelk 
dit schouwspel der natuur zonder beven, zonder tot in zijn bin- 
nenste ontroerd te zijn, zou kunnen aanschouwen! 

Wanneer men dit ziet, waant men nader aan den oorsprong 
van het geschapene te zijn en de eerste, woeste werkingen der 
natuurkrachten te aanschouwen, welke met gelijk geweld de 
massa’s van den chaos opstuwden en vormden, als hier de wen- 
telende massa’s der dampzuil in beweging worden gebragt. 

Slechts een paar grootere steenen, welke de dikte van 1/, à !/2 


166 


voet hadden, vlogen over den tusscheurug heeu en vielen, op een 
afstand van 500 voet van ons, op de helling van den bergtop, 
waarop wij ons bevonden; wij waren derhalve slechts bloot- 
gesteld aan een fijnen zandregen, gedurende den tijd dat de los- 
gelatene dampzuil, — welke nu tot eene wolk was geworden, — 
door den wind voortgedreven over onze hoofden heenzweefde. 
Bij het aanschouwen van dit schrikkelijk verheven verschijn- 

sel, zou men met Ariël hebben kunnen zingen: 

„ihr Anblick giebt den Engeln Stärke, 

„Wenn Keiner sie ergründen mag; 


„Die unbegreiflieh hohen Werke, 
„Sind herrlich wie am ersten Tag.” 


Weldra herstelden wij ons van den geleden schrik, Deels tot 
het doen van meteorologische waarnemingen, deels om den vol- 
genden morgen een vrij, door geene wolken belemmerd uitzigt 
te hebben, ten einde peilingen te doen, besloot ik den nacht 
op de kruin des bergs door te brengen; nog altijd bleef ik 
hopen op de komst der koeli’s met brandhout, hetwelk bij de 
vreesselijke koude, die wij hier uitstonden, eene “allereerste 
behoefte was. 

De eerste uitbarsting, welke wij van de kruin des bergs hadden 
waargenomen, had plaats gegrepen ten 12!/ ure; 11, uur verliep 
er alvorens eene tweede plaats had, en ik had intusschen tijd 
genoeg om de kruin te onderzoeken en peilingen te doen naar 
de weinige zigtbare punten der gebergten, welke zich boven het 
wolkendak verhieven; deze waren: de Ardjoeno, de Tèngger, 
en het gebergte tusschen dezen laatsten en den Sêmeroe. Dit 
tusschengebergte, van den noordelijken rand der kruin gezien, 
lag duidelijk in zijne gansche gedaante, als ware het eene kaart, 
voor ons oog; regtstreeks in bet noorden, aan den voet van 
den Sêmeroe, lag een stompe, kegelvormige berg, de goenoeng 
Garoe; men zag van hier op zijnen gedeeltelijk platten, ge- 
deeltelijk concaven (op een krater gelijkenden) top neder; eene 
verhoogde tusschenruimte verbond zijnen zuidelijken voet met 
den noordelijken voet van den Sèmeroe, welke met wouden , 
voornamelijk uit Casuarina’s bestaande, was bedekt, die aan 
deze zijde een grootere hoogte aan den kegel bereikten dan aan de 


768 


zuidelijke en zuidwestelijke zijden. Aan den linker- of westerkant 
was eene kringvormige bergketen, de goenoeng Goembar, gelegen 
(zoo heet eigenlijk haar noordelijke hoek , doch, bij gebrek 
aan eenen algemeenen naam , heb ik denzelven aan de geheele 
keten gegeven), welke zich, met haren uitgetanden kam , insgelijks 
in de noordwestelijke helling van den Sèmeroe verloor; men peilt, 
het begin dezer keten in het noorden 50° ten westen ; zij 
loopt eerst in de rigting van het Têngger gebergte naar het 
noorden, vervolgens naar het oosten en maakt op die wijze 
een halven kring om den Garoe uit. 

De bovenste rand van deze bergketen was scherp, daalde 
naar de binnenzijde steil benedenwaarts en vormde op die wijze 
een wand , welks holle frontvlakte naar den kegel was toegekeerd. 

Tusschen dezen wand en den voet des Garoe bleef een ta- 
melijk breede, vlakke dalgrond liggen, welke, in dezelfde rig- 
ting, in een halven kring om den Garoe heenliep; van het 
hoogste gedeelte van dezen dalgrond, aan den noord ten ooste- 
lijken voet van onzen kegel, liep dezelve eerst naar het noorden 
10° ten westen, daarop noordwaarts, vervolgens noordoost- 
waarts en ten laatste oostwaarts gedurig dieper naar beneden; 
in deze rigting werd hij door eene kleine beekkloof doorsneden. 
Terwijl alle hoogten, welke dit liefelijke dal omsloten, met 
woudgeboomte , voornamelijk met Casuarina’s gekroond waren, 
vertoonde zich de dalgrond zelf, slechts door een paar enkele 
boomen dier soort beschaduwd , in den liefelijken tooi van een 
groenachtig grijs gekleurd grasveld; in de diepste eenzaamheid, 
voor het oog van alle stervelingen verborgen, zelfs aan de 
Javanen eibikend, strekt zich dit schoone hoogdal, — welks 
koud klimaat voor de Europeërs zeer geschikt zou zijn, — 
aanlokkend uit, en levert ongetwijfeld den gemakkelijksten 
en aangenaamsten weg om den Sémeroe te beklimmen. 

Wie kan na het lezen dezer beschrijving , hoe kort en gebrek- 
kig dezelve ook moge zijn, nog betwiifden: dat gindsche Garoe 
een eruptie kegel, — de Goembar de voormalige ringmuur 
ende dalgrond, tusschen beiden gelegen, de voormalige kra- 
terbodem was, uit welks zuidelijken hoek, ten gevolge van 


769 


eene verplaatsing der vulkaanschacht, eerst later de Sèmeroe 
oprees; niettegenstaande zijne hoogte, is hij toch slechts een 
eruptie kegel, die zich boven het niveau van den voormaligen 
kraterbodem uit niets dan zand en lava-puinbrokken, louter 
uitwerpselen, heeft opgehoopt ! 

Deze dalgrond kan in deszelfs hoogst gelegene streeks: in de 
nabijheid van den Sêmeroe, niet minder dan 8,000 voet boven 
de oppervlakte der zee verheven zijn; in zijn laagst gelegen 
gedeelte zal zulks niet minder dan 7,500 voet bedragen. Het 
noordelijke gedeelte van den goenoeng Goembar vereenigt zich, 
door middel van een zeer wijd uitgestrekten, zacht uitgeholden 
tusschenzadel, met den zuidelijken ringmuur van den Tèngger 
(den goenoeng Ider-ider); van daar is het, dat men Bi, de 
helling van den Ider, voorbij het meer (ranoe) Koembolo gaande, 
afdalen, vervolgens den Goembar beklimmen, dan weder langs 
zijnen binnenwaarts gekeerden wand naar beneden, door den 
vlakken, onafgebrokenen, allengskens oprijzenden dalgrond moet 
gaan, om zich een weg naar den Sêmeroe te banen. Langs dezen 
weg zal men op de gemakkelijkste wijze den Sêmeroe berei- 
ken; daarenboven treft men, langs denzelven gaande, drink- 
water, brandhout en andere voordeelen op eene grootere hoogte 
dan elders aan. Op den open grasbodem van dit dal heeft men 
den weg bijna overal gebaand voor zich; de wouden der berg- 
helling bestaan grootendeels uit ver van elkander groeijende 
Casuarina’s, waar tusschen bijna geen kreupelhout wordt ge- 
vonden en men zich met gemak een pad kan banen; het dorre 
gedeelte des kegels schijnt, aan deze zijde, niet meer dan 1,500 
voet te bedragen; tot op die hoogte loopen de strepen met ge- 
boomte tegen den kegel opwaarts. Aan de oostelijke zijde van 
den Garoe schijnt de ringmuur, op een enkel stuk na, te ont- 
breken en de helling van den Garoe tevens de oostelijke helling 
van het buitenwaarts gekeerde gedeelte van het gebergte te zijn. *) 

1) Latere aanmerking. — Ter verduidelijking dezer topographische 
bijzonderheden en van de gedaante des Sêmeroe in het algemeen, 
sla men het oog op de nevensgaande profielen: 


1170 


Sedert korte oogenblikken was ik (ten 2 ure), bevend van koude, 
naar den zuidelijken rand der kruin, waar de Javanen zich zoo 
nabij mogelijk om het reeds half vergane vuur hadden gelegerd, 
teruggekeerd, toen op nieuw eene uitbarsting plaats greep. 


Sémeroe Figuur 1 stelt de westzijde van het vereenigde Têngger, 
Garoe en Sêmeroe-gebergte voor, gelijk dit zich vertoont van de 
kruin van den Kawi, waarvan de kegel van den Sêmeroe den uiter- 
sten zuidelijken hoek uitmaakt. 

2. De west-noordwestelijke zijde van het Sêmeroe en Têngger-ge- 
bergte, gezien van de kruin van den Ardjoeno. 

3. De zuidwestelijke helling van den Sêmeroe, gezien van Matjan 
têngah. (zie vroeger bladzijde 744). 

4, De westelijke zijde van het Sêmeroe en Garoe-gebergte. De 
lange, in spitsen oprijzende nok is de kam van den halfkringvormigen 
muur Goembar. De lijnen A en B doen zich bijna onder eenen 
gelijken hoek aan het oog voor, als waren zij de tegenover elkander 
gestelde hellingen van eenen grooten kegelberg. 

5. De oostelijke zijde van het Sêmeroe, Garoe en Têngger-gebergte 
van Lêmadjang gezien. Eerst aan het punt f. begint de eigenlijke 
helling van den Têngger. 

6. De noordelijke zijde van den hoogsten top van den Sêmeroe, 
van den zuidelijken muur «Ider-ider», van het Tê@ngger-gebergte, 
waargenomen, namelijk, van het punt, waar zich de weg, welke van 
Kêbo glagah komt, in tweeën splitst en waarvan een naar Wono- 
sari, de andere naar Liêdòk òmbo leidt. Men ontwaart vandaar hoe- 
danig het woud, in enkele strepen, hooger tegen den kegel oploopt 

7. De noord-noordoostelijke zijde van den Sêmeroe, van den Boe- 
dolêmboe-top des Têngger gezien. 

8. Het Sêmeroe, Garoe en Goembar-gebergte, van den zuidelijken 
ringmuur des Têngger (Ider-ider) waargenomen; in het diepste mid- 
dengedeelte van den concaven tusschenzadel, tusschen de noordelijke 
helling van den Goembar en de zuidelijke helling van den Ider, ligt 

e ranoe Koembolo, een meer, welks uitwatering door de zich ter 
wederzijde met elkander vereenigende en op elkander toeloopende 
lengte-ribben der beide bergen, die hetzelve insluiten, wordt verhinderd. 

9. De krater van den zuidoostelijken top, waargenomen van de 
noordwestelijke kruin van den Sêmeroe. 

10. Men vergelijke de situatie-schets (zie vroeger blz. 762). 


111 


Onder een hevig geloei der kraterkolk stegen de aanvankelijk 
getande, vervolgens balvormige massa’s der rookzuil opwaarts, 
welke zich op eene volkomen gelijkvormige wijze als de eerste 
maal ontwikkelden, en een gelijken indruk op mij en op mijne 
koeli’s maakten. Terwijl de hoofdmassa der zuil zwart en hooger 
op zwartachtig grijs was, werden derzelver randen door de zon, 
welke hare stralen in eene schuine rigting op dezelve neder- 
schoot, helder verlicht; de duizendwerf in zich zelve rond- 
wentelende zuil, door de zon op deze wijze verlicht, stak 
op eene majestüeuse wijze tegen het blaauw des hemels af. 
Naauwelijks waren wij van den schrik bekomen, of er werd ten 
21, ure op nieuw een gehuil vernomen, waarop andermaal eene 
(de 5%) uitbarsting plaats greep, welke, in kracht en in de wijze 
waarop dezelve zich voordeed, geheel en al met de vorigen over- 
eenkwam. Gelijk bij de anderen het geval was geweest, zoo wer- 
den ook bij deze uitbarsting duizenden van steenbrokken uit- 
geworpen, van welke ook nu weder de grootste massa in den 
krater zelven scheen neder te ploffen. 

Slechts zand en eene onbeduidende hoeveelheid van kleine 
(niet zware) rapilli, die met de wolk door den westewind 
voortgestuwd, en over de kruin des bergs, waarop wij ons 
bevonden werden heengevoerd, vielen op dezelve neder. 

Gelijk wij in den vorigen nacht hebben gezien, en de be- 
woners der omliggende dorpen elken nacht waarnemen, zijn de 
uitwerpselen, welke des daags zwart toeschijnen, des nachts 
gloeijend, terwijl het benedenste gedeelte der rookzuil, ten 
gevolge van het gloeijende zand, zich als eene vlam vertoont. De 
dampen of gas-soorten, waaruit de hoofdmassa der zuil bestaat, 
welke eene groote hoeveelheid zand en asch mede opwaarts 
voeren en vervolgens als eene witgekleurde wolk in de 15,000 
(1,500 +11,500) voet hooge luchtlagen blijven zweven, kun- 
nen bij gevolg niet uit waterstofgas bestaan; deze toch zou, 
door de menigte van gloeijende puinbrokken, ontbranden en 
hiervan hebben wij geen spoor waargenomen. Zij kunnen evenmin 
uit koolstofzuur bestaan, want deze zou snel benedenwaarts dalen, 
terwijl daarentegen onze eruptie-wolk, steeds op eene gelijke 


112 


hoogte, ten minste 1/, uur lang blijft zweven, alvorens zij zich 
oplost en zich verstrooit; somwijlen kan men dezelve, door den 
wind in eene zijdelingsche rigting gedreven, na verloop van 3/: 
uurs nog onderkennen. Bestonden zij slechts uit waterdamp, zoo 
zou men moeten aannemen, dat zij in de zone van 15,000:, — 
alwaar de temperatuur op Java, zelfs des middags, ongetwijfeld 
tot het nulpunt daalt, en tot op welke hoogte zij uit den 
gloeijend heeten krater plotseling worden opgestuwd, — z00 
spoedig zouden verdikken, dat elektrieke verschijnselen, name- 
lijk, donder en bliksem zouden moeten ontstaan, welk een en 
ander wij evenmin hebben waargenomen; het schijnt derhalve, 
dat zij uit een mengsel van verschillende dampsoorten bestaan, 
waaronder misschien zwavelige dampen de hoofrol spelen. Dit 
althans is zeker, dat het nedervallende zand, op den reuk, 
de aanwezigheid van zwavelig zuur aanduidt. 4 

De hoogte van het standpunt, waarop wij ons bevinden, 
bedraagt, naar het gemiddelde resultaat der gedane barometer 
waarnemingen, 141,480 1) voet. 

De lucht is zoo buitengewoon droog, dat geene cigaren 
rook geven, noch branden willen en dat wij, niettegenstaande 
de koude, door een aanhoudenden, hevigen dorst worden ge- 
kweld. 

Hoewel men zou mogen vermoeden, dat deze bergtop altijd 
veel drooger is dan de omringende gebergten, uithoofde hij, 
uit zand en steenhoopen bestaande, volkomen dor is en geen 
spoor van plantengroei, waaruit zich vochtdeelen zouden kun- 
nen ontwikkelen, op denzelven wordt aangetroffen, zoo loopen 
echter op dezen oogenblik alle omstandigheden te zamen om 
eenen uitersten graad van droogte te doen ontstaan, want: 4e is 
de lucht in den hoogsten graad helder, de hemel donker blaauw, 
zonder dat zich het geringste wolkje aan denzelven vertoont: 
20 waait er een hevige, op zich zelf zeer drooge (noordooste-) 
wind, waardoor de verdamping van alle vochtdeelen nog veel 


*) Men begrijpt ligtelijk, dat deze hoogte eerst later, nadat dezelve was bere- 
kend geworden, in het journaal werd opgeteekend, 


' 


778 


spoediger dan gewoonlijk plaats grijpt. Gewone Javasche tikars 
(matten van Pandanus-bladeren gevlochten), welke, gelijk men 
weet, zeer buigzaam zijn en zich in alle rigtingen laten vouwen , 
werden, nadat zij eenigen tijd uitgespreid hadden gelegen, zoo 
broos als glas en, ten gevolge daarvan, volkomen onbruikbaar. Zij 
lieten zich in de kleinste stukjes breken, welke men tusschen 
de vingers zoo fijn kon wrijven als meel en als stof in de 
lucht kon blazen! Het maximum van het verschil van den psy- 
chrometer bedroeg 6,8° Réaum., en hoewel de temperatuur der 
lucht, na 4 ure, in de schaduw + 6,5° Réaum. bedroeg, zoo 
was de bevochtigde bol van den psychrometer echter met rijp 
overdekt en stond dezelve — 0,5° Réaum. 

Wanneer men nu in aanmerking neemt, dat de steeds uitwa- 
semende oppervlakte onzer ligchamen aan eene gelijke werking 
was blootgesteld als de psychrometer, dan kan men zich een 
denkbeeld vormen van de koude, welke wij leden. 

De koeli’s stelden alles in het werk om mij, door een onop- 
houdelijk klagen, tot de afreize over te halen; de zon neigde 
zich allengskens meer en meer naar den horizon, de koude 
nam hand over hand toe, het laatste stukje hout, dat wij bezaten, 
was door het vuur verteerd en onze hoop op bijstand van de zijde 
van den Wêdono t) verdween gedurig meer en meer; niettegen- 
staande dit alles liet ik mijn voornemen nog niet varen, en deelde 
ik het beste dat ik bezat, namelijk, een paar flesschen madera, 
benevens manilla-cigaren, onder de koeli's uit, toen, na twee 
uren in rust te hebben doorgebragt, de krater des vulkaans 
op nieuw (het was ten ò ure) een ontzettend geloei liet hoo- 
ren en eene rookzuil met zulk eene vreesselijke vaart in de 
hoogte steeg, dat wij de rondwentelende kruin reeds in-ons 
zenith hadden, vóór het ons mogelijk was geweest haar met 
het oog te volgen; aan alle zijden vernamen wij het gekraak 
der opspringende steenen, waarvan eenigen tot digt onder 


g Had die En Wêdono, dien ik in het binnenste des kraters ver- 

nschte, — had die ons het medegevoerde brandhout, en-de boomtakken tot het 

eau der hutten van toegezonden, dan hadden wij zonder gevaar op den 
bergtop kunnen overnachten. 


did 


den rand der kruin, waarop wij ons bevonden, nedervlogen. 
Dit was te erg voor de verschrikte koeli’s, die allen reeds 
het hazenpad hadden gekozen; niet dan met moeite mogt het 
mij gelukken hen terug te roepen, om ten minste mijne pak- 
kaadje mede te nemen; de vrees, waarin zij verkeerden, was 
zoo groot, dat zij in doodelijken angst alles opraapten , zooals zij 
het daar vonden, zonder iets in te pakken en zich zoo schielijk 
mogelijk weg maakten, terwijl een zachte regen van zand 
en gruis op ons nederviel. Ik zag nu duidelijk in, dat er aan 
geen blijven meer te denken viel en haastte mij, zoo snel 
mogelijk, mijne instrumenten, die allen nog gesteld waren, ter 
behoorlijke plaats te bergen en aan de bedienden ter hand te 
stellen; hiermede hield ik mij onledig, terwijl de steenen nog 
naar beneden rolden en de eerste dampzuil zich nog niet had 
opgelost, toen de kraterkolk op nieuw begon te loeijen en 
te brullen, en met nog vreesselijker woede dan te voren rook 
en puinmassa’s, — maar welke thans geen kogelvorm meer 
bezaten, — opwaarts slingerde, die tot op onzen top dreigden 
neder te vallen. Ik beken, dat ik mijn werk met eene sidde- 
rende hand verrigtte, ten gevolge waarvan ik gelukkig slechts 
één mijner beide barometers brak; niet zoo zeer waren het de 
uitgeslingerde steenen, dan wel het allervreesselijkste gebrul 
des kraters, hetwelk zulk eenen ontzettenden indruk te weeg 
bragt; men zou dit met het geblaas van 10,000 stoomketels kun- 
nen vergelijken, wanneer uit deze, allen tot éénen enkelen ketel 
vereenigd zijnde, de stoom werd uitgelaten; dan weder meende 
men het brullen van een dier te hooren, dat gedurende een 
paar sekonden iets zwakker werd, om zich vervolgens weder 
met nieuwe woede te verheffen; het hield nu niet meer op, 
gelijk bij de vroeger plaats gehad hebbende uitbarstingen , maar 
dreigde voortdurend te zullen aanhouden en het voorspel te 
zijn van eene groote eruptie. Gedurende deze verschijnselen, meer 
dan geschikt om ons angst aan te jagen, hadden de meeste 
koel’s de bergkruin reeds verlaten; hunne terugreis mogt 
eene vlugt geheeten worden. Ik volgde hen met mijne be- 
dienden, die de instrumenten droegen, terwijl de krater, 


115 


dien wij nu den rug hadden toegekeerd, voortging te brullen 
en het gekletter der nedervallende steenen gedurig meer en 
meer scheen te naderen; in dier voege bereikten wij den wes- 
telijken rand der kruin en al glijdende of springende, meer dan 
loopende, ging het langs de steile helling des kegels beneden- 
waarts; zand en rapilli vielen ter eerstgenoemde plaats neder ; 
het woeden des kraters hield voortdurend aan, terwijl wij, 
door stofwolken omhuld, somtijds tot aan de Eelt in het zand 
begraven, immer JE benedenwaarts langs de helling des 
bergs afdaalden. Eerst na een half uur te hebben gewoed, hield 
de uitbarsting op, en nu volgde, gelijk bij alle andere eruptien 
van den Sèmeroe, welke door ons werden waargenomen, het 
geval was, eene volkomene stilte. 

Wij waren nu genoodzaakt te bekennen, dat het gevaar 
toch slechts schijnbaar was geweest, dat geene andere en 
grootere steenen dan ligte puimsteenbrokken, ter grootte van 
eenen kleinen appel, op het noordwestelijke gedeelte der kruin 
waren gevallen, waartegen wij ons door eene boven het 
hoofd gehoudene bedekking hadden kunnen beschutten. Stellig 
is het, dat de koeli’s niet zouden weggeloopen zijn, indien 
hee: hoofden (kapala kampong) er bij tegenwoordig waren 
geweest. (Deze hoofden derhalve, of eigenlijk de Wêdono is 
de oorzaak, dat het voorgenomene plan, om alhier te overnach- 
ten, mislukte.) 

Slechts op een geringen afstand van de kruin des bergs kwamen 
wij ter plaatse aan, waar de houtvrachten lagen, welke door de 
koeli’s waren weggeworpen geworden. (Met smart zag ik dezelven 
liggen!) Nu eens gleden wij over den bodem der kleine groeven, 
alwaar het zand losser en vochtiger was, naar beneden, dan 
weder over de oppervlakte der helling naast de groeven, waar 
een grooter aantal steenen werd gevonden, terwijl wij bijna voort- 
durend door wolken van zand en asch werden omhuld; somtijds 
gebeurde het, dat eene groote hoeveelheid van het losgeraakte 
zand achter ons aan kwam stuiven, dan weder rolden de in 
beweging geraakte steenen ons achter na; meermalen gleden 
de koelt’s, — die op den terugtogt met even veel haast be- 


776 
zield waren als zij zich bij het beklimmen des bergs door 
langzaamheid hadden gekenmerkt, — op den ligt bewegelijken 
grond uit en rolden zij, zoo lang zij waren, naar beneden. 

Zoo bereikten wij, in een ongeloofelijk korten tijd, de boven- 
ste woudgrens. Even na 5 ure hadden wij de kruin verlaten, en 
hielden wij halt onder een der eerste Casuarina’s op den oogen- 
blik, dat de zon ten ondergang neigde. Prachtig gekleurd dook 
zij onder de damplagen, welke door haar met de schoonste 
hichtstrepen werden omzoomd; zij wierp nog eenen laatsten 
afscheidsstraal op de oppervlakte van het wolkenmeer, het- 
welk, als een ander met sneeuw bedekt hoogland, zich over 
het gansche eiland Java scheen uit te breiden. Hierop nam de 
witte glans der als baren golvende wolken een grijzen tint aan, en 
slechts de verhevene top van den Sèmeroe gloeide nog gedurende 
een oogenblik in het avondrood, totdat ook dit werd verdoofd. 

Weldra omgaf ons, bij het verder bergafwaarts gaan, de 
somberheid der wouden; wij hadden echter het geluk, niettegen- 
staande de duisternis, zonder hinder over de gevaarlijke zand- 
ribben heen te geraken en kwamen ten 71/2 ure te Wido- 
darèn aan. 

Alhier namen wij nog twee uitbarstingen waar, de eene 
ten 8 en de andere ten 11 ure, welke beide met het gewone 
gebulder aanvingen en, niettegenstaande den heldersten mane- 
schijn, op een reusachtig vuurwerk geleken. Want even zwart 
de dampzuil- er bij den dag uitzag, zoo gloeijend scheen zij 
thans toe; de steenbrokken, welke des daags zwart toeschenen, 
vlogen nu als vurige raketten door de lucht en rolden vervol- 
gens als gloeijende stippen, welke slechts allengskens uitdoof- 
den, langs de hellingen des bergs benedenwaarts. 

Den 27ste" September vingen wij de terugreis aan door streken, 
welke ons reeds vroeger zijn bekend geworden; wij verlieten Wi- 
dodarèn ten 6 ure, bereikten de kali Sat ten 81/,, den waterval der 
kali Mandjing ten 91/, en (nadat ons reisgezelschap in het woud 
door een tijger, die ons te gemoet. kwam, maar zich, na een 
paar sekonden, uit eigene beweging uit de voeten maakte, was 
verschrikt geworden) het dorp Matjan têngah, ten 1 ure. 


177 


Men kan hieruit zien, dat men de kruin van den Sèmeroe van 
de zijde van Matjan têngah, zonder zich te zeer in te spannen, in 
eenen dag kan bereiken; wanneer men de laatstgenoemde plaats 
ten 6 ure verlaat, kan men, te paard langzaam voortrij- 
dende, ten 2 ure te Widodarèn aankomen, aldaar gedurende 
een kwartier uurs uitrusten en van deze plaats te voet in 13/, 
uurs, dus ten 4 ure, tot aan de bovenste woudgrens gera- 
ken; van hier langzaam voortstappende, dikwerf rustende, gaat 
men in 2 uur tot aan de kruin, die men derhalve nog juist 
ten regte tijde bereikt, om de zon onder den horizon te zien 
dalen. 1) 

Nadat ik mij alhier heb bezig gehouden, datgene, hetwelk ik 
op den top van den Sêmeroe en vervolgens te Widodarèn met 
potlood had aangeteekend, tot de hier voorafgaande schets te 
zamen te voegen, zij het mij nog vergund het weinige, dat 
mij van de geschiedenis des vulkaans bekend is, alkier te laten 
volgen. (Van des avonds tot aan middernacht hoorden wij nog 
herhaaldelijk sterke uitbarstingen van den Sêmeroe, waaronder 
4 zeer hevige eruptiën voorkwamen.) 


Uitbarstingen van den Sémeroe. 


J848, in dit jaar moet dezelve eene zeer hevige uitbarsting 
hebben ondergaan. 

4829, Januari (op het einde der maand), terwijl de Lamongan 
aanhoudend woedde, ving hij «voor de eerste maal» sedert 10 
jaren weder aan te rooken. (Jav. Courant vanden 17! De- 
cember, 1829.) 

83, den A5" en J6tn December. Nadat hij gedurende 
de voorgaande jaren slechts «rook» had uitgebraakt, wierp hij 
thans «voor de eerste maal» asch uit en wel in zulk eene 
hoeveelheid, dat alle omliggende bergen daarmede werden over- 
dekt. Gelijktijdig had eene uitbarsting uit den Bromo plaats. (Jav. 
Courant van den 4% Januarij, 1851.) 


®) De onwil der Javanen, vooral van de zijde der hoofden, was de eenige hinder- 
paal, welke ik op dien togt ontmoette; de natuur daarentegen leverde er geene op, 


178 


1832, den J8** April. Bij het aanbreken van den dag 
steeg, doch zeer langzaam, eene groote rookzuil, tot op eene 
ontzettende hoogte in de lucht; dezelve loste zich tusschen 7 
en 8 ure op, werd door den wind uiteen gedreven en ver- 
oorzaakte eenen aschregen in de rigting «van het zuiden naar 
het westen» (derhalve naar het noordwesten? gedreven door 
een _zuidoostewind?), welke in het grootste gedeelte van het 
distrikt Gondanglêgi, benevens in de zuidelijke streken van het 
distrikt Sêngoro (beide in Malang) werd waargenomen, en tot 
aan den middag voortduurde, zonder dat hierdoor eenige schade 
aan den plantengroei veroorzaakt werd; want niettegenstaande 
men reeds in April was, viel er immer nog een aanhoudende 
regen , waardoor de asch weldra van de bladeren werd afgespoeld. 

Naar berigten uit Malang werden , alvorens de aschzuil opsteeg , 
zware onderaardsche slagen gehoord, vergezeld van eene « vuur- 
braking» aan de zuidoostelijke zijde des bergs. (Jav. Courant 
van den 50 April, 1852.) 

842, op het einde der maand Januarij, in Februarij en 
in Maart, sedert de Lamongan (met het begin van Januarij) 
ophield rookzuilen uit te spuwen, braakte de Sémeroe (en 
gelijktijdig, van den 50» Januarij tot aan den 15 Februarij, 
de eruptie-kegel Bromo in den krater van den Têngger) bui- 
tengewoon vele en zeer sterke rookwolken uit. (Jav. Courant 
van den Stee Maart, 1842, no. 19.) 

De inboorlingen beweren, dat zij den Sêmeroe nimmer in 
eenen anderen dan in den tegenwoordigen toestand (1844) 
hebben gekend, derhalve: was zijn gansche bovenste top, 
ten minste gedurende de laatste 50 jaren, volkomen kaal, ge- 
lijk thans het geval is, en braakte zijn krater, met tusschen- 
poozen, zeer ongelijk van duur, echter dagelijks rookwolken en 
gloeijende steenbrokken uit, gelijk wij zulks thans hebben 
waargenomen; somwijlen hebben dergelijke afzonderlijke uit- 
barstingen, welke zich na geheel rustige tusschenpoozen 
doen gevoelen, slechts eens per etmaal plaats; somwijlen ver- 
neemt men er, naar luid der berigten van de inboorlingen, 
20 en meer in eenen dag; dit geschiedt voornamelijk gedu- 


118 


rende den regentijd. Binnen het verloop van twee dagen, telde 
ik er 15, waarvan ik er twee op de kruin des bergs zelve 
hit 


Waargenomene uitbarstingen. 


zE Tusschentijd in uren, tus- 
D t Li ed d d d. f n d 
Noguasr. (September 1844) War en eee me ge vereren en 
1 25 7 ure ’s morgens. 
10 
2 25 5 » ‘savonds. 
yr 
ki 25 rd ” » » 
1 
4 26 7 __» 's morgens. 
1 
5 26 8 » » 
EA 
6 26 12/2 » ’s middags. 
17/2 
7 é 26 Ee » 
bz 
8 26 PAIR » D 
21. 
9 26 5 » ‘savonds. 
3 
10 26 En » 
5 4 
11 26 11 » ’snachts. 
. 21 
12 Ì en É 
Bek 
13, 12 » ‘snachts her- 
14 27 haalde sterke uitbar- 
stingen. 
15 


Dat de krateropening, na iedere plaats grijpende uitbarsting, 
telkenmale door de nedervallende puinmassa’s op nieuw wordt 
versperd, aan de dampen elken uitweg beneemt en zoo lang 
gesloten blijft, totdat het uitzetterid vermogen der van onde- 
ren toestroomende, te zamen geperste dampen of gas-soorten 
zoozeer is toegenomen, dat het den wederstand, welken het- 
zelve ontmoet, overwint, dit alles is zeer duidelijk; de dampen 
verbreken dan het speishe rustende deksel, reinigen den schacht 
op nieuw en stijgen, in den vorm eener hout uit denzelven op, 

50 


180 


terwijl millioenen van steenbrokken te gelijk mede worden 
uitgeslingerd. 

Daar deze puinbrokken gloeijend zijn, zoo leveren zij het 
duidelijke bewijs, dat werkelijk vloeibare lava uit den diepen 
haard des vulkaans mede wordt opgeheven; er wordt echter 
eene te geringe hoeveelheid dampen ontwikkeld, hunne kracht 
schiet te kort om de lava-zuil tot aan den 141,500 voet hoogen 
rand des kraters op te heffen; deze zuil wordt derhalve door 
de dampen, welke er door heen breken, van een gescheurd 
en in enkele stukken tot aan den kraterrand opgeheven, alwaar 
zij, reeds een gedeelte van hunne oorspronkelijke hitte ver- 
loren hebbende, slechts in een roodgloeijenden, maar niet in 
een gesmolten toestand aankomen. 

Want wilde men toch aannemen, dat de krater door een 
in vloeibaren toestand verkeerend lava-meer is gesloten, door 
hetwelk de dampen van tijd tot tijd heen breken en zich op 
die wijze een doortogt banen, zou zouden de uitgeslingerde 
deelen dezer vloeibare lava, — welke toch gedurende die en- 
kele sekonden, die zij tot het nedervallen behoeven, niet zoo 
spoedig kunnen bekoelen, — bij het nederploffen op de berg- 
helling plat gedrukt worden, of alle mogelijke, lang uitgerekte 
vormen verkrijgen; noch het een, noch het ander is het geval 
zij hebben spitse hoeken, scherpe kanten, en effene of weinig 
uitgeholde zijvlakken; zij vallen als vaste ligchamen naar beneden, 
welke zich noch laten buigen, noch plat laten drukken. 

Het groote verschil, hetwelk in den duur der tusschenpoo- 
zen, tusschen de op elkander volgende uitbarstingen wordt waar- 
genomen, — van een !/, uur tot 10 uren bedragende, — bewijst 
tevens, dat de dampen zich in het binnenste der aarde in onge- 
lijke, nu eens meerdere, dan weder mindere hoeveelheid ont- 
wikkelen; de uitbarstingen toch, welke ik na een tusschentijd 
van 10 uren zag plaats grijpen, waren niet heviger dan die, 
welke na eene rust van ter naauwernood een !/, uur volgden. 


Later toevoegsel. 


Van het begin des jaars 4845 tot in de maand Julij, ging 


781 


de Sêmeroe voort, op gelijke wijze als ik zulks in 1844 waar- 
nam, van tijd tot tijd dampzuilen met gloeijende steenen en 
asch, telkens met een hevig gebrul gepaard, uit te braken, ter- 
wijl de Bromo en de Lamongan rustig bleven. (Zollinger, 
Geneesk. Archief. Batavia. Il, p. 545.) Aan de zuidoostzijde, 
beneden den krater, moeten 5 solfatara’s in een gelijk aantal 
kloven gelegen zijn, welke hevig dampten. 

J848, den 4'" Augustus zag Dr. Bleeker dergelijke damp- 
zuilen uit den Sèmeroe opstijgen, als wij, in 1844, hebben 
waargenomen. (Zie Tijdschr. v. Neêrl. Indië, jaargang 1849, 
afl. 7. p. 45.) p 

Van hevige, verwoestende uitbarstingen, welke hare vernie- 
lende werking op een grooten afstand van het gebergte hebben 
doen gevoelen, is den Javanen niets bekend. Dat echter de 
Sêmeroe dergelijke uitbarstingen heeft geleden, en in een vroeger 
tijdperk, — alvorens zijne werking zich blootelijk bepaalde tot 
het uitbraken van asch en lava-puinbrokken, alvorens door 
deze uitwerpselen de zich 5,000 voet hoog verheffende pira- 
midale top werd opgehoogd, — geweldige lava-stroomen heeft 
uitgespuwd, zulks schijnt bewezen te worden door de berg: 
ruggen en bolwerken van rots, welke zich van zijnen zuidelijken 
voet tot aan het strand der Indische zee uitstrekken, die inderdaad 
uit over elkander gestroomde lava-massa’s schijnen te bestaan. 

Opmerkenswaardig is het, dat de heeren J. T. W. van Nes 
en anderen, ten jare 1856, aan den "zuidwestelijken voet van 
den Sèmeroe, midden in de oorspronkelijke wouden, sporen van 
Hindoe-tempels, benevens een zeer groot en schoon beeld van 
Genesa (in eene regtop staande houding) vonden; *) hieruit schijnt 
men te mogen afleiden, dat deze thans zoo woeste en onher- 
bergzame streken, gelegen aan den zuidwestelijken en _zuide- 
lijken voet van den Sêmeroe oostwaarts van Matjan tèngah, 
in voormalige tijden sterk bevolkt waren. 


2) Zie Tijdschrift van Neêrl. Indië, VL. n° 8, bladz. 160. Deze oudheden werden 
niet verrevan den linkeroever der kali Prengapoes (zie boven) aangetroffen; een 
staand Genesa-beeld, een steen met eene inscriptie , benevens nog een in steen uit-> 
gehouwen waschkuip, enz. 


782 


Zou misschien de bevolking, door eene verwoestende uitbar- 
sting van den Sèmeroe, van daar zijn verdreven geworden? 

Ook volgens berigten van andere waarnemers bestaat de 
zuidelijke voet van den Sèmeroe, welke zich over het alge- 
meen genomen vlak uitstrekt, tot aan het zuiderstrand uit 
over elkander heen gegotene lava-stroomen en puinbrokken, 
welke met bijna ondoordringbare wouden zijn bedekt. 

Naar luid eener mededeeling van den heer van Herwerden *), 
bestond bij de regering, in het jaar 1828, het plan om door 
deze streek, en om den voet van den Sèmeroe heen, een weg 
te doen banen, ten einde het landschap Malang, ten westen, 
en Lèmadjang, ten oosten van den berg, met elkander te ver- 
binden; de rotsachtige beddingen der menigvuldige beken, be- 
nevens de ondoordringbare bamboes-wouden maakten dit voor- 
nemen onuitvoerbaar. 

Dezelfde schrijver (gewezen Resident van Kediri en Madioen) 
meldt, dat massa’s van zand en asch, door den Sèmeroe uitge- 
worpen, na hevige regens onder banen ook uit de kloof der 
kali Bêsoek bergafwaarts gespoeld worden, welker bed met 
millioenen van slakken is bedekt. Deze beek heeft een landschap, 
zuidwaarts van Lèmadjang, doch in de nabijheid daarvan gele- 
gen, over eene uitgestrektheid van vele palen en ter hoogte 
van verscheidene voeten, in eene dorre zandwoestijn herschapen. 


Reizigers, welke den berg hebben bezocht. 


“ Ten jare 4836 werd, op den 5ter Augustus, voor de eerste 
maal beproefd om den Sèmeroe te beklimmen, namelijk, 
door de heeren mr. J. F. W. van Nes (toenmalig Resident van 
Pasoeroean), J. H. Dickelman (Assistent-Resident van Malang), 
van der Poel en Schonke (beide toen ter tijd Controleurs) en 
_ eenige anderen. (Zie Jav. Cour. van den 10" September, 1856, 

n° 75.en Tijdschr. voor Neêrl. Indië, VI no. 8, bladz. 158 en 
volg.) Aan deze heeren komt onder anderen de eer toe, dat zij 
den eersten weg, door de wouden van Matjan tèngah, naar den 


:) Verhand. Batav. Genootschap, deel XVIJ: „over het Tênggersch gebergte.” 


183 


Sémeroe hebben gebaand en derhalve tevens den toegang tot 
denzelven hebben geopend. Het was dezelfde weg, welke 
door mij is gevolgd geworden; de Javanen hadden denzelven 
weder eenigzins opgeruimd en het daarover gegroeide struikge- 
was afgekapt. : 

Het gesteente in de kali Mandjing, door de reizigers van 
1856, op bladz. 160. t. a. p.,‚ basalt genoemd, is de door mij 
beschrevene trachiet-lava. Het Widodarèn, alwaar genoemde 
heeren den nacht doorbragten, was, naar de verzekering der 
Javanen uit Matjan têngah, die bij mij waren, eene geheel 
verschillende, oostwaarts gelegene rib, vanwaar zij, in 1856, 
eene gansch andere, meer oostelijke rigting insloegen dan ik, 
in 1844, volgde. Van Widodarèn besteedden zij elf volle uren, 
van des morgens 6 tot des avonds 5 ure, met klimmen en hadden 
toen de kruin nog niet bereikt. 

Dit laat zich slechts hierdoor verklaren, dat die heeren zeer 
moeijelijke plaatsen aan de berghelling en los, ligt beweegbaar 
zand hebben ontmoet. 

Langzaam met de koeli’s voortgaande, had ik van Widodarèn 
tot aan de woudgrens slechts 12/4 uur, en van daar totaan de 
kruin 21, uren noodig, te zamen derhalve 41/, uren. 

Destijds (in 1856) hadden er elk 4» of 3/, uurs uitbarstingen 
plaats, onder bijna gelijke verschijnselen als thans het geval was. 
Al hetgeen verder door de gemelde heeren t. a. p. wordt ver- 
meld, vond ik volkomen bevestigd. — Eene latere beklimming 
van den Sêmeroe door G. F. Clignett, op den 18%" October; 
1858, vindt men in het Tijdschr. voor Neêrl. Indië, I. n° 12. 
pag. 446 en volg. kortelijk vermeld. 

Geene andere ondernemingen van dien aard zijn ter mijner 
kennis gekomen. 


TIENDE SCHETS. 
VULKAAN 58: TÊNGGER. & 


Br. 8°5 
en PEEN middengedeelte van den Batoek. 
4 2 


H. 8,165’ krain van den Boedolêmboe. 


«Ins Iunre der Natur dringt kein erschaffner Geist. » 
«Zu glücklich wem sie nur die áussre Schale weisst. » 


(Harren) 
«Natur hat weder Kern noch Schale. » 
«Sist Alles, mit einem Male, » 
_ (Görne.) 
Kébo glagah, den 28 September, 4844. 

Heden morgen verliet ik Matjan têngah ten 61, ure, zettede 
mijne reis te paard voort over een weg, die aanvankelijk noord- 
westwaarts, vervolgens noord-noordwestwaarts liep door de 
vlakte, welke den westelijken voet van het vereenigde Sèmeroe- 
Têngger gebergte begrenst en kwam ten 9 ure aan desa Karang- 
adjar aan; ten 10 ure ging ik van daar verder noordwaarts 
naar het dorp Toeloes ajoe, hetwelk ik ten Î1 ure bereikte; 
van dit punt wendt de weg zich naar het oosten heen, loopt 
hij over den zich nu verheffenden, en met eene zachte glooijing 
gedurig hooger stijgenden voet des bergs tot aan Kêébo glagah, 
alwaar ik ten 12 ure aankwam. 

Zoo ver de weg eene noordwestelijke rigting had, liep hij van 
Matjan têngah, gedurende eenige uren, over een terrein, bedekt 
met afzonderlijk staande bosschen, welke vroeger een aaneenge- 
schakeld woud hadden gevormd, waartusschen vele Alang- en 
Glagah-velden, benevens hier en daar eenige sawa’s van geringe 
uitgestrektheid, met eenzaam liggende gehuchten, ingesloten lagen. 
Op eene levendige wijze herinnerden mij deze opene, van rond. 


185 


om door wouden omgevene ruimten aan vele streken van Noor- 
delijk-Sumatra, alwaar deze zoo menigvuldig worden aangetrof- 
fen en de landbouw nog in zijne kindschheid verkeert. Uit den 
Sêmeroe, welke ter regterzijde, — in het oosten, — bleef lig- 
gen, stegen onophoudelijk dampwolken op, zonder echter eenig 
geluid te doen hooren; de top der dampzuil verloor zich in een 
dun wolkendak, uit zaämgepakte cirrhi bestaande, hetwelk, 
ongeveer 500’ hooger dan de kruin des bergs (derhalve ter 
hoogte van 12,000 voet), in den dampkring zweefde en waar- 
mede de zuil als tot een geheel te zamensmolt ; misschien werd 
door deze wolken en door de meerdere vochtigheid der luchtlaag , 
welke zich boven den berg bevond (en het scheen, dat zij als 
het bewijs daarvan mogten worden beschouwd), die sterke 
en aanhoudende uitstrooming van dampen veroorzaakt, en 
was dit sterkere uitbraken derhalve slechts schijnbaar? — Wij 
moeten alsdan aannemen, dat de uitstroomende dampen, bij 
eene gewone, drooge luchtgesteldheid, zich in den dampkring 
oplossen en onzigtbaar blijven, dat dezelven thans echter, nu 
de dampkring bijna volkomen met waterdamp verzadigd was, 
zich verdikten en in den vorm van damp en nevel zigtbaar 
werden; dit scheen ook inderdaad het geval te zijn, want toen, 
omstreeks 8 ure, het cirrhi-dak verdween en de lucht geheel 
en al helder werd, verminderde het uitstroomen van dampen. 

Vele bantèng-stieren en tijgers worden in de wildernissen, 
welke den zuidelijken, zuidwestelijken en westelijken voet van 
den Sèmeroe omringen en gedeeltelijk tot het distrikt Gondang 
lêgi behooren, aangetroffen. 

Afzonderlijk liggende koffijtunen bragten eenige meerdere 
afwisseling in het woud te weeg, toen wij het dorp Karang-adjar 
begonnen te naderen; aan gene zijde van het dorp (in het noor- 
den) verkregen de koffijaanplantingen gedurig meerdere uitge- 
breidheid, maar het woud behield nog altijd de overhand. De 
afzonderlijk liggende dorpen, met de daartoe behoorende velden, 
waren menigwerf nog aan alle zijden door bosschen omringd; 
de weg, dien wij volgden, vormde tevens de oostelijkste grens 
der cultuur in het vlakke land van Malang: terwijl oostwaarts 


186 


van denzelven geene dorpen meer worden aangetroffen en de 
wouden, doch thans door geene opene ruimten meer afgewis- 
seld, zich niet slechts tot aan den voet van het gebergte uit- 
strekken, maar tegen deszelfs hellingen opklimmen. Ten gevolge 
hiervan is niet slechts de helling van den Sêmeroe onbewoond, 
maar is zulks insgelijks het geval met de gansche omstreek, 
en met het in de nabijheid van den voet diens bergs gelegene 
vlakland; eerst verder noordwaarts heen, waar het gebergte den 
naam van goenoeng Têngger begint te dragen, klimmen enkele 
menschenwoningen en de cultuur des bodems uit de vlakte 
tegen de berghelling op. ei 

Eene dezer bewoonde plaatsen was het doel onzer reize van 
heden. Van Karang-adjar reden wij nog een uur ver in eene 
noordelijke rigting, wendden wij ons vervolgens bij Toeloes ajoe 
(van deze plaats gerekend ligt het dorp Djago in het noorden, 
en Glagah-towo verder in het westen) oostwaarts heen, en klom- 
men nu allengskens tegen het gebergte op, onzen weg nemende 
door koffijtuinen, waarin behalve Erythrinen, ook nog-enkele 
hoog groeijende woudboomen worden aangetroffen. Vele tijger- 
vallen waren in dezelven opgezet; een bewijs, dat deze gasten 
alhier menigvuldig zijn; bantèng’s daarentegen, die, meer zuid- 
waarts heen, in grooten getale voorkomen, werden in deze streek 
niet gevonden. In de rigting naar het oosten verhief zich al- 
lengskens een schoone, breede weg uit de vlakte, die ons een 
uur later in den pasanggrahan Kèbo glagah voerde, welke, op 
een afstand van een 1/4 paal boven het dorp van gelijken naam, 
aan de westelijke helling van het gebergte gelegen is. Van dit 
gedeelte des bergs, hetwelk reeds tot het eigenlijke Téngger- 
gebergte behoort en als deszelfs zwidwestelijke helling moet be- 
schouwd worden, loopt eene lengte rib benedenwaarts; ter 
wederzijde door zeer diepe, op den bodem smal toeloopende 
kloven begrensd, wordt dezelve, naarmate zij hooger opklimt, 
gedurig smaller. Op een vlakken voorsprong dezer rib, in het 
midden harer gansche hooöte, alwaar zij nog eene breedte van 
50 à 100 voet bezit, staat het van planken gebouwde huis 
(de pasanggrahan) 5,715’ boven de oppervlakte der zee. Gras- 


787 


plekken, wier helder groen met struiken van witte en roode 
rozen pronkt, palen aan de achtergalerij van hetzelve, vanwaar 
de nok allengskens hooger rijst; ter wederzijde wordt hetzelve 
begrensd door jonge, nog piramidevormige Tjêmorò’ s, die vóór 
15 jaren werden aangeplant en wier bladeren door den gering- 
sten adem des winds in eene ruischende beweging worden 
gebragt. Aan de voorzijde van het huis opent zich, naar het 
westen heen, een vergezigt over de berghelling, en kunnen 
de blikken be opgetogene reizigers over de gansche uitgestrekt- 
heid van den heerlijken dalgrond van Malang heenweiden tot 
aan de gebergten Kawi en Ardjoeno, die denzelven aan de over- 
zijde begrenzen. In de nabijheid echter, zoowel ter wederzijde 
als boven en beneden dit liefelijke plekje gronds, strekken zich 
sombere wouden overal in het rond uit, waardoor aan dezen klei- 
nen zetel van cultuur des te schooneren tooi wordt bijgezet. 


Wonosari, den 29tr September. 


Bij het bergopwaarts klimmen volgde ik dezen morgen den 
loop der rib, waarop Kêbo glagah gelegen is en kwam ik ten 10 
ure, na een togt van vier uren, in eene oost-noordoostelijke en 
noordoostelijke rigting gedeeltelijk te paard, gedeeltelijk te voet 
(daar, namelijk, alwaar de paden te gevaarlijk waren) te hebben 
voortgezet, op haar hoogste punt aan en wel ter plaaise waar 
zich, op den zuidelijken ringmuur van den goenoeng Tèngger, 
de weg naar Wonosari van dien naar Lèdòk-òmbo scheidt. 

Over het algemeen was de nok der rib zeer smal en had 
zìj op vele plaatsen slechts eene breedte van 5 voet; zij werd 
ter wederzijde begrensd door steile wanden, die 2 à 500 voet 
diepe kloven vormden, welker bodem even smal toeliep als 
met de nok van boven het geval was. Niettegenstaande de 
steilte dezer wanden waren zij met lagen van vruchtbare aarde 
en met welig groeijend, hoogstammig woudgeboomte bedekt, 
zoodat men slechts op zeer weinige plaatsen, welke door de 
natuur niet op die wijze waren bekleed, de hoedanigheid van 
het gesteente (trachiet-lava) kon bespeuren. De bovenste laag 
(welke dit gesteente onmiddellijk bedekt) heeft eene dikte van 


188 


5 à 15 voet en bestaat afwisselend uit grof zand en uit dunne 
beddingen van puimsteenachtige rapilli, van welke eenigen 
zwartachtig, anderen geelachtig grijs waren. 

Hoe meer wij den oorsprong der ribben aan den buitensten 
rand van den halfkringvormigen goenoeng Ider-ider naderden 
(alwaar de tusschenkloven, aanvankelijk klein en onbeduidend 
zich eerst benedenwaarts allengskens dieper uitgraven), des te 
meer kregen de Casuarina’s, — waar tusschen aanvankelijk eiken, 
Engelhardtia spicata en anderen werden aangetroffen, — de over- 
hand en werden zij hier en daar met jeugdige boschjes van 
Acacia montana afgewisseld. Groote roodachtig gele apen, die 
hier (waar de zwarte aap, Semnopithecus maurus: Boetèng heet) 
Loetoeng worden genoemd, klauterden in troepen van 20 tot 
30 stuks door dit geboomte; waarschijnlijk strekken de peul- 
vruchten van hetzelve, die ook door de Javanen worden gegeten 
(Kamalandingan), en die nog sterker, knoflookachtiger rieken 
dan de vruchten der Parkia biglobosa (Peté), waarmede zij 
overigens veel overeenkomst hebben, — hun tot voedsel. 

Deze aap, Loetoeng der Tênggeranen, is bij de bewoners van den 
zuidwestelijken voet des Kêloet onder de naam van Kowi bekend. 
Hij is grooter en dikker dan de Semn. maurus, Loetoeng der 
Sundanezen, en kan onmogelijk eene bloote varieteit in kleur 
van deze soort zijn, aangezien alle individuen der talrijke 
troepen, welke ik heb gezien, eene bruinroode (geelachtig 
roode) kleur hadden. Hij wordt in Westelijk- en Midden-Java 
nergens gevonden, — is waarschijnlijk de Semnopithecus pyrrhus 
van Horsfield en schijnt, bij uitsluiting, op eenige weinige 
bergen van het oostelijkste gedeelte van Java voor te komen. 

Eene menigte kruidachtige planten, representanten van Euro- 
pesche geslachten, traden thans te voorschijn en ontnamen 
aan deze hoogere zonen van het gebergte, tusschen 5 en 
7,500 voet gelegen, geheel en al het tropische karakter, 
terwijl zij aan dezelven een meer noordelijk uiterlijk bijzetteden. 
Geen andere berg op Java evenaart, in rijkdom van vormen van 
dezen aard, den Têngger, alwaar dezelven bijna allen vereenigd 
worden aangetroffen. 


NT DERGE 0 


- Daan 


i 


I 


ne ge 
J AA 


en 


in 8 hs „ 
INN 
| ZN oj 


0) 


x\ 


Nl 
ANN 


| 
AE 
NA | 


AN 
AN 


i 


\ 

1 
HIN 
IAN 


An, 


TORD 
INN 


EEEN 


' 


, | RE 
EEEEKAANAAANN 
HEAANNN 


NN 


Ben 
hf 


LL 


789 


Op de vlak gewordene toppen, aan de hellingen des bergs, 
welke slechts eene geringe glooijing bezitten, zijn dezelven tot 
een allerweligst bladeren-, en bloementapijt vereenigd en vor- 
men zij of geheel opene plekken, of zij vervullen de ruimten 
tusschen de Tjêmoro's, welke in de hoogere zonen des bergs 
overal zeer ver uit elkander groeijen. De bodem, uit fijne, 
vulkanische asch bestaande, schijnt hunne ontwikkeling zeer 
bevorderlijk te zijn. Hier ziet men Sambucus javanica Bl, 
welke met Melastoma malab., en met drie verschillende Rubus- 
soorten wordt afgewisseld; tusschen dezelven verheft de Dra- 
piezia multiflora haren hoogen stengel; Polygonum panicu- 
latum Bl, en een halfheesterachtig Oeymum vermengen zich 
met de weliggroeijende Euphorbia javaniea (mihi) tot een plan- 
tenkleed van 4 à 5 voet hoogte; tusschen struiken van Desmodiën, 
die met paarskleurige bloemen prijken, verheft zich ter hoogte 
van 5 à 6 voet eene Senecio: Plantago- en Ranunculus-soorten, 
Viooltjes (V. pilosa Bl), Alchemilla villosa (mihi), Gnaphalium; 
gracile Bl, Valeriana javanica, Sonchus-soorten, Bidens sundaica 
Bl, Pimpinella javana DC. met hartvormige bladeren, en Pimpi- 
nella Pruatjan Mkbr, +) Echinospermum javanicum Bl, eene Stel- 
laria Wahlenbergia gracilis en anderen mengen hunne kleuren- 
pracht met de fraaije bloemen der Leguminosen, met kleine varens, 
met eene Briza-soort en met andere grassoorten; zij vormen eene 
bloemenrijke wildernis van kruiden en heestergewassen, waar- 
boven zich hier en daar wild gewordene venkel verheft, als het 
ware om de overeenkomst met noordsche woudstreken nog 
treffender te maken. Door zulke natuurvormen omgeven; terwijl 
ons een koele wind tegenwaait en wij door de meerdere koelte 
op nieuw worden gesterkt, vinden wij ons aan de tropische 
zone volkomen ontrukt; men bevindt zich hier inderdaad in eene 
geheel andere wereld, dan 5 à 6,000 voet dieper in hetzelfde 
land. Op vele plaatsen was de drooge bodem met de uitge- 
vallene naaldvormige twijgen (bladeren) der Tjêmoro’s bedekt, 


1) Zie Plant. Jungh. p. 96—97. 


790 


hetgeen, gevoegd bij het zacht gesuis van den wind, mij aan 
de noordsche dennenwouden deed denken. ; 

De rib, waarop onze weg (in eene noordoostelijke rigting) 
voortliep, zettede zich, gelijk alle nabijgelegene ribben dezer 
bergzijde met eene gedurig verminderende helling voort; zij 
verlengde zich eindelijk in eene bijna horizontale rigting. De 
kloven, welke zich ter wederzijde bevonden (aanvankelijk 5 à 
500 voet diepe, met woudgeboomte begroeide spleten vormende), 
werden voortdurend vlakker en gingen eindelijk geheel en- al 
in met gras bedekte hellingen over, toen wij, ten 10 ure, het 
hoogste punt der rib (het punt, alwaar dezelve haren oorsprong 
neemt) hadden bereikt. 

Wij bevonden ons op den rand van den zuidelijken ring- 
muur des Tèngger, goenoeng Jder-ider genaamd, welke zich in 
eenen halven kring van het westen naar het oosten ver uit- 
strekt. Hier deelde zich het smalle pad in tweeën; de eene 
weg voerde over den rand des Ider naar Lèêdòk-òmbo, terwijl 
de andere schuin langs den naar binnen gekeerden wand van 
den muur, die, niettegenstaande zijne steilte, echter met Ca- 
suarina’s was begroeid, benedenwaarts liep. 

Wij zetieden onzen togt over dezen laatstgenoemde voort. 
Hij voerde ons 900’ dieper in den vlakken dalgrond Roedjak, 
aan den voet van den muur gelegen, en uit dezen in het uitge- 
strekte zandmeer, Dasar geheeten. Eensklaps zagen wij ons , uit 
het schoonste groen der wouden, in eene zandwoestijn ver- 
plaatst, alwaar wij onophoudelijk door zandwolken werden 
omhuld en waarin de rigting van den weg slechts door steen- 
hoopen, welke op zekere afstanden tot piramiden opeengesta- 
peld lagen, kon herkend worden. Op deze wijze bereikten wij 


ten Î1/, ure, — na een rid van 5!/: uur, gerekend van het punt 
waar de weg zich verdeelt, — met stof bedekt, den pasang- 
grahan Wonosari. | 


Met het voornemen het gebergte in al zijne bijzonderheden 
te onderzoeken en eene naauwkeurige topographische opneming 
daarvan te doen, sloeg ik mijn kwartier op in den pasanggrahan, 
welke buitengewoon vuil en rookerig was. Wijders deed ik de 


191 


opmerking, welke mij niet met opgetogenheid vervulde, dat ik 
hier in het land der magere koeijen was gekomen, ten gevolge 
waarvan ik de goede tafel der Malangsche hoofden moest 
ontberen. 

Wilde ik mijn geliefkoosd plan niet opgeven, zoo had ik het 
aangename vooruitzigt mij eene geheele week met koude aard- 
appelen en zout (benevens een hard gekookt ei op zon- en 
feestdagen) te moeten vergenoegen, hetwelk juist geen kost 
is, waarvan een reiziger vet wordt. Hier echter bevestigde zich 
wederom de waarheid van het gezegde: «dat er in de wereld 
niets is, hoe nietig of hoe gering ook, daar men geen partij 
van trekken kan» en de drooge aardappelkoeken van Wonosari 
hadden (naar de wetten der tegenstelling) voor mij althans dit 
gewigtige nut, dat ik nu eerst al het voortreffelijke der resi- 
dentie Pasoeroean, benevens de vriendelijkheid der aldaar ont- 
moete beambten, die mij op zulk eene uitstekende wijze de 
behulpzame hand hadden geboden, op den regten prijs leerde 
schatten. 


Desa Lédòk-òmbo, den 5in October, I844. 


Zeven dagen heb ik besteed tot het onderzoeken en opne- 
men van dit merkwaardige gebergte. Bijna alle bergtoppen, 
ringmuren, eruptiekegels, uitgebluschte kraters, dalen en 
kloven van hetzelve, zijn bezocht geworden, bij welke togten 
Wonosari, als het hoogst gelegene dorp, tot nachtverblijf strekte. 
De laatste togt werd heden morgen afgelegd, namelijk, van 
Wonosari over den zuidelijken ringmuur tot aan dit dorp, het- 
welk ik ten 12 ure bereikte. Ik zal mijne waarnemingen in een 
algemeen beeld aan den lezer mededeelen, hetwelk ik voor 
het grootste gedeelte reeds te Wonosari ontwierp, waarbij ik alle 
bijzonderheden mijner togten, welke slechts aanleiding tot 
wijdloopigheid of herhalingen zouden geven ° „asnerwese zal 
laten. Hetzelve volgt hier als: «lopograp ti 
schets van den goenoeng Tèéngger», of als eene eerste proef 
eener physico-geographische beschrijving van dit gebergte, en 
wel in deze orde: 


792 


+ Het dee ss en Têngger-gebergte, als een geheel benen zeen 
Ligging. — Verbindin 
++ Het Elan tusschen den Sêmeroe en den Tèêngger. 
+4 De Têngger in het bijzonder. 
A. Topographie van den en Têngger, met tka tot de aen ie. 
IL. Verhouding van ligging, v n grootte in het algemeen. *) — Buitenzijde 
van den Têngger. — Gesteldheid in scan — Flora en ee — 


mn ves Lêddk-ùdmbo, Kêbo glagah, Poespo). — Bevolking. — Warme bronnen. — 
Klimatographische verhouding. 
IL. Voormalige ringmuur van den goenoeng Têngger 
jn er ed halve kring, met den hoogsten badtanbik bergtop: goenoeng 


e 

2, Bataandks halve kring (goenoeng Ider-ider), met den hoogsten ooste- 
lijken bergtop: goenoeng Boedolêmbo 
II. Dwarsdam van Wonosari, tusschen de noordoostelijke dalspleet en het 
binnenste van den krater, zich uitstrekkende van den delijken tot aan den 
noordelijken muur, goenoeng „Tjêmoro lawang aam 
‚ Noordoostelijke groote png van den wer 
z 


Lid 


gge 
ijwanden der spleet. — Rigting en nikenntrektheid derzelve. 
2. Bodem der spleet, derzelver rien en lava-stroomen. 
3. Vlakke ruimte der spleet. — Dorpen (Wonosari, Soekapoera). 


VE an binnenste des kraters, tusschen wt ringmuur en den dwarsdam, — De 
Rn: — Het zandmeer. 
„ Het oostelijke en het moordlijk gedeelte van het zandmeer: Dasar. 
ë Het zuidelijke: Roed 
VI, Eruptie massa’s, welke a den kraterbodem uitsteken 
‚ Eerste, uiterste en oudste halve kring: goenoeng Widodarèn-Kembeng, 
met den halfkringvormigen dalgrond Koedoewon (den bodem van den 
eersten en oudsten eruptie-kegel). 
a. Tweede binnenste halve kring: met de kraterkolk van den uitgebluschten 
eruptie kegel Sêgorowêdi, 5 
3. Derde, nog werkzame eruptie-kegel: Bro 
4, Vierde, afzonderlijk liggende eruptie pepe Batob: 
VII. Staart, malke op het gebergte voorkomen, benevens zijne lava- 
stroom, 
B. ere van den Tèêngger 
C. Veranderingen der eruptie-kegels in den geschiedkundigen 
D. deringen, welke het gebergte in het algemeen en ia vóór 
den geschiedkundigen tijd. — Geognos stische beschouwing. 
E. Reizigers, die het gebergte hebben bezocht. 


1) Onder de openbaar verkrijgbare kaarten wordt geene gevonden, welke zulk 
eene juiste afbeelding van den êngger geeft, als de „Kaart van Java en n Madura, 
en 


oerin: 

verhin der ligging van plaatsen en bergen, benevens in juistheid der opge- 
gevene positiën (met betrekking tot de streken, welke tot op dien tijd zijn opge- 
nomen en doorreisd geworden). 


193 


Het vereenigde Sémeroe en Téngger gebergte, als een 
geheel beschouwd. — Zijne ligging en verbinding. 


Bijna volkomen in de rigting van het noorden naar het zuiden, 
derhalve dwars door het eiland, hetwelk Juist te dezer plaatse 
op 15° 4 ooster lengte v. Greenwich het smalst is en slechts 
eene breedte van ongeveer 54 geographische minuten heeft, 
strekt zich, tusschen de provincien Malang en Lèmadjang, een hoog 
vulkanisch gebergte uit, welks grootste, noordelijke gedeelte, — 
goenoeng Têngger, — zich uit een zeer wijden kringvormigen 
omvang alseen stompe kegel verheft. In het noorden rijst het 
op uit de alluviaalvlakte, welke, weinig hooger dan de opper- 
vlakte der zee, tusschen Pasoeroean en Probolingo is gele- 
gen; — ten westen en ten oosten uit de vlakke tusschenruggen, 
welke hetzelve verbinden met de ter zijde en nabij gelegene 
gebergten Ardjoeno en Lamongan; de westelijk gelegene tus- 
schenrug, bij Lawang, is 1,665 voet, de oostelijke daarentegen 
slechts ongeveer 700 voet hoog. Uit deze streken, welke het 
gebergte omringen, rijzen de hellingen met eene zachte glooijing 
en van lieverlede opwaarts; — slangsgewijs gekromde lengte- 
ribben verheffen zich, — terwijl zij naar boven toe voortdurend 
smaller worden, — straalvormig van alle zijden naar een gemeen- 
schappelijk middenpunt; zij loopen in eene kringvormige nok, — 
eene hoogte van 7,500 à 8,165 voet bereikende, — te zamen, 
welke, als uiterste ringmuur van den Téngger, eene rondach- 
tige tusschenruimte omvat van 4 minuten of eene geographi- 
sche mijl middellijn heeft. 

Het zuidelijkste, middenste gedeelte van dezen ringmuur 
(de goenoeng Ider-ider) daalt van eene hoogte van 7,400 à 
7,600 voet naar het zuiden benedenwaarts, doch slechts met 
eene zeer zachte glooijing en niet lager dan tot op de hoogte 
van 6,500 à 6,000 voet. Te dezer plaatse vormt hetzelve een 
zacht uitgeholden tusschenzadel, goenoeng Koembolo ge- 
heeten, in welks binnenste gedeelte het meer (ranoe) Koem- 
bolo ligt. Dan rijst het, naar het zuiden heen, weder op 
nieuw opwaarts; het verheft zich tot een gebergte ter hoogte 


194 


van 7,500 à 8,500 voet: het Garoe gebergte, welks kam, 
uitgetand en ongelijk van hoogte, van de oostzijde gezien, 
zich voorstelt gelijk in Sémeroe Figuur 5 (van Lêmadjang) 
en van de westzijde, gelijk in Sémeroe Figuur 4 (van den 
Kawi genomen), in Sémeroe Figuur 2 (van den Ardjoeno) en 
in Sémeroe Figuur 4 (van zijnen voet te Malang genomen) 
wordt afgebeeld. Van den eersten, naar het zuiden loodregt 
nederdalenden bergtop, van den goenoeng Goembar, strekt zich 
dit gebergte ver naar het zuiden uit; het vereenigt zich door 
middel van zijn zuidelijk uiteinde, in de zone van 8,000 à 8,500 
voet, met de noordelijke helling van een kegel, welks top, de 
zuidelijke hoekpilaar van het gansche gebergte, tot eene hoogte 
van 11,480 voet oprijst en welks zijwanden, aan de oost- west- 
en zuidzijden, als gelijkmatige hellingen eens kegels in het 
diepland afdalen. Dit is de Sêmeroe, welken wij reeds hebben 
leeren kennen. 

De helling van dit Garoe gebergte, hetwelk zich van den 
„zuidelijken voet van den Tèêngger tot aan den Sèmeroe in de 
lengte uitstrekt, en dat veel smaller is en naar de zijden veel 
steilere helling heeft dan het kringvormige Tèngger gebergte, 
daalt aan de westelijke zijde in het vlakland van Malang, welks 
diepste middenstreek 1,400 voet hoogte heeft; aan de oostzijde 
gaat hetzelve in de veel dieper liggende vlakte van Lêmad- 
jang over, welke, bij het hoofddorp van gelijken naam , slechts 
eene hoogte van 160 voet bezit; zijn zuidelijke voet daaren- 
tegen, namelijk, de voet van zijnen zuidelijksten kegel (Sêmeroe) 
strekt zich zeer verre, tot aan de zuidkust, uit en vormt door 
de labirintisch-bultvormige heuvelmassa’s, welke denzelven 
bedekken, tevens een bolwerk tusschen de ter wederzijde 
liggende vlakten (Malang ten westen en Lêmadjang ten oosten), 
die, indien dit zoo even genoemde bolwerk niet bestond, zich 
zuidwaarts van den Sêmeroe zouden vereenigen. 

Terwijl de zachtglooijende hellingen van het noordelijke 
gedeelte van het gebergte, van den Tèngger, tusschen de ge- 
deeltelijk gevelde wouden met dorpen bedekt, met koffij- en 
andere cultuur-gewassen beplant, tot op eene hoogte van 


195 


6,070 voet bewoond zijn, zoo ligt daarentegen het zuidelijke, 
tevens het grootste en langste gedeelte van hetzelve, — het 
7,500 à 8,500 voet hooge Garoe gebergte, — met zijnen 
reusachtigen Sêmeroe kêgel geheel en al woest en onbewoond. 
Met uitzondering van den hoogsten top des vulkaans, is hij 
begroeid met oorspronkelijke wouden, welke niet slechts zijne 
hellingen tot laag aan zijnen voet, in de landschappen Malang en 
Lèmadjang, beschaduwen, maar ook heinde en verre zelfs het 
vlakland rondom den voet van het gebergte bedekken. Voorna- 
melijk ten zuiden van den Sèmeroe tot aan het zuiderstrand 
vormen zij eene ondoordringbare wildernis, terwijl zij zich 
aan de oostzijde, in Lêmadjang, verder in de vlakte uitstrekken 
dan aan de westzijde, in het meer bebouwde Malang. 

Binnen dezen omvang heeft het gebergte als een geheel 
beschouwd, van den rand van den noordelijken kringvormigen 
muur van den Têngger tot aan den top van den Sèmeroe (der- 
halve van den eenen top tot aan den anderen), dat is, van het 
noorden naar het zuiden, ongeveer eene lengte van 15 minuten; 
de afstand van den noordelijken voet van den Têngger echter 
tot aan den zuidelijken voet van den Sêmeroe is ongeveer 25 
minuten, terwijl de breedte van het gansche eiland, in dezelfde 
rigting , 59 minuten bedraagt. 


Het tusschengebergte tusschen den Sêmeroe en den Téngger. 
Het Garoe gebergte. 


Gelijk wij reeds vroeger hebben gezien, is hetzelve met de - 
zuidelijke helling van den Têngger verbonden door middel van 
een eenigzins bolvormigen tusschenzadel, welke eene hoogte van 
ongeveer 6,000 à 6,500 voet heeft; ter plaatse waar deze tus- 
schenzadel zijn laagste punt bereikt en de ranoe Koembolo 
gelegen is, stijgt hetzelve aan de eene zijde (naar het noorden) 
naar de zuidelijke helling van den Ider, aan de andere zijde 
(naar het zuiden heen) naar een nieuw gebergte, naar den 
Garoe, opwaarts. À 

De hellingen hebben ter wederzijde eene uiterst zachte 
glooijing en zijn hoofdzakelijk bedekt met wouden , welke uit 

st 


B 


796 


Casuarina montana bestaan; op eenen weligen grasgrond ver 
van elkander verstrooid groeijende, wordt er bijna geen kreu- 
pelhout tusschen dezelven aangetroffen. De naar beneden gaffel 
vormig afgedeelde lengte-ribben dezer hellmgen loopen ter 
wederzijde zoodanig in elkander, dat in het laagst gelegene 
middenpunt van den tusschenzadel eene ketelvormige uitholling 
tusschen dezelven overblijft, welke, grootendeels met water 
gevuld, het (meer) «ranoe Koembolo» vormt. (Zie Sémeroe 
Figuur 8.) Slechts de zuidelijke oever van het meer verlengt 
zich tot eene kleine dalvlakte tusschen de ruggen, welke, van 
boven breed gevormd, den kleinen ketel aan alle zijden omge- 
ven. Het meer heeft eene middellijn van ongeveer 1/, paal, en 
bezit geene uitwatering. Naar men verhaalt, houden zich vele 
bantèng’s in deszelfs nabijheid op. +) 

Het voornaamste gedeelte van het Garoe-gebergte bestaat 
uit eene bergketen, welke in den vorm van een halven kring 
verloopt en zich tot op eene hoogte van 7,500 à 8,000 voet 
verheft; zij strekt zich, met de bolronde zijde naar het wes- 
ten gekeerd, ver naar het zuiden tot aan den Sèmeroe uit; 
haar noordelijkste gedeelte wordt door de Javanen goenoeng - 
Goembar geheeten; zij kenmerkt zich aan hare buitenste (noor- 
delijke) helling door verscheidene rotswanden, welke op een 
geringen afstand beneden de hoogste nok te voorschijn komen, 
en zuilvormig geribd zijn. De andere, naar buiten gekeerde 
hellingen dalen met eene zachte glooijing nederwaarts. Wij 
willen dit noordelijke gedeelte, door de Javanen bij uitne- 
mendheid g. Goembar genoemd, hetwelk in den tusschenrug 
nederdaaalt (waarop de r. Koembolo is gelegen), door het 
teeken % aanduiden. 

Van dit punt 3% af zet de nok van den Goembar, wel is waar, 


One 


1) De volgende meren, welke ik zelf niet heb gezien, moeten nog tot den Sêmeroe 
behooren (er wordt niet bij opgegeven of dezelven in het hoog- of in het diepland 
“zijn gelegen): ranoe Dringoe (dat is: kalmoesmeer); r. Bani; r. Pindjang; r. Batoe 
kasoer, even als het laatst voorgaande aan de noordoostzijde van den Sêmeroe 
gelegen; slechts éénmaal ’sjaars loopt het, naar verhaald wordt, vol en aan 
deszelfs oever moet een gehouwen steen gevonden worden. 


er 


197 


ongelijk van hoogte, nu eens met kloven doorsneden, dan 
weder in bergspitsen oprijzende, zich echter, als een geheel 
beschouwd, aanvankelijk naar het westen voort, wendt zich 
hierop naar het zuidwesten, vervolgens naar het zuiden en 
eindelijk naar het zuidoosten; zij vormt derhalve een naar het 
westen zich uitstrekkenden halven kring, welks zuidoostelijk 
uiteinde, dat eene hoogte bereikt van 8,000 à 8,500 voet, — 
tegen de noordwestelijke helling van den Sêmeroe aanleunt. 
Maar ook naar het oosten zet zich, van het punt gemerkt 3%, 
de bergketen, doch minder hoog dan vroeger, voort en loopt 
zij vervolgens naar het zuidoosten, alvorens dezelve zich in de 
berghelling verliest; zij beschrijft derhalve ongeveer het 3/4 ge- 
deelte van een cirkel en vormt een smallen rand, die, ter- 
wijl hij aan de buitenzijde, gelijk gewoonlijk bij de hellingen 
eens kegelbergs wordt opgemerkt, in divergerende lengte-rib- 
ben isafgedeeld, aan de binnenzijde overal steil benedenwaarts 
daalt en een bijna loodregten wand vormt. Wij willen den 
ganschen halven kring naar het gindsche punt, gemerkt sk, welk 
gedeelte van ter zijde gezien, gelijk in het profiel Sémeroe 
Figuur Jen 5 afgebeeld is, een spits toeloopenden, tandvor- 
migen bergtop vormt, de Goembar-keten noemen en dezelve 
als-het overblijfsel van den buitensten ringmuur eens voor- 
maligen kraters beschouwen. De afstand van het noordelijkste 
punt, gemerkt %, tot aan het zuidoostelijkste uiteinde, het- 
welk tegen den Sèmeroe aanleunt, bedraagt 5 à 6 minuten. In 
Sémeroe Figuur 8 is a. a. de buitenhelling van de noord- 
oostelijke helft, en 5. 5. de daar tegenover liggende (binnen- 
waarts gekeerde) wand van de zuidwestelijke helft van den 
halven kring (goenoeng Goembar). 

Het belangrijkste overzigt over de ligging en de onderlinge 
verhouding der berggedeelten geniet men van den 111 dui- 
zend voet hoogen top van den Sémeroe, van waar de beschouwer 
den ringmuur, — aan zijne voeten gelegen, — in zijne gansche 
uitgestrektheid ontwaart en den binnensten, naar het oosten en 
het zuiden gekeerden wand van denzelven aanschouwt. Buitendien 
ziet men van den top des Sèmeroe een bijna hemispherischen, 


5 


PRS Ke, 


stompen kegelberg met een platten, ingedrukten schedel, namelijk, 
den goenoeng Garoe en, tusschen dezen berg en den Goembar- 
ringmuur, een vlakken dalgrond , welke zich tusschen deze beidert 
in een halven kring heenwendt. Dit dal is hoogst waarschijn- 
lijk een gedeelte van den voormaligen kraterbodem, en de 
Garoe, — naar welks naam ik het gansche gebergte heb ge- 
noemd, 1) — is de eruptiekegel van den vroegeren vulkaan: 
eerst nadat deze was uitgebluscht, baande het vulkanische vuur 
zieh meer zuidwaarts een uitweg en wierp hetzelve, buiten 
den voormaligen ringmuur Goembar (welke hier duidelijk het- 
zelfde is als de halve kring Sedaratoe bij den Gêdé, en de 
Somma bij den Vesuvius), den thans werkzamen, ontzaggelijken 
kegel Sêmeroe uit, welke in elk opzigt slechts een eruptie- 
kegel is. ì 

Van den Sêmeroe ziet men op den vlak-uitgeholden schedel 
van den Garoe neder, die ten minste 2,000 voet lager ligt; 
door middel van een eenigzins verhoogd vlakland , hetwelk het 
hoogste zuidelijke gedeelte van het cirkelvormige dal uitmaakt, 
is dezelve met de hellmg van den Sèmeroe vereenigd. Dit 
dal, hetwelk aan de eene, of oostelijke zijde wordt omgeven 
door den eirkelvormigen voet van den Garoe, aan de andere, 
of westelijke zijde door den naar binnen gekeerden wand van 
den Goembar — welke aan de helling van den Sêmeroe, in 
het noorden 50° ten westen van den bergtop, een aanvang 
neemt, — strekt zich van den noord- ten west voet van 
den Sêmeroe eerst naar het noordwesten uit, vervolgens naar 
het noorden en noordoosten en loopt eindelijk, zich aan den 
blik des beschouwers, die op den top des Sêmeroe staat, 
ontrekkende, tusschen het noordelijkste gedeelte van den Goem- 
bar en den Garoe naar het oosten heen. In deszelfs hoogste 
gedeelte, in de nabijheid van den Sèmeroe, ongeveer ter hoogte 
van” 8,000 voet, daalt het in de vroeger vermelde halfkring- 
vormige rigting met eene zachte glooijing en allengskens be- 


1) Dewijl de Javanen nimmer een algemeenen naam voor het gansche gebergte 
hebben. Er 


129 


nedenwaarts, en wordt (even als zijn evenbeeld, — hoewel 
dit van geringeren omvang is, — het Aloen-aloen, trsschiie den 
Gêdé en den Sederatoe) in deszelfs midden pan eene kleine 
beekkloof doorsneden. Ongeveer eene breedte van 1,000 voet 
bezittende 1), vormt het een vlakken, in deszelfs middengedeelte 
bijna horizontalen grasbodem, welke slechts hier en daar met 
verstrooid staande Casuarina’s begroeid is. 

De oostelijke zijde van den Garoe daalt, zonder door eene 
dalvlakte omgeven te zijn, onmiddellijk in de oostelijke alge- 
meene helling van het gebergte nederwaarts; ook de ringmuur 
is aan deze zijde, met uitzondering van een gering gedeelte, 
dat ten noordoosten van den kegel ligt, geheel en al ver- 
dwenen. 

Gelijk ik reeds bij de beschrijving van den Sèmeroe heb 
vermeld , zou deze dalgrond den gemakkelijksien toegang ter 
beklimming van den Sèmeroe daarstellen. Geen digt zaâmge- 
groeid kreupelhout bemoeijelijkt den doortogt. over de hoogere 
gedeelten. van het Garoe gebergte, dat over het algemeen slechts 
met Tjêmoro-wouden bedekt is. 5 

Geen gebergte van Java vormt, op zulk eene groote hoogte, 
eene’ zoo elfene, ruime en,‚ naar gelang van han ligging en 
plantengroei, ‘eene zoo liefelijke dalvlakte als dit Garoe-dal, 
hetwelk - nagenoeg eene gelijke hoogte heeft als het plataan 
van Quito; nog nooit echter is het door een mensch bezocht 
geworden , terwijl het laatstgenoemde met steden en dorpen, 
waar Europesche beschaving heerscht, is bedekt. . 

Naar-het zich, van den Sèmeroe gezien, aan mijn oog voor- 
deed, heb ik getracht een eenigzins gelijkend beeld daarvan te 
ontwerpen; ik heb zijne positie en zijne verhouding tot het 
overige gebergte geteekend naar peilingen, gedaan van gen 
goenoeng ler, den. Boedolèmboe en da Sèmeroe. 


') Tu de uiterst rine, Tucht der Javasche hoog gelegene streken 
zijn zulke schattingen geweenlijk te gering. “Nimmer zou ik den Boedolêmboe- 
oek van den kratermuur n Têngger op eene hoogte van 1,700 voet hebben 
weschat, indien ik mij door kare meting daarvan niet dee > 


had. 


S00 


De Téngger in het bijzonder. 


A. Topographie van den goenoeng Téngger met betrek- 
king tot de geognosie. 


k 


Verhouding van ligging, vorm en grootte in het algemeen. — Buiten- 
tenzijde van den Têngger. — Gesteldheid des bodems. — Flora en 
planten-physiognomie. — Opgaven omtrent de cultuur en de bewoners 
van het gebergte. — Dorpen. — Bevolking. — Warme bronnen. — 
Klimatographische verhouding. 


Reeds vroeger is de opmerking gemaakt, dat de Tèngger 
zich binnen een zeer wijden, cirkelvormigen kring verheft, dat 
zijne kronkelende lengte-ribben naar boven voortdurend smal- 
ler worden, convergerend naar een gemeenschappelijk midden- 
punt loopen, welk punt zij echter niet bereiken, maar dat zij 
plotseling in een Aringvormigen rand, afwisselend 7,520 tot 
8,165 voet hoog, eindigen; deze rand, welke naar de binnen- 
zijde 1,000 voet, ja, op één punt zelfs 1,700 voet diep af- 
daalt, vormt eenen wand, waardoor de schedelvlakte van het 
gebergte, welke eene middellijn van een geographische mijl heeft, 
wordt omringd. Deze wand is de ringmuur des kraters, de 
vlakte is de kraterbodem; zij vormt thans een zandmeer 
«Dasar», dat op eene hoogte van 6,460 à 6,650 voet is ge- 
legen, en in welks midden zich een aantal aan elkander verbon- 
dene eruptie-kegels verheffen, die uit zand bestaan en waar- 
van eene kegel, namelijk, de 500 voet hooge, door eene kra- 
terkolk doorboorde Bromo, nog op den huidigen dag rook- 
wolken uitbraakt. 

Het gansche gebergte heeft derhalve de gedaante van een 
stompen, zacht hellenden kegel, welke ter hoogte van 7,400 
à 8,000 voet dwars afgesneden is en aldaar eene uitholling 
van eene mijl diameter (op den bodem) bezit. 

De cirkelvormige omtrek van den Tèêngger is echter niet 
volkomen regelmatig; de grootste regelmatigheid bezit hij aan 
de noordelijke en aan de westelijke zijde; in het oosten en in het 


S01 


oostzuidoosten echter heeft zijne helling den vorm van een 
zeer uitgebreiden voorsprong, welke met veel zachtere glooijing 
daalt dan de overige bergzijden en zich, ter hoogte van 5 tot 
4,000 voet benedenwaarts, bijna zonder eenige helling verre 
naar het oosten en oostzuidoosten uitstrekt, alvorens hij in het 
diepland, naar de zijde van den Lamongan, afdaalt. In de hoogste 
streken van deze uitgebreide oostzuidoostelijke berghelling ligt, 
6,070 voet boven de oppervlakte der zee, de desa Lêdòk-òmbo. 
De gansche vlakke voorsprong is met oorspronkelijke wouden 
bedekt, waarin de bijl nog bijna nimmer eenige verwoesting 
heeft aangerigt. In Téngger Figuur 4 ontwaart men, van 
den noordoostelijken voet van het gebergte (tusschen Probo- 
lingo en het eerste poststation Patalan), deze uitgestrekte, ooste- 
lijke bergzijde, welke zich van den hoogsten hoek Boedolêmboe 
verre naar het oosten uitstrekt. 

Een tweede verschijnsel, hetwelk den gelijkmatigen vorm van 
de buitenhelling des Têngger stoort, treft men aan de noord- 
oostelijke zijde aan, bestaande in eene groote dalspleet, welke 
in het bovenste gedeelte eene breedte van verscheidene minuten 
heeft; zij vormt eene tusschenruimte in den afgebrokenen berg- 
wand, loopt, aanvankelijk tusschen zijwanden ter hoogte van 
1,000, later ter hoogte van 500 en eindelijk van 3500 voet 
ingesloten, van de hoogstgelegene kraterstreek (Dasar) ver naar 
het noordoosten voort, totdat zij, in de lager gelegene gedeelten 
des bergs aangekomen, een vlakken vorm aanneemt en zich 
naar het noorden omwendt. Over den bodem van deze groote 
bergkloof, welke wij het «noordoostelijke splijtingsdal van den 
Téngger» of het « splijtingsdal van Wonosarin zullen noe- 
men, loopt de weg van Probolingo opwaarts over Soekapoera *) 
naar Wonosari en van daar verder naar het zandmeer. In 
Téngger Figuur 4 aanschouwt het oog de bovenste gedeelten 
dezer kloof. 

De zijribben van den Tèngger behooren tot die klasse, welke, 


') Het dorp en de pasanggrahan liggen beide ter hoogte van 2,715 voet boven 
de oppervlakte der zee. (In de Preanger-landen draagt een gansch regentschap, 
namelijk, het zuidoostelijke dezer residentie, den naam van Soekapoera.) 


S02 


even als de tusschenkloven, eerst beneden den hoogsten krater- 
rand. ontstaan (slechts weinigen maken geringe hannie in 
den rand der kraters); de berg behoort derhalve tot de eerste 
afdeeling der vulkanen, 1) bij welke «het oorspronkelijke ge- 
raamte,» dat zich bij gelegenheid der eerste uitbarsting vormde, 
volkomen is bewaard gebleven en waarvan de krater, in den vorm 
van een circus, door hooge rotsmuren, door een «mantel van op 
op elkander liggende lagen» omringd is. 2) Deze circus van den 
Tèngger, met zijne kratervlakte van 1 geographische mijl 
diameter, is, onder de thans werkzame vulkanen, misschien de 
grootste der wereld en tevens, voornamelijk in zoo verre zulks 
zijne zuidelijke helft, den goenoeng Ider-ider betreft, onder alle 
ingmuren op Java op de volledigste wijze stamde gebleven. 

De kloven, welke beneden den rand ontspringen, hebben ongeveer 
in de middenste zone des bergs (ter hoogte van 4,000 voet) 

hare grootste diepte. Zij scheiden de ribben van elkander, welke 

meest allen al kronkelend en in bogtigen loop zich naar alle 

zijden uitstrekken, zich hoe verder zij naar beneden dalen 

gedurig in een grooter aantal takken splijten, en in de nabijheid 

van den voet des bergs voortdurend vlakker en breeder worden. 

In de meeste streken van het gebergte bereiken zij slechts 
eene tamelijke hoogte en breedte, en hebben zij een ronden 
vorm; aan eenige zijden echter van het gebergte, zoo als b. v. 
aan de noordwestelijke zijde, bij Tosari, en vooral aan de zuid- 
westelijke zijde, boven Kêbo-glagah, vormen zij smalle, scherp 
toeloopende nd welke ter wederzijde in even smal toeloo- 
pende kloven 4 à 600 voet steil afdalen; de meeste ribben, 
aan de overige zijden van het gebergte, bereiken slechts eene 
hoogte van ongeveer 2 à 500 voet. 

Mogen zij al door uitgeworpene asch, zand en rapillt zijn opge- 
hoogd geworden, zoo bestaat echter haar kern uit trachiet en 
doen zij zich in elk opzigt als de oudste lava-stroomen des vul- 
kaans kennen. Van het noordwestelijke gedeelte van den ring- 


*) Zie den goenoeng Soembing. 
*) v. Humboldt, Bau und Wirkungsart der Vulkane, p. 139. 


S05 


muur, waar langs de weg naar Tosari benedenwaarts woert, 
dalen de ribben, die bij den rand aanvangen, niet onmiddellijk 
langs de helling naar beneden, maar loopen zij daarentegen op 
eene aanmerkelijke uitgestrektheid, omtrent even hoog als bij 
haren aanvang, of althans slechts onder een gering verschil in 
hoogte met den rand des ringmuurs, voort: zij omsluiten kleine 
tusschendalen, welke stechis eene zachte glooijing bezitten en 
wier grasbodems, tusschen de stammen der Casuarina’s, met 
een verbazenden rijkdom van bloemen, tot Europesche geslachten 
behoorende, zijn getooid. Bijna even vlak verloopen de bovenste 
gedeelten der ribben aan de zuidwestelijke zijde, naar den kant 
van Kébo-glagah heen. is 

De bodem van het gansche gebergte bestaat hoofdzakelijk 
uit zand en asch; alle ribben zijn met zulke dikke lagen dier 
uitgeworpene stoffen bedekt, dat men “het vaste gesteente, 
namelijk, trachiet en trachiet-lava, slechts op den bevedensten 
bodem der smal toeloopende kloven ziet te voorschijn treden, 
waar hetzelve door. het water der beken is glad gespoeld gewor- 
den, Doch ook aan de zijden van vele ribben bemerkt-men 
sommige plaatsen ‚ waar de trachiei-kern, zuilvormig, als teer- 
lingen afgezonderd of althans verticaal geribd, zigtbaar is «en 
kleine wanden vormt, welke, uithootdg hunner sieilte, zoowel 
van plantengroei als van aardlagen zijn verstoken. Gewoonlijk 
bevinden zich op deze oudste lava-stroomen eerst lagen van 
rapilli, vervolgens zand en eindelijk vulkauische asch van eene 
heldergrijze kleur, welke, als het jongste product der werk- 
zaamheid van den vulkaan, ter dikte van 5 à 50 voet opge- 
hoopt-ligt; deze asch is los (slechts in zeer weinige streken is 
deze zelfstandigheid tufsteenachtig) en zoo fijn, dat de aldaar 
opstijgende stofwolken zoowel door de voegen der gebouwen, 
als door de kleederen der reizigers dringen, en tot eene natuur- 
plaag (al is het dan ook de eenige) van dit overigens zoo 
schoone gebergte worden. 

Slechts aan die berghellingen, vooral op de oostelijke en 
oostzuidoostelijke voorsprongen, waar oorspronkelijke wouden 
sedert vele eeuwen ongestoord schijnen te hebben gestaan, treft 


Re 


Kl oe 


804 


men eenen zeer vruchtbaren, geel- en bruinachtig gekleurden 
humusrijken bodem aan; hij bestaat uit leem, welke, na ge- 
vallen regen, in een weeken modder overgaat. 

Maar ook de vulkanische aschgrond, welks hoofdbestanddeel 
kleiaarde schijnt te zijn, draagt een rijk bedeksel van welig 
groeijende planten. Het gansche gebergte is met wouden (in de 
beneden-zonen met loof: in de hoogere zonen met Casuarina- 
wouden) bedekt, waarvan, naar gelang der voortgangen door 
de cultuur in de verschillende streken gemaakt, een grooter of 
kleiner gedeelte is geveld geworden; slechts de Bromo en het 
grootste gedeelte van het zandmeer zijn volkomen dor. 

„De wouden, welke den voet van het gebergte bedekken, 
bestaan voornamelijk uit Acacia’s (Acacia umbraculiformis en 
A. gracilis), wier schermvormig uitgebreid loof slechts in den 
zoelen dampkring der verzengde streken wordt aangetroffen ; 


zij groeijen tot in de zone van 2,000 voet en gaan dan over 


in wouden, welke uit verschillende boomsoorten bestaan, die 
tot eene groote menigte van geslachten behooren, in welk 
opzigt zij geheel en al met andere wouden op Java overeen- 
komen; in de zone van 5,000 voet echter, alwaar van tijd 
tot tijd nog eikenboomen worden aangetroffen, treedt de Ja- 
vasche representant van den vorm der dennenboomen, de fraaije 
Casuarina montana (Tjèmoro *), te voorschijn, die nu vervol- 
gens alle zonen des Têngger, tusschen G à 8,000 voet, bedekt 
en hare piramidale gestalte zelfs aan de steilste wanden van 
den kratermuur verheft. Het is voornamelijk deze boomsoort, 
welke, zeer wijd uit elkander op den grasbodem groeijende, aan 
het gebergte deszelfs eigenaardige physiognomie schenkt. Slechts 
hier en daar vindt men tusschen dezelven kleine boschjes der 
Acacia montana, van een fraaijen ronden vorm en van eene 
schoone, frissche groene kleur; wijders de bleeke, witachtige 
kroonen der Antennaria javanica, welke laatste vooral menig- 
vuldig op den zuidelijken rand en op de zuidelijke helling 
voorkomt, terwijl verder de Dodonaea ferrea (n. sp.), hier en daar 


!)_C. Janghuhniana Mig. 1. e. p. 7. 


805 

tot kleine boschjes van een eigendommelijk uiterlijk te zamen 
gegroepeerd, voorkomt. Dergelijke boschjes worden voorna- 
melijk aan de oostzuidoostelijke buitenhelling, boven Lêdòk- 
òmbo, aangetroffen; hunne korte, scheef gegroeide stammen 
verdeelen zich, op eene geringe hoogte boven den grond, in 
kronkelende, zich wijd uitbreidende takken; deze dragen, 25 à 
50 voet boven den bodem, het loofgewelf, dat zich in de breedte 
uitstrekt en den vorm van een scherm bezit. 

Deze is de eigendommelijke vorm der meeste Javasche Alpen- 
boompjes; hij komt, in de bosschen der Javasche laaglanden, 
slechts bij de Acacia’s voor. Rubus- en Desmodium-soorten, Hy- 
pericum javanicum, met zijne groote gele bloemen, Elaeagnus 
javanicus, een Melastoma en andere heesters worden tusschen 
dezelven aangetroffen; al deze boomen en heesters zijn echter 
niet in staat de hoofdphysiognomie aan den Tèêngger te ontne- 
men, namelijk, drooge, opene grasvelden of hellingen, met Fes- 
tuca nubigena, met Alang en kleinere grassoorten bedekt en 
begroeid met op lorkenboomen gelijkende Tjêmoro’s, die hier 


en daar afzonderlijk, of in enkele, wijd verstrooid staande _ 


groepen worden aangetroffen. 

Bijzonder rijk is de bloemenflora der kruidachtige vlaai 
zij bestaat bijna louter uit representanten van die geslachten, 
welke het grootste aantal soorten bezitten in streken op eene hoo- 
gere breedte, dan Java, gelegen, en die op geen ander Javasch 
gebergte zoo menigvuldig worden aangetroffen; eene bijzondere 
gelijkenis merkt men op tusschen deze soorten en de analoge soor- 
ten in Europa, hetgeen niet weinig bijdraagt, om aan den 
Tèngger en aan deszelfs Casuarina-wouden een meer noordsch 
aanzien te geven. 

Bijna alle physiognomische planten der Javasche Alpenflora 
met uitzondering van Thelemytra angustifolia, Whales 
thalictroides, Primula imperialis mihi (Cankrienia chrysantha 
de Vr.), Pteronia marginata, Ethulia conyzoides en Strobilantes 
elata, te zamen 55 in getal bedragende, t) komen hier voor 


1) Deze physiognomische planten der Javasche Alpenflora zijn door mij reeds 


Kn 


806 


en herinneren den reiziger, even als het Viooltje, de Valeriaan 
en de Wolfsmelk, aan zijn noordsch vaderland. De Euphorbia 
javanica *) htac voorvamelijk boven Wonosari zeer menigvul- 
dig aangetroffen; tusschen de Dodonaea-wouden, bij Lêdòk-òmbo, 
groeit, vergezeld van Valeriaan, de fraaije Agrimonia suaveolens 
het menigvuldigst, terwijl Leucopogon javanicus de Vr. 2) 


(Anaeyelodon pungens mihi), de eenige representant der Nieuw- 


Hollandsche Epacrideën-familie op Java, de hoogste en zonnigste 
plaatsen des eruptie-kegels bedekt. Hierbij behoort men nog 
een aantal verwilderde plantjes te voegen, welke, gelijk de 
Venkel, Foeniculum vulgare Gärin., met de zaden van Europe- 
sche tuinplanten en groenten hier heen gekomen zijn. 


— Even eigenaardig als het karakter van den plantengroei van 


dit gebergte is, even zeer is zulks het geval met de zeden, 


de gebruiken en de woonplaatsen van deszelfs bewoners, die 


zich in de hoogere zonen van hetzelve hebben nedergezet. Hun 


«hoogste dorp is (6,070 voet boven de oppervlakte der zee) het 


reeds vroeger vermelde Lèdòk-òmbo, aan de oostzuidoostelijke 
Bditenhelling: andere dorpen zijn gelegen op de ribben van «de 
noordwestelijke helling, boven en beneden Tosari, in de zone 
tusschen 4en 5,600 voet; de grootste dorpen echter bedekken 
de hoogste, hier en daar vlak gewordene gedeelten van het noord- 
oostelijke “splijtingsdal, alwaar zij, tusschen 5,000 en 6,000 
voet, eene aaneengeschakelde rij vormen. Een dezer dorpen is 
desa?) Ngadisari, beneden hetwelk de pasanggrahan, — welke 
nu eens naar dit, dan weder naar een ander nabijgelegen dorp, 
namelijk Wonosars, wordt. genoemd, — een van planken 


beschreven in het Tijdschr. voor Neêrl. Indië. Jaarg. VIT. 2. p. 184, enz. en 
in het Natuur- en Geneeskundig Archief voor Neêrl. Indië, Jaarg. IL Pp. 40, 
enz: (Batavia, 1845.) De Podostaurus thalietroides (mihi), welke slechts. op een 


enkelen bergtop, den Lawoe, op Java groeit, heeft de meeste verwantschap met 
het geslacht Boenninghausenia, Reichb. 
DE Eene tweede kleine Euphorbia, welke nog niet is beschreven geworden, 


komt voor op ted aan het std strand, residentie. Bantam 


*) Plantae Jungh. p. 
3) De naam desa en heeft dezelfde beteekenis als kampong (maleisch): 
dorp. 


807 


gebouwd huisje, ter hoogte van 6,015 voet boven de opper- 
vlakte der zee ligt, Allen zijn op gelijke wijze gebouwd; -de 
huizen, uit boomstammen en Alang-alang te zamen gevoegd, 
zijn lang , hebben slechts ééne deur en verschillen van de gewone 
dorpswoningen der dieplanden hierin, dat zij aan verscheidene 
en talrijke gezinnen te gelijk ten verblijve strekken. Elk gezin 
heeft een afzonderlijk vertrek, dat in een langen middengang 
uitkomt; aan een der beide a aan beide einden treft men een 
gemeenschappelijken haard aan, waarin” een immer bran- 
dend vuur wordt onderhouden; aan de zijde van den gang, 
tegen over de vertrekken, is een lange balé balé (bank) aange- 
bragt, zoo breed als de lengte van een gewoon mensch is, 
en waarop de bewoners van het buis zitten, liggen of eenigen 
arbeid verrigten. De voegen van de zijwanden dezer lange; 
doch laag gebouwde huizen zijn allen zorgvuldig toegestopt en 
het berookte binnengedeelte derzelven is bijna-altijd warmer 
dan de buitenlucht. Het getal der dorpen bedraagt 50, dat 
der geheele bevolking van den Têngger: 6,000. 5 
Ongeveer een drieduizendial van deze Tênggeranen Geo 
(benevens de zoogenaamde Bedouïnen in twee dorpen Tjibèo en 
Tjiawi van Midden-Bantam, afdeeling Lebak, woonachtig) de. 
eenige oorspronkelijke bewoners van Java uit, die het Maho- 
medanismus niet hebben aangenomen; tijdens de verwoesting 
van het voormalige rijk vaa Modjopaït, met zijne Hindoe-bescha- 
ving, en de algemeene invoering van den Koran, ten jare 1478, 
vlugtten zij, gelijk verhaald wordt, naar dit gebergte, ten 
einde het geloof hunner voorvaderen, eene Siwa-godsdienst, +) 
getrouw te kunnen blijven. Hun aanvoerder was zeker hoofd 
Kjaï Dadap Poetih. De Bromo moet destijds met planten zijn 
bedekt geweest. Men vergelijke J. B. van Herwerden: «Over 
het Tênggersch gebergte,» in de Verhandelingen v.h. Batav. 
Genootschap, deel XX, en Adriaan van Rijck: «Berigt over de 
bewoners van den berg Brama, Lc. deel VI, alwaar hetzelfde 


en en 


Bier van hoofden of vorsten BeitealdiE beden 


Ër 


808 


verhaal wordt medegedeeld, doch het hoofd Kjaï Dadap Petak 
wordt geheeten. De godsdienstige gebruiken der tegenwoordige 
bewoners, die noch tempels, noch scholen bezitten, zijn met 
zoo veel vreemdsoortigs vermengd geraakt en zoodanig verbas- 
terd, dat het naauwelijks der moeite waardig is eenig onderzoek 
daarnaar in het werk te stellen. leder dorp heeft een Doekoen, 
half priester, half geneesheer. In hunne huizen hebben zij beelden 


_ van heiligen of poppen, waaraan zij offeren en welke waarschijnlijk 


de afgodsbeelden hunner talrijke Déwo’s zijn. Zij zijn uiterst 
dom, kinderachtig bijgeloovig en niet in staat eenige verklaring 
hoe genaamd te geven van de gebruiken, welke zij naar oude 
herkomst en gewoonte navolgen. Jaarlijks vieren zij een feest in 
het zandmeer en brengen zij offers aan den eruptie-kegel Bromo, 
welke naam zonder twijfel betrekking heeft op Brahma. Dui- 
zenden in feestgewaad gedoste mannen, met vrouwen en 
kinderen, verzamelen zich alsdan tot het vieren van dit offer- 
feest, «Slamatan,» aan den voet van den Bromo en legeren 
zich in het dorre zandmeer, waarin eenige hutten opgeslagen 
zijn. De opperpriester beklimt den kraterrand van den Bromo, 
ontsteekt wierook en smeekt om den zegen der goden Déwo 
Sanghjang Toengal, Pandoe Déwo Noto, vooral echter bid- 
den zij den zegen af van hunnen grooten bescherm-God « Déwo 
Bromo,» die insgelijks Déwo Soenan Iboe heet en in den 
krater woont. Offers, uit rijst en uit andere spijzen bestaande, 
worden aan deze godheid gebragt, en naar beneden in den - 
krater geworpen. Na deze verrigting, geeft de menigte zich over 
aan het spel en aan de vreugde. Hunne buffels weiden vrij in 
het gebergte, waarin geene tijgers worden aangetroffen; velen 
dezer dieren keeren elken avond naar hunne stallen terug, 
terwijl anderen op bepaalde plaatsen in de wildernis, waar zij 
des avonds te zamen komen, overnachten. Hoewel zij half wild 
zijn, loopen zij echter niet weg, wanneer men de plaats nadert, 
waar zij zich zoodra de avondschemering begint te vallen verza- 
melen, om, op dezelfde plek staande blijvende, te overnachten ; 
ied Bek iaumeet zich omtrent dezelven; slechts ten tijde 
van het groote jaarlijksche feest, wanneer men een dezer dieren 


809 


zal slagten, worden zij bijeen gedreven. Dit zelfde is het geval 
met hunne paarden. Een groot aantal geiten wordt door hen 
onderhouden. Er wordt beweerd, dat de Tênggeranen zich 
nimmer aan diefstal schuldig maken; dit is volkomen waar. 
Hebben zij eenig geld in voorraad, dan begraven zij hunnen 
schat hier of daar op eene geheime plaats in het gebergte. Zij 
zijn sterker en forscher gebouwde menschen dan de Javanen 
van het diepland, al behooren zij tot hetzelfde maleische ras, 
met leelijke gelaatstrekken (naar onze begrippen), vooruitstekende 
kaakbeenderen, ingedrukten neus, breeden mond, dikke lippen. 
Zij hebben grootere spierkracht en zijn sterker dan de bewo- 
ners der laaglanden, maar naar den geest even onwetend als 
zij onrein naar het ligchaam zijn; zij baden zich nimmer en zij 
zijn tamelijk lui; zoodra zij hunnen geringen arbeid in de 
velden hebben verrigt, liggen zij verder den ganschen dag in 


hunne rookerige hutten voor het vuur; zonder noodzakelijkheid 


verlaten zij hunne nesten nimmer vóór 7 of 71/} ure des morgens, 
namelijk, niet alvorens de zon het gebergte eenigermate heeft 
verwarmd. Voor het overige zijn zij, niettegenstaande het 
koelere klimaat, even ligt gekleed als de overige Javanen en 
loopen zij half naakt. Behalve Djagon, planten zij slechts 
aardappelen, benevens verscheidene andere soorten van Euro- 
pesche groenten, voornamelijk kool en wijen (en knoflook) , waar- 
voor zij in het diepland, aan den voet des bergs gelegen, rijst, 
kokosolie, benevens andere benoodigdheden inruilen. Regelmatig 
bebouwde velden van dezen aard, vooral uijenvelden, omringen 
hunne dorpen en geven aan de fraaije, groene grasmatten van het 
gebergte, b. v. rondom Wonosari, een bespikkeld en vriendelijk 
aanzien. Rondom de kleine ehehe dezer velden verheffen zich 
met Tjêmoro-wouden gekroonde hoogten in het rond; langs de 
wegen, welke naar den pasanggrahan leiden, zijn Dodona 
Casuarina-boomen geplant, welke op die wijze sierlijke lanen 
vormen. In de groene heggen der dorpen bloeijen duizenden 


van roode en witte rozen; in anderen schittert de bloem van 


Trapacolum majus, elders verspreidt de Elaeagnus jav. 
geur in dezelven, terwijl op andere plaatsen de h 


S10 


tige Urtica stimulans (daòn Bedédor) een bolwerk vormt, hetwelk 
mensch, noch dier durft naderen, uithoofde der schrikkelijke 
brand en pijn veroorzakende eigenschap dier plant. 

Zoo leven deze menschen met hunne huisdieren, waartoe 
behalve buffels, paarden en geiten, slechts” nog honden, kat- 
ten en hoenders mogen. gerekend worden, gelukkig in ‘den 
eenzamen, koelen uithoek van dit gebergte, hetwelk zij voor 
al de schatten van het diepland niet toda verlaten. 

Warme bronnen en mofeten, in den omtrek des Têngger 
worden er‚ zoo ver mij is-bekend geworden, geene gevonden. 

Wat de klämatologie van den Têngger betreft, ten dezen 
opzigte volgen hier voorloopig eenige opmerkingen. Naar de 
stabile warmte, 2 voet beneden den beganen grond, is de mid- 
delbare temperatuur te 5 Ngadisari, 6,015 voet boven de op- 
pervlakte der zee, — 65,5° Fahr., derhalve 19 graden lager 
dan die van het noordelijke strand van Java, alwaar dezelve 82,5° 
Fahr. bedraagt. Dit geeft derhalve eene vermindering van éénen 
graad Fahr. op elke 516 voet. Hier naar geoordeeld, zal de 
temperatuur der zone van 5,000 voet: 66,7° bedragen en in 
deze zone van 5 à 6,000 voet is het, waarin de meeste dor- 
pen der oude, niet Mahomedaansche bevolking zijn gelegen, 
welke derhalve eene jaarlijksche (zeer gelijkmatige en in de 
verschillende maanden bijna onveranderlijke) temperatuur van 
65,5° à 66,7° Fahr. genieten. In deze zone ishet , dat de meeste 
aardappelen ‚ kool- en uijenvelden liggen. Naar mijne psychro- 
metrische waarpemingen is de dampkring in dit gebergte drooger 
dan in anderen, hetgeen ongetwijfeld wordt veroorzaakt door 
den zandbodem, hbk boven de zone van 4,000 voet, behalve 
met dorre grassoorten, voornamelijk slechts met verstrooid staande 
Casuarina’s begroeid is en in vergelijking van de buitengewone 
vochtigheid der oorspronkelijke loofwouden, welke op een vetten 
bodem groeijen, zeer droog mag genoemd worden. In Oetober 
bedroeg het psychrometrische verschil te Wonosari, des morgens 


_ kort voor zonsopgang bij 9 tot 10,0° Réaum., afwisselend tus- 


schen 1,5° en 2,5° en des middags, gedurende de grootste hitte, 
ijk tusschen 21, en 51, ure, bij 17,0° à 17,5° Réaum. 


RE 
wi 
der He 
B Ae in. 
Af 


811 


\ 


temperatuur der lacht, afwisselend van 4,5° à 5,5° Réaumur. — 


Bij een onbewolkten hemel bereikt het zandmeer (door de terug- 
kaatsing) een zeer hoogen warmtegraad; het is er alsdan ver- 
stikkend heet en doet nu de oostewind, welke in de hoog ge- 
legene streken van Java bijna het gansche jaar door waait, 1) 
een aantal stofwolken al dwarrelend oprijzen, dan zou men zich 
in eene woestijn van Afrika verplaatst wanen; deze hooge 
temperatuur des daags (ten gevolge van den plateau-vorm en 
de zandige hoedanigheid van den bodem) herstelt zich echter 
weder; de verkoeling van den dampkring is ’s nachts des te 
aanmerkelijker, zoodat bij helder weder de dauw „in druppels 
van de Casuarma’s valt. Naar mij door de bewoners van den 
Têngger werd verzekerd, regent het aldaar minder dan in de 
andere met wouden bedekte gebergten; in het algemeen ge- 
nomen onderscheidt zich het gansche oostelijke gedeelte van 
Java door meerdere droogte van de zeer regenachtige Sunda- 
landen. (Terwijl in Sunda de koffij, welke te droogen lag, door 
den aanhoudenden regen bedierf, klaagde men in Oost-Java, 
voornamelijk van Kediri af, algemeen over droogte en dorheid.) 

Wij bezitten derhalve in den goenoeng Tèngger, onder de 
gematigde streken van Java boven 4,000 voet, een der droogste 
gebergten, alwaar voor ongeveer 20 jaren da wijnbouw met 
goed gevolg is beproefd geworden; jammer is het, dat het 
verblijf aldaar wordt veronaangenaamd door het zand en het 
stof, hetwelk zelfs door de kleederen heendringt en wijders 


door gebrek aan drinkwater, dewijl hetzelve, gedurende de 


drooge maanden, door de beddingen der beken wegsijpelt. 


Latere aanmerking. — Bijna altijd is de stabile temperatuur, rn | 


men reeds 2 voet beneden den beganen grond aantreft, — die ik in 


2 à 3 voet diepe, naauwe gaten waarnam, door middel van thermo- 


meters, waarvan de bol rondom met was is voorzien , — gelijk aan den 
gemiddelden warmtegraad van hetzelfde oord, en welke aan het noor- 


1) Zelfs dan wanneer in het diepland de west-moesson heerscht; men ontwaart de- 
zen heerschenden luchtstroom uit het oosten aan de rigting, waarin de dampen 
vulkamen worden voortgestuwd, als b. v. van den Bromo, Merapi, Slamat, Gêdé 
ik gedurende vele jaren heb waargenomen. n 


12 
„ delijke strand 82,5° Fahr. bedraagt. Te Poespo echter, aan de noord- 
westelijke helling vanden Têngger, op eene hoogte van 2,200 par. voeten, 
bedraagt de aardwarmte, welke aldaar, volgens de algemeene wetten 
waarnaar dezelve op Java afneemt, slechts 75,5° zou behooren te 
zijn, 83,0° Fahr. of 7ijy graad te veel. (November, 1844.) Ik liet ver- 
scheidene gaten op een grooten afstand van elkander graven, her- 
haalde mijne proefnemingen tot op eene diepte van 8 voet en telkens 
verkreeg ik hetzelfde resultaat. Vele maanden later was zulks insge- 
lijks het geval met de proefnemingen door den heer de Vogel, Resi- 
dent van Pasoeroean genomen. De bodem bestaat te dier plaatse uit 
leem, is humusrijk en bezit een weligen plantengroei. Zouden bene- 
den den grond lava-stroomen liggen, welke nog niet geheel bekoeld 
zijn? Geene warme bronnen worden in de nabijheid gevonden. Te 
Tosari, op eene hoogte van 5,480 voet aan dezelfde zijde des bergs 
gelegen, is de aardwarmte nagenoeg in overeenstemming met de 
vroeger opgegevene vermindering van 1° : 316’ en bedraagt zij 65,7°. 


U. 
De buitenste ringmuur van den goenoeng Têngger. 


Volgens het resultaat mijner opmeting bedraagt de diameter 
van de ingeslotene kraterruimte, of de afstand van den eenen 
rand van den muur tot aan den tegenovergestelden rand : 

In par. voeten. goopemieuten. 
1. Van het zuiden naar het noorden 
(bijna eene gelijke uitgestrektheid 
van het zuidwesten naar het noord- 


oosten). 
a. De bovenste rand . 21,400 53/4 
b. Breedte van den Das slemei 

den voet van den muur. .… 20,000 31/s 


bo 


‚ Van het oosten (van den Boedó: 
lêmboe) naar het westen , tot aan het 
uiteinde van de westelijke, smalle 
td van den krater. 
„ De bovenste rand . … 28,550 5 
3 Breedte van den Dasar inches 
_< den voet des muurs . . . … 25,700 Aula 


k 


S15 


Ongeveer in 
Van het zuidoosten naar het noord- ennn, 
westen, de afstand van den Boe- 
dolèmboe tot aan den Gedalo . . _15,700 Day, 

‚ Van het zuidoosten naar het noord- 

westen. Lengte van den dwarsdam 

van Wonosari van den voet des 
Boedolêmboe tot aan dien van den 

OOM ee ler ie tre et DAO 2ijs 
Van het zuidoosten naar het noord- 

westen, de diameter van het noord- 

oostelijke splijtingsdal beneden Wo- 

nosari, van den voet des zuidoostelij- 

ken tot aan den voet des noord wes- 

telijken wands. (goenoeng Ringgit) 

aDe bovenste.rand. 100 6,500 
bi De Kran cr ern 4,500 


kN 


van 


lk 


Ter beoordeeling van de bijgevoegde kaart, Téngger Figuur 9, 
laat ik vooreerst deze opmerkingen volgen: ten einde de ware 
verhouding van den Têngger, ten opzigte van zijne grootte, te 
leeren kennen en eene juiste kaart zijner topographische ge- 
steldheid te bekomen, — hetgeen, behalve ter verklaring van het 
gebergte in het algemeen, tevens belangrijk toescheen tot de 
rigtige beoordeeling van toekomstige veranderingen zijner ge- 
daante, — zoo heb ik de opneming van het hoogste gedeelte 
van dit gebergte met zorgvuldigheid bewerkstelligd. 

In het vlakste en horizontaalste gedeelte van den Dasar werd 
eene basis van het oosten naar het westen afgemeten, van het 
signaal a tot b — 5,500 par. voeten lang. Door het meten 
van den hoek tusschen a enb, met behulp van den theodolith, 
(en door reductie der verheffingen op der horizon) werden de 
volgende punten regtstreeks bepaald: 41°. de Bromo, regter- 
(westelijke) kraterhoek; 2e. de Bromo, linker- (oostelijke) kra- 
hoek, welke zich tot eene scherp omgrensde spits verheft; 50. de _— 
de Gedalo top; 4°. de voet des muurs aan den Gedalo bij het 


1 
Ee, 


S14 


punt gemerkt 2; de. de pas over den dwarsdam Tjêmoro lawang, 
alwaar eene pandopo staat; 6°% de oostelijke hoek van den 
goenoeng Kémbang. Doordien deze 6 punten bekend waren, 
werden hieruit verder de volgende stellingen verkregen: 7°. die 
van den Boedolëmboe, door triangulatie met de punten 2 en 5, 
Ben 6, benevens a en b; 8°%. van verscheidene punten van 
den Ider; 9°. van de beide schedelranden en van den voet des 
Batoek, met Ben 6; 10°. vanden Ringgit met 6 en 7 en zoo 
voorts van den Widodarèn, Idjo en van de andere belangrijke 
of herkenbare punten en toppen van het gebergte, welke bijna 
allen beklommen werden, ten einde hunne hoogte door baro- 
meterwaarnemingen te bepalen en hoekmetingen van het eene 
paar het andere punt te doen; door latere berekening en zorg- 
_vuldige vergelijking dezer hoeken, waarvan de resultaten slechts 
zeldzaam eenig verschil en dan nog gering opleverden, verkreeg 
ik, na een arbeid, die menigwerf zeer bezwaarlijk t) was en 
gedurende 8 dagen werd voortgezet, deze kaart en de vol- 
gende profielteekening. 

Téngger Figuur JO. In dit profiel ziet men den vorm 
eener verticale doorsnede des kraters, welke zich uitstrekt in 
de rigting eener lijn, die van den Ider-ider dwars door de 
eruptie-kegels tot aan den Gedalo, van het zuid-zuidwesten 
naar het noord-noordoosten voortloopt. In de profielteekening 
ziet men van het oosten naar het westen. De schaal, voor de 
horizontale afstanden gebezigd, is gelijk aan die, welke op de 
kaart (Figuur 9) werd gebruikt; de verticale schaal is in ver- 
houding van 5 tot 2 vergroot, of, mel andere woorden: de 
hoogte der bergen, op de profielteekening afgebeeld, moet 1/3 
gedeelte ‘worden verkort, wil men die, ten opzigte van den 
afstand waarop zij van elkander gelegen zijn, in natuurlijke 
verhouding voorgesteld zien. De hoogte der verschillende plaatsen 

") Voornamelijk waren het de stofwolken in den Dasar welke mijne werkzaam- 
heden bemoeijelijkten; dikwerf was ik genoodzaakt gedurende verscheidene minuten 
te wachten, alvorens de signalen weder zigtbaar werden, waarbij het fijne stof 
in mond, neus en ooren drong. (De waarnemingen zelve, zijn in het topogra- 
phische jonrnaal opgeteekend geworden.) 


815 


is opgegeven als volgt, namelijk, boven en beneden het laagste 
punt van het zandmeer (Roedjak), hetwelk 6,460 voet boven 
de oppervlakte der zee ligt. 

De voortzetting van den rand des kratermuurs is, te reke- 
nen van de beide doorsnedene punten af aan, naar beide zijden 
opgegeven geworden, — naar de westzijde heen door middel van 
eene enkele en naar de voorzijde, tot aan den Boedolêmboe,' 
door middel van eene geschaduwde lijn. Tusschen de beide 
hoekpunten: Boedolêmboe en Gedalo ligt de krater in zooverre 
open, als hij slechts door den (hier niet afgeteekenden) dwars- 
dam van Wonosari gesloten is. De bouw van den kratermuur, 
uit evenwijdig loopende steenbanken (welke eene loodregte ie 
scheiding hebben), is aangeduid geworden. In den krater des 
Bromo duidt b. het meer aan, dat ten jare 1858 zijnen laag- 
sten bodem bedekte en a. daarentegen den, in 1844, veel 
hooger gelegenen droogen bodem, welke slechts aan zijne oos- 
telijke zijde door eene dampzuil doorboord werd. 

Naar deze opmeting, omsluit de ringmuur eene ruimte van 
vier minuten, of van eene geographische mijl in doorsnede. 

Deze ruimte of kraterbodem is eene effene zandvlakte, 
welker noordelijk en oostelijk grootste gedeelte Dasar, haar 
zuidelijk smaller gedeelte Roedjak (niet Sègorowédi) wordt 
genoemd. Deze vlakte zet zich niet overal onafgebroken voort, 
is niet allerwege open, maar daarentegen ten deele wederom 
met bergen, met aaneengeschakelde eruptie-kegels vervuld, 
welke door het zandmeer kringvormig worden omsloten. Met 
inbegrip van den dwarsdam, vormt de kratermuur rondom de 
zandvlakte een overal gesloten rand, een bolwerk, dat nergens 
wordt afgebroken; het regenwater, dat in dezelve valt, heeft _ 
geen uitloozingskanaal en zou, dit is duidelijk, een blijvend 
meer moeten vormen, ware de verdamping op deze hoog ge- 
legene zandvlakte niet zoo sterk en verliep het water misschien 
niet langs onderaardsche kanalen door het zand. 

De uitdrukking kringvormig mag slechts dan van toepassing 
worden geacht op den vorm des muurs, wanneer men, de 
bijzonderheden daarlatende, in algemeene newoords 


816 


denzelven spreekt, dewijl die vorm, naauwkeurig beschouwd, 
aan verscheidene afwijkingen onderhevig is. 

De grootste afwijking bespeurt men aan het westelijke ge- 
deelte van den ringmuur. Hier versmalt de Dasar tot eene 
bogt, welke zich naar het westen en westnoordwesten in de 
lengte uitstrekt, terwijl de noordelijke en zuidelijke helft van 
den muur elkander ter wederzijde naderen. Terwijl het noor- 
delijke gedeelte nog een steilen wand vormt, zoo wordt het 
zuidelijke gedeelte tot een bergrug, van welks binnenhelling 
dwarsribben afdalen, en die naar het westen heen voortdurend 
met eene zachtere glooijing verloopt. 

Deze westelijke bogt heeft eene lengte van ongeveer Î1/, 
minuut. De beide hoeken, waar de versmalling aanvangt, zijn: 
ten zuiden de goenoeng Idjo of Têgal koewoeng, en ten noor- 
den het punt, dat zuid-zuidwestwaarts nevens den wegpas ligt, 
welke uit het zandmeer naar Tosari voert («goenoeng Tosari»). 

Van deze beide punten af kan men oostwaarts twee helften 
van den ringmuur onderscheiden: fv. de noordelijke helft, 
welke zich van den pas naar Tosari tot aan den hoogsten 
oostelijk gelegenen hoektop, den goenoeng Gedalo, uitstrekt en 
die (als het kleine segment van een cirkel) slechts weinig 
gebogen, in den vorm eener halve maan verloopt en veel 
korter is dan de volgende (zij heeft slechts eene lengte van 21/, 
minuut); dit noordelijke gedeelte van den ringmuur is het, 
waartegen men in Téngger Figuur 2, van den top des g. 
Sèmeroe, aanziet. Den hoogsten top van den zuidelijken 
ringmuur ziet men van daar in het noorden 27° ten oosten. 
2o. De zuidelijke helft, welke zich van den goenoeng Idjo tot 
aan den hoogsten hoektop in het oosten, den goenoeng Boedo- 
lêmboe, als een volkomen halve cirkel uitstrekt en den naam 
van goenoeng Ider-ider draagt. In zijnen half kringvormigen 
loop heeft deze muur eene lengte van 5 geographische minuten 
en de weg van Kèbo-glagah naar Lêdòkòmbo loopt over eene 
uitgestrektheid van 52/, minuten over deszelfs rand. Het weste- 
lijke gedeelte des muurs is lager dan de overige gedeelten, en 
waarschijnlijk, door het overstelpen met zand, ook aan de naar 


s17 


binnen gekeerde zijde in eene zacht glooijende, in ribben afge- 
deelde helling herschapen; op gelijke wijze wordt dezelve tus- 
schen den goenoeng Idjo en de westzuidwestelijke zijde van den 
goenoeng Widodarèn, — alwaar de zandribben ter wederzijde 
in elkander loopen en eenen vlakken, zadelvormigen tusschenrug 
ter hoogte van ongeveer 100 voet boven het aangrenzende 
gedeelte van het zandmeer vormen, — met de centrale eruptie- 
massa’s vereenigd. Dit is echter het eenige punt, alwaar de 
uitbarstingskegels met den buitensten ringmuur verbonden zijn; 
ware zulks niet het geval, dan zouden deze aan alle zijden 
door het zandmeer omringd zijn. Oostwaarts van het punt 
waar de weg, van Kèbo-glagah komende, zich verdeelt 41°. in 
een weg, welke langs den wand naar beneden en door het 
zandmeer naar Wonosari voert, en 20. in een anderen, welke over 
den rand des muurs heen naar Lêdòkòmbo loopt, wordt de 
naar binnen gekeerde helling van den ringmuur al steiler en 
steiler en vormt hij in zijnen loop eerst naar het oosten, ver- 
volgens naar het noordoosten heen een werkelijken rotswand, 
bestaande uit op elkander geplaatste, evenwijdig loopende lagen 
van trachiet en trachiet-lava, welker afgebrokene koppen traps- 
gewijs beneden elkander vooruitspringen. Al deze trappen en de 
menigte van plaatsen des muurs, welke, door zand en andere 
vulkanische uitwerpselen overstelpt, eene geringere steilte be- 
zitten, die, namelijk , in den vorm van ribben voorwaarts springen 
en naar den voet heen voortdurend breeder worden, zijn niet 
slechts met gras begroeid, maar zelfs met Casuarina-wouden 
getooid; door het groene bekleedsel, hetwelk deze gewassen 
vormen, schemert de grijze trachiet-rots in horizontale strepen 
door. De wanden der enkele lagen zijn loodregt; aan velen 
derzelven bespeurt men eene zuil- en teerlingvormige afzondering, 
of dezelven springen althans in hoekige ribben voorwaarts; 
allen zijn echter onverslakt en glad als waren dezelven, benevens 
de muur, welken zij vormen door afbreking ontstaan. Ter 
plaatse, alwaar de genoemde weg zich m twee wegen splitst, 
bedraagt de hoogte des muurs 922 voet boven het aangren- 
zende gedeelte van het dal; naar het oosten heen stijgt de muur 


818 


van lieverlede hooger, is in het middenste gedeelte (zuidwaarts 
van den Bromo 1) reeds 1,000 à 1,200 voet hoog; in het noord- 
oostelijke gedeelte bereikt hij reeds 1,400 voet en verkrijgt in 
zijnen noordoostelijken hoek de grootste hoogte, ter welker 
plaatse hij reeds een kleinen bergtop, «Boedolémboer, vormt, 
welke zich niet minder dan 1,705 voet loodregt boven het 
zandmeer verheft. De hoogte van deze genoemde punten bo- 
ven de oppervlakte der zee is als volgt: van den wegpas: 
7,412 voet; van den Boedolêmboe: 8,165 voet; van het 
zandmeer Roedjak , in deszelfs westelijkste gedeelte: 6,490 voet, 
en in deszelfs oostelijkste gedeelte, aan den voet van den 
Boedolêmboe: 6,460 voet; dit schijnt de laagste plaats van het 
gansche zandmeer te zijn. 

Wanneer men uit het zandmeer naar het oostelijke (of juister 
gezegd, naar het noordoostelijke) gedeelte van den wand van 
den goenoeng Ider heenziet, in de rigting der plaats waar 
deze wand, in de nabijheid van den Boedolêmboe, zich niet 
minder dan 1,400 à 1,500 voet hoog verheft, dan zou men 
wanen, dat het beklimmen van denzelven als eene onmogelijk- 
heid moest beschouwd worden; op de smalle voorsprongen staan 
gansche boschjes van Casuarina’s als op de terrassen van een tuin, 
door eene reuzenhand gebouwd; hoog in de lucht zwevende, 
schijnen zij als tegen den wand aan te kleven, terwijl hunne 
piramidenvormige gestalte schilderachtig op het dorre grijs 
der rotswanden uitkomt. En toch voert een pad tegen dezen 
steilen wand al slingerend van terras tot terras in zigzag op- 
waarts; het volgt somtijds den loop der smalle vooruitstekende 
randen over eene groote uitgestrektheid, alvorens tegen den 
wand van het volgende, hooger gelegene terras op te klimmen; 


deze weg verbindt de dorpen Wonosari en Lèdokòmbo, wier 


bewoners, zoo het schijnt, geen beminnaars van omwegen zijn. 
Wanneer men, ter halver hoogte aangekomen en op eenen 
rotstrap van 2 voet breedte halt makende, het oog slaat in den 


1) Eerst van die plaats af wordt de Boedolêmbbe, vroeger door de helling van 
den Kêmbang voor het oog verborgen, zigtbaar. 


Wd De rar 
Ee 
\ IN JA | et y, | | 
| IS AVA AND, / 4 | / 
NN 


ri 


\ 
| 


dE GE 


A Ne 


5 amet 


enn 
ee cn 


pdan ee 
Penyger, 


(ib Kk 4 
Di Nt 
Me N 5 
/ SS 
NS 
AS 


A 


at 
See ï 
d NN | 
% OANDAN SN Nl 
0 4 \ SW li) / Ni IN 
ON ANS W/ U) jn 
ij) S (INS () N/ ‚h \ 
AN AN ) ON 


NV 


id 


\ 0 GN 
ii 0 


4 ED, 
LEN % en jp iN 
u he ed Rt 
Anr Br om) o 
\ | f B Vr 
ek LEL sf 
t qe 
PJ 
ij Í 
al \ RV 


1000 


‚819 


700: diepen afgrond, — in dat wijd uitgestrekte zandmeer daar 
beneden, waarin de achtergeblevene menschen en paarden zich 
voordoen als hadden zij de grootte van mieren, — wanneer men 
boven zich nog een even hoogen wand ontwaart en men zich 
z00, als het ware, midden tusschen hemel en aarde bevindt, — 
dan moet men niet aan de mogelijkheid van het ontstaan eener 
aardbeving denken, waarvan een ligte schok voldoende zou zijn 
om de aardkorst, waarin, zoo duizelingwekkend hoog, de 
Tjêmoro-boomen wortelen, te doen afschilferen of men moet 
de onverschilligheid der Javanen bezitten, om, — gelijk zij 
doen, — op de gevaarlijkste plaatsen, midden tusschen de 
sporen van kortelings gebeurde aardstortingen, rustig. te blij- 
ven staan. 

Het hoogste noordoostelijke uiteinde, « Boedolêmboe,» van 
den zuidwaarts gelegen halven kring is een bergtop, welke slechts 
eene geringe uitgebreidheid bezit; terwijl, gelijk reeds is aan- 
gemerkt geworden, woudgeboomte aan de naar binnen gekeerde 
wanden kleeft, is hij slechts met bosgras (Festuca nubigena), 
waar tusschen Alchemilla villosa voorkomt, begroeid. 4) Der- 
gelijke grasmatten bedekken de gansche zuidoostelijke buiten- 
helling tot aan het dorp Lêdòkòmbo; eerst dan vindt men 
verstrooid staande boschjes en, nog later, aaneengeschakelde 
wouden. 

Deze bergtop is het hoogste punt van het gansche gebergtes; 
beter dan van eenigen anderen top, geniet men van deszelfs sche- « 
del een belangwekkend uitzigt over het groote noordoostelijke 
splijtingsdal, over het uitgebreide zandmeer met zijne eruplie- 
kegels, en, aan de andere zijde, over het Garoe-gebergte, in 
deszelfs verlenging tot aan den Sömeroe, die, met zijne dampzuil 
als hoogste hoekpilaar van het geheel, in het zuiden hemel- 
waarts rijst. Aan den westelijken en oostelijken horizon tee- 
kenen de Ardjoeno, Ajang, Rawon en Diëng hunne blaauw- 
achtige profielen. 

*) Hieruit schijnt men te mogen- opmaken. dat het gemis aan geboomte alhier 


slechts het gevolg is van de werking der bijl, waarvan de ontoegankcelijkste plaatsen 
van den wand verschoond zijn gebleven. 


520 


Kenmerkt groote steilte de hooge en middenste gedeelten 
van den wand, zoo gaat echter de voet van den Ider-ringmuur 
op de meeste plaatsen allengskens in het zandmeer over; hij 
vormt kleine ribben, die tusschen voren, door het regenwater 
uitgespoeld, met eene zachte buiging in de vlakte uitloopen, 
welke blijkbaar uit opeengehoopt en naar beneden gespoeld 
zand en asch zijn ontstaan. Op die wijze zijn de rotslagen aan 
den voet van den ringmuur op de meeste plaatsen overstelpt 
geworden en doen zij zich slechts op zeer enkele plaatsen in de 
onmiddellijke nabijheid van den Dasar (boven de zandvlakte) 
aan het oog voor. 

De noordelijke, korte helft van den muur strekt zich van 
den goenoeng Tosari, met eene geringe buiging in zijnen loop, 
tot aan den Gedalo, van het zuidwesten naar het noordoosten 
uits zijne kamnok behoudt niet even lijnregt eene gelijke 
hoogte als die van den Ider-ider, maar rijst en daalt bij af- 
wisseling , totdat zij haren laatsten, oostelijken (noordoostelijken) 
uithoek « Gedalo», haar hoogste punt, bereikt; hierin komt hij 
met den zuidelijken rimgmuur overeen, welke evenzeer in zijn 
noordoostelijk einde het hoogst is en in dit opzigt den Gedalo 
ongeveer 200 voet overtreft. t) Het westelijke uiteinde van 
dezen ringmuur, hetwelk tegenover den goenoeng Idjo de 


“smalle westelijke bogt van den krater ten noorden begrenst, — 


dat zich van den Tosari-pas naar het westnoordwesten uit- 
strekt, langzamerhand in hoogte afneemt, waarop tevens zijne 
gedaante van wand in eene zacht glooijende helling overgaat, 
hebben wij reeds vroeger beschreven. 

Eerst van het punt af aan waar de wegpas van Tosari *) 


1) Gedalo, trig. — Zonder behulp van barometer- of hoekmeting wordt insgelijks 
or de Javanen op de stelligste wijze beweerd, dat de Boedolêmboe eene grootere 
hoogte bereikt dan de eerstgenoemde, en wel op grond der regelmatigheid, waarop de 
vorming van wolken geschiedt, welke, bij helder weder, gewoonlijk ten 10 ure op de 


hoogste bergspitsen het eerst plaats grijpt; wanneer alsdan de onderste lijn der om 


den bergtop gevormde wolken reeds op een aanmerkelijken afstand beneden de spits 
van den Boedolêmboe wordt waargenomen, dan begint zich op den Gedalo nog ter- 
naauwernood eenige nederploffing te vormen. 

*) Van den voet van den goenoeng Tosari loopt insgelijks een wok over den goe- 
noeng Idjo naar het punt, waar de weg van Kêbo-glagah zich verdeelt. 


821 


den rand ter hoogte van 860 voet (of 7,520 voet boven de 
oppervlakte der zee) overschrijdt, wordt de naar binnen gekeerde 
helling tot een steilen wand of muur; zij wordt naar het oost- 
noordoosten heen voortdurend steiler en onbeklimbaarder, tot 
dat zij, op de helft harer uitgestrektheid, 1,000 en 1,200 
voet, en eindelijk, aan den Gedalo zelven, zich 4,500 voet 
boven den Dasar verheft, welke te dier plaatse in den noord- 
oostelijken hoek, aan den voet des Gedalo, 6,652 voet boven 
de oppervlakte der zee gelegen is. De bouw, uit evenwijdige 
rotslagen, laat zich aan den noordelijken wand niet even goed 
waarnemen als aan den zuidelijken wand; in dat gedeelte, 
alwaar de Tosari-pas zich bevindt, liggen de rotslagen het dui- 
delijkst in den vorm van trappen boven elkander; in de meeste 
overige gedeelten daarentegen, tot aan den Gedalo, vindt 
men, in plaats van dergelijke dwarsloopende (horizontale) lagen, 
smalle lijsten, die uit den wand voorwaarts springen en van 
den rand tot aan den voet des muurs (in eene verticale rigting) 
evenwijdig aan elkander benedenwaarts loopen. 

Wij hebben thans den Gedalo en den Boedolêmboe als de 
beide oostelijkste hoeken, en tevens als de hoogste toppen der 
noordelijke en der zuidelijke helft des ringsmuurs leeren ken- 
nen; zij behooren ook inderdaad als de uiteinden van den 
eigenlijken kratermuur beschouwd te worden: 41°. dewijl de 
kraterbodem, met zijne uitbarstings-verschijnselen, in eene regte 
lijn tusschen dezelven eindigt en aldaar ‘een andere terrein» 
vorm aanvangt; 2° dewijl de verdere verlenging van den 
ringmuur, oostwaarts van de beide bergtoppen, zich niet op 
gelijke hoogte voortzet; want, hoewel hij van daar af naar de 
binnenzijde altijd nog steil nederdalende wanden vormt, zoo 
daalt ook de nok van dit punt voortdurend meer en meer be- 
nedenwaarts en verkrijgt zijn rand ecne rigting overeenkomende 
met de helling des bergs. 

Op deze wijze loopen de randen der beide. bergtoppen, die 
van den zuidelijken bergtop regtstreeks, die van den noordelijken 
daarentegen, niet dan na eenige halfkringvormige bogten te 
hebben gemaakt, in eene noordoostelijke rigting benedenwaarts 


822 
en strekken zij ter grens aan het groote noordoostelijke splij- 
tingsdal van den Têngger, hetwelk wij weldra meer van naderbij 
zullen beschouwen. 


HIL 
Dwarsdam van Wonosari. ( Goenoeng Tjémoro lawang.) 


Ook in de tusschenruimte der beide hoektoppen Boedolêmboe 
en Gedalo, welke in de rigting van het zuidoosten naar het 
noordwesten op een afstand van 29/4 minuten (of 15,700 voet) 
van elkander verwijderd liggen, staat de kraterbodem (Dasar) 
niet geheel open; hij gaat niet regtstreeks in den bodem van 
het noordoostelijke splijtingsdal over, maar wordt door een 
lageren dwarsmuur dan de vorigen begrensd; deze zet zich 
van den voet van den eenen top tot aan dien van den anderen 
voort; zijn scherp afgebrokene bovenrand maakt het hoogste 
punt uit des bodems van het splijtingsdal, dat van daar in de 
rigting van het noordoosten benedenwaarts loopt. Wij zullen 
dezen muur, een der merkwaardigste en gewigtigste verschijn- 
selen van den Têngger, den dwarsdam van Wonosari noemen. 

Beide hoektoppen dalen, de Boedolêmboe ter diepte van 
1,700 voet en de Gedalo, — wanneer wij zijne hoogte boven 
de oppervlakte der zee op 7,960 voet stellen ‚ — ter diepte 
van 1,500 voet als steile rotswanden in het zandmeer neder- 
waarls; aan den rand van den dwarsdam echter dalen zij slechts 
1,189 en 984 voet diep, zoodat deze dam (bij het punt ge- 
merkt 3% ligt dezelve 6,976 voet boven de oppervlakte der zee, 
terwijl hij zich 516 voet boven het laagste, maar slechts 544 
voet boven het hoogste gedeelte van het zandmeer, dat in de on- 
middellijke nabijheid gelegen is, verheft —) gemiddeld genomen 
450’ boven den Dasar uitsteekt. Hij strekt zich van den voet 
van den Boedolêmboe, in het zuidoosten, tot aan den voet van 
den Gedalo, in het noordwesten, bijna in eenc lijnregte rigting 
over eene uitgestrektheid van 21/s minuten (of 15,520 voet) uit; 
en vormt aan de binnenzijde, naar het zandmeer toe, d. i- naar 
het zuidwesten , een steil nederdalenden wand, welke de zoo even 


823 


genoemde hoogte bereikt; moge dezelve in vergelijking van den 
reusachtigen ringmuur slechts als een trap van geringe betee- 
kenis toeschijnen, zoo bezit hij toch op zich zelf beschouwd 
eene aanmerkelijke hoogte. De bovenste rand is tamelijk effen, 
loopt eene gelijke hoogte behoudende, voort en is slechts een wei- 
nig gekerfd; naar het noordoosten heen (naar zijne buitenwaarts 
gekeerde zijde) vormt hij eene zeer zacht glooijende helling, 
welke op geringen afstand van den rand reeds oneffen begint 
te worden, doordien de beekkloven, die haar doorsnijden, aldaar 
een aanvang nemen. Door deze voren wordt de helling in afzon- 
derlijke, kronkelend verloopende lengte-ribben, die evenwijdig 
nevens elkander gelegen zijn, afgedeeld en wordt op die wijze 
de eigenlijken bodem van het groote noordoostelijke splijtingsdal 
uit eene menigte ribben en tusschenkloven gevormd. In de 
hoogste streken ligt deze bodem (de nok der afzonderlijke rib- 
ben) 1,000 voet, verder benedenwaarts echter slechts 500 voet 
lager dan de buitenhelling van den Têngger (welke even hoog 
is als de randen van het splijtingsdal), en daalt hij, op gelijke 
wijze als deze buitenhelling, gelijkmatig in de rigting van het- 
noordoosten nederwaarts. 

Op gelijke wijze als de driewerf hooger stijgende wand van 
den Ider, zoo is insgelijks de wand van den dwarsdam uit op 
elkander keke banken (lava-beddingen) gevormd; slechts in 
de noordelijke streken van dezen dam doen zij zich dui- 
delijk aan het oog voor, alwaar derzelver koppen onregelmatig 
afgebroken zijn en als kleine rotswanden met hoeken of ribben 
vooruitsteken; op sommige plaatsen zijn zij in den vorm van 
dunne platen afgezonderd; in de overige streken zijn zij mee- 
rendeels met zand en asch overstelpt, welke massa’s, naar 
heen, breeder wordende lijsten vormen. Aangezien op de aller- 
duidelijkste wijze kan worden aangetoond, dat het overstelpen 
met losse vulkanische uitwerpselen van latere dagteekening is, 
zoo kunnen, naar den bouw van dezen dwarsdam in het klein, 
met de meeste juistheid gevolgtrekkingen daaruit worden afge- 
leid nopens de wijze, waarop die gedeelten van de veel grootere, 
ringmuren zijn gevormd, welke, in plaats van met dwars loo- 


324 


pende rotslagen, met smalle naar beneden loopende verticale 
lijsten zijn voorzien. Eene latere ophooping van vulkanische 
uitwerpselen aan de rotswanden heeft ook aldaar plaats ge- 
grepen. Al deze ribben of lijnregt afloopende lijsten zijn, boven 
aan den rand (dér ringmuren of van den dwarsdam), smal en 
nemen naar beneden, naar den voet van den wand heen, in 
breedte toe, juist het omgekeerde als met hare tusschen- 
groeven of kloven het geval is, die, namelijk, van boven niet 
slechts het breedst, maar ook het vlakst zijn. 

De gemiddelde dikte dezer lagen of lava-banken bedraagt 
50 à 40 voet; even als met de helling van het gebergte over het 
algemeen genomen het geval is, zoo maken ook deze lagen 
een hoek van 15 à 20° met den horizon; zij bestaan uit ge- 
steenten, waarin eene groote hoeveelheid veldspaath voorkomt, 
doch die arm zijn aan hornblende, zoo als Bat. n° 57, een fijne, 
helder grijze trachiet van den Ider; L. n° 251 (Bat. n° 59.) 
van den dwarsdam; L. n° 250 (Bat. n° 58.) van nabij daar- 
mede overeenkomende trachietische lava-soorten van de hoogere 
banken des Ider, nu eens met, dan zonder blaasruimten, som- 
tijds met hornblende voorzien; op geene enkele plaats heb ik 
echter verslakte steensoorten, of jongere lava in den ringmuur 
aangetroffen. 


IV. 
Het noordoostelijke groote splijtingsdal van den Téngger. 


Alvorens wij tot de beschouwing van den kraterbodem over- 
gaan, moeten wij eerst de voortzetting van den kratermuur 
vervolgen en de groote spleet of kloof leeren kennen, welke 
zich tusschen denzelven naar het noordoosten heen bergafwaarts 
uitstrekt. Gelijk reeds vroeger is aangemerkt geworden, liggen 
_ de beide hoektoppen van den ringmuur 15,700 voet van el- 
kander verwijderd; zij verheffen zich 1,500 à 1,700 voet boven 
den Dasar, en worden aan hunnen voet door een dwarsdam 
ter hoogte van slechts 450 voet, verbonden. De breedte van dezen 
dwarsdam, metende 15,520 voet (2!/, minuten) is derhalve 


825 


ook de breedte van het bovenste gedeelte van het splijtingsdal, 
hetwelk onmiddellijk aan den Dasar grenst en met verscheidene 
dorpen , waartoe Wonosart behoort, bedekt is. Deze groote breedte 
neemt echter weldra aanmerkelijk af en vermindert zoodanig, 
dat dezelve beneden Wonosari slechts ééne minuut (à 5,710) 
bedraagt; terwijl de zuidoostelijke bergtop Boedolèmboe zich in 
eene regte, ongebogene rigting naar het noordoosten verlengt, 
en als een zacht glooijende bergrand benedenwaarts daalt (doch 
met een steilen binnenwand), zoo beschrijft daarentegen de 
noordwestelijke bergtop Gedalo, in zijn verlengd gedeelte, eerst 
een wijden halven kring naar het oosten, wendt zich vervolgens 
zuidwaarts heen en eindigt in een pilaarvormigen hoek , goe- 
noeng Ringgit genaamd, welke van den tegenover liggenden rand 
(uitgaande van den Boedolêmboe) nog slechts 6,500’ verwijderd 
is. Eerst van dezen hoek «Ringgit» zet zich de rand in eene 
regte rigting, en evenwijdig aan den tegenover denzelven lig- 
genden rand, noordoostwaarts voort; even als deze begrenst gene, 
met zijnen steilen binnenwand, het splijtingsdal, welks bodem 
thans nog slechts eene breedte van 4,500 voet bezit; deze 
breedte blijft het dal, in zijn lijnregten loop naar het noord- 
oosten, over eene groote uitgestrektheid behouden; deszelfs wan- 
den verminderen van eene hoogte van 1,000 voet, naar mate zij 
lager dalen, allengskens tot op 500 voet; in de laagste zone 
des bergs wendt de kloof zich geheel naar het noorden heen, 
alwaar zijne wanden te niet uitloopen. (Dat de rijweg van Pro- 
bolingo door deze kloof over desa Soekapoera bergopwaarts 
loopt, is ons reeds vroeger bekend geworden.) 

Het schoonste gedeelte van dit splijtingsdal is de bovenste 
streek, welke zich van den rand van den dwarsdam tot aan den 
goenoeng Ringgit benedenwaarts uitstrekt en aan de 
door den hoog oprijzenden halven kring, tusschen den Gedalo 
en den Ringgit, wordt omsloten. Uit den pasanggrahan, welke 
ongeveer in het midden dezer «bogt van Wonosari» gelegen is, 
stuit het oog in het noordwesten, noorden en oosten tegen 
hooge bergwanden en geniet het slechts door de enge ruimte 
van het splijtingsdal, in de rigting waarin het dal naar beneden 


826 


helt, een vergezigt. Door deze ruimte ontwaart men in het zui- 
den 82° ten oosten den Lamongan, welks gloeijende kruin zich, 
in 1858, des nachts als eene vuurbaak aan het oog voordeed. 
De eerste bergspits, in welke de noordelijke muur van den 
Gedalo af zich voortzet, is de goenoeng Lingo; deze is bijna even 
hoog als de voorgaande, springt ver voorwaarts en deelt de 
voortzetting van den muur tot aan den Ringgit daardoor in 
tweeën, in een grooteren en in een kleineren halven kring. Nu 
eens daalt de bovenste rand, dan weder verheft hij zich, doch 
neemt over zijne geheele uitgestrektheid voortdurend in hoogte af, 
totdat de halve kring in den «pilaarberg» (den goenoeng Ringgit) 
eindigt, welks bovenste hoek men van den pasanggrahan in het 
noorden 85!/4° ten oosten en zijnen vooruitspringenden voet in 
het zuiden 781/° ten oosten peilt. Op gelijke wijze als in vele 
streken van den kratermuur het geval is, zoo dalen insgelijks 
verticale ribben langs de wanden der bogt van Wonosari neder- 
waarts; aan den zuidelijken wand (die tot de voortzetting 
van den Boedolêmboe behoort) zijn het regte, zeer smalle en 
onbeklimbare lijsten, welke in grooten getale evenwijdig ne- 
vens elkander liggen; aan den noordelijken wand echter, tus- 
schen den Gedalo en den Ringgit, bepaalt zich deze ribben- 
vorm hoofdzakelijk tot de vooruitsprimmgende hoeken van den 
rand, van welken zij in eene eenigzins divergerende rigting 
afloopen, in dier voege dat zij van boven zeer smal aanvangen, 
doch zich aan haren voet verbreeden en in den dalbodem 
overgaan, terwijl die gedeelten van den wand, welke tusschen 
de hoeken zijn gelegen, glad, ongeribd en zeer steil zijn. Niette- 
genstaande deze steilte wordt de wand, behalve met kreupel 
hout en met gras, daarenboven met honderden van Casuarina’s 
getooid, welke als een krans om den bovensten rand heen 
getogen zijn. Op deze wijze vormt de wand een schoon, 
gekleurd bolwerk en schenkt hij aan de bewoners van dit 
vreedzame dal, door de pracht van zijnen plantengroei, eene 
schadeloosstelling voor het gemis van het vergezigt, hetwelk 
hij aan hen ontneemt. Aan zijnen voet bereiken de vlakke 
of slechts zacht glooijende streken van den dalbodem hare 


827 


grootste breedte en worden aldaar de meeste bebouwde velden 
aangetroffen. ) 

Met een geringen val daalt de bodem, slechts door Aleine 
beekkloven doorsneden, van daar afwaarts tot aan den oever 
der kali Wonodoro, welke den dalbodem van het west-noord- 
westen naar het oost-zuidoosten doorstroomt en ter noordelijke grens 
strekt aan de lange bergrib, waarop Wonosari gelegen is. Door 
dergelijke beekkloven, welke eerst beneden den rand van den 
dwarsdam ontspringen, is de bodem van het splijtingsdal geheel 
en al in enkele ribben afgedeeld, van welke in de bovenste 
streken ongeveer een twaalftal evenwijdig nevens elkander ge- 
legen is. (Het overdwars genomene profiel van het dal ziet men 
in Téngger Figuur 6.) 

De plantaardige bekleeding van het dal, uit Festuca nubi- 
gena, Euphorbia javanica en verstrooid groeijend geboomte 
bestaande, rust op vulkanische asch, welke bij droog we- 
der tot het fijnste stof wordt. De bovenste massa’s der ribben 
zijn zamengesteld uit asch, zand en rapilli, welke in lagen op 
elkander liggen, waar beneden, doch slechts op eene aanmer- 
kelijke diepte, vaste lava- stok zigtbaar worden. Naar mate 
de kloven gedurig dieper insnijden en naar den bodem heen zeer 
enge spleten vormen, — wier rotsbedding slechts zoo veel ruimte 
overlaat, als het water inneemt, dat na gevallen regen bijeen 
vliet, — worden ook de ribben hooger, de nokken smaller en 
derzelver zijwanden steiler. Zoowel uithoofde van hare smalte, 
als uit gebrek aan water, zijn de meeste ribben ten zuiden 
van Wonosari onbewoond en onbebouwd. Aan de zuidzijde be- 
grensd door de Tjòndro-kloof en aan de noordzijde door die 
der kali Wonodoro, gaat de weg over de rib vaa Wonosaritot — 
aan den rand van den dwarsdam, 6,976 voet hoog opwaarts; 
hij loopt over eenige plaatsen, welke, tusschen steil nederda- 
lende wanden ter wederzijde, naauwelijks breed genoeg zijn 


*) Menigwerf geschiedt het des namiddags, terwijl op deze velden de liefelijke 

zonneschijn nog lacht, dat de donder langs de ontzaggelijke wanden terug- 

kaatst, welke, hoe van nabij zij zich boven het dal verheffen, echter met 

hunnen siprensten rand tot in de sombere wolken reiken. El 
53 


, 


828 


om te paard bereden te kunnen worden. Bij droog weder vliet 
slechts een zeer geringe waterstraal over den bodem der Wo- 
nodoro-kloof (waaruit de bewoners van Wonosari hun drink- 
water bekomen), terwijl de overige beekbeddingen bijna geheel 
en al zonder water zijn; eerst een paal verder, meer beneden- 
waarts, is de hoofdkloof van den dalbodem voortdurend van 
water voorzien. 

Naarmate de beekkloven de eene na de andere in hunder 
uitloopen, nemen ook de ribben in aantal af; in dat gedeelte, 
namelijk, alwaar, tusschen den voet van den Ringgit en den 
tegenovergestelden wand, het splijtingsdal smaller begint te 
worden, en nog iets verder benedenwaarts, eindigt het mee- 
rendeel der ribben en storten zij tusschen de beekkloven, 
die gaffelvormig in elkander loopen, met hare uiteinden zeer 
steil benedenwaarts. Dergelijke plaatsen, vooral de diep uitge- 
spoelde djoerang Tjòndro, zijn het, welke de geoloog in oogen- 
schouw moet nemen, ten einde kennis nopens den bouw en 
het zamenstel van het gebergte op te doen. 

Maar ook in de verdere voortzetting van de nu versmalde 
dalspleet liggen nog verscheidene lengte-ribben nevens elkander; 
deze loopen, overeenkomstig met de algemeene rigting van het 
dal, in eene noordoostelijke rigting benedenwaarts. Terwijl zij 
in de hoogere gedeelten der spleet meerendeels met gras zijn 
begroeid, ontwaart men, dat de lengte-ribben meer en meer 
met woudgeboomte worden beschaduwd naar men verder be- 
nedenwaarts afdaalt. 

De bodem van het splijtingsdal vormt libele in geenen 
deele eene aaneengeschakelde, hellende vlakte, maar hij is 
daarentegen zamengesteld uit nevens elkander invesid ribben 
a, door kloven 5. ter diepte van 50 à 100 voet van elkander 
gescheiden; de nokken dezer ribben liggen allen nagenoeg op 
gelijke hoogte, waarboven zich de rand ec. der zijwanden, in 
Téngger Figuur 6, in de hoogst gelegene gedeelten van het 
splijtingsdal 1,000’ en hooger verheft. Nergens ziet men de ver- 
ticaal loopende lijsten der zijwanden zoo regelmatig en lijnregt 
nevens elkander gerigt als aan den zuidoostelijken wand, ten 


ó ATD , 
TENGGER FI( 
EN WIN 
Erens ijf z 
Í a 
VN 
WAN 
. Zi 
Ee 5 x 
4 | 
4 // | d 
f ij 5 Ì \ | ij ig ES 
WINE NM NAANALAEELEORBENLEEETD EAM SS 
HN INN En 
VENI og NN in Ì 
k / WELLIE if il Aut ss 
, 5 N f /i 25 ti li GRUNT 4 Í 
, EN e / 4 } EN EN N EL NER vast 
NSU EE NS | U N Veen: AN 
| lijk / Ze SEN S = A NS | D / RNN dent SEN Ve 
Wi (EN Ei S 5 / CR = id WZ N KN NN Den Ss i HANOI 
| (TAA Nn Ter É 5 rbe 
Tk A NP 
N } ! NS NS il LD jg 
Op, 
$ NN 
m kaart eeb m October 1044 NN 
en mm art webraet mm Vetober LO44 NN 
& A k d NN 
er hd NN 
dd wet 
door Ae 
Ab 
hf Wo, EN 7 IGN 
DE N Nn 7 jn \ u HEN in ne, | / NL SP dn . ) 
Re ar 7 Jp) UMD TTE BEND 1 EN Ee Ki 
/ NRN En Ae $ Se Wi , / É SAN / SNE 
RNN Nig SSN dS ie BES rs es SANNE 
NZ ANS ; ED NAME 
MI / SS \ ° : 5 HLN SRANAN 
GA : \ 7 SN 5 EN 5 A, 4 SNN 
E OI AN mi IV REBA vaN NSS EE ANN N 
I Te NULDE £ NE A ANN on f Sedlann 5 DN 
NN INN À ND en ss EST, En 
WGE Mg SINE MT 1) 0 / RSS : OAD 4 bd Er 
Dj Mij Hi NN NN S if De nj 5 D / Ze 5 IR KANN 7 
en op SS Sf 
DN DOEI) / 
| 4 ON) AAN 
E Lip | = z en, 1 4 ijt ui 1 
8 ite) 5 4 WK Ie VLLIADET 
Hi SMI — MD 1 Nl : WO ij i 
BN NN ea EN mep ded a 
EMD ; S AN AND f 1 = py It ( eg ie je 
1 ONE AIA MIZ ML TANT 
ND ti o/t j zn WZ Es (N 4 RUS NL 
Doen SN ) N CG NS N EN A B 
WZS LN SSANSS MAN eg 
ie LUUR it 5 N AN 
AAN \ SEHTNNNS RENES KN 
O sj SN SAN SS HAN 
SN TETTEN A 
SNN î EN MDR VSD ZZR 
Ne / WA Eed EA B N NN (A , 7 Oa Nh SUN ii 4 wis 6 
AN 
VOA 
/ Je S 
5 NN 
A | 
EF 
0 
scoth 
nt: y 
es ep NEN Wie nttren 
Bali eN AT 
BELL id 0, NE 


Ze 
ks 


EN 
NESS 


EAN 


HANANNSSS 


AN 


IKS 


\N 
NEN 


IN 


\ 


zj 
EAN y SN Ed Ek 
SME SS Ze NOTA. 
AN N 


Jh 


/ Ii NDT EAN AA | Ne SSN SS 5 7, ARN \ SNN De getallen bb ond myzen de met den Barometer 
/ (jj \ Ü 5 7 


nm i . ps ki e % S ij ve \ ANN EN 
Den ne 
{ D 

ej 


tens aan, tr paryzer voet, boven de oppervlakte der 


829 


zuidoosten van Wonosari, alwaar zij zich, met een gelijk 
plantaardig bekleedsel getooid als het overige gedeelte van den 
wand, als kleine, aan den wand leunende, naar boven immer 
smaller toeloopende pilaren of schragen aan het oog voordoen. 
(Zie Téngger Figuur 4.) 

‘Slechts op eenige bijzonder steile gedeelten van den noord- 
westelijken of linkerwand, beneden den goenoeng Ringgit, be- 
merkt men dwars loopende, grijskleurige rotstrappen, welke kaal 
door het grasbekleedsel heensteken. (Zie Téngger F ‘guur 5.) 

Uit de verscheidenheid, welke in de uiterlijke gedaante der 
wanden wordt opgemerkt, waarvan gene uit dwarsloopende 
horizontale lagen, in den vorm van trappen bestaat, deze uit 
verticale, nevens elkander vooruitspringende lijsten, zou men 
tot het besluit komen, dat hun geognostische bouw geheel en al 
verschillend is en dat zij derhalve ook in de wijze van hun ontstaan 
van elkander afwijken, ware het niet dat men zich door onder- 
zoek kon overtuigen, dat overal, waar men verticale, zich naar 
beneden verbreedende lijsten aan de wanden aantreft, deze 
lijsten uit asch, zand of dergelijke losse vulkanische uit- 
werpselen bestaan. Buitendien vindt men aan de binnenwanden 
der ringmuren van de eruptie-kegels, welke bepaaldelijk ge- 
heel en al uit zand bestaan, dergelijke lijsten (zie Téngger 
Figuur 4) met uithollingen, — erosie-kloven, — tusschen de- 
zelve door regenwater gevormd. Deze stoffen vielen als aschregen 
neder, hechtten zich àan de wanden, welke niet volkomen lood- 
regt waren of verscheidene terrassen vormden en verkregen 
later, ten gevolge van de werking van het regenwater, door 
uitspoeling, hare tegenwoordige gedaante. 


Vi: 


De ruimte, omsloten door den ringmuur en den dwarsdam. 
De kraterbodem. — Het zandmeer (Dasar, Roedjak). 
De aanmerkelijke ruimte, welke de kraterbodem beslaat ‚ gemid- 

deld eene geographische mijl in doorsnede hebbende, leerden wij 

reeds kennen. Het is de grootste kraterbodem op Java; hij vormt 8 


850 


over zijne gansche uitgestrektheid eene bijna volkomen effene 
zandwoestijn, welke gemiddeld 6,500 voet boven de oppervlakte 
der zee gelegen is. Slechts in het zuidelijke gedeelte: Roedjak en 
in de laagste zuidoostelijke en noordoostelijke hoeken, alwaar, 
nabij den Gedalo en den Boedolêmboe, het regenwater somtijds 
te zamen loopt, is de ‘vlakte in eene geringe mate met een 
bekleedsel van bosgras en eenige Cyperaceën bedekt; in de 
overige, veel uitgebreidere middengedeelten daarentegen is 
het geelachtig grijze zand geheel en al los, ligt beweegbaar, 
kaal en van allen plantengroei verstoken; na het vallen van 
regen doet zich de oppervlakte van het zand donkergrijs - 
gekleurd aan het oog voor; *) deze bezit alsdan zekere mate 
van vastheid, is glad en wordt slechts door smalle, evenwijdig 
loopende. strepen, de omtreklijnen van gekroesde golven voor- 
stellende, doorgroefd; bij droog weder echter heeft het zand 
eene lichtgele kleur, en lost het zich, door de zonnestralen in 
eene hooge mate verhit, in stofwolken op; de verticale lucht 
stroomen, welke alsdan opstijgen, treden in strijd met den 
heerschenden horizontalen luchtstroom van den zuidoostewind, 
en geraken daardoor met dezen in eene ronddraaijende, cirkel- 
of spiraalvormige beweging; —- dan ziet men op een dozijn 
plaatsen te gelijk zandhozen zich al draaijende in eene snelle 
vaart over het zandmeer bewegen; dan beeft als het ware de 
verwijderde zoom der vlakte, die in golven rijst en daalt, en zelfs 
de verschijnselen der mirage doen zich aan de blikken des bezoekers 
voor, die nu eens door stofwolken wordt omhuld, dan weder 
daarvan bevrijd is; — kleine zandduinen vormen zich hier en 
daar, — het stuifzand overstelpt de paden en alle sporen van 
dezelven worden uitgewischt. Zoo herhalen zich hier in dezen 
kraterbodem, 6,500 voet boven de oppervlakte der zee, doch 
op eene kleinere schaal, getrouwelijk al de verschijnselen 
eener Afrikaansche woestijn. 

Toen ik vier jaren later (in October, 1848,), bij gelegenheid 

1) Aan ditverschijnsel kon ik des morgens telkens bespeuren, dat er regen in het 


zandmeer gevallen was, terwijl het in het naburige Wonosarí geheel en al droog was 
gebleven. 


831 


mijner reis van Suêz naar Caïro, door de woestijn trok, zag ik 
dat wonderbare verschijnsel, de opdoeming (mirage), heiden 
een geheelen dag, menigwerf op tien, twaalf plaatsen te gelijk 
voor mijn 00g iedelidsoveaa: evenals wekte dit de herinnering 
aan Java in mij op, waar ik een afbeeldsel in het klein, eene 
miniatuur schilderij als het ware van de woestijn, mi hare 
stofwolken, had gezien in den zevendehalf duizend voet hoogen 
krater eens vulkaans! 

Bijna de helft van de ruimte der vlakte beslaat een zand- 
gebergte, hetwelk haar middengedeelte uitmaakt, en welks 
scherp omgrensde voet, die zeer onregelmatig van omtrek is, 
door de vlakte kringvormig wordt omsloten. Slechts aan de 
zuidwestzijde van het middenpunt verbinden zich de zijribben 

van den ringmuur met die van het centraal-gebergte, en vormen 

zij den tusschenrug, welken wij reeds hebben Kd kennen. 
Het zuidelijke gedeelte der vlakte, tusschen den zuidelijken 
voet van het centraal-gebergte en den noordelijken voet van den 
ringmuur Ider, wordt door de Javanen: Roedjak geheeten, ter- 
wijl de overblijvende ruimte oost-, noord- en noordoostwaarts 
van de centraal-bergen onder den naam van: Dasar of zand- 
meer bekend is. 

Op deze wijze wordt de ruimte des kraterbodems, — welke, 
gelijk reeds vroeger door ons is aangemerkt köotdin? tusschen 
de tegenover elkander gelegene gedeelten van den ringmuur, 
van het zuiden naar het noorden en insgelijks van het zuid- 
oosten naar het noordwesten een diameter van 5!/; minuut (of 
20,000 voet) heeft, terwijl die van het oosten naar het westen 
zelfs 4ijs minuut (of 25,700 voet) bedraagt, — door het cen- 
traal-gebergte aanmerkelijk verkleind; want terwijl de breedte 
van het zandmeer, — in zooverre het eene opene vlakte is, — van 
het zuidoosten naar het noordwesten, langs den voet van den 
dwarsdam, 21/4 minuut (of 15,520 voet) bedraagt, en de lengte 
van den weg, tusschen den dwarsdam en den naar Tosari gekeer- 
den wand, van het oosten naar het westen — voorbij den noorde- 
lijken voet van den Batoek, — twee minuten (11,42 voet) be- 
loopt, zoo is de breedte van den Roedjak overdwars genomen in 


852 


het middengedeelte, van het zuiden naar het noorden, slechts 
ongeveer 5,600 voet; de breedte van den Dasar, te rekenen van 
den voet des Batoek oost-noordoostwaarts tot aan den dwarsdam, 
is slechts 4,200’ en van den noordelijken voet des Batoek tot aan 
den muur, van het zuiden naar het noorden, ongeveer 5,000 
voet, enz. 

Na dezen blik op de horizontale uitgestrektheid te hebben 
geworpen, laat ons thans nagaan, welke hoogte de Dasar bereikt. 
Oppervlakkig beschouwd doet zich het zandmeer, in zijne gansche 
uitgestrektheid genomen, volkomen vlak aan het oog voor. Baro- 
meter waarnemingen echter hebben doen zien, dat zijne opper- 
vlakte, op ver van elkander verwijderde punten, een verschil in 
hoogte bezit van 170 à 200 voet. Ik heb op 4 verschillende 
plaatsen de hoogte van hetzelve gemeten: Î°. in het hoogste wes- 
telijke gedeelte van den Roedjak, ter plaatse waar dezelve, be- 
neden den verbindingsrug, reeds vlak geworden is, = 6,490 
voet; 2°. nabij den zuidoostelijken of Boedolêmboe-hoek van 
den Dasar, waar een voetpad naar Lêdòkòmbo tegen den ring- 
muur oploopt, = 6,460 voet; het Roedjak-dal daalt derhalve van 
het punt Î naar 2, hetwelk de laagste plaats van den Dasar is, 
slechts 50 voet; 50. de tegenover liggende noordoostelijke hoek, 
aan den voet van den Gedalo, = 6,652 voet, derhalve 172 voet 
hooger dan op de laatst gemetene plaats; dezelve is even als bij 
punt 2 gedeeltelijk met bosgras en Cyperaceën begroeid en hori- 
zontaal vlak. In het midden tusschen beide punten (2 en 5) schijnt 
de Dasar, in de rigting van den Bromo naar den dwarsdam heen, 
ten gevolge van uitgeworpen en aangespoeld zand, nog iels 
hooger te zijn, want het regenwater vloeit van daar naar beide 
hoeken af; 4. aan den voet van het noordwestelijke gedeelte 
des muurs, waarover de weg naar Tosari heenvoert — 6,660 
voet; van dit punt helt de Dasar naar het noordoosten heen, 
naar den Gedalo-hoek, 50 voet diep; westwaarts daarentegen 
stijgt de bodem gedurig hooger, zoodat de smalle westnoord- 
westelijke bogt als het hoogst gelegene gedeelte van den 
kraterbodem (=2 6,700) moet beschouwd worden; dit ge- 
deelte, dat zich minder dor voordeed als de overige ruimte, 


833 


is bedekt met het m bossen groeijende gras; al het regen- 
water loopt van daar naar den noordoostelijken hoek, laat 
slechts zeer smalle groeven in het zand na en verdwijnt 
weldra, behalve na zeer sterken regen, in welk geval het in 
de beide laagst gelegene gedeelten een tijd lang blijft staan. 
Als het bevalligste gedeelte van den kraterbodem moet de 
Roedjak worden beschouwd; ware deze met eene voortdurend 
water gevende bron voorzien, dan zou hij misschien bewoond 
zijn geworden. De hoogste streek van denzelven is de reeds 
vroeger vermelde 100 voet hoogere verbindingsrug, welke 
zich oostwaarts van defì kleinen bergtop Idjo uitstrekt; van 
dezen zadel daalt de Roedjak eerst naar het zuidoosten, ver- 
volgens naar het oosten en wendt hij zich dan kringvormig 
om, terwijl de zandvlakte naar het oosten heen gedurig bree- 
der wordt. ; 

Beschouwt men denzelven van het westelijke gedeelte van den 
- Ider-ider, dan doet hij zich aan het oog voor als een met 
weidevelden bedekte dalgrond, van eene groenachtig grijze 
kleur, in welks midden de kronkelende loop eener beekkloof 
wordt waargenomen. In de volstrektste eenzaamheid, door geen 
mensch bewoond, door geen vogel, door geen enkel insekt 
verlevendigd, strekt zich de vlakte langs den voet van den 
Ider uit; deszelfs voorzijde, ter plaatse waar hij zich om- 
wendt, verheft zich boven het diep ingeslotene dal als een 
schilderachtige rotswand ter hoogte van 1,000 voet. Het dal 
gelijkt, doch op eene veel grootere schaal, het Aloen-aloen 
van den Gèdé. In het- hoogste gedeelte, daar waar de voet 
der wederzijdsche hellingen hol im elkander loopen, vormt de 
beekkloof aanvankelijk eene diep in het zand insnijdende groeve, 
welke bij eene diepte van 15 à 20 voet slechts 5 à 7 voet 
breed is, doch in het oostelijke gedeelte van den Roedjak 
allengskens verdwijnt. De bodem dezer groef was bedekt met 
een geelachtig: wit zand, dat, door de zon beschenen, in de 
verte als water glinsterde. Naar mate men verder naar het oos- 
telijke gedeelte komt, vindt men de grasbossen der Festuca 
nubigena meer en meer verstrooid staan. “Eindelijk oostwaarts 


854 


van den Kèmbang gekomen, waar het zandmeer zacht golvend 
rijst en daalt, verdwijnt de plantengroei geheel en al. 

In de nabijheid van den Bromo, voornamelijk in het zuid- 
oosten van denzelven, is de oppervlakte van het zand, hetwelk 
tamelijk fijn is, met eene menigte van lava-brokken bezaaid, 
welke eene middellijn van 2 duim tot 2 voet bezitten en allen 
wtwerpselen van den Bromo zijn. Eenigen zijn roodachtig, 
de meesten echter zwartachtig van kleur, terwijl allen uit meer 
of minder puimsteenachtige, half verglaasde slakken bestaan; 
ook op de oostelijke zijde van den Kêmbang liggen zij in eene 
groote menigte in het zandmeer verstrooid; nergens echter vindt 
men in deze streken eenig spoor van aaneenverbondene, com- 
pacte lava-stroomen. 

Wij moeten echter gewagen van eene lava-soort, welke alhier 
wordt aangetroffen en zich als eene zeer oude soort kenmerkt, 
afkomstig uit een vroeger tijdperk van werkzaamheid des vul- 
kaans, toen het zandmeer nog niet was gevormd en de eruptie- - 
kegels, die uit zand bestaan, nog niet opgeworpen (of met zand 
overstelpt) waren. Want deze lava-soort is insgelijks met zand 
bedekt en verheft zich slechts op enkele plaatsen boven de 
oppervlakte van den Dasar; zij vormt kleine spitsen, welke hier 
uit het zand als klippen in de zee oprijzen. Enkelen dezer klippen 
treft men hier en daar in het oosten en in het noordoosten van den 
Bromo aan; in die gedeelten echter, welke bijna in het midden 
tusschen den oostelijken voet van den Kêmbang en den voet 
van den Boedolêmboe zijn gelegen, — in het zuidoostelijke ge- 
deelte van den Dasar, — zijn deze lava-klippen tot gansche heu- 
velen verbonden, welke eene ruimte van ongeveer !/; minuut in 
doorsnede beslaan Tallooze kleine dalen en groeven doorsnijden 
dezelven; hoewel hunne hoogste spitsen slechts 15 voet boven 
de vlakte verheven zijn, en zij derhalve op eenigen afstand ge- 
heel en al uit het oog worden verloren, zoo vormen zij toch 
een waar heuvelen-labirint, waaruit men niet dan met moeite 
een uitweg kan vinden. De dalkloven tusschen de rotsen, zeer 
ongelijk van diepte en van vorm, zijn ten deele met zand over- 
stelpt en slechts in eene geringe mate met bosgras bedekt; de rot- 


or 
öaf 


sen zelve echter zijn kaal en dor, vol kloven, spleten en scheuren ; 
zij rijzen in honderden van bulten, rawe tandvormige toppen 
en spitsen als een echte lava-chaos tusschen de kloven opwaarts; 
op de plaatsen, waar zij niet afgebroken zijn, hebben de rotsen 
eene gladde oppervlakte, welke roodachtig geel, of roodachtig 
grijs van kleur en als met eene korst overtrokken is. Slaat 
men met den hamer stukken van de rots, dan ontwaart men 
dat dezelve bestaat uit eene verslakte, geheel poreuse, van 
groote blaasruimten vervulde obsidiaan-lava, welker uitwendige 
gladde, okerachtige korst misschien slechts het gevolg van 
verwering is; inwendig daarentegen is zij zwart gekleurd en 
bestaat zij uit eene half verglaasde obsidiaanachtige grond- 
massa, waarin zich slechts nog glasachtige veldspaath in witte, 
somwijlen geelachtig blinkende, groote kristallen laat zien, L. 
ne 254. (Bat. n° 75.); zij gelijkt op L. ne 255 (Bat. ne 71.), welke 
onder de uitwerpselen van den Bromo voorkomt en zich doet 
kennen als halfverglaasde, in lava overgegane syeniet, uit groote 
veldspaath-kristallen, gekneed in eene zwarte, halfverglaasde 
_ massa, welke oorspronkelijk uit hornblende schijnt te hebben 
bestaan. Stelt men zich deze lava-soort voor als nog meer ver- 
slakt en van nog grootere blaasruimten doortrokken, zoo ver- 
krijgt men ten duidelijkste die soort, welke wij sthans be- 
schouwen; daarenboven vindt men overgangen tusschen de 
beide opgenoemde soorten (no 255 en 254). 

Uithoofde deze lava-rotsen onder het zandmeer worden ge- 
vonden, waarbóven zich slechts hare hoogste toppen en spitsen 
verheffen, — uithoofde harer volkomen met elkander overeen- 
komende oryktognostische hoedanigheid op ver van elkander 
verwijderde punten van den Dasar, mag de gevolgtrekking 
worden gemaakt, dat zij het overblijfsel zijn van een lava- 
meer, dat den wijden krater van den Tèngger misschien eenmaal 
geheel en al vervulde en welks oppervlakte, door dampen 
doorwoeld, bij hare bekoeling tot bultige klippen vol scheuren 
en spleten stolde. De holle klank, rimbombo, welke zich onder 
de voetstappen des reizigers bijna overal in het zandmeer doet 
hooren, als ging men over een gewelf, wordt waarschijnlijk 


836 


veroorzaakt door de blaasruimten en holligheden der lava-soort, 
welke onder het zandbedeksel verborgen ligt. 

Tusschen deze lava-klippen, — een rif in het zandmeer, — 
en den oostelijken voet van den Kèêmbang is de Dasar bezaaid 
met slakken en zijne oppervlakte golfvormig oneffen; een aantal 
groeven, door het water uitgespoeld, loopen naar het oosten 
benedenwaarts. Alle holligheden tusschen de lava-klippen zijn 
echter droog, nergens is eenig regenwater zaâmgevloeid; spoe- 
dig verloopt het en dringt hetzelve naar beneden in den veel- 
vuldig doorgroefden kraterbodem. 


VL 


De eruptie-gebergten, welke boven den kraterbodem 
uitsteken. 


1e. De eerste, buitenste en oudste halve kring goenoeng 
he met zijnen halfkringvormigen dalgrond: Koedoe- 
won (den bodem van den eersten en oudsten eruptie- 
krater). 
20, De tweede, binnenste halve kring, met zijne kolk Sêgo- 
rowêdi lotiseldnashte eruptie-kegel). 
50, De,derde, nog werkzame Bromo. 
40, De vierde, afzonderlijk staande, uitgebluschte kegel att. 
Bijna in het midden van het zandmeer rijzen deze gebergten, 
welke insgelijks uit zand bestaan, opwaarts; zij beslaan eene groote 
uitgestrektheid van het centrale gedeelte van hetzelve, dewijl hun 
grootste middellijn 41,000 voet bedraagt. Dezelve bestaan A uit 
eene zuidwaarts gelegene aaneengeschakelde massa, welke den 
grootsten omvang bezit, en B uit een kleineren, noordwaarts ge- 
legenen berg: Batoek , welke bijna geheel en al van de vorigen afge- 
zonderd ligt en zich volkomen als een suikerbrood verheft. (n° 4.) 
De eerstgenoemde massa A gelijkt, voor zoo verre zulks de 
buitenhelling betreft, insgelijks op het beneden gedeelte van 
een afgesneden kegel en bestaat uit drie elkander ter halver- 
wege omvattende kringen of bergringen, welke in de rigting 
van het noordoosten heen voortdurend kleiner worden, zoodat 


837 


de zuidwestelijkste, de grootste en de derde, de noordooste- 
lijkste, de kleinste is. Deze laatste is de nog werkzame Bromo. 
De grootste middellijn van deze kringen, in de rigting van het 
zuidoosten naar het noordwesten, is: van den eersten — 6,500 
voet, van den tweeden == 5,400 voet en van den derden 
= 1,800 voet. Zn Téngger Figuur 3 zijn deze eruptie-ber- 
gen Á van hunne oostzijde afgebeeld, zoo als men dezelven 
van den top: Boedolêmboe gewaar wordt. In Téngger Figuur 2 
ziet men van den top des Sêmeroe tegen de buitenhelling van 
den eersten, buitensten kring dier bergen. 

De eerste heeft in zijn westelijk gedeelte den naam van 
goenoeng Widodarèn en in het oosten, alwaar zijn rand zich 
tot een klein bergplat verbreed, dien van goenoeng Kèmbang. 
De zuidwestelijkste de buitenste zijnde, zoo is hij ook de 
oudste, die, namelijk, welke het eerst is gevormd geworden. 
In zijn hoogste gedeelte verheft hij zich 1,500 voet boven het 
zandmeer. (De Kèmbang is 7,976 voet boven de oppervlakte der 
zee gelegen.) Zijne nok, welke over het algemeen genomen zeer 
smal is, beschrijft een bijna volkomen ovaal, waaraan slechts 
in het noordoosten een gedeelte ontbreekt, ter plaatse waar de 
middenste kring: Sêgorowêdi zich met de beide uiteinden van 
dezen vereenigt. Aan de binnenzijde is de helling steil gelijk 
een muur; de buitenhelling is minder steil en in eene menigte 
divergerende lijsten gesplitst, van welke de meesten, voorna- 
melijk die, welke aan de noordzijde worden gevonden, aan het 
boveneinde zeer smal zijn en door even smal toeloopende 
tusschengroeven van elkander gescheiden worden, zoodat de 
verticale dwarsche doorsnede een driehoek vormt; vergelijk 
Téngger Figuur 8. Aan de noordzijde maken vele dezer 
groeven insnijdimgen in den bovensten rand, en geven zij aan 
denzelven een gekerfd voorkomen. Deze smalle zandribben, 
welke evenwijdig nevens elkander naar beneden loopen, leveren 
een eigendommelijk schouwspel op. Aan de zuid- en aan de 
oostzijde ontsprmgen zij eerst beneden den rand, doch zijn 
ook te dier plaatse in grooten getale aanwezig. 

Ten gevolge van zijne verbinding met den tegenover liggen- 


838 


den goenoeng Idjo (of Fègal koewoeng) vormt het centraal 
gebergte een schiereiland; bestond deze verbindingsrug niet, 
zoo zou hetzelve een werkelijk eiland in het zandmeer zijn. 

Bij den goenoeng Batoek zijn deze lijsten nog smaller, 
loopen zij nog regter en meer in den vorm van stralen bene- 
denwaarts, gelijk in Téngger Figuur 8 is afgebeeld; aan 

à de noordoostelijke zijde van den Bromo zijn zij op eene zon- 
derlinge wijze gekronkeld en gebogen; die, welke op den 
Bromo worden gevonden, zijn volkomen kaal, witachtig grijs, 
hier en daar geelachtig van kleur, terwijl op die der anderen 
eenige plantengroei wordt waargenomen. 

Het is voornamelijk aan de zuidelijke en zuidwestelijke 
hellingen van den goenoeng — ns 1) welke op den grootsten 
afstand van den erkende Erdee gelegen zijn, dat alhier 
de grootste hoeveelheid gras en de meeste boomen groeijen. 

Aan haar oostelijk uiteinde breidt zich de nok van ons ring- 
gebergte « Widodarèn,» door de Javanen somtijds goenoeng 
Koedoewon geheeten, uit in een bijna driehoekig plat, welks 
oppervlakte niet geheel en al effen, maar golvormig vlak is en 
naar het midden met eene zachte glooijing hol toeloopt; de 
grootste uitgestrektheid bezit deszelfs oppervlakte in de rigting 
van het zuidwesten naar het noordoosten; het heeft aldaar eene 
lengte van ongeveer 1,400 voet. De dorre bodem van dit plat 
voedt, behalve grassoorten, voornamelijk Leucopogon java- 
nieus, de Vr., welke plant ik alhier, in het jaar 1838, voor 
het eerst ontdekte. Naar het aiöbeden heen versmalt en dit 
plat, hetwelk goenoeng Kémbang heet; het bereikt bij het punt 
gemerkt &% zijne grootste hoogte, namelijk, 7,976 voet, dat is: 
1,516 boven het laagste gedeelte van den Dasar, en wordt dan 
wederom tot een zandrand, nog smaller en ontoegankelijker 


ef ant de tg nt an (1.p.371) zegt, is volkomen toepasselijk 
op de Javanen. „De volken, welke angs bergketenen wonen, geven aan elk 
bijzonder Bain eenen id her naam. Algemeene benamingen zijn het 
Ï rei 


dézen maatstaf geoordeeld, hebben de Javanen nog geene groote vorderingen in 
beschaving gemaakt. 


839 


dan vroeger, welke bijna volkomen noordwaarts gerigt is. 
Afwisselend nu eens dalende, dan weder in spitsen of tandvor- 
mige toppen oprijzende, neemt zijne hoogte allengskens af en 
gaat de rand, nadat hij de kraterkolk Ségorowêdi aan de oost- 
zijde ten grens heeft gestrekt, zonder ergens te worden afge- 
‚ broken in den kraterrand van den Bromo over. 

Wanneer men zich bij het punt gemerkt % op den goe- 
noeng Kèmbang bevindt, dan ontwaart men ten westen en ten 
noordwesten een eenzaam liggend dal en slaat men den blik in 
eene duistere kolk; daar aanschouwt het oog als het ware de 
binnenste geheimen des vulkaans en verkrijgt men, door 
één enkelen blik in de diepte te slaan, den sleutel tot de rigtige 
oplossing van de beteekenis van dit merkwaardige centraal- 
gebergte, naar welks verklaring, wat betreft de oorspronkelijke 
wijze van ontstaan, men op moeitevolle togten in het rond te 
vergeefs heeft gezocht. Toen ik dit punt voor de eerste maal 
bereikte en ik, — in plaats van eene bergmassa, waaraan alle 
orde en regelmaat ontbreekt, of een zandhoop, of een hoogland 
aan te treffen, in eene diep uitgeholde kolk nederblikte, welke 
den vorm van een circus bezat en door regelmatige, elkander 
halfomvattende ringmuren omsloten was, toen maakte zich een 
angstig gevoel van mij meester; die ringdalen, die kolken lagen zoo 
doodsch, zoo eenzaam en zonder eenig leven, zoo vreemd en 
raadselachtig en toch spraken zij door hunne vormen zoo luid, 
verkondigden zij zelve hunne wijze van ontstaan, maar dreigend 
tevens als laakten zij de vermetele weetgierigheid der menschen, 
die de geheimen der natuur durfden bespieden. 

Drie ketelvormige kolken of trechters volgen in eene rij, in 
de rigling van het zuidwesten, naar het noordoosten, op elkander. 

De eerste is de helft eens ketelbodems, Koedoewon gehee- 
ten, een halve maanvormig dal, omsloten door den Widodarèn- 
en den Kêmbang-ring. Deze dalgrond is de uiterste of zuidweste- 
lijkste en tevens hoogst gelegene; hij ligt, namelijk, ongeveer 600 
voet beneden den Kêmbang of 900 voet boven den Dasar: hij 
is omtrent 1,000 voet breed, vlak en horizontaal, doch in zijn 
midden door eene beekkloof doorsneden, welke in eene gelijke 


840 


gebogene rigting loopt als het gansche dal, namelijk, met de bol- 
ronde zijde naar het zuidwesten gekeerd; wijders is hij dor, grijs- 
kleurig, ter naauwernood met eenig gras begroeid. (Zie Téngger 
Figuur 9 en 40). Hierop volgt een tweede, eenigzins lagere 
halfkringvormige ringmuur en eene tweede bijna cirkelvormige 
kolk Ségorowédi, welke geheel en al kaal, in den vorm eens 
ketels in de duistere diepte wegzinkt. Haar bodem is vlak, en 
draagt de sporen dat zij vroeger met water bedekt was; het 
oostelijke gedeelte van den ringmuur, welke haar van den 
Koedoewon afscheidt, wordt, in de nabijheid van den voet des 
Kèmbang , door eene kloof doorsneden; over hare bedding ontlast 
zich het water der Koedoewon-beek , wanneer deze na gevallen 
regen gezwollen is, blijkbaar in deze tweede holte, welke ner- 
gens eene uitloozing bezit. Ligt de bodem dezer kolk 500 
voet beneden den Koedoewon, of 1,400 voet beneden den 
Kèmbang, d. 1. 400 voet boven den Dasar, — en dit zal naar 
mijne schatting het geval zijn, — zooligt hij echter hooger dan 
de in hoogte af- en toenemende kraterbodem van den Bromo, 
welks noordelijke kraterrand slechts 600 voet hoog is. (De 
zuidelijke kraterrand echter bereikt eene hoogte van minstens 
800 voet.) 

Deze uitgebluschte kraterkolk: Sêgorowêdi, die 1,100 voet be- 
neden den uitersten ringmuur is gelegen, grenst onmiddellijk aan 
den Bromo, welke, slechts door zijnen 5 à 400 voet hooger 
oprijzenden zuidelijken muur van dezelve gescheiden, in eene 
noordoostelijke rigting op haar volgt. 

Even als de tweede, de Sègorowêdi, zoo is ook de Bromo 
eene bijna cirkelvormige kolk; haar bovenste, overal scherp 
toeloopende, onbegangbare rand heeft van het oosten naar het 
westen, eene middellijn van 1,800 voet; van het noorden naar 
zuiden is dezelve eenigzins korter. Deze cirkelvormige rand 
van ongelijke hoogte, is in het noorden 7,080 voet boven de 
oppervlakte der zee ke of 620 voet boven het laagste gedeelte 
van den Dasar gelegen, — door middel van balken hebben de 
Javanen over eene der zandribben, aan deze zijde, een pad 
_gebaand, hetwelk den vorm van een trap heeft; — in het 


841 


zuiden echter rijst hij tot eene hoogte van 800 en m zijne 
hoogste zuidoostelijke spits ten minste 1,000 voet hoog; deze 
rand nu daalt naar de binnenzijde allerwege steil met tame- 
lijk gladde wanden nederwaarts, doch zoodanig dat de mid- 
dellijn van zijn bodem iets korter is en de gansche kolk 
derhalve een trechtervorm, een omgekeerde kegelvorm verkrijgt. 
In 1858, toen een blaauwkleurig meer op zijn bodem kookte, 
bedroeg de diepte der kolk ongetwijfeld twee derde meer dan 
thans (1844), namelijk 1,500’ en de spiegel van dat meer lag 
waarschijnlijk 880 voet beneden het niveau van den Dasar. 
Thans schat ik de diepte op 500 voet, derhalve 120 voet 
boven het zandmeer. 

De bodem is thans in twee ruimten afgedeeld: eene weste- 
lijke, enigzins meer uitgebreide zandvlakte, van ronden omvang 
en horizontaal, uithoofde dezelve vroeger door water is be- 
dekt geweest; aan de oostelijke zijde wordt zij door eenen 
wrongvormigen rand, aan de overige zijden door den voet des 
kratermuurs (een trechterwand) begrensd; verder eene ooste- 
lijke, iets kleinere, maar toch insgelijks cirkelronde ruimte, 
namelijk eene kolk, welke onmiddellijk aan den lijnregt oprij- 
zenden oostelijken kratermuur paalt, en zich vervolgens in de 
bodemlooze diepte nederstort. Zoo wijd als deze opening gaapt, 
is de dikte der dampzuil, welke uit haar opstijgt; eerst hoog 
boven den kraterrand verbreedt zich dezelve tot wolken, die 
door den heerschenden wind naar het noordwesten worden 
heengedreven. Ik meen opgemerkt te hebben, dat deze dam- 
pen, na het vallen van regen, met grotere hevigheid opbruisen 
en sterker gesuis doen hooren; de opstijgende damp is grijskleu- 
rig, gaat in het bruinachtig, gele over en neemt door de zon 
beschenen eene geelachtige kleur aan; hij bestaat waarschijnlijk 
uit waterdamp, benevens uit zwavelig-zure dampen. De Bromo, 
de jongste der vier eruptie-kegels, is eene aan den uitersten 
noordoostelijken hoek van het centraal-gebergte uitgebarstene 
kolk; hare zandmassa’s en bogtig loopende ribben schijnen in 
de verte witachtig grijs aan het oog toe, en zijn van allen 
plantengroei verstoken. 


842 


Slechts vereenigd door middel der zandmassa’s van twee ribben, 
die elkander alléén aan den voet van den Bromo en Gborontds 
ontmoeten, verheft zich, doch overigens geheel en al geïsoleerd, 
de goenoeng Batoek ten noordwesten van den Bromo en ten 
noorden van het algemeene middenpunt der eruptie-bergen; 
hij is een ongeveer 1,000 voet hooge, steile, zeer regelmatige 
zandkegel, welke volkomen op een van boven dwars en glad 
afgesneden suikerbrood gelijkt. Zijn schedel eindigt zich blind, 
loopt eenigzins bolrond met eene zacht glooijende holligheid, 
welke naar het zuidwesten heen in eene kloof eindigt. Met be- 
wonderenswaardige regelmatigheid wordt zijne helling in even- 
wijdige, lijnregt loopende lijsten gedeeld, ten gevolge waarvan 
hij op een ten halve geopenden regenscherm gelijkt. 

Wanneer men zijne aandacht vestigt op de aanmerkelijke 
hoogte tot welke deze eruptie-kegels oprijzen, — de Bromo 6 à 
800 voet, de Batoek 1,000 voet en de Kn zelfs tot 1,500 
voel, — dan zou men tot het denkbeeld komen, dat zij eene 
kern van vast gesteente, van lava-stroomen moesten hebben: 
in de diepst. ingesnedene kloven, even als in de kraters laat 
zich echter niets ontdekken dan zand, — los zand, waaruit 
zij allen schijnen gevormd te zijn. 


VIL. 


steensoorten, welke op den Téngger voorkomen, benevens 
zijne lava-stroomen. 


Over de mineralogische gesteldheid van het gebergte zal ik, 
te dezer plaatse, sldehis het volgende beknopte overzigt geven. 

1o. Het meest algemeen voorkomende, tevens het oudste 
gesteente van het gebergte is trachiet, fijnkorrelig, grijs, met 
weinig hornblende; verg. Bat. ne 57 van den ringmuur. Het is 
somwijlen in den vorm van platten afgezonderd, zoo als dat in 
L. ne 251 (Bat. no 59.) van den dwarsdam genomen. 

2o. Trachitische lava, gemeenlijk met hornblende en blaas- 
ruimten voorzien; komt in vele varieteiten voor, als L. n° 250 
(Bat. ne 58.) van den ringmuur. 


843 


50, Trachitische lava L. no 261 (Bat. no 60.) heldergrijs, 
zeer fijnkorrelig, met lang gerekte, evenwijdig loopende 
blaasruimten, bijaa zonder hornblende. Dezelve vormt een te 
zaâmverbondenen, homogenen, zeer dikken stroom in de noord- 
oostelijke bergspleet; hij wordt, 2 à 5 palen beneden Wonosari, 
in de bedding der beken Tjòudro en Praoe op de volgende wijze 
zoowel ontbloot als bedekt aangetroffen, b. v. in de Tjòndro- 
beek (zie Téngger Figuur 7.): a. de lava-stroom ne 5, in de 
bedding glad gespoeld en aan de oppervlakte hier en daar bultig, 
ten gevolge van massa’s van verschillende hoedanigheid, welke 
in de lava vermengd voorkomen en minder volkomen (2) gesmol- 
ten waren. Aan de zijwanden der kloof doet zich die lava in 
louter parallelopipedische stukken afgezonderd voor, welke op 
sommige plaatsen tamelijk regelmatig zijn. Hier en daar is deze 
steensoort in platten afgezonderd. Hare dikte bedraagt (2) 100 
voet. — b. Eene tien voet dikke, zwartkleurige rapilli-laag; de 
meeste stukken zijn obsidiaan- of basaltachtige zwarte puim- 
steen, waarin half verglaasde basalt-stukken voorkomen. — 
c. Vruchtbare aarde, welke uit half verweerde asch bestaat, 
donkergrijs van kleur en met enkele steenbrokken vermengd is; 
hare dikte bedraagt twee voet. — d. Eene helder blaauwachtig 
grijze kleiachtige laag, slechts 5 à 5 duim dik. — e. Eene laag 
van het fijnste, zwarte zand, magneetijzer houdend dolerietzand, 
ter dikte van één voet. — f. Geelachtig bruine, puimsteenachtige 
rapilli, welke blijkbaar in eene enkele uitbarsting zijn uitgewor- 
pen geworden, ter dikte van drie voet zonder onderafdeeling. — 
g- Zeer fijn, stofachtig vulkanisch zand (asch), eene laag afwisselend 
5 à 15 voet dik. — Aan het uiteinde der rib, welke tegenover den 
goenoeng Ringgit tusschen twee in elkander loopende beekkloven 
(de Wonodoro en de-Praoe) steil afdaalt, ontwaart men, dat al deze 
opgenoemde lagen concentriek over elkander liggen, gelijk de 
schellen eener ui, waaruit blijkt, dat reeds eene bolronde kern voor- 
handen was, tijdens deze lagen werden gevormd; hieruit volgt te- 
vens, dat die stoffen uit de lucht nedervielen, want, waren zij uit- 
gestroomd, dan zouden zij alle oneffenheden van het terrein niet met 
zulke gelijkmatig concentrieke lagen hebben kunnen bedekken, 

5t 


s44 


Ao. Eene lava-soort L. no 265 (Bat. no 62.), die ik Wono- 
doro-lava zal noemen en die den vroeger genoemden trachieti- 
schen lava-stroom ten deele bedekt, is derhalve van lateren 
oorsprong dan deze; zij is insgelijks een homogene, vaste 
lava-stroom; noordwaarts en in de nabijheid van den pasang- 
grahan Wonosari doet zich dezelve het best ontbloot aan het 
oog voor, namelijk, in de kloof van den Wonodoro, welks 
glad gespoeld rotsbed door dezen lava-stroom wordt gevormd; 
ongeveer 1 paal beneden deze plaats eindigt dezelve. Het is 
eene merkwaardige lava-soort; geen naam is mij bekend, welke 
hare eigenaardige hoedanigheid uitdrukt; in eene donkergrijze, 
zelden heldergrijze, zeer fijnkorrelige en bijna digte grondmassa 
(of deeg) van trachitischen of doleritischen aard, waarin zich 
met het bloote oog geene bestanddeelen laten ontdekken, is, 
zeer nabij elkander, eene menigte zeer groote, witachtig blin- 
kende riakolith-kristallen ingebakken; op de breukvlakten van 
het gesteente doen zij zich in eene schijf- of platvormige gedaante 
voor, namelijk, als scheeve rhombische zuilen, die duidelijk 
afgezonderd en begrensd zijn, en somwijlen in alle mogelijke 
rigtingen, zonder eenige regelmaat over en door elkander ge- 
worpen worden aangetroffen, somtijds echter evenwijdig ten 
opzigte van elkander voortloopen; in dat geval zijn zij lang, bij 
wijze van strepen nevens elkander gerigt. 

Ik heb plaatsen gevonden, waar deze «riakoliet-porphyr, » 
zoo zou men deze lava kunnen noemen, — met blaasruimten 
doortrokken is en geheel en al in slakke verandert. L. n° 264 
(Bat. n° 65 en 64), overgaande in L. n° 254. (Bat. no 75). 
In de kloof, welke in de nabijheid van het dorp ligt, ziet 
men de volgende ontblootingen; van onder naar boven gerekend 
komen zij m deze orde voor: a. Wonodoro-lava; de dikte dezer 
laag is onbekend. — 5. e. d. Dunne lagen uit zand en rapilli be- 
staande, welke afwisselend voorkomen; 5 voet dik. — e. Zand, 
50 voet dik. — f. Zeer fijne asch van blaauwachtig witte 
kleur, kleiachtig van aard, !/4 voet dik. — g. Geelachtige 
rapilli, 2 voet dik. — h. Fijne vulkanische asch, aan de 
oppervlakte met plantaarde vermengd, 5 voet dik. — Brok- 


845 


stukken van grijze en roodachtig grijze trachiet-lava en eene 
vulkanische brekzie of tuf L. n° 270 (Bat. n° 76.), — vulkanische 
asch en rapilli-brekzie, die uit zamengebakkene asch en inge- 
mengde groote en kleine stukken van trachiet, basalt en zwarte 
puimsteen bestaat, liggen op den lava-stroom in het rond 
verspreid. 

5e. Een enkele stroom van obsidiaan-lava L. n° 267 (Bat. 
no 69.) ligt zuidwaarts van n° 5 en van de kali Praoe bloot. 
(Is half verglaasde basalt.) 

6v. Verslakte en van groote blaasruimten voorziene obsidiaan- 
lava L. n° 254 (Bat. n° 75.) van de klippen van het zandmeer, 
van het oude lava-meer des kraterbodems; zie boven. Zij is 
de lava L. n° 255 (Bat. ne 71.) im een verslakten toestand en 
van groote luchtbellen doortrokken; in den zwarten obsidiaan- 
achtigen deeg zijn de witte veldspaath-kristallen nog herkenbaar. 

7e, Digte, zwarte basalt L. n° 271 (Bat. n° 54); vergelijk 
L. n° 265 (Bat. n° 65). Te oordeelen naar zijnen ouderdom, 
moet dezelve waarschijnlijk tusschen n° 2 en n° 5 worden ge- 
rangschikt. Ik noem deze soort slechts uit dien hoofde na de reeds 
opgemelden, dewijl dezelve in eene geheel andere streek en 
op een grooten afstand der vorigen wordt aangetroffen. Ik 
vond deze soort aan het benedengedeelte der west-noorweste- 
lijke helling des Têngger, in de kali Dinoek, beneden desa 
Gerbo, alwaar dezelve uit eene zijdelingsche spleet schijnt voort- 
gekomen te zijn en een aaneenverbonden, langen stroom, doch 
geene bergtoppen vormt; zij bevat olivin, doch geene andere 
zelfstandigheden, welke met het bloote oog waargenomen kun- 
nen worden. Spec. gewigt = 2,80. 1) 

Slechts in enkele brokstukken door den Bromo uitgeworpen 
of in zand- en rapilli-lagen vermengd, komen voor, L. n° 259 
(Bat. ne 55.) Dolerit (groensteenachtige basalt). — L. n° 260 


1) Slechts op Zeer weinige plaatsen op Java wordt digte, (eigenlijke) basalt, 
welke olivin bevat, aangetroffen, b. v. L n° 293 (Bat. n° 102) van de rots batoe 
Toetoel aan de straat van Bali, waar dezelve van den vulkaan Idjèn beneden- 
waarts is gestroomd. Specif. gewigt gelijk dat der vorige soort, bij 14° Béaum. 
== 2,82. Onderzocht te Sélo, 4,800 voet boven de oppervlakte der zee. Zie lager. 


846 


(Bat. n° 56.) Poreuse, opgeblazene doleriet-lava, welke uit de 
vorige soort is ontstaan. Beide worden in het zandmeer aange- 
_ troffen, en zijn door den Bromo uitgeworpen geworden. — 
_L. no 265 (Bat. n° 65.) Zwarte, bijna digte basalt-lava, weinig 
poreus. Is uit eigenlijken basalt ontstaan en wordt aange- 
troffen beneden Wonosari. — (Bat. no 66.) Dezelfde soort met 
blaasruimten, overgaande in de volgende soort. — (Bat. ne 67.) 
Basalt lava-slakken uit L. ne 265 ontstaan, wordt ter zelfder 
plaatse aangetroffen. — L. n° 266 (Bat. no 68.) Blaauwachtig 
zwarte, digte basalt, nog gelijkvormiger dan ne 65. Insgelijks 
op die plaats. — L. n° 268 (Bat. n° 70.) Zwarte puimsteen, 
ontstaan uit L. n° 267 en n° 265. — L. n° 255 (Bat. ne 71.) 
Half verglaasde riakolith-porphyr, als lava; groote glazige veld- 
spaath kristallen in een zwarten, half verglaasden deeg. Deze 
soort bestaat uit half verglaasden, verslakten syeniet +), door 
den Bromo uitgeworpen. — (Bat. n° 72.) Dezelfde soort geheel 
verslakt en door toenemende blaasruimten schuimig. — (Bat. 
no 74.) Fijnkorrelige trachiet-lava, van eene bolusroode kleur, 
uitgeworpen door den Bromo. — L. n° 258 (Bat. n° 75.) 
Dezelfde soort verslakt en poreus; insgelijks door den Bromo 
uitgeworpen. — L. ne 252 (Bat. no 78.) Bolusroode, fijne 
aarde, ontstaan uit vergane trachiet-lava, rijk aan ijzeroxyde; 
van den dwarsdam. — Op den Tèngger komen derhalve voor: 
basalt, dolerit, phonolith, doch zeldzaam; trachiet het menig- 
vuldigst; trachiet- (veldspaath) lava-soorten, velen; obsidiaan, 
weinig. Geheel en al ontbreken echter: eigenlijke augiet-lava- 
soorten, die zwartachtig van kleur, zwaar zijn en veel magneet- 
ijzer bevatten, leuzit-lava — paarlsteen en piksteen. 


B. Uitbarstingen van den Téngger. 


Al het historisch bewijsbare, dat ons omtrent den vulkaan 
Têngger bekend is, heeft betrekking op den thans werkzamen 
eruptie-kegel des kraters, op den goenoeng Bromo. 


1) Vergelijk de Syenit-soorten uit den den krater des Kêloet L. n° 224 en 225 
(Bat. n° 5 en 6.). 


847 


4804, September. — In die maand had eene geweldige 
uitbarsting plaats. Zie Horsfield, in de Verhandelingen van het 
Batav. Genootsch. VIL st. 4 

J84514J825. In die jaren hadden uitbarstingen plaats. Naar 
luid der mededeelingen van den Resident van Pasoeroean. t) 

4829, op den tee November, des namiddags. «Er steeg 
eene zwarte rookzuil uit den Bromo op, zóó groot en zóó 
hoog, dat men haar zelfs te Malang kon bespeuren; op den 
btn November stegen nog voortdurend rookwolken , gepaard 
met een donderend gebrul, uit den krater; hierna volgden 
aschregens, welke in de streken, zuidwestwaarts van het ge- 
bergte gelegen, nedervielen. Deze verschijnselen namen den 
Zien en den 8stez zoo zeer in hevigheid toe, dat de hemel te 
Malang geheel en al werd verduisterd en alle daken met eene 
laag van asch en steengruis bedekt waren; eerst ten 3 ure, 
des namiddags van den Ster November viel er een zware on- 
weêrsregen, welke de gevallene asch weder wegspoelde. Te 
Kèbo-glagah aan de zuidwestelijke helling van den Tèngger 
was de duisternis gedurende deze dagen in die mate toege- 
nomen, dat men des middags lampen moest branden; de asch 
lag aldaar ter dikte van 8 à 9 duim. Op den Têngger zelven 
was, in de nabijheid van den krater, zulk eene hoeveelheid 
asch gevallen, dat de takken der boomen onder den last daar- 
van bezweken. De gloeijende steenen, welke uit den krater 
werden gebraakt, vielen allen in de nabijheid van den Bromo 
neder.» Getrokken uit een officieel berigt van den Assistent- 
Resident van Malang, d. d. 9, November, 1829, Vergelijk de 
Jav. Courant van den 19%" November, 1829. 

Sedert dien tijd kwam de Bromo niet meer tot rust; nog in 
het begin des jaars, 1850, kon de heer J. B. van Herwerden, 2} 
toen hij aan den rand des kraters stond, een dof gerommel 


*) Ook in 1820 stegen dampwolken op uit den Bromo, naar luid van de mededee- 
‚lingen eens ongenoemde; zie: „Togtje in het Tênggersch gebergte” in de Jav. 
Courant van 22 Julij, 1820. 
Zie zijne voortreffelijke verhandeling „Over het Tênggersch gebergte” in de 
Verhandelingen van het Batav. Genootschap, deel XX. 


848 


vernemen, waarmede, doch in het klein, het gebruis van een 
kokenden waterketel kon vergeleken worden. 

4830; op den 45 December, des avonds hoorde men te 
Pasoeroean eenige ontploffingen in het zuidoosten; op den vol- 
genden dag zag men des morgens in dezelfde rigting eene 
«dikke lucht» en vernam men later, dat er in die streken 
overal vulkanische asch gevallen was. Op den 16e, des avonds, 
wierp de Bromo onder herhaalde zware slagen nieuwe asch- 
zuilen uit, welke door den zuidoostelijken wind tot aan Pasoe- 
roean werden voortgedreven en aldaar de daken der huizen 
bedekten. (Jav. Courant van den 25 Dec. 1850.) 

4835. In dit jaar stiet hij, naar de waarneming van D'. 
Fritze, nog zware donkerkleurige dampwolken uit, welke, even 
als in 1858 bij den Lamongan het geval was, bij tusschenpoozen 
werden uitgebraakt. Sedert dien tijd echter, na gedurende 
34 jaren onafgebroken rookwolken uitgebraakt en ten minste 
5 hevige uitbarstingen van asch te hebben ondergaan, keerde 
hij van lieverlede weder tot ee zijne rookzuil verdween 
eindelijk geheel en al, en in: 

4838, in de ren Maart, werd de bodem des kraters 
plotseling met water bedekt, terwijl de naburige Lamongan, 
welke, naar het schijnt, sedert 1806 evenmin in rust was 
geweest, voortging met woeden. Volgens van Herwerden moet 
er reeds in 1855 (2) water in den krater voorhanden zijn 
geweest. In dezen toestand zagen wij, D'. Fritze en ik, den 
Bromo op den 7" Julij, 1858. Op den bodem des kraters lag, 
stellig 1500 voet diep beneden„den rand, een blaauwachtig 
meer, hetwelk aan de oppervlakte in eene gestídige beweging 
was; eenige zwarte ligchamen (puimsteenmassa’s), die men 
zelfs met den kijker niet naauwkeurig kons onderkennen, 
dreven op het water rond. Opstijgende dampen schenen een 


hoogen warmtegraad aan het water nen te deelen en het 


tevens in beweging te brengen. 

In dezen toestand, namelijk, zonder dampen te doen op- 
stijgen uit zijnen krater, welks bodem thans met een 
meer bedekt was, bleef de Bromo gedurende 5 jaren en 10 


849 


maanden, terwijl de Lamongan, op een afstand van 16 minu- 
ten van denzelven gelegen, zijne uitbarstingen immer voort- 
zettede. 

J844, in October zag de heer van Herwerden het meer nog 
in den krater; het water had nu eene groenachtige kleur 
aangenomen, verspreidde een zwavelreuk, en werd in kringen 
bewogen als kookte hetzelve. 

In de eerste dagen des jaars 1842 hield de Lamongan 
op met dampen uit te braken en nu ving de Bromo, in 
het jaar 

J842, op den U" Januarij, plotseling zijne uitbarstin- 
gen weder aan; gedurende verscheidene weken stegen rook- 
wolken met onverminderde kracht uit zijnen krater op. In de 
eerste 8 dagen, werden met de rookzuil, tevens gloeijende lava- 
brokken uitgeslingerd; er steeg zulk een «dikke zwaveldamp » 
uit den krater op, dat het gansche zandmeer rondom den 
Bromo als met een giftigen nevel bedekt was. Van ver- 
scheidene Javanen, die zich op reis bevonden, stikten er 
twee, terwijl de anderen, ten gevolge van den invloed dier 
dampen, gedurende langen tijd ongesteld bleven. Hierop ver- 
minderde het woeden van den vuurspuwenden berg althans 
eenigermate, doch gedurende verscheidene maanden stegen nog 
voortdurend zware rookzuilen uit den krater op. (Volgens op- 
gave van den Resident H. W. de Vogel.) Van dien tijd af ging 
de Bromo voort dampwolken uit te spuwen; waarschijnlijk 
duurde zulks tot in het jaar 1848. 

Ten opzigte van de uitbarsting, welke in 1842 plaats greep, 
heeft de heer “J. B. van Herwerden, naauwkeurige en gemig- 
tige waarnemingen openbaar hhdaaks dick 

Nadat de Lamongan uitgebluscht was, hoorde men 
het woeden van den Bromo; in het dead rondom den berg 
vernam men het gedreun dee donderende slagen, welke sedert 
den 25*** Januarij, 1842, dag en nacht aanhielden. Op den 19 
Februarij bevond zich de waarnemer op den dwarsdam van 
Wonosari, op den goenoeng Tjêmoro lawang; hij zag derhalve 
die geduchte asch- en rookwolken van nabij, welke, even als 


850 


de steenbrokken, die tegelijker tijd werden uitgeslingerd, des 
nachts (dit was althans het geval in het benedengedeelte der 
zuil) gloeijend waren en het gansche gebergte in het rond met 
een rood schijnsel verlichtten. Elke minuut telde men 5 à 4 
ontploffingen; de meeste steenen, welke bij die gelegenheid 
werden uitgeslingerd, als het ware uitgeschoten, vielen weder 
in den krater neder. Dit alles ging vergezeld van een oorver- 
doovend gekraak, terwijl de grond van tijd tot tijd beefde. 
Op den avond van den 20ster Februarij beproefde van Herwer- 
den om den Bromo te beklimmen; deze poging werd echter 
verhinderd, dewijl de nedervallende steenen hem dwongen zijn 
opgevat voornemen te laten varen. Ja, eene maand later, 
namelijk, op den 24°" Maart, toen van Herwerden zich ten 
tweede male in het gebergte bavond, bleek het nog ondoenlijk 
den eruptie-kegel, dat is, den rand van den werkzamen krater 
te beklimmen. De aenland was vervuld met een dikken damp, 
terwijl in den ganschen omtrek zich een reuk van zwavel- 
waterstofgas verspreidde. Nu echter volgden de ontploffingen 
niet meer onmiddellijk op elkander, maar met tusschenpoozen 
van 5 à 4 minuten; de donder der slagen was echter sterker, 
en het aantal der nedervallende steenen grooter dan vroeger. 
Onmiddellijk vóór elke ontploffing liet zich een helder, flik- 
kerend schijnsel boven de opening des kraters van den Bromo 
waarnemen. De steenen werden zoo ontzaggelijk hoog uit de 
kraterkolk opgeworpen, dat men dezelven uit het gezigt verloor; 
eerst een geruimen tijd nadat de uitbarsting had plaats gegre- 
pen, ploften zij uit de lucht neder, hetgeen men aan het 
fluitend geraas kon bespeuren, dat hun val bij het doorklieven 
van den dampkring veroorzaakte. De meeste dier steenen 
waren week, half gesmolten en verkregen door het opslaan 
op den bodem eene platgedrukte gedaante; na bekoeld te 
zijn, werden zij tot steenmassa’s, van welke sommigen 
in hare gansche dikte poreus en ligt van gewigt waren, 
terwijl anderen slechts aan de oppervlakte poreus, van 
binnen hard en vast waren. Deze waarnemingen 
op de plaats zelve gemaakt, werpen een helder licht op het 


851 


ontstaan der lava-koeken, welke ik bij den Slamat heb be- 
schreven. Zie hoofdstuk 1. p. 188. 

De onvermoeide van Herwerden 1) bezocht het gebergte in 
April, 1842, ten derden male, en liet zich door geene vul- 
kanische bommen, door geene verstikkende dampen afschrikken 
om nog eene poging tot het beklimmen van den kraterrand te 
wagen. Hij kwam werkelijk op den rand van den Bromo aan, 
en zag neder in de vreesselijke kolk. De nieuwe, de thans be- 
staande kraterbodem, welken hij ontwaarde, reikte slechts 
tot op een derde gedeelte der diepte, tot waar de spiegel van 
het voormalige meer gelegen was; hij was met spleten door- 
trokken, welke, al breeder wordende, convergerend naar 
het middenpunt liepen; uit deze spleten, die zich in het 
middenpunt vereenigden, steeg een helder blaauwe damp 
op; van tijd tot tijd liet zich een geruisch hooren, hetwelk 
veel overeenkomst had met de branding der zee en veroorzaakt 
werd door de dampen, welke met geweld door de spleten 
heendrongen. De kraterbodem bestond derhalve ongetwij- 
feld uit halfbekoelde, nog weeke lava, want, toen eenige 
weken vroeger andere geloofwaardige personen (inlanders) het 
binnenste van den krater in oogenschouw namen, was die- 
zelfde bodem elastiek; zoo dikwerf de dampen, welke uit de 
diepte opstegen, tegen den bodem drukten, werd dezelve 
opgeheven, zwol hij op tot eene bolronde verhevenheid en 
opende hij zich vervolgens in het midden, ten einde aan 
deze dampen en de steenen (namelijk, de afgeretene stukken 
dierzelfde vloeibare lava,) welke tegelijk werden uitgeslin- 
gerd, een doortogt te verleenen; zoodra dit had plaats 
gehad, sloot hij zich weder, met uitzondering der conver- 
gerende spleten, en verkreeg hij op nieuw zijne vorige ge- 
daante, zonder dat eenig spoor der plaats gehad hebbende 
verandering zigtbaar was. 


*) Aan zijnen ijver voor de wetenschappen is men ook in een ander vak, in de 
aardrijks- en zeevaartkunde, een voortreffelijk werk verschuldigd, namelijk: het 
opnemen en het maken der kaart van de zuidkust van Madioen. 


- 


— 852 


Toen van Herwerden twee maanden later, namelijk, in Junij, 
1842, den krater ten vierden male bezocht, was die merk waardige, 
halfvloeibare lava-bodem, met zijne naar het middenpunt za- 
menloopende spleten verdwenen en verzonken. Slechts aan de 
westzijde der kraterkolk was nog een smalle, ongeveer 10 voet 
breede, halve maanvormige rand, — het overblijfsel des voorma- 
ligen bodems, — zigtbaar; het overige gedeelte van denzelven 
lag honderde voeten dieper, ja, nog lager dan de spiegel 
van het voormalige meer; op dezen diep nedergezonken bo- 
dem ontwaarde het oog niets dan monsterachtige, ruwe, van 
spleten en kloven. doorsnedene, spits en takkig oprijzende lava- 
klippen, uit welker tusschenruimten, hier en daar door zwa- 
velbeslag geelachtig gekleurd, dampen al sissende opstegen. 
De grootste scheuren tusschen de lava-spitsen werden aan 
de oostzijde der kratefkolk waargenomen, en ook te dier 
plaatse rezen de dikste dampwolken opwaarts; aan de weste- 
lijke zijde daarentegen was de grootste hoeveelheid zwavel 
aangeslagen , namelijk ‚ beneden den afgebrokenen rand van den 
voormaligen lava-bodem, welke een levendig contrast vormde 
met het dorre, zwartbruine gesteente. Het is duidelijk , dat 
deze spitse lava-klippen niets anders zijn dan de brokstukken 
van den voormaligen, veel hooger gelegenen lava-bodem, welke, 
nadat hij bekoeld was, nadat hij door geene opstijgende dampen, 
of na boven gedrevene vloeibare lava-zuilen meer werd onder- 
schraagd, èn stukken nederplofte, en tot op zulk eene diepte 
daalde, alwaar, ten gevolge van de toenemende naauwte der 
trechtervormige kraterkolk, de puinbrokken elkander schragen 
en de schacht moesten verstoppen. 

Wij zullen later op deze hoogst gewigtige, regtstreeksche 
waarnemingen van den heer van Herwerden terugkomen, en 
wel in het slot van dit werk, alwaar over de theorie der 
vulkanen zal gehandeld worden. 

_Allengskens kwam de vulkaan na deze uitbarsting, welke 
in Januarij, 1842, plaats greep, weder tot rust; tegen het 
einde van December, 1842, liet hij van tijd tot tijd weder een 
dreunend geluid hooren, ja, wierp op den 16% Januarij, 


853 


1845, op nieuw steenen en asch uit en bleef, tot op den tijd 
dat ik denzelven ten tweeden male bezocht, voortdurend 
werkzaam. 

J844, den Plm November. Ook heden wordt al dwarrelend 
en met geweld eene loodregt oprijzende dampzuil uit de krater- 
kolk opgestuwd, welke, eenige honderde voeten boven den kra- 
terrand in bolvormige wolken overgaande, in de rigting van 
den wind, naar het westen en noordwesten, voortdrijft. De 
Lamongan, hier tegenover gelegen, is rustig en stuwt geene 
rookwolken opwaarts. 

De bodem des kraters is noch bedekt door een meer, ge- 
lijk ik in 1858, op den 7» Julij daarin waarnam, — het is 
geen lava-plat, met straalvormige spleten doortrokken, ge- 
lijk van Herwerden in April, 1842, zag, en evenmin eene met 
slakken vervulde zeer diepe kolk, waar boven, aan de weste- 
lijke zijde, een rand van dat lava-dekstuk, in den vorm eener 
halve maan is blijven hangen; — hij bestaat thans uit twee 
van elkander gescheidene deelen, namelijk: uit eene wes- 
telijk gelegene zandvlakte, die zich waarschijnlijk bevindt ter 
hoogte van den halve maanvormigen rand en van het lava- 
plat van 1842, — welke zandvlakte -700 voet hooger ligt 
dan de spiegel van het meer, hetwelk in 1858 daarin werd _ 
waargenomen, — en naast deze vlakte, aan de oostelijke zijde, 
uit eene gapende, onpeilbaar diepe kolk, welke ten uitweg 
strekt der opstijgende rookzuil. 

J848, den 4'en Augustus, was de bodem des kraters, vol- 
gens de waarneming van D". Bleeker, weder met een meer! 
bedekt. (Zie lager.) 

Jit eene vergelijking der verschijnselen, welke bij den Bromo 
en den Lamongan zijn waargenomen, volgt in geenen deele, 
dat er inderdaad eene regelmatige afwisseling in de werk- 
zaamheid der beide vulkanen bestaat, gelijk door velen 
wordt beweerd, die in de nabijheid dezer vulkanen gevestigd 
zijn. Van 1858 tot 1842 was de Bromo volkomen rustig en 
zijne kraterkolk in een meer herschapen; de Lamongan daar- 
entegen bleef voortdurend werkzaam. Toen nu deze zijne uit- 


854 


barstingen staakte, en van Januarij, 1842, tot op den Diez Oc- 
tober 1845, in rust verkeerde, hadden hevige uitbarstingen 
van den Bromo plaats. Zoowel vóór 1858, als na 1845 is me- 
nigwerf waargenomen geworden, dat beide vulkanen gelijk- 
tijdig werkzaam waren. 

Het blijkt derhalve, dat de afwisseling, welke in de werk- 
zaamheid der beide vulkanen van 1858 tot in 1845 is opgemerkt 
geworden, in geenen deele regelmatig mag genoemd worden, 
niet als een noodzakelijk gevolg van hunnen toestand is te be- 
schouwen, maar geheel en al toevallig heeft plaats gehad. 

Door aan te nemen, dat de vulkaanschachten van den Bromo 
en van den Lamongan, welke op een afstand van slechts 4 
geographische mijlen van elkander liggen, — ter diepte van 
een paar mijlen beneden de oppervlakte des bodems zich ver- 
eenigen en in een kanaal uitloopen, alvorens zij het gesmoltene , 
binnenste gedeelte der aarde, beneden hare verharde korst, berci- 
ken, zou men het beurtelings werkzaam zijn dier vuurspuwende 
bergen kunnen verklaren. (Overigens behooren de waarnemingen 
gedurende langeren tijd te worden voortgezet, alvorens men 
in staat kan zijn eenige regelmaat in het afwisselend werkzaam 
zijn dezer twee vulkanen waar te nemen.) 

Het periodieke in werking treden zou alsdan op de 
volgende wijze kunnen ontstaan: doordien, namelijk, eene der 
schachten boven het punt, waar zij in elkander uitloopen, ten 
gevolge van de eene of andere oorzaak, b. v. door het invallen der 
wanden, zoo lang verstopt blijft, totdat de massa’s, welke zulks 
hebben te weeg gebragt, versmolten, vergaan, of in asch zijn 
veranderd geworden, en de opstijgende dampen zich op nieuw 
een uitweg door de schacht kunnen banen. 

De op bladzijde 844 en 845 vermelde gruis- en zandlagen, 
welke het bovenste bekleedsel van het gebergte uitmaken 
en de verbazende dikte hebben van 80, ja, van 100 voet, 
leveren het merkwaardige bewijs, dat, hoe groot de zand- 
massa’s ook mogen zijn, welke de Têngger uitwierp, hij echter 
sedert 1478 geene verwoestende uitbarstingen ondergaan kan 
hebben, dewijl in dat geval de tegenwoordige bevolking, welke 


- 


855 


sedert dien tijd in het gebergte gevestigd is (zie vroeger blad- 
zijde 807), door dergelijke uitbarstingen, zoo niet verdelgd, 
stellig althans genoodzaakt zou zijn geworden het gebergte te 
verlaten. Hier naar te oordeelen, moeten die dikke zandlagen 
van vroegere dagteekening zijn dan van 1478. 


C. Historisch bewijsbare veranderingen, welke de eruptie- 
kegels hebben ondergaan. 


Toen ik op den 7%" Julij, 1858, in de kraterkolk van den 
Bromo, welke aan den bovensten rand 1,800 voet wijd is, 
nederzag,, ontwaarde ik op den diepsten bodem derzelve het 
vroeger vermelde meer. De spiegel van dit meer scheen ten 
minste 4,500 voet diep beneden mijnen voet gelegen te zijn; 
tot op deze diepte, waar een schemerachtig duister heerschte, 
liepen de gladde wanden zoo steil af, dat de krater bijna eenen 
cilindervormigen trechter daarstelde. 

De middellijn der kraterruimte aan den bovensten rand des 
Bromo, door zorgvuldige opmetingen bepaald, bedraagt, van 
het westen naar het oosten, 1,800 voet (vergelijk de kaart). 
De middellijn van den spiegel van het meer zal ruim 400 voet 
hebben bedragen, aangezien hij zich oder een gezigtshoek 
van Î2 graden voordeed en de helling der wanden van den 
kraterrand , tot aan het meer, ten minste 65° was; dien ten 
gevolge moet de spiegel van het meer 1,500 voet beneden den 
kraterrand, derhalver 880 voet beneden het waterpas der zand- 
vlakte (van den Dasar) hebben gelegen. Het is echter waar- 
schijnlijk, dat hetzelve nog dieper lag, want de middellijn 
van het meer was ongetwijfeld niet grooter dan 400 voet, de 
wanden liepen steiler nederwaarts dan onder een hoek van 
65°, want men moest voorover op den grond liggen en 
zich over den rand heenbuigen, wilde men tot op den bodem 
der kolk, waar slechts een schemerlicht heerschte, naar be- 
neden zien; met het oog gemeten, lag het meer zoo diep, dat 
men niet in staat was de donkere ligchamen , welke op het water 
ronddreven , zelfs niet met den kijker duidelijk te onderscheiden. 


856 


Op den 9%" November, 1844, bereikte de bodem weinig 
meer dan de helft van de vroeger waargenomene diepte, maar 
hij was breeder dan te voren; het meer was verdwenen, de 
wanden waren minder steil, hier en daar met scheuren voor- 
zien, tevens hadden zij eene oneffene oppervlakte, uithoofde 
aan het losse zand, zoo het toescheen, kortelings instortingen 
hadden plaats gehad. De bodem was blijkbaar in twee ver- 
schillende ruimten verdeeld: f° zag men eene ronde, horizon- 
tale vlakte, welke waarschijnlijk met water bedekt was geweest, 
ten gevolge waarvan de vulkanische asch in modder scheen 
overgegaan te zijn, en 2o de kraterschacht, welke oostwaarts 
van deze vlakte den beschouwer aangaapte. (Zie vrgeger.) Uit 
deze cilindervormige uitbarstingskolk, welke eene doorsnede 
bezat van ruim 200 voet, schoot, met een geruisch als dat van 
de branding der zee, eene dampzuil van gelijke dikte al dwar- 
relend opwaarts; zoo verre zij de gedaante eener zuil bleef 
behouden, verhief zij zich lijnregt boven den kraterrand en 
eerst eenige honderd voet hooger vormde zij ronde wolken, 
welke naar het noordwesten heendreven. Zij bestond louter uit 
enkele bolvormige massa’s, die om haar eigen middelpunt 
rondwentelden en te gelijk hooger stegen. Ook uit de kleine 
reeten van den westelijken en zuidelijken kraterwand kwamen 
kleine, wit gekleurde dampwolken te voorschijn. Van het punt 
gemerkt 3%, op den noord-noordwestelijken kraterrand , bedroeg 
de gemetene hoek van den zwidelijken kraterwand, tusschen 
den rand en zijnen voet, — 55°50/; de middellijn der vlakte, 
voor zoo ver zij horizontaal was (van het oosten naar het 
westen genomen) — 9°49’; die van den gapenden afgrond == 7° 
en van den ganschen keitenhiódie == t8e. 

De wanden des kraters hadden echter eene veel geringere 
steilte dan in 1858; zij daalden met een hoek van omtrent 50° 
benedenwaarts. Dien ten gevolge bedroeg de middellijn van den 
geheelen kraterbodem (de openstaande kolk daarin begrepen) 
omtrent 500 voet, en zijne diepte 800 voet beneden den kra- 
terrand, of 480 voet beneden het waterpas van den Dasar. 
Deze getallen moeten slechts als benaderingen worden aange- 


857 


merkt, aangezien de gevaarlijke, moeijelijk genaakbare krater- 
randen, of de met damp en rook gevulde ruimten verhinder- 
den het meten der hoeken, met sextant en clinometer, met 
de noodige juistheid te verrigten. 

Vooral was de steilte van den noordwestelijken wand zoo- 
danig afgenomen, dat men met eene ladder zeer gemakkelijk 
in den kraterbodem had kunnen afklimmen. 

Wat de hoogte van den Bromo betreft, deze scheen sedert 
1858 niet merkbaar veranderd te zijn; wijders bezaten zoowel 
zijne buitenhellingen, als zijne zandribben nog hetzelfde uiter- 
lijke voorkomen. 

De plantaardige bekleeding van zijnen nabuur, het suikerbrood 
Batoek, had binnen het korte verloop van 6!/ jaren groote 
voortgangen gemaakt. Terwijl in Julij, 1858, slechts op de 
benedenste zonen zijner ribben eenige Casuarina-boomen ston- 
den, niet dan enkele, smalle streepen van jonge Acacia’ hier 
en daar bergopwaarts liepen, en het overige gedeelte der hel- 
lingen, benevens de gansche kruin zich kaal en dor aan het 
oog voordeed, zoo was nu, in November, 1844, de geheele 
berg, al bestaat hij slechts uit los zand, bijna tot aan den 
hoogsten top met wouden overdekt; hij vertoonde zich over- 
togen met een fraai, groen kleed, hetwelk een onbeschrijfelijk 
schoon contrast vormde met het barre, geelachtig grijze zand- 
meer, dat hem van alle zijden omgaf, en dat nog scherper 
afstak, uithoofde van de meerdere dorheid, welke den Bromo 
kenmerkte. De uitbarstingen van den Bromo, in 1842, hebben 
dus den voortgang van den plantengroei niet kunnen beletten. 

Dat het meer, hetwelk gedurende bijna vier jaren den bodem 
van den Bromo bedekte, even als zoo vele andere dergelijke 
kratermeren „ welke wij reeds vroeger op Java hebben leeren 
kennen, uit atmospherisch water is ontstaan, kan in geen enkel 
opzigt twijfelachtig voorkomen. Laat ons thans een blik werpen 
op den langen dalbodem Koedoewon, op de beekkloof van dit 
dal, welke slechts door het regenwater op die wijze kan uitge- 
spoeld zijn geworden , benevens op de belangrijke hoogten , welke 
hetzelve van alle zijden omringen. (Zie vroeger.) Het zamen- 


858 


gevloeide water stort zich in den ketel van den Sègorowéd:, 
welke ketel bezuiden en onmiddellijk achter den Bromo is gele- 
gen, en even als de anderen slechts uit zand is opgeworpen; van 
daar moet het, al doorsijpelend , tot op het laagst gelegene punt 
van den krater geraken en dit laagste punt is de geopende 
schacht van den Bromo, waar buitendien nog al het regenwater 
heenvliet, hetwelk uit het zandmeer te zamen loopt, dat eene 
mijl breed is en nergens eene uitloozing heeft; dit zandmeer 
wordt aan alle zijden door hoogten omringd, welke van 700 
tot 1,700 voet oprijzen, met wouden bedekt en bijna immer 
in duistere wolken gehuld zijn. Al het wolkenwater, dat in 
den regentijd in den Dasar somtijds gansche meren vormt, 
dringt, — behalve datgene, hetwelk verdampt, — door den 
zand- en later door den met kloven en spleten doorgroefden 
lava-bodem , te gelijk met het water van den Sègorowêdi, dat 
im de beek Koedoewon heenstroomt, in de kraterkolk van den 
Bromo, welke het laagst gelegene punt en eenige uitwaterings- 
kanaal van den ganschen grooten ketel is. 

Is nu de kraterschacht geopend, dan dringt het water zoo 
verre benedenwaarts, totdat het, bij de toenemende diepte, 
een zoodanigen hittegraad aantreft, dat het in damp overgaat; 
bij eene hevige werking van den vulkaan zijn de opstijgende 
dampen gloeijend heet, en kan deze hittegraad reeds op eene 
geringe diepte aangetroffen worden; in dat geval zal het water 
de werkzaamheid van den vulkaan verhoogen, en met de 
overige dampen weder opwaarts bruisen. 

Is de kraterkolk daarentegen door de eene of andere oorzaak 
b. v. door het instorten der zijwanden, op eene zekere diepte 
verstopt geraakt, en is de werkzaamheid van den vulkaan op 
dat tijdstip niet zeer hevig, dan kan het indringende regen- 
water op den bodem des kraters zamenloopen en allengskens 
een meer vormen, gelijk van Maart, 1858, tot den 24 Ja- 
nuarij, 1842, (derhalve gedurende 5 jaren en 10 maanden) 
het geval was, hetwelk door zacht opbruisende dampen, na- 
melijk, water- of zwavelig zure dampen, die uit den bodem 
opstijgen, meer of min verhit en, even als de overige krater- 


859 


meren, 1) met zwavelzure aluinaarde verzadigd kan zijn. En 
nu rijst de vraag: of de latere en hevige uitbarstingen, gelijk 
die van den 24eter Januarij, 1842, niet juist daardoor zijn ver- 
oorzaakt geworden, doordien het water, dat den lossen bodem 
bedekt, gedurig meer en meer doorsijpelt en vervolgens eens- 
klaps in de onpeilbare, gloeijend heete diepte nederstort, 
alwaar het in een oogwenk tot damp overgaat en aanleiding 
moet geven tot de schrikkelijkste ontploffingen, aardbevingen 
en de vreesselijkste uitbarstingen, welker woeden dan slechts 
langzamerhand, — gelijk in de vroeger genoemde uitbarstingen, 
na een tijdsverloop van 8 dagen, het geval was, — eerst na 
herhaalde ontlastingen van de sterk zaâmgedrukte dampmassa’s, 
weder kan ophouden? Dat bij het uitstroomen dier dampen 
tevens gloeijende en half gesmoltene lava-brokken opwaarts 
geslingerd worden, is door sommige personen waargenomen. 2) 
Eene dergelijke voorstelling van den gang der zaak, zoo als 
hier boven werd aangetoond, is natuurlijker dan de veronder- 
stelling daí eene volkomene verdamping van het meer plaats 
greep, ten gevolge der toegenomene hitte, of dat het eensklaps 
door de ontploffende dampen uit de kraterkolk werd geworpen. 
Een dergelijk uitwerpen of uitvlieten van het water, over den 
kraterrand van den Bromo, zou aanmerkelijke overstroomingen 
in het zaadmeer hebben veroorzaakt en dergelijken zijn door 
de bewoners van het nabij liggende dorp Wonosari niet waar- 
genomen geworden. 

Nadat de uitbarstingen op het einde van Januarij ophielden , 
vielen de hevigste onweêrregens neder, waardoor de damp- 
kring zich ontlastte van de overgroote hoeveelheid waterdam- 
pen, welke uit het binnenste des vulkaans, als uit een waren 
stoomketel in denzelven waren uitgestroomd. Daar echter dat- 
zelfde water, althans ten deele, weder in den krater terug 
werd gevoerd, zoo verkreeg hierdoor het woeden des vulkaans 


1) Zoo als b. v. de têlaga Bodas, kawah Idjèn, welks bestanddeelen door de 
analyse van A. Waitz zijn bekend geworden. (Zie lager goenoeng Idjèn. 
*) Door van Herwerden en anderen. 


860 


een nieuwen spoorslag; ten gevolge van deze afwisselende 
werking kan het rooken des vulkaans, s geval zijn bin- 
nenste verhit is, nimmer geheel en al ophouden, zelfs dan 
niet wanneer geene andere bronnen voorhanden zijn, waaruit 
de oorzaak tot voortzetting zijner werkzaamheid kan ontstaan. 

Alle beminnaars der natuur en harer merkwaardige verschijn- 
selen noodig ik uit den rand van den goenoeng Kêmbang, 
achter den Bromo gelegen, te beklimmen en een blik te slaan 
in den grooten ketel Sègorowêdi, waarin de gansche water- 
massa van het Koedoewon-dal te zamenvliet, — en zeer zou 
ik mij vergissen, indien iemand gevonden werd, die, gezien 
hebbende op welke wijze deze deelen met elkander vereenigd 
zijn, nog eenigen twijfel zou blijven voeden omtrent het perio- 
diek ontstaan van een meer in den Bromo. 

Het voorafgaande was door mij, in 1844, geschreven. Thans 
zie ik mij in staat gesteld, hierbij een berigt te voegen, waar- 
door de verklaring, door mij van den oorsprong van het meer 
gegeven, een gewigtigen steun verkrijgt. 

848, op den 4* Augustus, namelijk, was de bodem van den 
Bromo-krater, welks diepte de waarnemer slechts op 400 voet 
schatte, — weder op nieuw met een meer bedekt! — Het 
is Dr. P. Bleeker, welke van dit verschijnsel, op de volgende 
wijze melding maakt. «De bodem des kraters was bedekt met 
water, waarop zwavelachtige slakken dreven.. Hoog verhief 
zich echter dat water niet. Van tijd tot tijd braken de-zich 
beneden hetzelve ontwikkelende dampen door, met doffe gelui- 
den en geweldige beroering van het water. Uit den kratermuur, 
niet ver boven het niveau van het water, traden zwaveldampen 
en gas door meerdere spleten met sissend geluid naar buiten.» — 
Zie zijne belangrijke «Fragmenten eener reis over Java,» in het 
tijdschrift voor Neêrl. Indië, jaarg. 1849. afl. 7. p. 45. (Groningen, 
bij C. M. van Bolhuis Hoitsema.) 


861 


D. Voorhistorische gedaanteveranderingen van het gebergte 
in het algemeen. 


Geologische voorstelling. 


Reeds menigwerf heb ik, in den loop van dit verhaal, bij 
de beschrijving der vormen tevens hunne geologische beteekenis 
doen kennen. Ten einde niet in herhalingen te vervallen, — 
welke misschien reeds te dikwerf voorkomen, — zal ik hier nog 
kortelijk eenige gewigtige vraagpunten laten volgen. 

Dat de uiterste grensmuur van het zandmeer, niettegen- 
staande dit laatste eene middellijn van eene geographische mijl 
bezit, een Kratermuur en het zandmeer zelf de bodem van 
een krater is, wordt door de verschijnselen, welke aldaar het 
oog treffen, boven allen twijfel verheven. 

Dat de centrale, kegelvormige bergen, met hunne kolken, 
eruptie-kegels zijn, is op zich zelve reeds duidelijk. Het pro- 
dukt van de latere werkzaamheidsperiode des kraters zijn deze 
zelfde opgeworpene kegels; dat de buitenste en grootste der 
kegels, de Koedoewon, de oudste is, die het eerst werd uit- 
en opgeworpen, dat hierop de tweede, de Sègorowêdi, die 
geringer van grootte is, dewijl hij den eersten ten deele ver- 
vult, en dat ten laatste de derde en de kleinste, namelijk, de 
Bromo onstond, is evenzeer duidelijk en verklaart zich als het 
ware van zelf. | 

De uitbarsting en ophooging dezer kegels had plaats, zoo als 
het schijnt, in de rigting van eene spleet, welke den krater- 
bodem van het zuidwesten naar het noordoosten doorsnijdt ; 
in deze spleet werden de uitbarstingen en hare schoorsteenen 
verder naar het noordoosten verlegd, naar mate de oudere, 
meer zuidwestwaarts gelegene openingen verstopt geraakten. 
Het uitgeworpene zand effende den kraterbodem, welks voor- 
malige oppervlakte daardoor werd bedekt, terwijl eene nieuwe 
oppervlakte werd gevormd. Wat den Batoek betreft, die bijna 
geheel geïsoleerd ligt, het tijdstip van zijn ontstaan komt mis- 
schien overeen met dat, waarop de Bromo is uitgeworpen; dat 


862 


hij althans „na den Koedoewon ontstond, zou men opmaken 
uit zijnen geringen omvang, uit de analogie met de overige 
drie kegels, waarvan de grooite in verhoudig tot hunnen 
ouderdom staat, dewijl de kracht, welke de kegels vormde, in 
sterkte is verminderd, naar gelang de periode van hare werk- 
zaamheid den tegenwoordigen tijd meer nabij kwam.!) De 
zanduitbarsting, welke den Batoek heeft gevormd, schijnt slechts 
van korten duur en van geringe hevigheid te zijn geweest, 
dewijl eene sterke uitbarsting of een randgebergte van groo- 
teren omvang had moeten vormen, of zulk een steile, spitse 
kegel, als de Batoek is, daardoor van een zou gesprongen zijn. 
Dit alles schijnt op de ondubbelzinnigste wijze uit de opge- 
noemde daadzaken te volgen. 

Maar veel moeijelijker is de beantwoording der volgende 
vragen, welke voor tweederlei uitlegging vatbaar zijn: Is de 
uiterste ringmuur des kraters a, een uilbarstings- of b. een 
verheffings-krater? Hoedanig en ten welken tijde, met betrek- 
king tot dezen ringmuur, is het groote noordoostelijke splij- 
tingsdal ontstaan? Welke beteekenis eindelijk heeft de dwars- 
dam van Wonosari en op welke wijze is deze dwarsdam ont- 
staan, die zich van den voet van den zuidelijken ringmuur ter 
lengte van !/2 geographische mijl, in eene lijnregte rigting 
tot aan den noordelijken ringmuur uitstrekt ? 

Alvorens wij tot hare beantwoording overgaan, zullen wij eerst 
eenige daadzaken in het geheugen terugroepen, ten einde op die 
wijze eenige vaste punten te verkrijgen, welke ous bij de op- 
lossing dezer vragen zeer te stade zullen komen. 

no I. Wat de zamenstelling van het gebergte aangaat, z00 
bestaat de groote ringmuur, de dwarsdam en waarschijnlijk 
de hoofdmassa van het gansche gebergte uit frachiet en tra- 
chietische lava-soorten, welke rijk aan veldspaath zijn. In 


*) Dit zou, in strijd met de leer van Lyellen van anderen, ken voorbeeld in 
et klein wezen, dat vele natuurkrachten, hoewel zij naar haren aard dezelfden 
blijven, echter wat betreft den graad van sterkte, waarmede zij werkzaam zijn, 
allengskens zwakker worden, naar gelang die verschijnselen den tegenwoordigen 


tijd meer naderen. pn 


863 


evenwijdige lagen op elkander voorkomende, bemerkt men, 
ter plaatse waar zij steil zijn afgebroken, eene afzondering 
(structuur) in langwerpig vierkante stukken (parallelopipeda), 
welke naar den zuilenvorm overheli. 

ne IL. De krater van den Têngger verlengt zich in het 
groote noordoostelijke splijtingsdal, welks zijwanden in elk 
opzigt met den ringmuur overeenkomen en eene werkelijke, on- 
afgebrokene voortzetting daarvan uitmaken. In plaats echter dat 
zij zich voortzetten op gelijke hoogte, als de ringmuur aan- 
vankelijk heeft, dalen deze waident Bewedesierarts met den- 
zelfden graad van helling als de buitenwaartsche zijde van het 
gebergte. 

no II. De bodem van dit splijtingsdal is bedekt met lava- 
stroomen van verschillende soort; de hoofden der oudste lava- 
banken loopen uit in den dwarsdam, alwaar zij afgebroken 
zijn; zijne geologische structuur komt volkomen overeen met 
die van den ringmuur. Zijne hoogte bedraagt echter slechts 
de helft à een derde van die des ringmuurs, zij is gelijkma- 
tiger en over de gansche uitgestrektheid van den dam aan 
mindere veranderingen onderhevig dan die des ringmuurs. 

no IV. Hoewel de ringmuur geene insnijdingen of kerven 
in zijnen rand heeft, zoo is hij toch zeer ongelijk van hoogte: 
de Boedolêmboe is 755 voet hooger, dan het meer westwaarts 
gelegene gedeelte van die zelfde zuidelijke helft des ringmuurs, 
en 845 voet hooger dan de wegpas naar Tosari. Ten dezen 
opzigte echter komen de noordelijke en zuidelijke helft 
van den ringmuur overeen: dat de hoogste plaatsen, al- 
waar zij de overige gedeelten een derde, ja, bijna de 
helft it hoogte overtreffen, hun beider oostelijke uiteinden 
zijn, welke volkomen in de rigting der lengte-as van den 
dwarsdam tegenover elkander gelegen zijn. 

n° V. De rand van den ringmuur is zonder insnijdingen of 
kerven; voornamelijk is het de zuidelijke helft, de Ider-ider, 
welke, wat de gelijkmatige voortzetting van den rand betreft, 
zich in eene lijnregte rigting uitstrekt. 

n° VL. De buitenste helling van den vulkaan bestaat” uit 


864 


ribben, die, wel is waar, dikwerf een bogtigen loop hebben, 
maar straalvormig naar alle zijden gerigt zijn; zij loopen van 
onderen breeder uit en gelijken op lava-stroomen. De tus- 
schenkloven, door welker aanwezigheid de ribben, als zoodanig, 
te voorschijn treden, maken geene insnijdingen in den rand des 
ringmuurs, maar vangen haren uitgeholden loop eerst beneden 
den rand aan. Omtrent ter halver hoogte van het gebergte 
zijn zij het diepst; eenige derzelven bereiken aldaar eene diepte 
van 4 à 600 voet, en loopen zoowel van onderen, als van 
boven aan den nok smal en scherp toe. 

no VII. Bij de nieuwe, in den tegenwoordigen tijd uitgevloeide 
lava-stroomen, gelegen in-den omtrek van den kolossalen krater 
van den goenoeng Rawon, — die bijna even groot is als die van 
den Tèngger, eene diepte van 1,500 voet heeft en een ketel- 
vorm bezit, — neemt men eene gelijke structuur waar als die, 
waarvan hier boven onder n° I, is gesproken, en toch liggen 
verscheidene trachiet-lava-banken van den Rawon op lagen van 
zand en van asch. Leiden wij hieruit nu eene gevolgtrekking 
af, dan zouden wij tot het besluit komen, dat ook de ring- 
muur van den Tèêngger zijn ontstaan aan uitgevloeide lava- 
stroomen verschuldigd kan zijn. 

ne VIII. Tusschen de jaren 1586 en 1897 werd de goenoeng 
Ringgit, oostwaarts van Besoeki gelegen, die vroeger een der 
hoogste kegelbergen van Java was, geheel en al verbrijzeld 
en stortte hij in. (Zie de bewijzen en de bronnen, waaruit deze 
daadzaken geput zijn, onder goenoeng Ringgit.) Hierdoor ont- 
stonden de volgende ruïnen: ten eerste een ongeveer 5,000 
voet hoog, pilaarvormig stuk aan de noordzijde; dit verheft 
‚zich ten duidelijkste als het fragment eens kegels, loopt uit 
in reusachtige pilaarspitsen en daalt, naar de zuidzijde heen, 
met een loodregten wand benedenwaarts; — ten tweede aan 
de zuidzijde een lage halve kring, welke echter een zeer wij- 
den omvang bezit; deze wordt door de Javanen: goenoeng 
Ranoe, gene: goenoeng Ringgit geheeten; — enten derde 
eene, als een woeste chaos dooreengeworpene, massa, welke 
tusschen beide genoemde bergen gelegen is. Alle verschijnselen 


865 


van vulkanische werking hebben thans te dier plaatse opge: 
houden te bestaan. 

Beproeven wij thans op deze en vele andere niet op nieuw 
herhaalde daadzaken, eenige bekende theoriën toe te 
en nemen wij aan: a. dat de ringmuur, niettegenstaande bien 
grootte, — met eene middellijn van eene mijl, — een eruptie- 
krater is, gevormd ten gevolge van het overstroomen en het 
later bekoelen van vloeibare trachiet-lava, welke over den rand 
des kraters heenliep, — en dat insgelijks de ribben, aan de 
buitenhellingen gelegen, hoezeer niet door geheel vloeibare, 
echter halfgesmoltene, weeke steenmassa’s zijn ontstaan; zoo is 
deze veronderstelling zeer bestaanbaar met de daadzaken, op- 
genoemd onder de no I, III, VI en VIL, maar daarentegen in 
strijd met de onder ne Il en nog meer met de onder n° IV 
opgegevene daadzaak. 

Wat aangaat de onder n° II vermelde daadzaak, om, name- 
lijk, het aanwezig zijn van het verbazend groote noordooste- 
lijke splijtingsdal, dat verscheidene engelsche mijlen breed en 
1,000 voet diep is, te verklaren, zoo zou men moeten aannemen, 
dat later, nadat de ringmuur door de over den rand heen- 
gestroomde lava reeds gevormd was, eene instorting had plaats 
gegrepen, dat een groot gedeelte van het gebergte, en wel 
in eene regte, streepvormige rigting naar het noordoosten 
was verzakt en dat eerst toen de later uitgebraakte lava- 
stroomen door de ontstane spleet naar beneden waren ge- 
stroomd. Eene dergelijke gebeurtenis is, op zich zelve beschouwd, 
zeer mogelijk en er blijft derhalve nog slechts deze eene 
tegenwerping over, namelijk, het onder n° IV opgegevene feit: 
de ongelijke hoogte van den ringmuur, welke, afwisselend 
een verschil van ruim 845 voet bezittende, door het bekoelen 
van uitstroomende lava niet kan ontstaan zijn, uithoofde zulks 
integendeel eene meerdere gelijkheid aan de hoogte van den 
rand zou verschaft hebben. Wil men niet veronderstellen, 
dat latere en slechts plaatselijk werkende opheffingen en 
verzakkingen, ter hoogte of diepte van 845 voet, hebben 
plaats gegrepen, waardoor men de verheffings-theorie op 


866 


zijde zou treden, dan blijft er verder niets over dan: aan 
te nemen, dat de kegel aanvankelijk eene veel grootere 
hoogte bezat, — dat het gansche bovengedeelte van den- 
zelven vervolgens is ingestort, waardoor de krater een veel 
grooteren omvang verkreeg en de rand, op verschillende 
punten, insgelijks zeer verschillend in hoogte kon worden; het 
ontstaan van het noordoostelijke splijtingsdal, als voortzetting 
dier instorting naar de bepaalde lengte-as heen en langs de 
helling bergafwaarts, moet dan aangenomen worden als te gelijk 
met de vroeger genoemde gebeurtenis te hebben plaats gehad. 
Eene dergelijke instorting is mogelijk, en heeft op Java in het 
onder n° VIT aangehaalde voorbeeld werkelijk plaats gehad. 

Maar (ne VI) ingeval de instorting op een aanmerkelijken 
afstand beneden de kruin had plaats gegrepen, alwaar de klo- 
ven reeds eene groote diepte bezitten en de ribben tot eene 
aanmerkelijke hoogte vooruit springen, dan zou de gebrokene 
rand, die den berg kringvormig omgaf, en de ribben en kloven 
dwars doorsneed, een getanden vorm hebben verkregen (gelijk 
de lijn a in Téngger Figuur 8); de kloven zouden in dat 
geval insnijdingen in den rand vormen, hetgeen niet het geval 
is; de rand loopt integendeel regt. 

Men zou kunnen aannemen, dat de nieuwelings ontstane 
spleten en kerven grootendeels door latere uitgeworpene massa’s 
opgevuld waren, en de getande rand glad en effen was ge- 
maakt, hefgeen mogelijk is. Op de meeste plaatsen van den 
Têngger, en wel voornamelijk op zijnen zuidelijken ring- 
muur Íder-ider, is zulks niet het geval; deze bestaat tot aan 
den hoogsten rand uit vaste steenlagen, welke zich onafge- 
broken voortzetten.” Deze tegenwerping (no VI) kan derhalve 
niet geheel en al uit den weg geruimd worden. 

Wat het III punt betreft, namelijk, den dwarsdam van 

[ohosari, zijn ontstaan, — welk der opgenoemde gevoelens 
omtrent de vorming van den ringmuur men moge aannemen, — 
schijnt slechts op eene wijze verklaard te kunnen worden: na- 
dat, namelijk, de ringmuur en het noordoostelijke splijtingsdal 
reeds gevormd waren, ontstond deze dwarsdam, ten gevolge van 


867 


eene latere uitstrooming en bekoeling van lava over de gansche 
uitgestrektheid van den ijs minuten langen dam. De krater 
moet. derhalve een waar lava-meer zijn geweest, en de aan- 
leiding tot het ontstaan van dezen loodregten trap daarin wor- 
den gezocht, dat de lava, welke in den omvang van den krater 
en aan de oppervlakte reeds gestold was, plotseling 5 à 500 voet 
diep nederzakte, welligt dewijl het binnenste, nog vloeibare 
gedeelte van het lava-meer door eene zijdelingsche spleet der 
buitenhelling wegvloeide, gelijk het geval was met den basalt- 
lava-stroom bij desa Gerbo. Hierdoor moeten de reeds gestolde 
lava-lagen aan het boveneinde van den dam afgebroken en 
naar beneden in den krater zijn gestort, hetgeen door de 
reeds vroeger vermelde afzonderings-spleten dezer lava, welke 
in groote teerlingvormige blokken is gespleten, des te ligter 
geschieden kon. 

b. De veronderstelling dat de Tèngger een verheffingskrater 
is, — wanneer wij, namelijk, de algemeen tegen deze theorie 
gemaakte tegenwerpingen ter zijde stellen, als b.v. dat eigen- 
lijke z. g. verheffingskraters zelden of nimmer uit neptuni- 
sche steensoorten bestaan, — past zeer wel en regtstreeks op 
de onder ne 1, II, II en IV opgenoemde daadzaken. 

Vooral is het onder n° II vermelde, namelijk, de aanwezig- 
heid van het groote noordoostelijke splijtingsdal, voor deze 
hypothese gunstig, dewijl bij de drie vermaarde voorbeelden 
van verheffingskraters (Palma, Santorin en het Barren eiland) 
volkomen gelijke zijspleten worden aangetroffen; moeijelijk zou 
het Lyell vallen het aanwezen van dit dal bij den Têng- 
ger *) op gelijke wijze te verklaren, als hij zulks ten opzigte 
van de zoo even genoemden tracht te doen (Principles 1. pag. 
555), door het ontstaan derzelven toe te schrijven aan het 
verbreken van den vroeger niet doorsnedenen rand, ten gevolge 
van het woeden van de baren der zee, dewijl de spleet, die 


*) Evenmin als bij den Panggerango, de tweede berg op Java, welke als cen 
verheffingskrater zou kunnen beschouwd worden en die insgelijks, ter hoogte van 
6 à 7,000 voet boven de oppervlakte der zee, eene dergelijke groote zijspleet heeft. 
(Zie hoofdstuk TI, blz. 19.) 


868 


het onderwerp onzer behandeling uitmaakt, 7 à 8,000 voet 
boven de oppervlakte der zee gelegen is. De slangsgewijs ne- 
vens elkander benedenwaarts loopende ribben, in het splijtings- 
dal van Wonosari, zijn grootendeels door de beekkloven 
gevormd, welke in louter losse massa’s (zand, enz.) zijn uit- 
gespoeld; het is waarschijnlijk, dat de eigenlijke rotsgrond, 
of de voormalige bedding der spleet, tamelijk effen is, en door 
uitgebreide lava-stroomen wordt gevormd. Het ontstaan van 
eene dergelijke wijd en diep gapende zijsplect, laat zich zeer 
wel vereenigen met de wijze, waarop een gebergte door 
opheffing, welke zich voornamelijk naar een middenpunt rigt, 
geboren wordt, bij welke gelegenheid de niet zeer rekbare 
steenlagen, behalve dat zij in het midden doorbroken werden, 
daarenboven nog zijwaarts moesten scheuren. Deze wijze van 
ontstaan is des te aannemelijker ten opzigte van den Têngger, 
uithoofde de krater van dezen vulkaan eene smalle verlenging 
naar het westen bezit; deze, juist lijnregt tegenover de ooste- 
lijke spleet gelegen, kenmerkt insgelijks eene neiging tot splijten 
aan deze westelijke zijde, als ware de gansche bergmassa, bij 
het opwaarts stijgen, door eene overdwars loopende, later 
weder opgevulde kloof, die zich van het oosten naar het wes- 
ten uitstrekt, in twee deelen, namelijk, in eene noordelijke en 
in eene zuidelijke helft gespleten! 

Maar het ontstaan van dit zijdelingsche splijtingsdal laat zich 
ook op eene andere wijze verklaren, gelijk wij boven (a. II) 
mededeelden, terwijl de wording van den dwarsdam (n° III) ook 
bij het aannemen van dit gevoelen, slechts op de onder a. vroe- 
ger medegedeelde wijze kan verklaard worden. 

Wijders schijnt (no IV) de ongelijkheid, welke in de hoogte van 
den kratermuur wordt opgemerkt, en vooral de bijzonderheid, 
dat hij in de beide tegenover elkander gelegene punten, Ge- 
dalo en Boedolêmboe, juist in die-rigting het hoogst is opge- 
dreven geworden, alwaar ook bij den kraterbodem de sterkste 
welving heeft plaats gehad, en alwaar de dwarsdam zich uit- 
strekt, dit schijnt, zeg ik, als een bewijs van opheffing van 
onderen naar boven beschouwd te mogen worden. 


869 


Maar ook dit verschijnsel kan op eene andere wijze worden 
verklaard, gelijk onder a. is opgegeven, en ik zou niet willen 
beslissen aan welke der beide uitleggingen de voorkeur behoort 
gegeven te worden. 

Voor de veronderstelling, dat het een verheffingskrater is, 
pleit insgelijks de zeer stompe, breed kegelvormige gedaante van 
het gansche gebergte, hetwelk een zeer grooten omvang en eene 
uiterst zachte glooijing bezit, in welk opzigt geen enkele geïso- 
leerd liggende vulkaan van Java denzelven nabijkomt. Vergelijk 
Téngger Figuur 2 en 3, en Sémeroe Figuur Jd, 2 en 5. 

Dat de ringmuur door opheffing zou zijn ontstaan, hier- 
tegen pleiten: 

(no V.) De rand van den muur is ongekerfd, zonder insnijdin- 
gen. Bij een kringvormigen muur daarentegen , welke door ophef- 
fing van aanvankelijk horizontaal liggende lagen ontstaat, zou 
de rand niet ligtelijk zonder scheuren of spleten kunnen 
blijven. 

(n° VL) De boven vermelde ribben gelijken op lava-stroomen, 
welke eerst beneden den rand beginnen uit te steken, ten 
gevolge, namelijk, van de toenemende diepte der tusschen- 
kloven; en deze kloven gelijken in geenen deele op zooge- 
naamde splijtingsdalen, welke bij de kegelvormige opheffing 
van steenlagen gevormd moeten worden. Want. deze zouden 
juist het tegengestelde, van hetgeen wij bij den Tèêngger op- 
merken, aan het oog vertoonen; zij zouden, namelijk, van 
boven het breedst en diepst uitgegroefd zijn en insnijdingen 
moeten maken in den rand van den muur. 

Men zou kunnen beproeven om de tegenwerpingen onder 
n” V en VI medegedeeld te ontzenuwen, door aan te nemen: 
dat de inkervingen in den rand en in de hoogere gedeelten 
der spleten door latere uitwerpselen zijn opgevuld geworden; 
vroeger echter is reeds aangevoerd, dat dit bij den Tèngger 
niet het geval kan zijn, en dat de Ider-rand uit onafgebrokene 
trachiet-lagen bestaat; de honderden van ribben, die men aan 
zijne buitenwaarts gekeerde helling opmerkt, hebben een ge- 
kronkelden loop, zijn zeer regelmatig in nevenribben gesplitst, 


870 


en worden, naar den voet heen, gedurig breeder en vlakker, 
gelijk met gesmoltene massa’s het geval is. 

Hieruit volgt, dat noch de eene, noch de andere van deze 
beide hypothesen, omtrent het ontstaan van den grooten ring- 
muur des Tèngger, op eene voldoende wijze aan alle waar- 
genomene daadzaken beantwoordt. 

Zou het niet mogelijk zijn, alle verschijnselen op eene 
voldoende, althans grondigere wijze, dan door andere veron- 
derstellingen, te verklaren, door aan te nemen: dat de Têng- 
gervulkaan, wat het berggevaarte en deszelfs gedaante over 
t algemeen aangaat, én eens — in een keer — is gevormd 
geworden, door de ontzettende massa’s van met kracht 
opwellenden trachiet, die, door den vurigen gloed slechts 
verweekt, taai geworden, maar niet geheel en al gesmolten 
was en naar alle zijden overliep? Deze nog weeke trachiet- 


massa zou zich dan aan de oppervlakte, — namelijk, aan 
de helling van den nieuw gevormden kegel, in straalvormige 
n, — oorspronkelijke lava-stroomen, — afgezonderd of 


gespleten hebben. Vervolgens zou de krater in zijne hoeda- 
nigheid als Gitnientijndisches verder gevormd en voltooid zijn 
geworden. Door gedeeltelijke verzakkingen, kort na zijn ont- 
staan, zou de zoo verschillende hoogte in de verschillende 
gedeelten van den ringmuur zijn geboren geworden, op gelijke 
wijze als zich te gelijker tijd het noordoostelijke splijtingsdal 
vormde; later, in daarop volgende tijdperken, zouden nieuwe 
lava-stroomen over den dwarsdam heengevloten zijn en door 
het instorten van enkele deelen des kraters nog meerdere 
veranderingen plaats gehad hebben. — Zou deze wijze van 
verklaring niet de waarschijnlijkste zijn ? 

Trachiet was derhalve het eerste product, en dit wordt het 
meest algemeen verbreid aangetroffen. Hierdoor baande zich de 
basalt een doorgang. Trachiet-lava-soorten met lange blaas- 
ruimten voorzien, als het ware op nieuw gesmoltene en slechts 
m‚eene geringe mate veranderde, oorspronkelijke trachiet, 
stroomden over den dwarsdam heen. Hierop volgde onder an- 
deren die merkwaardige Wonodoro-lava, welke de andere lava- 


871 


stroomen ten deele bedekte. Nu kwam eene reeks van jongere 
lava-soorten, die meer of min verglaasd zijn, naar obsidiaan 
overhellen, ot welke soort insgelijks de uitgestrekte klippen 
en banken van den kraterbodem behooren. 

Den vroegsten toestand, waarin de vulkaan zich bevond, 
zou men zijn trachiet-tijdperk mogen heeten, waarop trachie- 
tische lava-soorten en vervolgens het obsidiaan-tijdperk volgde. 
Deze ging onmiddellijk vooraf (terwijl de overgang werd gevormd 
door massa’s van gruis, rapilli van obsidiaan en puimsteen) de 
vijfde of zand-periode, gedurende welke eene ontzaggelijk groote 
hoeveelheid zand uitgebraakt, de kraterbodem door zand gelijk 
gemaakt en de eruptie-kegels opgeworpen werden. Nu naderde 
het zesde, tegenwoordige asch-tijdperk, staande welk (ijdperk 
de werking des vulkaans zich bepaalt tot het uitwerpen van 
fijne asch, — gedurende uitbarstingen , welke slechts zeldzaam 
plaats grepen, — en het voortdurend opgeven van waterdamp 
met zwavelig zuur bezwangerd. 

Wie herkent in dit geschiedverhaal van de vorming des 
vulkaans niet eene vermindering van krachtsontwikkeling, ten 
gevolge waarvan insgelijks eene verandering in de uitwerpselen, 
wat hunne hoedanigheid betreft, plaats greep ? 


E. Reizigers, die het gebergte hebben bezocht. 


4830. In den aanvang des jaars J. B. van Herwerden. 

4835. D*- Fritze. 

J838, den 7m en den 8tn Julij, D= Fritze en de schrijver 
van dit verhaal. 

J84J, in October, J. B. van Herwerden. 

4842, in deka. Maart, April en Junij bezocht van 
Herwerden den berg herkaidlan malen. 

4843? Jukes. 

J844, van den 28 September tot den ge Detsier is: 
zocht de schrijver het gebergte ten tweeden male en in 

J844, op den 8 en Pim November ten derden male. 

844. Zollinger. 

J848, op den 4°* Augustus, D'- P. Bleeker. 


‚872 


De werkzame eruptie-kegel wordt jaarlijks door vele Euro- 
peërs, die zich op Java bevinden, bezocht; zij beschouwen 
den Bromo als den eigelijken vuurspuwenden berg, hoewel 
hij slechts de schoorsteen eens vulkaans is. 


ELFDE SCHETS. 
VULKAAN 45: RAWON. & 
H. 9,550’. 


Wild ist es hier und schauerlich öl’, Im einsamen Tuuftraum 
Hängt nur der Adler, und knüpft an das Gewölke die Welt. 
Hoch herauf bis zu mir trägt keines Windes Gefieder, 
Den verlornen Schall menschlicher Mühen und Tuust. 


(Sonirzen.) 


Bondowoso, den Gn October, 844. 


Den Ger Oct. van Lêdökòmbo (61, ure) naar Lémadjang (1 ure). 

Ik verliet nu het schoone Tèngger-gebergte, en nam mijnen 
weg naar Lêdòkòmbo bergafwaarts, door schoone boschjes 
van Dodonaea ferrea, n. sp. +), wier krom gegroeide stammen eene 
hoogte van 25 à 50 voet bereiken; zoowel deze als de kron- 
kelende, in den vorm van een scherm uitgebreide takken, 
zijn met Usneën behangen; eerst later trad ik de digte, scha- 
duwrijke, hoogstammige wouden binnen, welke de buiten- 
waarts gekeerde oostelijke en zuidoostelijke hellingen des bergs 
bedekken. De zware en aanhoudende regens, welke gedurende 
de beide vorige dagen waren gevallen, hadden den kleiachtigen, 
aan humus rijken bodem doorweekt; het nederstroomende water 
had de smalle paden zoodanig met gleuven doorploegd en 
onbruikbaar gemaakt, dat wij menigwerf den zadel moesten 
verlaten, en te voet door het papachtig weeke slijk waden, 
niettegenstaande de oost-zuidoostelijke helling, langs welke de 
weg bergafwaarts loopt, met zachtere glooijing dan de andere 
hellingen afdaalt en op verscheidene plaatsen geheel vlak is. 

1) (Zie „Plantae Jungh.” Leiden, 1851.) Ook in de natuurlijke geschiedenis der 


Oost-Indische Dodonaea-soorten heeft Dr. C. L. Blume, in plaats van ophelderin- 
gen, eene jammerlijke verwarring gebragt. Rumphia III. p. 189, 


874 


Langzamerhand ging het lommerrige, mosrijke, hoogstammige 
woudgeboomte over in een bosch van meer verstrooid groeijenden 
bamboes; de warmte des dampkrings nam toe, doch eerst na 
een marsch van 5 uren kregen wij, aan de overzijde eener 
drooge beekbedding, welke mei vulkanische rolsteenen als be- 
zaaid was, de eerste koffijtuinen in het gezigt; afwisselend 
troffen wij nu eens koffijtuinen, dan weder stukken van het 
gedeeltelijk uitgeroeide woud aan, waardoor onze weg in eene 
voortdurend meer en meer zuidwaartsche rigting heenliep. Na 
10 ure kwamen wij aan de eerste kali, welke haren rijken 
voorraad van water door de tamelijk diepe kloof (djoerang) 
Mendjangan nederwaarts stuwde; al wadende trokken wij over 
hare met trachiet-rolsteenen bedekte bedding. Van hier af werd 
het terrein voortdurend vlakker, het woud verloor meer en 
meer zijne schaduwen, het aantal bebouwde streken en wo- 
ningen, tot gehuchten en kleine dorpen vereenigd, nam hand 
over hand ioe, de voet des bergs ging in de vlakte over en 
de allengskens toenemende hitte der lucht strekte ons ten 
bewijze van de geringe hoogte, waarop wij ons boven de 
oppervlakte der zee bevonden. 

Aan deze zijde, boven Kandangan werden wij sporen van lava- 
stroomen gewaar, in beekkloven en in de diepe insnijdingen door 
den weg veroorzaakt; zij bestonden uit eene verglaasde, obsi- 
diaanachtige lava, met groote blaasruimten, welke overeenkwam 
met de lava-klippen van het zandmeer L. n° 254 (Bat. n° 75.). 
Te oordeelen naar de dikke lagen van vruchtbare aarde, welke 
deze lava bedekten, moet zij tot de oudste stroomen des vul- 
kaans behooren. Waarschijnlijk werd zij door zijdelingsche 
spleten uitgebraakt. 

Terwijl mijn weg over gedurig breeder wordende paden, 
nu eens tusschen bosschen, dan weder tusschen bebouwde 
velden heenliep, bereikte ik Kandangan, alwaar de voet des 
bergs reeds in de vlakte is overgegaan; ten 11:/ ure trad ik 
den nieuwen pasanggrahan binnen, welke naast het pakhuis 
is gebouwd, alwaar ik voorkomend ontvangen en door den 
Dêmang- aan een wel voorzienen disch werd onthaald; mijne 


875 


maag, die door den schralen kost, welke mij in het regentschap 
Probolingo was voorgezet, bijna in een gekrompen was, verkreeg 
hierdoor weder nieuwe krachten. Mijne barometers hadden intus- 
schen tijd om koel te worden. De hoogte dezer plaats bedroeg 
1,520 voet. Even als in het algemeen met de vlakte van 
Lèmadjang 1) het geval is, zoo is ook dit gedeelte derzelve 
nog zeer woest en voornamelijk met wouden bedekt; de be- 
bouwde streken, welke tusschen de van een gescheidene gedeelten 
der wouden voorkomen, maken in verhouding daarvan verre 
de minderheid uit. Zelfs op die plaatsen, waar bebouwde 
gronden worden aangetroffen, vindt men een bewijs van den 
korten tijd, welke sedert hunne ontginning is verloopen, in 
de menigte van hier en daar staande geblevene woudreu- 
zen. Gelijk Madioen, tusschen den Lawoe en den Wilis, — 
Kediri, tusschen den Wilis en den Kèloet, — Malang, tusschen 
den „5 en den ne vlakke tusschenlanden zijn, ten westen 
en ten oosten door gebergten begrensd, zoo maakt ook Iê- 
madjang, tusschen den hen aan de eene en den Lamongan aan 
de andere zijde, eene vlakte uit; aan de zuidzijde strekt zij 
zich verre naar het oosten uit en loopt zij om haar oostelijk 
gebergte, den Lamongan, op gelijke wijze als de vlakte 
van Kediri zich zuidwaarts om den Kêloet heenwendt, terwijl 
zij ten oosten in de vlakte van Malang overgaat. Deze vlakte 
onderscheidt zich echter van al de vroeger genoemden hierdoor, 
dat zij, allengskens ‘lager dalende, zonder ergens te worden 
afgebroken tot aan de zuidkust ‘reikt, welke te dezer plaatse 
door geen bolwerk van bergketenen, die zich langs de kust 
uitstrekken, van de zee wordt gescheiden. De lage takken van 
het strandgebergte, welke zich van den mond der kali Opak, 
zuidwaarts van Jogjakêrta, tot hiertoe uitstrekken en even- 
wijdig met de kust hunnen loop onafgebroken voortzetten, 
houden in den meridiaan van den Sêmeroe op; eerst ten oosten 


Ard ljoeno 


*) Deze naam wordt gegeven aan de „ afdeeling”, welke tot het assistent-resi- 
dentschap Probolingo behoort; zij beslaat de ruimte, gelegen tusschen den voet van 
den Terr oostwaarts tot aan Poegêr en noordwaarts tot aan den tusschenzadel 
welke den Têngger met den Lamongan vereenigt. 

56 


876 


van Poegér verheffen zij zich weder, om zich tot aan den 
oostelijksten uithoek van Java voort te zetten. Tusschen den 
zuidelijken voet van den Sêmeroe en Poegêr ligt de kust, over 
eene uitgestrektheid van ongeveer ò geographische vaii als 
de zuidelijke grens der nederwaarts dalende vlakte van Lèê- 
madjang, geheel open, op gelijke wijze als zulks wordt op- 
gemerkt tusschen de monding der kali Opak en de tji Tando1; 
zij vormt alhier een vlak, zandig strand, hetwelk slechts op 
enkele plaatsen bewoond kn Ten opzigte van het aantal tijgers, 
welke in dezelve huizen, bekleedt deze vlakte onder de zoo even 
genoemden, namelijk, Madioen, Kediri, Malang en Lèmadjang, den 
eersten rang, terwijl zij, wat betreft het aantal bewoners en 
de cultuur des lands, het laagst moet gerangschikt worden; 
zij is rijker aan wouden en woester, doch armer in bevolking. 
Gelijk de vlakte van Malang in het tusschenland, dat van den 
Ardjoeno tot aan den Tèngger reikt, derhalve aan hare noor- 
delijkste grens, hare hoogst gelegene streek bezit, zoo heeft 
insgelijks de vlakte van Lêmadjang haar hoogste gedeelte aan 
de noordelijke zijde, ter plaatse waar de oostelijke voet van 
den Tèngger, tamelijk vlak en breed geworden, den Lamongan 
te gemoet loopt; van dit gedeelte, waar zij hare grootste 
hoogte bereikt, — ongeveer 800 voet, — daalt de vlakte tot aan 
Lêmadjang, waar zij slechts nog 160 voet hoog is, en van dit 
middengedeelte verder tot aan de zuidkust voortdurend. lager. 
De vroeger genoemde vlakte daalde bij Lawang en Singosari 
van eene hoogte van 1,660 voet, tot aan Malang (1,400) en 
verder tot aan den noordelijken voet van het zuidergebergte tot 
op ongeveer 500 voet benedenwaarts. Uit deze opgaven, ten 
opzigte der betrekkelijke hoogte der beide vlakten, volgt reeds, 
dat het klimaat der vlakte van Lèmadjang Girschilledà is van 
dat der vlakte van Malang, namelijk, dat dezelve een ‘veel 
hoogeren graad van hitte bezit; deze wordt echter getemperd 
door den rijkdom van wouden, in eene gelijke mate als deze 
bevorderlijk is tot het ont wekken van vochtigheid en nevel. 
Een eindweegs ten oosten van Kandangan eaf ik paarden en 
rijtuig aan: nu werd het overige gedeelte van den weg, welke 


877 


in eene zuidoostelijke rigting door de vlakte naar de hoofdplaats 
loopt en ongeveer vijf palen lang is, snel afgelegd; ten 1 ure 
bereikte ik de woning van den Controleur te Lèmadjang (den 
heer van Rheede van Oudshoorn), door wiens voorkomendheid 
ik de reis, op die gemakkelijke wijze had kunnen voortzetten. 

Dit oord ligt ongeveer in het midden der vlakte van gelijken 
naam; de Aloen-plaats alhier heeft eene hoogte van 160 voet. 
In het noorden 801/,° ten westen van hier verheft zich de Sèmeroe, 
met den verre naar het noorden voortloopenden zoom des Tèngger, 
(zie Sémeroe Figuur 5), en ten noorden 40 tot 411}2° ten oosten 
rijst de Lamongan opwaarts. 

Den Zr October van Lêmadjang naar Poegêr (van 10 tot 
1i/, ure). Dezen weg legt men met rijtuig af; hij loopt in eene 
zuidoostelijke rigting door de vlakte, welke met eene zachte 
glooijmg afdaalt; vier poststations treft men op denzelven aan, 
alwaar men van paarden verwisselt, die tot dat einde vooruit 
gezonden worden. De afstand van het eene poststation tot het 
andere, met inbegrip van het oponthoud voor het af- en aan- 
spannen, is 2% uurs, derhalve wordt de geheele afstand tot aan 
Poegêr in 52/4 uren afgelegd. 

Tot aan het eerste poststation Tèkoeng loopt de weg eerst in 
de rigting van zuid 50° ten oosten, vervolgens in die van zuid 
10° ten oosten; tot aan het tweede poststation, Tjoso wilangon, 
gaat hij naar het zuiden 50° ten oosten; te dezer plaatse vormt 
de breede kali Djantoeng de grens tusschen Lêmadjang en Bon- 
dowoso (Poegêr); tot hiertoe is het landschap tamelijk bebouwd „ 
en treft men sawa’s, dorpen, benevens eenige Dadap-koffijtui- 
nen aan. De weg gaat van hier tot aan het derde poststation 
Kindjoeng in de rigting van zuid 50° ten oosten, verder tot aan 
het vierde poststation Pênampoe blijft hij eene gelijke rigting 
behouden en van daar tot aan Poegêr loopt hij naar het oost- 
zuidoosten; over deze gansche uitgestrektheid voert hij door 
wildernissen , waarin slechts in de nabijheid van elk poststation 
een klein dorp, door Kokos-palmen omringd, gevonden wordt: 
overigens treft men geene sporen van bebouwing in dezelven aan. 

Laag geboomte, dat verstrooid in het rond groeit, benevens 


878 


boomgroepen, verheffen zich boven de wildernis van Alang-gras; 
hier en daar wordt dit afgewisseld door hooger groeijende Glagah, 
zelden echter door Sorghum tropicum; ook waaijer-palmen 
(Corypha Gebanga) komen in dezelve voor, nu eens verstrooid 
uit elkander staande, dan weder tot gansche wouden vereenigd, 
welke boomsoort deze heete, lage, kreupelachtige, verbrokkelde 
strandbosschen bijzonder kenmerkt. Slechts Buceros-vogels (deze 
soort verschilt van die, welke in de gebergte-wouden wordt aan- 
getroffen), paauwen, tijgers en wilde zwijnen houden zich op 
in deze onbewoonde wildernissen, welke weinig aanlokkends voor 
den botanicus bezitten. 

In vergelijking van de vlakte van Malang en van andere der- 
gelijken, is de vlakte van Lêmadjang (daargelaten de daling, 
welke zij over hare gansche uitgestrektheid naar het zuiden bezit), 
zeer effen; zij behoudt deze horizontale rigting tot in de on- 
middellijke nabijheid van den voet der omringende gebergten. De 
zuidelijke voet van den Sèmeroe, welke aanvankelijk een gelijk- 
matig dalenden, effen zoom vormt, verheft zich naar het zuiden 
heen op nieuw; aan die zijde gaat hij over in eene lage berg- 
massa, welke, spitsig oneffen, in eene menigte toppen van geringe 
hoogte rijzend en dalend, — uit lava-brokken des vulkaans? of 
uit‘kalk ? of uit beide bestaande? — de wijd uitgestrekte tus- 
schenruimte tot aan het zuiderstrand beslaat. Van het oosten of 
van het noordoosten gezien, doet dit terrein zich aan het oog 
voor als eene lang uitgestrekte, met kloven labirintisch doorsnedene 
heuvelketen, welke zich onafgebroken van den voet van den 
Sèmeroe naar het zuiden uitstrekt. Deze heuvelmassa is het 
(misschien een chaos van rotsen en kloven, die daarenboven met 
een ondoordringbaar woud bedekt is), welke het verkeer tusschen 
Malang en Lèêmadjang langs den korteren, zuidelijken weg, over 
den voet van den Sèmeroe, onmogelijk maakt. 

anneer men zich op weg naar Poegêr bevindt, ontwaart 
men den vulkaan Lamongan en zijn grooteren, oostelijken na- 
buur, den Ajang, in het noorden; de ‘westelijke helling van 
den Ajang strekt zich verre in de lengte uit, heeft eene zachte 
glooijing en gaat, na verscheidene voorsprongen te hebben ge- 


879 


vormd, door middel van een tusschenland, over in den ooste- 
lijken voet van den Lamongan. Hetzelve doet zich aan het 
oog voor als een tamelijk vlak terrein, dat waarschijnlijk niet 
hooger is dan het tusschenland, dat den Lamongan en den Têng- 
ger vereenigt (800 voet). Naar berigten bij de Javanen inge- 
wonnen, loopt een weg, welke te paard kan bereden worden 
van Toenggoel koeripan, aan den zuidelijken voet van den 
Ajang gelegen, over den zadel naar Kraksan, welke plaats 
aan den noordoostelijken voet van den Lamongan ligt. Het is 
derhalve onjuist, wanneer men opgeeft dat de verbinding tus- 
schen den Lamongan en den Ajang wordt daargesteld door 
middel van eene bergketen. 
Poegér. 

Nadat ik eene bijna onafgebrokene wildernis tot aan Poegêr, 
waar ik ten fi, ure aankwam, had doorreisd, werd ik bij 
mijne aankomst aldaar niet weinig verrast, toen mijn rijtuig 
aan de noordelijke zijde der Aloen-plaats stilhield voor een 
net woonhuis, dat op een fondament ter hoogte van vijf voet 
was gebouwd. Het was de pasanggrahan; bezwaarlijk zou men 
in zulk een eenzaam, afgelegen oord eene betere rustplaats 
hebben kunnen verlangen; het was een ruim, zindelijk, luchtig 
gebouw, waarin men bijna alles aantrof, wat tot gemak des 
reizigers kan dienen; tafel en beddegoed, het eten, alles was 
uitmuntend en comfortabel. 

Het middenpunt van Poegêr, d. i, de Aloen-plaats, ligt on- 
geveer 10 voet boven den gemiddelden waterstand der zee en 
een paal noordwaarts van de kust; slechts op een 1/, paal afstands 
van het dorp vloeit de kali Misini, welke zich ten zuiden 
van hetzelve met de grootere kali Gradji vereenigt. Terwijl 
de eerstgenoemde uit het noordwesten door de vlakte stroomt, 
komt de laatstgemelde uit het noordoosten; zij vliet in de on- 
middellijke nabijheid van den naar deze zijde gekeerden voet 
van een langen, met wouden bedekten bergrug, goenoeng 
Weêdangan geheeten, welke van het noordoosten naar het zuid- 
westen loopt en rotsachtig steil in de zee afdaalt. De noord- 


880 


oostelijke hoek van zijn nok ligt in het zuiden 50° ten oosten 
van den pasanggrahan; de hooger rijzende zuidwestelijke hoek 
wordt gepeild in het zuiden 10° ten oosten, en de laatste uit- 
hoek in het zuiden 5° ten westen; daar is het, dat hij zich 
als een steile rots in de zee stort. Zijne grootste hodgte wordt 
op 500 voet geschat. 

Ten einde naar de kust af te zakken, worden kleine, zeer 
smalle, aan de beide einden spits opwaarts gebogene kanen 
gebezigd, welke door middel van bamboes-buizen, aan beide 
zijden op een afstand van 5 voet buiten het boord uitste- 
kende, in evenwigt worden gehouden; eerst roeit men stroom- 
afwaarts over den stillen, gladden spiegel der kali Misini, 
waarin zich de weligste boschjes van Rhizophora spiegelen. 
Hare lage, vlakke oevers, welke overal de sporen vertoonen, 
dat zij nu en dan onder water staan, zijn begroeid met Rhi- 
zophora, Bruguiera-, Sonnertia-soorten; zij vormen een digt, 
doch laag groeijend woud, hetwelk uiterlijk eenigermate over- 
eenkomt met een elzenbosch. Kaaimannen (Crocodilus biporca- 
tus), benevens grijze apen (Gercopithecus cynomolgus) houden 
zich alhier op; deze laatsten vangen mosselen en krabben en 
het schijnt, dat dit voedsel hun even goed bekomt als de 
vruchten, waarvan diegenen leven, welke in de schoone, 
hoogstammige wouden der bergen huizen. *) Nadat de Gradji, 
welke in eene schuine rigting uit het noordoosten en tus- 
schen oevers met wouden bedekt, stroomt, zich met de kali 
Misini heeft vereenigd, verkrijgt de stille spiegel van deze 
rivier eene meerdere breedte; zij is overal zeer ondiep, maar 


1) Het schijnt, dat de afwisseling van klimaat op geen enkele der zoogdieren, 
welke op Java voorkomen, zulk een geringen invloed heeft, als op den rAinoceros 
(Rh. sundaicus). Rhinocerossen derzelfde soort komen even talrijk aan de moeras- 
sige zuidkust, als op de bergtoppen voor, welke eene hoogte hebben van 
9,000”, B, v. op den ede. rondom den krater van den vulkaan hebben zij diep 

wegen gebaand. Onder de vogelen zijn het de paauwen, die men in alle 
zonen tnt: in het Diëng-gebergte ziet men dezelven menigvuldig op eene hoogte 
van 6 tot 8,000 voet, terwijl ik er in het Ajang-gebergte tot op eene hoogte van 
8 à 9,000 voet aantrof. De menigte koningstijgers, welke op deze hoogte in den 
g. Ajang voorkomen, zijn misschien op rooftogten uit, om herten (U ES te 
jagen. Deze laatsten houden zich even talrijk in o en ín 9,000 voet hoogte op. 


881 


tevens zeer vischrijk en stroomt nu in eene oostelijke rig- 
ting evenwijdig met de kust voort, waarvan zij slechts door 
eene smalle zandstrook gescheiden is. Kaal en dor, slechts hier 
en daar met eenige tropische duinplanten (Ipomaea maritima) en 
struiken (Tournefortia argentea en anderen) begroeid, doet zich 
deze zandstreep aan het oog voor, terwijl daarentegen de. land- 
waarts gekeerde oever der kali met het groen der weligste wouden 
is getooid. Aan de andere zijde klotst de branding der zee met 
donderend geweld tegen deze duinrij, welke zij onder al haar 
gedruisch te vergeefs poogt te vernietigen. Het opgestuwde 
zeewater vermindert den stroom van de nu vereenigde rivieren, 
welke tegen den westelijken voet Van den laatsten uithoek des 
goenoeng Weêdangan aanbruist; hier wendt de kali haren loop 
naar het zuiden en stort zij zich door eene enge doorbraak, 
tusschen den rotswand van dit voorgebergte en de straks ge- 
noemde zandstreep, in de zee uit. Met een woest geweld 
rollen de baren in dit enge kanaal, hetwelk ter naauwernood 
een vierde gedeelte der breedte heeft overgehouden, welke de 
rivier had ter plaatse waar zij haren loop evenwijdig met 
het strand voortzette; niettegenstaande al de moeijelijkheden 
aan het binnenstevenen dezer naauwe monding verbonden, 
ziel men een aantal kleine zeeschepen, praoe’s, welke een 
verdek hebben, op stroom liggen, vanwaar zij reizen maken 
naar Banjoewangi en Bali. Te land bestaat geen regtstreeks ver- 
keer tusschen dit gedeelte der kust en Banjoewangi; wildernissen, 
nimmer door een menschelijken voet betreden, bedekken de 
gansche onbekende streek, zuidwaarts van de bergen Rawon 
en Ranté; van onzen goenoeng Wêdangan af verheffen zich, 
over deze gansche uitgestrektheid tot aan de laatste oostelijke 
spits van Java, slechts zeer lage kustbergen, welke voornamelijk 
uit kalkbanken bestaan. Oostwaarts, dn de onmiddellijke na- 
bijheid van het dorp, nemen de wouden reeds een aanvang, 
en nergens wordt men een spoor van menschen of van men- 
schelijken arbeid in dezelven gewaar. 

De goenoeng Wedangan is, even als een eenigzins grootere, 
breed-convexe, geïsoleerde heuvel, welke noordwaarts van Poegèêr 


882 


gelegen is en goenoeng Sadèng heet, — de eenige bergen in de 
nabijheid van deze plaats, — een tertiair kalkgebergte, hetwelk 
hoofdzakelijk uit koralen schijnt gevormd te zijn; de gedaante 
der koralen laat zich op vele plaatsen nog duidelijk ontwa- 
ren, hoewel het gesteente overigens zeer digt is. *) Eenige kleine 
beken, met kristalhelder water, ontspringen aan de hellingen 
van dezen berg; zij zetten eene groote hoeveelheid druip- 
steen af. Eene dezer beken ontlast haar water in een vierkant uit 
steenen gevormd bekken, waarover een huisje is gebouwd, 
dat tot badplaats is ingerigt; hetzelve ligt op eene hoogte van 
omtrent 50 voet boven de rivier, aan den schilderachtigen uit- 
hoek, alwaar de kali haren loop zuidwaarts wendt, ten einde 
in de onmiddellijke nabijheid van den rotswand de zandige 
kuststrook door te breken. 

Van rondsomme verheffen woudboomen hunne kruinen, 
door wier schaduwen het water voortdurend zijne frischheid 
behoudt. * 


Van Poegêr naar Djémbér. 

Den Sster October, 1844, verliet ik de nabijheid der zee en 
begaf ik mij weder op nieuw landwaarts in. Den weg van Poegêr 
(ten 61/, ure) naar Djèmbêr (91/,) en van Djèmbêr (102/,) naar 
Bondowoso (ten 2 ure) leide ik met rijtuig af. Van Poegér tot 
aan Djêmbèêr loopt de weg door de uiterst zacht en allengskens 
oprijzende vlakte, tot aan het eerste poststation Pèênanggoengan, 
naar het noorden en noord-noordoosten; van daar tot aan het 
tweede poststation Baloeng neemt dezelve eene noordoostelijke 

rigting aan; van dit punt tot aan het derde poststation Gêdoeng 
_paséban wordt zijne rigting noord 35° ten oosten, — verder tot 
aan het vierde poststation Djoeboeng noord 40° en van hier tot 
aan Djêmbêr noord 70° ten oosten; men houdt derhalve alge- 
meen genomen bijna eene noordoostelijke rigting. 

Deze gansche streek is slechts weinig bebouwd. Het grootste 


*) Vooral zijn het Madreporen en andere Sterrepolypen, Sarnicula- en Astraeca- 
soorten. 


883 


aantal bebouwde velden, benevens eenige koffijtuinen, treft men 
in de nabijheid der beide hoofddorpen aan; in het middenge- 
deelte dezer streek worden daarentegen slechts enkele gehuchten, 
met de daarbij behoorende aanplantingen gevonden, welke 
kleine, van geboomte ontbloote plekken vormen midden in het 
woud, hetwelk ten gevolge daarvan een verwoest en verbrok- 
keld aanzien verkrijgt. Reeds uit het geschreeuw der paauwen, 
dat veelvuldig wordt vernomen, laat zich vermoeden dat wil- 
dernissen alhier de overhand hebben. 

Zuid-zuidoostwaarts van het middengedeelte van het zeer 
uitgestrekte Ajang-gebergte, dat zich als eene lange bergketen 
naar het noord-noordwesten uitstrekt, ligt Djèmbêr; niettegen- 
staande de groote breedte, welke zijne kruin bezit, doet dit 
gebergte, door de rigting waarin zijne hellingen nederwaarts 
dalen, zich als een groote, afgeknotte kegel aan het oog voor. 
De voet des bergs, welke het naast aan deze plaats ligt, is onge- 
veer 5 palen van hier verwijderd; even als het grootste gedeelte 
der vlakte, welke zich van hier tot aan den voet des bergs 
uitstrekt, is hij met lommerrijke wouden bedekt. Op verre 
afstanden van elkander treft men kleine dorpjes in deze vlakte 
aan; al het overige is nog onbewoond en ligt bedolven in den 
duisteren nacht der wouden. Liefelijk is de pasanggrahan 
gelegen aan den te dier plaatse eenigzins hooger rijzenden 
linkeroever der beek, welke over vulkanische rolsteenen van 
zeer verschillende soort van den Ajang benedenwaarts stroomt; 
aan de noordelijke zijde grenst de pasanggrahan aan de Aloen- 
plaats van het dorp, welker jeugdige Weringin-boomen de 
blijken leveren, dat de bewoners dezer plaats zich eerst sedert 
korten tijd alhier hebben nedergezet. Bijna even zindelijk, even 
goed ingerigt als de pasanggrahan te Poegèêr, van hout op een 
terras gebouwd, biedt dezelve den reiziger eene drooge, luch- 
tige en koele rustplaats aan. Hij ligt 510 voet boven de opper- 
vlakte der zee; dit is derhalve de hoogte, waartoe de vlakte 
boven de zeekust is gestegen; in eene lijnregte rigting is zij onge- 
veer 20 à 22 palen van de kust verwijderd. De bovenste laag der 
vlakte, in de nabijheid van den pasanggrahan, bestaat uit vrucht- 


hd 


884 


bare leemaarde, met humus vermengd; deze rust op eene laag van 
vulkanische rolsteenen, uit trachiet en trachiet-lava van verschil- 
lende soort gevormd, welke gemiddeld 1/4 à 1/2 voet dik en allen 
aan de hoeken afgerond zijn. In deze laag van vulkanische 
rolsteenen, welke nu eens ter diepte van 5, dan weder ter diepte 
van 10 voet ontbloot is, heeft de aanzienlijke kali Djompo, zoo 
heet deze beek, zich een breed bed gemiddeld ter diepte van 
7 voet gegraven. (Welke laag beneden de bedding der kali 
ligt, is mij niet bekend.) 

Voorloopig nam ik reeds maatregelen ter beklimming van den 
Ajang, welke ik, na mijne terugkomst uit Oost-Java besloten had 
te bewerkstelligen; zoodra ik alhier een ontbijt genuttigd had, 
zettede ik mijne reis weder voort. 


Van Djémbér naar Bondowoso. 


De weg van Djmbêr naar Bondowoso, welke in 5 uren wordt 
afgelegd, loopt, wat zijne rigting over het algemeen betreft, 
naar het noord-noordoosten; men treft op denzelven de volgende 
poststations aan: de Artjesa, 20 Djalêboeg, 5° Soegêr-lor en 4 
Pasnan; van dit laatste poststation bereikt men Bondowoso, na 
twee beken over goed gebouwde bruggen te zijn overgegaan. 

Van Djèmbêr af begint het vroeger effene terrein met eene 
zachte glooijing naar het noord-noordoosten te rijzen; het is 
meer bebouwd en men treft een grooter aantal dorpen op het- 
zelve aan dan vroeger in de meer zuidelijk gelegene streek ; 
tusschen het tweede en derde poststation, namelijk, tusschen 
Djalêboeg en Soegêr-lor, bereikt het zijne grootste hoogte, ter 
plaatse waar noordwaarts van het eerstgenoemde poststation, 
doch in deszelfs onmiddellijke nabijheid, het paspunt van den 
weg gelegen is. 

Hier houdt de bodem op een vlak terrein te vormen. De weg 
gaat over den oostelijken voet van den Ajang, dat wil zeggen, hij 
loopt over de zijribben van dit gebergte, welke zich ver uitstrek- 
ken, nu eens op- dan weder nederwaarts. Oostwaarts van den weg 
dalen de ribben nog lager, en vereenigen zij zich met den wes- 
telijken voet van den hoogen kegelberg, « goenoeng Rawon ‚» 


885 


welke tegenover dezelven gelegen is; zij vormen op die wijze een 
tamelijk breeden, vlakken tusschenzadel. Het hoogste gedeelte, 
van dezen tusschenzadel, welke de waterscheiding der beken 
uitmaakt, die hier naar het noorden en naar het zuiden stroomen, 
schijnt minstens 100 voet lager te zijn dan de zoo even vermelde 
wegpas. Deze ligt ongeveer 1,000 voet 1) boven de oppervlakte der 
zee; Het tusschenland, dat zich van den Ajang tot aan den Rawon 
uitstrekt, heeft van-het oosten naar het westen een vlak-concaven 
en van het zuiden naar het noorden een vlak-convexen vorm, 
dat wil zeggen: het is breed zadelvormig; het kan derhalve 
ter plaatse waar zijne pashoogte gelegen is, d.i. waar het, in 
de rigting van het oosten naar het westen zijn laagste, en in de 
rigting van het zuiden naar het noorden zijn hoogste punt be- 
reikt, niet hooger dan 8 à 900 voet boven a) spiegel der 
zee versn zijn. Dit tusschenland maakt den hoogsten mid- 
denwrong uit van het terrein, dat zich van Djèmbêr tot aan 
Bondowoso uitstrekt en dat, naar deszelfs algemeenen vorm 
geoordeeld, als eene vlakte mag beschouwd worden. Het is 
bedekt met een woud, dat als verbrokkeld voorkomt, dewijl 
het op vele plaatsen door de bijl is geveld; overigens is het 
weinig bebouwd. 

Van het paspunt noordwaarts van Djalêboeg, loopt de post- 
weg nog voortdurend over den golfvormigen bodem nu op-, 
dan nederwaarts, doch algemeen genomen daalt dezelve allengs- 
kens lager; beurtelings voert hij den reiziger door Dadap-kof- 
fijtuinen, die uitmuntend worden onderhouden, door wildernissen 
van geringe uitgestrektheid en door bebouwde velden, welke de 
dorpen omringen. 

Ter paitoraide beneden het derde poststation, van Djèmbêr 
afgerekend, dus voorbij Soegèêr-lor, treft men op het bene- 
denste gedeelte van den voet des Ajang, ter plaatse waar hij 
in het vlakke tusschenland naar den Rawon overloopt, hon- 
derden van heuvelen aan; zij bedekken eene groote uitgestrekt- 


1) Het punt, te Soegêr-lor gemeten, dat eene hoogte van 900 voet heeft, is bij 
het poststation gelegen. 


886 


heid lands, zijn klein, hemispherisch rond van vorm, bereiken 
eene hoogte van 20, 50 à 50 voet, en vormen een waar doolhof, 
“dewijl zij deels geïsoleerd, zonder regelmaat door elkander lig- 
gen, deels met elkander vereenigd zijn; gras is het eenige spoor 
van plantengroei, hetwelk dezelven bedekt. Te oordeelen naar 
hunne gedaante en de plaats alwaar zij voorkomen, — aan 
den voet van een voormaligen vulkaan, — bezitten zij de 
meeste overeenkomst met gindsche, tot dezelfde familie behoo- 
rende heuvelen, welke aan den zuidoostelijken voet van den 
Goentoer, aan den zuidelijken en zuidoostelijken voet van den 
Galoenggoeng en aan den noordwestelijken voet van den Soem- 
bing worden aangetroffen; al deze heuvelen, even als de 
straks genoemden, zijn, zoo als bij onderzoek is gebleken, uit 
gelijke bestanddeelen gevormd, namelijk, uit groote vulkani- 
sche puinbrokken. 

De toppen vande ter wederzijde gelegene gebergten, die van 
den Ajang aan de westelijke, die van den Rawon aan de ooste- 
lijke zijde, bleven voortdurend door wolken omhuld; slechts de 
lagere gedeelten hunner hellingen waren voor het oog zigtbaar; 
Soegêr-lor, maar vooral Djalêboeg, schijnen de plaatsen te zijn, 
welke het digst bij de helling (aan de noordoostelijke zijde) van 
den Ajang liggen, zoodat men, van hier vertrekkende, de 
beklimming van dien berg het best zou kunnen bewerkstelligen. 
Op een verhiden afstand van den weg, hooger bergopwaarts, 
vereenigen zich de hier en daar staande geblevene gedeelten 
van het woud tot een geheel, en geene bebouwde velden, koffij- 
tuinen en dorpboschjes worden tusschen hetzelve meer aan- 
getroffen. 

Wij zetteden onzen togt nu verder voort; de door ons gevolgde 
weg van Soegêr-lor liep, in eene noordoostelijke rigting , bene- 
denwaarts over den voet van den Ajang, welke hier weder tot 
eene vlakte is geworden en met eene zachte glooijing naar het 
noorden en noordoosten afdaalt; het is de vlakte van Bondowoso. 
Men treft hier wel onderhoudene bruggen en wegen aan, die 
haar in alle rigtingen kruisen; meer en meer verdwijnen de 
sporen van wildernissen en in de nabijheid van het hoofddorp 


887 


ontwaart het oog slechts koffijtuinen, welke worden afgewisseld 
door sawa’s en door de Kokos-palmen der dorpboschjes. +) 


„VULKAAN RAWON. 


Ten einde reeds voorloopig de uiterlijke gedaante van den 
Rawon eeuigermate te leeren kennen, sla de lezer een blik 
op de volgende profielen. Rawon Figuur 4 stelt de west- 
noordwestelijke zijde des bergs voor, gezien van den top Tjèmoro 
kêndèng van het Ajang-gebergte; bovendien ziet men hier nog 
den goenoeng Kêndèng en den goenoeng Boeloeran. In Aawon 
Figuur 2 wordt de noordwestelijke zijde des bergs afgebeeld, 
gezien van Bondowoso. In Rawon Figuur 3 wordt de oostzuid- 
oostelijke zijde van den Rawon, de zuidoostelijke zijde van den 
Pèntil, de zuid-zuidoostelijke zijde van den Ranté en de zuid- 
zijde van den Idjèn afgeteekend, waargenomen uit den pasang- 
grahan Lidjèn. (Rawon Figuur 4,5, Gen 7 zullen later worden 
verklaard.) In Ringgit Figuur $ ziet men de oost-noordooste- 
lijke zijde van den Rawon, de zuidoostzijde van den Ringgit 
en de oost-zuidoostzijde van het Ajang-gebergte, gelijk deze zich 
voordoen van den kraterrand van den Idjèn. 


Bondowoso, den f2trn October. 


Ik beklom den goenoeng Rawon in gezelschap van den heer 
Ch. Bosch, 2) die denzelven reeds eenmaal , namelijk, vóór drie 
maanden, had bezocht. Hij was de eerste reiziger, die den top 
van dezen vulkaan beklom; niettegenstaande dezelve eene hoogte 
van meer dan 9,000 voet bereikt, wordt zelfs zijn naam te ver- 
geefs gezocht op de kaart van Java, door Raffles gemaakt. 


1) Bekend is het, dat de bevolking hier, gelijk in de meeste streken van Besoeki, 
pier uit Madoerezen bestaat. Zij nn stiller, achterhoudender van aard 
de Javanen, welke laatsten een meer eruimd gemoed bezitten. De Eur 
don die zich aldaar hebben nedergezet, Genade dat zij den arbeid ak 
kunnen volhouden dan de Javanen, maar dat zij gieriger zijn dan deze; zij 
hebben hunnen kris eerin de hand, ten gevolge waarvan het aantal moorden door 
hen gepleegd grooter is dan onder de Javanen. Overigens wordt er tusschen hen, 
met uitzondering der taal, welke zij spreken, weinig onderscheid opgemerkt. 

2) Controleur te Bondowoso. 


888 


Vroeg in den morgen van den 40%" October vingen wij 
onze reis aan; het doel van onzen togt, den top van den Ra- 
won, viel ons in het zuidoosten, door den gloed der morgenzon 
verlicht, in het oog, toen wij in het rijtuig stegen, hetwelk 
voor den pasanggrahan in gereedheid stond. (Zie Rawon 
Figuur 2.) 

Aanvankelijk liep de weg, welken wij volgden, in eene oos- 
telijke rigting van den pasanggrahan door de vlakte, tot aan 
haar laagste punt, alwaar eene sterk gebouwde brug, uit bal- 
ken en planken te zamengesteld, over de kali Sampújan ligt; 
vervolgens voerde hij ons, — over een terrein, dat van nu af, 
hoewel slechts allengskens hooger rees, — in de rigting van zuid 
94° ten oosten. Na eens kwamen wij door sawa-velden en dorpen, 
dan weder door Dadap-koffijtuinen, die er welig uitzagen; na een 
rid van twee uren bereikten wij den pasanggrahan Pakisan (ten 8 
ure), welke op den tot hiertoe tamelijk vlakken , slechts van liever- 
lede oprijzenden noordwestelijken voet van den Rawon gelegen is. 
Zuid-zuidwestwaarts van hier, doch in de nabijheid dezer plaats, 
verheft zich de voorbergtop, de goenoeng Woeloean, welken 
wij in het zuiden 54° ten oosten van Bondowoso peilden. Slechts 
gras, benevens enkele verstrooid staande boschjes bedekken dezen 
heuvel, die aan alle zijden door zorgvuldig bebouwde akkers en 
door dorpen wordt ingesloten. Aan het huis paalt een tuin, waarin 
Europesche groenten met het beste gevolg worden geteeld, 
niettegenstaande deze plaats slechts eene hoogte van 1,450 voet 
bereikt. Deze pasanggrahan is even uitmuntend ingerigt als de 
overigen, welke in deze afdeeling worden aangetroffen; hij is zin- 
delijk, luchtig, koel, net gebouwd, zelfs van een badhuis voor- 
zien; men herkent hierin, gelijk mede in de goed onderhoudene, 
regt aangelegde wegen, de schoone, stevig gebouwde bruggen, 
de wachthuizen, de nette aanplantinger, waarin geen onkruid 
wordt bespeurd, die allen uitmuntend worden onderhouden, het 
bewijs, dat dit alles door de zorgvuldige hand wordt bestuurd, 
welke deze afdeeling van Oost-Java tot zulk een hoogen trap van 
bloei opvoerde, dat slechts Malang daarmede kan wedijveren en 
vele anderen in hare schaduw worden gesteld. Het is voornamelijk 


889 


aan den heer Ch. Bosch, dat de lof voor dit alles behoort te 
worden toegezwaaid, die onvermoeid het aan zijne zorg toever- 
trouwde landschap doorreist. 

Ons rijtuig lieten wij te Pakisan achter; wij zetteden den togt 
van hier, in eene schuine rigting, over den voet van het gebergte 
te paard voort. Noordwaarts en noordoostwaarts liep onze weg 
aanvankelijk nog door bebouwde streken, verder op echter door 
eene zacht nederwaarts dalende vlakte, welke, behalve met laag 
groeijende struiken en verstrooid staande boschjes, slechts met 
Alang-en Glagah-gras was bedekt. Uitgestrekte gedeelten dezer 
vlakte boden niets aan dan een onvruchtbaren, dorren bodem; 
overal kwamen tusschen de schrale aardkorst eene menigte van 
hoekige puinbrokken te voorschijn (breede stroomen van lava- 
puinbrokken). Wij troffen nog eenige kleine dorpjes aan, die 
eenzaam in deze wildernis verholen lagen en traden later onder 
het hoogstammige geboomte van oorspronkelijke wouden; ten 
Mt, ure bereikten wij de laatste kleine desa Ardisari, welke, 
reeds hooger dan de onderste woudgrens, aan de noordwes- 
telijke helling des bergs gelegen is. 

Tot op dit punt was de rijzing van het terrein zoo zacht. 
glooijende, dat hetzelve eerder den naam verdiende van eene 
allengs stijgende vlakte dan dien eener berghelling. Trouwens 
wij waren niet in eene regte lijn, niet in de rigting van den 
top opwaarts geklommen, maar in eene schuine, bijna dwarsloo- 
pende rigting over den voet van den berg gegaan; van deze plaats 
echter begon de helling zich steiler te verheffen. Na eene korte 
tusschenpoozing, nadat een zeer sober ontbijt het gewigt onzer 
ligchamen misschien eenige oncen zwaarder had gemaakt, zetteden 
wij onzen togt verder door het woud voort, waarin wij eene 
menigte Fagraea- en Myristica-soorten, benevens Gedrela febri- 
fuga, en in het kreupelhout Areca pumila met veel Rotan ver- 
mengd, aantroffen; wij vonden hier insgelijks een stroom van 
lava-puinbrokken, welke boven de dikke laag van planten uit- 
staken. 1) L. n° 281 (Bat. n° 91.) Deze lava-soort is zeer fijn 


*) Onder lava-puinstroomen moet zoowel hier als elders worden verstaan: 


890 


korrelig, bijna digt, doleriet-basaltachtig, met eene zonderlinge 
groenachtig grijze schakering in de kleur der oppervlakte, 
welke aan geene plantaardige zelfstandigheden kan worden 
toegeschreven. 

De helling begon steiler te worden, ja, was aan de wanden 
van menige kloof zoo steil, dat wij den zadel moesten verlaten. 
Casuarina’s (C. montana = Tjèmoro) troffen wij hier aan; reeds 
begonnen zij elke andere boomsoort in deze wouden te ver- 
dringen, — een bewijs der groote hoogte, welke wij hadden be- 
reikt, toen wij ten Í1/, ure aan den regterrand van de djoe- 
rang Baloet aankwamen, op eene plaats, waaraan de Javanen 
den naam van pondok (huis) Tjèmoro hadden gegeven. De 
kloof, welke hier tusschen twee lengte-ribben ingesloten en 
gelijk alles in het rond met welige wouden bedekt was, werd 
door ons op eene diepte van 300 voet geschat. Zelfs aan de 
wanden, hoewel zij bijna loodregt nederwaarts daalden, ver- 
hieven zich vele reusachtige boonen; evenwijdig met den bo- 
vensten rand der kloof ontwaarden wij breede spleten, op een 
afstand van 10 tot 20 voet daarvan verwijderd, welke als een 
duidelijk bewijs mogten worden aangemerkt, dat die gedeelten 
van den wand iederen oogenblik konden instorten. Hier weder 
verkregen wij een nieuw voorbeeld van de domme onverschilligheid 
der Javanen, die hier, op deze reeds ten halve losgescheurde 
lagen van den rand, hunne hutten hadden gebouwd: hoofden 
zoowel als gemeene Javanen lagen zorgeloos rondom het vuur, 
terwijl zij de sporen van kortelings plaats gehad hebbende 
aardstortingen met het oog konden bereiken. 

De Baloet-kloof hielden’ wij voortdurend aan onze regterzijde:; 
onze weg liep bergopwaarts over eene lengte-rib, die op vele 
plaatsen zeer smal was en een kam tusschen steile wanden 
vormde; in het woud, dat wij doortrokken, vervingen Tjêmoro’s 
voortdurend meer en meer alle andere boomsoorten. Ten 
2/4 ure bereikten wij pondok Soemoer, welke plaats op een 


stroomen, bestaande uit fragmenten van lava, welke in dien vorm, reeds in stukken 
verbrokkeld, uit den krater te voorschijn kwamen en geenzins de compacte lava- 
stroomen, welker oppervlakte, ten gevolge der bekoeling, slechts gespleten is. 


891 


minder steilen voorsprong der noord-noordwestelijke helling ge- 
legen was. Deze naam 1) werd door de Javanen gegeven aan 
de plaats, waar zij hunne hutten hadden opgeslagen. Dewijl 
ons, naar wij vermeenden, geen tijd genoeg overbleef om den 
top nog heden te kunnen bereiken, zoo besloten wij alhier 
Ons nachtverblijf te houden, waartoe alles in gereedheid werd 
gebragt. 

Tjêmoro’s, waar tusschen slechts hier en daar kreupelhout 
van Rubus-soorten en ander struikgewas werd aangetroffen, 
sloten dit oord naauw in; de bodem was hief veel drooger 
dan in de lagere streken, waar loofwouden worden aange- 
troffen; het woud werd gevormd door verder uit elkander 
staand geboomte dan in de lager gelegenen het geval was, 
waardoor het eenige overeenkomst verkreeg met de lorken- 
wouden in Europa. Tusschen de stammen der boomen heen 
schemerde, in eene zuid-zuidwestelijke rigting, de bergtop in 
het oog; deze was kaal, van allen plantengroei ontbloot en 
had eene geelachtige kleur. 

De bodem bestond uit eene laag van plantenaarde, welke 
eene dikte van slechts 41, à 2 voet bezat; tot op eene diepte 
van Î5 voet beneden deze aarde ontwaarde men niets dan 
lagen van kleine rapilli, welke blijkbaar, bij gelegenheid van 
een zand- en steenregen, door den krater moeten zijn uitge- 
worpen. Deze hoedanigheid des bodems kon men vooral zeer 
duidelijk bespeuren in een zonderling gevormd hol, dat rondom 
loodregt nederdalende wanden bezat; het had eene middellijn 
van 5, bij eene diepte van 15 voet en geleek volkomen op 
een gegraven waterput. De wanden en de bodem zagen er 
frisch en onverweerd uit, en waren geheel kaal; uithoofde van 
de losheid van den grond, stond er geen water in dezen put. 
Wij hielden het er voor, dat hij door kunst was gevormd, 
hoewel niets daaromtrent bekend was aan hen, die thans den 
voet des Rawon bewonen, terwijl er overigens geene sporen 
werden aangetroffen, waaruit het besluit zou kunnen opge- 


1) Zamengesteld uit pondok: huis en Soemoer: put. 


{ 


892 


maakt worden, dat dit gebergte in vroegeren tijd is bewoond 
geworden. 1) 

Hoogte van pondok Soemoer boven de oppervlakte der 
zee — 5,412. 

Op den If'= October vingen wij onzen togt in den vroegen 
morgen weder aan; nu eens te paard, dan baie te voet, klommen 
wij bergopwaarts door wouden heen, waarvan het geboomte al- 
lengs lager en verder uit elkander trbelde zij bestonden, behalve 
uit Casuarina’s, voornamelijk uit Dodonaeca-, Viburnum-, Elaeagnus- 
soorten, Acacia montana, Antennaria javanica, Hypericum java- 
nicum, eene Urtica en ander louter laag groeijend, klein geboomte. 
Tusschen hetzelve vonden wij, behalve andere struiken, vooral 
Rubus-soorten en eene Clematis; wat betreft de kleinere planten, 
‘behalve de gewone Alpen-soorten, waren het vooral Polygonum 
paniculatum Bl, eene Senecio en een Galium, welke veelvuldig 
voorkwamen. De bodem, met dit struikgewas overtogen, bestond 
uit eene heldergrijze, tot tufsteen verharde, vulkanische 
asch, waarop eene groote hoeveelheid zwart, puimsteenachtig 
gruis verstrooid lag, hetwelk veel overeenkomst had met de 
rapilli, die op het Têngger-gebergte worden gevonden. 

Nadat wij gedurende 2!/} uren gestadig waren voortgeklommen, 
bereikten wij ten 9 ure eene plaats, welke als de grens mogt 
beschouwd worden van het oudere woudgeboomte, terwijl nu 
datgene wat verder op werd aangetroffen en hetwelk hoofdzakelijk 
uit de zoo even genoemde soorten bestond, alle teekenen droeg 
dat het eerst voor korte jaren was opgegroeid; vooral was het 
aantal jeugdige Casuarina’s, dat wij onder hetzelve ontmoetten, 
zeer groot. Ongeveer 2,000 voet beneden den kraterrand, d. 1, 
op eene hoogte van 7,600 voet boven de oppervlakte der zee, 
hield de woudvegetatie bijna eensklaps op; hieraan paalde eene 


1) Naar berigten van anderen, moeten slechts op eene enkele plaats sporen 
orden aangetroffen, dat het gebergte vroeger bewoond was; aan den noorde- 
lijken voet van den Rawon, in de nabijheid van desa Salak, — welk dorp 
8 palen zuidwaarts van Pradjakan verwijderd is, — ligt een heuvel en in het 
bovenste gedeelte van deszelfs helling is het, dat twee grotten worden gevon- 
Ike in de rots zijn uitgehouwen en ter wederzijde van zitplaatsen zijn 
voorzien. 


893 


volkomen dorre, steile helling van eene geelachtig grijze kleur:; 
aan hare oppervlakte in woeste wanorde van een gereten, door 
eene menigte van spleten doorgroefd, ontstaan ten gevolge van 
het afstroomende regenwater, en door geen enkel groen rijsje 
meer gesierd, verhief zij zich tot aan den uitgetanden, van een 
gescheurden kraterrand. 4) 

Duidelijk ziet men hier, hoezeer eene digt in een gegroeide 
plantaardige bedekking het uitspoelen des bodems, door het ne- 
derwaarts stroomende regenwater, voorkomt; tallooze erosie- 
kloven waren in den bovensten, dorren bergkoepel uitgegroefd, 
terwijl daarentegen in het benedengedeelte des kegels, dat met 
den groenen tooi van planten was bedekt, op eene gelijke uit- 
gestrektheid van oppervlakte, slechts weinige beekkloven werden 
aangetroffen, die echter weldra de ontzaggelijke diepte verkregen 
van 5 tot 500 en meer voet. 

Wij bevonden ons hier aan de woudgrens, welke tamelijk 
scherp om het daaraan palende gedeelte des bergs getrokken 
was; bij het beschouwen van dezen dorren, licht gekleurden 
bergkoepel, die even als de kegel des Sêmeroe een sterk kon- 
trast vormde met het donkere groen der lager gelegene wou- 
den, stelden wij ons het pheenomen der sneeuwgrens, waarvan 
de aanblik ons op Java, helaas! niet is vergund, levendig voor 
den geest. Een sterk verlangen naar de blinkende bergtoppen 
van den Himalaya, of den Chimborasso maakte zich van ons 
meester. De Montblanc stelde zich in zijne blinkende gedaante 
voor onzen geest, gelijk hij zich eens in de werkelijkheid uit 
Macon en Lyon aan ons oog voordeed, en met een verdrietig 
gestemd gemoed klauterden wij opwaarts tegen den dorren 
bergkegel, waarop ons zoekend oog zelfs geene enkele sneeuw- 
vlok kon ontdekken. 

Hij was gevormd uit een vulkanisch, fijn, aschachtig zand, 
hetwelk met vele kleine trachiet-lava-brokken vermengd was 
en eenen aanmerkelijken graad van vastheid bezat. Eenige 

!) Meer naar onze linkerzijde heen, d. î. noordwaarts, liepen enkele smalle 


strepen, met woudgeboomte bedekt, boven de algemeene winden: doch niet 
hoog tegen de berghelling op. 


894 


gedeelten des kegels, welke op die wijze waren gevormd, had 
het afstroomende water geheel glad gespoeld; op veelvuldige 
plaatsen waren de hellingen echter met groeven, in woeste 
wanorde doorsneden geworden, zoodanig dat groote en kleine 
kloven daardoor waren gevormd. Eenige ribben, ter wederzijde 
door kloven begrensd, waren zoo smal, dat zij ter naauwer- 
nood nog lijsten vormden ter breedte van één voet, waar 
over wij heen moesten gaan, terwijl van beide zijden een diepe 
afgrond den beklimmer aangaapte. Hierbij kwam nog, dat wij 
hier en daar dwarsloopende wanden of trappen aantroffen, ter 
diepte van 7 tot 10 voet, waarlangs men naar boven of naar 
beneden moest op- of afklauteren. De wanden van een aantal 
der grootste kloven liepen loodregt benedenwaarts; tot op eene 
diepte van honderd en meer voeten ontwaarde men, dat zij 
laagsgewijze waren gevormd, en deze lagen bezaten eene even- 
wijdige rigting ten opzigte van elkander, benevens eene glooi- 
jing, welke overeenkwam met den hoek, waaronder de berg- 
helling benedenwaarts liep. Hieruit blijkt, dat de compacte, 
verticaal geribde lava-banken, welke wij later op den boven- 
sten rand des-kratermuurs zagen liggen, niet tot aan deze 
plaats reiken; zij moeten kort zijn en in de lagen van zand en 
gruis, waarmede zij eene gelijke glooijing hebben , al dunner en 
spitser wordende, uitloopen. — Uit de analogie volgt, naar 
waargenomene verschijnselen bij andere vulkanen op Java: 
dat de tufmassa’s, welke de buitenhellingen van den Rawon, 
op verscheidene plaatsen, ter dikte van meer dan 150 voet 
bedekten, als droog zand en asch door den krater zijn uitge- 
worpen en, vermengd met het water, — dat gewoonlijk in 
eene groote hoeveelheid uit de gecondenscerde dampen, bij 
gelegenheid eener uitbarsting, ontstaat, — als modderstroomen, 
(tot pap geworden) naar beneden zijn gevloeid, of, en deze 
vooronderstelling bezit nog meerdere waarschijnlijkheid: “dat 
het massa’s zijn, welke op den bodem van den ontzaggelijk 
grooten krater reeds in een papachtigen toestand voorhanden 
waren, gelijk thans werkelijk daarin gevonden worden. 

Woest en akelig dor deed zich deze grijskleurige, kale 


895 


bergtop aan ons oog voor; naar mate wij den kraterrand _ 
naderden, vonden wij de hellingen meer en meer bedekt met 
een dike tal van hoekige lava-brokken van trachiet- en 
basaltachtigen aard, waaronder eene menigte varieteiten, som- 
migen geheel verslakt, werden aangetroffen. Moedig klauterden 
wij opwaarts; slechts eenige der bevooroordeelde, trage Ma- 
doerezen 1) toonden zich, gelijk bij dergelijke gelegenheden 
menigwerf het geval was, onwillig en kwamen schoorvoetend 
achteraan. 

Eindelijk, het was 101, ure, bereikten wij den bergtop. 
Geheel onverwacht bevond ik mij aan den rand van een af- 
grond, waarvan het oog de diepte ter naauwernood kon peilen; 
eene vreesselijke, half trechter- half bolvormige kolk lag hier aan 
mijne voeten geopend en deze was zóó diep, dat de damp- 
wolken, welke uit den bodem opstegen, aan mijn oog als een 
ligten nevel toeschenen; daarenboven was zij zóó outzettend 
groot, dat de tegenover staande kratermuur mijlen ver ver- 
wijderd scheen; de enkele deelen, waaruit hij bestond, even 
als de rotsbrokken, welke aan de zijden uitstaken, Ten men 
met het bloote oog niet duidelijk onderscheiden; deze kolos- 
sale muur scheen, zoo verre de eerste, blie blik reikte, 
uit louter Zosse, op een gehoopte uitwerpselen te bestaan, 
welke elken oogenblik dreigden in te storten! Geen enkel groen 
stipje kon het oog ontwaren; alles was dor en doodsch. 

Ik moest bekennen, dat deze kraterkolk, met uitzondering 
van die des goenoeng Tèêngger, grooter en dieper was dan elke an- 
dere, die ik op Java had gezien; de eerste indruk, welke het 
zien van dezen afgrond op mij maakte, ging gepaard met een 
gevoel van angst; duidelijk vertoonden zich de versche sporen 
van instortingen, hetwelk mij tot een snellen terugtogt noopte. 

Uit vrees voor dergelijke instortingen, legerden wij ons, op 
een afstand van 100 voet beneden den kraterrand, in eene der 
kleine kloven van de buitenhelling, welke in asch en steen- 


*) Het scheen mij toe, dat de Madoerezen in Besoeki, wat hunne zedelijke ont- 
wikkeling betreft, op een lageren trap staan dan de Javanen. 


896 


brokken uitgegraven waren en zich als onregelmatig loopende 
scheuren vertoonden. De wanden dezer kloven, waarvan ver- 
scheidene gedeelten in bogten overhelden, — ter plaatse, namelijk , 
waar rotsbrokken door de asch uitstaken, — waren beneden aan 
den bodem ongeveer zoo verre van elkander verwijderd, dat 
men uitgestrekt tusschen dezelven zou hebben kunnen liggen, 
ware zulks door de ruwe en hobbelige bodem, ten gevolge 
der daarop verstrooid liggende steenbrokken, niet verhinderd 
geworden. Wij bereidden echter ons nachtleger, te dezer plaatse, 
zoo goed ons zulks mogelijk was, en beschutten het door een 
over hetzelve gespannen dak; iets lager, doch in dezelfde kloof, 
legerden zich de koeli’s; al kugchende naderde de kok, die 
eenige half doode hoenders medebragt, en weldra stegen de 
vlammen van eenige vertrouwelijke vuren opwaarts. 

Van tijd tot tijd trokken wolkennevelen rondom ons heen, 
en de temperatuur van den dampkring daalde van 10,0 tot 9,0 
Réaum. 

Nadat al het noodige voor ons nachtverblijf was in gereed- 
heid gebragt, en mijne instrumenten gesteld waren (mijn ba- 
rometer had ik ongeveer 50 voet beneden den kraterrand op- 
gehangen), ving ik aan de gesteldheid der kruin te onderzoeken ; 
met inachtneming der meest mogelijke voorzigtigheid, klauterde 
ik op verscheidene plaatsen naar den rand der kraterkolk. 

Het was de noordelijke rand, welken wij hadden bereikt. De 
buitenwaarts gekeerde helling des bergs had in sommige gedeelten 
50°, in anderen 55° verval; zij liep uit in den zeer scherpen rand, 
welke aan de binnenzijde en wel ter diepte van verscheidene hon- 
derd voet aanvankelijk loodregt, vervolgens met meer glooijenden 
wand in eenen ketelvormigen afgrond nederdaalde. De rand was 
even als eene zaag getand en in kleine spitsen afgedeeld, ten gevolge 
van de insnijdingen, welke allerwege werden bespeurd; hij be- 
schreef een bijna volmaakten kring, om de bovenste opening van 
den ontzaggelijk grooten ketel heen. Niet overal verhief de rand 
zich tot eene gelijke hoogte; de diepste insnijdingen in denzelven 

rde men aan de westelijke zijde (aan onze regterhand), 
doch nergens was dezelve door eene eigenlijke kloof doorbroken. 


897 


Op de volgende wijze trachtte ik de grootte der kraterkolk 
te bepalen. Ik had, namelijk, den gezigtshoek harer middellijn, 
dat is, den linker- en den regterhoek van den rand van ver- 
schillende plaatsen, waarvan de afstand kon bepaald worden, met 
den sextant gemeten; onder anderen van Bondowoso: het midden 
van den bergtop in het zuidoosten, en de middellijn van het 
zuidwesten naar het noordoosten = 5° 18’; van Djémbêr: het 
midden der bergkruin in het noorden 85° ten oosten, en de mid- 
dellijn in de rigting van bijna noord en zuid — 5° 10; van den 
pasanggrahan Lidjèn: het midden der bergkruin in het noorden 
66° ten westen, en de middellijn van het zuid-zuidwesten naar 
het noord-noordoosten —=6°52; van de kawah Idjèn: het 
midden in het zuiden 771/° ten westen, en de middellijn in de 
rigting van het noorden 15° ten westen naar het zuiden 15° ten 
oosten — 5°00'. 

Hoewel de afstand, waarop deze plaatsen van de bergkruin 
zijn gelegen, nog niet op eene zeer naauwkeurige wijze is be- 
paald (ik zal later zulks trachten te doen), zoo is echter 
Bondowoso, in eene lijnregte rigting, hoogst waarschijnlijk 12 à 
15 minuten van den bergtop verwijderd. Ten einde tot een re- 
sultaat te komen, zullen wij een minimum aannemen van 10 mi- 
nuten, nader ligt de berg stellig niet, — en in dat geval bedraagt 
de middellijn des kraters, welke bijna rond van vorm is, 
naar den gemeten hoek van 548’ in de rigting van het zuid- 
westen naar het noordoosten: meer dan 5,000 voet. De tegenover 
ons liggende, zuidelijke rand is derhalve minstens 5,000 voet 
van ons verwijderd. De gezigtshoek, tusschen den rand en den 
voet des muurs, bedraagt 84°,28' 1); rees deze muur nu 
over Zijne gansche uitgestrektheid lijnregt opwaarts, ware hij 
aan zijnen voet even verre van den tegenover gestelden wand 
verwijderd als het geval is aan zijn bovenste gedeelte, aan 
den rand, zoo zou dezelve de kolossale hoogte hebben van 
5,400 voet. Het is echter slechts het bovenste derde gedeelte 
van den muur, dat loodregt benedenwaarts loopt. Het tweede 


2) Deze werd herhaaldelijk gemeten, 


898 


een derde gedeelte gaat nog bijna in gelijke rigung voort, ter- 
wijl het benedenste derde gedeelte, naar den vlakken krater- 
bodem heen, eenigzins binnenwaarts is gerigt; nemen wij nu 
aan, dat de niet meer loodregt nederwaarts loopende voet 
van den muur zoo ver binnenwaarts gebogen is, dat hij een 
derde gedeelte van de bovenste middellijn des kraters — deze 
was 5,000 voet, — derhalve 1,666 voet nader bij ons gelegen is, 
d.i. met andere woorden, dat de afstand van daar tot aan het 
punt, waar wij ons ennen een derde minder, namelijk, slechts 
3,554 voet bedraagt, dan de tegenover liggende bovenste rand 
van ons verwijderd is (waarschijnlijk echter is de afstand grooter 
en loopt de muur steiler benedenwaars), dan is de loodregte diepte 
des kraters, of de hoogte des ringmuurs nog altijd 2,250 par. voet. 

Deze naar binnen gekeerde wand van den 5,000’ wijden, 
kringvormigen rand stort zich derhalve ten minste twee dui- 
zend voet diep benedenwaarts: zijn voet, welke zacht glooijende 
naar binnen is gebogen, gaat echter met eene scherp getee- 
kende grens in den vlakken bodem over, waarvan de middel- 
lijn waarschijnlijk het derde gedeelte (—= 1,666 voet) van die der 
bovenste krateropening bedraagt. 

Hoogst waarschijnlijk wordt op den ganschen aardbodem 
geen dieper krater gevonden, welke, van rondsom binnen wan- 
den ingesloten, zoo volkomen ketelvormig is als deze. Hij heeft 
ongeveer de gedaante van een omgekeerden bijenkorf, met eenen 
in het midden gelegen vlakken bodem. 

Met uitzondering van eenige tusschen ingeschovene, en eenige 
boven op denzelven liggende lava-banken, is deze muur in zijne 
gansche hoogte, zulks laat zich duidelijk bespeuren, — ge- 
heel en al uit zand en klein steengruis gevormd; hij “is zóó 
steil en los, dat elken oogenblik de instorting van enkele ge- 
deelten van dennie: mag te gemoet gezien worden, en men 
niet dan met angst in het hart op zijnen rand kan verwijlen. 
En hoe gegrond eene dergelijke vrees is, hiervan ziet men de 
bewijzen op honderd verschillende plaatsen, waar een breeder 
of smaller gedeelte zich werkelijk reeds van den rand heeft 
losgescheurd, en naar beneden is gestort, terwijl de versche 


899 


streepvormige sporen, welke daardoor zijn veroorzaakt, door 
het regenwater nog niet zijn glad gespoeld. 

Ten gevolge van dergelijke instortingen of aardverzakkingen 
heeft de voet des kratermuurs zijne meer glooijende helling 
verkregen, zijne vooruitspringende, binnenwaartsche bogt, waar- 
mede hij in de centrale vlakte des kraterbodems overgaat, terwijl 
daarentegen het hoogere 2; gedeelte, — een wand van 1,500 
voet hoogte, — bijna volkomen loodregt opwaarts rijst. Hier 
en daar vormen deze naar beneden gestorte puin-massa’s, deze 
afgebrokkelde gedeelten des wands, welke aan den voet van 
den muur opgehoopt liggen, vooruit springende ribben van ge- 
ringe grootte, waar tusschen het regenwater gleuven heeft 
uitgespoeld; over het algemeen is de verticale vlakte van den 
muur, van den uitgetanden rand tot beneden aan den krater- 
bodem, maar voornamelijk echter.in de bovenste helft, zeer 
glad en effen, zonder vooruit stekende gedeelten, zonder groe- 
ven of spleten, en dit is het, waardoor deze kraterkolk, bij 
hare buitengewone grootte, dat indrukwekkende schouwspel 
oplevert. 

In sommige gedeelten der buitenhelling, vooral op die plaatsen 
alwaar het zand eene meerdere vastheid bezit, of waar lava 
ligt, treft men spleten aan, welke nu eens eene breedte heb- 
ben van slechts eenige weinige duimen, dan weder 1, 2, ja, 
4 voet breed zijn. Deze spleten, op verschillende afstanden 
van den rand gelegen, loopen evenwijdig met denzelven, derhalve 
dwars ten opzigte van de rigting der berghelling, en vormen gedeel- 
ten van concentrieke kringen; zij zijn gewoonlijk voor een ge- 
deelte met los zand of steenbrokken gevuld, en dringen tot op 
eene aanmerkelijke diepte in de bergmassa. Aan de noordelijke 
zijde, alwaar wij aankwamen, werd een drietal dergelijke 
spleten gevonden, van welke de binnenste ongeveer 10 en de 
buitensten of ondersten 20 en 50’ van den rand verwijderd 
waren. 

Te dezer plaatse werd eene diepere tusschenruimte gevon- 
den, welke eene insnijding vormde tusschen hooger rijzende 
gedeelten van den rand; in deze tusschenruimte was het, dat 


900 


men den loop van eenige der vroeger bedoelde spleten kon 
bespeuren. (Zie Rawon Figuur 4.) Naar mate zij dieper in 
de bergmassa’s doordrongen, werden dezelven allengs naauwer ; 
duidelijk liet het zich zien, dat daardoor het instorten van 
enkele schilferachtige lagen van den rand, welke afwisselend 
eene breedte van 40 tot 50 voet hadden, werd voorbereid. 
De binnenste laag, oostwaarts van het punt, waar wij ons op 
den rand bevonden, helde reeds zoo sterk naar de kraterkolk 
over, dat wij hare instorting elken oogenblik meenden te ge- 
moet te mogen zien. Daar dit echter niet het geval was, zoo 
waagde ik het over de spleten heen te stappen, naar den bo- 
vensten rand te klimmen en daarop uitgestrekt te gaan liggen, 
ten einde, met het ligchaam in eene voorover gebogene hou- 
ding, den voet des muurs en den kraterbodem op te nemen. 
Van hier mat ik, en dat wel herhaalde malen, den lood- 
regten gezigtshoek van den tegenover mij gelegenen zuidelijken 
kraterrand. 

De bodem des kraters heeft eene middellijn van ongeveer 
1,600 voet, is vlak en tamelijk rond van omvang; daar dezelve 
bijna overal horizontaal is, laat zich hieruit de gevolgtrekking 
opmaken, dat hij vroeger geheel met water was bedekt, waar- 
van echter slechts op eene enkele plaats een zigtbaar spoor is 
overgebleven, namelijk, een moeras, hetwelk naar schatting 
een paar honderd voet breed was. Op twee plaatsen, nabij den 
voet van den zuid-zuidoostelijken muur gelegen, stijgen dampen 
opwaarts, waarvan het sissend gebruis slechts ter naauwernood 
tot op deze hoogte hoorbaar is; ondoenlijk is het van hier te 
onderscheiden of het water, dat het kleine meer vormt, verhit 
is en in eene borrelende beweging wordt gehouden. 

De met dampen doortrokkene, waarschijnlijk papachtige bodem 
heeft eene grijze, witachtig grijze en geelachtig grijze kleur; 
de kolossale, uit loutere uitwerpselen gevormde wand, welke 
denzelven van alle zijden omringt, die van boven in een scherp 
getanden rand eindigt, en als het ware een krans of kroon 
draagt van eene menigte zeer smalle, naaldvormige spitsen, 


heeft eene bijna gelijke kleur. (Zie Rawon Figuur 5.) Men kan 


901 


deze zandnaalden! het best vergelijken met omgekeerde ijske- 
gels. Nergens op Java wordt iets dergelijks gevonden. 

Het is duidelijk, dat deze gansche wand , benevens de geheele 
bovenste koepel van dezen berg, ter hoogte van minstens 2,250’ 
uit eene ophooping van losse asch, zand en kleine lava-brokken 
bestaat; de geelachtig of bruinachtig grijze tint, waaronder 
zich hier en daar een roodachtig grijs mengt, komt op die 
plaatsen witachtig gestippeld aan het oog voor, alwaar ver- 
weerde rotsbrokken met de zandmassa vermengd zijn, welke 
eenigzins vooruitsteken. Deze losse, uitgeworpene stoffen wisse- 
len in evenwijdige lagen, verschillend van dikte en van kleur, 
met elkander af; zij doen zich derhalve voor als het product 
van even zoo vele uitbarstingen als er lagen aan den wand 
worden bespeurd; het zijn voornamelijk de zuidwestelijke en 
westelijke gedeelten van den wand, welke een zeer bontkleu- 
rig uiterlijk, doch, algemeen genomen, eene bruinachtig roode tint 
bezitten; de grijskleurige zandlagen gaan in die gedeelten 
bijna geheel en al over in de vaalroode kleur der rapilli- 
massa’s, door welke, op een afstand van 50 tot 50 voet in 
eene verticale rigting van elkander verwijderd, vele dwarsche 
strepen loopen; deze strepen hebben eene breedte (dikte) van 
5 à 10 voet, loopen volkomen evenwijdig, zoo ten opzigte van 
elkander als van de overige lagen, en hebben eene geelachtig 
helderroode (oranje) kleur. 

Nergens ontwaart het oog, aan dezen zoo bontkleurigen, 
doch over het algemeen in het geelachtige, en roodgrijze over- 
gaanden wand, oneffenheden van eenig aanbelang; in eene verti- 
cale rigting is de wand slechts met smalle, niet diep in denzelven 
indringende strepen voorzien, welke onduidelijk in het oog vallen, 
en die waarschijnlijk deels door de werking van het nederstroo- 
mende regenwater zijn ontstaan, deels de ondiepe gleuven, de 
overgeblevene sporen der aardstortingen zijn. Wijders bemerkt 
men nog in de bovenste gedeelten des wands en wel in de onmid- 
dellijke nabijheid van den rand, ja, zelfs op den rand, een 
gering aantal heldergrijze strepen, die vooral onze opmerk- 
zaamheid verdienen; het zijn zuilvormig geribde trachiet 


902 


lava-banken, die midden tusschen zandmassa’s zijn ingescho- 
ven, op zand rusten en met zand zijn bedekt. (Zie Rawon 
Figuur 5 en 6.) Op sommige plaatsen, waar de bovenste 
zandlaag waarschijnlijk is weggespoeld geworden, vormen deze 
banken de bovenste korst van den kraterrand en der buiten- 
waarls gekeerde helling. 

Ik onderscheidde: 1° eene dieper benedenwaarts liggende laag, 
ongeveer 500 voet beneden den rand, welke eene dikte had van 
30 voet en: 2° eene hooger liggende laag, waarvan de dikte slechts 
de helft bedroeg; zij was op sommige plaatsen met zandlagen 
bedekt; op anderen echter, waar het zand weggespoeld was 
en in de plaats daarvan insnijdingen waren gevormd, kwam 
zij geheel ontbloot te voorschijn en maakte zij de bovenste berg- 
korst uit. 

Een gedeelte der laatstgenoemde laág verhief zich ter regter- 
zijde nevens de plaats, waar wij ons bevonden, namelijk, ne- 
vens de reeds vroeger vermelde kloofvormige insnijding tusschen 
de hooger oprijzende gedeelten van den noordelijken rand. Aan 
de westelijke zijde dezer insnijding was de eene (derhalve de 
oostelijke wand) der lavalaag geheel ontbloot; zij had onge- 
veer eene dikte van 25 voet en daalde onder een gelijken 
hoek van 50°, even als de buitenwaarts gekeerde helling des 
bergs, naar beneden; zij was aan deze (oostelijke) zijde afge- 
broken, d. i. hare voortzetting was verbroken; naar het westen 
echter liep zij allengs spitser (wigvormig) in het zand uit. Zij 
was geheel en al in enkele, onregelmatige prismata, of korte 
zuilen, gespleten, die, zoowel aan de zijwanden als aan het 
naar den krater gekeerde front, als ribben uitstaken en innig 
met elkander verbonden waren. Deze ribben stonden niet 
loodregt op het vlak, gevormd door de laagsgewijze scheiding, 
maar werkelijk in eene verticale rigting, terwijl de gansche 
laag eene helling van 50° naar de buitenwaarts gekeerde zijde 
des bergs had.) De rustende laag was grof zand, met rapilli 
vermengd, hetwelk hoofdzakelijk uit veldspaath- en hornblende- 


1) Deze hoek werd gemeten met een clinometer door Breithaupt vervaardigd. 


903 


deeltjes bestond; dit zand had, ter plaatse waar het met de dek- 
kende laag in aanraking kwam, eenige vastheid verkregen en was, 
ten gevolge van eene onvolledige smelting, tot eene poreuse 
slak geworden, *) doch overigens zoo los, dat ik met een stok 
gaten daarin kon boren en het onder de rots kon wegduwen. 
Deze rotsen waren gevormd uit eene grijze, tamelijk fijnkor- 
relige veldspaath- (trachiet-) lava, die ook hornblende bevatte, 
doch waarin geene blaasruimten werden gevonden. 

Deze bank , die ik later heb beklommen, strekte zich niet 
ver langs de berghelling uit, althans niet in den vorm van 
een zamenhangend geheel; door het loslaten der enkele scherp- 
hoekige en kantige stukken, ging zij weldra allengskens over 
in afzonderlijke blokken, waarvan het grootste gedeelte waar- 
schijnlijk langs de berghelling naar beneden was gerold. Slechts 
eene enkele groote massa verhief zich nog als een eiland aan 
het benedengedeelte der bank; eene tusschenruimte, eene 
kleine kloof, van rondom door loodregte wanden ingesloten, 
scheidde dezelve van de hoofdmassa. 

Niettegenstaande deze lava-bank geheel en al op de oppervlakte 
van den rand ligt, zoo schijnt het echter, dat dezelve niet als een 
product moet beschouwd worden, dat door den vulkaan in den 
laatsten tijd is gevormd. De steenen, welke bijna alle vulkanen 
op Java, in den tegenwoordigentijd, hebben uitgeworpen, schijnen 
eer toe afgerukte brokken te zijn van het reeds bestaande gebergte 
dan wel nieuw gevormde lava; zij onderscheiden zich, wat hare 
hoedanigheid betreft, niet van trachiet. (Augiet-lava , welke zwaar- 
der van gewigt is dan gene, eene grootere hoeveelheid ijzer bevat 
en donkerder kleur heeft, wordt op Java zelden aangetroffen.) 
Verstaat men door lava: gestolde steenmassa’s, gevormd uit zelf- 
standigheden voor korten tijd gesmolten, dan bezit Java in het 
tegenwoordige tijdperk volstrekt geene lava; al hetgeen uit de 
kraters, in een gloeijenden toestand, wordt uitgeworpen, bestaat, 
zonder dat hierop eenige uitzondering wordt waargenomen, uit 
scherphoekige fragmenten. Afzonderlijke, veelal zeer groote 


1) Gefrittet. ” 


304 


glasachtige speldspaath- (riakolith-) kristallen, in eene schijn- 
baar gelijkvormige felsit-grondmassa, welke op de breuk fijnbla- 
derig, splinterig is, komen veelvuldig voor; daarenboven bevatten 
deze gesteenten gewoonlijk hornblende-kristallen, welke echter 
kleiner zijn dan de vorigen, een lang gerekten vorm, met 
scherp geteekende grenslijnen bezitten en immer eene gitzwarte 
kleur hebben; de afwisseling in de verhouding, welke in deze 
kristallen met betrekking tot hun aantal, grootte en groepering 
wordt waargenomen, zoo mede ten opzigte van de verschillende 
kleur der grondmassa, welke veelal witachtig grijs of blaauw- 
achtig grijs is, brengt die oneindige verscheidenheid in de varie- 
teiten dezer trachiet-soort, dezer aloude of oorspronkelijke 
lava, te weeg; slechts somwijlen bevat dezelve nog andere, niet 
tot het wezenlijke zamenstel behoorende zelfstandigheden, als: 
magneetijzer en ijzerkies. Glimmer heb ik slechts enkele malen 
daarin aangetroffen, b. v. in een platvormig stuk trachiet, in 
de nabijheid van Buitenzorg; overigens komt het daarin niet voor; 
somtijds vindt men er olivien en bronziet in. 

Werkelijke augiet-kristallen heb ik slechts eene enkele maal 
in duidelijken, schoonen vorm, namelijk, op den Merapi aange- 
troffen; het waren achtzijdige zuilen , waarvan de meesten Î duim, 
enkelen 5 duim lang, bij 1 duim breed waren. (Zie Hoofdstuk 1, 
bladz. 592 en L. n° 185. (Bat. ne 108.) der verzameling.) 

Twee lava-lagen, geheel en al tusschen losse, uitgeworpene 
massa’s ingeschoven en eenige honderd voet beneden den rand 
des kraters aan den wand zigtbaar, waren op gelijke wijze 
geribd en in langwerpig vierkante stukken (parallelopipeda) 
gespleten als de lava-bank, welke op de oppervlakte is gelegen 
en zoo even door ons is beschouwd geworden; uithoofde van 
de ontoegankelijkheid der plaats, was het ons onmogelijk de- 
zelven naauwkeuriger te onderzoeken. Op enkele plaatsen verdwe- 
nen dezelven uit het oog, — waren zij verbroken, — om elders 
weder duidelijk te voorschijn te treden; ten gevolge van hare 
gelijke dikte en hoogte schenen zij de voortzetting te zijn der 
vroeger vermelde strepen. Hoogstens strekten zij zich over een 
vierde gedeelte van den kringvormigen wand uit, waarop zij 


7 Buluranm 
5 2 


4 


Rawon 
12 
Nd 4ö 
bn 3 pÀ 
ZE Te, Bawon , Figuur 1 
ad . 
: Kukusan " 
5 à Re 
… Ne 
$ 7 ee EEn 


1 \ Ee 10 ; 
7 EN 5 7 ó 
Lente t 
ac | | Kukuea, Pe 
Ct Zn ale Ee Rak Pes En ee, 3 Kd ee N ì 
En A Ben, daf Er ie En er ln RS) Kawah Ljèn 
De AE € 8 } = ze pd EE Eke En , 
Sn ' ee nn | ek 


Lamon, Liguur £ 


ENNE WE 


ae } N | on RENEE pe M algen 
El he | | 5 
RE Dg 


Eel 
aen kr V= | 


EE ig 


VN ne 


905 


zich tusschen zand- en andere, uit losse zelfstandigheden be- 
staande lagen verloren. 

De aanwezigheid van deze primatisch- en loodregt afgedeelde 
lava-lagen, tusschen zandlagen van den kratermuur, bewijst: 

Îo dat de vulkaan, nadat zijne uitwerpselen gedurende lan- 
gen tijd slechts uit zand en rapilli hadden bestaan, bij gelegen- 
heid van enkele uitbarstingen, — welke in een later tijdperk 
hebben plaats gehad , — insgelijks vloeibare, of althans door den 
gloed des vuurs week gewordene lava heeft uitgebraakt ; deze 
lava vloeide op enkele plaatsen over den rand, bedekte het 
zand en vormde, na bekoeld te zijn, gindsche in zuilvormige 
stukken afgedeelde banken. 

2o Deze lava-lagen werden, bij gelegenheid van later plaats 
grijpende uitbarstingen, door nieuwe zandmassa’s overdekt, zoo- 
dat althans de lager liggende het voorkomen heeft van geheel 
tusschen zandmassa’s te zijn ingeschoven geworden. 

5° Daar bijna in alle, ook in de grootste kratermuren op Java, 
zoo als b.v. in dien van den Gèdé, Soembing, Têngger, derge- 
lijke verticaal geribde steenmassa’s worden aangetroffen, welke 
in lagen boven elkander liggen en waarbij tevens wordt waarge- 
nomen, dat zij steeds onder een gelijken hoek als de helling des 
bergs naar de buitenwaarts gekeerde zijde afwaarts dalen, als 
waren zij naar een kegelvormig middenpunt opgeheven gewor- 
den; — daar wijders al deze kratermuur-rotsen op Java in dit 
opzigt overeenkomen, dat zij uit veldspaath-lava bestaan, waarin 
hornblende kristallen in meerdere of mindere mate voorkomen, zoo 
mag daaruit met grond worden opgemaakt: dat de kratermuren 
bij al deze vulkanen op gelijke wijze, van lieverlede, zijn gevormd 
geworden, namelijk, door het overvloeijen en bekoelen van 
lava, welke bij gelegenheid van herhaalde uitbarstingen werd 
uitgebraakt. 

De aanmerkelijke wijdte, welke eenige dezer kraters hebben, 
kan ontstaan zijn ten gevolge van dikwerf herhaalde instortingen 
en afschilferingen der steile kratermuren ; in dezen krater van den 
Rawon toch hebben wij gezien, dat dergelijke afschilferingen, 
waardoor niet slechts de bovenste opening wordt verwijd, maar 


906 


die tevens de hoogte van den ganschen berg doen afnemen , slechts 
al te zeer plaats grijpen; wijders herinner ik den lezer aan het 
inzakken van het noordwestelijke gedeelte van den Goentoer, 
van welks kraterrand, bij gelegenheid eener uitbarsting ‚ een 
stuk ter breedte van verscheidene honderd voet is naar beneden 
geplofd. Verder laat het zich ligtelijk verklaren, dat eene lava- 
hank, waarvan de gansche massa, met meer of ande regelmaat … 
is gespleten en die ten gevolge van de regte hoeken , waaronder 
deze spleten elkander snijden, louter in prismatische stukken is 
afgedeeld, dat dergelijke lava-bank, zeg ik, hoe naauw de ver- 
schillende deelen ook aan elkander mogen sluiten, — het gemak- 
kelijkst in de rigting der bestaande afscheidings-vlakken breken 
zal, en een wand moet vormen, in geval, namelijk, eene dergelijke 
bank in eene dwarsche rigting wordt doorbroken; t) tevens zullen 
dan de enkele stukken van den wand hier woor, daar achter- 
waarts springen, waardoor de gansche breukvlakte een geribd 
aanzien verkrijgt, dat overeenkomt met eene zuilvormige afschei- 
ding, juist zoodanig als wij zulks aan de lava-banken van den 
Rawon hebben opgemerkt. 

Het is vreemd, dat, onder het aantal groote kraters op Java, 
waarvan de bouw, gelijk hier bij den Rawon , over eene verticale 
uitgestrektheid (dikte) van meer dan 2,000 voet uiterst duidelijk 
kan waargenomen worden, geen enkele wordt aangetroffen, 
welke dergelijke loodregte gesteentegangen bezit, gelijk bij den 
Etna (Val del Bove) of bij den Vesuvius (Somma) worden gevon- 
den. Uithoofde dergelijke gangen op Java volstrekt niet voor- 
komen, zoo rijst de vraag: of dit verschijnsel niet in verband 
staat met de armoede aan uitgeworpene lava, welke, ten opzigte 
van de Javasche vulkanen in het algemeen, gedurende het 
nieuwere, geschiedkundige tijdperk wordt opgemerkt? Dat hier 
op den Rawon, rnabij de tegenwoordige oppervlakte des bergs, 
compacte helden — die derhalve van jongeren oorsprong 
zijn, — worden aangetroffen, is inderdaad eene uitzondering op 


*) Hetgeen langzaam en gestadig kan plaats hebben, wanneer. het lava-dek de 
rustende laag, en daardoor zijn wed nd verliest. en het zand er onder weg- 
brokkelt. 


907 


den regel; bij geen enkelen toch der Javasche vuurspuwende 
bergen worden zij aangetroffen. 

Moge al geene gesmoltene lava aan de oppervlakte dezer vuur- 
spuwende bergen zigtbaar zijn, zoo mag hieruit nog in geenen 
deele het beslut worden getrokken, dat een gelijk gebrek aan 
lava in de diepte der vulkanische haarden bestaat; want waar 
de vereischte hittegraad aanwezig is, zullen, zoowel hier als 
elders, Silikaten in gesmolten toestand voorkomen. 

De ware reden schijnt veel eer gezocht te moeten worden in 
dezelfde oorzaak, waaraan het zelden plaats grijpen van hevige 
aardbevingen in dit land moet worden toegeschreven, in een 
land dat toch zoo bijzonder rijk is aan vulkanen en solfatara’s, 
namelijk: in de gemakkelijke wijze, waarop de onderaardsche 
dampen een uitweg vinden, door wijde, bijna nimmer verstopte 
openingen, die, als zoo vele geopende schoorsteenen op eene 
spleet staande, ten getale van vier dozijn van het westen naar 
het oosten worden aangetroffen ! 

Uit dien hoofde worden op Java niet dan plaatselijke, zeer 


Ee eene gt schudding veroorzakende aardbevingen en dat 
erral 


steenen ane te Batavia, welke zich verscheidene verdie- 
pingen hoog verheffen, reeds gedurende twee eeuwen ongedeerd. 

Daar ik, uit vrees voor instortingen, nimmer gedurende een 
geruimen tijd op den kraterrand van den Rawon durfde verwij- 
len, zoo beklom ik denzelven zeer dikwerf en op verschillende 
punten; ik maak mij aan geene overdrijving schuldig, wanneer 
ik verzeker, dat elke nieuwe blik, dien ik in den krater wierp, 
op nieuw een gevoel van angst en verbazing in mij verwekte; 
niet zoo zeer is het de ontzaggelijke grootte‘ en diepte des 
kraters, hoewel hij in dit opzigt alle andere kraters van Java 
overtreft, maar vooral de wijze, waarop die kolossale krater- 


muur uit losse, geen zamenhang bezittende zelfstandigheden is 


gevormd, waardoor eene beklemdheid van gemoed, welke aan 
onizetting grenst, geboren wordt, wanneer men in de onher- 
bergzame kolk nederziet, die bij de eerste aardbeving zou 


kunnen instorten. Nimmer sloeg mij eene dergelijke vrees om het _ 


58 


gevoeld; uit dien hoofde blijven de groote 


bs 
Ë 


908 


hart, terwijl de oceaan zijne baren 50 voet hoog opstuwde en 
ons schip, zuidwaarts van de Kaap de Goede Hoop, dagen lang 
door stormen voortgezweept, over de grondelooze diepte heen 
en weder schommelde. Maar aldaar ontmoette het oog levende 
wezens, die behagen schiepen in het woeste oproer der elemen- 
ten; albatrossen en procellariën vlogen in den storm rond, ter- 
wijl hier daarentegen alles wat leeft door een giftigen adem 
schijnt te zijn verstikt. 

Zelfs het gebruis van dampen, hetwelk in andere kraters 
zulk een schrikkelijk geweld veroorzaakt, laat zich hier-op 
den top des muurs ter naauwernood vernemen. De ligging der 
fumarolen laat zich slechts vermoeden uit de witte dampwolkjes, 
welke uit den bodem van den schrikbarenden krater opstij- 
gen; zij zijn het eenige teeken van leven, van beweging, — 
hoewel ook dit nog tot de onbezielde natuur behoort en van 
onheil zwanger is! — hetwelk men in de reusachtige kra- 
terkolk ontwaart. Duidelijker nog valt de ontzaggelijke diepte 
van den krater des Rawon in het oog, wanneer de navolgende 
gedane metingen met elkander worden vergeleken: 


5 aaf: van den krater-| 

Vulkaan. Hoogste Kraterrand, Kraterbodem, n par. voeten. 
Tangkoeban Praoc. . 6,030 5,230 800 
Saembiag: iu 100 10,348 9,863 485 
ERO ie Ek GEE 9,600 7,350 2,250 


Met uitzondering der insnijdingen tusschen de toppen en de 
naaldvormige spitsen van den rand, welke het afstroomende 
regenwater, door het wegspoelen der zanddeelen tusschen de 
spitsen, heeft doen ontstaan, en waarvan de meesten eene diepte 
van 10 à 20 voet, de diepsten misschien van 50 voet hebben, — 
is de Bostennr aan alle zijden bijna even hoog. Behalve 
eenige punten oostwaarts van ons bivouak gelegen, schenen 
de spitsen aan de zuidwestzijde van den rand het hoogst op 


909 


te rijzen. Slechts op weinige plaatsen is de rand beklimbaar eu 
het rondklauteren over denzelven , waarmede wij het overige van 
den dag doorbragten, ging met zeer veel gevaar vergezeld. 
Bij het klauteren door de kloven heen, gebeurde het van tijd 
tot tijd dat de voet aan de steile zijwanden geen ander steun- 
punt vond, dan enkele steenbrokken, welke voor een gedeelte 
uitde tufmassa, de verharde asch, uitstaken en die zeer ligtelijk 
hadden kunnen losschieten. 

Het beklimmen van den top des Sèmeroe vordert veel minder 
inspanning dan daartoe bij den Rawon wordt vereischt; de zand- 
massa van dezen vulkaan zou waarschijnlijk op gelijke wijze met 
kloven doorgroefd zijn geworden, ware het niet, dat dezelve zich 
boven de zone der eigenlijke regenwolken verhief, en dat de 
reeds ontstane gleuven telkens door nieuwe, uit den krater 
uitgeworpene massa’s werden opgevuld, waardoor de gansche 
kegel op die wijze weder glad werd gemaakt. De hoogte van 
den Sêmeroe is 11,480 voet, die van den Rawon gemiddeld 
slechts 9,550 voet, waarbij echter nog ongeveer 50 voet moet 
gevoegd worden voor den afstand, waarop onze barometer 
beneden den kraterrand was opgehangen. 

Even natuurlijk als de dorheid van den Sèmeroe zich uit de 
voortdurend vernieuwde uitbarstingen van zand laat verklaren, 
zoo raadselachtig is het volslagen gemis aan plantengroei op 
den top van den Rawon, welks buitenhellingen aan deszelfs 
bovenste gedeelte, tot op 2,000 voet beneden den rand, even 
kaal en van plantenbekleedsel ontbloot zijn als zijn woeste 
krater. Geen grasscheut, geen mosplantje, geen thallus van 
jonge lichenen kon men bespeuren en, hetgeen zonderling mogt 
heeten, juist op die hoogte, alwaar, naar de door mij gedane 
hoekmetingen, de kraterbodem moest liggen, hielden de wouden 
op. De lezer herinnere zich, hoe op den Kawi de wanden aan 
zijne buitenwaarts gekeerde hellingen insgelijks ophouden ter 
plaatse, waar aan de binnenwaarts gekeerde zijde de Oro-vlakte, 
de oude kraterbodem, gelegen is. In Rawon Figuur 7 wordt 
hij in zijne ware verhouding afgebeeld. Men zou derhalve vier 
Egyptische piramiden, elk ter hoogte van 450 voet, in zijnen krater 


910 


op elkander kunnen stapelen, zonder dat de spits boven den 
rand zigtbaar zou zijn. 

Niets echter is bekend omtrent uitbarstingen van dezen 
vulkaan, welke gedurende den geschiedkundigen tijd zouden 
hebben plaats gehad; de wegspoelende kracht van het neder- 
stroomende water alleen kan deze kaalheid niet hebben veroor- 
zaakt. Men zou derhalve bijna geneigd zijn tot het gevoelen 
over te hellen, dat van tijd tot tijd uitbarstingen uit den 
vulkaan plaats hebben, welke, uithoofde niemand in de nabij- 
heid des bergs woont, niet worden waargenomen; dit kan vooral 
het geval zijn, na 12 ure, wanneer, gelijk bijna dagelijks op 
Java plaats heeft, eene bijna onafgebrokene wolkenlaag in de 
zonen van 4 à 6,000 voet im den dampkring hangt. 

Behalve de zoo even vermelde, tot een geheel verbondene lagen 
van trachiet-lava, vonden wij geene andere rotsen op den Rawon 
dan steenfragmenten, die zeer verschillend van grootte waren; 
wij troffen er afwisselend aan ter grootte van een paar duim tot 
de grootte van ò voet; zij hadden eene onregelmatige, scherphoe- 
kige gedaante en werden deels in de hard gewordene, heldergrijze 
asch vermengd, deels door het regenwater uit dien deeg losge- 
spoeld aan de oppervlakte verstrooid in het rond gevonden; de 
meesten echter werden wij op den bodem der spleten gewaar. 
Grootendeels bestonden zij uit zeer vaste, heldergrijs gekleurde 
trachiet-lava, overeenkomende met die, welke wij op den Sêmeroe 
hebben aangetroffen; anderen waren basaltachtige, van gewigt 
zeer zware lava, in meerdere of mindere mate verslakt en poreus; 
velen waren verweerd, Bat. n° 92, L. n° 282 (Bat. no 95.), 
Bat. n° 94, Bat. no 95; — wijders troffen wij alhier volkomen 
puimsteenachtige slakken aan. L. ne 285 (Bat. ne 96.) en steen- 
brokken, welke door de werking van zwaveligzure dampen in 
eene zeer losse, buitengemeen ligte massa waren overgegaan 
L. ne 284 (Bat. n° 97.) De kleur dezer laatste soort was meer of 
minder melk- of geelachtig wit; waarschijnlijk is het kleiaarde, 
met reeds endnde ne: 1) waardoor de horizontale bodem 


’) Welke onder anderen als Bisulphas aluminae, als vederalain, in den krater van 
den Wajang en in de têlaga (meer) Lêri in eene zeer groote hoeveelheid voorkomt. 


\ 


911 


des kraters, benevens vele deelen van den kratermuur huune 
witachtig grijze kleur verkrijgen. 

Hoewel voortdurend wolkennevelen over onze hoofden togen 
en het wolkendak een aaneengeschakeld geheel vormde, zoo 
werden wij echter door het weder in zoo verre begunstigd, dat 
geen regen op ons nederstroomde, want ligtelijk zou hij ons, 


op dezen aschbodem, die spoedig loslaat, met alles wat wij bij 


ons hadden, bergafwaarts hebben gespoeld. Slechts des avonds 
vielen enkele droppels, waarop de schitterende sterren ons 
verder een helderen nacht voorspelden. 

Nadat onze kok ons een welvoorzienen disch had toebereid, 
bragten wij een allezins dragelijken nacht door, dewijl ons 
leger niets te wenschen overliet; eenige onzer bedienden had- 
den, met behulp van spitse stokken, ter zijde van de kleine 
kloof, holen in de asch gegraven en beweerden, dat zij, i 
deze kunstmatig gevormde grotten, een regt aangenaam, voor 
den wind beschut nachtverblijf vonden. Wij gaven aan deze 
arme duivels eenigen brandewijn, mantels, wollen dekens, en 
hetgeen zij verder verlangden, waarna wij ons in de armen 
des slaaps wierpen. Ik was echter minder gelukkig dan mijn 
reisgenoot Bosch, die weldra insliep; ik moet bekennen, dat 
ik, die zoo menige rustige nacht in andere kraters, zoo als, 
b. v. in den krater van den Merapi had doorgebragt, dezen 
keer den slaap niet vatten kon. Deze berg, in Europa zelfs bij 
name niet bekend, wekte bij mij zulk een onaangenaam, wan- 
trouwend gevoel op (dewijl de oorzaak der zitbare ver- 
schijnselen voor mij niet duidelijk was), — de raadselachtige 
dorheid der buitenhellingen, zonder dat uitbarstingen hadden 
plaats gegrepen! de menigte sporen van aardstortingen, welke 
zich vertoonden, — doch stil, zonder dat eenig geluid werd 
vernomen, ging de nacht voorbij. 


Waarschijnlijk is het, dat de gehalte aan kali door de zwaveligzure dampen uit den 
veldspaath, — digte Er (felsit) en riakoliet, — is | geworden en 
dat Beihai kali in de wateren en in den modder voorhanden is. 

Latere aanmerking. — Deze zelfstandigheid is door A. Waitz zr gevonden 
in het water van het meer Idjèn en van de tègala Bodas. (Zie Jjèn. 


912 


Ín den vroegen morgen van den 12' October hield ik mij 
met het krieken van den dageraad (het minimum der temperatuur 
was + 4, 5° Réaum.) reeds bezig met het stellen mijner insteu- 
menten, ten einde zooveel mogelijk partij te trekken van de 
helderheid des dampkrings; ik waagde het mijn theodoliet op 
een der hoogste toppen van den rand te stellen en reeds vóór 
het mij mogelijk was de verdeeling op de schaal te onderscheiden, 
had ik den kijker reeds naar den Sèmeroe gerigt. Het gansche 
wijd uitgestrekte land lag verborgen onder een sneeuwwit wol- 
kendak, hetwelk eene golfvormig-oneffene oppervlakte bezat, 
welke in duizenden van kleine bollen oprees; slechts de toppen 
der hoogste bergen verhieven zich boven hetzelve. Weldra scheen 
het ook dezen bergtop te zullen omhullen, en tegen het opgaan 
der zon snel hooger te stijgen. De Sèmeroe, de Ajang, de Idjèn, 
benevens de nabij gelegene Koekoesan waren het, die boven het 
wolkenmeer uitstaken. De voorgebergtetop of de tweelingsberg 
van den Rawon, welke zich met dezen laatsten verbindt door 
middel van een tusschenzadel, ter hoogte van nagenoeg 7,000 
voet, en welke geheel met wouden bedekt is, wordt door de 
Javanen: goenoeng Koekoesan geheeten; hij lag in het noordoosten 
van den Rawon. Zijn schedel, welke ongeveer 700 voet lager 
was dan de top van dezen berg, en derhalve eene hoogte van 
8,900 voet scheen te bereiken, werd gevormd door eene nok L 
welke een halven kring vormde; deze nok stond met het geopende 
gedeelte naar het noordwesten, en verlengde zich in deze rigting 
in eene kldof, welke langs de helling benedenwaarts liep. Waar- 
schijnlijk is het, dat ook deze Koekoesan, vanwaar een langen 
bergrug, goenoeng Kèndêng, eerst naar het noordoosten en 
vervolgens naar het oosten, tot aan den westelijken voet van 
den Idjèn voorloopt, eenmaal een krater bezat. 

Nadat wij nog een enkelen blik in de vreesselijke kraterkolk 
van den Rawon hadden geworpen, verlieten wij ten “ijs ure 
dit gevaarvolle oord. Ten 8 ure bereikten wij pondok Soemoer , 
ten ijs ure Ardipoeri, ten 2 ure trokken wij voorbij Pakisan 
en kwamen ten 5, ure weder te Bondowoso terug. 

Behalve het meer, dat in den krater van den Rawon ligt, 


915 


schijnt ook de gansche bodem, rondom het meer gelegen, uit 
opgeloste, weeke, modderachtige zelfstandigheden te bestaan ; 
de hoeveelheid regenwater, welke in dezen wijden ketel te 
zamenloopt, kan niet gering zijn. De werkzaamste fumarolen, 
waaruit, behalve waterdamp, stellig zwaveligzure dampen 
opstegen, lagen in de nabijheid van den voet des zuidelijken 
kratermuurs; stijgt nu het water in dit meer, dan worden 
deze fumarolen daarmede bedekt, het water moet derhalve met 
zwavelzuur worden bezwangerd, welke niet vrij kan blijven, 
wanneer de modder van het troebele water hoofdzakelijk uit 
kleiaarde bestaat. Het is duidelijk, dat de eerstvolgende uitbar- 
sting, welke zal plaats grijpen, zoodra eene voldoende hoeveel- 
heid dampen ontwikkeld is om den kraterbodem te doen bersten 
en geheel of gedeeltelijk tot aan den bovensten rand op te 
heffen of op te slingeren, voor het grootste gedeelte althans in 
het begin der eruptie uit modder- en waterstroomen zal bestaan. 
Uit dergelijke modderstroomen, waarbij zich zonder twijfel de 
asch voegde, welke, in droogen toestand door den krater 
werd uitgeworpen, en die vervolgens, met het water der gecon- 
denseerde dampen vermengd, tot slijk overging, zijn ongetwij- 
feld de lichtkleurige tufmassa’s gevormd, welke de buitenwaarts 
gekeerde hellingen van den Rawon, op enkele plaatsen ter dikte 
van 150 voet bedekken, Werd nu van eene dergelijke uitbarsting 
(in geval zij sterk genoeg was om eenige koffijtuinen te vernielen) 
in de Javasche Courant melding gemaakt en kwam door een 
bijzonder toeval een nummer daarvan, hetzij naar Duitschland of 
naar Frankrijk, dan zou men in alle dagbladen dier landen het 
volgende berigt geplaatst zien: «Op Java heeft weder eene 
«schrikkelijke water- en modderuitbarsting, uit een grooten 
«vulkaan, plaats gehad, welke overeenkomt met die, welke 
vin 1817 uit den Idjèn en uit den Galoenggoeng, in 1822, 
plaats greep. Het schijnt derhalve, dat de hoeveelheid mod- 
«der onuitputtelijk is, welke uit den diepsten schoot der aarde 
«door deze merkwaardigste soort der vuurspuwende bergen 
«vopwelt, door vulkanen, welke, naar hunnen aard, geheel en 
cal afwijken van de overige vulkanen, die ons bekend zijn 


014 


«geworden !» Hieraan zou men geloof hechten, zonder te we- 
ten, dat deze modder, dit met zwavelzure kali en zwavelzure 
klei (aluin, doch geenzins met vrij zwavelzuur) bezwangerde 
water een verschijnsel is, hetwelk ontstaat aan de oppervlakte 
des bodems, en voortgebragt wordt door meteorologische 
oorzaken en door de gedaante des kraters, — hetwelk geene 
andere beteekenis heeft dan de watervloeden, ten gevolge van 
het smelten van het sneeuwbedeksel, afgestroomd van die vul- 
kanen, welke zich boven de sneeuwgrens verheffen, (in beide 
gevallen is het atmospherisch water, dat niet door het bin- 
nenste der aarde is heengestroomd), en zonder te vermoeden 
dat deze vulkanen , wat hunne innerlijke hoedanigheid betreft, 
in geenen deele verschillen van die, waaruit bandvormige lava 
stroomt. (Zie hierover vroeger: Galoenggoeng, Kêloet e. a.) 

Wat den inwendigen bouw, de wijze van zamenstelling der 
vulkanen betreft, d. í. der schoorsteenen, welke den bovensten 
uitgang van de kanalen der vulkanische haarden omkransen, 
het schijnt, dat er op Java wier verschillende soorten t) wor- 
den aangetroffen : 

jo Valkanen, geheel en al wit trachiet bestaande, welke, 
bij hunne wording, in een gloeùend taaijen toestand ver- 
keerden en als het ware in ééns werden afgegoten, toen de 
trachiet rondom die opening tot op de, tegenwoordige hoogte der 
vulkanen opwelde en vervolgens bekoelde; uit deze vulkanen 
hadden later of geene, of slechts uitbarstngen van gas en damp 
plaats, waarbij slechts losse stoffen, zoo als: asch, zand, steen- 
gruis mede werden uitgeworpen en de kegel niet merkbaar 
werd opgehoogd. De trachiet-massa’s, waaruit de ringmuren 
dezer groote kraters tot aan hunnen hoogsten rand bestaan, 
kunnen niet van lieverlede gevormd zijn geworden door ophoo- 
ping van enkele lava-stroomen; zij zijn, wel is waar, in banken 
afgedeeld, maar deze hebben dikwijls eene dikte van 50 à 100 
voet; verre van wigvormig uit te loopen, zoo vormen zij aan- 


1) Men vergelijke hiermede de (in hoofdstuk 1. bl. 307 enz.) opgegevene ver- 
scheidenheid der vulkanen, naar gelang van de verschillende gesteldheid hunner 
zij ribben (ten gevolge van het al dan niet ondergaan van latere verwoestingen). 


915 


één verbondene, kringvormige lagen (strata) rondom den krater. 
Het ontstaan dezer verschillende banken moet men derhalve 
beschouwen als te zijn geschied, bij de bekoeling van het 
gesteente, ten gevolge van afzonderingskrachten, welke de 
trachiet eigendommelijk bezit, even zeer als zulks het geval 
is met de verticale spleten, waardoor deze banken wederom 
in prismatische stukken zijn afgedeeld geworden. Deze vulka- 
nen, welke geene andere dan primitive lava-stroomen hebben , 
worden zeer zelden aangetroffen; t) tot die soort behooren 
b. v. de Soembing en de Tèngger. 

2e Vulkanen, welke slechts gedeeltelijk, — voor een derde 
gedeelte, de helft of twee derde gedeelte van hunne hoogte 
en hunnen omvang, — op die wijze, bij het eerste opwellen 
van het gesteente, werden gevormd, die echter later nog eene 
lange reeks van uitbarstingen hebben ondergaan en zich op de 
reeds bestaande grondslagen van primitiven trachiet ook later 
nog, behalve door losse uitwerpselen, door lava-stroomen voort- 
durend hebben opgehoogd. Tot deze soort behoort het grootste 
aantal vulkanen op Java; in het tweede tijdperk hunner werk- 
zaamheid braakten zij lava-stroomen uit, welke hoofdzakelijk 
van trachitischen, zelden van basaltischen aard zijn en veel 
overeenkomst hebben met de primitive lava; in het derde tijd- 
perk hunner werkzaamheid, hetwelk nog heden voortduurt, 
werpen zij slechts asch, zand en lava-fragmenten uit, welke in 
een roodgloeijenden toestand uit den krater worden gebraakt, 
maar scherphoekig zijn, volkomen met de vroegere soorten 
overeenkomen en geheel en al het voorkomen bezitten van 
losgereten stukken van het kerngesteente des vulkaans te zijn. 

50 Vulkanen, welke uit niets anders werden gevormd dan uitge- 
worpene stoffen, bij afzonderlijke uitbarstingen, en die langza- 
merhand rondom de opening, door lava-fragmenten, door zand 


en asch opgehoopt werden. Hoe veelvuldig eruptie-kegels op _ 


dergelijke wijze in kraters worden gevormd, zoo wordt er 

*) Primitive lava-stroomen, met betrekking tot den vulkaan, welke door de 
eerste, oudste uitbarsting zijn gevormd, die, namelijk, welke den vuurspuwenden 
berg deed oprijzen. 


Ld 


916 


waarschijnlijk slechts cen enkele vulkaan op Java aangetroffen, 
welke op deze laatste wijze is ontstaan en aan de zijdelingsche 
helling eener bergketen is uitgebroken, namelijk, de goenoeng 
Goentoer; hij is als het ware een eruptie-kegel zonder vulkaan 
(d. ì. zonder een primitiven ringmuur), en waarschijnlijk de 
jongste vuurberg op het gansche eiland. 

4o Kraters zonder kegel, met andere woorden: vlakke vul- 
kanen, zonder opgehoogden rand aan de opening, waaruit, 
hoewel menigwerf met groote kracht en in groote hoeveelheid, 
dampen, maar ook niets anders dan dampen en gassen op- 
stijgen. Deze zijn nu eens aan hellingen van bergen, elders 
in geheel vlakke streken van bergketenen doorgebroken ; deze 
hebben het daarop rustend rotsachtig bedeksel vanéén doen 
springen, de hoekige brokstukken in het rond geslingerd en 
niets. anders uitgebraakt dan dampen en gassen, zonder vaste 
ligchamen uit te werpen en zonder een berg te vormen. Tot 
dergelijke kraters (explosie-kraters), waaronder zeer werkza- 
men worden gevonden en die, zoo lang dezelven bekend zijn, 
voortdurend eene zeer groote hoeveelheid water- en zwaveligzure 
dampen deden uitstroomen, steenen deden vergaan, en zwavel 
en aluin vormden, behooren, b. v. de krater tusschen den Salak 
en den Perwakti, de Wajang, de kawah Manoek , de kawah 
Kiamis en eenige anderen in het Diëng- en in het Ajang-ge- 
bergte gelegen. Men mag dezelven beschouwen als zijspleten 
van nabij gelegene vulkanen, waarvan zij, nadat het groote 
(midden-) kanaal is verstopt geraakt, de eenige uitweg voor de 
opstijgende dampen zijn geworden. Echter liggen sommigen op 
een afstand van 2 à 5 geographische mijlen van den naasten 
krater verwijderd, zoo als b. v. de kawah Tjiwidei, welke als 
een werkelijke explosie-krater door zandsteenbanken, tot de 
_ tertiaire formatie behoorende, is doorgebroken. (Zie hoofdstuk 

1, bladz. 64, enz.) 

Zoo ziet men, dat de natuur ook bij het vormen van vulkanen 
niet slechts gesmoltene massa’s opheft, niet slechts losse stoffen 
op hoopt, maar met veelvuldige afwisseling te werk gaat. 


TWAALFDE SCHETS. 
VULKAAN 42: RINGG IT. +# 
Br. 747’. — L. 115°451/5'. — H. ? 5,000’. 
zesiDer Philasopki et weide an: nicht we; Bilae 


«Da liegt der Fels, man muss ihn liegen lassen ‚n — — 


(Görur.) 


Soembêr waroe, den 43ten October. 


Vroeg im _den morgen van den 43t= October zat een oud 
bekende, een onvergelijkbaar voorbeeld van onverstoorbare ge- 
moedsrust weder op den bok en het rijtuig stond aangespannen 
voor den pasanggrahan; zeker is het, al had ik nog een uur 
lang op mij laten wachten, dat noch koetsier, noch paar- 
den, die rustig de koppen lieten hangen, het geringste teeken 
van ongeduld zouden gegeven hebben. Met mij was zulks echter 
niet het geval, want na met haast mijne koffij te hebben ge- 
bruikt, sprong ik in het rijtuig. 

In snellen rid reden wij van den pasanggrahan naar het lager 
liggende terrein benedenwaarts, over de brug van den Sampéjan, 
en vervolgens in eene oost-noordoestelijke rigting door de vlakte; 
ten 7i/s ure bereikten wij het eerste en ten Sijs ure het tweede 
poststation, alwaar de bruinkleurige, humusrijke kleibodem van 
Bondowoso in een fijnen, stoffigen zandgrond begint over te 
gaan, waaruit hier en elders eene menigte steenbrokken en rol- 
steenen uitsteken; ten 82/4 ure kwamen wij op de Aloen-plaats 
van Pradjakan aan. Alhier staat aan de noordwestelijke zijde 
der Aloen-plaats, op den regter- (hier den zuidoostelijken) 
oever der kali Sampéjan, een nette, goed ingerigte pasanggra- 
han; van dit gebouw voert, van de achtergalerij, een breede 
trap 50 voet diep naar beneden tot aan de bedding der kali, 


918 


welke haren loop alhier in eene noordoostelijke rigting al kron- 
kelend door het land voortzet. 

Aan gene zijde der beek stijgt het terrein in eene west-noord- 
westelijke en noordwestelijke rigting in zacht glooijende heuvelen 
opwaarts, naar een lang uitgestrekten, lagen bergrug, welke een 
tamelijk regten kam bezit; deze bergrug is niets anders dan 
de voortzetting, het oostelijke gedeelte van den halfkringvor- 
migen goenoeng Ranoe, welke echter alhier, namelijk , de lin- 
ker (zuidoostelijke) helft: goenoeng Koekoesan en de regter- 
(noordoostelijke) helft, — die, als het uiteinde van den kam, 
naar het noordoosten afdaalt, — goenoeng Pradjakan genoemd 
wordt. Achter dezen bergrug, welke tamelijk dor en van alle 
boomgewas verstoken is, stijgen in het noorden 60 tot 65° 
ten westen van den passanggrahan de toppen van den eigen- 
lijken Ringgit opwaarts, aan welken berg hier insgelijks den 
naam van goenoeng Agoeng wordt gegeven. 

Van deze plaats, van waar men het gebergte op de gemak- 
kelijkste wijze kan beklimmen, is men het best in de gele- 
genheid om over de ligging van den Ranoe en van den Ringgit, 
ten opzigte van elkander en van het tusschenland, dat deze 
beide bergen verbindt, te oordeelen; want, volgens het zeggen 
der Javanen, liggen nog eenige dorpen (desa Ratikoesi, 
Soekamoekti, Wonowojo) achter den bergrug, welke hier voor 
ons ligt, en waarnaar bij gevolg kleine toepaden van hier 
moeten heenvoeren. Voor dezen keer moest ik mij echter 
vergenoegen met een uitstapje naar den Sampéjan, waar- 
van de uitkomsten later in het algemeene overzigt zullen 
medegedeeld worden; van daar vervolgde ik mijne reis in eene 
noordoostelijke rigting, na een versch voorspan te hebben be- 
komen. 

Aan gene zijde van Pradjakan wordt de vroeger breede 
vlakte tot eene vallei, welke zich in een bogtigen loop heen- 
wendt tusschen heuvelen, door geen plantengroei gesierd; de 
weg, welke over den bodem der vallei loopt, werd voortdurend 
zandiger; een diep spoor lieten de wielen in de fijne, heldergrijze 
asch na ;_ de paarden, die het rijtuig niet dan met groote moeite 


919 


konden voortslepen, hijgden en dikke stofwolken omhulden ons. 
Zonder tegenspoed echter legden wij den weg af over dit dorre 
zandterrein, alwaar de hitte haren hoogsten graad bereikte, 
en kwamen wij ten 101/, ure te Sitoebondo aan; tegenover 
de eenzaam liggende woning van den Controleur liep de door 
ons gevolgde binnenweg, onder een regten hoek, op den grooten 
weg aan, welke in de rigting der kust, dat is, van het westen 
naar het oosten voortging. 

Hier ontwaarde de blik bijna niets anders dan zandvlakten, 
welke, geheel dor of slechts bedekt met schraal opgegroeide 
planten, door de zon bijna gloeijend verhit waren; deze vlak- 
ten omringden de eenzame, onbeschaduwde woning des CGon- 
troleurs, terwijl het poststation en de verstrooid staande hutten 
van het dorp veel koeler onder den lommer van enkele vrucht- 
boomen waren gelegen. Wij bekwamen te dezer plaatse een versch 
voorspan en volgden den grooten weg, welke hier op een af- 
stand van eenige mijlen van het strand is verwijderd, verder op 
in de rigting van het oosten; weldra echter bleven wij in het 
zand steken en hadden 4'/> uur noodig (van 101/» tot 12 ure) 
om het eerste poststation in het dorp Kabongan te bereiken. 
In plaats dat men op deze wegen, welke door los, beweegbaar 
zand heenloopen, waar men de beste en sterkste paarden noo- 
dig heeft, die mderdaad zou aantreffen, vindt men hier, helaas! 
de magersten en de slechtsten; hierbij kwam nog, dat de loo- 
pers, die de paarden gewoonlijk mennen en aansporen, bijna 
niets konden uitrigten; het zand was zoo gloeijend heet, dat zij 
de hitte aan hunne bloote voeten niet lang konden uithou- 
den, maar al trippelend of huppelend op den weg stonden als 
hadden zij den St. Veits dans; naauwelijks hadden zij de paarden 
zoo ter loops een zweepslag gegeven, of zij liepen terstond 
weder naar den kant van den rijweg, alwaar enkele boompjes 
stonden, wier schaduwen, hoe gering ook, de hitte des bodems 
eenigzins temperden. (Hier zagen wij wederom de blijken van 
de verregaande onverschilligheid: der Javanen; in plaats toch 
dat zij zich voetzolen van hout of buffelleder zouden maken, 
vinden zij het veel gemakkelijker m hunne hutten te blijven, 


Se 


320 


tot dat de verhitte bodem in zoo verre bekoeld is, dat zij dien 
weder betreden kunnen.) De thermometer, een halve duim 
diep in het zand gestoken, steeg tot 65 à 70° Réaum. en in de 
schaduw der boompjes tot 55 à 60° Réaum.:; dit was ten Le BJA 
ure; onder het geboomte had de dampkring, 4 voet boven den 
beganen grond, een warmtegraad van 55,5° Raum. 

Langzaam zetteden wij derhalve de reis voort; den afstand der 
vier overige poststations, van Kabongan oostwaarts tot aan Soem- 
bèr waroe, leiden wij echter binnen 21}, uren af. Gedurende den 
ganschen togt kregen wij het zeestrand niet in het oog; den 
bergrug daarentegen, die met een regten zoom van den Koe- 
koesan oostwaarts voortloopt, hadden wij aan onze regterhand 
steeds binnen het bereik van het gezigt. Tusschen den voet 
van dezen bergrug en de kust lag de smalle vlakte ingesloten, 
door welke onze weg liep, en wier zandbodem naar het oosten 
heen eenigzins vaster werd. Hier is het dan ook, dat een 
groot gedeelte der vlakte met sawa’s bedekt is en vele nette 
dorpen, dat wil zeggen, bosschen van vruchtboomen en 
Palmen 1), hier en daar in dezelve verstrooid ‚ worden aange- 
troffen; zij zijn het, welke den eenigen tooi aan deze overi- 
gens dorre vlakte bijzetten. In een dezer dorpen ligt het vierde 
poststation Asam bagoes, dat ongeveer 5 palen van Soembêr 
waroe, in eene westelijke rigting, verwijderd is. Alvorens wij 
dit dorp bereikten, gingen wij, omtrent middenwegs tusschen 
Asam bagoes en het derde poststation Kali tikoes, over de beek 
van gelijken naam (Tikoes); zijn bed, hetwelk een smal kanaal 
ter diepte van 1 voet vormde, waarin vele kleine rolsteenen 
werden aangetroffen, stond thans geheel en al droog. Idjèn 
Figuur 4 stelt voor den zuidelijken bergrug, «goenoeng Kên- 
dêng» der Javanen, gelijk hij zich vertoont aan den beschou- 
wer, die in het poststation Asam bagoes is geplaatst. lij heeft 
al het voorkomen van den rand van een plateau en is slechts 
op eene plaats, in het zuiden 401/» tot 421° ten westen van 
*) Want niets anders dan deze boomen en geene hutten ‚ zijn op eenigen afstand 
zigtbaar. 


921 


hier, door eene kloof doorbroken, waardoor de vermaarde 
zoogenaamde zure beek, banjoe Paït, uit den krater van den 
Idjèn stroomt. Weldra trokken wij, omtrent halfweg tus- 
schen Asam bagoes en Soembêr waroe, over deze banjoe Paït, 
die insgelijks kali Poetih wordt geheeten. Het was door deze 
kali, dat, bij gelegenheid der uitbarsting van den Idjèn, welke 
in 1817 plaats greep, zich die verbazend groote waterstroo- 
men ontlastten, die, na het vlakke land overstroomd te heb- 
ben, zich door de kali Tikoes, waarin de Paït uitloopt, in zee 
stortten. 

Gelijk de zoo evengenoemde kali vormde zij eene kloof, 
welke eene diepte van 10 voet had, geheel en al droog stond 
en wier beddimg met kleine vulkanische rolsteenen bedekt was. 
Ik deed onderzoek bij de Javanen naar de hoedanigheid van 
het water dier kali, dat door Horsfield en Leschenault wordt 
beschreven als uit verdund zwavelzuur te bestaan; zij ver- 
haalden mij, dat hetzelve, met uitzondering van die tijden, 
waarop uitbarstingen plaats grijpen, slechts in het bovenste 
gedeelte der beek, dat het naast aan den krater ligt, zuur is 
en dat haar water gebezigd wordt tot het besproeijen van sawa’s, 
hetwelk tot dat einde geheel en al wordt afgeleid. 

Kreupelachtige, door de bijl nog gespaard geblevene Acacia- 
bosschen bedekten den dorren, zandigen tufbodem (bij de Ja- 
vanen bekend onder den naam van padas), waarover mijn weg 
naar Soembèêr waroe liep, welke plaats ik ten 21/, ure bereikte; 
hier houdt de strandvlakte, in zoo verre zij bewoond is, op 
en vangen de dorre, van alle menschelijk verkeer verstokene 
wouden aan, welke den goenoeng Boeloeran omringen. Als 
laatste hoekpilaar van het noorderstrand verheft deze berg 
zijnen breeden schedel in het zuiden 50° ten oosten van het 
dorp, terwijl zijn voet, die zich ver uitstrekt, beoosten die 
plaats, tot aan de zeekust reikt. Hier houdt de aschbodem, 
welken wij tot hiertoe aantroffen, eensklaps op en vangt het 
met lava-puinbrokken bedekte terrein van den goenoeng Boc- 
loeran aan, Daar er aan geen voortzetten van onzen togt te 
denken viel, namen wij ons verblijf in het hôtel van Soem- 


922 


bèr waroe (eene bamboeshut); in de binnenzaal was een bevel 
aangeplakt, waarbij ieder reiziger werd gelast daags aan den 
waard, dat is het dorpshoofd, 5 gulden te betalen, onverschillig 
of men eene goede, dan wel eene slechte tafel had. Klagten 
mogten hiertegen niet worden ingebragt. Daar er echter geen 
plan bestond om de gezondheid der reizigers te schaden, zoo 
was het dezen vergund het eten te laten staan, in geval het 
niet deugde. (Mijn middageten bestond uit: rijst, een hard 
gekookt ei, de pooten van een paar kippen, den staart van een 
visch, geroosterde witte mieren (Termiten), spaansche peper, 
benevens zoo veel hardgebakkene buffelhuid als ik verlangde. 
_ Op een geringen afstand van den pasanggrahan, ongeveer 
500 voet benoorden het gebouw, verheft zich het terrein 
tot een breed-convexen heuvel, welke echter niet hoog genoeg 
oprijst om een vrij uitzigt tot aan de zeekust te verschaffen; 
tot aan die kust strekt zich eene verbazende wildernis van 
laaggroeijend woudgeboomte uit, waarin vele Acacia’ worden 
aangetroffen. 

Daarentegen geniet men van hier een vrij uitzigt op den 
Ringgit in het westen, op den Boeloeran in het zuidoosten A 
wijders in het zuiden op den Idjèn, den Rawon, zoo mede op 
den langen bergrug, welke beide laatsten vereenigt. Het oog 
des beschouwers weidt van hier, tot aan den voet van laatstge- 
noemden bergrug, over de vlakte, welke bijna in hare gansche 
uitgestrektheid met wouden is bedekt; in haar oostelijkste 
gedeelte is dit dorpje, hetwelk vóór ongeveer een twintigtal 
jaren is gesticht geworden, het laatste door menschen bewoonde 
oord. (Men vergelijke het profiel van het zuidelijke gebergte 
1djèn Figuur 2 en van den naderbij gelegenen goenoeng Boe- 
loeran Figuur 2.) Vóór dien tijd was de gansche vlakte, ten 
oosten van Sitoebòndo, met één onafgebroken woud bedekt en 
de toegang tot Banjoewangi met veel grooter zwarigheden ver- 
bonden dan tegenwoordig het geval is. | 

Deze heuvel heeft ongeveer eene hoogte van 55 voet; hij 

bestaat. uit eene ophooping van heldergrijs, fijn zand, dat tot 
een dergelijke tuf (padas) is verhard als wij vroeger zagen, en 


923 


ten duidelijkste van vulkanischen oorsprong is, dat wil zeggen, 
als vulkanische asch werd uitgeworpen; deze heuvel maakt een 
gedeelte uit van eene lange heuvelrij, welke als een duinachtig 
bolwerk tusschen het binnenwaarts gelegene en het naar de 
buitenzijde, dat is, naar het strand gekeerde gedeelte der vlakte 
heenloopt; deze heuvelketen is van het westen naar het oosten 
gerigt, derhalve loopt zij evenwijdig met het strand ; misschien 
heeft zij in vroegeren tijd het strand gevormd. 

Eene schrale woudvegetatie, welke voornamelijk uit stekelige 
Acacia’s bestaat, bedekt dezen dorren, drovgen bodem, welke, 
bij helder weder, door de zonnestralen een hoogen graad van 
hitte verkrijgt. 

Alvorens ik mijne reis verder voortzet, zij het mij vergund 
mijne opmerkingen over den goenoeng Ringgit en de naast- 
bij gelegene omstreken, welke wij zoo even doorkruisd hebben, 
tot één geheel te vereenigen. 


De afdeeling Bondowoso. 

Deze afdeeling vormt eene vlak-trogvormige vallei, eene ‚n 
het westen naar het oosten zacht uitgeholde cultuur-vlakte, 
welke hare grootste hoogte bereikt aan de zuidelijke grens, 
ter plaatse waar de voet der gebergten Ajang en Rawon tot 
een vlakken zadel zamenloopt; gelijk wij reeds vroeger hebben 
gezien, kan dêze tusschenzadel, ter plaatse waar zich het. pas- 
punt bevindt, niet hooger dan 900 voet boven de oppervlakte 
der zee gelegen zijn. Van daar daalt de vlakte, tusschen den 
voet van den Ajang ten westen en dien van den Rawon en zijn 
naar het noorden verlengd gedeelte ten oosten, met eene 
zachte glooijing naar het noorden heen, tot in de streek waarin 
desa Bondowoso ligt; de hoogte van dat gedeelte der vlakte, 

nabij den pasanggrahan der laatstgenoemde plaats, derhalve 

in de nabijheid van den voet van het noordoostelijkste gedeelte 

des Ajang, d. í. van den goenoeng Saïng, is 845 voet, terwijl 

de hoogte van het middengedeelte der vlakte, aaide de 

hoofdbeek kali Sämpéjan stroomt, nog slechts 750 voet bedraagt. 

Uithoofde de dwarsloopende bergrug, goenoeng Ranoe, — welks 
59 


924 


kam regtstreeks in het noorden tot in het noorden 58° ten oosten 
wordt gezien, — benevens de tusschenzadel, welke den Ranoe 
met het noordoostelijke uiteinde van den Ajang vereenigt, de 
vlakte verhinderen zich verder naar het noorden uit te breiden, 
gelijk zulks naar het noordwesten het geval is, zoo wendt zij 
zich, met eene zachte glooijmg naar het noordoosten heen; 
zij strekt zich van Bondowoso, in de rigting van het noord- 
oosten en van het oosten, uit als eene bijna effene vlakte, waarvan 
de eene zijde, namelijk, de zuidoostelijke zijde, begrensd wordt 
door eene naar het noordoosten afgezette verlenging. van den 
Rawon (goenoeng Koekoesan en goenoeng Kêndêng) en de andere, 
namelijk, de noordwestelijke zijde, door de bergruggen, welke 
de laatste uiteinden zijn van den Ranoe en van den Ringgit. 
In de onmiddellijke nabijheid van den voet van deze laatst- 
genoemde bergruggen, derhalve in de noordwestelijkste en 
noordelijkste gedeelten der vlakte, loopt de kali Sampéjan, 
welke aanvankelijk midden door de vlakte stroomde, en waar- 
door tevens het laagst gelegene gedeelte derzelve wnd aan- 
geduid. In dit laagste gedeelte der vlakte ligt, 250 voet bo- 
ven den spiegel der zee, aan den sosieten der kali Sam- 
péjan, het dorp Pradjakan. Aan de overzijde der plaats loopt 
het uiteinde der vlakte, dat nog slechts eene geringe breedte 
heeft behouden, in eene noordoostelijke rigting tusschen zand- 
heuvelen heen; uithoofde noch de ter linker-, aan He noord weste- 
lijke zijde, noch de ter regter- d. 1. aan de zuidoostelijke zijde gele- 
gene a zich tot aan het strand mieke, ‚ gaat he 
zoo even g Ide gedeelt t 
vlakte, welke ‘vanden oostelijken voet van den Ring git, ae 
Panaroekan, tot aan den westelijken voet van den Basloain 
bij Soembèr waroe, in eene evenwijdige rigting met de ha 
voortloopt. In dat gedeelte, waar de binnenwaarts gelegene 
vlakte zich tot kustvlakte verbreedt en waar de weg van Bon- 
dowoso bijna onder een regten hoek stuit tegen den postweg, 
welke langs de kust van het westen naar het oosten voort- 
loopt, ligt het dorp Sitoebòndo. & 

De grenzen der vereenigde vlakte van Bondowoso en Prad- 


925 


jakan zijn aanvankelijk: ten oosten de voet van den grooten 
kegelberg Rawon en ten westen die van den Ajang, welke 
zich als eene bergketen in de lengte uitstrekt; later vereenigt 
zich het noordoostelijke gedeelte van den Ajang, welke den 
naam heeft van goenoeng Ringging en aan welks helling twee 
kleine bergtoppen «goenoeng Saïng» geheeten, zeer steil 
oprijzen, — met het zuidwestelijke gedeelte van den halfkring- 
vormigen bergrug Ranoe; deze bergrug mag als de zuidelijke, 
naar het zuiden gebogene helft van den voormaligen vulkaan 
Ringgit beschouwd worden; ten westen, ten noordwesten en 
ten noorden is het de voet van deze laatstgenoemde berg- 
massa’s, welke het middenste en schoonste gedeelte der vlakte 
begrenst, waarin tusschen duizenden van Kokos-palmen het hoofd- 
dorp en een groot aantal andere dorpen liggen. De tusschen- 
zadel, welke den Ajang met den Ranoe verbindt, wordt naar 
schatting 500 voet hooger gerekend dan Bondowoso; door 
geen geboomte gesierd, is zijn bodem slechts bedekt met gras, 
terwijl de bergkammen ter wederzijde onder de duistere scha- 
duwen van wouden rusten; over dezen tusschenzadel loopt een 
weg naar Besoeki, welke te paard kan bereden worden; 
hij is meer dan de helft korter dan de groote weg, welke 
rondom den Ringgit, over Sitoebòndo en Panaroekan, is aan- 
gelegd. Wijders wordt de vlakte aan hare linker- of noordwes- 
telijke zijde, d. 1. aan haar benedenste gedeelte, begrensd 
door de verlenging van den Ranoe en door de oostelijke voor- 
heuvelen van den Ringgit. 

Aan de andere d. i. de regter- of zuidoostelijke zijde verlengt 
zich de hooge, noordelijke voorbergspits van den Rawon, «de 
goenoeng Koekoesan», insgelijks in een bergrug, welke echter 
veel hooger rijst, en aanvankelijk naar het noordoosten heen- 
loopt; deze bergrug is het, benevens de uit zand gevormde 
voorheuvelen, die aan zijnen voet oprijzen, welke het laatste 
gedeelte en het uiteinde der vlakte bij Pradjakan en Sitoebòndo 
begrenzen. Deze bergrug wendt zich later in eenen halven 
kring naar het oosten heen en strekt zich, verder dan het 
oog kan reiken, zonder in hoogte af te nemen, tot aan de 


926 


westelijke helling van den goenoeng Idjèn uit; over de gansche 
uitgestrektheid der halfkringvormige bogt, door dezen berg- 
kam beschreven, wordt hij slechts op eene enkele plaats door- 
broken, welke wij zuid ten westwaarts van Asam bagoes als 
de doorbraak der zure beek reeds hebben leeren kennen. 
Zijn voet maakt de zuidelijke grens der noordelijke strand- 
vlakte uit; zijn naam is, even als die van bijna alle hooge 
bergruggen op Java, welke zich verre in de lengte uitstrekken: 
goenoeng Kêndêng. 1) 

Te rekenen van de hoogste, zuidelijke streek der vlakte 
(900) tot aan de brug over de kali Sampéjan, nabij Bon- 
dowoso (== 750), heeft zij eene daling van 150 voet, en van 
daar tot aan Pradjakan (—= 250’) van 500 voet, terwijl zij 
verder naar het noorderstrand heen allengskens lager wordt. 
Het laagste gedeelte der grensgebergten, welke deze vlakte 
van ter zijde insluiten, is het paspunt van den weg naar Be- 
soeki, hetwelk ongeveer eene hoogte heeft van 1,150 voet: 
den Ranoe schatte ik op eene. hoogte van 2,500 voet, den 
Saïng insgelijks, den Kêndéêng, in zijn middenste gedeelte, op 
4,000 voet, terwijl de Ajang en de Rawon hoog boven de 
wolken uitsteken. 

Na dit overzigt omtrent de ligging en de hoogte der ver- 
schillende deelen te hebben doen voorafgaan, willen wij het 
landschap nog van eenige andere zijden eenigzins nader be- 
schouwen. 

Wat betreft de gesteldheid des bodems , zoo is in het hoogste en 
in het middenste gedeelte der vlakte (gelijk in het algemeen op 
Java!) waarschijnlijk eene zeer dikke laag van hoekige vulkani- 
sche steenbrokken verbreid; onmiddellijk hierop rust eene tamelijk 
dikke laag van bruinachtig gele leem, welker bovenste gedeelte, 
ter dikte van 1 à 1ij, voet, uit donkerbruine of zwartkleurige 
teelaarde bestaat. Slechts in eenige streken, b. v. aan den westelijken 
en noordwestelijken voet van den Rawon, steken overal steen- 
brokken door de vruchtbare aardlaag heen, welke te dier plaatse 


*) Hetwelk niets anders beteekent dan: bergketen, 


927 


dunner is dan elders; deze kenmerken het gebied der dorre 
Alang-velden. 

In de laagst gelegene gedeelten der vlakte, naar de zijde van 
Pradjakan heen, gaat de bodem, welke tot hiertoe uit leem en 
teelaarde bestond, over in een vulkanischen zand- en asch- 

‚grond, waarschijnlijk ontstaan ten gevolge van vroegere uitbar- 
stingen van den goenoeng Ringgit. Reeds tusschen Bondowoso 
en Pradjakan vangt deze aschgrond aan; bij de laatstgemelde plaats 
bemerkt men, aan de insnijdingen door de beken gemaakt, niets 
dan zeer dikke lagen dezer vulkanische asch, welke op den weg 
naar Sitoebòndo tot het fijnste poeder is geworden, waarin de 
wielen van het rijtuig diepe sporen maken. 

Het is een heldergrijs zand zoo fijn als meel, dat ver- 
mengd is met eene menigte van kleine, menigwerf puimsteen- 
achtige rapilli, welk een en ander tot tuf is verhard, dat zich 
met-den hamer ligt laat verbreken en als rotssoort eene geringe 
vastheid bezit; gelijk alle andere conglomeraat-gesteenten wordt 
ook deze door de Javanen: padas geheeten; aan den zuidoos- - 
telijken voet van den Ranoe, waarvan de afzonderlijke hoogten 
insgelijks worden geheeten: goenoeng Koekoesan, 
Panaroekan, enz, ligt deze tuf tot gansche heuvelen opgehoopt, 
welke tot aan gene zijde (in het noordoosten) van Pradjakan, 
in de nabijheid van Sitoebòndo, voortloopen; ten gevolge hier- 
van zijn de landschappen aan de oostelijke zijde van den voor- 
maligen vulkaan, van den Ringgit, zeer dor en onvruchtbaar. 


De loop der kali Sampéjan. 


De loop dezer kali door het benedengedeelte der vlakte, 
benevens de steenlagen, welke haar bed doorsnijdt, verdienen 
beide onze bijzondere opmerkzaamheid. Reeds vroeger hebben wij 
haar leeren kennen als de hoofdbeek der vlakte, welker bovenste 
en middenste deelen zij tamelijk juist, in de rigting van het 
zuiden naar het noorden, in bet midden doorstroomt; gedurende 
dien loop neemt zij alle van ter zijde stroomende beken op, die 
uit het westen van den Ajang en uit het oosten van den Rawon 
benedenwaarts vlieten. Heeft zij in dat gedeelte van haren loop, 


928 


eene gewone met rolsteenen vervulde en zachtglooijende kloof 
tot bedding, zoo verkrijgt zij later, zoodra zij den voet van den 
Ranoe is genaderd en door dit beletsel in haren loop gestuit, 
zich naar het noordoosten en vervolgens naar het oosten heeft 
gewend, een gansch ander karakter. Zij doorsnijdt nu de 
tuflagen, welke het benedengedeelte der vlakte kenmerken, en 
vormt, alvorens zij Pradjakan bereikt, eene smalle, maar diep 
witgespoelde gleuf, een kanaal, dat, in de nabijheid van het 
„zoo even genoemde dorp, ter plaatse waar zij langs den oost- 
zuidoostelijken voet van den Ranoe heenstroomt, zijne grootste 
diepte bezit; dit kanaal heeft aldaar volkomen den vorm eener 
regelmatige, door kunst daargestelde gracht, met loodregte 
wanden en geëffende randen; in dier voege loopt zij somtijds, 
ter lengte van 1/s paal, in eene lijnregte rigting door het vlakke 
land, zonder eene kromming te maken of het uiterlijk eener 
gewone, breedere beekkloof te hernemen. Westwaarts, of, naauw- 
keuriger gezegd, westzuidwestwaarts van Pradjakan heeft dit 
kanaal eene breedte van 29 voet; 42 voet hoog verheffen 
zich de wanden boven den spiegel van het water, terwijl dit 
laatste, bij een gewonen stand, te dier plaatse 17 voet diep 
is; het kanaal heeft derhalve eene diepte van 59 voet (rijnl.), 
bij de helft dier breedte. 

De aanblik dezer kloof, welke, uithoofde van de gelijke 
hoogte der wederzijdsche randen, reeds op een geringen afstand 
uit het oog geraakt, maakt een diepen indruk op den beschou- 
wer; naauw tusschen de effene, loodregte wanden ingesloten, 
ontwaart men, diep beneden in een schemerlicht, de beek, die 
geheel en al ontoegankelijk blijft, terwijl de wederzijdsche 
wanden elkander zoodanig naderen, dat men op de smalste 
plaatsen den tegenover gestelden oever met een enkelen sprong 
waant te kunnen bereiken! 

Hoe glad de 59 voet hooge wanden dezer gleuf ook mogen 
zijn, hoe volkomen zij op rotswanden mogen gelijken, hoe 
groot de -overeenkomst ook moge wezen der evenwijdige, 
dwarsloopende en 10 voet van elkander verwijderde spleten, 
die op verschillende plaatsen door verticale reten met elkander 


929 


verbonden zijn, met eene regelmatige afscheiding van een vast 
rotsgesteente, en eene verdeeling in groote kubieke stukken, — 
zoo bestaan deze wanden toch gedeeltelijk uit niets anders dan 
uit fijne, vulkanische asch, en gedeeltelijk uit een grover zand, 
waar tusschen lava-brokstukken, menigwerf van puimsteenach- 
tigen aard, vermengd zijns; zij bestaan derhalve uit vulkanische, 
hier-en daar brekzie-achtige tuffen, welke eene heldergrijze, 
eenigermate in het gele overgaande kleur bezitten. Deze vaste, 
grove tuf, welke echter zeer gemakkelijk met den hamer fijn 
geslagen kan worden, ligt in duidelijk herkenbare, gemiddeld 
10 voet dikke, evenwijdige lagen op elkander; even als alle 
andere dergelijke zand- en aschmassa’s, welke in deze streek 
worden gevonden, mag men dezelven beschouwen als uitge- 
worpene stoffen van den Ringgit, die waarschijulijk door de 
opgestuwde wateren der kali Sampéjan en van andere beken, — 
wier loop daardoor was gestremd, — in modder overgingen 
en alhier bezonken. 

Op een grooteren afstand van Pradjakan, meer naar het 
zuidwesten heen, heb ik echter op sommige plaatsen een 
_ trachiet-gesteente gevonden, dat eene zeer groote hoeveelheid 
hornblende bevatte; in ribben, bijna prismatisch' afgedeeld, 
stak het aan de wanden der kloof uit. 

Door dergelijke padas-lagen, stroomt de beek in zijn nu 
eens wijder dan weder naauwer, kanaalvormig wordend bed 
al kronkelende door de vlakte, welke noordoostwaarts van 
Pradjakan voortdurend smaller wordt. Te dier plaatse naderen 
van wederzijde lage heuvelruggen, uit dergelijke zandmassa’s 
bestaande, tot elkander; zij vernaauwen de vlakte tot een 
smallen dalgrond, welke zich in kronkelenden loop tusschen 
deze kale heuvelen heenwendt; slechts eene schrale grasmat, 
waarop enkele Emblica-boompjes groeijen, bedekken hier en 
daar deze heuvelen. De weg volgt de kromten en bogten der 
beek, welke dit dal heeft uitgegraven door de heuvelrij, na- 
dat deze, misschien slechts voor korten tijd, tot smallen voor- 
muur van een binnenmeer had verstrekt. 

Eerst eenige palen verder verkrijgt het dal wederom eenige 


930 


meerdere breedte; aldaar is het, dat de weg voor de laatste 
maal over de diep uitgeholde. beekkloof loopt, om de bwiten- 
waarts gelegene vlakte, d. i. de noordelijke strandvlakte , bij 
Sitoebòndo, binnen te treden. De laatste brug t) over het 
kanaal der kali Sampéjan, dat door de hand der natuur zelve 
gevormd werd, is men nu overgegaan; in plaats der heuvel- 
hellingen, waardoor de vlakte ter wederzijde wordt begrensd, 
waarop ter naauwernood een grasscheutje van Alang-alang, 
een verstrooid staand Emblica-boompje, of eene Melanthes-struik 
wordt gevonden, welke eene grootere dorheid aanbieden dan 
elke andere streek op Java, breidt zich hier ter wederzijde 
eene even dorre, zandige, gloeijend heete vlakte uit. 


Physiognomie der uiterlijke natuur van de 
Bondowoso-vlakte. 


Deze wordt, gelijk overal in de zoo vruchtbare tropische 
_ landen, hoofdzakelijk, zoo niet uitsluitend daargesteld door de 
plantaardige bekleeding van den bodem; in het midden van 
het dal, zoo ver de cultuur zich uitstrekt, biedt de opper- 
vlakte des bodems nu eens den liefelijken aanblik van helder 
groen gekleurde tapijten der sawa’s aan en van dorpboschjes 
uit vruchtboomen bestaande; even als kleine oasen, rond- 
achtig van omvang, liggen zij in gindsche velden verstrooid en 
schitteren hunne geelachtig groene Kokos-toppen in de zon ; dan 
weder ziet men koffijtuinen met Dadap-boomen (Erythrinen), welke 
met hunne beschermelingen in regelmatige, elkander kruisende 
rijën zijn aangeplant en wier dun en ondigt loofgewelf slechts 
eene ligte, hier en daar afgebrokene schaduw op de pirami- 
dale, glinsterde, donkergroen gekleurde gestalten der koffij- 
boomen werpt; elders weder ontwaart men kaneel-aanplantingen 
die, even regelmalige rijën aanbiedende als de straks genoem- 
den, echter door geen geboomte, dat tusschen dezelven oprijst, 
worden beschaduwd, maar zich onbedekt aan de gloeijende 
zonnestralen blootstellen, welke door de spiegelgladde bladeren 


*) Eene houten brug. 


931 


worden teruggekaatst; of het oog ziet Cochenille-Cactussen, die 
hunne zonderlinge vormen onder lange rijen van bruinachtig 
geel gekleurde stroodaken verbergen, terwijl de berghellingen 
rondom de vlakte nog met het diepgroene kleed der oorspron- 
kelijke wouden zijn getooid. Slechts de wouden, welke de 
benedenste gedeelten der hellingen bedekten, zijn op de meeste 
plaatsen door de bijl geveld geworden; die gedeelten der 
bergen, als: van den Saïng, van den Ranoe en van het tusschen- 
zadel, hetwelk deze beiden met elkander vereenigt, waarop 
slechts enkele verstrooid staande boomen of boomgroepen worden 
aangetroffen, doen zich aan het oog voor als lichtgroene gras- 
matten van Alang, beneden de grenzen der sombere wouden, 
die, hooger op, in het grijskleurige wolkendak overgaan. 

Schilderachtige bergvormen worden slechts aan de hoogste 
toppen waargenomen; in Rawon Figuur 2 ziet men eene 
afteekening van het profiel van den Rawon. Slechts weinige 
bergspitsen liggen zoo nabij Bondowoso, dat zij van die plaats 
duidelijk kunnen waargenomen worden. Tot deze echter be- 
hoort de goenoeng Saïng (zie Ajang Figuur 6); westwaarts 
namelijk, van den pasanggrahan ziet men twee steile spitsen, 
als voorbergspitsen, op het benedenste gedeelte van de noord- 
oostelijke helling van den Ajang; met uitzondering van een 
paar boschjes, zijn zij geheel kaal, meersgeelachtig grijs dan 
groen van kleur. Steil rijzen zij opwaarts uit de liefelijke cul- 
tuur-vlakte, welke, bedekt met eene aaneengeschakelde rij 
van dorpboschjes, zich van den pasanggrahan tot aan den voet 
dier bergen uitstrekt. 

Aan de andere zijde, aan de oostzijde van het dal, rust de 
blik op de helling van den Rawon, waarheen de vlakte, die in 
haar middengedeelte een zacht concaven vorm heeft, van lie- 
verlede oprijst, zonder dat deze overgang ergens door een 
bepaalde grens wordt aangeduid; op het benedenste gedeelte 
der helling van den Rawon rijzen twee kleine, stompe berg- 
kegels opwaarts, welke geheel en al geïsoleerd staan en met 
_ geene andere bergruggen vereertigd zijn; zij doen zich aan het 
oog voor als bergeilanden, die van rondsom door de overal 


932 


gelijkvormig dalende vlakte als omstroomd worden. Zij wekken 
in onzen geest de herinnering op aan dergelijke voorbergen 
van zoo vele andere vulkanen op Java, die zich op gelijke 
wijze voordoen (omstroomd door eene vlak gewordene helling, 
die uit bekoelde lava-stroomen ontstond). 

In Rawon Figuur 2 wordtde enkelvoudige, de noordelijkst 
gelegene voorberg afgebeeld; hij ligt in het zuiden 662 ten 
oosten; de andere, de goenoeng Woeloean, heeft een dubbelen 
top en wordt van den pasanggrahan gepeild in het zuiden 54 
tot 543/,? ten oosten. t) 

Hoe liefelijk het gezigt op de Bondowoso vlakte ook moge 
zijn, welk eene verscheidenheid van tinten het groen, dat haar 
kleurt, ook moge aanbieden, zoo ziet men echter niets dan 
groen; in zoo verre duldt het oordeel van sommige reizigers 
geene tegenspraak, die beweren , dat het Javasche landschap niet 
van groote eentoonigheid is vrij te pleiten en zulks te minder, 
dewijl de zoo even geschetste physiognomie zich in alle bebouwde 
streken op Java, van het oosten tot aan het westen, bijna op 
gelijke wijze herhaalt. Alles wat afwisseling aan het tooneel van 
het landschap kan bijzetten, als: werken door kunst daarge- 
steld, ruïnen, barre rotsen, welke slechts in kraters en aan 
de zuiderkust worden aangetroffen, en bovenal de eeuwige 
snceuwzone, dat verhevenste sieraad eener landstreek , dit alles 
wordt op Java geheel en al gemist; zelfs de lage bamboes- 
hutten der Javanen ziet men niet, ook die liggen tusschen 
het groen verborgen; natuurlijkerwijze wordt derhalve de 
physiognomie des lands, algemeen genomen, ongetwijfeld een- 
toonig. Boven zich ontwaart men slechts den hemel en zelden 
is die blaauw gekleurd, meest altijd is hij met wolken be- 
dekt; beneden ziet men niets dan groen; dit eentoonige der 
natuur, dat zelfs in de verschillende jaargetijden volkomen 
gelijkvormig is, zonder eenige afwisseling op te leveren, heeft 


t) De pasanggrahan van Bondowoso ligt, ongeveer op een afstand van een paal, 
in het zuiden 10° ten westen der Aloen- plaats van het zoo even genoemde dorp, 
alwaar een Rongo en een Controleur wonen. 


533 


ongetwijfeld invloed op het karakter der bewoners des lands 
uitgeoefend, uit wier midden nog weinige mannen zijn opge- 
staan, die zich door eene uitstekende hoedanigheid, van welken 
aard ook, boven hunne landgenooten onderscheidden. 


Wat betreft het klimaat 


zoo van Bondowoso, als van het oostelijke, smalle gedeelte 
van Java in het algemeen, hieromtrent missen wij bepaalde, 
gelijktijdig gedane waarnemingen. Ik veroorloof mij derhalve 
ten dien opzigte slechts aan te merken, dat het, naar alge- 
meen door de Europeërs, die dit gedeelte van Java bewonen, - 
wordt verzekerd, weel drooger is dan de westelijke helft van 
het eiland. Dit onderscheid schijnt zich van Kediri af te doen 
gevoelen, en in Besoeki en in Banjoewangi het grootst te zijn, 
zoodat de gesteldheid van het klimaat in dit oostelijke ge- 
deelte van Java meer overeenkomst heeft met dat van Timor, 
alwaar gedurende het grootste gedeelte van het jaar eene bui- 
tengewone droogte heerscht, dan met het klimaat van het 
westelijke gedeelte van Java. 

Zeker is het, dat het weder te Bondowoso en Sitoebòndo 
sedert den 4** April, 1844, voortdurend helder en droog was 
geweest, terwijl te gelijker tijd, in de westelijke helft van Java, 
tot op den Îser Augustus, 1844, dagelijks regen was geval- 
len; de regen had zoo sterk aängehouden, dat eene groote 
hoeveelheid koffij in de Preanger-Regentschappen bedierf, uit- 
hoofde men in de onmogelijkheid verkeerde die te droogen; 
de schade, welke de Regering hierdoor leed, was zeer aan- 
merkelijk. Wijders behooren de sterke en aanhoudende zuide- 
winden, welke steeds met droogte gepaard gaan, tot de eigen- 
dommelijkheden van het smalle, oostelijke gedeelte van Java; 
het is vooral door de tusschenruimten, welke de vulkanen 
vanéénscheiden, die in de rigting van het westen naar het 
oosten van elkander verwijderd liggen, dat de zuidewinden 
met groote hevigheid blazen. Men geeft aan die winden zelfs 
eigennamen; te Probolingo heet men hem: Ginding, te Pasoe- 
roean: Gronggong, enz. 


934 


Ook te Bondowoso zijn het de heerschende winden, gedu- 
rende de drooge maanden des jaars; tegen het invallen van 
den regentijd echter houden zij op. Onweders en regen- 
buijen komen te Bondowoso meestal uit het oosten; eerst 
omhullen zij den Rawon, om zich later over de vlakte uit te 
breiden; naar mij door de bewoners werd verzekerd, komen 
zij nimmer uit het zuiden, en evenmin uit het westen. 

Geheel Besoeki, maar vooral Panaroekan, is berucht door de 
endemische kust- of moeras-? koortsen, welke aldaar heerschen. 

Een bijzonder sterk kontrast merkt men op tusschen het 
drooge Timorsche klimaat, van het smalle, oostelijke gedeelte 
van Java en dat der hoog gelegene Preanger-Regentschappen, 
waar gebergten en plateaux, met digte wouden bedekt, wor- 
den aangetroffen; het klimaat dier laatstgenoemde landen, 
namelijk, komt bijna overeen met dat van Sumatra; bijna 
dagelijks toch, namelijk, des middags, regent het in de gebergten 
dezer streken ook gedurende den zoogenaamde goeden moesson. 

Het lijdt geen twijfel, dat de grootere droogte, welke 
im Oost-Java heerscht, welke insgelijks blijkt uit de psychro- 
meter-waarnemingen, door mij gedaan, 1) — in zekere mate 
wordt te weeg gebragt door het gemis van geboomte en de 
meestal zandige en steenachtige gesteldheid des bodems. Het is 
waar, men treft hier schaduwrijke, hoogstammige wouden 
aan, zoo als, b. v. aan de benedenhellingen van den Rawon, 
ten oosten van Poegêr en op andere plaatsen, maar deze heb- 
ben slechts eene geringe uitgestrektheid; uitgebreide, schaduw- 
rijke, vochtige wouden daarentegen, welke zich verheffen boven 
dikke lagen van vruchtbare, kleiachtige aarde, die zich onaf- 
gebroken over gansche landschappen uitbreiden, gelijk onder 
anderen in de Preanger-Regentschappen het geval is, deze 
worden in Oost-Java volstrekt niet gevonden; in de plaats 
daarvan treft men vulkanisch zand aan, ja, zelfs de wouden 
der hoog gelegene zone, boven 4,000 voet, maken een scherp 
kontrast met de vochtigheid en den rijkdom aan schaduwen der 


*) Die later, in mijne Bijdragen tot de meteorologie van Neêrlandsch Indië, zullen 
medegedeeld worden. : 


935 . 


hoogstammige wouden, welke de Preanger-Regentschappen be- 
dekken; hier bestaan zij voornamelijk uit Casuarina’s, met een 
luchtig en dun loofgewelf, terwijl in gansch West-Java geene 
enkele met woud bedekte plaats wordt gevonden, waar de bo- 
dem zoo bijzonder droog is als hier in het algemeen wordt 
waargenomen. 

Nu rijst de vraag: is de meerdere droogte des dampkrings 
de aanleidende oorzaak van de betrekkelijke armoede aan planten, 
van de droogte der wouden, benevens van de dorheid des bo- 
dems, welke niet in vruchtbare aarde schijnt over te gaan, of is het 
omgekeerde het geval; veroorzaakk de zandige, dorre bodem, 
die óf geheel kaal is, óf eigendommelijke drooge wouden draagt, 
de drooge dampkringslucht? — welk van die beide verschijn- 
selen was het eerst aanwezig? 

Naar mijne meening wordt de heerschende zandige hoedanig- 
heid des bodems in Oost-Javä veroorzaakt door zanduitbarstin- 
gen van den Kêloet, van den Idjèn en van andere vulkanen; 
deze oefent ongetwijfeld haren invloed uit op de luchtgesteld- 
heid, welker droogte door andere, meer algemeene meteo- 
rologische oorzaken, — met den afstand van Sumatra in de 
rigting naar het zuidoosten, naar Australië heen, — reeds wordt 
vermeerderd en door den zandbodem nog meer wordt verhoogd. 
Dit klimaat nu, in verband met de zandige hoedanigheid des 
bodems, geeft het eigendommelijke karakter aan de plantaar- 
dige bekleeding van het land, welke, in vergelijking van die van 
West-Java, schraal en droog mag genoemd worden en die 
derhalve veel eerder moet worden beschouwd als het gevolg, 
dan als de oorzaak, hoewel zij, eenmaal aanwezig, ook weder 
hare wederkeerige werking op het klimaat uitoefent. 


GOENOENG RINGGIT. é 
Nadat wij het aangrenzende land, ten zuiden en ten oosten 
van den vulkaan gelegen, hebben beschouwd, welke streken 
grootendeels door den vuurberg zelven gevormd, of althans door 
zijne uitwerpselen van gedaante zijn veranderd, zullen wij over- 
gaan om een blik op den vulkaan zelven te werpen. Het zij 


Ld 


936 


mij vergund hierbij de opmerkingen te voegen, welke ik bij het 
beklimmen van den berg van de zijde van Besoeki, in 1858, 
heb gemaakt. 

Ten einde zich allereerst een algemeen denkbeeld te vormen 
van zijne uiterlijke gedaante en betrekkelijke grootte, werpe 
de lezer een blik op de volgende profieten. In Ringgit Figuur 4 
ziet men de westelijke zijde van het noordelijke en hoogste 
gedeelte des bergs, hetwelk aan de zee paalt en bij uitnemend- 
heid goenoeng Ringgit, of goenoeng Agoeng wordt geheeten, 
gezien uit eene streek westwaarts van Besoeki. — In Ringgit 
Figuur 2 wordt het geheele gebergte, met inbegrip van den 
zuidelijken halven kring: goenoeng Ranoe, afgebeeld, gezien van de 
oostelijke zijde, namelijk, van een punt van den grooten weg, 
hetwelk 1 paal oostwaarts van Sitoebòndo is gelegen. De gestipte 
lijn strekt ter verduidelijking van zijne voormalige gestalte en 
hoogte, vóór de uitbarsting van 1586 plaats greep. — Ringgit 
Figuur 3 vertoont de zuidoostelijke zijde van den Ranoe en 
van den Ringgit, welke tot aan het strand der zee voortloopt, 
gelijk de beschouwer dezelve van den 7,265 voet hoogen rand 
der kawah Idjèn, over den zoom van den goenoeng Kêndêng 
heen, ontwaart. Deze g. Kêndêng strekt zich, zonder ergens afge- 
broken te worden, voort tot aan den Koekoesan en den Rawon, 
van welken laatstgenoemden berg wij de oost- noordoostelijke 
zijde beschouwen. Het ver verwijderde Ajang-gebergte vertoont 
ons zijne oostzuidoostelijke zijde; nog verder op den achtergrond 
rijst, ter linkerzijde, de Sèmeroe opwaarts. 

Wij onderscheiden derhalve ten duidelijkste twee gedeelten 
des bergs, welke verschillend van gedaante zijn: 19 de noor- 
delijke helft goenoeng Ringgit, welks zuilvormig uitgetande 
top, aan de westelijke, oostelijke en noordelijke zijde met eene 
gelijkmatig glooijende kegelhelling benedenwaarts daalt; zijn 
voet, die zich tot in de zee uitstrekt, vormt eene kaap in 

gedaante van een schiereiland, hetwelk tusschen Besoeki en 
Panaroekan noordwaarts vooruitspringt; naar het zuiden echter 
is de top steil afgebroken en stort hij met verscheidene korte voor- 


„sprongen, ter diepte van verscheidene honderd voet loodregt 


937 


nederwaarts. Duidelijk doet hij zich aan het oog voor als het 
noordelijke segment van een verbrokenen kegel. De hoogte dezer 
zuil wordt op 5,500 geschat. — 2° De zuidelijke helft, welke 
veel grooter van omvang is, doch eene geringere hoogte bezit 
en slechts ongeveer 2,500 voet, derhalve 1,450 voet hooger dan 
Bondowoso, boven den spiegel der zee rijst. Dit gedeelte des bergs 
vormt een kringvormigen rug, welks bolronde zijde naar het 
zuiden is gekeerd; naar het zuidwesten, zuiden, zuidoosten en 
oosten gaat hij met eene zachte en gelijkmatige helling in de 
vlakten van Bondowoso en van Pradjakan over, terwijl hij met 
zijn noordelijk hol front, dat veel steiler afdaalt, naar den 
zuidelijken wand van den goenoeng Ringgit toegekeerd is. Zijn 
middenste gedeelte wordt bij Bondowoso goenoeng Ranoe ge- 
heeten; zijn oostelijk uiteinde wordt, bij Pradjakan, goenoeng 
Koekoesan en goenoeng Panaroekan genoemd. (Zie vroeger.) 
Hij vereenigt zich aan beide zijden met den Ringgit; eene 
oppervlakkige beschouwing van de stelling, welke hij ten op- 
zigte van dit gebergte inneemt, is voldoende om de overtuiging 
te verkrijgen, dat hij daarmede één geheel uitmaakt, en dat 
beide het benedengedeelte van een voormaligen kegelberg 
vormen, waarvan het overige middengedeelte is verdwenen. 
Het gansche terrein, dat, ter breedte van 5 à 4 palen, door 
den Ranoe wordt omringd en zich tot aan den wand van den 
Ringgit uitstrekt, doet zich aan het oog voor als ware het 
door eene instorting of verzakking gevormd, welke zelfs lager 
is dan de Ranoe; het is een doolhof van woest dooreengewor- 
pene bergtoppen en spitse punten, waar tusschen valleiën en diepe 
kloven heenloopen, een ware chaos, de ruïne van een gebergte, 
waarschijnlijk bestaande uit de overblijfselen des voormaligen 
kegels, welks bovengedeelte werd verbrijzeld en instortte. — 
Ringgit Figuur 2 geeft een duidelijk beeld van deze ligging 
en onderlinge verhouding der genoemde bergen. — Misschien 
had het gesteente van dezen berg, alvorens die gebeurtenis 
plaats greep, reeds in zekere mate zijne vastheid verloren, was 
het door eene reeds eeuwen durende werking van zure dam- 
pen ten halve opgelost geworden; dat eene dergelijke gebeur- 


938 


tenis werkelijk heeft plaats gehad, wordt meer dan waarschijnlijk 
gemaakt, zoo door de ligging en de gesteldheid der beide bergen, 
als door de schriftelijke bewijsstukken, welke later zullen worden 
medegedeeld; volgens deze toch had er, in 1586, uit «de 
brandende berg van Panaroekan» eene voorbeeldeloos hevige 
uitbarsting plaats, waardoor het daglicht gedurende drie dagen 
werd verduisterd en 10,000 menschen om het leven kwamen. 
Dit had plaats in de eerste jaren der regering van Senopati, 
eerste vorst van Mataram. Nog gedurende tien volle jaren ging 
de berg voort ontzaggelijke, zwarte rookwolken uit te braken, 
gelijk door Hollandsche zeevarenden wordt vermeld, die op den 
18tn Januarij, 1597, beoosten Panaroekan voor anker lagen. (Zie 
lager.) «De brandende berg van Panaroekan» kan geen andere 
dan de thans door ons behandelde berg zijn, die waarschijnlijk 
vóór de zoo even vermelde gebeurtenis een hoogen, volkomen 
kegelberg vormde; ook zal aan het noordelijke overblijfsel, eerst 
na het verbrijzelen van den berg zelven, den naam van goenoeng 
Ringgit, d. i pilaarberg, *) zijn gegeven, welke naam zeer 
gepast mag genoemd worden, dewijl zijn hoogste top in den 
vorm van pilaren verbrijzeld en verbroken is. Geen andere 
vulkaan verheft zich in dit landschap; het dorp Panaroekan 
echter, hetwelk destijds eene volkrijke hoofstad was, ligt in 
de onmiddellijke nabijheid van den oostelijken voet van den 
tegenwoordigen goenoeng Ringgit. 

Niet gering toch moet de kracht zijn geweest, waardoor 
tien duizend menschen, die den voet des bergs bewoon- 
den, werden gedood; niet gering kan de uitbarsting zijn 
geweest, waardoor de verbazende massa zand en asch is uit- 
gebraakt, door welke de kali Sampéjan zich een bed heeft 
gebaand, en welke den ganschen oostelijken voet van den 


1) Volgens de verklaring, welke mij door de bewoners (Madoerezen) der omstreken 
van het woord ringgit werd gegeven, moet het pilaar beteekenen; volgens professor 
Taco Roorda (zie hoofdst. 1. blz. 506) beteekent het in het Javasch: wajang-pop; 
volgens Winter (Gav.) ook de kap, het bovenste gedeelte van een muur, en ringkit 
(maleisch) beteekent: kanteelen, schietgaten; — vooral de laatste benaming zou zeer 
gepast voor onzen berg zijn; vergelijk daarmede Ringgit Figuur 1 en 3. 


939 


voormaligen vulkaan als hoog oprijzende heuvelen en heuvel 
rijën omringen. 

Thans is elk spoor eens kraters verdwenen; in de groote 
ruimte, welke tusschen den Ranoe en den Ringgit zich 
bevindt, (ter plaatse waar, in het centrum van het gebergte, 
waarschijnlijk de kraterspleet gelegen was) zijn geenerlei op- 
stijgende dampen, geene solfatara’s meer te bespeuren; men 
ziet aldaar slechts de op elkander gestapelde puinhoopen van een 
gebergte, met diepe kloven tusschen dezelven; zelfs geene 
warme bronnen worden, zoo verre bekend is, in-den om- 
trek des voormaligen vulkaans gevonden. 

In de zuidoostelijke streken van het gebergte, tusschen den 
Ranoe en den centralen puinbodem, zijn nieuwe dorpen gesticht, 
_als: desa Ratikoesi, Soekamoekti, Wonowojo; ook aan de noord- 
westelijke helling van den Ringgit hebben zich weder nieuwe 
bewoners nedergezet ; zij hebben hunne hutten, b. v. het dorp 
Djoerang oerang, gebouwd op dezelfde lava-stroomen, die vóór 
slechts 258 jaren dood en verderf onder hunne voorouders 
hebben verspreid. 

Te vergeefs doet men onderzoek naar deze gebeurtenis bij 
de tegenwoordige dorpbewoners; niemand hunner is zij bekend, 
niemand vermoedt dat zij heeft plaats gehad; geen spoor zelfs 
eener duistere overlevering is onder hen bewaard gebleven. 
Even als het geval is met de geschiedenis van andere Javasche 
vulkanen, zoo als b. v. van den Wilis, Djapara, Oengaran, 
zoo zou ook de verbrijzeling van den Ringgit in de vergetel- 
heid zijn bedolven geworden, ware het niet dat Cornelis 
Houtman ons de geschiedenis daarvan had geleverd. 1) 

Het kringvormige stuk , — goenoeng Ranoe, — dat van an den 
verbrijzelden berg aan de eene zijde, namelijk, de zuidzijde, is 


1) Dat een tijdperk van 100 jaren aan een Javaan, wien nimmer zijn eigen 
ouderdom bekend is, eene eeuwigheid toeschijnt, ge) den lezer eenigzins dui- 
delijk worden, nadat ik hem zal verhaald hebben, dat ik eens een dean 


ontmoette, die overigens gansch niet dom was, maar echter allen ernst 
geloofde, dat hij ten minste een bwreohonderdjaigen ouderdom en aken. 
terwijl een ander ten hoogste verwonderd was, toen ik hem verzekerde, dat hij, 


naar zijn uiterlijk te oordeelen, ten minste 40 jaar oud moest zijn. 
60 


940 


overgebleven, heeft volkomen de gedaante van een verheffings- 
krater. Misschien zijn de uithollingen tusschen de hoopen van 
puinbrokken met water gevuld en vormen zij kleine meren, 
welke men, uithoofde van den grooten afstand, niet kan 
bespeuren en is het daarvan dat de naam goenoeng: berg, 
Ranoe: meer, moet afgeleid worden ? 

Wat het algemeen verband betreft, hetwelk tusschen den 
… Ringgit, als vulkaan, en de overige in dezelfde rij gelegene 
vuurbergen bestaat, zoo is het waarschijnlijk, dat hij nader +) 
aan de zee is gelegen dan elk andere der Javasche vulkanen, 
hoewel waarschijnlijk niet nader dan zulks voor weinige eeuwen 
het geval was met den Ardjoeno, den Wilis en den Lawoe. 
De voet van den Ringgit wordt bespoeld door de zee van Ma- 
doera en deze strekte zich vroeger westwaarts uit tot aan den 
voet van den Lawoe, ja, zij reikte nog in historische tijden 
tot aan Modjopaït; thans daarentegen is zij, wat hare lengte- 
uitgestrektheid betreft, tot op de helft verminderd, met land 
aangevuld en de horizontale alluviaalvlakten van Madioen, 
Kediri en Soerabaja, welke wij reeds vroeger hebben leeren 
kennen, zijn in hare plaats getreden. Bij Ngawi en in de na- 
bijheid van andere plaatsen hebben wij gindsche kalk- en zand- 
steenbanken reeds leeren kennen, welke als lage, breede berg- 
ruggen reeds in de nabijheid van den oostelijken voet des Mer- 
baboe oprijzen, om zich vervolgens, verre naar het oosten 
heen, tot aan de straat van Madoera uit te strekken. Tot deze 
tertiaire formatie behoort die soort van zandsteen, — welke 
zeer week is en gemakkelijk bewerkt kan worden, — waaruit 
de grafteekenen der Javasche vorsten b. v. in de nabijheid van 
Pasar gêdé en Imogiri zijn vervaardigd. Mij is door Javasche 
hoofden verzekerd geworden, dat diezelfde steensoort ook op 
Madoera voorkomt, alwaar zij, even als op Java, batoe Kèmbang d.i. 
bloemsteen, wordt geheeten (men vergelijke hiermede hoofdst. 1. 


') Even als de Ringgit op Java, zoo verheft zich insgelijks de Tomboro op 
Soembawa voor de helft uit de zee, en, hetgeen zeer opmerkenswaardig is, 
het zijn juist deze beide bergen, welke de schrikkelijkste uitbarstingen hebben 
ondergaan, eindelijk ingestort en geheel en al uitgebluscht zijn. 


941 


bladz. 425); waarschijnlijk verkrijgt zij dien naam van de arabes- 
ken, welke in dezelve worden gesneden. Is dit berigt juist, — 
en uithoofde het voorkomen van Madoera volkomen gelijkt op 
dat der tegenover gelegene landschappen van Oost-Java is 
zulks meer dan waarschijnlijk, — zoo hebben wij hier eene 
massa van tertiaire steenbanken, welke zich meer dan drie 
lengtegraden ver, namelijk, van den voet des Merbaboe tot 
aan het oostelijke uiteinde van Madoera, ja, nog verder uit- 
strekken; deze steenbanken, waarvan de bovenste gedeelten uit 
eene digte, geelachtig wid: kalk bestaan, welke vol holen is, *) 
vormen een vlak gebergte, dat zich sondes van de vul- 
kaanrij van den Lawoe tot den Idjèn uitstrekt, en de beide 
Oost-Javasche hoofdbeken, de kali van Solo en de kali van Kediri 
(Brantês) dwingt haren loop naar het oosten heen te wenden. 

Men kan echter ligtelijk bespeuren, dat de eene beek, name- 
lijk, de Brantès, oorspronkelijk in haar benedenste gebied 
alleen van het zuiden naar het noorden stroomde, gelijk het 
geval is met de andere beken op Java, wier loop dwars gerigt 
is ten opzigte van het eiland zelf; wijders dat het oostelijkste 
gedeelte zijns loops in een veel later geologisch tijdperk is 
ontstaan en eerst is gevormd geworden tijdens de zeeboezem van 
Modjopait (het Madoera-bekken), door naar beneden gespoelde 
massa's, van lieverlede meer en meer werd opgehoogd en droog 
gemaakt; hiertoe hebben vulkanische uitwerpselen van den Wilis, 
den Kêloet en den Ardjoeno de voornaamste bouwstoffen geleverd. 

De bovenvermelde tertiaire steenformatiën in de noordelijke 
helft van Oost-Java tot aan Soerabaja onderscheiden zich 
voornamelijk hierdoor van andere formatiën op Java, dat zij 
geene latere opheffingen hebben ondergaan, maar lesje oor- 
spronkelijke horizontale rigting hebben behouden, en een 
uitgestrekt geheel uitmaken, zonder dwarsloopende doorgangen 
aan het water, dat tegen hetzelve aanstroomt, te verschaffen; 
juist om die redenen is het, dat deze steenformatiën zulk een 


*) Uit de aarde, welke op den bodem dezer holen ligt en die voorname- 
lijk nit den mest van vledermuizen bestaat, wordt door de Javanen, in Madioen, 
Salpeter bereid. 


942 


gewigtigen invloed op den loop der kali van Solo en van 
Kediri konden uitoefenen. 

Van zeer veel belang zou het zijn de hoeveelheid aard- 
deelen te kennen, welke dagelijks en jaarlijks aan de monding 
der kali Kediri en kali Solo aanspoelen (derhalve het profiel 
van het rivierbed, de snelheid van den loop des strooms in de 
beide moessons, benevens de gehalte van het water aan vaste 
bestanddeelen), ten einde daarnaar te kunnen oordeelen over 
den aanwas der kust in de rigting van het westen naar het 
oosten, en de vraag te kunnen beantwoorden: of niet tevens 
ook eene langzame en gelijkmatige opheffing van het gansche 
eiland haren mvloed uitoefent op het buitengewoon snel toe- 
nemen der kusten? Men zou dan vaste watermerken aan rotsen, 
of aan pilaren door kunst daargesteld, langs de kust moeten 
maken. Dit nu daargelaten, zeker is het, dat het fort Oranje 
in de straat van Madoera, welde geheel sel zal staan. De 
straat van Madoera, waarvan het vaarwater tegenwoordig slechts 
op eenige weinige plaatsen eene diepte van 8 voet heeft over- 
gehouden, zal eindelijk geheel en al verstopt worden en het lot, 
dat de zeeboezem van Modjopaït tot aan Gompèng binnen 
een tijdsverloop van nog geene vijf eeuwen onderging, wordt 
ook bereid aan het overige gedeelte van het Madoera-bekken 
d. 1. aan het dal, gelegen tusschen de vlotformatie ten noorden 
en de- vulkaanrij ten zuiden; ook dit zal worden opgevuld. 
De vlotbank Madoera zal dan niet langer een afzonderlijk 
geheel uitmaken, en de Ringgit zal even ver van het zeestrand 
verwijderd zijn, als than6 met den Wilis het geval is. 

_Uit dergelijke beschouwingen omtrent historische, onbetwij- 
felbare gebeurtenissen volgt, dunkt mij, dat men bij het be- 


oordeelen van den afstand, waarop vulkanen thans van de kust 


zijn gelegen, met bedachtzaamheid behoort te werk te gaan. 
Op de algemeen verbreide meening, ten opzigte van den 
zamenhang, welke vroeger tusschen el de eilanden van den 
Oost-Indischen archipel zou bestaan hebben, is het zoo even 
vermelde van veel gewigt. 
Hoezeer toch Java de gedaante heeft van een lang uitge- 


943 


strekt of zoogenaamd continentaal-eiland en reeds voor vele 
eeuwen, althans gedeeltelijk, in de rigting van het westen naar 
het oosten als sediment-formatie (tertiaire groep) bestond; — 
ofschoon het, door verschillende eruptie-gesteenten, b. v. dioriet, 
misschien ook syeniet, opgedreven, voor een gedeelte althans 
hoog boven den spiegel der zee uitstak, alworens vulkanen uit 
eene enkele, somtijds, ten gevolge van dwarskloven, uit eene 
verdubbelde spleet, die van het westen naar het oosten. was 
gerigt, uitbraken, zoo bestaan er toch geene bepaalde geolo- 
gische bewijzen, dat deze Soendasche eilandkrans vroeger 
aan elkander verbonden was, of wel één geheel uitmaakte 
met Borneo en met het vaste land van Azië, en, ten gevolge 
daarvan, een uitgestrekt continentaal-tusschenland vormde, 
dat Achter-Indië met Nieuw-Holland vereenigde. Alle ten 
dien opzigte bekende feiten. duiden veeleer het tegendeel 
aan, namelijk, dat die zeestraten aanvankelijk veel breeder 
waren, welker oevers niet loodregt uit het water oprijzen 
(of die zulks thans slechts gedeeltelijk doen, ten gevolge 
van de werking, van het klotsen der branding), maar die zich 
van lieverlede, met eene zachte glooijing verheffen, — en dat 
zij later enger zijn geworden, deels ten gevolge van dikwerf 
herhaalde opheffingen van den bodem, deels door lava-stroo- 
men, welke van de helling der vuurbergen naar beneden zijn 
gevloeid en zich tot ver in de zee hebben uitgestrekt, t) — 
deels ten gevolge van het doorbreken van vulkanische kegel- 
bergen in de zeestraten zelven, waar zij zich, gelijk b. v. in de 
straat Soenda het geval is, met eene\gelijkmatige glooijmg uit 
den diepen bodem der zee verheffen, — deels en dat wel 
hoofdzakelijk , gelijk nog dagelijks het geval is, door koraal- 
bouw en door aanslibbing van aarddeelen, door de stroomen 
medegevoerd; dit geschiedt vooral wanneer uitbarstingen van 
vulkanen van tijd tot tijd eene grootere- hoeveelheid bouw- 
stoffen, b. v. zand en asch, daartoe verschaffen. 

Van de zijde van Besoeki beklom ik op den 2tr Julij, 1858, 

t) Latere aanmerking. Bij voorbeeld de basalt hij batoe Toetoel, welke zich van 
den voet des Idjèn tot in de straat van Bali uitstrekt. 


44 


de noordwestelijke zijde van den Ringgit. De halvemaanvormige 
cultuur-vlakte van Besoeki, welke door duizenden van Kokos- 
palmen wordt beschaduwd en eene breedte heeft van 1 à 2 
minuten, blijft tusschen de zee en den noordelijken voet van 
den Ajang over. Ten westen door eene zich ver uitstrekkende 
rib van den Ajang, ten oosten door den voet van den Ringgit 
begrensd, wordt zij langs’ den noordwestelijken voet van den 
laatstgenoemden berg van lieverlede smaller en eindigt zij ter 
plaatse waar de noordelijke voet van dezen kegel door de zee 
wordt bespoeld. Smalle ribben dalen aan deze noordwestelijke 
zijde nederwaarts; zij ontspringen aan den voet van den pilaar- 
vormigen top als scherpe rotsgraten. Een heet, leelijk en laag- 
groeijend bosch, bestaande uit stekelachtigen bamboes, Rhamnus- 
soorten, kreupelachtige Djati-boomen, welke hier en daar ver- 
strooid staan, benevens wilde pisang, bedekt deze helling. De 
ribben bestaan aan derzelver oppervlakte uit scherphoekige 
brokstukken eener trachietachtige lava, waarin vele groote, 
ledige blaasruimten, met gladde wanden, worden gevonden, ja, 
in eene grootere mate dan ik zulks bij eenigen anderen vulkaan 
op Java heb waargenomen. Zie L. nr. 287 en 288. 1) 
Tusschen dergelijke ribben, welker lava in de diepte een 
compact geheel vormt, loopt langs de west-noordwestelijke zijde 
eene kloof bergafwaarts; in het benedengedeelte dezer kloof, 
waar zij eene grootere breedte heeft verkregen en zich naar 
het westen rigt, is een dorpje, Djoerang oerang, gelegen. 
Vele kolossale bekakt liggen op den bodem dezer kloof 
verstrooid in het rond; op vele plaatsen verheffen zich 
de wanden loodregt, als een muur, opwaarts. Vele dezer 
blokken bestaan uit een blaauwachtig donkergrijze trachiet; 
sommigen zijn slechts voor de helft of voor een gedeelte 
uit deze trachiet-soort gevormd, terwijl zij aan de andere 
zijde in eene poreuse slak zijn overgegaan, waarin alle 
bestanddeelen zijn veranderd, behalve de hornblende-kristallen, 


‚ ) LE. nr. 289 (Bat. nr. 90) is de vulkanische asch--en rapilli brekzie, op bladz. 
929 beschreven. 


945 


welke aan de zijden uitsteken; anderen zijn eene gloed-brekzie, 
welke uit 2 duim tot 2 voet dikke brokstukken van zeer ver- 
schillende varieteiten van trachiet en lava is zamengesteld; in 
deze brekzie komen voor: zeer fijn korrelige trachiet, — grof 
kristallinische trachiet, met porphyrachtig afgescheiden, glas- 
achtigen veldspaath, nu eens meer dan weder minder horn- 
blende, — vaste, digte basaltachtige lava, — en geheel ver- 
slakte, door en door poreuse lava; men onderscheidt derhalve 
_in deze brekzie eene menigte heterogene, zwarlachtige, grijze, 
witachtige en roodachtige stukken, die zonder eenig verbin- 
dingsmiddel tot een geheel zijn te zamengesmolten. Zie L. 
nr. 285 en 286. 

Een compacte lavastroom, welke in de bovenste gedeelten 
der kloof is bloot gespoeld en de bedding der beek uitmaakt, 
is op eene gelijke wijze gevormd. Zijne gladde, gepolijste 
oppervlakte rijst en daalt golfvormig op en neder, zoodat de 
beek nu eens kleine bekkens met water vult, dan weder geringe 
watervallen vormt; deze oppervlakte schijnt aan het oog als 
ingelegd, als mozaïk-werk toe en bestaat uit roodachtige, grijze 
en zwartachtig gekleurde fragmenten van trachietachtige lava, 
welke afwisselend eene dikte hebben van 2 duim tot 5 voet; 
niettegenstaande scherp geteekende lijnen deze fragmenten om- 
grenzen, zijn zij toch zoo innig zamengesmolten, dat nergens 
eenige voegen worden bespeurd en de gladde oppervlakte als 
met hellende kleuren beschilderd toeschijnt. 

De hoogste top van den Ringgit is in verscheidene zuilen, 
of juister gezegd in torenvormige massa’s gespleten, wier naakte, 
grijskleurige wanden zich vele honderd voet hoog lijnregt ver- 
heffen. 1) 


Over de uitbarstingen van den Ringgit. 


Uithoofde van het gewigt der gebeurtenis zelve, en de gevolg- 
trekkingen, welke uit dezelve kunnen afgeleid worden, deel ik 


1) Het plan, dat ik had gevormd om dezelven te beklimmen, werd door e 
onverwacht bezoek van,tijgers verijdeld. (Zie mijne reis door de ecn 
provinciën van Java. Mt: wasdonhurk: 1845, p. 357. 


946 


hier de plaatsen mede uit de oorspronkelijke geschriften, waarin 
over de eenige bekende uitbarsting des Ringgit wordt gehandeld. 
Eerst geef ik de titels der verschillende werken op, gerang- 
schikt naar het jaar, waarin dezelven. zijn gedrukt, te be- 
ginnen met de oudsten. 

De vier volgende schepen stonden onder het opperbevel van 
Cornelis Houtman: Mauritius, aan boord waarvan zich bevonden 
€. Houtman, benevens J. J. Mollenaer, die op den 25e Decembers 
1596, stierf; — Hollandia, aan boord van welk schip zich de 
gezagvoerder J. Dingnums en de Commies G. van Boninghen 
bevonden; — Amsterdam, met J. J. Schellinger en R+ van Hel; 
dit schip werd op den 11% Januarij, 1597, verbrand, en — 
Duyfken (het Pinaske), gezagvoerder S. Lamberts. Van deze 
gezagvoerders is het, dat de navolgende berigten afkomstig’ zijn. 

No L 1598. Journal van de reyse der Hollandtsche schepen 
gedaen in Oost Indiën, haer coersen , streckinghen ende vreemde 
avontueren, die haer bejegent zijn, enz. Middelburgh 1598. 

Dit was, gelijk uit den inhoud blijkt, het scheepsjournaal 
der Hollandia, met korte aanteekeningen ten opzigte van elken 
dag der reis, benevens een kort aanhangsel, waarin eene kaart 
van Bali voorkomt. 

Onder de gedrukte berigten is dit blijkbaar het oudste ‚ want 
een jaar na de terugkomst der schepen werd hetzelve openbaar 
gemaakt. 

Ne IL. 1609. Historie van Indiën, waer inne verhaelt is de 
avontuere die de Hollandtsche schepen bejegent zijn, enz. 
Amstelredam, 1609. Deze mededeelingen zijn veel uitvoeriger 
dan de zoo even. genoemden; zij zijn af komstig van het schip 
Mauritius, derhalve zonder twijfel door Cornelis Houtman 
zelven ter neder gesteld; uithoofde der daarin voorkomende 
profielen, zijn zij tevens verre weg de belangrijksten. . Men 
vindt hierin eene kaart van Bali, welke al de volgende uit- 
gaven gecopiëerd hebben. 

(N° Len II bevinden zich, benevens andere reisbeschrijvin- 
gen, in eenen band zaâmgebonden, in de academische biblio- 
theek te Leiden.) p 


947 


No IL 1617, Oost Indische ende West Indische voyagien. 
De eerste voyagie der Hollandtsche schepen op de landen Java. 
Eerste boek. Historie van Indiën, enz. Amsterdam 1617, 

Dit js eene latere uitgaaf van n° IJ. 

No IV. 1621. Eene gedrukte kaart van den Indischen Archi- 
pel wordt gevonden in het volgende werk: «Oost en West 
Indie Spieghel, waar in beschreven worden de twee laatste 

*navigatien, gedhaen in de Jaren 1614—1617-ende 1618, de 
eene door den vermaerdten Zeeheldt Joris van Spilbergen, enz. 
Amsterdam 4621. Op deze kaart wordt de brandende berg van 
Panaroekan «Solfferberg» geheeten. No. II en. IV vindt men, in 
eenen band te zamen gebonden, in de academische bibliotheek 
te Leiden. ri 

No V. 1646. De eerste schipvaert der Hollandtsche Natie naer 
Oost Indie, onder ’t beleydt van Cornelis Houtman , enz: In het 
werk: Begin ende voortgaugh van de vereenigde Nederlandtsche 
Geoctroyeerde Oost Indische Compagnie. Gedrukt in den jare 
1646. Dit is eene latere, min of meer veranderde. uitgaaf. van 
no LIL Op eene kaart van Java, bij dit werk gevoegd, 
wordt de brandende berg insgelijks aangeduid. …— 

No VI. 1648. Oost en West Indische voyagien. Beilnd deel. 
Amsterdam 1648. Eerste schipvaert der Hollanders naer Oost 
Indie met vier schepen onder ’t beleydt van Cornelis. Houtman, 
uit Texel ’tzeyl gegaen. Anno 1595. Hierin vindt men eene 
herhaling der vroegere mededeelingen. 

Ne VIL. 1726. Fr. Valentijn, Oud en Nieuw” Oost Indie. 
Groot Djava. Dordrecht en Amsterdam, 1726. 

No VIIL 4784. Nederlandsche reizen. Eerste deel. Amsterdam 
en Harlingen, 1784. Eerste Togt der Hollanders naar de Oost 
Indien met vier schepen in 1595, enz. 

Ne IX. 1775. Verhandeli door de Hdklsindtohe 
Maatschappye der Wedkenschapipens te Haarlem. XIV deel. Te 
Haarlem, 1775. Berichten p. 91—902. 

In de reizen van Francis Drake (1577 — 1580), welke door 
de straat van Lombok zeilde, en van kapitem Thomas Cavendish 


(1586—1588), welke zich in Oost-Java zelf, namelijk, te 


948 


Banjoewangi (door hem Bolamboam genoemd), aan land bevond, 
zijn geenerlei berigten over onzen berg te vinden. 1) 

Hier nu volgen uittreksels uit de vroeger genoemde werken, 
welke betrekking hebben op onzen wilewepnittaiden berg. Op 
die plaatsen, waar ik een of meer der genoemde werken J—IX 
niet heb aangehaald, moet worden verstaan, dat in dezelven 
niets wordt gevonden vane datgene, hetwelk in de andere 
werken wordt vermeld, ten opzigte van de opgenoemde plaatsen’, 
of dagen der reis. 

De schepen, welke, in 1595, uit Holland waren uitgelooper, 
waren eindelijk voor Toeban pkg test zij zeilden van daar 
langs de noorderkust oostwaarts heen en lieten het anker voor 
Sedajoe vallen. Van daar zettedpn zij koers naar het tegenover 
gelegene eiland Madoera, aan welks noordwestelijk uiteinde de 
toenmalige hoofdstad Anidbaia gelegen was. Den 6'er December, 
1596 werpen zij het anker voor deze stad en zeggen: nr. IIT, blad 
70 «dit eylandt ligt ongheveerlijk 42 ofte 43 mijlen van 
Java, ende met claren daghe canmen sien twee berghen 
int Eyland Java gelegen, vermoede de hooghe bergen van 
Passuruan te wesen.» (Ardjoeno en Têngger.) 

Van daar begaven zij zich noordwaarts heen naar Loebok 
(het Baviaan-eiland); van daar wilden zij nu weder naar het 
westen, naar Bantam terug zeilen, zij werden echter door 
stroom en wind tegen gehouden, — het was in den west-moes- 
son, — en kwamen weder te Loebok aan; op den 11% Januarij, 
1597, verbrandden zij het schip Amsterdam, hetwelk zwaar 
lek was geworden en, nadat zij te vergeefs hadden beproefd 
door de straat van Madoera te zeilen, wendden zij, langs de 
noorderkust van Madoera heen, den steven naar het oosten. 

Den A4te" Januarij hadden zij den oostelijken hoek van 
Madoera bereikt: n° I. den Î4t" Januarij «aen deze zyde van 
Madura ligghen noch vele cleyne eylandekens, daer wij 
ee seylden.» En n° II: «die wij aen bachboord» (der- 


1) Zie: An historical account of all the voyages round the world, enz. Vol. 
London, 1774. 


49 


halve ter linkerzijde) «lieten liggen.»-Zij zeilden, bij den heer- 
schenden westewind , waarschijnlijk om de oostelijke zijde van 
Sapodi en stevenden vervolgens naar het zuiden heen, met het 
doel om de straat van Balaboean binnen te loopen (namelijk , de 
straat van Bali) en zagen: no IL. blad 58: vende sagen ter selver 
tijt» (14 Januarij) «het hooge vaste landt van Java seer 
berghachtich zijnde omtrent 4 mylen daer van, was 
* thooghe landt, liggende boven Panarucan, derhalve recht 
nae de wal zuydtwest toe liepen.» Hetzelfde leest men in n° UI. 
blad 71. 

Zij naderden derhalve de kust van Java, koers houdende 
van het noordoosten naar het zuidwesten , gedurende den nacht. 
Ín den vroegen morgen van den 17% Januarij, 1597, terwijl 
het nog duister was, geraakte het schip Pinas, dat de anderen 
vooruit was, dat nader bij de kust zeilde, aan den grond; nood- 
schoten werden door hetzelve gelost en slechts met veel moeite 
werd het, met behulp der andere schepen, weder vlot. 

Ne IL, blad 58, (bijna woordelijk, doch minder volledig wordt 
het volgende verhaald in n° III, blad 71) zegt: «de Pinas den 
47. dito in den morgenstont vooruyt zijnde, heeft een 
schoot geschoten, dies wij alle verschrickt zijn gheweest, 
vreesende eenich ongheluckh hen overcomen soude mogen 
wesen, ende veel te meer het heel doncker was, wisten 
miet waer dat wy hem zouden soecken, want wij zijn vier 
niet sien conden, dies hij noch eens geschoten heeft, ende 
zijne schuyte nae ons toe ghesonden, die om assistentie 
quam, om hem van de clippen te helpe daer hij op sat, 
dies wij hem volck gesonden hebben, die een werpancher 
uytbrengende hem van de grondt wonden ende na veel 
moeyten int vlot ghecreghen. Des morgens hebben wij 
ghesien den brandende bergh, die boven Panarucan leyt 
ende eerst over JO jaren open geborsten is met groote 
schade ende verlies van menschen, hy wierp eenen seer 
grooten, doncheren roock uyt. Ook noch eenen grooten 
bergh, die Sierra do Pagode oft Pracada ghenaemt wordt 
om eenen grooten Pagode oft Heydenschen Tempel, die 


950 


| daer op staat, ende anders om een stedeke, welck aen den 
_ voet van denselven leyt Pracada genaemt, ende dede hem 
aldus op als hier nae volcht met het omliggende landt. 
Aen den voet van desen bergh wast daer de Pinas aen 
den grondt gesete hadde. Benevens voorgemelde stedeken 
agen noch twee stedekens, waer van deene Chandana 
genoemt was, daer drie jancken aen ancker laghen.» 

Zie later het hiertoe behoorende profiel Ringgit Figuur 4. 
Een Houtman (blad 59) medegedeeld. 

Ne IL spreekt daarvan op de navolgende wijze: « Den 46. dito » 
(in n° II. leest men den 17%) «in de morgestont is ons Pinas 
aande gront gheseylt, aent lant van Java, niet verre van 
ocean, en hij schoot drie schooten, so zijn wy en 
llenaers vole hem met boeks aen boort ghevaren ende 
we n het dies met Gods hulp weder afgheereghen, hier 

inden wy een hooghen berch sien die brande, ende stont 
een » grooten roock boven; vreemt om sien.» 

In m° V, bladz. 97 (hetwelk bijna woordelijk wordt her- 
5 haald in ne VT, bladz. 89,), leest men het volgende berigt: « ende 
_saghen den J8. dito» (volgens no II den 17%) des morgens 
den brandenden bergh, die boven de stadt Panarucan 
jose uytwerpende eenen seer grooten donckeren rooc, met 
genen. anderen grooten Berg, bij de Portugesen Sierra 
agode genaemt, van wegen eene groote Pagode of 
che tempel, die daer op staet, aen de voet van 
er hleyt. een stedeken, dat Pracada heet, waerom 
Bierra de Pacadra genoemt wordt.» 
Niet 2 het eigenlijke reisjournaal, maar in de beschrijving 
en verklaring, tot de kaart van Java vn vnd welke in 
“werk, n° V, wordt medegedeeld ‚ komt op bladz. 62 
ende voor (welke plaats in n° vr, bladz. 57, woor- 
in wl Vil, ben nis even stelen; doch in nieu- 

Su Is medegedeeld geworden): « Boven of achter 

een Bigtwoie brandende Swavelbergh, die 
 opgeborsten is, met sullcken kracht, 
ut zielen door vergingen, werpende 


enen 


en. 


Nrd 


nd 


951 


steenen tot binnen der stadt, ende was drie dagen soo 
duyster, dat het nacht scheen te wesen van den roock.» 
In deze uitgaaf n° V, van het jaar 1646, is het, dat het berigt, 
hetwelk in de latere uitgaven is overgenomen geworden, om- 
trent het werpen van steenen tot in de stad en het aantal 
personen, (0,000) dat ee omkwam, het eerst wordt aan- 
getroffen. 

De volgende plaats i in n° VII is door Valentijn uit ver- 
scheidene vorige berigten , doch overigens getrouw zamengesteld ; 
in deel IV, hoofdstuk 2, bladz. 77, zegt hij namelijk: «ziende 
den J8* dito (derhalve volgens de uitgaaf n° V, dewijl deze 
datum volgens Houtman, zie no II, de 17% was) «den bran- 
denden berg van „Panarucan, die Av 586 eerst. opge- 
borsten en met zulken kracht gesprongen was, dat 'twel 
JO000 menschen 't leven had gekost, behalven- dat men in 
drie dagen er geen daglicht-van wegen den rook: had kùn- 
nen zien, Deze eid nu gaf te dier tijd ook: een 
zeer grooten en donkeren rook van zig.» enz. t) - 

Van daar , waarschijnlijk ten noordoosten van Kaap aes 
zeilden de client dien zelfden dag (den 17%) verder zwid- 
waarts heen; zij liepen de straat van Bali in, welke zij: straat 
van Balaboean (Banjoewangi) heeten terwijl hunne straat van 
Bali de tegenwoordige straat van Lombok “is. „Alvorens zij 5 
mijlen van de stad Balaboean op. 7 vademen: water, het anker 
wierpen, werd uit het midden dier straat, op den 22" Januari, 
het profiel Ringgit Figuur 5 geteekend. Den 25 wierpen 
zij oostwaarts tegenover de stad Balaboean, op de kust van 
Bali, het anker; hun berigt luidt no II, blad 64, als volgt 
(hetwelk woordelijk wordt herhaald in no II, blad 69): «wy heb- 
ben een seer vreeselijken roock uyt den voornoemden bergh» 
(de laatstgenoemde was: de brandende berg van Pamaroekan) 


«sien optrekken, waer van wij alle verwondert waren.» 


1) Men ziet, dat Valentijn zijn verhaal getrouw naar dat in n°. III en in n 
n° V heeft zamengesteld; met welk regt wordt nu door Dr. Müller (Verband. 
nat. commissie. Land en volkenkunde, bl, 459) gezegd: „Volgens het onbepaalde 
berigt van Valentijn.?” 


952 


Vervolgens wendden zij den steven naar het oosten en zeilden 

zij langs de zuidkust van Bali; zoo kwamen zij in den zee- 
boezem aan de westzijde van den tegenwoordigen Tafelhoek, 
door hen Verckenshoek of hoofd (Cabo de porcus op de kaart) 
geheeten. Hier ligtten zij op den 2 Februarij, 1597, het 
anker, met het doel den Tafelhoek om te zeilen; daar hun 
wind (westewind) en stroom tegen waren, zoo vorderden 
zij weinig met het laveren en zagen zij zich eindelijk weder 
genoodzaakt op 25 vademen water het anker te werpen, der- 
halve westwaarts van de Tafelkaap. Van daar berigten zij, zie n° II, 
blad 62 (hetzelfde wordt insgelijks gelezen in no III, blad 14): 
valhier saghen wij noch den brandenden berg van Pana- 
rucan, uytgevende groote dampen ende roock, ende straet 
nae 't noorden dede hem aldus op, connende geenen door- 
ganck bekennen.» Van deze plaats werd het profiel Ringgit 
Figuur 6 geteekend. 

IX. Een berigt door J. M. Mohr (l.c. zie boven) onder dag- 
teekening van den 15ter November, 1772, te Batavia, geschreven 
en aan de Haarlemmer Maatschappij gezonden, welk berigt in 
1775 is gedrukt, luidt als volgt: «In het jaar 4586, en dus 
bijna twee eeuwen geleden is de Berg Kellót (eigenlijk 
Golót,) bij Passourouang, die mede voor een Zwavelberg, 
en wel voor één der hoogsten van die Landstrecken gehou- 
den wierd, op eene zoo verschrikkelijke wijze geborsten 
en opgevlogen, dat er meer dan tien duizend Menschen 
door de uitgeworpene steenen, gesmoltene en brandende 
Zwavelstoffen vernield, of onder de Puinhopen van dien 
berg begraaven zijn; gelijk men zulks in de Geschiede- 
nissen der Javanen aangetekent vind. Ook meent men te 
weten, dat die Berg veel nader bij Kadiri dan bij Pas- 
sourouang legt.» 

Uit het voorafgaande zal den lezer gebleken zijn, dat in de 


_ onmiddellijke nabijheid van Panaroekan slechts één hooge, vul- 


kanische berg, de tegenwoordige «Ringgit» gelegen is, welks 
noordelijke voet, die in een halven kring voorwaarts springt, 
door de zee wordt bespoeld. Geen enkele vulkaan op Java 


953 ' 


ligt zoo nabij de zee als deze. Wanneer men zich in eene 
tegenover gestelde rigting van Panaroekan op zee bevindt, dan 


ligt deze berg onmiddellijk achter de stad en verheft hij zijn 


top hoog boven dezelve. Van daar kan men, in die rigting, 
geen anderen vulkaan bespeuren, dewijl de Ringgit met de 
berggedeelten, welke hij naar het zuiden heen afzet, het uit- 
zigt voor het grootste gedeelte beneemt. 

Het gewigtigste der vroeger vermelde stukken is ongetwijfeld 
het oorspronkelijke berigt van C. Houtman (n° II), hetwelk 
10 jaren na de behandelde gebeurtenis is te boek gesteld en 
22 jaren later gedrukt geworden, benevens de toevoegselen, 
in de uitgave ne V vervat, welke 52 jaren na de gebeur- 
tenis in het licht werd gegeven. De berigtgever zegt daarin 
niet slechts uitdrukkelijk, dat hij den berg zag, maar hij 
geeft zelfs afteekeningen van denzelven en van al de omliggende 
bergen, benevens peilingen, welke hij naar die verschillende 
punten genomen heeft; hij spreekt van den berg niet vóór den 
oogenblik dat dezelve hem in het oog viel en deze, uithoofde 
der opstijgende rookzuil, een diepen indruk op hem maakte; 


hij noemt hem den «brandenden berg van Panarucans of 


cbrandenden berg boven of achter Panarucan.» Nog heden 
wordt een gedeelte, namelijk, het zuidoostelijke gedeelte van 
den berg: goenoeng Panaroekan geheeten (zie boven), terwijl 
de hoofdmassa van den berg, uithoofde van de pilaarvormige 
gedaante van zijnen top, — welke gedaante hij waarschijnlijk ten 
gevolge van de genoemde uitbarsting verkreeg, — goenoeng 
Ringgit wordt genoemd. 

Hoe bepaald en omstandig in deze mededeelingen wordt 
gesproken, zoo heeft D" Salomon Müller zich echter genoopt 
gevoeld, om, op grond van een berigt, uitsluitend vermeld in 
n° IX, hetwelk 166 jaren later is te boek gesteld, tot het vol- 
gende besluit te komen: «dat die verschrikkelijke uitbarsting 
uit den goenoeng Kloet is ontstaan en niet uit den goenoeng 
Ringgit, zoo als door D" Junghuhn *) en D" Horsfield, volgens 


*) Door mij ís Zulks in mijne „Reizen door Java, vermeld; de plaats, waar 
Horsfield daarover heeft gesproken, is mij niet bekend. 


Kd 


B 


954 


het onbepaalde berigt van Valentijn, verkeerdelijk wordt opge- 


geven.» 1) De tegenwoordige Kêloet, hij Kediri, ligt echter op 


een lijnregten afstand van 22 vies iks van den 
Ringgit verwijderd, Wanneer wij nagaan welke redenen den 
heer Müller hebben kunnen leiden, om een dergelijk oordeel te 
vellen, dan zien wij dat daarvoor slechts een enkele grond bestaat, 
namelijk, de naam Kellót of Golôt, welke door Mohr aan den 
berg wordt gegeven. Aan de woorden toch, in 1772, ter neder 
geschreven door een bewoner van Batavia, welke plaats, in 
eene lijnregte rigting, op een afstand van 85 geographische 
mijlen van den berg is gelegen: «ook meent men te weten, 
dat die Berg veel nader bij Kadiri, dan bij Passourouang legt ‚» 
zal wel niemand eenige waarde hechten, die een blik werpt 
op de kaart van Java van Raflles, waarop een 10,000 voet 
hooge vulkaan, de Rawon, geheel en al onvermeld is gebleven, 
of op de kaart van van der Velde, waarop onder anderen eene 
rivier; en ‘dat wel eene bevaarbare rivier, over eene 5,000 voet 
hooge bergketen heenstroomt, hoewel de eerste in 1820 en de 
laatste in 1846 is bearbeid geworden. 2) Naar mij voorkomt is 
de heer-Müller (Ll. c.) zeer ingenomen geweest met het schijnbaar 
officiële karakter van het genoemde berigt, dewijl Mohr bladz. 
95 zegt: «men gelieve te weeten, dat deze twee opgegeeven 
gevallen» (ten opzigte van den Kellót in 1586 en van den 
Lawoe in 1752) «zaaklyk getrokken zijn uit eene Missieve door 
den Gouverneur en Raad van Samarang aan de Hooge Regering 
te Batavia, op den 10 Mey 1752» gezonden. 

Maar hoe is het mogelijk, dat de heer Müller meerdere 
waarde kan hechten aan eene mededeeling, welke eerst 166 
(een honderd zes en zestig) jaren na de gebeurtenis geschreven 
werd, «dus» (gelijk Mohr zijn berigt zelf aanvangt) « bijna twee 
eeuwen geleden», namelijk, na de uitbarsting; zulks valt te 
meer in het oog, wanneer men bedenkt, dat deze uitbarsting 
en greep; tijdens volstrekt geene Nederlanders, nog veel 

Zie ) Zie Verband. der Natuurk, Conrmissie. Land en Volkenkunde p. 459 


*) Op de schoone kaart van Le Clereq is de ligging dezer deeïen met Shist- 
heid voorgesteld geworden. 


955 


minder Gouverneurs van Samarang op Java aanwezig waren, 
dewijl «de eerste schipvaert der Hollanders naer de Oost Indie — 
met vier schepen onder ‘t beleydt van Cornelis Houtman,» 
enz., eerst in 1595 werd ondernomen? — hoe kon hij die me- 
dedeeling stellen boven het authentieke berigt van Cornelis 
Houtman, die zich slechts 10 jaren na de uitbarsting te Pana- 
roekan bevond, die den berg met zijne dampzuil zag, peilde 
en denzelven beschreef? — Hoe kon hij daaraan zulk eene 
waarde hechten, daar het immers duidelijk in het oog valt, dat 
het alhier bedoelde rapport, d. d. den 10 Mei, 1752, slechts’ 
betrekking had op de uitbarsting van den Lawoe, welke 10 
dagen vroeger, namelijk, op den 4*** Mei had plaats gehad, — 
dat het wijders slechts bij deze gelegenheid was, dat er melding 
werd gemaakt ook van die vroegere uitbarsting, die vóór 166 
jaren, namelijk, in 1586, plaats greep, hetwelk waarschijnlijk 
geschiedde naar mondelinge berigten der Javanen, die dezen 
berg cKellót of Golòt» noemden, maar niet regt konden opge- 
ven waar hij gelegen was? 

Derhalve is het slechts op grond van dezen naam en van 
niets anders, dat de heer Müller de uitbarsting kan toeschrijven 
aan dien berg, welke tegenwoordig Kêloet wordt geheeten 
en in de nabijheid van Kediri ligt. Het is niet slechts mogelijk, 
dat inboorlingen zich vergist hebben, bij gelegenheid dat zij 
opgaaf deden van den naam diens bergs aan den Gouverneur 
van Samarang, of aan Mohr te Batavia, — welke dwaling voort- 
sproot uit hunne onbekendheid met de topographie des lands, 
dewijl Samarang 55 en Batavia 85 geographische mijlen van 
den Kêloet en nog 22/2 mijlen verder van den Ringgit verwij- 
derd zijn, — maar daarenboven moet in aanmerking worden ge- 
nomen, dat in een tijdsverloop van 2i/, eeuwen de namen der 
bergen op Java veranderd kunnen zijn; dit geldt voornamelijk 
ten opzigte van die bergen, wier gedaante eene verandering 
heeft ondergaan, gelijk met den vulkaan van Panaroekan het 
geval is, welks schedel waarschijnlijk eerst ten gevolge dier 
vreesselijke uitbarsting van 1586 hare tegenwoordige zuil- of 
muurvormige gedaante heeft verkregen, waarnaar de gansche 

6t 


956 


berg: goenoeng Ringgit wordt geheeten. Menige berg, die ge- 
weldige uitbarstingen heeft geleden, zoo als: g. Tashem, g. 
Adiksa, is onder den naam, die aan denzelven in de werken 
van Crawfurd en Raffles wordt gegeven, volstrekt niet meer 
bekend , terwijl anderen, zoo als bij voorbeeld: goenoeng Roejoeng 
en goenoeng Simpai, aan de bewoners van verschillende zijden 
des bergs onder verschillende benamingen bekend zijn. Daar- 
entegen is het op Java zeer gebruikelijk de hooge bergen, die 
tevens bijna altijd vulkanen zijn, naar de hoofdplaatsen te 
noemen, welke aan de kust, in de nabijheid dier bergen 
gelegen zijn; zoo wordt b. v. de Tjerimai: de berg van Cheri- 
bon, — de Slamat: de berg van Têgal, — de Ringgit: de 
berg van Panaroekan geheeten. Met dergelijken naam wordt 
steeds die hooge berg aangeduid, welke het digtst bij de 
bedoelde plaats ligt; die naam blijft onveranderd, zoo lang de 
plaats bestaat, waarnaar de berg wordt genoemd. 

Men zou de vraag kunnen opperen of, in de gemelde 
berigten, niet van twee verschillende vulkanen wordt gespro- 
ken, namelijk, im die onder n°. 1—VII[ medegedeeld van 
den tegenwoordigen Ringgit, en in n°. IX van den tegenwoor- 
digen Kèêloet. Daar echter in beiden het jaartal overeenkomt 
en zij ook verder eensluidend zijn, zoo verkrijgt men daardoor 
des te meer zekerheid, dat in beide berigten dezelfde berg 
wordt bedoeld ; minder waarschijnlijk toch zou de veronder- 
stelling zijn, dab: indien twee bergen ter zelfder tijd zeer ver- 
nielende eheentines hadden geleden, zulks geheel en al 
onvermeld zou zijn gebleven. Wel is waar, Raffles 4) spreekt 
van eene uitbarsting van den bnn oendiede Kêloet, doch deze 
(de eerst bekende van dien berg) had 589 jaren vroeger plaats 
dan die van den Ringgit, namelijk, in het jaar 997. In de 
geschiedenis van Java, geput uit Javasche kronijken en mede- 
gedeeld door Raffles, wordt op het jaar 1586 niets betref 
fende den Kêloet vermeld. 

Wij zien hieruit, dat hetgeen de heer Müller tot staving 


!) Zie History of Java IL p. 95. 


957 


zijner bewering bijbrengt, zonder eenigen grond hoegenaamd 
is. Veel wigtiger bewijsgronden en stellige berigten geven 
daarentegen de zekerheid, dat de berg, waarvan in die berigten 
sprake is, de tegenwoordige Ringgit was. Laat ons tot dat 
einde eenige der voornaamste bewijsgronden, getrokken uit de 
vroeger vermelde berigten, mededeelen. 

1° In latere uitgaven van het reisverhaal van 1697 (zie 
vroeger n° V) wordt gezegd, dat de berg bij gelegenheid der 
uitbarsting steenen tot binnen de stad Panaroekan heeft 
geworpen. Ware het de Kèêloet geweest, welke die steenen 
uitwierp , dan zouden zij eerst weggeslingerd moeten zijn gewor- 
den: over het Kawi-Ardjoeno-gebergte, vervolgens over een 
gedeelte. van den Têngger en eindelijk over den Ringgit zelven, 
ten einde tot in de stad Panaroekan te kunnen komen; zij 
zouden derhalve vier en twintig geographische mijlen ver, — 
zoo groot is de lijnregte afstand, waarop de Kêloet van de stad 
Panaroekan ligt, — door de lucht hebben moeten vliegen, 
om in de stad Panaroekan neder te kunnen vallen. Zij zouden 
alsdan even goed verre over de noorderkust heen geslingerd 
hebben kunnen worden, of tot aan Mataram, of aan Lasêm 
hebben kunnen komen. Zoo lang echter de aarde door menschen 
bewoond wordt, is eene dergelijke werpkracht eens vulkaans 
nog nimmer waargenomen geworden en is dezelve daarenboven 
naar de wetten der evenwigtsleer volstrekt onmogelijk. 

Geen andere berg ligt zoo nabij Panaroekan als de Ringgit; 
zijn top is ter naauwernood 1Î!/» geographische mijl van de stad 
verwijderd. De naast volgende is de Rawon, welke op een 
afstand van 61/, mijl ligt. 

2o Ware het de Kêloet geweest, die bij Kediri ligt, welke 
in 1586 uitbarstte, dan toch zou Houtman de rookzuil, door 
dien berg uitgeworpen, reeds in de straat van Madoera, noord- 
waarts van Soerabaja, even goed hebben waargenomen, — al 
had hij den berg zelven niet gezien, — als hij van daar (zie 
vroeger de uitgaaf no III, blad 70) den Ardjoeno werkelijk in 
het gezigt kreeg, welke berg ter zijde van den Kêloet is ge- 
legen. Eerst den: 17'" spreekt hij van den « brandenden berg ‚» 


958 


derhalve op den dag, waarop hij, oostwaarts wit de wateren 
van Madoera komende, den oostelijken uithoek van Java na- 
derde, waar men wel den Ringgit in het gezigt heeft, maar 
vanwaar men den Keéloet niet kan zien. 

5e Ook uithoofde van den physieken en geologischen toestand 
dier bergen, welke ik beiden heb beklommen, gevoelt. men zich 
genoopt tot het denkbeeld over te hellen, dat de. uitbarsting 
uit den Ringgit heeft plaats gehad. Deze is thans niet meer 
dan een halve kegelberg, waaraan de zuidelijke helft ontbreekt; 
zijn top eindigt in pilaarvormige rotsen, welke voornamelijk 
aan de zuidzijde steil afgebroken zijn; lava-stroomen, met 
groote blaasruimten voorzien, strekken zich langs alle zijden uit 
en ontzaggelijk groote rotsbrokken liggen alom in het rond 
verspreid, vooral in de ruimte besloten, tusschen den Ringgit 
en den zuidelijken halfkringvormigen Ranoe. Moet er eenige 
waarde worden gehecht aan het berigt van Mohr, dan kan er 
van uitgeworpene steenen, stroomen van gesmoltene lava, en 
van puinhoopen, waaronder de bewoners begraven werden, 
geene sprake zijn, wanneer daarbij de Kêloet wordt bedoeld; 
het eigendommelijke dat bij dezen berg wordt opgemerkt bestaat 
integendeel hierin: dat hij, zoo lang men de uitbarstingen van 
denzelven heeft waargenomen, altijd slechts zand en asch heeft 
uitgeworpen, waardoor het omliggende land mijlen ver in het 
rond in eene zandwoestijn herschapen is geworden. Wel worden 
aan de hellingen van dezen berg zandlagen, ter dikte van ver- 
scheidene honderd voet aangetroffen, maar naauwelijks vindt 
men een enkelen steen op denzelven. 

De Ringgit is tegenwoordig nog kaal en verstoken van vruchtbare 
aarde, terwijl daarentegen de nabij gelegene bergen, vooral de 
Ajang en de Rawon, met oorspronkelijke wouden zijn bedekt, die, 
alle rotsen voor het oog verbergende, op de dikke lagen van 
vruchtbare aarde welig tieren. De lava’s van den Ringgit echter, 
zoowel de lava-puinbrokken als die, welke gansche banken 
vormen, en die zich tot aan gene zijde van de kali Sampéjan 
uitstrekken, doen zich nog in al hare naaktheid aan den be- 
schouwer voor; de verbazend groote tufinassa%, die zich van 


959 


dezen berg af over het gansche omliggende land tot in de na- 
bijheid van Pradjakan en Sitoebòndo hebben verbreid, zijn 
nog naauwelijks met een schraal gewas van struiken bedekt, 
maar overigens nog zoo kaal en onverweerd, als of zij eerst 
voor weinige jaren uit den vulkaan waren gestroomd. Dit ge- 
brek aan plantenaarde, het onverweerde der vulkanische pro- 
ducten , duidt aan, dat het, onder de vulkanen in het oostelijke 
gedeelte van Java gelegen, de Ringgit was, waaruit de laatste * 
groote, verwoestende uitbarsting heeft plaats gehad. 

4° Een alles afdoend bewijs voor onze stelling wordt door 
GC. Houtman in zijn werk no II geleverd, namelijk, de mede- 
gedeelde profielen en peilingen door hem aan boord van het 
schip Mauritius gedaan ; hieruit volgt op eene onwederlegbare 
wijze: dat zijn «brandende berg» de tegenwoordige Ringgit is. 

Men zie hier achter, m Ringgit Figuur 4, 5, 6, de profie- 
len van Houtman , welke ik zeer naauwkeurig met de daarbij 
gevoegde namen en peilingen heb gecopiëerd ; hiermede vergelijke 
men Figuur 7, waarin ik deze peilingen, op de punten A ‚Ben C 
gedaan , op kaart heb gebragt. (De betrekkelijke ligging der bergen 
is op deze overigens slechts figuratieve schets met juistheid voor- 
gesteld geworden.) — Ringgit Figuur 4{A- op Figuur 7.) 
Het kleinste der drie schepen, Pinas, was voor de anderen uitge- 
stevend, derhalve nader aan de kust; in den vroegen morgen 
van den 17%», terwijl het nog duister was, geraakte het aan den 
grond, aan den voet der Sierra de Pagode of Pracada. De andere, 
grootere schepen zonden sloepen ter hulpe van dit schip, het- 
welk zij op die wijze weder vlot kregen. Zekerlijk zijn de-andere 
schepen, uit vrees van insgelijks aan den grond te geraken, niet 
digter onder den wal gekomen ; waarschijnlijk is het zelfs, dat 
zij zich, nadat de Pinas vlot was geraakt, verder van de kust 
hebben verwijderd en wel juist in eene tegenover gestelde rig- 
ting, waarin zij naar de kust waren heengestevend, namelijk, in 
eene noordoostelijke rigting. (Bij den heerschenden westewind 
kon het terugzeilen naar het noordoosten, ten einde zich van de 
kust te verwijderen, niet moeijelijk zijn.) Nadat zij waren terug- 
gezeild werd het profiel met de peilingen, Figuur 4 (À. op 


360 


Figuur 7) genomen; de eene berg, de «brandende berg van — 
Panarucan» werd in het west ten zuiden, de andere, welke 
naderbij lag, de Sierra de Pagode, in het zuidwest ten westen 
en de hoek van het eiland Bali, welke ter linkerzijde nevens de 
opene straat lag, in het zuidwest ten zuiden gepeild. — Houtman 
zag derhalve op denzelfden oogenblik, dat is, in eens, van 
hetzelfde punt: fo de gêopende monding der straat Bali, 2e den 

ndenden berg van Panaroekan en 5° de Sierra de Pagode, 
welker voet «den oostelijken hoek van Java vormt, waar het 
schip Pinas aan den grond gezeten had.» _ 

Naar deze drie peilingen te oordeelen, is het onmogelijk, al 
had de onjuistheid der compassen 5 volle graden (eene halve 
streek) bedragen, dat het schip zich op een ander punt heeft 
kunnen bevinden, dan op datgene, hetwelk op Téngger Figuur 7 
onder À. is aangeduid, namelijk: ten wroordoosten van kaap 
Sedano, d. 1. in het oost ten noorden van den brandenden berg, 
im het noordoost ten oosten van de Sierra de Pagode en in het 
noordoost ten noorden van den hoek van Bali nevens de straat 
van dien naam; het is derhalve mathematisch zeker, dat die 
twee bergen zijn: de tegenwoordige Boeloeran en de Ringgit, 
dewijl van dit punt geene andere bergen zigtbaar zijn.t) De 
Idjènen de Rawon zijn achter den Boeloeran verborgen, terwijl 
de Ajang op te grooten afstand ligt en daarenboven door den 
Ringgit en den Ranoe voor het oog wordt bedekt. Daarbij komt 
nog, dat gezegd wordt: vaen desen westelijken hoeck sat de 
Pinas aen den grondt.» De goenoeng Boeloeran, goenoeng Têlaga 
woeroeng op de kaart van Raffles, verkeerdelijk door wijden: 
goenoeng Têlaga warong Bed: welke in de kaap Sedano 
uitloopt, vormt inderdaad den oostelijken uithoek van Java; 
misschien is de naam Sedano , welke tegenwoordig daaraan wordt 
gegeven, afgeleid van het «stedeke Chandana,» hetwelk des- 
tijds aldaar gelegen was. Natuurlijk werd deze oosthoek van 
Java door de schepen, die uit een verder oostwaarts gelegen 


t) En de Kêloet wel het allerminst, dewijl deze berg op een grooten afstand en 
achter andere bergen verscholen ligt. 


961 


gedeelte der zee kwamen, de « westelijke hoek» genoemd, omdat 
hij met betrekking tot de schepen aan de westzijde (en Bali aan 
de oostzijde) gelegen was. Had toch Houtman zich op een ander 
punt in zee bevonden, meer westwaarts dan kaap Sedano, alsdan 
had hij # denzelfden oogenblik toen hij den berg van Pana- 
roekan en de Sierra de Pagode in het gezigt had, de straat 
Bali niet kunnen zien. Hij ziet echter in eene zuidwestelijke 
rigting in de straat, waarvan hij den openstaanden ingang” 
afbeeldt en te gelijkertijd heeft hij die beide bergen in het 
gezigt; hij moet zich derhalve oostwaarts van den meridiaan 
van Sedano hebben bevonden. 

De berg door Houtman: Sierra de Pagode of Pracada gehee- 
ten, — misschien aldus genoemd naar het tegenwoordige Prad- 
jakan, hoewel deze plaats niet in de onmiddellijke nabijheid 
van den voet des bergs ligt, — is de tegenwoordige Boeloeran. 
Dat destijds een groote heidensche tempel (pagode) op den 
top des bergs stond, kan geene bevreemding baren, want: ten 
eerste wordt door Houtman op verschillende plaatsen uitdrukke- 
lijk gezegd, dat de bewoners van Pasoeroean de Mahomedaansche 
godsdienst beleden, en dat die van Balaboean en Panaroekan +) 
Heidenen waren (hier onder moet men verstaan: vereerders van 
Brahma of Siwa); ten andere heb ik op den top van den Ar- 
gopoero, welke eene hoogte van 9,000 voet bereikt (zie Ajang, 
17% schets), ruïnen van een grooten Siwa-tempel gevonden; 
ook aan de noordelijke helling van den Rawon worden tempel- 
grotten aangetroffen. (Het zou mij geenszins bevreemden, dat 
dergelijke tempels insgelijks op den Boeloeran voorkomen ) 

Ringgit Figuur 5. (B op Figuur 7.) Reeds. in het vorige 
profiel is de Boeloeran zeer duidelijk te herkennen; nog dui- 
delijker echter is zulks het geval in dit profiel B, hetwelk op 
den 22ste Januarij, 1597, uit het midden der straat Bali, oost- 
waarts van het voormalige Balaboean is genomen; op het eerste 
» gezigt reeds herkende ik daarin den eigenaardigen, uitgetanden 
vorm des bergtops, gelijk hij zich, achter de helling van den 


*) Deze stad was met muren omgeven en werd door vele Portugezen bewoond. 


962 


den Idjèn oprijzende, aan het oog voordoet. Zoowel de 5 pei- 
lingen, die onder B zijn opgegeven geworden als de omtrek- 
teekening der bergen in dit profiel, komen op eene treffende 
wijze overeen met de bekende gedaante en ligging dier bergen, 
zelfs het in veelvoudige toppen oprijzende kalkgebergte, het- 
welk voor den zuidelijken voet dier vulkanen is gelegen, laat 
zich duidelijk op het profiel onderscheiden. 

Ringgit, Figuur 6. (C op Figuur 7.) Hetgeen wij zoo even 
hebben aangevoerd, geldt evenzeer ten opzigte van het profiel 
C‚ waarop men de bergen Idjèn, Ranté en Rawon ten dui- 
delijkste herkent, gelijk zij door Houtman uit zee, terwijl hij 
zich westwaarts van de Tafelkaap van het eiland Bali bevond, 
werden geteekend. . Wel is waar, er staat boven den Rawon 
«brandende berg» en er wordt bijgevoegd, dat zij hier (op 
den Zien Februarij) nog: «saghen den brandenden bergh van 
Panarucan, uytgevende groote dampen ende roock ,» op gelijke 
wijze als 8 dagen vroeger werd berigt, tijdens zij, op den 25°tee 
Januarij, in de nabijheid der kust van Bali, oostwaarts van Bala- 
boean lagen: «wy hebben een seer vreeselyken roock uyt den voor- 
noemden bergh sien optrekken, waer van wy alle verwondert 
waren.» Deze woorden moeten echter, zulks is duidelijk, bij uit- 
sluiting op de rookzuil worden toegepast, welke zij, in de rigting 
waarin deze berg gelegen was, boven den zoom van het naderbij 
liggende gebergte zagen opstijgen. *) Daar nu in de rigting van 

Ringgit verscheidene bergen in het verschiet achter elkander 
gelegen zijn, zoo mag het den zeelieden van 1897, die nog zulk 
eene geringe kennis bezaten van de bergen en van het binnen- 
land van Java, niet euvel worden geduid, dat zij een naderbij 
gelegenen berg, welks. top met de rookzuil scheen gekroond 
te zijn, — al rees, die zuil op uit een vulkaan, die op een 
grooten afstand achter dien berg gelegen was, — als denzelf- 
den berg beschouwden, waaruit zij de rookzuil op den 17 


*) De oostelijke winden, welke in de hoogere luchtstreken van Java het geheele 
jaar door, ook gedurende den z. 8. westmoesson waaijen, waren waarschijnlijk de 
oorzaak, dat hunne schepen, gelijk mede alle streken van Java, oostwaarts van 
Panaroekan, niets van aschregens te lijden hadden. 


963 


danuarij hadden zien oprijzen. Er zijn toch op kaarten, welke 
21/2 eeuw later in het licht kwamen, gelijk die van Rafiles, 
geene minder grove dwalingen begaan; maar de Ringgit ligt in 
de opgegevene rigting werkelijk achter de andere bergen. Dat 
overigens eene rookzuil, door den Ringgit uitgebraakt, in die 
opgegevene rigting, in welke voor den Ringgit de Rawon en 
nog naderbij de Ranté en de Idjèn gelegen waren, — boven den 
zoom van deze bergen zigtbaar kon zijn, zal niemand. twijfel 
achtig voorkomen, die slechts eenigermate bekend is met de ver- 
bazende hoogte, welke dergelijke vulkanische rook- en aschzui- 
len bereiken. t) Steeg eene aschzuil uit den Goentoer bij gele- 
genheid ‘eener uitbarsting in 1843, welke slechts gering mag 
genoemd worden (zie hoofdstuk I. bladz. 92), tot eene hoogte 
van meer dan 20,000 voet, hoeveel hooger zal die van den 
Ringgit bij zijne uitbarsting niet opgestegen. zijn, welke alle 
andere bekende uitbarstingen op Java overtrof in hevigheid en 
in de mate van verwoestingen door haar aangerigt! 

De afstand van den Ringgit tot aan het punt C bedraagt 23 
geographische mijlen, Bekend is het, dat, ten gevolge van de 
ronding der aarde, op dien afstand slechts voorwerpen kunnen 
waargenomen worden, welke eene hoogte van 7,500 voet hebben. 
Uithoofde nu gebergten ter hoogte van 8 en 9,000 voet, namelijk, 
de Idjèn en de Rawon, op ongeveer fs van dien afstand van 
den Ringgit en dus op 2/; van dien afstand van het puut G ver- 
wijderd tusschen beide gelegen waren, zoo volgt hieruit, dat de 
rookzuil meer dan 12,000 voet hoog moet geweest zijn om boven 
den zoom van het gebergte, dat nader bij den beschouwer 
gelegen was, uit te steken. Waarschijnlijk zal zij het dubbel dier 
hoogte hebben bereikt, dewijl Houtman nog van dat verwijderde 
punt, — niettegenstaande hij slechts het bovenste gedeelte der 
zuil kon waarnemen, dat oven den zoom van het naderbij gele- 


') Daar op Java de gewoonte bestaat de hooge bergen naar den naam der nabij 
gelegene hoofdplaatsen, welke aan de kust liggen, te noemen, zoo is het niet 
waarschijnlijk, dat ook de Rawon destijds rookwolken uitbraakte; in dat geval toch 

ou men denzelven even zeker den „brandenden berg van Balabuan” hebben 
genoemd als gene met den naam van: den vulkaan van Panaroekan werd bestempeld. 


964 


gene gebergte uitstak, — daarvan op de volgende wijze mel- 
ding maakt: «een vreeselyke roock , waer van wij alle verwon- 
dert waren.» 1) Daarenboven is het zeer waarschijnlijk, dat de 
Ringgit vroeger veel hooger was dan thans; hierop doelt de 
naam: goenoeng Ágoeng, d. 1. de groote, de verhevene berg, 
welke benaming gewoonlijk aan den hoogsten berg eener land- 
streek wordt gegeven; nog op den huidigen dag wordt de 
Ringgit door de bewoners van Bondowoso en van Pradjakan aldus 
genoemd, niettegenstaande zij verscheidene bergen in het rond 
kunnen gewaar worden , welke tot veel grootere hoogte oprijzen 
zoo als b. v. de Ajang en de Rawon. Waarschijnlijk nam de 
hoogte des bergs sedert dien tijd veel af, dewijl het bovenste 
gedeelte des koepels, nadat hij door de woedende uitbarstin. 
gen, die jaren lang aanhielden, geheel en al was doorwoeld en 
verbrokkeld geworden, allengskens in elkander stortte. 

In het voorafgaande werd, naar ik meen, op eene voldoende 
wijze aangetoond: dat de Ringgit de brandende berg is, 
welke in het verhaal van 1597 wordt bedoeld en dat het 
D". S. Müller is, die zich vergist, wanneer hij mij 1. c. bladz. 
459 van dwaling beschuldigt. 


3) De Kêloet zes op een afstand van 42'/ geographische mijlen van het punt 
C. Daar nu voorwerpen, ter hoogte van 24,000 voet, op een afstand van 42e/10 
ent Rem keen nog kunnen gezien worden, zoo zou men van eene 24 duizend 

hooge rookzuil, welke uit den Kêloet opsteeg, nog ter naauwernood den 
al hebben kunnen waarnemen, aangenomen zelfs dat de horizon volkomen 
vrij geweest was, terwijl integendeel zeer hooge bergen tusschen beide punten 


zijn gelegen 


DERTIENDE SCHETS. 


VULKAAN 44: BOELOERAN. O 


« Uithoofde de vulkanen nu eens in enkele kring- 
«vormige groepen, dan weder ind ubbele rijën worden 
«aangetroffen, zoo mag zulks als het duidelijkste bewijs 
«worden beschouwd, dat de oorzaak der vulkanische 
«werking niet zetelt in de nabijheid van de oppervlakte 
«der aardkorst, of dat dezelve slechts van geringe be- 


« tr zou agnia a we sek ‚ maar 
len 


« Zeuke in Te Bopeik kaden brandk der aarde eeharen 
«worden. » 
(A. v. HumgsoLpT } 


Banjoewangi, den 44 October. 


Te Soembêr waroe bevindt men zich als het ware aan de 
uiterste grenzen der bewoonde wereld. « Tot hiertoe en met 
verder!» zegt de koetsier, terwijl hij den reiziger, met 
glimlach van innerlijke tevredenheid op het gelaat, uit het 
rijtuig ziet stappen; ten einde zijn togt voort te zetten, ís de 
reiziger verpligt een klein paardje te bestijgen, om over het lava- 
veld van den Boeloeran heen, als door eene kleine Syrische 
woestijn, het beloofde land van het welriekende water (Ban- 
joewangi 1) te bereiken. Heden morgen ving ik mijne reis aan, 
en leide ik de grootste helft daarvan tot aan Badjoel mati, welke 
ongeveer 15 palen lang is, van Ó61/, tot 101/: ure af. 

Oostwaarts van Soembêr waroe, doch in de onmiddellijke 
nabijheid dezer plaats, komt men aan eene kleine beek, kali 
Sêkar poetih geheeten; iets verder oostwaarts, op een äfstina 
van ongeveer 1 paal van het dorp, treft men eene tweede, 
iets breedere kali, de Kloekoeran aan. Hier houdt de vlakte op, 
in zoo verre dezelve uit hard gewordene vulkanische asch be- 


1) Banjoewangi is zamengesteld uit banjoe d.í. water en wangi d.i, welriekend. 


366 


staat, en gaat zij aan den regteroever der zoo evengenoemde 
kali over in eene met lava-puinbrokken bedekte streek, die 
als een geheel beschouwd, wel is waar, nog vlak mag heeten, 
maar echter eene hobbelige, oneffene, golfvormige oppervlakte 
heeft. In een wijden omvang vóór den voet van den Boeloeran in 
het noordwesten, westen en zuidwesten gelegen, strekt zij zich 
uit tot aan Badjoel mati, welke plaats aan den zuidelijken voet 
van den berg wordt gevonden. Tamelijk regt, althans slechts 
met eene geringe bogt, loopt de weg ter lengte van 14 palen 
over dit puinveld in eene zuid-zuidoostelijke rigting voort; ge- 
makkelijk legt men denzelven te paard in 4 uren tijds af; 
treft men goede paarden aan, dan behoeft men daartoe slechts 
5 uren. ; 

Waarschijnlijk is de noordelijke, noordoostelijke en oostelijke 
voet des bergs, welke de uiterste noordoosterspits van dit 
smalle oostelijke uiteinde van Java vormt, op gelijke wijze als 
de zoo even genoemde westelijke en zuidwestelijke voet des 
bergs, die landwaarts in tegenover den Idjèn gelegen is, met 
lava-puinbrokken. bedekt; over dezen binnenwaarts gelegenen 
voet des bergs is het, dat de weg, zoo straks door ons gevolgd, 
van Soembèr waroe tot aan Badjoel mati voert. De aan zee 
gelegene voet des bergs, met de daaraan grenzende berg- 
hellingen, is bekend onder den naam van Goenoeng Télaga 
woeroeng of Sedano. Deze in eene zuid-zuidoostelijke rigting 
voortloopende weg verwijdert zich in de nabijheid van Soembêr 
waroe, van de kust, en snijdt derhalve den ganschen noord- 
oostelijken uithoek yan Java af, welken de goenoeng Boeloeran 
geheel en al beslaat en eerst te Badjoel mati, aan de straat 
Bali, komt de weg wederom in de nabijheid der kust. 

De goenoeng Boeloeran is een stompe kegel; zijn schedel 
heeft zulk eene breedte, dat de regelmatige, kegelvormige ge- 
daante des bergs eerst op een zeer grooten afstand duidelijk 
in het oog valt. In Boeloeran Figuur 4 ziet men een profiel 
van de west-zuidwestelijke zijde des bergs, genomen van de noor- 
delijke helling van den goenoeng Rawon; Boeloeran Figuur 2 
stelt de noordwestzijde voor, gezien van Soembêr waroe en 


967 


Boeloeran Figuur 3 de zuidzijde, gelijk die wordt waargeno- 
men van Badjoel mati. Vooral aan de zuidwest en aan de zuidzijde 
van den Boeloeran (verg. Figuur 4) is de rand des schedels ge- 
tand, en ontwaart men, dat diepe kerven denzelven insnijden; het 
laat zich duidelijk bespeuren, dat de rand in eene kringvormige 
rigting verloopt en of eene bolronde schedelvlakfe, of, hetgeen 
waarschijnlijker is, eene ketelvormige kolk, derhalve een uitge- 
bluschten krater omgeeft, welke met wouden is bedekt. Naar 
het toeschijnt, is de kraterrand aan de noordoostzijde door eene 
kloof doorbroken; misschien is het slechts eene insnijding in den 
rand, van eene geringe diepte; ware dit het geval, dan zou men 
mogen veronderstellen, dat zich een meer op den bodem des 
ketels bevindt. 

De Boeloeran schijnt niet hooger dan 2,500’ te zijn; hij bereikt 
derhalve de benedenste grens der wolkenlaag niet, welke gewoon- 
lijk aan de hellingen van tamelijk hooge, met wouden bedekte 
kegelbergen reeds op eene hoogte van 5,000 à-4,000 voet wordt 
gevormd; bij hoogere bergen, welke met bebouwde landstreken 
omgeven en niet door wouden beschaduwd worden, vangt deze 
wolkenvorming eerst op grootere hoogte aan. Van Soembêr waroe 
doet de berg zich aan het oog voor onder een hoek van 6° 2’ boven 
den horizon; bedraagt nu de afstand van daar tot aan het naastbij 
gelegene punt van den noordoostelijken rand 4 geographische 
minuten, dan kan de berg niet hooger zijn dan zoo even is 
vermeld geworden. Hij is geheel en al met wouden bedekt. 
Behalve de berg van Djapara wordt geen enkele vulkaan op Java _ 
gevonden, die zoo geheel geïsoleerd staat als deze, welke met 
geen enkelen der bergen en bergketenen, in de nabijheid gelegen, 
vereenigd is. De wijde ruimte, gelegen tusschen zijnen. zuidwes- 
telijken en den tegenover staanden noordoostelijken voet van den 
Idjèn, — die insgelijks goenoeng Merapì wordt geheeten, — ver- 
dient toch den naam van bergrug niet, hoewel zij in het midden 
tusschen beide bergen eene waterscheiding vormt, namelijk , 
tusschen de beken, welke noordwestwaarts en die, welke zuid- 
oostwaarts vlieten; de hoogte van dit tusschenland is zoo gering, 
ter naauwernood een vijftigtal voeten boven de oppervlakte 


968 


der zee, dat het in de verte wolkomen vlak toeschijnt. Zoo 
als de gansche vlakke omtrek des bergs, benevens de geheele 
ruimte, welke van: hier tot aan Banjoewangi reikt, is ook dit 
tusschenland met wouden bedekt; op eenen dorren, hier zandi- 
gen, elders rots- of steenachtigen bodem groeijende, welke door 
de zon in eene hooge mate wordt verhit, vertoonen deze 
wouden zich even dor en schraal als gene. Í 

De Boeloeran staat in eene gelijke verhouding tot den Idjén, 
wat zijne ligging en den afstand betreft, waarop hij van 
dezen is gelegen, als de Ringgit tot den Ajang; beide bergen 
toch liggen in de nabijheid der tegenwoordige kust, noord- 
oostwaarts van de vulkanen, welke dieper landwaarts in 
worden gevonden; zij duiden misschien de rigting aan van 
korte dwarsspleten, welke noordoostwaarts van de algemeene 
lengte-spleet uitloopen en de vulkaanrij als het ware verdub- 
beld doen toeschijnen; dit zelfde verschijnsel merkt men insge- 
lijks op in West- en in Midden-Java, alwaar deze dwarsspleten 
van het noordwesten naar het zuidoosten zijn gerigt. Trekt 
men eene lijn van den Têngger over den Ajang en den Rawon 
tot aan den IÍdjèn, en eene andere lijn van den Ringgit tot 
aan den Boeloeran, dan zal men ontwaren, dat deze beide 
lijnen evenwijdig aan elkander loopen. Zonder op eenigerlei 
wijze verbonden te zijn met eene van deze vulkaanrijën, 
zonder andere vulkanen aan de oost- en westzijde in zijne 
nabijheid te bezitten, rijst de Djapara geheel geïsoleerd 
opwaarts. 

Wanneer men zich voorstelt, dat de waterspiegel van den 
oceaan 20 voet boven zijn tegenwoordig niveau zij gerezen, 
of met andere woorden, dat het land een gelijk aantal voeten 
lager zij gedaald, dan zondert zich vooreerst de berg Djapara 
van het omringende land af, en verkrijgt hij de gedaante van 
een rond, kegelvormig eiland, terwijl de benedenhelft van het 
hek: Modjopaït onder de golven verdwijnt; stelt men zich 
voor, dat de zee nog 50 voet, dus 50’ hooger stijgt dan thans, 
dan wordt ook de Boeloeran een eiland; rijst de zee tot eene 
hoogte van 200 voet boven zijn sdbeniwiehdid peil, dan wordt het 


969 


gansche landschap Medjopaït wederom in een zeeboezem her- 
schapen, en de golven klotsen tegen den voet der bergkegels 
Ardjoeno, Kêloet, Wilis en Pandan, zij bespoelen den zuidelij- 
ken rand van het kalkrif, dat langs den regteroever der kali Solo 
loopt, hetwelk zich alsdan slechts nog weinig boven de opper- 
vlakte der zee verheft; stelt men, dat de wateren 500’ hoo- 
ger klimmen, zoo wordt geheel Madoera en de geheele helft 
van dat gedeelte van Java, hetwelk oostwaarts van den Mer- 
baboe ligt, grootendeels onder de zee bedolven, en hare baren 
rollen tot aan den voet van den Merapi; stijgt eindelijk de 
oceaan tot op 1,000 voet, of daalt het land tot op die diepte, 
alsdan doen de vulkanen zich nog duidelijker als eilanden 
voor; geheel Java en Madoera zijn bedolven, met uitzondering 
van „een aantal eilanden, die eenzaam en geïsoleerd uit den 
oceaan oprijzen als steile kegels, in den vorm van suiker- 
brooden, zonder door oevers omringd te zijn. 

Men zie hieromtrent de 4“ afdeeling, hoofdstuk I ‚ van dit 
werk, alwaar, op bladz. 65 en vervolgens, uitvoeriger over de 
gedaante en hoogte der bergen wordt gehandeld ; tevens worden 
te dier plaatse de eilanden opgeteld, welke Java zou vormen , 
bijaldien het in verhouding van den tegenwoordigen waterspi 
gel der zee dieper daalde. Men mag bijna niet betwijfelen, 
dat Java verscheidene der aldaar vermelde graden van opheffing 
(hoogte-phasen) heeft doorloopen, — dat de tegenwoordige 
vlaklanden van hetzelve allengskens boven de watéren zijn 
gerezen en de verschillende kegelvormige eilanden meer en 
meer tot een geheel te zamen smolten. De Djapara was waar- 
schijnlijk de laatste dier bergen, welke een eiland vormde. 

Gelijk bij alle andere kegelbergen op Java het geval is, zoo 
loopen ook van den kraterrand des Boeloeran divergerende 
lengte-ribben naar alle zijden benedenwaarts; de hoogte dezer 
ribben is echter onbeduidend, en de tusschen dezelven gele- 
gene kloven bereiken slechts eene geringe diepte. Gelijk wij 
zulks aan den gekerfden rand hebben bespeurd, vormen de 
tusschenkloven, de zoogenaamde baranko’s, insnijdingen in den 
rand; hieruit volgt, dat de Boeloeran een vulkaan is, welke 


970 


tot de derde klasse behoort. Bij de “beschrijving van den 
Soembing heb ik de verdeeling der vulkanen in vier verschil 
lende klassen opgegeven, naar gelang van den zoo karakte- 
ristieken vorm, waaronder zich hunne lengte-ribben voordoen, 
en de veranderingen, welke de vulkanen zelven hebben onder- 
gaan. De Boeloeran behoort derhalve gerangschikt te worden 
in de derde klasse der vulkanen, waarvan de meesten of 
reeds uitgebluscht of dat tijdperk zeer nabij zijn; de kegels 
dier vulkanen, die aanvankelijk hooger rezen, hebben hunne 
oorspronkelijke gedaante verloren, en zijn tot op den tegen- 
woordigen gekerfden rand des kratermuurs ingestort. 

Zijne ligging, ten opzigte der naburige vulkanen, duidt eene 
verdubbeling der vulkanische lengte-spleet in Oost-Java aan, 
welke, gelijk reeds vroeger is vermeld, door eene dwars gerigte 
splijting is ontstaan. In geen enkel gedeelte van Java 1) worden 
zoo vele geheel en al afgezonderd liggende vulkanen aangetrof- 
fen, als in dit oostelijke, smalle uiteinde des eilands; van Kediri _ 
tot aan Banjoewangi vindt men, over eene geringe uitgestrekt- 
heid, elf vulkanen op korten afstand nevens elkander; de 
onderlinge verhouding dezer bergen, ten opzigte van hunne 
ligging, levert een duidelijker bewijs voor de waarheid der 
woorden aan het hoofd dezer schets geplaatst, dan misschien 
ergens ter wereld wordt aangetroffen. — (Wij zullen hierop 
later terugkomen in het hoofdstuk, hetwelk de resultaten mijner 

rzoekingen ten dezen opzigte bevat en waarin over de 
theorie der vulkanen zal gehandeld worden.) 

Laat ons thans tot de beschouwing van het «lava-veld» 
terugkeeren. Reeds vroeger hebben wij de opmerking gemaakt, 
dat hetzelve zich uitstrekt van den regteroever der kali Kloe- 
koeran tot aan Badjoel mati en in een wijden kring den berg 
omgeeft; wijders dat het aan de oppervlakte uitsluitend uit 
enkele steenbrokken bestaat, ten gevolge waaraan het terrein, 


!) De meeste kegels, welke in de Preanger-Regentschappen worden aange- 
troffen en wier aantal zoo groot is, zijn slechts kleine spitsen op hooge vul- 
men, die zich, als waren het bergketenen, in de lengte 

uitstrekken; wek loopen in den vorm van blinde koppen uit. 


971 


dat slechts op enkele plaatsen door kleine groeven is doorsneden, 
oneffen, golfrormig en bultig wordt. Bijna aan alle zijden 
liggen de grenzen van dit terrein op een gelijken afstand van 
den voet van den Boeloeran, waaraan de asch en vulkanische 
tuf-formatiën van den vulkaan Idjèn en van het landschap 
Banjoewangi palen. Even duidelijk als het ontstaan van dezen 
tuf-bodem aan de werking des kraters van den Idjèn moet 
toegeschreven worden, evenmin blijft er twijfel over, dat deze 
lava-puinbrokken, die zich langs de hellingen van den Boeloeran 
naar beneden uitstrekken, uit zijnen krater zijn voortgekomen. 
Het zijn derhalve lava-stroomen, welke misschien op ver- 
scheidene plaatsen te gelijk over den rand des kraters heen 
vloten, zich als eene dikke laag om den voet des bergs uit- 
breidden en, bij het bekoelen, aan de oppervlakte in louter 
losse brokken overgingen, ten gevolge van splijting der bovenste 
deelen; deze lava-brokken daalden vervolgens nog verder bene- 
denwaarts, hetzij dat dezelven afwaarts rolden, of naar beneden 
werden geschoven. Enkelen dezer stukken zijn zeer groot; 
de meesten echter zijn 5 à 5 voet dik, hebben scherpe 
hoeken en een onregelmatigen vorm, terwijl weinigen der- 
zelven aan de hoeken afgerond zijn; verkregen zij dezen ron- 
den vorm, ten gevolge van het over elkander wrijven der 
stukken, die in een gloeijend-taaijen toestand benedenwaarts 
rolden? Hunne oppervlakte is met gaten doorboord, als ware zij 
afgeknaagd, en heeft eene zwartachtig grijze kleur ; uithoofde alle 
plantaardig beslag geheel en al bij deze lava-brokken wordt 
gemist, zoo kan die kleur slechts ten gevolge van het ver- 
weren der oppervlakte zijn ontstaan ; van binnen zijn zij blaauw- 
achtig heldergrijs gekleurd. Zij behooren allen tot dezelfde 
trachiet-lava-soort, welke slechts zeer weinige varieteiten vormt; 
nu eens vindt men lava-brokken, waarin geene blaasruimten 
voorkomen, terwijl men in sommige stukken kleine, in anderen 
zeer groote blaasruimten aantreft, en wel zoodanig dat zij het 
menigvuldigst voorkomen in die stukken, welke tot de boven- 
sten van het lava-veld behooren ; dit onderscheid, namelijk, dat zij 
met of zonder poriën zijn, wordt menigwerf in een en hetzelfde 
62 


4 


972 


blok ontwaard. De meeste niet poreuse blokken hebben eene 
zeer, fijnkorrelige felsit-grondmassa; hierin komen enkele kris- 
tallen van diopsit en van olivin voor, welke slechts met het 
gewapend oog duidelijk kunnen waargenomen worden; wijders 
bespeurt men hier en daar gitzwarte hornblende in deze grond- 
massa, L. ne 290 (Bat. no 98.). Deze toevallig daarin voorko- 
mende bestanddeelen onderscheidt men insgelijks in die blokken, 
welke met kleine blaasruimten zijn doortrokken, L. no 291 
(Bat. ne 99.). Weder anderen zijn, ten gevolge der menigte 
kleine blaasruimten, geheel en al poreus (Bat. no 100.), of 
doortrokken van zeer groote blaasruimten, welke niet zelden 1: 
duim wijd en twee duim lang zijn en‚ in de lengte, bijna 
evenwijdig nevens elkander liggende holligheden vormen, L. no 
292 (Bat. ne 101). De beide genoemde, zeer poreuse varic- 
teiten, n° 100 en ne 101, bestaan of uit eene zeer fijnkorrelige, 
bijna digte massa, waarvan de verschillende bestanddeelen niet 
meer onderscheidenlijk kunnen waargenomen worden, of uit 
eene geheel en al digte, halfverglaasde zelfstandigheid, welke 
op de breuk glanzig is. Dat de digte, half verglaasde hoeda- 
nigheid dezer massa, benevens de groote blaasruimten, waar- 
mede dezelve in alle rigtingen is doortrokken, als het gevolg 
mogen beschouwd worden èn van eene snelle, plotselinge bekoe- 
ling èn van de ligging der lava-brokken aan de oppervlakte van 
het lava-veld, — hoewel zij echter uit een en dezelfden lava-deeg 
zijn gevormd, — kan zeer duidelijk worden ontwaard aan den 
regteroever der kali Kloekoeran, ter plaatse waar de lava-bank 
in de rigting naar Soembèêr waroe plotseling eindigt en zich als 
een 20 voet hooge wand loodregt naar den regteroever der beek 
benedenwaarts stort. Hier toch ziet men, dat de losse blokken 
slechts aan de oppervlakte voorkomen en, even als de blaasruimn- 
ten, benedenwaarts meer en meer verdwijnen en dat de lava, 
naar gelang men dieper liggende gedeelten der laag beschouwt, 
gedurig vaster en meer compact wordt; het beneden gedeelte 
van deze bank is eene homogene lava, welke door evenwijdige, 
horizontale en verticale spleten zoodanig is verdeeld, dat eene 
bijna regelmatige afzondering in teerlingvormige stukken, van 


De Straet Balubuan 


Noord 


den desen. westelijken hoedt sat de Pinayfe aen den. gronde. 


Ki 


ehende gedrelie der helling op Lig 4.) 


Sterra de Lersade 
Wten Z 


aas -Tanarucart 


Hetgeen op Pig 4 Sen 6 tussch 
Lig.6 bevat geene peilingen; er 


De Stract van 
£ 


Balambuan 


nd DV 


A 
Hijs 
4 


NRantel (1d j 


Gp 
dij 


de niet op het origined gevonden en vs door mij bijgevoegd geworden 


SAANIEN 

it NN 
NEN NA: A atra NNNN 

; KAAN TE AN 

Lil N AN AN KSamp® 


vvk 


Ze 
ern RR Go 4 
ditg Afi 
HALA hs, 
EI 


4 


„Stract liggende van de N NWZ 


SN 


ns) 


[LE 
KEA 


Hd 


Aly EP de 


U 


lp JN 


hi 


NS 
ma 
INN 


4 


NS Se KNS 


AN N, 
AREN NEI, 
OINSD 


1 
RAE NE 
NIN A 14 
NINA il Z 
Dm 


OR an 


NS 


LEN 


AN 


973 


5 à 6 voet middellijn, daarvan het gevolg is. Deze meer of mim 
teerlingvormige stukken worden naar boven voortdurend losser, 
de spleten wijder, zij gaan eindelijk over in eene massa van _ 
woest dooreengeworpene groote en kleine brokstukken, welke een 
veelhoekigen, onregelmatigen vorm hebben. 

Eenige heldergrijze, fijn-poreuse blokken, welke alhier voor- 
kwamen, hadden veel overeenkomst met die lava-soort, waaruit 
de tempels op den Diëng zijn gebouwd. 

Slechts in eenige weinige streken zijn deze lava-brokken met 
eene kleiachtige, zeer harde aardkorst bedekt, welke zulk eene 
geringe dikte heeft, dat de spitsen bijna overal uit de aarde * 
opsteken; veelal echter liggen zij onbedekt en los in het rond, 
de een op den andere gestapeld; ten gevolge hiervan wordt de 
weg van Soembèr waroe naar Badjoelmati tot een der moeije- 
lijksten, welke op Java wordt aangetroffen, en kan hij te paard 
niet dan omzigtig en in langzamen stap worden afgelegd. Daar 
de weg schuin over den zuidwestelijken voet van den Boeloe- 
ran heenloopt, zoo bereikt hij in het midden tusschen beide 
plaatsen zijn hoogste punt, hetwelk echter hoogst waarschijnlijk 
niet meer dan 200 voet boven de oppervlakte der zee gelegen 
is. Van dit punt af daalt het terrein in eene zuidwestelijke rig- 
ting, naar de zijde van den Idjèn, voortdurend benedenwaarts, 
en gaat het over in de vlakke, een gelegene tusschenruimte, 
welke beide bergen van elkander scheidt. 

Dorre, schrale wouden verheffen zich op dit oneffene, met 
puinbrokken bedekte terrein; is de hemel onbewolkt, dan wordt 
zijn steenachtige bodem in eene zeer hooge mate door de zon ver- 
hit. Gedurende de drooge maanden verdampen hier alle vocht- 
deelen, en binnen een omtrek van 15 palen is geen enkele druppel 
water te vinden. De uitgedroogde grond tusschen de puinbrokken 
wordt slechts nog hier en daar bedekt met verzengd Alang- 
onder het ver van elkander groeijende woudgeboomte, hetwelk 
voornamelijk bestaat uit Cassia-soorten, — waaronder C. fistula 
voorkomt, — stekelachtige Acacia’s en Borassus flabelliformis, 
treft men bijna geen kreupelhout aan; te vergeefs ziet de 
dorstige reiziger, die genoodzaakt is gedurende vier uren de 


974 


gloeijend heete lucht tusschen de kale stammen dezer boomen 
in te ademen , naar eenigen lommer uit. Aan de stekende stra- 
len, welke de zon van boven op hem nederschiet, paart zich de 
hitte, teruggekaatst door de gloeijende rotsblokken. Zwartachtig 
grijs gelijk deze zijn de stammen der waaijer-palmen (Rondas 
flabelliformis), 1) die zich lijnregt als dunne zuilen verheffen, 
en slechts aan hunnen bovensten top eene rondachtige kroon 
van groote, als een waaijer gevormde bladeren dragen. Het 
uiterlijk van dit geboomte is zeer eigendommelijk, dat 
echter meer zonderling dan schoon mag heeten; de eenige 
boomen, welke deze wouden sieren, zijn de Acacia’s. Op een 
gladden, geelachtig witten stam en takken, van gelijke kleur, 
verheft zich het als een scherm uitgebreide, fijn gevinde 
en zachte loof; het spreidt een rijkdom van frisch groen ten 
toon, dat hef oog met verdubbelde vreugde tusschen het 
bruinachtige grijs der wildernis aanschouwt. Nergens wordt 
het getjilp van een vogel gehoord; slechts wilde zwijnen, des 
nachts door tijgers vervolgd, dwalen hier in het rond en alleen 
het voortdurend geritsel der drooge Borassus-bladeren, die door 
den geringsten ademtogt des winds worden bewogen en een zacht 
geruisch verwekken, stooren de diepe stilte der wildernis, 
wanneer de middagzon haren gloed op haar uitstort. 

Hoogst verheugd is de reiziger derhalve, wanneer hij, na een 
togt van Á uren over dit met rotsblokken bedekte terrein, 
eindelijk weder eene kleine beek ontwaart, welke tusschen 

Ed 

*) Deze palmboom, algemeen bekend onder den’ naam van Lontar, levert de bla- 
deren, welke eertijds op Java als papier gebezigd werden; nog heden worden zij 
tot dat einde gebruikt op Timor en op andere eilanden. De karakters worden in den 
eigelijken zin des woords niet op de bladeren geschreven, maar er in gegriffeld. 
Wordt de andere soort van waaijer-palm Corypha Gebanga, waarmede zij veel over- 
eenkomst heeft, bijna overal langs de zuidkust van Java, maar voornamelijk in het 
meer westelijke gedeelte van het eiland aangetroffen, zoo schijnt de Borassus 
abelliformis tot het oostelijkste gedeelte van Java beperkt t e zijn. Hierdoor ver- 

wij weder een nieuw bewijs voor de juistheid van hetgeen reeds vroeger 
(bladz. 934) door ons werd aangemerkt, namelijk, dat het oostelijke gedeelte van 
Java, te opzigte der droogte van lacht en bodem, meer overeenkomst heeft met 
Timor en andere oostelijke eilanden dan met West-Java, want op Timor is het, dat 
de Lontar-palm haar eigenlijk „paradijs klimaat” heeft. 


AS 


975 


zacht glooijende oevers stroomt en door groen getooide om- 
streken is omgeven, terwijl hij aan de overzijde, aan den 
regteroever van het beekdal, — hetwelk eenigzins hooger 
oprijst, — het poststation Badjoel mati in het oog krijgt. Deze 
beek, die in de rigting van het westen naar het oosten langs 
den zuidelijken voet van den Boeloeran stroomt, kan als de 
grens van het puinveld worden beschouwd, want te dezer 
plaatse houdt hetzelve op; in de plaats daarvan treft men een 
geelachtig heldergrijs gekleurden bodem aan, welke uit asch 
en kleine vulkanische, puimsteenachtige steenfragmenten is te 
zamengebakken en welke, even dor en arm aan water als het 
puinveld, zich uitstrekt tot aan Banjoewangi. 


VEERTIENDE SCHETS, 
LANDSCHAP BANJOEWANGI EN OMSTREKEN VAN DEN IDJÈN. 


— «And, like the baseless fabric of this vision 
The cloud-capp'd towers, the gorgeous palâces, 
The solemn temples, the great globe itself, 
Yea, all which it inherit, shall dissolve ; 

And, Tike this unsubstantial pageant faded, 
Leave not a rack behind,» — — 


(SnAKESPEARE.) 


ni Banjoewangi, den J5tn October, J844. 


Daar de gesteldheid van het terrein het ondoenlijk maakt 
een rijtuig van Soembèêr waroe naar Badjoelmati t) te zenden, 
zoo wordt den bezoekers dezer streken gewoonlijk een rijtuig 
van den Regent tot aan Badjoelmati te gemoet gezonden; op 
die wijze wordt alsdan de andere helft van den weg afgelegd, 
welke eene lengte heeft van 25 palen of ò posten. 

Ook ik vond gisteren een rijtuig van den Regent voor mij in 
gereedheid; nadat ik het ontbijt had genuttigd, zettede ik ten 
111j, ure de reis wederom voort. Mijn weg liep digt langs de 
oostkust van Java in eene zuidelijke rigting door eene streek, 
welke met een onafgebroken woud was bedekt; slechts in de 
onmiddellijke nabijheid der vier poststations, welkq aan dezen 
weg gelegen zijn, namelijk: het eerste Ponkalingan, het tweede 
Soemoer, het derde Batoe toetoel en het laatste Katapang, 2) 
vindt men eenige armoedige hutten; in het overige gedeelte 
wordt nergens eenig spoor van menschen aangetroffen, alles is 
geheel en al onbewoond, terwijl in deze hutten geene andere 
bewoners worden gereden dan zij, die volstrekt vereischt 


t) Soembêr: bron, wel; — waroe: de boom Hibiscus tiliaceus ; — badjoel: kroko- 
dil, — mati: dood. 

2) Soemoer: put; — ae steen, rots; — toetoel: gee — katapang: de 
boom Terminalis Katapan 


977 


worden om de dienst van het poststation waar te nemen, en 
de paarden op te passen» Ten einde zich te waarborgen tegen 
de aanvallen van tijgers, die hier in groote menigte huizen, 
hebben de enkele bewoners der poststations hunne eenzaam 
liggende hutten met hooge heggen en palissaden omringd, en zelfs 
op deze wijze wordt niet altijd het beoogde doel bereikt. Deze 
weg , aan welks linkerzijde de straat Bali ligt en aan welks regter- 
zijde zich de hooge top van den goenoeng Idjèn verheft, wordt 
gewoonlijk in 21, à 5 uren afgelegd; hij loopt over een terrein, 
hetwelk geene. horizontale vlakte vormt, maar doorsneden is 
door een groot aantal smalle, ondiepe, gedeeltelijk droog staande 
beekbeddingen, welke, in eene dwarsche rigting ten opzigte van 
den weg, van den berg af naar zee loopen; tusschen deze groe- 
ven neemt de bodem eene convex-vlakke, golfvormige gedaante 
aan. Zacht glooijend echter zijn deze stijgende en dalende gol- 
ven, deze wrongvormige verhevenheden van het terrein en snel 
vliegt het rijtuig op en afwaarts over hetzelve voort. 

De bodem bestaat uit eene eigenaardige vulkanische tuf-for- 
matie; 1) deze bedekt de gansche omstreek en den voet van 
den Idjèn, uit welks krater zij is voortgekomen. Daar de voet 
van dezen berg zich werkelijk uitstrekt tot aan de zeekust, 
zoo mogen alle opmerkingen, welke hier later zullen volgen 
omtrent Banjoewangi, gelegen op den vlakken, naar de zee 
gekeerden voet des bergs, insgelijks toepasselijk worden beschouwd 
op den Idjèn, den 45 en laatsten vulkaan op Java. Deze tuf 
is grijs vangkleur en bestaat nu eens uitsluitend uit fijne asch, 
doch veelaf uit asch, zand en eene menigte kleine, meerendeels 
puimsteenachtige rapilli; zij vormt een droogen, dorren en on- 
vruchtbaren bodem, die, behalve met schrale grassoorten en 
struikgewassen, bedekt is met een woud, bestaande uit velerlei 
geboomte, waaronder vooral Acacia’s voorkomen; dit woud 
heeft, althans grootendeels, zulk. een schraal en bladerloos 
uiterlijk als ware het door de zonnehitte verschroeid en half 


1) Alles wat geen vast rotsgesteente is, namelijk, alle conglomeraten, zandsteen 
en tuf heeten de Javanen: padas 


978 


verbrand. [et must den schaduwrijken lommer der wouden, 
welke op eene vochtige, vruchtbare aarde zijn geworteld en die 
zelfs in de droogste maanden des jaars nimmer zulk een dor 
aanzien verkrijgen als wij hier bij deze wouden bespeuren. De 
meer bruinachtig dan groen gekleurde, dooreengekronkelde 
twijgen, die het schrale loof dragen, worden slechts hier en 
daar getooid door het frisschere groen van enkele Ficus-soorten. 

Het laatste vierde gedeelte van den weg loopt zoo digt langs 
de kust, dat hij slechts door eene zeer smalle strook lands, 
welke met woudgeboomte is bedekt, van de straat Bali is geschei- 
den; hier groeijen Rhizophoren, Sonneratiën en andere soort- 
gelijke boomen. Slechts in de nabijheid van Banjoewangi wordt 
de helder grijskleurige padasbodem hier en daar afgewisseld 
door een donkeren zandgrond. | 

Alvorens wij Banjoewangi binnentreden, zullen wij eerst een 
halfuurtje in het derde poststation Batoe toetoel verwijlen, hetwelk 
op een afstand van 9 palen, d. i. 2 posten, ten noorden van 
Banjoewangi en 14 palen, namelijk, 5 posten zuidwaarts van 
Badjoel mati op den oostelijken voet van den Idjèn is gelegen 
en onmiddellijk aan de straat Bali grenst. 

Aan deze zijde verheft zich de berg tamelijk steil uit de 
smalle Balistraat, en rijst de helling vervolgens in trappen, als 
het ware in terrassen opwaarts. Waarschijnlijk verkreeg de berg- 
helling deze gedaante, ten gevolge van over elkander heenge- 
vloeide lava-stroomen, waarvan de bovensten, dat is, met andere 
woorden, de laatst uitgebraakten, het kortst zijn engdeze geven 
aan de uitgestrekte, slechts zacht glooijende voorsprongen der 
helling deze trapvormige gedaante. De laatste trap dezer voor- 
sprongen, dat is, der lava-stroomen, verheft zich in de nabijheid 
van het poststation en strekt zich, in den vorm van een langen 
heuvelrug uit tot in de zee; hierdoor wordt de voortzetting 
van den smallen kustzoom verbroken en loopt de weg, welke 
zich zuidwaarts van het poststation voortzet, in deszelfs. onmid- 
delijke nabijheid over dezen heuvelrug. Het uiteinde van den 
oostelijken voet des bergs daalt als een kleine, doch steile rots- 
wand in de zee neder; op eenigen afstand van de kust rijst hij 


979 


nog in klippen opwaarts, die kaal en zwart boven den spiegel 
der zee uitsteken. Woudboomen verheffen hunne kruinen over 
dezen wand; zoowel deze als de klippen, welke zich in deszelfs 
nabijheid in zee verheffen, worden door de inboorlingen: batoe 
Toetoel, dat is, gevlekte of bestippelde steen, geheeten, welke 
naam later insgelijks aan het nabij gelegene poststation is gegeven. 
Het is een digte basalt, welks gitzwarte kleur eenigzins in het 
blaauwe overgaat, en die kennelijk het uiteinde is van een 
langen (oorspronkelijken) lava-stroom van den Idjèn. 

Ter plaatse, waar de weg over dezen lava-stroom loopt, heeft 
hij eene breedte van verscheidene honderd voet en is hij bedekt 
met trachiet-lava, welke op zekere diepte in eene meer compacte 
massa overgaat, terwijl hij daarentegen aan zijne oppervlakte 
uit losse puinbrokken bestaat; hierop is eene laag rapilli uit- 
gestort en deze is wederom bedekt met eene laag zand, welke 
de oppervlakte des bodems uitmaakt en bij gevolg als het jongste 
product moet beschouwd worden van de werkzaamheid des 
vulkaans. Overal waar de zwarte basaltmassa zich aan het oog 
voordoet, is zij louter in kleine, veelal slechts twee, ja, menig- 
werf slechts een duim dikke stukken gespleten, welke eene on- 
regelmatig kubieke gedaante hebben en tusschen de elkander 
kruisende, een vierkant beschrijvende spleten in den vorm van 
hobbels of bulten aan de oppervlakte „uitsteken, ten gevolge 
waarvan deze basaltmassa oogenschijnlijk is zamengevoegd uit 
louter kleine stukken, op de wijze van mozaïk:; waarschijnlijk 
moet hierin de oorsprong worden gezocht van den naam batoe 
Toetoel. Op vele andere plaatsen is deze basaltmassa niet in 
kubieke stukken afgedeeld, maar heeft zij eene afzondering in 
rondgebogene concentrieke, evenwijdig loopende lamellen, als 
waren het schellen; het schijnt derhalve, dat de parallelopipe- 
dische stukken, waarvan straks is gesproken, slechts als onder- 
verdelingen, geledingen, dezer lamellen zijn te beschouwen, 
die ontstaan zijn door nevenspleten, welke gene onder regte 
hoeken snijden; elders weder zijn de tusschenvoegen iets wijder; 
door deze voegen is het, dat het welwater, hetgeen elders in 
de rots ingedrongen was, zijaen uitloop vindt en dat op een 


980 


paar plaatsen door het opspringende water dunne stralen, als 
het ware kleine fonteinen worden gevormd. Dieper beneden- 
waarts klotst de branding der zee tegen den wand. Zie de geolo- 
gische verzameling, L. no 295 (Bat. ne 102,). 

Dit oord, hetwelk op zich zelf reeds merkwaardig is en 
door geen reiziger onbezocht wordt gelaten, al ware het slechts 
om zich door een koelen drank uit de-kleine rotsfontein te 
verkwikken, is, benevens nog eene andere plaats op Java de 
eenige bekende localiteit, waar op de helling van een vulkaan 
werkelijke, digte basalt wordt aangetroffen; maar daarenboven 
wordt de bekoorlijkheid van hetzelve nog verhoogd door het 
schoone uitzigt, ‘hetwelk men van. daar geniet over de straat 
Bali, die hier slechts eene breedte van drie minuten heeft en 

smaller is dan in eenig ander gedeelte van dezelve. 
Bevindt men zich hier onder het schaduwdak van het geboomte, 
hetwelk zich over het rotsachtige strand heenbuigt, dan reikt 
de blik, over de blaauwe zeeëngte en ontwaart men aan hare 
overzijde de bergen van het naburige eiland, die, hoewel met 
wouden bedekt, echter ‘een onvruchtbaar en dor voorkomen 
hebben; meer. bruin. dan groen gekleurd, strekken zij zich daar 
voor het oog uit, dat nergens eenig spoor van bebouwing, van 
menschelijk aanwezen op has ontwaart, 

De andere vuurberg, waar deze steensoort wordt gevonden, i is 
de g. Tèngger. L. no 271 (Bat. n° 54.); zie vroeger. Hetgeen door 
Reinwardt basalt wordt genoemd, is niets anders dan trachiet. 

Latere aanmerking. — De zeldzaamheid van den basalt onder de 
steensoorten, waaruit de vulkanische koepels bestaan, wordt waar- 
schijnlijk slechts hierdoor veroorzaakt, dat de basalt door latere 
(trachietische) lava-stroomen werd bedekt, ten gevolgé waarvan 
hij voor het oog verborgen blijft. Des te veelvuldiger komt basalt, 
namelijk, doorbarstingen — gangen — van basalt in het neptunische 
(tertiaire) gebergte van Java voor, en deze zullen in de derde 
afdeeling van dit werk nader beschreven worden. Wij zullen alsdan 
een aantal daadzaken aanhalen, die het waarschijnlijk maken, dat 
deze basaltgangen op Java onder zijn, dan de trachieten, waaruit de 

vulkanische koepels bestaan. — De speciefieke zwaarte van den 
basalt n° 271, te Sélo- bepaald, ís — 2,80 en van n° 293 — 2,82. 


981 


Gisteren middag, den 414? October, kwam ik ten 21, ure te 
Banjoewangi aan. Men vierde het Javasche nieuwe jaar, en 
alle bewoners der plaats waren in feestgewaad gedost. Mijn 
rijtuig hield stil aan de noordzijde der ruime Aloen-plaats, 
welke in het rond door eenige Wêringin-boomen werd bescha- 
duwd. Aan de westzijde der Aloen-plaats ziet men, op den 
achtergrond, de sierlijk gebouwde woning van den Assistent- 
Resident, welks voorgalerij op een aantal zuilen rust; aan de 
oostzijde van dit plein ligt de bèntèng, het fort, met zijne enkel 
voudige wallen en bruinkleurige gebouwen, die zich binnen 
hunnen omtrek bevinden, — terwijl aan gene zijde van het fort de 
schitterende, blaauwe oppervlakte der zee wordt gezien, benevens 
het eiland Bali, welks dorre, schijnbaar door geen menschelijk 
wezen bewoonde, bruinachtig grijze bergketenen zich van de 
overzijde der zee duidelijk aan het oog voordoen. Aan de noord- 
zijde van het Aloen-plein stapte ik uit mijn rijtuig, ter plaatse 
waar zich een klein boschje verhief, binnen hetwelk ik eenige 
hutten gewaar werd; voorgegaan door mijn koetsier, trad ik 
hetzelve binnen; hij voerde mij over eene gracht tot aan de 
buitenste hegge van het «logement», alwaar ik mijn intrek 
zou nemen. | 
Alles scheen hier in doodslaap verzonken te zijn; wij koren 
aan de deur en moesten ten minste een kwartier lang in de 
brandende zon wachten, alvorens wij in den binnenhof werden 
toegelaten. Alle deuren waren gesloten, geen menschelijk wezen 
werden wij gewaar; slechts een bejaarde oppasser kwam eindelijk 
voor den dag, die mij het volgende berigtte: «mijnheer is 
op de reede; de bedienden vieren allen het nieuwe jaar en 
de njaï neemt een bad.» Ongeveer een half uur later kwam 
de njaï, druipend nat als eene waternimf, naar ons toe; zij 
opende de huisdeur en na ons nog een half uur te hebben 
doen wachten, was het haar eindelijk gelukt de sleutels te 
vinden en geraakte zij derhalve in staat mij eene kamer aan 
te wijzen. 

Het beddegoed, dat ik alhier vond, was nog Hetnelbided dat 
een voormaligen bezoeker had gediend; nog niet geheel en al 


982 
verdorde Malati- en Tjampaka-bloemen, *) waren op hetzelve 
gestrooid, en mogten als zoo vele blijken beschouwd worden 
van de zucht tot gezelligheid, welke den vorigen reiziger be- 
zielde. De tafel, die ik in dit fraaije hôtel vond, was met een 
keur van zeer massieve spijzen bezet. 

En welken spotprijs betaalde ik voor dat alles, want de 
rekening voor mij en mijne drie bedienden beliep: 

Een-en een halven dag logies voor Zijn Edele .... f 7,50. 

dito _ dito logies voor drie volkeren. . . » 2,25. 

f 9,75. 

Waar toch zouden drie volkeren. voor zulk een geringen prijs, 
gedurende een gelijken tijd, zijn gevoed geworden ? 

Tegen den avond maakte ik mij gereed het gewone bezoek 
bij de plaatselijke overheid af te leggen. De Assistent-Resident, 
die kort te voren eene ridderorde van het spaansche hof had 
ontvangen, ontving mij met eene edele deftigheid. In zijn kabaai 
wandelde hij in de voorgalerij zijner woning op en neder; zoo- 
dra hij mij echter zag aankomen, trad hij een der vertrekken 
binnen, doch kwam, weinige oogenblikken daarna, deftig. in het 
zwart gedost, weder te voorschijn en nam, nadat ik hem tot 
op drie pas genaderd was, eene uiterst statige houding aan. 

Ik daarentegen, ik was gekleed in mijn’ reisjas en deze 
zag er, door de vulkanische asch, welke er op gewaaid 
was, eenigzins bestoven uit; ten gevolge der aanhoudende aan- 
raking, waarin mijne schoenen met rapilli waren geweest, 
hadden zij eenige blaasruimten bekomen; mijn gezigt was door 
de zon geheel verbrand; mijn hoed was verloren geraakt in 
den krater, dien ik het laatst had bezocht ; mijne reismuts had 
insgelijks veel geleden ; maar des te helderder blonk het gewaad 
van den heer Ássistent-Resident en ik moest ronduit verklaren, 
dat ik hier, in dezen uitersten uithoek van Java, zoo veel statige 
deftigheid niet verwacht had. Ik vroeg hem waarom men den 
me van Poegèr naar Banjoewangi niet liever in eene regte lijn 

had aangelegd, over den zuidelijken voet van den Rawon heen , 


*) Jasminum Sambac en Michelia Champaka. 


985 


waardoor die veel bekort zou zijn geworden, in plaats va 
denzelven, gelijk. thans het geval is, een omweg te laten 
maken van Poegèêr over Bondowoso en Soembèr waroe, waardoor 
men eene gansche dagreis verloor? Hij antwoordde mij hierop, 
dat dit, naar zijn gevoelen, niet raadzaam was, ja, dat hij zulks 
als zeer ondoelmatig beschouwde, dewijl hij het er voor hield, 
dat alsdan alle zijne ketenjongens 1) zouden wegloopen, enz. 

De buitengewone helderheid der lucht schonk mij heden 
morgen (den 45%) een fraai uitzigt over alle bergen in de 
nabijheid van Banjoewangi gelegen, wier omtrekken zich scherp 
“en duidelijk op den achtergrond afteekenden; noordwestwaarts 
van mij verhieven twee geïsoleerd liggende kegelbergen, de 
Idjèn en de Ranté, hunne kruinen; slechts door middel van 
een tusschenzadel, die zich tot op °/; gedeelte hunner hoogte 
verhief, waren zij met elkander vereenigd. Verre op den ach- 
tergrond verhief zich aan de linkerzijde de Rawon; bijna op 
gelijken afstand van den Rawon en den Ranté rees, tusschen 
beiden nog een andere kegelberg opwaarts, wiens kruin zich 
bijna even hoog verhief als die der beide vorigen; de RER 
noemen denzelven: goenoeng Pèntil. 

een geringen afstand beneden de oostelijkste iran 

Merapi van den Idjèn ontwaart men, aan deze zijde des bergs, 
eene steil nederdalende kloof; aan het bovengedeelte heeft zij 
eene gelijke breedte als de kruin zelve, terwijl zij naar bene- 
den smaller toeloopt. Op het eerste gezigt rijst het denk- 
beeld, dat zij is ontstaan ten gevolge van eene zijdelingsche 
uitbarsting; het is echter waarschijnlijk, dat slechts instortingen 
en afschilferingen van enkele lagen van den bergwand, ver- 
oorzaakt door hevige uitbarstingen, aan dezelve hare tegen- 
woordige gedaante hebben gegeven. Heeft men de kruin van 
verschillende zijden waargenomen, dan wordt het duidelijk, 
dat dezelve thans niet meer door een krater is doorboord, 
maar slechts uit een smallen gebogen kam bestaat. 

In de wouden, welke den voet van den Idjèn en van den 


1) Javasche strafgevangenen. 


984 


Ranté beschaduwen, en die zich tot aan het zuiderstrand uit- 
strekken, wordt de beruchte giftboom: poehoen Oepas, of Antjar 
(Antiaris toxicaria) gevonden, ten opzigte waarvan evenveel 
onwaars of overdrevens is verhaald geworden, als het geval is 
geweest ten opzigte van het zoogenaamde doodendal in den Diëng:; 
naar men zeide, zou deze boom niet hooger dan tot op onge- 
veer 1,000 voet aan de helling der bergen voorkomen. Deze 
wouden nu bedekken de zuidelijke en oostelijke hellingen in hare 
gansche uitgestrektheid tot aan de kruin van het gebergte, 
terwijl zij de noordoostelijke en noordelijke zijde van hetzelve, 
(van den Merapi, de kawah, benevens de bergketenen, welke 
westwaarts van dezen laatsten gelegen zijn) slechts ter halver 
hoogte beschaduwen; de bovenhelft van dit gebergte doet zich 
op de laatstgenoemde zijde geelachtig grijs gekleurd aan het 
oog voor, is kaal of althans van struik- en boomgewas ver- 
stoken; dit gemis van geboomte is waarschijnlijk hierdoor 
veroorzaakt, doordien bij gelegenheid der uitbarsting van 1817 
de vernielende werking des kraters voornamelijk naar deze 
zijde des bergs was gerigt; welligt werden de modderstroo- 
men, welke, met aluin en zwavel vermengd, uit den krater 
vloeiden, voornamelijk over deze hellingen des bergs uitgestort. 

Aan de oostelijke zijde daalt de Merapi, zoo heet de ooste- 
lijkste, hoogste kegelvormige top van den Idjén, aanvankelijk 
zeer steil benedenwaarts, en gaat hij vervolgens, op eene 
hoogte van omtrent 5,000 voet, over in eene zachtglooijende, 
als in terrassen verdeelde helling, welke trapsgewijs en van 
lieverlede naar de straat Bali nederdaalt; het uiteinde dezer 
helling hebben wij in de basaltklippen bij batoe Toetoel reeds 
leeren kernen. 

Het laagland van Banjoewangi vormt, als het ware, slechts 
een enkel woud, althans het met wouden bedekte gedeelte 
beslaat verre weg eene grootere uitgebreidheid dan dat, het- 
welk door de bijl is geveld en waar thans bebouwde streken 
worden aangetroffen; de eigenlijke cultuurvlakte van Ban- 
joewangi strekt zich van deze plaats meer uit in de rigting 
van het zuiden en zuidwesten, terwijl zij daarentegen naar 


Ld 


he 


985 


het noorden heen op een geringeren afstand van hier ein- 
digt. Naar het algemeen gevoelen was de voormalige bevolking 
van dit oord veel talrijker dan thans het geval is, en moet 
het tegenwoordige aantal bewoners slechts als een gering over- 
blijfsel der vroegere populatie worden beschouwd, die door 
oorlog, epidemische ziekten en ten gevolge van vulkanische 
uitbarstingen, welke veelal dergelijke ziekten doen ontstaan, 
tot op een gering getal is verdelgd geworden. Zeker is het, 
dat het voormalige rijk Balambangan, welks lotgevallen de 
Javasche kronijken in het breede vermelden, zuidwaarts doch 
in de nabijheid van het tegenwoordige Banjoewangi gelegen 
was, namelijk, aan deze zijde van de kaap, welke onder den 
naam van goenoeng Ikan verre in de zee uitsteekt. Te dier 
plaatse treft men nog overblijfselen aan van een ouden ring- 
muur, die uit gebakken steenen was gebouwd en, naar ver- 
haald wordt, een omtrek gehad heeft van 4 palen; binnen 
dezen omvang moet een kraton gelegen hebben en ruïnen van 
tempels zijn gevonden, die versierd waren met half ee 
beeldwerk en met nissen, waarin standbeelden stonden. 
plaats, welke 10 palen zuidwaarts van de hoofdplaats is ge- 
legen, wordt Matjan poetih geheeten; zij ligt in eene streek, 
welke grootendeels met wouden is bekleed en door geen men- 
schelijk wezen bewoond wordt; dit is evenzeer het geval met 
het overige gedeelte van- dit. landschap, dat zich tot aan 
de zuiderkust uitstrekt en bedekt is met vlakke heuvelkete- 
nen, — kalkgebergten, — welke in de rigting van het 
westen naar het oosten loopen. Slechts in de naastbij gelegene 
omstreken worden eenige dorpen, met een koffijtuin aange- 
troffen. Hier was het derhalve, 10 palen zuidwaarts van de 
tegenwoordige hoofdplaats, waar de residentie gelegen was des 
konings van Balambangan, — in oude geschriften insge- 
lijks Balaboean geheeten, — van dat rijk, in voormalige 
tijden zoo beroemd, welks bewoners in 1597 nog belijders 
waren van de Sibrachrodadliet en dat nog bloeide tijdens 
de eerste Nederlander, namelijk, Cornelis Houtman, op den 
2sten Januarij, 1597, het anker op de reede der hoofdstad 


986 


wierp. Destijds bedroeg de bevolking des lands eenige honderd 
duizend zielen. De uitgestrekte, schoone hoofdstad was met 
muren en wallen omringd; in prachtige tempels rookten wie- 
rookoffers voor de idolen der Brahmansche drieëenheid en de 
volheid van Indische pracht omgaf nog de vorsten des lands, 
wier wenken door eene talrijke schaar van dapperen werden 
gehoorzaamd, 

Maar reeds destijds voerden zij krijg tegen den Mohame- 
daanschen Koning van Pasoeroean, en waarschijnlijk was het 
deze oorlog, welke de krachten des rijks ondermijnde en den 
grond lag tot deszelfs volslagen ondergang. 

Thans zijn die honderd duizenden van bewoners verdwe- 
nen; slechts een niets beduidend spoor is nog overig van de 
grondslagen der voormalige paleizen; in plaats van menschen, 
die het bewonen, kruisen roovende tijgers door het land, dat 
eene wildernis geworden is en hoogstammige wouden verheffen 
zich boven de ruïnen der tempels, wier geringe overblijfselen 
verstrooid in hunne schaduwen liggen; het rijk Balambangan 
is ondergegaan en bij de tegenwoordige bewoners, die van 
elders, uit Besoeki, Madoera en Bali, herwaarts overkwamen, 
is ter naauwernood de herinnering aan zijn naam bewaard 
gebleven. 

Eerst sedert dat gedeelte van Java in het bezit der Neder- 
landers is gekomen, ontwaart men, dat in de laatste 25 jaren 
zoowel het aantal der bebouwde velden als dat der bewoner? is 
toegenomen; de bevolking telt tegenwoordig ongeveer 50,000 
zielen. 

De Aloen-plaats van Banjoewangi ligt ongeveer 15 voet boven 
den gemiddelden waterstand der zee; zij daalt, in de nabijheid 
van het fort, tamelijk steil naar de zijde der smalle strand- 
vlakte, benedenwaarts; eene lang uitgestrekte landtong, welke 
in eene evenwijdige rigting met de kust voorloopt, scheidt eene 

moerassige strook lands, namelijk, de uitwatering der 

kali ‘Tambo, van de reede. Gedurende den vloed vormt dit 
geslotene gedeelte van het strand een inham, welke eene 
mt bevat voor zeeschepen van geringen diepgang oplevert; 


987 


gedurende «de eb daarentegen is het een modderpoel, waarin 
een aantal reigers waden; de uitgestrektheid van hetzelve is 
echter te gering, dan dat men de ongezondheid van Banjoewangt 
aan de nabijheid van dit moeras zou kunnen toeschrijven. 
lets meer zuidwaarts dan het fort is eene lange brug over dit 
moeras (de monding der kali Tamboeng) gebouwd, waarover 
de naar zee gekeerde oostelijke oever der landtong wordt bereikt, 
welke de gewone landingsplaats is der sloepen. Het is eene van 
de wandelplaatsen der eenvoudige inwoners van dit weinig be- 
zochte plaatsje. 

De landtong, gelegen aan gene zijde van het moeras, ontstond , 
naar men verhaalt, eerst als eene bank bij gelegenheid der 
uitbarsting van den Idjèn in 1817, ten gevolge van de groote 
hoeveelheid zand en modder, welke de beek Tamboeng des- 
tijds zeewaarts voerde. Vele bewoners vermijden dit oord, uit 
vrees voor koortsachtige aanvallen. Endemische koortsen hebben 
Banjoewangi in vroegere jaren zeer berucht gemaakt; het is 
echter waarschijnlijker, dat haar ontstaan van meer algemeene 
oorzaken afhankelijk is, b. v. van het vellen van wouden, 
van gebrek aan voedsel, ten gevolge van vulkanische uitbars- 
tingen, — als van de uitwasemingen van een dergelijk moeras, 
dat zulk eene geringe uitgestrektheid bezit. Volgens metingen, 
gedaan door officieren der Nederlandsche marine, ligt het 
fort «Utrecht», te Banjoewangi, op 8°15:50’ zuider breedte en 
124°21’ ooster lengte van Greeuw; volgens de kaart van 
Raffles ligt het op 84250’ en 12412. De eerste opgaaf, 
betreffende de lengte dezer plaats, is juister dan de laatste. 

De bodem der vlakke dieplanden, ten oosten en ten zuïd- 
oosten van den Idjèn, bestaat hoofdzakelijk uit het reeds 
vroeger vermelde vulkanische zand en asch; vermengd met 
zwaveligzuur water stroomden deze zelfstandigheden, bij gele- 
geheid der uitbarsting van 1817, uit den krater des vulkaans, 
en vormden zij breede banken, ter plaatse waar de beekkloven 
aan den voet des vulkaans eene meer vlakke gedaante aannemen. 
Sedert dien tijd zijn deze uitwerpselen tot padas verhard en 
maken zij een dorren, onvruchtbaren bodem uit. Vergel. Bat. 

63 


988 


no. 107. — Iets hooger echter, aan den voet des bergs, waar 
de kloven eene voldoende diepte bezaten om de vulkanische 
uitwerpselen binnen hare wanden besloten te houden, alwaar 
derhalve geene overstroomingen van zand en heet (?) water 
nevens de kloven plaats grepen, verkrijgt eene vruchtbare 
humusrijke aarde meer en meer de overhand. 


Lidjèn, den J5t October. 


Heden “namiddag reisde ik ten 5 ure van Banjoewangi af 
en kwam ik ten 6 ure in den pasanggrahan Lidjèn aan, welke, 
naar ik schat, 1,500 voet hooger is dan het hoofddorp; op een 
afstand van 12 palen ten zuidwesten der zoo evengenoemde 
plaats, ligt hij op den zuid-zuidoostelijken voet van den Ranté, 
in de nabijheid van een dorp. van gelijken naam. Uithoofde 
de voet des bergs slechts van heverlede oprijst, zoo wordt het 
grootste gedeelte van den weg, namelijk, tot aan de kloof van 
de banjoe Péndot, met rijtuig afgelegd; hier stijgt men te paard, 
ten einde het laatste gedeelte, ter lengte van een paal, verder. 
te vervolgen. Op een afstand van twee palen van de hoofdplaats 
komt de reiziger door de schoone en groote nopal-aanplantingen, 
welke, met de daarbij behoorende gebouwen der opzieners, met 
de woonhuizen, gevangenissen en het hospitaal, benevens het 
buitenplaatsje van den Assistent-Resident, Soekaradja worden 
geheeten; deze aanplantingen worden uitsluitend door Javasche 
strafgevangenen, zoogenaamde ketenjongens, bearbeid. Van hier 
af aan verkrijgen de wouden, welke zich rondom de rijstvelden 
en kleine dorpboschjes van vruchtboomen verheffen, meer en 
meer de overhand, totdat zij zich boven Lidjèn als een eenig 
en onafgebroken bladerendak over de berghellingen uitstrekken. 

Van dezen heuvel, waarop de kleme pasanggrahan zeer lie- 
felijk gelegen is, geniet men een onbelemmerd uitzigt over de 
straat Bali, over het eiland Bali met zijne bergketenen, welke 
in verscheidene rijen oprijzen, op den Zuidelijken Oceaan, over 
het knodsvormige, zuidoostelijke uiteinde van Java en over den 

meer nabij gelegenen voet des bergs, over de vlakte van Ban- 
joewangi met hare heldergroene cultuur-oasen, welke zich tus- 


hd 


* 


989 


schen wijd uitgestrekte, donkere wouden aan het obg voordoen. 
Naauwelijks daalt de avondschemering over deze gewesten, — 
terwijl de zon nog boven den horizon. zigtbaar is, — of deze 
woudrijke streken weêrgalmen van het gegons van insekten; 
bovenal verneemt men wijd en zijd het luide, eentoonige ge- 
tjilp van zekere cicaden; het krijschende geschreeuw van enkele 
paauwen wordt gehoord; het is vooral door den klank dezer 
toonen, dat de nachtelijke stilte, het zwijgende, — diep-ondoor- 
grondelijke dezer wijd uitgestrekte woudnatuur te dieper indruk 
maakt. Hoe vele duizenden van dieren, in duizenderlei vormen, 
waren misschien in deze wildernis rond? hoe gering is de kennis, 
welke de mensch van hun aanzijn heeft. — O! hoe veel geringer nog 
de kunde, welke hij van hunne levenswijze bezit, van hun instinct, 
van hunne geschiedenis? Ligter zou het vallen de sterren te tellen, 
welke daarboven fonkelen aan den blaauwen hemel, waaraan 
thans geen enkel wolkje wordt bespeurd; mogen ook zij hare 
verborgenheden hebben, vriendelijk toch storten zij haar helder 
licht neder op de wonderen dezer ondermaansche wereld. 
Het uitzigt, hetwelk ik, uit den pasanggrahan, hier van dezen 
berg genoot over de wijd uitgestrekte zee, wier spiegel zich 
naar het zuidoosten heen onafzienbaar ver in het oneindige 
uitbreidde, had iets plegtigs voor mij. Ik bevond mij hier op 
den eenzamen uithoek van Java. Een woud, nog nimmer door 
de bijl geschonden, omringde mij met zijnen onbegrensden rijk- 
dom van planten en dieren; boven mij schitterde, even on- 
doorgrondelijk , de hemel met zijne eeuwige lichten, — aan 
mijne voeten lag de wijde zee, de onmetelijke oceaan; hoe 
effen en eentoonig hij zich aan het oog voordoet, als beloofde 
hij het rustelooze verlangen naar onderzoek te bevredigen, 
zoo is zijn spiegel toch het beeld der eeuwigheid, bedekt hij 
toch onpeilbare diepten, die misschien nog rijkere afwisseling 
van vormen, van dierlijk leven bevatten, dan het woud, dat 
zich hierboven verheft; overal ontmoet de blik, waarheen hij 
zich wende, in het woud, op den spiegel der zee en boven 
in het firmament, overal ontmoet hij ondoorgrondelijke won- 
deren, — drie werelden vervuld van het geschapene, waarvan 


990 


hij den omvang niet kan peilen en hoe nietig, hoe eindig komt 
hier de mensch aan zich zelven voor! — uit dien hoofde slaat 
hij het oog, dat vrede zoekt, het liefst naar deze derde wereld, 
heft hij den blik vol vertrouwen opwaarts naar den tuin des 
hemels, welks vriendelijke sterren hem toeblinken als uit een 
verloren vaderland. 


Ongop-ongop, den J6te October. 


Dezen morgen vertrok ik ten Gij, ure van Lidjèn en zettede 
ik mijne reis tot 12 ure te paard voort, naar den tusschenrug, 
welke de bergen Ranté en Idjèn verbindt; de westelijke vlakke 
streken van dezen rug worden door de Javanen Ongop-ongop 
geheeten. Algemeen genomen rijst dit met wouden bedekte 
terrein van lieverlede in eene noord-noordwestelijke rigting 
opwaarts; aanvankelijk bestaan de wouden, welke men door- 
trekt, voornamelijk uit bamboes, waar tusschen echter ook 
hooggroeijend woudgeboomte wordt aangetroffen; menigwerf 
waren wij genoodzaakt den zadel te verlaten, uithoofde van de 
menigte oude, afgevallene, vergane halmen, welke in alle 
rigtingen over den bodem verspreid lagen. Nadat wij onzen togt 
gedurende 21/, uur hadden voortgezet, bereikten wij de kloof 
der banjoe Pèndot, waarin op een afstand van Âtj, uur hooger 
bergopwaarts de banjoe Linoe uitloopt; op de bedding dezer 
kloof ontwaart men een glad gespoelden (primitiven) lava-stroom; 
hij bestaat uit eene grijze trachietische lava-soort, die hornblende 
bevat, en waarin vele, zeer groote blaasruimten *) worden aange- 
troffen. Op eene andere plaats, welke men een uur later bereikt, 
vindt men dezelfde lava-soort in het bed der kali Wadpêrês; zij 
ontspringt op den Merapi en is, ter plaatse waar zij door den 
weg wordt doorsneden, nog een uur van Ongop verwijderd; 


1) Wij bezigen deze benaming in navolging van het duitsche arne serf 
voor de langwerpige of ronde holligheden in de lava, gevormd door waterdamp of 
orten, welke zich uit de vloeibare lava ontwikkelden en ikt) nadat de lava 
bekoeld was, die holten in dezelve nalieten, welke op duizendvoudige wijze met 
elkander ten zijn. Hoewel zij eene hun ontstaan te danken hebben aan 
’’, zoo kan de benaming, welke wij haar vrpeger gaven, niet dan oneigen- 

lijk op dezelven worden n toegepast. 


991 


hare hoogte zal ongeveer een 1,000 tal voeten minder bedragen. 
In de beide eerste kloven werd slechts eene geringe hoeveelheid 
water gevonden, terwijl de kali Wadpêrês geheel en al droog 
stond; slechts weinige der Javasche vulkanen zijn armer aan 
waterrijke beken dan de Idjèn; bij gelegenheid der uitbarsting 
van 1817 stroomden ontzaggelijke watermassa’s door deze 
kloven bergafwaarts, welke, met zand en asch vermengd, het 
vlakland van Banjoewangi wijd en zijd overdekten. Naar een 
mijner begeleiders verhaalde, vernietigden deze overstroomingen 
alle sporen van plantengroei tot op een afstand van 1,000 voet 
beneden Ongop (ongeveer 2,620 voet beneden den kraterrand), 
namelijk, tot op dat gedeelte dezer streek waar de kali Wad- 
pêrês den weg doorsnijdt; tot aan deze beek was al het geboomte 
verschroeid of stierf het later, ten gevolge van deze uitbarsting; 
aan de benedenzijde dezer grens werden daarentegen slechts 
enkele verdorde boomen in het woud aangetroffen. 

Aan den regteroever der Péndot-kloof kwamen wij voorbij eene 
hut, welke hare bewoners van rondsom door een sterk paalwerk 
omsloten hadden, ten einde zich tegen de aanvallen van tijgers te 
beveiligen; hier hielden mijne Javanen halt. Hunne goedhartige 
spraakzaamheid nam mij bijzonder voor hen in, hetgeen voor- 
namelijk het geval was met den Patingi van Lidjèn. Het 
kwam mij voor, dat de Javanen van Banjoewangi een gemoe- 
delijk en gewillig slag van menschen was, die zich hoogst 
voordeelig onderscheidden van hunne naburen, de Madoerezen 
van Panaroekan, Bondowoso en van andere omringende oorden. 

Naar mate wij hooger bergopwaarts kwamen, gingen de 
schaduwrijke, hoogstammige wouden over in een laag kreupel- 
hout en in eene Glagah-wildernis, welke zoo digt in één ge- 
groeid was, dat wij ons slechts met het hakmes in nad hand door 
dezelve konden heenworstelen, dewijl het pad, vroeger door 
de wildernis gebaand, heel en al begroeid was. Sedert 
wij de hoogte van 5,000 voet hadden Hrekt: was het aantal 
Casuarina’s in het woud voortdurend ERE geworden, en 
eindelijk zoodanig toegenomen, dat deze boomsoort zoo niet 
uitsluitend werd aangetroffen, althans verre de overhand had 


992 


verkregen; alle omringende hoogten van het gebergte waren 
met dit geboomte bedekt. Hunne piramidale gestalte, de slanke 
vorm hunner regt gegroeide stammen, die niet hooger waren 
opgeschoten dan 45 à 50 voet en beneden aan den grond 
slechts eene dikte hadden van 41 à 1!/: voet, dit alles was het 
bewijs hunner jeugd; hieruit kon men duidelijk opmaken, dat 
zij eerst na de uitbarsting van 1817 waren ontstaan, dewijl 
bij die gelegenheid, volgens de eenstemmige getuigenis van alle 
berigtgevers, het gansche plantaardige bekleedsel der hoogste 
zonen des bergs tot op den wortel werd vernield. Het ooste- 
lijke gedeelte van den tusschenrug, die den Ranté en den 
Idjèn (Merapi) verbindt, is doorgroefd door de kloven, welke 
van de ter wederzijde gelegene bergen afdalen en hier in elkander 
uitloopen. Het westelijke gedeelte daarentegen wordt vlak; op 
hetzelve treft men effene, met gras begroeide velden aan, welke 
door groepen van Casuarina’s zijn omringd en al het uiterlijk be- 
zitten van een kunstmatig aangelegd park. Toen wij alhier aan- 
kwamen riep de Patingi, die mij vergezelde, uit: «dit is Ongop- 
ongop ; hier overnachten alle heeren, die den berg beklimmen.» 1) 
In het midden van eene groep Casuarina’s koos ik mij eene 
plaats tot nachtverblijf; terwijl ik hier nederzat, en de adem 
van den wind zich al ruischend door de naalden, de geledin- 
gen der takken van dit geboomte deed hooren, voerde ik 
mij in mijne verbeelding terug in de dennenwouden van mijn 
vaderland, bragt ik mij de tooneelen mijner jeugd te binnen en 
weldra wekten zachte droomen in mij een gevoel van geluk. 
Het vlakke gedeelte van dezen tusschenrug Ongop is van 
het zuidwesten naar het noordoosten ongeveer 500 voet en 
van het noorden naar het zuiden 550 voet breed; naar het 
westen en noordwesten rijst en daalt het terrein aanvankelijk 
met eene zachte glooijing, doch gaat het eindelijk met eene 
gelijkmatige daling in een uitgestrekt hoogland over. Op het 
laagste pat van Ongop-ongop, alwaar ik mijn barometer had 
5) ptim den heer Dr. Pijnappel kan Ongop afgeleid zijn van oengap (Jav.): over 


iets heenzien, zich boven iets verheffen (ook ngoenap: uithoek) en zal dan misschien 
de beteekenis hebben van: een uitkijk. 


Ed 


993 


opgehangen, was hetzelve 5,690 voet boven de oppervlakte der 
zee verheven; hier was het hoogste punt van den weg, der- 
halve zijn paspunt gelegen. 

Van daar peilt men: den top van den Ranté in het zuiden 
15° ten westen; deze berg heeft de gedaante van een zeer 
spits toeloopenden kegel; verder den oostelijken top van den 
Idjèn, den «Merapi,» den regterhoek (a) in het noorden 77° 
ten oosten en den linkerhoek (5) in het noorden 62/ ten 
oosten; den rand der zoogenaamde kawah Idjèn, den eigen- 
lijken krater, namelijk, den regterhoek (a) in het noorden 
Dluy,? ten oosten en den linkerhoek (5) in het noorden 501? 
ten oosten; men vergelijke Zdjèn Figuur 5. Van dezen laat- 
sten hoek loopt eene lange zandrib benedenwaarts, welke zich 
verre naar het zuidwesten heen uitstrekt en eene aanmerke- 
lijke hoogte heeft, ten gevolge waarvan de goenoeng Wido- 
darèn voor het oog verborgen wordt. 

Het zigtbare gedeelte van de bovenhelling van den Ranté 
daalt ter wederzijde onder een hoek van 24° benedenwaarts; 
zijn top a maakt, van hier gezien, een verticalen hoek van 
16°9 met zijn voet b, ter plaatse waar de zoom van Ongop 
in eene regte rigting vóór den kegel heenloopt. Ik markeerde 
dit punt 5 en bevond, dat hetzelve op een afstand van 500 
voet van mijne hut lag en 25 voet hooger was dan de plaats 
waar deze was opgeslagen; dit punt vormde het midden der 
horizontale lijn aan den voet van den Ranté, welke, tusschen 
de wederzijdsche uiteinden van den voet des bergseen d, een 
gezigtshoek had van 92°55’. 

Aannemende, dat de helling en de afstand van a tot 5 gelijk 
is aan de helling en aan den afstand van a tot c en van a 
tot d, trachtte ik naar deze gegevens de hoogte van den 
Ranté, althans ongeveer te bepalen en bevond, dat de top des 
bergs zich 685 voet boven het hoogland van Ongop verhief. *) 


r) Het afmeten eener groote basis is hier bijna*onuitvoerbaar; nog meer tijd gaat 
er verloren met het beklimmen van dergelijke bergtoppen, wanneer men dezelven 
niet kan bereiken, dan nadat men zich stap voor stap een pad door het kreupelhout 
heeft gebaand. 


9948 


De Amplitudo oecidua op. den 47% October (© midden- 
punt in den horizon) was west 10°15’ ten zuiden.) 

Door middel van dit Ongop-plat is de Ranté verbonden met 
den voet van den binnenwaarts gelegenen, namelijk, den wes- 
telijken kegel, welke door de Javanen kawah Idjèn wordt 
geheeten; de tusschenruimte, welke zich uitstrekt van den 
Ranté tot aan den oostelijken kegel, den Merapi, is reeds eene 
berghelling geworden, die van het Ongop-plat naar het zuid- 
oosten afdaalt. 

Eene beek, welke in de nabijheid dezer plaats ontspringt, 
levert zeer goed drinkwater, en maakt haar zeer geschikt 
om tot bivouak te dienen. Ook eene groote menigte herten 
houden hier hun verblijf; zij waren niet zeer schuw en vlugtten 
niet met hunne gewone snelheid, wanneer wij hen naderden. 
Hoog en welig groeit het gras tusschen de stammen der Casua- 
rina’s; het bestaat gedeeltelijk uit Festuca nubigena, gedeel- 
telijk uit eene Alang- (Saecharum-) soort; tusschen hetzelve komt 
een half struikachtige Oeysaurh en eene Senecioidea voor, welke 
gezamenlijk eene 5 à 5 voet hooge wildernis vormden , die eene 
geliefkoosde schuilplaats voor a schijnt te zijn. Het groote 
aantal dezer dieren, dat hier voorkomt, trok reeds, in 1805, 
in eene hooge mate de aandacht van Leschenault. Bantèng- 
stieren (Bos sundaicus) worden hier. niet aangetroffen; geen 
opsori van: deze dieren heb ik verder oostwaarts gevonden dan 
op het — rin gebergte „ terwijl onder de hooge kegelbergen de 
Slamat waarschijnlijk de oostelijkste is, waarop zich Rhinoce- 
rossen ophouden. +) 


Ongop-ongop, den Jitn October, des avonds. 


Behalve andere togten, welke ik in de nabij gelegene streken 
heb gemaakt, is de krater door mij bezocht geworden en heb 


*) Het geliefkoosde vaderland dezer groote pachydermen is het westelijke 

hes de eigenlijke Soenda-landen. De Oost-Javanen kennen den rhinoeeros 

; toen eens een rhinoceros, welke naar eene streek ten zuiden van Kediri was 

pe ln aldaar werd geschoten, stonden de in die streek wonende Javanen op 

het gezigt van dit dier ten hoogste verwonderd, en beschouwden zij het als eene 
groote zeldzaamheid. 


& 


995 


ik den loop der zure beek (banjoe Paït) nagespoord; ik ben 
voornemens morgen, met het aanbreken van den dag, mijne 
kleine hut weder te verlaten. Mijne gedane opmerkingen teeken 
ik gedeeltelijk des avonds bij kaarslicht op, dat door den 
helderen maneschijn verbleekt. Nimmer, zoo ver ik mij kan 
herinneren, zond de blanke maan zulke heldere stralen door 
de openingen, welke overbleven tusschen het gras en de tak- 
ken, waaruit mijne hut was opgeslagen, als dezen nacht. Naar 
mate de avond meer en meer daalde, nam de koude voortdu- 
rend toe, zoodat de thermometers, ten 8 ure, tot op 8,0° Réaum. 
waren gedaald. Om de vuren, die in menigte in het rond op- 
flikkeren, liggen de Javanen, of zitten zij digt bijeen gehurkt. 
Ik houd mij intusschen bezig met het rangschikken der ge- 
maakte aanteekeningen, en voeg mij van tijd tot tijd bij hen, 
wanneer mijne handen door de koude zoodanig zijn verstijfd, 
dat ik niet langer met schrijven kan voortgaan. Dan luister ik 
naar de verhalen van den goeden Patingi van Lidjèn, die aan 
zijne landslieden de uitbarsting van 1817 afmaalt, over het 
beklimmen dezer bergen spreekt, en de geer hoekkin opsomt, 
welke hij voor zijne moeite ontving. «Gewoonlijk,» zegt hij, 
«krijg ik niets; slechts eens werd mij door den Resident van 
Bezoeki twee gulden geschonken; zoo dikwerf een Wolanda 
deze bergen wil bezoeken, moet ik mede», enz, enz. Niets 
was hem bekend omtrent het beklimmen van den berg door 
Reinwardt, Leschenault en andere natuuronderzoekers. « Het 
gebeurt somwijlen, dat het kratermeer geheel en al in dampen 
is gehuld, welke ter zijde van hetzelve uit fumarolen opstijgen 
en zich over den spiegel van het alsdan niet zigtbare meer ver- 
spreiden. Somtijds gebeurt het, dat deze of gene bezoeker zich 
van Ongop met een touw iele den kraterrand laat opbijschen, 
zoo als b. v. het geval was met den heer Assistent-Resident; 
«Toewan», zeide hij, (hij bedoelde mij) «heeft het bij het be- 
zoeken van het kratermeer beter getroffen, want het was dit- 
maal geheel vrij van dampen.» Zoo verhaalde hij mij onder 
anderen, dat de landstreek, westwaarts van Ongop, in vorige 
tijden bewoond was; «ò palen van hier,» zoo ging hij voort, «lag, 


à 


996 


in de rigting van den goenoeng Koekoesan, vóór vijftig jaren 
in dit hoogland nog een dorp, met. name Ginding waloe, in de 
nabijheid eener waterrijke.beek, omringd met vruchtbare sawa’s; 
de naam, welke aan dit landschap werd gegeven, was «Blabang.» 

De bewoners waren meest allen gesneuveld in den strijd tegen 
Balinesche roovers, die op hunne strooptogten tot zoo ver bin- 
nen ’s lands waren doorgedrongen. 

Waarschijnlijk waren deze bewoners van «Blabang» het laatste 
overblijfsel der bevolking van het voormalige rijk Balambangan (Ba- 
labangan Blambangan, Balaboean), welke niet tot de Mahomedaan- 
sche godsdienst waren overgegaan, maar voortdurend getrouw waren 
gebleven aan de Siwa-leer. Waarschijnlijk hadden de bewoners van 
Ginding waloe den naam van het rijk op hunne kleine kolonie in het 
gebergte overgebragt, als het eenige erfdeel, hetwelk hun van het 
vroeger zoo beroemde koningrijk Balambangan was toegekomen. 
Vóór omstreeks 40 jaren verhaalden de inboorlingen insgelijks aan 
Leschenault, dat de landstreek, waarin de kali Poetih ontspringt, 
bewoond en Idjèn genoemd werd, welke naam later op den berg 
is overgegaan. Volgens Leschenault zou deze landstreek op den 
berg Rawon gelegen zijn geweest. Dit is echter niet het geval; zij 
ligt aan den noordoostelijken voet van den goenoeng Kodkdesaill en 
kan geene andere streek zijn dan die, welke door den Patingi wer 
geneti: het hoogland «Blawang.» 

Onder het voeren van dergelijke gesprekken naderde eindelijk 
middernacht. De Javanen, die geene voldoende kleedingstukken 
hadden om zich tegen de nachtelijke koude te beschermen, 
wierpen groote takken, ja, geheele stammen van Tjêmoro- 
boomen in het vuur; waarvan de warmte hun zoo verkwikkend 
was. Luid knapten de vlammen der helder brandende vuren; 
een koele wind ruischte zacht en liefelijk door de bladeren der 
Tjêmoro’s. In mijne verbeelding beschouwde ik dit suisen als 
het gefluister van onzigtbare wezens en, terwijl ik mij in de 
_dekens wikkelde, maakte ik mij gereed in het schoone land 
der droombeelden te gaan rondwaren, in het land waar geesten 


VIJFTIENDE SCHETS. 
VULKAAN 45: IDJEN. 
Br. 8°2. — L. 114°294. — H. 7,265’ (der kawah). 


(Benevens de hegelbergen, welke geene kraters hebben: 
Merapi, Ranté en Péntil.) 


«Uithoofde de asch-kegel gedurende de uitbarsting 
«gewoonlijk in wolken is gehuld en de zware regen- 
«buijen zich het sterkst op en rondom den kegel zelven 
«ontlasten, zoo ziet men langs alle zijden modder- 
«stroomen bergafwaarts vlieten. De ontstelde bewoners 
«der nabij gelegene streken beschouwen die als water- 


«selen zijn van den vulkaan zelven. » 
(A. von Houmsoror.) 


TOPOGRAPHISCH OVERZIGT VAN DEN GOENOENG IDJÈN. 


(Naar aanteekeningen gemaakt te Ongop den 17den, te Banjoewangi den 
Sden en te Soembêr waroe den 19den October.) 


Het oostelijke gedeelte der centrale bergmassa, welke zich 
oostwaarts van den goenoeng Rawon uitstrekt, is bekend onder 
den naam van: goenoeng Idjèn; de hoogste, oostelijk gelegene 
bergtop van dezen goenoeng Idjèn, welke tevens de oostelijkste 
hooge berg van geheel Java is, heet goenoeng Merapi, welke 
echter niet moet verward worden met den Merapi bij Joegja- 
kêrta gelegen. 

Ten einde zich vooreerst bekend te maken met de uiterlijke 
gedaante des bergs aan zijne verschillende zijden, benevens 
zijne betrekkelijke ligging ten opzigte der bergen, die zich in 
zijne nabijheid verheffen, werpe de lezer een blik op de 
volgende Figuren; Idjèn Figuur 4 stelt voor: de noorde- 


998 


lijke zijde van den goenoeng Kèndêng, welke zich van den 
noordoostelijken voorberg des Rawon, namelijk, van den 
«Koekoesan» in een halven kring tot aan den Merapi voortzet 
en oostwaarts uitloopt in eene spits, door de Javanen insgelijks 
goenoeng Koekoesan geheeten, doch welke wij: Kêndêng-spits 
zullen noemen; dit profiel is genomen van Asèm bagoes. Slechts 
op eene enkele plaats, namelijk, zuid 101/ tot 121/5° ten wes- 
ten van Asêm bagoes, is deze bergkam door eene kloof van 
één gescheiden; het is door deze kloof, dat de zure beek der 
kawah Idjèn, de banjoe Pait, gok soengi Poetih, kali Poetih ge- 
heeten, heenstroomt. ) 

ldjèn Figuur 2 stelt voor de noord ten oostzijde van den Idjèn 
en de noord-noordoostzijde van den Kèndèng, gezien van Soembêr 
waroe; van hier wordt de Kèndêng-spits e gepeild in het zuiden 
17° ten westen, en de Merapi in het zuiden 10° ten westen. 

Idjèn Figuur 3; dit profiel stelt voor de noordoostelijke 
zijde van den Merapi, benevens de Kèndêng-spits, gezien van 
Badjoel mati; zoowel in dit profiel, als in het vorige, herkent 
men den rand der kawah Idjèn (van het kratermeer) aan de 
lijnregte rigting, waarin dezelve voortloopt. 

In Jdjèn Figuur 4 wordt de afteekening geleverd van de 
oost-zuidoostelijke zijde van den tweelingberg Merapi en Ranté, 
met elkander verbonden door middel van een hoog tusschen- 
zadel «Ongop-ongop,» gelijk deze zich aan het oog voordoet, 
gezien van het poststation Katapang, 9 palen benoorden Ban- 
joewangi gelegen. Rawon Figuur 3 stelt voor de zuidelijke 
en zuid-zuidoostelijke zijde der beide genoemde bergen, enz. 
(Zie Rawon, bladz. 887.) Jdjèn Figuur 5 geeft de west- 
zuidwestelijke zijde van den Merapi en de zuidwestelijke zijde 
der kawah Idjèn, gezien van Ongop-ongop. De lezer vergelijke 
shiermede Rawon Figuur 2, voorstellende de bergtoppen 
Merapi, Ranté en Boeloeran, gezien van Bondowoso en Rawon 
ane Jd, waarop dezelfde bergtoppen voorkomen, doch op 


1) Asêm, jav. en asam, mal.: zuur, wrang; — bagoes: fraai, mooï; — banjoe, 
Jav. en soengi, mal: rivier; — paït: bitter; poctih: wit. 


999 


een grooteren afstand gezien, namelijk, van den top Tjèmoro 
kêndêng van het Ajang-gebergte. Zij verheffen zich boven den 
zoom van den goenoeng Kèndèng. In Rawon Figuur 4 zijn 
n° 5 en 4 dezelfde bergtoppen, welke in Zdjên Figuur 2 
met e en in Zdjèn Figuur 3 met no 4 zijn aangeduid geworden. 

Wij hebben hier derhalve een groot, geïsoleerd bergeiland 
vóór ons, welks oostelijk gedeelte bekend is onder den 
algemeenen naam van goenoeng Idjèn; door middel van de 
lange tusschenketen des Kèndêng verbonden met den noord- 
oostelijken voorberg des Rawon: goenoeng Koekoesan, strekt 
zich zuid-zuidwestwaarts van den Idjèn de hooge tusschen- 
zadel Ongop uit tot aan den goenoeng Ranté, een berg- 
kegel van bijna gelijke hoogte, welke zich in verband met den 
Idjèn als een dubbele of tweeling-vulkaan voordoet. Zij vor- 
men de beide oostelijke hoekpilaren eener groote bergmassa, 
een merkwaardigen vulkanischen haard, welke zich geïsoleerd, 
en stomp kegelvormig van gedaante, als een geheel uit laag- 
landen verheft; hij is als het ware een uit verscheidene deelen 
zamengevoegde groote of hoofdvulkaan, op welks uitersten 
rand, die een centraal hoogland omsluit, zich vier afzon- 
derlijke kegelvormige vulkanen als schoorsteenen verheffen, 
waaronder twee nog werkzame kraters, namelijk, de Rawon ten 
westen en de Idjèn ten oosten, benevens twee uitgebluschten: 
de Ranté en de Pèntil ten zuiden worden aangetroffen. 

Op gelijke wijze als zich aan de noordelijke zijde de Kên- 
dèng voordoet, — namelijk, als een buitenwaarts of naar het 
noorden gebogene halve kring, welks binnen of zuidwaarts 
gekeerd front naar het middenpunt der gansche bergmassa is 
gerigt, en die, zijn oostelijken aan zijnen westelijken hoek 
verbindende, als ware het een ontzaggelijke boog tusschen den 
Rawon en den Idjèn gespannen staat, — even zoo wordt aan de 
zuidzijde eene verbinding daargesteld tusschen den westelijken 
hoek: Rawon en den zuidelijken pilaar van den oostelijken 
hoek: Ranté, slechts met dit onderscheid, dat deze laatste in — 
eene minder gebogene rigting voortloopt dan gene. De ver- 
binding tusschen den Ranté en den Pêntil wordt daargesteld 


1000 


door middel van een hoog tusschenland; van den Pêntil af 
strekt een plateau, — welks rand in den vorm eener bergketen 
oprijst, — zich uit tot aan den goenoeng Koekoesan (nabij den 
Rawon); wij verkrijgen daardoor aan de zuidzijde, in de rigting 
van het westen naar het oosten, eene reeks van bergkegels, 
als: de Rawon, de Pêntil, de Ranté en de Merapi-Idjèn, welke, 
ter hoogte van omtrent 6,000 voet, met elkander verbonden zijn; 
aan de noordzijde zien wij daarentegen een naar het noorden 
gespannen boog, namelijk, den Kêndèng, welke zich onder een 
effen, ongekerfden zoom voortzet. Als een geheel beschouwd 
vormen beide randen, in het noorden en in het zuiden, een 
ovalen kring, in den vorm eener halve maan; tusschen dezen 
kring ligt eene uitgestrekte plateauvormige kom , een hoogland 
ingesloten, hetwelk ongetwijfeld een meer zou vormen, indien 
de kring, welke. hetzelve omringt, niet op eere plaats door- 
broken ware door eene kloof, eene dwarsspleet , welker steile 
wanden ons reeds te Asèm bagoes in het oog vielen. Vergelijk 
Idjèn Figuur Jen 2. 

Dit hoogland doet zich in zijne gansche uitgestrektheid aan 
het oog voor als eene gestolde massa van opgestuwde lava- 
stroomen, welke, opgeweld uit de verschillende vulkanen, die 
het hoogland omringen, tegen den binnenwaarts gekeerden wand 
van den Kèndêng aanvloten; hieruit volgt derhalve, dat deze wand 
reeds vóór het uitbraken dier lava-stroomen moet voorhanden ge- 
weest zijn, namelijk, als oudste rand nevens de spleet, waaruit de 
vulkanen alhier oprezen, en die, wat zijn oritstaan betreft, over- 
eenkomt met die oudere « voorgebergten der vulkanen», waarop 
ik de aandacht des lezers reeds meermalen heb gevestigd. 

De buitenwaarts gekeerde hellingen dezer bergen hebben wij 
reeds leeren kennen. Zij zijn met een bijna onafgebroken woud 
bedekt, en de groene dos hunner lengte-ribben, welke diver- 
gerend bergafwaarts loopen, en der kloven, tusschen deze ribben 
gelegen, doet zich bijna overal op gelijke wijze aan het oog 
voor. de bovenste zonen van den Rawon, tot op ongeveer 
2,000 voet beneden deszelfs kruin, zijn verstoken van plantentooi 
en zijn even zoo dor als de noordoostelijke helling van den 


1001 


Merapi, welke naar den Boeloeran is gekeerd. Deze helling des 
Merapi , en de noordelijke helling der kawah Idjèn, benevens 
het daaraan grenzende, oostelijke gedeelte van den Kêndêng, 
welke insgelijks tot omtrent de helft hunner hoogte van allen 
plantentooi zijn verstoken, doen zich in eene heldere, geelachtig 
grijze kleur aan het oog voor. 

Laat ons thans het binnenwaarts gekeerde gedeelte van het 
gebergte van naderbij leeren kennen. Twee uren na ons ver- 
trek van Ongop-ongop hadden wij den rand der kawah Idjèn 
beklommen, welke van daar in het noorden 50 tot 54° ten 
oosten wordt gepeild. Deze zuidwestelijke helling van den Idjèn, 
welke met eene zachte glooijing oprijst, is bedekt met een laag 
woud van wijd uiteengegroeide Casuarina’s, van Acacia mon- 
tana, Antennaria javanica en ander geboomte, waaronder een 
zeer welig groeijend kreupelhout van Alang en struikgewas 
wordt aangetroffen. Zoo diep de kloven deze helling des bergs 
doorsnijden, bestaat deze laatste uit eene opgehoopte massa 
zand; hierop ligt, als bovenst bekleedsel, de geelachtig grijze 
vulkanische asch, door den krater, bij gelegenheid der uitbars- 
ting in 1817 uitgeworpen; deze asch heeft eene zekere mate 
van tufachtige vastheid (padas) verkregen, en wordt, naar 
mate men den kraterrand meer nadert, voortdurend geler van 
kleur, ten gevolge van de zwaveldeelen, waarmede zij is ver- 
mengd geraakt. Niettegenstaande dit is zij met eene welige 
woudvegetatie bedekt; op enkele plaatsen klimt deze planten- _ 
tooi tot op een afstand van 50, op anderen weder van 100 
voet van den kraterrand opwaarts; ja, hier en daar is zij 
slechts 10 voet van den-rand verwijderd, doch overal geschiedt 
de overgang eensklaps en vormt het kale zand en de aschbodem 
eene scherp geteekende grens om het groene woud; deze asch 
heeft eene heldere, geelachtig grijze kleur, welke reeds van 
verre in het oog blinkt. Het hoogst gelegen boschje, dat zich 
het digtst aan den zuidelijken rand verheft, bestaat louter uit 
Acacia montana, welker stammen hier nog tot eene hoogte van 
20 voet opgroeijen. E 

Deze rand vormt een bijna volkomen ronden kring om een 


1002 


diepen afgrond heen, en loopt aan deszelfs binnenzijde, onge- 
veer ter diepte van 500 voet, bijna loodregt nederwaarts tot 
aan den oever van een meer, hetwelk de gansche binnenruimte 
des ketels vervult. Witachtig, geelachtig en grijs gekleurd, 
bijna geheel en al kaal en slechts uit zand opgehoogd, ver- - 
heffen zich deze wanden uit de oppervlakte van het meer, 
dat geen oever bezit en geheel ontoegankelijk is. De lina 
kringvormige spiegel van hetzelve, welks middellijn ik op 1,500: 
schatte, had eene helder kopergroene kleur; doodstil, zonder 
een enkelen rimpel lag deszelfs oppervlakte beneden. mij. Ner- 
gens liet zich eenig spoor van opborreling aan dezelve waar- 
nemen, nergens kon men, in den omtrek van het meer, cenig 
blijk van opstijgende dampen bespeuren. Of het water warm 
of koud was heb ik niet kunnen nagaan. 

Het oostelijke, noordoostelijke en noordelijke gedeelte van den 
rand zet zich bijna op gelijke hoogte voort als de zuidelijke en 
zuid-zuidoostelijke zijde, welke tusschen twee hooger stijgende 
punten eenigzins hol gebogen is; aan de eerstgenoemde zijden 
datse. heeft de rand geene kerven, maar loopt hij overal 
op gelijke hoogte volkomen effen en onafgebroken voort. Slechts 
aan de westzijde wordt de rand door eene diepe kerf ingesneden, 
welker laagste gedeelte nog ongeveer 50 voet hooger ligt dan 
de spiegel van het meer. 

Werkelijk afgebroken, dat is, tot op den spiegel van het meer 
ingesneden, is de rand op geene enkele plaats, ten gevolge 
waarvan het meer derhalve geen zigtbaar uitloozingskanaal, even- 
min als een zigtbaar kanaal van aanvoer bezit. Slechts op een 
paar plaatsen bemerkt men aan de wanden, in de nabijheid 
van den bovensten rand, eenige evenwijdig loopende strepen, 
welke, naar het hind, gevormd worden door lava-lagen. Al 
het overige bestaat uit zand, waarin het regenwater hier en 
daar kleine gleuven heeft Rans die aan den wand even- 
wijde nevens elkander loopen. 

Zoodra de bodem op en rondom den kraterrand door ‘de 
zirikhite een zekeren warmtegraad heeft verkregen, begint 
het losse zand of de asch, waaruit hij bestaat, in kleine stof- 


1003 


wolken (kleine zandhozen) al draaijende op te rijzen; met een 
ligt gesuis, maar met eene groote snelheid, draaijen deze stof- 
hozen over de kale oppervlakte in het rond. 

De rand, welke aan de oost- en oost-zuidoostzijde op gelijke 
hoogte voortloopt, vormt, naar den Merapi heen, eene effene 
vlakte, die zich even hoog als genoemde rand naar het oost- 
zuidoosten uitstrekt; daardoor ontstaat een vlakke voorsprong, 
een tusschenterras, gelegen tusschen den voet van den Me- 
rapi, — den hoogsten top der gansche bergmassa, — en den 
rand, welke om het kratermeer is getogen; hij is dor, zandig, 
of althans slechts met een geringen tooi van planten gesierd. 
Het schijnt, „dat de hoogste oostelijke top van den Idjèn, 
namelijk, de Merapi, geen krater heeft en slechts uit een zand- 
hoop bestaat; waarschijnlijk is hij de voormalige, uitgebluschte, 
ingestorte eruptie-kegel; door het loofgewelf der wouden, welke 
zijne hellingen tot aan den hoogsten top bedekken en voorna- 
melijk uit Casuarina’s bestaan, ontwaart men eenige steile wan- 
den, die al het voorkomen bezitten van rotswanden, doch 
waarschijnlijk insgelijks slechts uit zand bestaan. Volgens baro- 
meter-waarneming is het hoogste punt *) van den kraterrand, 
zuid-zuidwestwaarts van het middenpunt van het meer, 7,265 
voet boven de oppervlakte der zee gelegen; van hier gezien , 
maakte de top van den Merapi een hoek boven den horizon 
van 12°46 en de gezigtshoek van den noord-noordoostelijken, 
bijna loodregten wand van het meer, tusschen den voet en 
deszelfs bovensten rand, was: 1712: 

Van het laagste westelijke gedeelte van den vand der kawah 
loopt eene helling naar eenen geïsoleerden, half kogelvormigen 
zandberg nederwaarts, welke, ten gevolge van het 
mende regenwater, met gleuven als doorploegd is geworden; 
de zandberg, goenoeng Widodarèn geheeten, is aan zijne op- 
pervlakte grootendeels met een schraal, nog jeugdig boomgewas 
bedekt; hij heeft een vlak-bolronden schedel en schijnt een uit- 
gebluschte eruptie-kegel te zijn. 


1) Te dezer plaatse vonden wij een ouden vlaggestok, die in hef zand stak. 
64 


1004 


Naar de noordzijde zet zich de kraterrand in den vorm 
eener smalle lijst voort; juist in het noorden van het meer 
verheft zich deze lijst tot een kleinen, steilen bergtop; zie e in 
ldjèn Figuur 2 en no 4 in Idjèn Figuur 3. Deze bergtop 
mag als het oostelijke uiteinde van den halfkringvormig gebogen 
kam: goenoeng Kèndêng, worden beschouwd, die zich westwaarts 
ter lengte van verscheidene mijlen uitstrekt; reeds te Asêm bagoes 
en te Badjoel mati viel ons deze volkomen regte, door geene in- 
snijdingen afgebrokene rand in het oog. Na zich verre naar het 
westen heen te hebben voortgezet, wendt deze « Kèndêng » zich 
naar het zuidwesten, en loopt hij uit in de noordelijke helling 
van den Koekoesan, dat is, van den noordoostelijken voorberg 
van den Rawon; op die wijze stelt hij de verbinding daar tus- 
schen den Rawon en den Idjèn. Hij wordt slechts op eene 
enkele plaats, in het noorden 50° ten westen van hier, namelijk, 
van ons standpunt op den zuid-zuidwestelijken kraterrand, af- 
gebroken door eene enge kloof, — de doorbraak der ide 
Paït, — die wij insgelijks reeds vroeger hebben leeren kennen. 

Deze merkwaardige, halfkringvormige bergkam daalt aan de 
bolronde, dat is, aan de buitenwaarts gekeerde zijde met eene 

gelijkmatige glooijing in het diepland nederwaarts; naar de bin- 
_nenzijde, naar het-holle front, daalt hij steil, doch slechts: ter 
diepte van een paar honderd voet naar beneden, waardoor hij 
de uiterlijke gedaante van een kratermuur terkrijt ‚ welke 
binnen zijn ontzaggelijken omvang een uitgestrekt hoogland 
omsluit. 

Aan de tegenover gestelde zijde, namelijk, ten zuiden, wordt 
dit hoogland begrensd door den Ranté; deze verheft zich zuid- 
westwaarts van den Merapi, en zuid ten oostenwaarts van zijn 
tusschenzadel met de kawah Idjèn; verder wordt het begrensd 
door den Pêntil; — deze Pêntil is een bergtop, welke veel overeen- 
komst heeft met den vorigen, schijnbaar even hoog, doch wer- 
kelijk breeder is dan de zoo even genoemde, — en wijders- door 
eene lange, vlakke heuvelketen of wrong, welke zich van den 
Pèntl tot aan den Koekoesan uitstrekt, 

Een breed, heuvelachtig-vlak centraalland door de zoo 


1005 


even genoemde, met wouden bedekte rand-gebergten om- 
zoomd, strekt zich in hun midden uit; in het oosten vangt 
hetzelve aan bij den tusschenzadel Ongop, terwijl de voet 
van den goenoeng Koekoesan aan hetzelve ter westelijke 
grens strekt. Ten deele is hetzelve bedekt met een onafge- 
broken woud, dat voornamelijk uit Casùarina’s bestaat, ter- 
wijl de wouden in andere streken, vooral die, welke west- 
waarts van den Widodarèn gelegen zijn, telkens door uitge- 
strekte grasvelden worden van één gescheiden. In het zuide- 
lijke en hoogste gedeelte van dit centraalland worden eenige 
volkomen horizontale vlakten of vlakke ketels gevonden, welke, 
slechts karig met gras begroeid, doch met geen geboomte 
beschaduwd, door kringvormige heuvelketenen of wrongen 
worden omsloten, De goenoeng Widodarèn ligt derhalve mede - 
ingesloten binnen dit merkwaardige hoogland, De zuidelijke 
streken van dit centraalland zijn even hoog gelegen als de 
vlakke, breede Ongop-zadel; de overige deelen hebben meer 
de gedaante van een golfvormig heuvelland, dan van eene 
horizontale. vlakte. In het westelijke gedeelte, in de onmid- 
dellijke nabijheid van den voet des goenoeng Koekoesan, ver- 
heffen zich vijf halfkogelvormige heuvels; hoewel zij digt 
nevens elkander liggen, zijn zij echter geheel en al geïsoleerd; 
van hier nu loopt een lage, vlakke bergwal naar het oosten 
heen, welke zich voortzet tot aan den westelijken voet van den 
Ranté, en wel in diervoege, dat dezelve in de onmiddellijke 
nabijheid achter Ongop verdubbeld is en twee kringvormige 
wallen daarstelt. De ruimten, welke deze kringen omvatten, 
zijn horizontaal, ten deele geheel kaal, zandig, ten deele met 
gras begroeid; zij hebben de meeste overeenkomst met den vlakken 
kraterbodem van voormalige eruptie-kegels. De naastbij gelegene 
ligt zuidwestwaarts van Ongop, en de tweede ligt aan de west- 
noordwestelijke zijde van den eerstgenoemde. 

Evenwijdig met deze heuvelketen, doch meer zuidwaarts, 
loopt eene andere, buitenwaartsche heuvelketen; zij stelt eene 
onafgebrokene verbinding dáár tusschen de oostelijke helling 
van den Koekoesan en de westelijke zijde van den Pèntil, 


1006 


dewijl zij als een vlak-wrongvormige verbindingskam, die slechts 
tot eene geringe hoogte oprijst, eerst naar het zuidoosten, 
later naar het oosten voortloopt; hare binnenwaarts gekeerde 
zijde heeft eene zachte glooijing en schijnt eerder eene van 
lieverlede afdalende vlakte, dan eene berghelling. 

Tusschen deze twee heuvelketenen besloten, ligt een smal, 
maar lang uitgestrekt dal; zoowel wat betreft zijne hoogte, als 
de horizontale gesteldheid des bodems, zijne kaalheid of althans 
schraal plantaardig bekleedsel, hetwelk hij bezit en dat slechts uit 
gras bestaat, komt dit dal geheel en al overeen met de beide zoo 
even genoemde ronde vlakten, terwijl het eenige verschil tusschen 
dezelven hierin bestaat, dat deze aan het oostelijke uiteinde open 
ligt; aan die zijde wordt het smaller, namelijk , zuidwaarts van de 
beide ronde vlakten en loopt het uit in de beekkloof tusschen 
den Pêntil en den Ranté; tusschen beide bergtoppen heen wendt 
het dal zich door de geopende tusschenruimte naar het zuiden 
en vormt weldra eene hoofdkloof van de algemeene, buiten- 
waarts gekeerde, of zuidelijke helling des bergs. De rigting 
van het dal, in het algemeen genomen, is van het west-noord- 
westen naar het oost-zuidoosten. 

Als een geheel beschouwd, daalt het « Centraalland » naar 
het noorden heen. Slechts hier en daar neemt de bodem de 
gedaante aan van eene glooijende vlakte; meerendeels vormt 
hij een golfvormig heuvelland, en daalt hij over zijne gansche 
uitgestrektheid naar het noorden tot in de nabijheid van den 
halven kring Kêndèng, alwaar de beken in den vorm van 
stralen tegenover de dwarsgerigte doorbraak te zamen loopen. 

Dit merkwaardige hoogland, besloten tusschen den Rawon 
en den Idjèn, doet zich derhalve aan het oog vóór als een enkele 
vulkanische, ketelvormige, van rondsom ingeslotene centraalhaard, 
waarin een aantal reeds uitgebluschte en nog werkzame eruptie- 
kegels gevonden worden; de grootsten van deze kegels vormen 
vulkanen *) op zich zelven, en verheffen zich voornamelijk op den 

*) Op Java bezitten vulkanen en eruptie-kegels, uit een genetisch oogpunt 


beschouwd, geen kenmerkend onderscheid, hoewel de schrijver van den „Kos- 
mos,, ten stelligste aanbeveelt beiden zorgvuldig van elkander te onderscheiden. 


1007 


rand, in den omvang, van dit hoogland, alwaar aanvankelijk 
trachiet- en vervolgens digte lava-stroomen +) door hunne kraters 
uitgebraakt werden. Deze stroomden van dáár gedeeltelijk naar 
het middenpunt, werden, uithoofde zij geen uitweg vonden, aldaar 
opgestuwd en vormden op die wijze het centrale hoogland, dat 
omsloten is binnen den kring, welke door die reeks van kraters 
wordt daargesteld. Dit hoogland werd buitendien, in eene latere 
werkzaamheids-periode , voor een gedeelte door zandmassa’s 
verder opgehoogd. De goenoeng Kèêndèng, welke den Rawon 
met den Idjèn verbindt, is door mij niet bezocht geworden. 
(Is hij misschien een gedeelte der tertiaire formatie, naar de 
eene zijde, namelijk, naar de vulkanen, d. i. naar het zuiden 
‚opgeheven, gelijk het «zuidergebergte», aan den voet van 
den Merapi gelegen, naar het noorden opgeheven werd?) 

Alle hier vroeger vermelde heuvelen, kringvormige wallen, 
benevens de oppervlakte van het geheele hoogland, bestaan 
uit niet anders dan zand. Alvorens wij aoüstdoalan ‚ welke 
steenlagen beneden dit laatste voorhanden zijn, zullen wij. den 
kraterrand nog eenmaal beklimmen, ten einde van dáár met onzen 
blik eene reize door het omringende land te doen. 

Aan onzen voet ligt het geheimzinnige kratermeer hai 
Idjèn,» omsloten door wanden, welke, uit zand gevormd, ter 
hoogte van 500’ boven zijn spiegel oprijzen; even als de rand 
waarop wij ons bevinden, benevens de naastbij gelegene deelen 
der buitenwaarts gekeerde hellingen, zijn deze wanden ge- 
heel en al dor en kaal. Oost-zuidoostwaarts van ons standpunt 
verheft zich de stompe, gekerfde schedel van den Merapi; de 
hellingen van dezen berg worden overschaduwd door het 
bladerendak van Casuarina-wouden, die insgelijks den Ranté 
bedekken, welks smal toeloopende top, door eene kloof in twee 
deelen gescheiden, aan onze zuidwest ten westzijde oprijst. In 
het midden tusschen de opgegevene rigtingen ligt reeds het 
bovenste gedeelte der helling, welke zuidoostwaarts, naar de 


t) Later zullen wij zien, dat ook de me stroomen heeft uitgebraakt, welke 
thans zeer dikke banken vorme 


1008 


zijde van Banjoewangi afdaalt; bijna regtstreeks im het westen 
van dáár, ten zuidwesten van ons standpunt, breidt zich het 
liefelijke Ongop-ongop uit, dat, als een vlakke tusschenzadel, 
den zuidwestelijken voet der kawah en den noord-noordweste- 
lijken en noordelijken voet van den Ranté verbindt. West- 
_waarts van daar strekt zich, als eene voortzetting van Ongop, 
het breede hoogland wit met zijnen eruptie-kegel Widodarèn, 
met zijne kleine ketels en horizontale valleiën, met zijne bosch- 
jes, grasvelden, geïsoleerd liggende half kogelvormige heuvelen 
en met zijn noordwaarts gelegenen Kèêndèng, die den vorm 
eener halve maan heeft, en binnen welks omvang al het ge- 
noemde ligt besloten. Over dit hoogland weidt ons oog tot 
aan den voet van den Koekoesan en den Rawon; tot op onge- 
veer 2,000 voet beneden zijnen schedel met wouden bedekt, 
ontwaart men hoe eene getande grenslijn de afscheiding aan- 
wijst tusschen deze wouden en den dorren, hoogsten top van 
den laatstgenoemden berg. Want hooger op bespeurt het oog 
tot aan den gekerfden, in tanden oprijzenden kraterrand slechts 
eene kale helling, welke door haar geelachtige, heldergrijze 
kleur reeds op een verren afstand in het oog valt. 

Deze bergen verheffen hunne krumen in onze onmiddellijke 
nabijheid. Ver op den achtergrond zien wij aan den westelij- 
ken horizon (vergelijk Ringgit Figuur 5): den Sèmeroe, 
het Ajang-gebergte, den Ranoe en den Ringgit, welke laatste 
met zijn voet tot in de zee van Madoera reikt; zuidwaarts van 
den Rawon, den Pèêntil en van den Ranté, wier hellingen aan 
deze zijde met eene gelijkmatige glooijing voortdurend afdalen, 
ontwaren wij een terrein, met lage bergen en heuvelen als 
bezaaid, met wouden bedekt, door geen menschelijken voet 
betreden, hetwelk zich uitstrekt tot aan de zuidkust, en zich 
ook aan gene zijde van den meridiaan van den Ranté als een 
laag kustgebergte nog verder naar het oosten voortzet. Dit 
gebergte vormt het zuidoostelijke uiteinde van Java; het loopt 
aldaar uit in eene vlak-wrongvormige kaap, die de gedaante 
eener knods heeft en met verscheidene lange spitsen verre in 
zee uitsteekt. Zie Zdjèn Figuur 6. Verre reikt het oog over 


1009 


den spiegel der zee, terwijl aan hare overzijde het eiland Bali 
zich aan onzen blik zou vertoonen, ware het niet, dat de 
Merapi het voor ons oog verborg. 

Ten einde de zoogenaamde zure beek te bezoeken, banjoe 
Paït, ook kali en soengi Paït, ajer Asêm, banjoe Asêm ge- 
heeten, neemt men van Ongop zijnen weg aanvankelijk in eene 
westelijke, later in eene noordwestelijke rigting; het terrein, 
waarover de weg loopt, daalt met eene zachte glooijmg bene- 
denwaarts en is hier met Alang- en met andere grassoorten, 
als Festuca, begroeid, elders met een allerweligst kreupelhout 
bedekt, dat uit eene Senecioidea en eene Ocymum-soort bestaat. 
Tusschen dit struikgewas komen verstrooid staande Casuarina’s 
voor, wier piramidale vorm hunne jeugd voldoende aantoont; 
door de enkele groepen, welke deze boomsoort hier en daar 
tusschen de grasplekken vormt, verkrijgt het geheel al het 
uiterlijk van een kunstmatigen aanleg. Honderden van herten 
huppelen hier in het rond. 

Na de voetreis gedurende ongeveer een uur te hebben voort- 
gezet, bereikt men eene plaats, waar twee kloven in elkander 
uitloopen, die ons beide, ter wederzijde van ons pad, van Ongop af 
bergafwaarts volgden; heeft men den togt nu nog gedurende 
een korten tijd in gelijke rigting als vroeger voortgezet, dan be- 
reikt men het punt, waar de kloof der beide vereenigde beken 
in eene derde kloof uitloopt, welke nu haren loop: verder noord- 
westwaarts voortzet. Deze derde kloof is het bed der banjoe 
Paït, welke hier in eene westelijke, later in eene noordwes- 
telijke en noordelijke rigting voortstroomt. Volgt men den loop 
dezer beek een eind wegs stroomopwaarts, dan komt men aan 
„eene plaats waar zij een waterval van 10 voet hoogte vormt. 
Het bovenste bekleedsel van het hoogland, dat uit mame 
staat, is hier stellig ter diepte van honderd voet 
tol waar een compacte lava-stroom aan verdere uitholling des 
bodems perk stelde, die derhalve aan de beek tot rotsbedding 
verstrekt; in deze lava heeft het water eene gleuf gevormd, ge- 
middeld ter diepte van twee voet. Het is eene trachiet-lava, welke 
met groote blaasruimten is voorzien en waarvan de oppervlakte 


1010 


door de schuring van het water werd glad gespoeld; aan de 
zijwanden der kloof, welke beneden aan haren bodem nog eene 
breedte van 25 voet heeft overgehouden, is de lava-stroom 
bedekt met eene 8 à 10 voet dikke laag kleine steenbrokken , 
die op hare beurt weder door eene zeer dikke laag fijn, helder 
grijskleurig zand (asch) is overstelpt geworden. Zet de reiziger 
zijn togt langs het bed dezer beek bergopwaarts voort, waarbij 
de goenoeng Widodarèn steeds ter linkerzijde blijft liggen, dan 
bereikt hij den voet der westelijke helling van de kawah 
ldjèn, alwaar het water uit het kratermeer door den zand- 
bodem sijpelt en de bron wordt gevonden der zure beek: 
«soembêr banjoe Paït.» In de nabijheid van den waterval had 
deze op de diepste plaatsen, tusschen de hobbeligheden van 
het lava-bed, twee voet, gemiddeld genomen echter slechts 
een halven voet water, terwijl de spiegel der beek eene breedte 
van 9 voet bezat. Deze waterval ligt noordwestwaarts van 
Ongop, zuidwestwaarts van den Widodarèn en zuidwaarts van 
een anderen, minder hoogen berg, die den beschouwer, op den 
kraterrand geplaatst, niet in het oog valt, dewijl dezelve in 
gelijke westelijke rigting als de goenoeng Widodarèn, en ach-, 
ter dezen gelegen is; hij is bij de Javanen bekend onder den 
naam van goenoeng Pêlaoe. Waarschijnlijk is dezelve insgelijks 
een «opgeworpene zandhoop;» onder de hier aanwezige eruptie- 
kegels is hij het naast bij den waterval gelegen. Deze waterval 
is 5,150 voet boven den spiegel der zee verheven, en ligt der- 
halve 475 voet lager dan Ongop. 

Het water dezer beek was volkomen kleurloos en doorzigtig, 
doch had een zeer wrangen smaak, welke het meest overeenkwam 
met dien van water, verzadigd met eene oplossing van aluin. - 
Gelijk wij zoo even zagen, ontspringt zij aan den voet van den 
gekerfden en doorgroefden westelijken rand der kawah, welke aan 
die zijde lager is dan de andere gedeelten; het is derhalve langs 
een onderaardschen weg, dat het water uit het kratermeer aan- 
vankelijk naar de beek heenvloeit, welks bestanddeelen naar alle 
waarschijnlijkheid zullen overeenkomen met die der beek, en dat 
of koud, of slechts in eene geringe mate verhit zal zijn. 


9 


1011 


Waarschijnlijk is het, dat de lichtgroene kleur van den spiegel 
van het meer zijn oorsprong heeft in het helderkleurige afzetsel, 
dat op zijn bodem wordt aangetroffen, op gelijke wijze als het 
geval is in andere dergelijke meren, gelijk in de kawah Patoewa, 
in de têlaga Wêrno in het Diëng-gebergte, in de meren, welke ge- 
vonden worden in den Tangkoeban praoe en in den Galoenggoeng ; 
de kleurspeling aan de oppervlakte dezer meren opgemerkt, wordt 
derhalve te weeggebragt door terugkaatsing van het licht op 
dit bezinksel door het overigens geheel kleurlooze water. De 
zand- en asch-massa’s, welke voornamelijk het bekleedsel van 
den ketel uitmaken, zijn wit of heldergrijs van kleur en,‚ ten 
gevolge van de werking van zwavelig zure dampen, voor het 
grootste gedeelte verweerd en overgegaan in eene witte aarde, 
voornamelijk bestaande uit klei en kiezelaarde; zoo verre deze 
aarde door het water van het meer wordt bespoeld, vormt 
zij een papachtigen modder. Op de bedding der beek werd geen 
bezinksel aangetroffen; de temperatuur van dit (koude) water 
verschilt in geen opzigt van die der nabij gelegene beken, welke 
zoet water hebben; de lava-rotsen daarentegen, die zeer 


poreus waren, ten gevolge der groote hoeveelheid blaasruimten _ 


en oorspronkelijk eene lichtgrijze kleur bezaten, hadden een 
wit, doch zeer dun beslag op al die plaatsen, welk vroeger 
het het water bespoeld en later droog waren geraakt; zij za- 
gen er uit als waren zij wit geverwd. Dit beslag scheen hoofd- 
zakelijk uit aluin te bestaan. Ten einde later in de gelegenheid _ 
te zijn dit water scheikundig te doen onderzoeken, vulde ik 
eene flesch, — die op eene voldoende wijze luchtdigt wa geslo- 
ten, — ter haatse waar de vroeger vermelde waterval zich bevindt. 


Latere aanmerking. — Het qualitative onderzoek van dit waterisdoor B 


den heer Aug. Waitz bewerkstelligd; het verslag daarvan ‘opgemaakt, | 
wordt gevonden op bladz. 1016 van dit werk. Volgens zijne analyse 
bevat hetzelve weinig zwavelzuren kalk en gwavelsauf ijzer-osyde, / 


veel Chloor-natrium en Chloor oren van Chloor-kalium; 
zeer weinig phosphorzuren kalk, oe en eenige hars-deelen; 


het liootibernddsel was: zure zwavelzure kleiaarde (honde) Hi Et 
wordt derhalve eene gelijke zelfstandigheid (Bisulphas î 


1012 


in opgelosten btob aangetroffen, welke wij gekristalliseerd, in 

vormige kristallen, in zulk eene groote hoeveelheid in den krater 
van den Wajang vonden, welke hath door het verweren en 
vervormen van trachiet,ten gevolge van de werking van zwavelig zúre 
dampen daar ter plaatse, nog dagelijks wordt vermeerdert. (Vergelijk 
deze afdeeling, bladz. 67.) 


Reeds vroeger hebben wij gezien, dat het zure water dezer 
beek, op geringen afstand beneden den waterval, zich 
vermengt met het zoete water, dat andere beken in haar 
uitstorten; in haren noordwestelijken en noordelijken loop door 
het hoogland neemt de banjoe Paït nog verscheidene andere 
kali?’s op. Kort vóór zij de dwarsche doorbraak van den Kên- 
dèng bereikt, vereenigt zij zich met nog twee andere beken, 
van welke de eene, die haren oorsprong neemt aan den noord- 
westelijken kawah-rand, tusschen den voet van den Keèndêng 
en den Widodarèn, van het oosten naar het westen stroomt, 
terwijl de andere, de grootste dezer twee beken, van den 
goenoeng Koekoesan!) af, den voet van den Kêndêng volgt 
en van het westen naar het oosten stroomt. Hierop stort de 
kali zich door de dwarspleet, nadat vroeger de reeds genoemde 
beken zich in haar hebben ontlast (zie de dwarsspleet in 4djèn 
Figuur 2) en stroomt zij langs de buitenwaarts gekeerde of 
noordelijke helling naar de kustvlakte heen, alwaar zij bekend 
is onder den naam van kali Poetih. Hare smalle, 10 voet diepe 
en thans (in October) geheel droog staande bedding, tusschen 
Soembèr waroe en Asêm bagoes, hebben wij reeds vroeger leeren 
kennen, gelijk mede de kloof der kali Tikoes, welke veel 
overeenkomst met de zoo evengenoemde heeft en insgelijks van 
het zuiden naar het noorden loopt; deze laatsgenoemde ligt 
4 palen verder westwaarts. Wij hebben vroeger reeds ons 
vermoeden te kennen gegeven, — want zekerheid bezaten wij 
ten dezen opzigte niet, — dat beide beken in haren verderen 
loop zich met elkander vereenigden en gezamenlijk door de 


2) Het i is de goenoeng Koekoesan en niet de goenoeng Rawon, gelijk verkeerde- … 
lijk door Leschenault wordt gezegd, want de waterscheiding ligt tusschen den 
Rawon en den Koekoesan. 


1013 


monding der «kali Tikoes» in zee uitwaterden. De Javanen ver- 
haalden ons, dat het water, hetwelk de kali Poetih opleverde, 
gebezigd was geworden tot het besproeijen van sawa’s, en tot 
dat einde in selokan’s werd afgeleid; hieraan moest het droog 
staan der beekbedding worden toegeschreven. Reeds de naam 
der beek: Poetih, duidt aan, dat haar water dikwerf wit ge- 
kleurd moet zijn; toen ik echter in de nabijheid van den 
waterval de flesch met water vulde, was het kristalhelder; de 
Patingi, die mij vergezelde, en vroeger den berg herhaalde 
malen had beklommen, zeide mij, dat de beek, welke thans 
zulk een geringen waferstraal bezat, na het vallen van zware 
regens, hoog opzwol en dat haar water alsdan eene witte kleur 
had. Volgens hem moest dit worden toegeschreven aan de 
opgeloste bestanddeelen van het witachtig grijze aschbe- 
kleedsel, hetwelk allerwege de oppervlakte des bodems in de 
omstreken van den Idjèn overdekt en na gevallen regen tot 
eene modderachtige zelfstandigheid wordt, die zeer ligtelijk met 
het bergafwaarts stroomende water vermengd geraakt. 
igheid van het water dezer zure beek en de ver- 
meende periodieke veranderingen, welke hetzelve ondergaat, 
hebben aanleiding gegeven tot verhalen en veronderstellingen 
van verschillenden aard; deze zijn zoowel in periodieke, als in 
andere geschriften onder het publiek verspreid, geworden. 
Horsfield (zie Verhand. Bat. Genootschap,) bezocht deze streek 
in 1806, derhalve 414 jaren vóór de groote uitbarsting uit den 
Idjèn plaats had; volgens hem is het water der kali Poetih in 
de drooge maanden des jaars melkwit van kleur, drinkbaar, 
of kan het althans zonder nadeel voor de gezondheid worden 
gebruikt; gedurende den regentijd daarentegen is het helder, 
klaar, maar scherp en zuur van smaak; in dien toestand is het 
hide er van voor mensch en dier hoogst schadelijk. 
Volgens Leschenault, die het gebergte één jaar vroeger, 
derhalve 12 jaar vóór de uitbarsting bezocht, staat het veran- 
deren van het water van wit en onschadelijk in: kleurloos, 
helder, maar zuur en schadelijk, in geen verband met de 
wisseling van het jaargetijde; hij verklaart het uit het al of 


1014 


niet instroomen van het water der soengi (of banjoe) Pait in 
de soengi Poetih, welke van den goenoeng Rawon (juister 
gezegd, van de noordoostzijde van den Koekoesan) bergaf- 
waarts vloeit; «deze beek nu neemt gedurende dien uitge- 
strekten loop eene groote hoeveelheid witte kleiaarde op van 
het hoogland, hetwelk zij doorstroomt; staat het water in 
de «zwavelzure beek» soengi Paït, na aanhoudende droogte, 
zeer laag, dan zakt het in den zandigen bodem en verdwijnt 
alvorens hetzelve de plaats bereikt, waar de kloof der Paït in 
de Poetih uitloopt en deze laatste blijft onveranderd, dat wil 
zeggen, zij blijft wit gekleurd en drinkbaar. Is daarentegen 
de Paït door regens gezwollen (!), zoo stroomt haar water in 
de kali Poetih, welke laatste eene groote hoeveelheid kleiaarde 
bevat; het. Re in het water der eerstgenoemde beek 

verbindt zich alsdan met de kleiaarde der laatstgenoemde en 
vormt aluin; hierdoor verliest hetzelve zijne witte kleur, door- 
dien, namelijk, de kleiaarde, welke met water vermengd was, 
nu opgelost wordt en verdwijnt; het wordt helder, doch zuur 
en ondrinkbaar.» (Leschenault.) 

Beide schrijvers verkeeren in dwaling, zoowel in hunne be- 
rigten als in de verklaring van het feit. Vooreerst volgt uit 
beider verhaal, dat noch Horsfield, noch Leschenault de zure 
beek in het vulkanische hoogland hebben bezocht; verder bestaat 
de bedding niet uit zand, waardoor het water kan wegzakken, 
maar integendeel uit een lava-stroom, uit eene compacte rots; ten 
andere bestaat het water der beek niet uit verdund zwavelzuur, 
maar het is reeds eene verbinding van hetzelve met aluinaarde; 
uit dien hoofde kan het bij het imstroomen in eene andere beek, 

welker water bezwangerd is met aluinaarde, daarvan weinig of 
niets oplossen en bijgevolg deszelfs melkwit water niet in kleur- 

| loos water doen overgaan; en ten laatste moet nog in aanmerking 
den genomen, dat het water der zure beek (Paït) zelve, na het 

b, van sterke regenvlagen, telkens troebel en witachting van 


last. Zij bevat alsdan cene groote hoeveelheid bestang- 
ade ischen 8 welke door het neder- 


AEN 
NATER 
NN 


\ 
NN 


NN 


N 


NAME 
SN AN 
NN 
ne A E 
IN 


zE 


ape 
tn 
er 
ed 


een 
eeen 


INN N AN N 


NS 


NS 


\Ì 


EININS NN 
NN N 
De 


N 
SN ANN NN \ 
SNN \ AN 


Ee 
EE = 


G 


pp 


if 
5 Al 


DN 


SS 


_ 
enn 


SAL 
Sf) JN 
r // 


N 
SNN 
Ai 
EENANNS 
BREN 


7 


Of yy 


HI Ĳ) 
00 
HI 


f 1) AAErn 


Pe 
EA kt 2 
OE 


U ZOTETETERTTENNNNNNSSSSS | 
/ 7 ij IN | | ON ISOR Alf FEEL 
U 4 ABRAMS HAN 


SS 
ANN SS 


Hi, 


IN 
AN 


SAL 
AN | (ad 4 
ONE 


SI 


AN 
WN N SU ANNI 


(if 
GAN / 
5) I ĳ AS il 
Í NN 1 
ANG 
\ EN WN 
, en / he 


nen 


ne) 
en 


5 AA 
jl 
SS it 


\ ee Kin 
SA / Í ANN 


\ 


| 
in 
1 

Let 


5 Ai il 

7 : AN) gn 

STRAN ijf zn SS E 
JI Ai 


ALL 


LEED ER 
HE 

(73 HDE EA RAAN 

OENNNN an\N li 

OMI EN Hi À A NS En ( 


N 
\ 
A8 


SN 
EN 
RN 
AN 
\ 


1015 


stroomende water van de berghelling werd afgevoerd; hieruit 
„volgt dan tevens: dat de zuurdeelen, in het water dezer beek 
voorhanden, alsdan niet eens toereikend zijn om de hoeveelheid 
kleiaarde op te lossen, welke haar eigen water bevat. 

Het schijnt derhalve, dat Horsfield het drooge met het 
regenachtige jaargetijde heeft verwisseld. Volgens de nasporin- 
gen, door mij in het werk gesteld, moet het raadsel t) tot de 
volgende eenvoudige daadzaken worden teruggebragt: 

1e De banjoe Paït behoudt hare zure hoedanigheid op een 
grooten afstand van de plaats, waar zij ontspringt en na de 
dwarskloof van den Kèndêng te zijn doorgestroomd, slechts in 
die zeldzame gevallen, wanneer, na aanhoudende droogte, de 
zoetwater-beken, welke zich in haar ontlasten, eene geringe 
hoeveelheid water aanvoeren; de zure beek, welke het uitloo- 
zingskanaal is van het kratermeer, kan daarentegen nimmer geheel 
droog worden, dewijl dit meer wordt gevoed door het water, dat 
van de met wouden bedekte bergtoppen des Merapi nederstroomt 
en deze zijn niet slechts voortdurend in wolken gehuld, maar 
zij liggen hooger dan de bronnen van alle andere beken in het 
rond; ten andere, uithoofde dit oorspronkelijk atmospherische 
water zijne zure hoedanigheid aanneemt door de zwavelig zure _ 
dampen, die uit den bodem des ketels opstijgen en door het water 
stroomen, en uithoofde het meer misschien ook door water- 
damp, die mede uit de kraterkolk opstijgt, steeds nieuwen 
toevoer verkrijgt 

2° Bij den gewonen stand van het weder verliest de beek 
hare zure eigenschap reeds op een geringen afstand beneden 
den waterval, ten gevolge van de groote hoeveelheid zoet 
water, make de beken, die zich Bee met haar ver- 
eenigen, in haar en, 


1) Met dien naam mag het werkelijk worden bestempeld, wanneer wij de berigten 
nagaan, welke dien aangaande zijn gegeven door Horsfield, Leschenault en Rein- 


sieren, door er iets wonderbaars of vreemds aan toe te schrijven. 


1016 


De zure beek, welke in den krater des Wajang ontspringt, namelijk, 
de <tji Paneresan », verkrijgt geene melkwitte kleur, nadat zoetwater- 
beken zich in haar hebben ontlast; zij neemt eene bijna onbemerkbare, 
doch steeds doorzigtige, weiachtige kleur aan, welke haar gedurende 
een groot gedeelte van haren loop bijblijft, zonder daarom ondrink- 
baar te zijn. Boven het punt, waar de beken van zoetwater in haar 
uitloopen, is zij zóó wrang van smaak, dat bij het gebruik daarvan 
de tanden stroef worden; overigens bezit het aldaar eene helderheid 
als kristal. (Het is eene verdunde oplossing van Bisulphas aluminae.) 


5e Het gebeurt menigwerf, dat, na aanhoudenden regen, de 
hoeveelheid zoet water, naar de Paït heengestroomd, nog grooter 
is; dit water voert alsdan eene groote hoeveelheid van de vul- 
kanische asch en van den kleibodem met zich, ten gevolge waarvan 
ook het water der naderhand vereenigde beken (banjoe Poetih) 
troebel en melkwit wordt. 

Aan sommige Javanen, te Asèm bagoes gevestigd, bij wie ik 
onderzoek deswege deed, was. de zure eigenschap van het 
water der kali Poetih geheel onbekend, niettegenstaande hunne 
eigene rijstvelden met dat water werden besproeid; anderen 
beweerden, dat de beek hare zure eigenschap reeds vóór lan- 
gen tijd had verloren; men zou derhalve kunnen veronder- 
stellen, dat de beek, vóór de uitbarsting van 1817, grooter was 
dan thans, had niet reeds Leschenault, in 1805, de opmerking 
gemaakt, dat zij somwijlen eene zeer geringe hoeveelheid water 
bezit, ja, geheel en al in den bodem verdwijnt. 

_Na de mededeeling van het scheikundige onderzoek van het 
water der beek, zullen wij de geschiedenis des vulkaans mede- 
deelen, benevens de uitbarstingen, welke hij heeft ondergaan. 


‚ SCHEIKUNDIG ONDERZOEK VAN HET WATER DER BANJOE PAÏT 
IN HET GEBERGTE IDJEN, DOOR AUGUST WAITZ. 


_ Het water was helder als kristal, kleurloos en zonder merkbaren 
reuk. De smaak was eenigzins zuur, latende hetzelve, met eenen 
zoetachtigen, zamentrekkenden nasmaak, eenige werking op de tanden 
na. Het specifieke gewigt kwam genoegzaam geheel overeen met dat 


1017 


. van zuiver water. Op de bekende wijze, volgens Berzelius, werktui- 
gelijk behandeld, kon men geene merkbare vlugtige bestanddeelen 
daarin waarnemen. 

Lakmoestinctuur, in kleine kites daarbij gevoegd, werd 
duidelijk rood gekleurd; welke roode kleur bleef bestaan, ofschoon 
er daarna veel van het water werd bijgegoten. Het gekookte water 
kleurde het lakmoes eveneens duidelijk rood. Toevoeging van kleine 
hoeveelheden : 

Aqua caleis deed een wit nederplofsel. ontstaan, hetgeen door bijge- 
goten water niet weder verdween. 

Zuren bragten geen opbruisen te weeg. 

_ Baryta muriatica leverde een wit en blijvend bezinksel op. 

Argent. nitric. gaf een wit, kaasachtig, door invloed van den damp- 
kring paarsch wordend bezinksel, dat, door bijvoeging van zuren nict 
veranderd, zich in Ammoniak oploste; welke oplossing door aange- 
wende zuren weder tot eene zuiver witte kleur terugkeerde. 

Sulph. ferri oeydul: Door eene oplossing van Indigo met zwavel- 
zuur was, niettegenstaande alle aangewende naauwkeurigheid, geen 
Salpeterzuur te Ki. 

Cuprum sulphurieum: gee hehe stee eenige verande- 

Ferrum muriatieum : in het gekookte water, 

Plumbum aceticum: wit beminde) dat lamaat in eene ruime 
hoeveelheid water oplosbaar was, terwijl het onopgeloste gedeelte 
zich in verdund Salpeterzuur liet oplossen. 

Kali ozalieum, bij het bevorens met zoutzure ammoniak vermengde 
water gevoegd, leverde een aanmerkelijk bezinksel op en in het daar- 
van door filtrering afgezonderde vocht ontstond door: 

Natrum phosphoricum amon. een ruim bezinksel van kristallen, die 
gedroogd en op Platina met Soda verhit, geen spoor van Lithion 
lieten blijken. 

Kali eaustieum; beduidend geleiachtig bezinksel, hetwelk grooten- 
deels oplosbaar was in eene overmaat van Kali; in het door filtrering 
afgescheidene vocht werd door zoutzure Ammoniak een zeer sterk 
nederplofsel gevormd; 

„Ammon. caust.; beduidend, geleiachtig, blijvend bezinksel: indien 
vooraf zoutzure Ammoniak bijgevoegd werd, dan ontstond slechts 
eene geringe troebelheid. 

Ammon. carbon.; beduidend en wit bezinksel; 

Natrum carbon; wit bezinksel in nog grootere hoeveelheid; 


Pe 


1018 


Zwavel-waterstofgas; na langen tijd zonderde zich een weinig » 
zwavel af; 

Ammon. hydrosulph.; groen-zwart, in bijtende potas eenigermate 
oplosbaar bezinksel; 

Cyanidum potassü et ferri; helder blaauw-groene kleur, later een 
helder blaauw bezinksel; 

Cyanuretum ferri et potassii; donker blaauw-groene kleur, daarna 
een donker blaauw bezinksel; 8 

Infus. gallarum; eenigzins roode kleur, die na verloop van eenigen 
tijd toenam, scheidende het vocht donker-gekleurde vlokken af; 

Aurum muriatic.;.... 

Chloor met Natrum bragt, na verloop van eenigen tijd, eene oranje 
kleur te weeg. 

Aecidum earbo-azoticum; (nitro-pierieum.) een eenigzins geel ge- 
kleurd, kristalachtig bezinksel in het door verdamping geconcen- 
treerde water; 

Platin. muriat.; in het geconcentreerde water een geel bezinksel, 
dat in aleohol gedeeltelijk oplosbaar was. 

Aeidum tartar.; geringe troebelheid, zelfs in het uitgedampte water. 

Chloorwater en Aether, Amylum en Zwavelzuur, enz. lieten het 
aanwezen van Jodium, noch Bromium blijken. 

Eenig water, hetwelk bij matige warmte tot eene geringe hoeveel- 
heid verdampt was, liet eene aanmerkelijke hoeveelheid wit, zacht 
geel gekleurd poeder nedervallen, hetgeen, bij nader onderzoek, blee 
te bestaan uit gips en kiezelaarde. Het door filtrering afgezonderde 
vocht, met de daartoe vereischte herkenningsmiddelen behandeld, 
leverde veel zwavel- en zoutzuur, kalk, Magnesia en Aluinaarde met 
sporen van Kali. Het vocht, tot droog toe verdampt en met de blaas- 
pijp behandeld, kleurde de vlam geel. 

Eene andere hoeveelheid water, met eenig zoutzuur vermengd, tot 
droog toe verdampt en dan met kalkhydraat behandeld, liet geen 
spoor van Ámmoniak zien. 

Eenig water met koolzuur en phosphorzuur Natrum geheel ver- 
dampt en daarna weder in water opgelost, leerde slechts het aanwezen 
van eenige kiezelaarde en kalk kennen, zonder op Platina eenig 
spoor van Lythion aan te toonen. 

Eene nieuwe hoeveelheid water, langzaam verdampt, leverde kleine 
bundelvormige kristallen op, die in zachte gloeihitte smolten, opzwol- 
len en dan eene poreuse zelfstandigheid vormden, die sterker gegloeid 


1019 


zijnde, eene graauw-witte kleur aannam en waarin, door doelmatige 
behandeling, Natrum met eene zeer kleine hoeveelheid Kali en Aluin- 
aarde gevonden werden. 

Het overgeblevene water, dat zes medicinale oncen bedroeg, werd 
tot volkomene droogte verdampt. Het overblijfsel van de verdamping, 
dat in den dampkring spoedig weder week werd, bezat eene graauw- 
achtig groene kleur en zwol bij aanwending van vrij sterke hitte op 
gn nam dan eene witte kleur aan. Door toename van de verhitting 
nam deze kleur eerst eenigzins toe in donkerheid, met ontlading van 
eene brandige lucht, daarna ging zij tot graauw en eindelijk tot graauw- 
wit over, waarbij zich zwavelige dampen ontwikkelden. 

Het drooge, zacht gegloeïide overblijfsel van de verdamping be- 
droeg op honderd deelen"0,41. Daar er geen water meer voorhanden 
en de verkregene hoeveelheid drooge bestanddeelen te gering was 
(ongeveer 72 med. greinen) om daarmede eene quantitative analyse 
te kunnen ondernemen, zoo wendde ik het overgeblevene aan tot 
voortzetting der qualitative onderzoeking, ten welken einde ik het- 
zelve met alcohol overgoot en kookte, de oplossing tot droog toe 
uitdampte en het product wederom in water oploste; bij welke be- 
werking zich eenige harsachtige stof liet opmerken. De heldere 
oplossing in water reageerde zuur, bezat eenen zoutachtig-zuren 
smaak en leverde met: 

Aeidum earbo-azotieum, Platina, zeer zwakke terugwerking op Kali; 

Wijnsteenzuur veroorzaakte troebelheid, die echter in het water 
grootendeels verdween; 

Barytzouten toonden het aanzijn van zwavelzuur ten duide- 
lijkste aan; 

Argent. nitric. toonde hetzelfde omtrent Chloor aan; 

Kali oxalieum leverde geene blijken van terugwerking op kalk; 
__Natr. phosph. amon. bragt een kristalaardig bezinksel te weeg. 

Het in alcohol onoplosbare gedeelte werd nu met water uitgeput: 
de ongekleurde, heldere oplossing leerde door het reageren de navol- 
gende eigenschappen : | 

Hetzelve reageerde zuur ; 

Baryt. muriat.; een vrij sterk, blijvend bezinksel; 

Argent. nitric; naauwlijks merkbare troebelheid; 

Kali oxalie. gaf, na voorafgegane bijvoeging van zoutzure ammo- 
niak, een gering, wit bezinksel. Het door filtrering daarvan afge- 
scheidene vocht werd door: 


1020 


Natr. phosph. amon. sterk kristalaardig nedergeploft; 

Kali caustieum sterk geleiachtig nedergeploft, was door overmaat 
grootendeels oplosbaar en werd door zoutzure ammoniak weder 
nedergeploft ; 

Ammon. caustica, in groote mate, geleiachtig en blijvend ge- 
praecipiteerd. 

Het overgeblevene van de oplossing Gaat aans en op platina aan 
de vlam der blaaspijp blootgesteld, kleurde die vlam geel. 

Het in alcohol en water onoplosbare overblijfsel werd nu met sal- 
peterzuur behandeld en gedroogd. Bij de daarop volgende behande- 
ling met water zonderde zich eenig gips en kiezelaarde af; waarna 
de waterige oplossing tot droog toe verdampt, zacht verhit en ver- 
volgens met zoutzuur behandeld werd. Hieruit ontstond eene oranje- 
kleurige oplossing; die, weder op nieuw volledig uitgedampt en 
daarna met water behandeld zijnde, een weinig phosphorzure kalk 
en kiezelaarde opleverde. De verkregene oplossing met eau de Javelle, 
enz., behandeld, bragt geen Mangaan te voorschijn, terwijl ook hier 
door de daartoe vereischte reageermiddelen verder niets meer ge- 
vonden werd, dan een weinig ijzer en veel aluinaarde met eenige 
kalk en talkaarde. 

Diensvolgens bevatte het onderzochte water: 


Zure zwavelzure aluinaarde. ....... hoofdzakelijk bestanddeel. 

Zwavelzuren kalk (gips.) 

Zwavelzuur ijzeroxyde. … …….… …… weinig. 

Chloor-Natrum. .. .… . pe es veel. 
Magnesium ……. veel. 
A en sporen. 

men kalk behan rarr ot ve zeer weinig. 

Kiezelaarde en eenige harsdeelen. 

Samarang, op Java, (was get). A. WAITZ. 


Maart, 1845. 


Deegens; die den berg hebben bezocht en geschiedenis 
ne der uitbarstingen van den Idjèn. 

4796. De eerste uitbarsting van den vulkaan had in dit jaar 
s(?) Op Horsfield’s mineralogische kaart van Java wordt 
melding gemaakt van eene uitbarsting, welke destijds de vul- 


1021 


kaan Tashem zou hebben ondergaan; hoewel een dergelijke 
naam eens vulkaans thans geheel en al onbekend is, +) zoo 
kan de berg geen andere zijn geweest dan de Idjèn. (Vergelijk 
de kaart van Raffles.) 

J805; op den 20" September van dit jaar werd de berg 
bezocht door Leschenault de la Tour (zie Annales du Museum 
d'histoire naturelle; tom. XVIII, pag. 425, etc. 2) Deze reiziger 
vond in den krater van onzen vulkaan, die met een welig 
groeijend woud was bedekt, een verhit, groenachtig wit ge- 
kleurd meer, waarin eene «zwavelzure beek»: soengi Paït ge- 
heeten, haren oorsprong nam. 

J806; in dit jaar bevond Horsfield zich in.de omstreken 
van het gebergte. 

J8I7; op het einde der maand Januarij braakte de vul- 
kaan eene groote hoeveelheid asch uit; deze vermengde zich 


t) Zou deze naam misschien afkomstig zijn van het dorp Assam, Assera, T'assern 
Kera ons Asêm bagoes, zie hier voor,) hetwelk in ae tijd, vóór 
Soembêr waroe was gesticht, het naast bij dezen berg gelegen w nigwerf toch 
er tbe de Javanen de naam van het hoofddorp, dat iv naast bij een berg 
ligt, aan den berg zelven gegeven; vooral is zulks het geval in nieuw heus 
nog weinig bekende streken, 

Uit deze authentieke berigten zijn uittreksels An in een eerie 
tijdschriften en andere werken, welke allen meer of min verkeerd en onnaauwkeu: 
daarin zijn biet adm zoo als b. v. in Philos. Magaz. t. XLII. pag. 182; nare 

hys. Lex, lit. V, door Muncke, IX. Abth. UI. pag. 2226; zoo mede in de alhier 
in het licht iest amis, als in de Pe Courant van den 15den 
pa „1817 en van daar overgenomen in het Ind. Magaz. Batav. 1845. II. blz. 2 

t 15. Vergelijk ond Olie Land- en zee en tom. IT, hoofdst. I. 

eel zegt daaromtrent: „Merkwaardig is de vulkaan 1dienne, gelegen in het 
landschap Bagnia-Vanni” (in plaats van Banjoe wangi;) — — „ook op den top 
van den vulkaan Merapi wordt een meer van zuurachtig water eed 
gelijk, enz,” enz. Den lezer is echter bekend, dat de Idjèn en de Merapi een 
en dezelfde berg zijn. Over het algemeen worden de namen der Javasche vulkanen 
b. v. in het werk van Berghaus, Allg. Länder- und magen. H.p. 714, enz. 
en in andere veel verspreide werken uiterst verminkt geschreven. De namen 
van bergen als: Kraga, Soem Djalo, Djoenging, welke in het laatstge- 
noemde werk voorkomen, zijn op Java geheel niet bekend, evenmin als Ambotismene 
en Dafar, die in het eerstgenoemde werk voorkomen. Zoo wordt geen „Javasche 
Moja’’ gevonden, as geer de getuigenis. dun diene ta. p. pag. 717, ap 
reuk van zwavel v h geeft en zeer brandbaar is. De tn dasche 

van beek en op erk niet uitgesproken als tschi, gelijk Berghaus opgeeft, 
maar men zegt: tji. 


1022 


met het zure water van het meer, en met het water der ge- 
condenseerde dampen, werd tot modder en vloot in twee ver- 
schillende stroomen bergafwaarts naar zee; de krater verkreeg 
daardoor eene gansch andere gedaante dan dezelve vroeger be- 
zat en alle wouden, welke de bovenste zonen des bergs over- 
schaduwden, werden bij die gelegenheid vernield. 

J82J; im dit jaar werd hij door den heer G.G. G. Reinwardt 
bezocht. Ook hij vond in den afgrond des kraters, die door hem 
«de grootste op Java» wordt geheeten, een verhit meer, dat 
uit «zwavelwater» bestond. De berg echter was kaal en van 
allen plantentooì beroofd. *) 


Verhaal van de uitbarsting, voorgevallen op den 24en 
Januarij J847, en volgende dagen; naar authen- 
thiehe berigten. 2) 


Reeds op den 16tr Januarij, 1817, hadden de bewoners van 
Banjoe wangi een hevig gedreun vernomen, dat veel overeen- 
komst had met het verwijderd gebulder van geschut; dit ge- 
bulder ging vergezeld van herhaalde aardbevingen; op den top 
des bergs zagen zij groote rookwolken, welke'uit dat gedeelte 
des bergs opstegen, waar de krater gelegen is. Acht dagen 
lang duurden deze verschijnselen, met eenige tusschenpoozen, 
voort en gingen op den 24" Januarij over in eene uitbraking 
van «vuurzuilen ;» hierop volgde, op den 25°, een aschregen, 
vergezeld van ontploffingen, die zich voortdurend nu eens na 
kortere, dan weder na langere tusschenpoozen herhaalden; 


*) Het verhaal van een togt naar dezen berg, door een On gnsinee, me 
in de Batav. Courant van den 21 —28sten Devier; 1820, en daaruit overgenomen 
het Indisch Magazijn II. pag. 134—147 is vol romantische en verkeerd aaa 
gen der natuurtooneelen en behoort derhalve niet te dezer plaat 

) Voor de geschiedenis der vulkanen moet het immer als zeer jr deling worden 

schouwd, wanneer eene uitbarsting zeer veel onheil te weeg brengt; geschiedt 
zulks niet, dan geeft geen enkele der eerzame ingezetenen zich ete 7 eenige 
melding te maken van het geweld, dat hij gehoord heeft. Te Banjoewangi echter had 
ik het geluk zeer a standige gien te kunnen verkrijgen, zoowel van de zijde van 

b 7 


bijzond. k Te 1 Tet 


verder aan aangevuld door mondelinge verhalen van ooggetuigen, zoo Javanen als 
Enropeërs. 


1023 


deze verdonkerden den ganschen hemel, veranderden den dag 
in een duisteren nacht en stortten zulk eene ontzaggelijke 
hoeveelheid asch uit over de omringende landstreek, dat de 
takken der boomen onder den last bezweken, ja, dat de 
bamboeshutten der nabij gelegene dorpen onder het gewigt 
__daarvan instortten. 

Te gelijker tijd, namelijk, den 25" Januarij, kwam van den 
tusschenrug Ongop, voorbij Lidjèn en Soekaradja, een modder- 
stroom bergafwaarts, welke bezuiden Banjoewangi zeewaarts 
vloot, rotsbrokken met zich voerde, boomen ontwortelde en 
alles vernielde, wat hem in zijne vaart stuitte. In zijnen loop 
langs de berghelling volgde hij eene kloof, en verbrijzelde 
al de wouden, waarmede hare wanden bedekt waren; ter 
plaatse waar deze kloof, beneden Soekaradja, eene meer vlakke 
gedaante aanneemt, breidde hij zich meer en meer uit en over- 
stroomde verder op het gansche vlakland. Ongeveer een paal 
bezuiden Banjoewangi stuitte de stroom tegen een uitgestrekt 
woud, hetgeen niet slechts geheel en al werd vernietigd, maar 
waarvan geen spoor van deszelfs voormalig aanzijn overbleef. 
(Deze plaats werd door mij bezocht; zij vertoonde destijds nog 
geen plantengroei aan het oog en bestond uit een dorren, vlakken 
zandstroom, ter breedte van ongeveer een duizendtal voeten; 
deze was bedekt met eene harde, gladde korst, ter dikte van 
ongeveer 5 à ò duim; onder deze korst werd een tamelijk los 
mengsel aangetroffen van grof, geelachtig zand en ‘enkele kleine 
vulkanische steenbrokken. (Zie Bat. n° 107.) 

Een andere stroom van modder (of zuur water, vermengd 
met asch) ontlastte zich over de bedding der banjoe Paït, nam 
zijnen weg door de dwarskloof van den Kéndèng en deed de 
kali Poetih, benevens de kali Tikoes, waarin deze uitwatert, 
zwellen tot een bergvloed, welke de verre van den vulkaan 
verwijderde streken der noordelijke strandvlakte, in de nabij- 
heid van Asêm bagoes, onder water zettede. In de overige 
omstreken des vulkaans, namelijk, in de landschappen ten 
oosten van denzelven, die door den top Merapi, tusschen die 
landschappen en den krater gelegen, zijn gedekt, hadden geene 


1024 


overstroomingen plaats; ook “die streken, waarin thans Badjoel 
mati en Soembêér waroe gelegen zijn, moeten zeer weinig ver- 
woestingen hebben ondergaan. 

In de opgegevene rigtingen daarentegen worden de heide 
hoofdkloven des vulkaans aangetroffen; tot den voet des bergs 
genaderd, openen zij zich en loopen zij, eene meer en meer ° 
vlakke gedaante aannemende, in het effen laagland uit en van 
hier was het, dat de slijk- en waterstroomen, welke in die 
kloven bergafwaarts bruisten, de grootste verwoestingen aanrigt- 
ten; heinde en verre werden de velden met water bedekt, de 
bruggen vernield, wegen doorgebroken en onbruikbaar hik, 
waterleidingen verstopt en de toegang tot Wethekeidedt land- 
schappen geheel en al gestremd. Eene menigte doode visch dreef 
op het water, kippen en ander dergelijk pluimgedierte stierf, al 
het drinkwater werd onbruikbaar, had een zuren smaak; terwijl 
de gansche lucht vervuld was met een stank van zwavel. 
Eenige dorpen ondergingen hetzelfde lot; zij werden overstroomd 
even als al het omringende veld. De beangste bewoners vloden 
in het geboomte, waar zij zich hutten bouwden; de lucht weer- 
galmde van het onophoudelijk geraas van dooreengeworpene rots- 
blokken en uit den grond gereten, afgebroken woudgeboomte, 
welke door den woedenden stroom werden voortgeslingerd. 

Drie bange dagen werden door de beangste bewoners” door- 
gebragt, en steeds bleef het woeden des bergs onder dezelfde 
verschijnselen voortduren; op den 28: werden geene «vuur- 
stralen» meer uit den krater waargenomen gelijk vroeger, maar 
de asch- en rookwolken, welke uit denzelven opstegen, waren 
nog dikker dan in de vorige dagen; er verspreidde zich ‘een 
sterkere zwavelreuk in den dampkring, het geweld en gekraak 
der benedenwaarts rollende steenbrokken hield aan, terwijl het 
aantal vlugtelingen, die, van huis en hof beroofd, te Banjoewangi 
aankwamen, hand over hand toenam. De niet tina ontruste 
ne deer hoofdplaats, die den volslagen ondergang der 
gansche streek te gemoet zag, stond gereed het land te verlaten 
en te scheep van daar weg te vlieden! Ook de Assistent- 
Resident had het voornemen opgevat zich over zee te redden; 


1025 


reeds had hij tot dat einde praoe’s in gereedheid doen brengen, 
ten einde de archieven van het bestuur naar elders heen te 
zenden, een aantal geldkisten had hij reeds aan boord doen 
brengen, toen op den 50" Januarij het water eenigermate 
begon te vallen; hoewel de overige verschijnselen even geweldig 
als vroeger bleven voortwoeden , zoo mogt dit echter beschouwd 
worden als een bewijs van het afnemen der uitbarsting. Dit 
was ook inderdaad het geval; op den 4» en 24 Februarij 
daaraanvolgende werd. het geweld der ontploffingen slechts 
zelden vernomen; ook waren zij niet zoo hevig als vroeger. 
Voortdurend stegen echter nog zware rookwolken uit den krater 
opwaarts, en het modderwater, dat de kloven en de aangren- 
zende laag gelegene velden bedekte, steeg op nieuw hooger (dit 
werd ongetwijfeld veroorzaakt door nieuwe regens, welke op 
de hooger gelegene zonen des bergs waren nedergestroomd). Op 
den 4% Februarij keerde eindelijk het water der beken tot zijnen 
gewonen stand terug (het loeijen van den berg had reeds vroeger 
opgehouden) en de lucht, welke tot op dien dag meestal ver- 
duisterd was geweest, scheen toen nog slechts bezwangerd te 
zijn met een fijnen, droogen (asch-) nevel, als ware zij vervuld 
met een ligten rook van heibrand, mn de zon zich bloed- 
rood aan het oog voordeed; slechts des middags zond zij hare 
stralen onbeneveld op de omliggende streken des vulkaans. De 
verschijnselen namen ook de volgende dagen nog in hevigheid 
af, en reeds waande men zich ontheven van allen-verderen angst 
en bekommering, toen, op den 10" Februarij, nadat een brul- 
lend geloei uit den berg was gehoord, er een nieuwe aschregen 
viel, waardoor de omstreken van Banjoewangi nog. twee duim 
tales met eene fijne, grijskleurige asch werden bedekt. 
Op den 11% Februarij daagde eindelijk verlossing. voor die 
z00 jammerlijk geteisterde bevolking; de hemel, welke gedu- 
rende drie weken meerendeels verduisterd was geweest, werd 
en bleef nu helder, hoewel nog gedurende 7 dagen zware 
rookwolken uit den berg opstegen en tot op den 18** Fe- 
bruarij nog herhaalde overstroomingen plaats grepen, waardoor 
nieuwe verwoestingen werden gevoegd bij die, welke vroeger 


1026 


reeds waren aangerigt. Niettegenstaande de overstroomde vel- 
den weldra bevrijd geraakten van het overtollige water, dat 
in zee stroomde, was de hoeveelheid asch en modder, welke 
op de velden bleef liggen, zóó groot, dat aan geen beplanten 
kon gedacht worden. Sedert den 48% Februarij scheen 
de natuur weder tot rust te zijn teruggekeerd en met den 
11de Mei houden de schriftelijke berigten dienaangaande op, 
met de volgende woorden: «de berg blijft nu rustig, maar al 
het omliggende land is verwoest, de waterleidingen zijn door 
modder en boomstammen verstopt, de bruggen vernield, de 
wegen uitgespoeld en onbruikbaar gemaakt, het uitgestrekte 
woud Soetri, bezuiden het hoofddorp gelegen, is geheel en al 
verdwenen, drie dorpen, met 90 huizen, zijn weggespoeld, 20 
buffels en 52 koeijen zijn vermist geraakt, terwijl 106 buffels 
en 72 koeijen gestorven zijn aan eene ziekte, welke dagelijks 
grootere voortgangen maakt; het aantal gestorvene paarden en 
huisgedierte is even groot als onder het zoo even genoemde 
vee; zeer vele bewoners dezer streken lijden aan buikziekten 
en aan boosaardigen hoest. De velden zijn verwoest en in een 
modderpoel herschapen; op vele plaatsen is het water nog met 
zwavelzuur (?) en asch vermengd.» 

Wij zien derhalve, dat: 83 dagen lang, namelijk, van den 
16'e Januarij tot op den 18% Februarij, 1817, onophoudelijk 
rook wolken uit den krater opstegen, waardoor aanvankelijk cvuur- 
stralen» omhoog schoten; 49 dagen lang daverde de lucht van de 
hevigste ontploffingen, namelijk, van den 16% Januarij tot den 
4len Februarij; 47 dagen, van den 25e Januarij tot op den 
11% Februarij werd de lucht door aschregens verduisterd, en 
gedurende 48 dagen, dat is, van den 25 Januarij tot op he 
4fen Februarij en op nieuw van den 14 tot den 18e Febraarij, 
hadden overstroomingen van modderachtig water plaats. 

„Volgens later ingewonnen berigten, heeft men de overstroomde 
rijstvelden, sawa’s, gedurende twee jaren onbebouwd moeten 
laten. Nergens heb ik in deze strekeÂ iets anders aange- 
troffen dan vulkanisch zand, zoowel grof als fijn zand (asch); 
slechts deze zelfstandigheid is het derhalve, welke vermengd is 


1027 


geweest met het water, hetwelk men een modderstroom heeft 
genoemd. 

De welig groeijende wouden, vooral die, welke uit Casuarina’s 
bestonden, en onder wier schaduwen de berg vóór het plaats 
grijpen der uitbarsting rustte, zijn tot op 2,000 voet beneden den 
top des bergs vernietigd en het bovenste gedeelte des vulkaans 
is in eene dorre, geelachtig grijze woestijn herschapen geworden. 

Vier jaren nadat de uitbarsting had plaats gehad, vond de 
heer Reinwardt den vulkaan nog in denzelfden toestand. Zoo 
verhaalde mij de Patingi van Lidjèn, die den berg korten tijd 
na de uitbarsting beklommen had, dat het aantal doode herten 
te Ongop-ongop zoo groot was, dat de lucht door de uitwa- 
semingen er van als verpest was; de aldaar groeijende Casua- 
rina-boomen waren niet verbrand, maar stierven allengskens, 
dewijl hunne stammen vier voet diep in de asch staken, die, 
naar hij mij verzekerde, aldaar en overal in het rond als drooge * 
en koude asch was neêrgevallen; eerst viel de bast van de 
boomen af, vervolgens de naalden en op die wijze kwijnden zij 
weg. De Gevoaras-woadee) welke ik bij het beklimmen des helde 
in de hoogere zonen aantrof, waarvan de boomen | 
40 à 45 voet hoog waren en een stam hadden ter dikte van 
een voet, zijn derhalve nieuwelings ontstaan, nog jong; zij 
moeten uitgesproten zijn uit zaad, hetwelk in de asch bewaard 
bleef en zullen nu ongeveer 25 jaar oud zijn. In de lagere berg- 
streken, beneden de 6,000’ voet werden, volgens getuigenis van 
denzelfden Patingi, slechts die woudboomen vernield, welke 
in of digt bij de kloven stonden, waardoor het modderwater Nt 
donderend naar beneden stortte. 

Zoodanig was het einde dezer schrikkelijke uitbarsting, Welke 
in Europa berucht is door hare stroomen van «zwavelzuur 
water,» die, gelijk aldaar (namelijk, in Europa) algemeen wordt 
geloofd, door den krater werden uitgebraakt. « Heinde en verre,» 
zoo schrijft men aldaar, « werden de wouden met zwavelzuur 
als overgoten, waardoor al het geboomte werd doorknaagd en 

verwoest.» 

Wij hebben thans opgenoemd de verschijnselen, waarmede de 


1028 
uitbarsting gepaard ging, in zoo verre zij festen zijn; wij zullen 
nu overgaan om insgelijks al het feztelijke op te geven, met 
betrekking tot de veranderingen, welke de gedaante des vulkaans 
heeft ondergaan, als het gevolg der uitbarsting en later het 
resultaat vermelden van een onderzoek nopens den aard der 
uitbarsting en den oorsprong van het kratermeer. 


Veranderingen, welke de gedaante van den Jdjèn en 


deszelfs omstreken hebben ondergaan. 


In 1805 werd het landschap van Panaroekan tot aan Banjoe- 
wangi bezocht door Leschenault, die, zijn weg nemende van 
Banjoewangi over Lidjèn en Ongop, den krater beklom; de 
berigten daaromtrent, door dezen natuuronderzoeker geleverd, 
stellen ons in staat waar te nemen, welke veranderingen sedert 
„dien tijd, derhalve in een tijdsbestek van 59 jaren, hebben 
* plaats gehad. 

Tot juist begrip zijner berigten zij hier vooraf aangemerkt, 
dat Ongop-ongop door hem (Leschenault) wordt geheeten: 
Ohonponoph; Soembèr waroe — Soembruaru; de berg Rawon = 
Raó; de goenoeng Kèndêng — Kuendan; de banjoe Paït — songi 
pahet en de kali Poetih = songi puti. 

1e Het gansche landschap van Panaroekan, gelegen aan den 
oostelijken voet van den Ringgit, tot aan Banjoewangi be- 
schrijft hij als bedekt met één enkel woud; hierdoor zette hij, 
m 1805, zijnen togt gedurende 24 uren voort over een smal 
voetpad, dat slechts eene breedte van 2 voet had, en trof 
op dien ganschen weg niet meer dan twee kleine dorpen aan, 
waar hij kon verwijlen. 

Thans is de gansche kustvlakte van Panaroekan tot aan Soembêr 
waroe met vruchtbare sawa's en talrijke dorpen bedekt; over 
een breeden weg, die met rijtuig wordt bereden, reist men naar 
Soembèr waroe; te paard wordt de afstand van de zoo even 
genoemde plaats tot aan Bandjoel mati binnen vier uren afgelegd; 
hier zet men zich weder in het rijtuig en vindt men een gebaanden 
weg, — al loopt dezelve van Soembèr waroe af door wildernis- 
sen, — die den reiziger verder naar Banjoewangi voert. 


1029 


2e Lidjèn was destijds een eenzaam liggend dorp, en eerst 
vóór korten tijd gesticht; thans worden vele dorpen in den 
omtrek van hetzelve aangetroffen, en is aldaar een pasanggra- 
han gebouwd geworden. 

50 Banjoewangi was destijds, volgens zijne opgaaf, het 
vruchtbaarste, doch tevens het ongezondste oord van geheel 
Java; uit zijne digte wouden stegen nevelen op, die voor de 
gezondheid der menschen hoogst nadeelig waren. Vele wouden 
zijn thans geveld; de bodem der laaglanden, die destijds mis- 
schien moerassig was, is ten gevolge der uitbarsting van 1817 
met vulkanische uitwerpselen overstelpt geworden en herscha- 
pen in een dorren zand- en aschgrond, terwijl het landschap, 
in het algemeen genomen, thans veel gezonder is dan vroeger. 

Áo Ten jare 1792, derhalve 15 jaren vóór Leschenault deze 
streek bezocht, had eene instorting aan de oostelijke helling 
van den Merapi plaats; een gedeelte van den bergwand, bene- 
vens een groot aantal rotsen, scheidden zich van de hoofdmassa 
af en rolden naar beneden tot in de zee, waarbij alles, wat de 
ingestorte massa in hare vaart belemmerde, mede werd voort- 
gesleept en vernietigd. Een gedeelte van de afgerukte massa 
bleef op het strand liggen, in de nabijheid van het dorp Kélats, 
een uur benoorden Banjoewangi. 

5o In 1805 was de berg tot aan den hoogsten kraterrand met 
welig groeijend woudgeboomte bedekt; vooral waren het Casua- 
rina-boomen, welke alhier werden aangetroffen. Zelfs de krater- 
wouden waren omgroend en tot op den bodem toe met een laag 
groeijend houtgewas bedekt, waarin vele “varenkruiden voorkwa- 
men. De uitbarsting van 1817 vernielde deze wouden; tot op 
2,000 voet beneden de kruin des bergs. Vier jaren daarna; dus in 
1821, vond de heer Reinwardt den vulkaan nog geheel en al kaal 
en van allen plantengroei verstoken; thans echter, na een tijds- 
verloop van 27 jaren (in 1844), ìs hij niet slechts welig met 
gras en struiken bekleed, maar wordt op nieuw woudgeboomte, 
als Casuarina’s, ter hoogte van 45 voet, benevens Acacia mon- 
tana op denzelven aangetroffen, welke laatste boomsoort tot in 
de onmiddellijke nabijheid van den kraterrand tot boschjes-van 


1050 


20 voet hoogte zaâmgegroepeerd wordt gevonden. Niets is onbe- 
groeid dan de kraterrand zelf. 

6 De west-noordwestelijke helling van den Merapi, die naar 
het kratermeer is gekeerd, vormde in 1805 een loodregten 
wand; tusschen dezen wand en den rand van het meer lag eene 
vlakke ruimte, welke eene uitgestrektheid bezat van een half 
uur. Deze vlakke voorsprong is nog heden aanwezig, hoewel hare _ 
uitgestrektheid geringer is dan vroeger; de loodregte wand 
echter is verdwenen, waarschijnlijk ten gevolge van instortingen 
of doordien hij is overstelpt geworden met zand; slechts een 
paar kleine voorsprongen zijn nog overgebleven, terwijl dezelve 
in eene gewone berghelling is herschapen. 

De zoo even genoemde bergstorting heeft hoogst waarschijn- 
lijk de groote kloof doen ontstaan (zie Jdjèn, Figuur 4), 
welke thans van Banjoewangi en Badjoel mati aan de oostelijke 
helling van den Merapi wordt waargenomen. Hoewel gezegd 
wordt, dat destijds eene aardbeving heeft plaats gehad, ging 
dezelve niet gepaard met eene uitbarsting. 

7o De grootste verandering onderging de kraterketel, zoowel 
wat zijnen vorm als zijne grootte betreft. Volgens de getuigenis 
van Leschenault had de kraterketel, vóór de uitbarsting, den 
vorm van een ovaal; zijne grootste middellijn boven aan den 
rand bedroeg, van het zuidwesten naar het noordoosten, naar 
schatting 5,000, die des bodems 1,500, terwijl de diepte op 400 
voet werd gerekend. Aan de oost-, zuiïtloost- en mede aan de 
noord-noordwestzijde des ketels liepen de wanden, tot op de helft 
hunner hoogte, met eene zachte glooijing nederwaarts; aan 
hun benedengedeelte waren zij steiler dan van boven. In 
het zuidwesten was de wand met eene kloof doorsneden; hij 
bestond uit rotsmassa’s, welke ten deele verweerd, brok- 
kelig en wit gekleurd waren; slechts boven aan den rand 
waren zij met aschlagen bedekt, die hier eene witachtige, 
elders eene geelachtige of andere kleur bezaten. Aan de noord- 
noordwestelijke zijde kon men langs eene zacht glooijende 
helling tot op eene aanmerkelijke diepte in de kolk afklimmen; 
in het benedengedeelte, waar de helling steiler werd, was het 


: 1031 


noodig zich van ladders te bedienen, ten einde den bodem der 
kraterkolk te bereiken. 

De kraterbodem, welke in de rigting van het zuidwesten naar 
het noordoosten eene lengte had van 1,500 voet, bestond uit 
een horizontalen, in de meeste streken verhitten aschgrond, 
waarin op verscheidene plaatsen kleine stukken vulkanisch 
glas werden aangetroffen; behalve eene menigte kleine openin- 
gen en reten, waaruit dampen opstegen, werden aan den 
voet van den oostelijken wand vier groote gaten gevonden, 
waar zwaveldeelen waren aangeslagen; de grootste opening 
had eene middellijn van 7 voet en zoowel uit dit gat als 
uit de anderen stegen, onder een heftig gebruis, zwavel- 
dampen opwaarts. Uit een dezer gaten werden, met tys- 
schenpoozen van een tiental sekonden, «gesmoltene» stoffen 
uitgeworpen, vergezeld van een fluitend gesuis; deze uit- 
werpselen hadden de dikte van een vuist of daaromtrent, 
werden tot op een afstand van S à 10 voet weggeslingerd en 
verkregen bij het nedervallen eene platte gedaante; (was het 
modder ?) 

Naar hetgeen door de Javanen aan Leschenault verhaald 
werd, lagen deze fumarolen, twee jaren vroeger, dus in 1805, 
meer naar de westzijde der kraterkolk; aldaar hadden zij ver- 


scheidene gaten ter diepte van 25 voet, — die thans echter 
uitgebluscht waren, — als sporen van haar voormalig aanwezen 
achtergelaten. 


In het laagste gedeelte van den vlakken kraterbodem, digt 
nabij den zuidwestelijken wand, lag een klein meer, dat 
ongeveer eene breedte van 400 voet had; van de oppervlakte 
van het water, dat verhit was en eene witachtig groene kleur 
bezat, steeg voortdurend een ligte damp opwaarts; de rand van 
het meer, welke steil in het water nederdaalde, was slechts aan 
eene enkele zijde toegankelijk. Uit dit meer, dat niet meer dan 
een vierde gedeelte van de oppervlakte des kraterbodems besloeg, 
stroomde, door eene kloof in den zuidwestelijken rand der kra- 
terkolk, de ons reeds vroeger bekend gewordene zure beek. 
Welig groeijende varens waren tot op den bodem van dezen 


1052 


krater nedergedaald en op zijnen rand verhieven zich nog eames 
en struiken «Arbutus-soorten» en anderen. 1) 

En in welken toestand bevindt de bergkruin zich tegenwoordig ? 

De gansche ketel en al wat denzelven omringt is kaal, ner- 
gens vertoont zich eenig spoor van plantengroei; de rand is 
overal gesloten, nergens afgebroken of met eene kloof doorsneden: 
het meer heeft geen uitloozingskanaal en eerst op een grooten 
afstand van daar, namelijk, aan den voet van de buitenwaarts 
gekeerde westelijke helling des bergs sijpelt het, water door het 
zand en komt de banjoe Paït te voorschijn. 

De ketel is thans geheel rond van omvang, zijne wanden 
dalen loodregt benedenwaarts; nergens wordt een toegang 
geyonden tot den kraterbodem; deze bodem, welke vroe- 
ger uit asch bestond, is nergens meer zigtbaar, het meer 
bedekt hem in zijne gansche uitgestrektheid en bespoelt 
den voet van den steilen ringmuur. Geene fumarolen kan 
men thans ontwaren, geene dampen stijgen opwaarts; doodstil 
ligt de spiegel van het meer, welks water thans waar- 
schijnlijk koud is, of althans slechts een geringen graad van 
hitte bezit. Nu echter is hetzelve veel grooter dan vroeger, 
dewijl het niet slechts een vierde gedeelte, maar de gansche 
oppervlakte beslaat van den kraterbodem, welks middellijn 
ongeveer 1,500 voet bedraagt. De bovenste middellijn is tegen- 
woordig weinig grooter dan de zoo even genoemde, dewijl de 
wanden zich aan alle zijden steil verheffen. 

De lezer vergelijke Zdjèn Figuur 8, waarop de gedaante 
des kraterketels, gelijk die zich vertoonde in 1805 en in 1844, 
is afgebeeld geworden. 

8° De uitgeworpene zand- en aschmassa’s hadden de opper- 
vlakte van het gebergte, voornamelijk van de bovenste streken 
veel opgehoogd, en op deze nieuwe oppervlakte ontwikkelde 
zich van lieverlede nieuwe plantengroei, 

Wij hebben thans nagegaan de veranderingen, welke de Idjèn 


*) Deze naam werd door Leschenault gegeven aan het geboomte, dat aldaar 
groeide en waarschijnlijk Thibaudia’s en Gaultheria’s waren. 


1033 


historisch zeker heeft ondergaan; slaan wij echter hier van den 
kraterrand, den blik om ons heen, dan zullen wij ons over- 
tuigen, dat de vulkaan, alvorens hij zijne tegenwoordige gedaante 
verkreeg, het schouwspel heeft opgeleverd van veel grootere, 
nog geweldigere omkeeringen, welke door den donkeren sluijer 
van eeuwen, ja, van tientallen van eeuwen bedekt zijn. Daar 
geenerlei berigtgever gevonden wordt, die ons omtrent deze ge- 
beurtenissen van den vóórtijd zou kunnen onderrigten, zullen wij 
onze toevlugt nemen tot eene vergelijking met andere vulkanen, 
ten einde uit de producten en de wijze, waarop deze zich aan 
het oog voordoen, gevolgtrekkingen te maken, ter verklaring van 
den gang en de ontwikkeling der plaats gehad hebbende gebeur- 
tenissen, en tot staving onzer redenering gronden bijbrengen, 
steunende op de waarschijnlijkheid in plaats van op de historische 
zekerheid, welke ons ontbreekt. 

Geen andere vulkaan op Java, welks ondergane verande- 
rmgen, welks geschiedenis als het ware met duidelijk schrift 
in de bouworde van het overgeblevene rotsgevaarte te lezen 
staat, biedt ons hiertoe een beter punt van vergelijking aan dan 
de Petosain. 

Even als de Idjèn heeft ook deze vulkaan eene kom van 
ronden omvang, welker bodem met een aluinmeer is bedekt; 
ten oosten van dit meer rijst de hoogste kegelvormige top van 
dezen vuurberg opwaarts, op gelijke wijze als wij den Merapi 
ten oosten van de kawah Idjèn waarnemen, terwijl verder deze 
bergtop aan de zijde, welke naar het meer is gekeerd, een lood- 
regten rotswand vormt ter hoogte van verscheidene honderd 
voet. Volgens de berigten van Leschenault had ook de Merapi, 
aan de zijde van het meer, een steilen wand, welke later, ten 
gevolge van het woeden des vulkaans, in 1817, instortte en 
met zand en asch werd overstelpt. 

Aan den oever van het meer (kawah) Patoewa stegen, naar 
het berigt omtrent dezen vulkaan door Reinwardt geleverd, in 
1819 nog zwaveldampen opwaarts, hoewel de krater im 1857, 
toen D* Fritze en ik denzelven bezochten, geheel en al uitge- 
bluscht was. Dit meer was derhalve de plaats, waar de werk- 


1034 


zaamheid des vulkaans zich het laatst openbaarde; dit zelfde 
merkt men nog tegenwoordig op in het kratermeer van den 
Idjèn. Welke is nu de beteekenis der kegelvormige bergtoppen, 
die oostwaarts van deze kratermeren, doch in hunne nabij- 
heid oprijzen? De Merapi is ingestort; de Patoewa daarentegen 
levert ons eene duidelijke verklaring. Op den top van dezen berg 
vinden wij een kringvormigen rand, en binnen dezen kring eene 
diepe trechtervormige kolk, «Taman saät» geheeten, een uitge- 
bluschten krater, waarvan zoowel de wanden als de bodem, zoo 
verre der menschen heugenis reikt, met wouden bedekt zijn. 
Ten duidelijkste laat zich hieruit opmaken, dat de krater op 
den top van den Patoewa de oudste en allereerste krater van 
denzelven was, dat insgelijks in den Idjèn-Merapi een dergelijke 
krater gevonden werd en dat beide de hoogste doorboorde 
toppen van een gelijkmatig kegelvormig gebergte waren. De 
kraters dezer beide bergtoppen doofden uit, geraakten verstopt, 
en toen, misschien na een langdurig tijdperk van rust, eene 
hernieuwde werkzaamheid in den diepen haard des vulkaans 
ontstond, toen eene nieuwe ontbarsting opvlamde, viel het aan 
de opstijgende dampen ligter zich ter zijde van den uitgedoofden 
krater, aan de helling des bergs, een uitweg te banen, dan de 
zooveel hooger gelegene verstopte kraterschacht van den bergtop 
te doorboren. Dien ten gevolge werd een gedeelte van de berg- 
helling weggeslingerd, en bij beide bergen in een loodregten 
muur herschapen; op die wijze ontstond nevens, doch beneden 
den voormaligen krater, eene nieuwe opening, welke, ten gevolge 
der opgehoopte uitwerpselen, ook op hare beurt een ringmuur 
opwierp, die eindelijk tot een kleinen kegel aangroeide. De 
Merapi was derhalve de oudste, de vóór lang uitgebluschte 
eruptie-krater van het gebergte, terwijl de kawah Idjèn, het 
product is eener jongere, eener latere uitbarsting. Misschien 
hadden westwaarts der kawah in dit gebergte nog verscheidene 
andere kleinere doorbraken en wel te gelijker tijd plaats; 

isschien werden de goenoeng Widodarèn en de goenoeng 
Pêlaoe, welke westwaarts, doch lager dan de Merapi in eene 
regte lijn achter elkander zijn gelegen en die kleiner van omvang 


1035 


worden, naarmate zij verder van den hoofdtop verwijderd zijn, 
bij die gelegenheid gevormd door de zandmassa’s, welke uitge 
worpen werden. 

Even zoo mogen wij de kegeltoppen Ranté, Pèntil, bene- 
vens den noordoostelijken tweeling van den Rawon: den Koe- 
koesan beschouwen als voormalige eruptie-kegels; voegen wij 
hierbij den Rawon en den Merapi, dan zien wij vijf schoor- 
steenen, welke op den kringvormigen rand van het hoogland 
hunne dampwolken uitbraakten, welk hoogland misschien ge- 
durende langen tijd met de wateren van een meer was bedekt, 
alvorens de dwarskloof, ten gevolge van het doorbreken van dat 
Kéndèng, ontstond. De goenoeng Kèndéng echter behoort tot 
de voorgebergten der vulkanen, welke in eene evenwijdige 
rigting loopen vóór de bergkegels: Rawon, Pêntil, Ranté en 
Merapi, ontstaan ten gevolge van later uitgeworpene massa’s , 
op gelijke wijze als de voorketen van Lembang vóór den Tang- 
koeban praoe en den Boekit toenggoel, of als het Malabarsche 
voorgebergte vóór den Malabar zich uitstrekt. 


Over den aard en den oorsprong van het meer, bene- 
vens over het karakter der uitbarsting. 


In het zuidwestelijke gedeelte van den kraterbodem lag, vóór 
de uitbarsting plaats greep, een verhit en dampend meer, het- 
welk, naar de veronderstelling van Leschenault zeer diep was; 
_uit dit meer stroomde eene zure beek; — een dergelijk meer, 
dat waarschijnlijk koud water bevat, beslaat.thans, na de uit- 
barsting, de gansche oppervlakte van den kraterbodem en eene 
dergelijke zure beek sijpelt ook nu aan den voet der buitenwaarts 
gekeerde helling door het zand. Het water dezer beek, benevens 
dat van het in den krater gelegene meer, bestond hoofdzakelijk 
uit eene verdunde oplossing van zwavelzure aluinaarde. 

Reeds vroeger hebben wij dergelijke meren leeren kennen: 

fo in de kawah Poetoewa; 2° in den Tangkoeban praoe; 59 
en 4° twee in den Galoenggoeng; 5e een ‘in den Têlaga bodas; 
6o, 7e en 8° drie in het Diëng- gebergte, als: de têlaga Lêri, 
Weérno en Troes; 9° wij hebben er een en wel het grootste 
66 


1036 


gezien in den krater van den Kêloet, ten opzigte van welk meer 
het twijfelachtig bleef of het water zoet, danwel zuur was; en 
10° een meer, dat hoogst waarschijnlijk uit zuur water bestond, 
in de kraterkolk van den Rawon. Met inbegrip van het meer 
in de kawah Idjèn, tellen wij er derhalve elf, waarvan het water 
met eene meerdere of mindere hoeveelheid zwavelzure kleiaarde 
is bezwangerd, allen gelegen binnen kraterkolken, wier werk- 
zaamheid nog niet geheel en al heeft opgehouden en die meeren- 
deels nog zwavelige dampen doen uitstroomen. 

In de kolken van geheel en al uitgedoofde vulkanen of 
eruptie-kegels hebben wij meren van zoet water aangetroffen: 
1e de têlaga Dringoe; 2 de t. Wêrdoto; 5e de t. Balékambang; 
4 de t. Pengilong; 5e de t. Tjebong; 6 de t. Mentjer, — de 
vijf laatsten in het Diëng-gebergte, — en 7o de t. Ngebel in het 
Wilis-gebergte; zulks heeft ons doen zien, dat bijna alle berg- 
meren op Java den bodem bedekken van uitgebluschte of nog 
dampende kraterbekkens; — wijders dat er, met uitzondering 
van eenige weinigen, b, v. der têlaga Patengan op den Patoewa 
en de têlaga Pasir op den Lawoe 1) geene bergmeren op Java 
voorkomen dan die, welke in de kolken van kraters worden 
gevonden, dewijl de plaatselijke gesteldheid geene andere gunstige 
gelegenheid, geene bekkenvormige uithollingen van den bodem 
aanbiedt, waarin het water kan te zamenvloeijen. 

Het water van die meren derhalve, welke in steeds dam- 
pende kraters zijn gelegen, is in eene meerdere of mindere 
mate met zwavelzuur bezwangerd (met zwavelzuur, dat met 
kleiaarde verbonden is, dus eigenlijk met aluin); die meren 
daarentegen, welke in uitgebluschte, met woûden omringde kra- 
ters worden aangetroffen, zoo als de têlaga Wêrdoto, t. Dringoe 
en anderen, hebben zoet en drinkbaar water, terwijl allen, 
zoowel de zoete als de zure, met aluin bezwangerde meren, 
den diepen bodem van kraters bedekken, welke van rondsom 

hooger stijgende, met wouden bedekte berggedeelten 
worden omringd; zij behooren meest allen te huis in de eigen- 


*) De meren van den Lamongan omringen den voet van een vulkaan. 


1037 


lijke zone der wolken, in die waar de digtste wolken worden 
aangetroffen, namelijk, in de zone van 5,000 à 7,000 voet, 
waar bijna voortdurend nederploffing van dampen plaats vindt 
en waar onophoudelijk atmospherisch water te zamenvloeit: 
dit zaâmgevloeide water stroomt langs kanalen, welke aan de 
oppervlakte des bergs, of in zijn binnenste zijn gelegen, door 
beken of door kloven in het rotsgesteente, of in het zand naar 
het diepst gelegene. gedeelte der bergkruin. Op die wijze be- 
dekt het den bodem van het kraterbekken en vormt het ein- 
delijk een meer, waarvan sommigen een zigtbaar uitloozingskanaal 
bezitten, gelijk de têlaga Bodas, de t. Leri, de t. Wêrno, de 
t. Troes, enz, anderen zich langs een onderaardsch kanaal 
ontlasten, gelijk het geval is met de meren in den Kêloet, in 
de kawah Idjèn, enz., terwijl er gevonden worden, die schijn- 
baar althans volstrekt geene uitloozing hebben, waartoe be- 
hooren: de meren in den Patoewa, en in den Tangkoeban praoe. 
In al de voormelde gevallen kan men zich overtuigen, dat de 
hoeveelheid water, welke zich uit de meren ontlast, daarbij ge- 
rekend hetgeen ten gevolge der verdamping is verloren gegaan, 
gelijk staat aan de daarin zaâmgevloeide massa; — dat de 
uitgevloeide hoeveelheid het grootst is in die meren, waarin 
de grootste massa water stroomt, alwaar de bergwanden, 
die zich rondom het kratermeer verheffen, zeer hoog en met 
wouden bedekt zijn, gelijk het geval is bij de têlaga Bodas, 
de t. Ngebel en bij het grootste aantal meren in het Diëng-ge- 
bergte gelegen; dan wordt de gansche ketel met water gevuld 
en loopt dezelve eindelijk over; — dat wijders, bij een gerin- 
gen toevloed van atmospherisch water, de bloote uitdamping 
van hetzelve toereikend is om den spiegel van het meer verre 
beneden den rand des bekkens of der kraterkolk te doen 
blijven, gelijk wij opmerken bij de meren in den Patoewa, in 
den Tangkoeban praoe en in andere vuurbergen gelegen, in 
welk geval geen water uit dezelven wegstroomt. Verder is het 
een feit, dat al de opgenoemde meren tijdens den regenmoes- 
son, vooral in de maanden Januarij en Februarij, gedurende 
welke maanden de regens het sterkst zijn, eene weel grootere 


1038 


hoeveelheid water bezitten dan in de andere maanden des 
jaars en veel meer water uitloozen, dan gedurende den droo- 
gen moesson. 1) 

Uit de vroeger. medegedeelde feiten blijkt ten duidelijkste, 
dat ook het meer, hetwelk in den krater van den Idjèn is 
gelegen, oorspronkelijk is ontstaan uit atmospherisch water, — 
uit regen en nederploffing van wolken, — hetwelk van den 
nog 2,000 voet hooger rijzenden en met wouden bedekten 
top van den Merapi door de zandlagen heensijpelt en op de 
laagst gelegene plaats, dat is, op den kraterbodem, te zamen- 
loopt. Uit hetgeen wij opmerken bij andere meren, welke op 
eene gelijke wijze ontstaan, zoo als bij de têlaga Bodas, gelijk 
mede uit de getuigenis van Leschenault, ten opzigte van den toe- 
stand des Idjèn alvorens de uitbarsting plaats greep, leeren wij: 
dat het, behalve waterdampen, voornamelijk zwavelige dampen 
waren, die nu eens met meer, dan met minder geweld uit 
den bodem en uit den omtrek des kraterketels van den Idjèn 
opstegen. Het meer, dat in deze kraterkolk is gevormd, heeft 
waarschijnlijk eene diepte van meer dan honderd, misschien 
van 500 voet en door deze hoeveelheid water moeten de dam- 
pen heendringen. De wanden, benevens de bodem des ketels, 
bestaan grootendeels uit lagen van vulkanische asch, en deze 
is hoofdzakelijk zamengesteld uit aluinaarde, welke zich zeer 
ligtelijk met water vereenigt. Zoodra nu die zwavelige dampen 
met het water in aanraking komen, gaan zij over in zwavel- 
zuur; dit zwavelzuur verspreidt zich door het troebele water 
en verbindt zich met de aluinaarde, welke in het water voor- 


») Duidelijker dan elders heb ik dit waargenomen bij de meren in het Diëng- 
gebergte, in hetwelk ik mij in verschillende ere en tot drie herhaalde malen, 
gedurende een geruïimen tijd, ophie De ka oelis, welke in het meer Balékam- 
bang uitloopt, verkrijgt haar water lieht van een zeer smal gedeelte van den 1,500 
voet hoogen wand van den Praoe; zij ontvangt, namelijk, haren toevloed slechts uit 
twee lengte-kloven, waarvan de eene zeer kort is (zie de kaart Diëng, Figuur 1. 
Afd. 2, blz. 200); gedurende de maand Augustus staat deze beek bijna droog, terwijl 
zij ennnnde de maanden I mber, Januarij en Februarij zúlk een rijken voorraad 
van water bezit, dat zelfs een ns gedeelte van het plateau door haar overstroomd 
en geheel en al ontoegankelijk gemaakt wordt. Het plateau en het meer zijn gelegen 
ter hoogte van 6, 


1039 


handen is, terwijl de misschien te gelijk uitgestroomde water- 
damp zieh condenseert en overgaat in _druipend-vloeibaar 
water. Op die wijze ontstaat uit het water, hetwelk oorspron- 
kelijk zuiver en onvermengd was, een meer, welks oppervlakte 
bijna geen spoor van beweging vertoont en waarvoor geen 
naam gepaster is dan: aluinmeer, dewijl het hoofdbestanddeel 
van het water is: Bisulphas aluminae. 

De mogelijkheid van het ontstaan eener dergelijke zelfstan- 
digheid, ten gevolge der bloote werking van dampvormig, zwa- 
velig zuur op trachiet-rotsen, zonder dat er water, maar alleen 
de vochtige dampkringslucht aanwezig zij, dit leert ons onder 
anderen de krater van den Wajang, welke eene groote hoeveel- 
heid vederaluin afzet, in naaldvormige kristallen, welke al het 
voorkomen van asbest bezitten. Hoe spoedig zuiver water eene 
zure hoedanigheid aanneemt, nadat zwavelige dampen door het- 
zelve heengedrongen zijn, hiervan levert de beek, welke midden 
door den krater van den Papandaijan stroomt, ons een duidelijk 
besvijs; deze beek, namelijk, heeft helder en drinkbaar water, 
alvorens zij den door dampen doorwoelden bodem heeft bereikt, 
terwijl zij daarentegen eenige honderd schreden verder beneden- 
waarts, ter plaatse, namelijk, waar zij weder uit den krater 
vloeit, zuur, scherp van smaak en ondrinkbaar is. De têlaga 
Bodas kan ons ten bewijze strekken, dat de spiegels van 
dergelijke meren volkomen stil en glad: kunnen blijven, of 
althans slechts hier en daar in beweging worden gebragt, ten 
gevolge van geringe hoeveelheden zwavelwaterstofgas, dat in 
dezelven opstijgt, waardoor zich aan de oppervlakte eenige borre- 
ling vertoont; opens blijven zij in onbewegelijke rust en zijn, 
wat de watermassa in het algemeen betreft, koud, hoewel op vele 
plaatsen des bodems dampen opstijgen, wier zuur waarschijnlijk 
spoedig in het water wordt opgelost, terwijl de waterdampen 
binnen weinige oogenblikken, nadat ee in het meer opstegen, 
weder bekoelden… 

Het schijnt, dat het meer, in den krater van den Idjèn 
gelegen, thans koud is, hoewel het in 1805, vóór de uitbar- 
sting plaats greep, kokend heet was; hieruit zou men tot het 


1040 


besluit komen, dat er thans eene minder hevige vulkanische 
werking bestaat, dat er eene geringere hoeveelheid dampen op- 
stijgt dan destijds het geval was. 

Naar mijn oordeel, verspreiden de Javasche kratermeren eenig 
licht over de theorie der warme bronnen. Moet toch de zure, met: 
aluin bezwangerde beek: banjoe Paït eene mineraalbron in den 
eigenlijken zin des woords worden genoemd en het kratermeer 
haar reusachtig bekken, niettegenstaande het zeker is, dat dit 
meer uit niets anders bestaat dan uit nederploffing van wolken, 
en zijne watermassa derhalve onmiddellijk van boven uit de 
lacht benedenwaarts is gestroomd, en niet van onderen door 
dampen opgeheven is geworden. 

Nu rijst de vraag: of de hoeveelheid water, welke het meer 
bevatte, benevens datgene, hetwelk de vulkanische onweêrregens 
uitstorlten, voldoende waren om de overstroomingen te veroor- 
zaken, welke met de uitbarsting van 1817 gepaard gingen, dan 
wel of het water door den schacht des vulkaans werd uitge- 
braakt; — of derhalve een eigenlijke vuurvulkaan (die van tijd 
tot tijd gloeijende lava uitbraakt), ook nu en dan water en 
modder zou kunnen uitwerpen ? 

Vooreerst komt hier in aanmerking, dat slechts bij die 
vuurbergen overstroomingen, water- en modder-uitbarstingen 
werden waargenomen, in wier kraters meren lagen, zoo als 
bij de uitbarstingen van den Tangkoeban praoe in 1846, van 
den Galoenggoeng in 1822, van den Keloet in 41826 en in 
1855, en bij die van den Idjèn in 1847, (vergel. bl. 49, 125, 
684, etc.) terwijl bij andere vulkanen op Java, waarin gene 
meren liggen, zoo als b, v. in den Goentoer, die zoo herhaaldelijk 
uitbarst, dergelijke verschijnselen nimmer zijn waargenomen; 
hoewel overigens de uitgeworpene stoffen, asch, enz., bij allen 
zeer na met elkander verwant waren, veel overeenkomst met 
elkander hadden. 

Opmerkenswaardig is het, dat de krater van den Idjèn reeds 
gedurende 9 dagen zware rookwolken, vergezeld van hevige 
ontploffingen, had doen opstijgen en eindelijk op den laatsten 
dag, namelijk, den 24" Januarij «vuur» had uitgebraakt, 


1041 


alvorens op den 25 Januarij de overstroomingen plaats 
grepen, welke met sterke aschregens vergezeld gingen; deze 
overstroomingen en aschregens hielden 10 dagen lang aan, — 
gedurende welken tijd herhaaldelijk uit den krater opwaarts- 
schietende «vuurstralen» ') werden waargenomen, namelijk, tot 
aan den 4%" Februarij, op welken dag dit alles 2) een einde 
nam, behalve de aschregen, welke nog zes dagen langer, derhalve 
tot den 14* Februarij voortduurde. 

Op den 14% Februarij hadden nieuwe overstroomingen plaats, 
waarbij, wel is waar, voortdurend dikke rookwolken uit den 
krater opstegen, maar die noch met ontploffingen, noch met 
aschregen gepaard gingen en gedurende 8 dagen, dus tot op 
den 18%" Februarij aanhielden. 

Gaat men uit van de veronderstelling, dat de eerst waar- 
genomene overstroomingen, welke op den 25» plaats hadden, 
zijn veroorzaakt geworden door het water van het meer, dat 
vóór het plaats grijpen der uitbarsting in den krater werd 
gevonden, dan zou hiertegen kunnen aangevoerd worden: dat 
reeds 9 dagen vroeger sterke rookwolken uit den krater opstegen, 
waardoor het meer waarschijnlijk den kraterketel moet me 
dreven zijn geworden. 

Uit de berigten, door Leschenault ten opzigte van dezen 
vulkaan geleverd, hebben wij echter gezien, dat de bodem des 
kraters eene zeer groote uitgestrektheid bezat, — eene middellijn 
van 1500 voet, — dat de hevige vulkanische werking zich destijds 
aan de oostzijde des kraters openbaarde, terwijl het meer aan de 
tegenover gestelde, d. i. westelijke zijde lag. Het zou derhalve 
mogelijk zijn, dat de dampzuil zich oostwaarts van het meer 
een nieuwen doorgang had gebaand, het meer aan de andere 
ss des kraters onaangeroerd had gelaten, totdat op den 

r) Dit kan slechts gloeijende asch zijn geweest, dewijl bij gelegenheid van deze 
uitbarsting, noch gesmoltene lava, noch gloeijende steenbrokken werden uitgewor- 
pen. Op den ganschen berg heb ik geen enkelen lossen steen gevonden en de lava, 
met groote blaasruimten voorzien, welke ik op den bodem der genoemde beekkloven 
heb aangetroffen, is ongetwijfeld bij gelegenheid eener vroegere eruptie uitgebraakt. 

2) Deze ontploffingen werden vele dagreizen ver even duidelijk gehoord als in de 
nabijheid des bergs, en waren ongetwijfeld een onderaardsch gedreun. 


ne 


1042 


Dhpten daaraanvolgende de vulkanische werking zoo zeer toenam, 
dat zelfs, gelijk berigt wordt, «vuurzuilen» uit den krater 
opstegen, waarna op den 25*** de overstroomingen in het diep- 
land plaats grepen. Waarschijnlijk werd het meer in den nacht 
tusschen den 24e" en den 25**" uit den krater gestuwd en 
stroomde de watermassa met de asch, welke in eene ontzag- 
gelijke hoeveelheid. werd uitgeworpen, tot modder vermengd, 
door de twee natuurlijke uitloozingskanalen van het gebergte 
naar de dieplanden heen. 

Op deze wijze toch laat zich de eerste overstrooming, waartoe 
de watermassa van het meer als toereikend mag beschouwd 
worden, natuurlijk verklaren. De aanhoudende overstroomingen 
echter, welke later plaats hadden, namelijk, die aanhielden van den 
sten Januarij tot op den 44» Februarij met eenige korte tusschen- 
poozen, en gepaard gingen met ontploffingen, vuurstralen en 
aschregen en vervolgens die van den 14*= tot aan den 18“ 
Eebruarij, nadat de aschregens en de ontploffingen hadden op- 
gehouden, het ontstaan dezer aanhoudende overstroomingen, zeg 
ik, laat zich niet op gelijke wijze verklaren als de vorigen. 

Wanneer in de berigten, nopeus plaats gehad hebbende 
overstroomingen, wordt gewag gemaakt als hadden zij een 
geheel land getroffen, wanneer wordt gelezen, dat niet slechts 
dorpen, waar zelfs wouden door de kracht des strooms zijn 
vernield geworden, dan zou men ligtelijk geneigd zijn die 
overstroomingen als ontzaggelijk groot te beschouwen; ligtelijk 
zou men er toe overgaan om, gelijk reeds vele geologen deden, 
zijne toevlugt te nemen tot de veronderstelling, dat het water 
in een vloeibaren toestand uit den haard des vulkaans zelven 
opsteeg en dat deze watermassa over den rand des kraters 
werd uitgestort. 

Gaat men echter de berigten, ten dezen opzigte door inboor- 
lingen geleverd, met haai aordidieheid na, slaat men het 
oog op de plaatselijke gesteldheid, dan Gina men aldra, 
dat de overstroomingen slechts sommige streken, teisterden, dat 
de vernielde wouden zich tot één enkel woud beperkten en. 
dat de menigte, door den vloed weggeslagene dorpen, niet meer 


1043 


dan een drietal beliep; wijders dat deze dorpen en dit woud 
allen gelegen waren in de rigting van het eene uitloozings- 
kanaal, d. i. in die streek, waarin de hoofd-rivierkloof van het 
gebergte haren uitloop heeft; verder dat de overstroomingen 
slechts plaats vonden in twee verschillende rigtingen, namelijk, 
aan die zijden, waar de twee grootste en diepste kloven bergaf- 
waarts loopen, die boven aan den kraterrand zelven een aanvang 
nemen, 1) terwijl daarentegen alle andere omliggende streken 
daarvan verschoond bleven. 

Dergelijke overstroomingen, welke geheel en al plaatselijk 
zijn, kunnen door eene betrekkelijk geringe watermassa wor- 
den veroorzaakt en aan sterke regenvlagen alleen hun ontstaan 
verschuldigd zijn. Uitdrukkelijk wordt in het verhaal nopens 
de uitbarsting gezegd, dat van den 24»*" Januarij tot aan den 
Agen Februarij, gedurende welke dagen de hevigste overstroo- 
mingen plaats vonden, herhaaldelijk «vuurstralen» in de 
aschzuil werden gezien en de lucht door een zwaren regen 
van drooge asch werd verduisterd. *) En beide deze laatste 
verschijnselen zouden moeijelijk overeen te brengen zijn met 
de veronderstelling, dat water in een vloeibaren toestand uit 
het binnenste des kraters was opgestuwd geworden. Ware zulks 
het geval geweest, dan zouden de verwoestingen, vooral in de 
hoogere zone van het gebergte, veel aanmerkelijker hebben 
moeten zijn dan werkelijk het geval is geweest; door onder- 
zoek is mij gebleken, dat de hellingen van het bovenste 
gedeelte des vulkaans, welke met eene zachte glooijing afdaal- 
den, met weeke aschlagen waren bedekt, waarin slechts gewone 
beekkloven , maar geene wild en woest opgeretene groeven en 
spleten werden gevonden. #5 

De overstroomingen zijn derhalve slechts veroorzaakt gewor- 


1) De eene kloof strekt tot bed aan de banjoe Paït, welke in den krater zelven 
haren oorsprong neemt; zij loopt door de dwarskloof van den Kêndêng naar de zijde 
van Asêm bagoes; de andere is de kloof van den Pêndot, welke tusschen den Merapi 
en den Ranté naar Banjoewangi bergafwaarts loopt, alwaar de beek, die door haar 
stroomt, Tamboeng wordt geheeten. 

2) Dit laatste heeft betrekking op Banjoewangi, waar geen waterregen viel. 


1044 


den door regenwater, neêrgeplofd uit vulkanische onweêrs- 
buijen, welke zich in den omtrek des kraters, op het bovenste 
gedeelte des bergs ontlastten; ligtelijk kan men zich een denk- 
beeld vormen van de hevigheid van dergelijke onweêrregens, 
wanneer men nagaat welke verbazende hoeveelheid waterdamp 
uit den krater in de lucht moet zijn uitgestroomd, want deze 
toch, hoezeer vermengd met zwaveldamp, asch, enz., zal onge- 
twijfeld het hoofdbestanddeel der rookzuil hebben uitgemaakt, die 
van den 16% Januari tot op den 18 tr Februarij, derhalve gedu- 
rende drie en dertig dagen! onophoudelijk door den krater werd 
uitgebraakt. Tevens is het zeer waarschijnlijk, dat vele van de 
vvuurstralen,» welke, zoo als uitdrukkelijk vermeld wordt, in 
de zwarte wolk werden waargenomen en haar «doorkliefden, » 
werkelijk bliksemstralen zijn geweest. Ook in andere wereld- 
deelen, bij andere vulkanen hebben, na het eindigen van 
eruptien, menigwerf hevige regens en overstroomingen plaats, 
en het zijn niet alléén deze feiten, welke de door ons voorge- 
stane meening staven, maar ook vooral deze omstandigheid: dat 
nieuwe overstroomingen van den 44% tot den 18%" ontstonden, 
derhalve nadat de eruptie had uitgewoed, nadat alle andere 
verschijnselen, welke vroeger met dezelve gepaard gingen, 
reeds hadden opgehouden , de krater tot rust was wedergekeerd 
en geene ontploffingen meer werden vernomen. Zou men zich 
de mogelijkheid kunnen voorstellen, dat eene waterzuil, uit 
het binnenste der aarde, door den gloeijend heeten kraterschacht 
zou kunnen opwellen, zonder vergezeld te zijn van de 
hevigste aardbevingen, van het vreesselijkste kratergebrul? 
Zou er met eenigen grond van waarschijnlijkheid mogen 
verondersteld worden, dat in den diepen haard des vulkaans, 
alwaar gesmoltene lava aanwezig is, zich water in een vloei- 
baren toestand zou bevinden? Ik betwijfel zulks ten sterkstes 
veel aannemelijker schijnt mij daarentegen het gevoelen toe, 
dat uitbarstingen hun ontstaan te danken hebben aan het 
indri van water. in de vulkaanschachten, uithoofde alsdan 
de gansche massa, welke toevallig daarin doordrong, eensklaps 
tot op den laatsten druppel in damp moet worden herschapen, 


1045 


of in zijne bestanddeelen ontleed. In den Sèmeroe en in den 
Lamongan wordt voortdurend half gesmoltene lava in het 
bovenste gedeelte des kraters gevonden, die, wel is waar, 
niet in stroomen, maar slechts in brokstukken uit den krater 
wordt geslingerd; ook in den krater van den Bromo, Slamat 
en Merapi wordt dergelijke halfgesmoltene lava dikwerf, in dien 
van den Goentoer zeer dikwerf waargenomen; wat betreft de 
oude lava-stroomen van onzen Idjèn, welke zulk eene groote 
dikte en uitgestrektheid bezitten, deze hebben wij reeds vroeger 
leeren kennen. 

Geene verwondering toch kan de ontzettende watermassa 
baren, uitgestort door dergelijke vulkanische onweêrregens, 
wanneer in aanmerking wordt genomen met welke hoeveel- 
heid waterdamp de atmospheer moet bezwangerd zijn, waarin 
gedurende langer dan- eene maand zulke ontzaggelijke damp- 
zuilen opstegen als door den krater van dezen vulkaan werden 
uitgebraakt; evenmin mogen de overstroomingen, door die 
uitgestorte watermassa’s veroorzaakt, de verbazing wekken, 
wanneer niet uit het oog wordt verloren, dat op Java ieder 
jaar tallooze, ja, zelfs verwoestende overstroomingen na zware 
regens plaats hebben, zonder dat bij die gelegenheden de 
watermassa door vulkanischen damp nog vermeerderd werd. 
Ten bewijze van het aangevoerde zullen wij hier één voor- 
beeld uit honderden bijbrengen. In den nacht van den 
den Augustus 1844 had eene overstrooming plaats aan de zuid- 
kust van Java, in het distrikt Prigi, residentie Kediri, ver- 
oorzaakt door de hevige regenvlagen gedurende dienzelfden 
nacht gevallen; de kleine vlakte van Prigi werd ten gevolge 
daarvan drie à vier voet hoog onder water gezet, waarbij 21 
huizen door den stroom werden weggevoerd en vele sawa’s 
verwoest. (Javasche Courant van den 51*** Augustus, 1844, 
n° 70.) En niettegenstaande dit alles heeft het gebied der 
beken, welke de Prigi-vlakte doorstroomen, eene zeer geringe 
uitgestrektheid, en is het kustgebergte, waarin deze beken 
ontspringen, zeer laag, buitendien nog viel zulks voor in de 
droogste maand van het droogste jaargetijde! Gedurende den 


1046 


regentijd daarentegen heeft men, bij het doorlezen van de 
Javasche courant, die te Batavia het licht ziet, tweemaal ’s weeks 
ze pies om zich bezig te houden met de — steeds offi- 
— berigten van overstroomingen, welke menigwerf in 
pan ja, in drie residentiën te gelijker tijd hebben plaats 
‚ En men verlieze hier niet uit het oog, dat de door 
ons behandelde uitbarsting van 1817 in het midden van het 
regenachtige jaargetijde plaats greep, in eene maand, gedu- 
rende welke op dit zoo vochtige, zoo regenachtige eiland alleen 
ten gevolge van zware regens, ieder jaar even groote, ja, 
grootere, meer verwoesting te weeg brengende overstroomin- 
gen plaats grijpen. 
et resultaat onzer nne is: dat de uitbarsting van 
den Idjèn, in 41817, eene uitbarsting was van asch, zwavel- 
damp (of zwavelig zuur)'en waterdamp; dat de overstroomingen 
van modderachtig, deels zuur, en naar zwavel riekend water 
aanvankelijk werden veroorzaakt doordien het zure meer uit 
den pn en Eesstgd en a ten gevolge van het water, 
uit ; de watermassa’s, hieruit 
ontstaan, vetten zich bij het maderströbmen met soitoeeliis 
en dbi uitgeworpene zelfstandigheden, maar voornamelijk 
met de vulkanische asch, welke in de bovenste zone des bergs 
ter dikte van vier voet was gevallen, werden tot modder, 
stroomden in de beide langste hoofdkloven, — waarvan de 
eene, de kali Poetih, noordwestwaarts van den krater en de 
andere zuidoostwaarts van denzelven ligt, — met woedende 
vaart het gebergte af en zetteden het diepland onder water. 
Geen water kwam in eenigen anderen vorm uit den krater- 
schacht te voorschijn, dan in dien van damp. Geene andere 
overstroomingen hadden alhier plaats dan die, welke door ons 
zijn vermeld geworden. Tot op een afstand van 2,000 voet 
beneden de kruin des bergs stierf alle woudvegetatie, dewijl 
de stammen van het geboomte vier voet diep in de asch sta- 
ken; zelfs te Ongop-ongop, in de nabijheid van den krater, waren 
de Tjêmoro-boomen, wel is waar, ontbladerd en dood, maar zij 
stonden nog regtop en dit toch zou onmogelijk het geval hebben 


1047 


kunnen zijn, indien groote watermassa's ook naar dezen kant 
en aanhoudend uit den krater waren gestroomd. Het is dui- 
delijk blijkbaar, dat het regenwater eerst verder bergafwaarts 
tot zulk eene massa is zaâmgevloeid, dat verwoestingen door 
hetzelve konden aangerigt worden. 

Bij de vulkanen op Java zijn modder- uitbarstingen in geenen 
deele als iets merkwaardigs, veel minder als bevreemding ver- 
wekkend te beschouwen; zij zijn een gevolg van het aanwezen 
der meren, gelegen in de kraters dier vuurbergen en van de 
vulkanische onweêrregens, en deze meren moeten als een ver- 
schijnsel worden beschouwd, dat noodwendig te huis behoort 
in de zone van 5 à 7,000 voet, waarin de kraters in dit tropisch- 
vochtige en welige klimaat zich bevinden. Met grond mag der- 
halve worden verondersteld, dat in alle tropische landen, of in 
die streken, wier klimaat daarmede overeenkomt, dergelijke ver- 
schijnselen zullen worden waargenomen, indien, namelijk, de 
vulkanische bekkens dezer landen in dezelfde zone, — de 
eigenlijke wolkenzone, — gelegen zijn. (Op Japan? op de 
Philippijnsche eilanden ?) 


ZESTIENDE SCHETS. 
VAN BANJOEWANGI TOT AAN BONDOWOSO. 


— Nein, nein, der Mensch der ist ein Egoist, 
« Und thut nicht leicht um Gottes Willen, 
«Was einem Andren nützlich ist, » 


(Görus.) 


Bondowoso, den 25ten October. 


Nadat ik den 18%" van Ongop naar Banjoewangi was terug- 
gekeerd, verliet ik deze plaats den 19'= des morgens vroeg 
ten 7 ure, ten einde mijne terugreis aan te vangen. De 
gewone poststations aan dezen weg gelegen, — die Wij reeds 
hebben leeren kennen, — bereikte ik, namelijk, het eerste 
Katapang ten 7!/4; ure, het tweede Batoe toetoel ten 7% ure, 
het derde, Soemoer geheeten, ten 8/4, ure, het vierde Ponka- 
lingan ten 82/4, en het vijfde en laatste Badjoel mati ten Jij, 
ure; terwijl ik hier een ontbijt nam, dat mij door het distrikts- 
hondt werd aangeboden (hetgeen (net alle reizigers gewoonlijk 
het geval is), werden de paarden gezadeld, ten einde onzen 
togt tot aan Soembêr waroe voort te zetten. Op deze reis van 
Badjoel mati naar de zoo evengenoemde plaats (van 10 tot 5 
ure) verzamelde ik de voornaamste varieteiten der lava, welke 
deze gansche streek bedekt; den 20e zettede ik mijne reis van 
Soembèêr waroe in den vroegen morgen op nieuw voort, bereikte 
ten 7 ure het poststation Asêm bagoes, doch kwam eerst ten 81/, 
ure aan het poststation van kali Tikoes. Stugge, slechte paarden, 
die iederen oogenblik weigerden voort te gaan, veroorzaakten her- 
haaldelijk oponthoud en strekten tevens om mij voor te bereiden 
op nog grootere hinderpalen, die ik op dezen dag zou ontmoeten. 

Ten 10 ure kwam ik te Sitoebondo aan; een half uur later 
toog ik, met een versch voorspan van vier paarden, reeds 


. 1049 


_ weder op weg naar Pradjakan. — Het behaagde echter de paar- 
den mij niet verder te brengen dan ongeveer een duizendtal 
schreden en — mij in het zand te laten steken. De wielen 
sneden omtrent een voet diep in den weg, het rijtuig stond 
als aan den grond gesmeed en mijne kleppers als waren zij 
daaraan vastgenageld. Slaan hielp niet; en welke middelen de 
koetsier ook in het werk stelde, om hen hetzij voor- of ach- 
teruit te doen gaan, allen bleken vruchteloos te zijn. Geen 
duim breed weken zij van de plaats, niettegenstaande zij aan 
de brandend heete stralen der zon waren blootgesteld. Zoowel 
ter linker- als ter regterzijde van ons lag eene breede zand- 
woestijn, welke, met een schraal struikgewas begroeid, ons 
weinig lommer aanbood. Hierbij kwam nog, dat geen wind- 
togtje werd bespeurd, geene wolk, welke de hitte der zonne- 
stralen temperde; het zand was zoo gloeijend heet, dat de 
voeten der loopers, die geen schoeisel droegen, werden ver- 
schroeid; deze, in plaats van de paarden aan te sporen, liepen 
telkens ter zijde van den weg, ten einde eene plek onder den 
lommer van een boom of van een struik te zoeken, alwaar 
het zand niet in een zoo hoogen graad was verhit. 

Eindelijk zond ik den koetsier naar Sitoebondo terug, ten 
einde een voorspan van buffels te halen. Deze ging, — doch 
kwam niet weder opdagen. Nu zond ik een tweede bode, ten 
einde althans een rijpaard en een paar koeli’s te bekomen, 
om mijne pakkaadje af te halen; intusschen ging ik een vijf- 
honderdtal schreden verder den weg op, alwaar een half 
vervallen wachthuis mij een betere beschutting voor den gloed 
der zonnestralen aanbood. 

Hier wachtte ik van 10 tot 12 ure; eindelijk rezen stof- 
wolken van den weg op, en bespeurde ik een rijtuig, dat 
snel naderbij kwam. Nu meende ik gered te zijn; maar hoe 
bitter werd mijne verwachting te leur gesteld, toen ik een mij 
geheel vreemd rijtuig, met zes paarden bespannen en door 
een groot aantal Javasche hoofden te paard omstuwd, zag 
voorbij rollen. Ik stond aan den kant van den weg, en riep 
de voorbij snellende ruiters toe, in de hoop beschaafde menschen 


1050 , 


aan te treffen; iemand, met een bruinachtig gelaat, sloeg even 
het oog door het portier. van het rijtuig naar mij heen, terwijl 
hij in vliegenden ren doorreed, omstuwd door eene geheele 
troep van trawanten te paard, zonder op mijn verzoek zelfs in 
het geringste te letten. 

Eindelijk kwam mijn arme bediende, die zich geheel buiten 
adem had geloopen, bij mij aan; hij verhaalde mij, dat de 
groote heer, die met den Controleur van Sitoebondo in het 
gindsche rijtuig zat, op dezelfde plaats in het zand was blij- 
ven steken, waar mijn rijtuig stond, — dat hij mij mijne beide 
voorste paarden had afgenomen, die voor zijn eigen rijtuig had 
doen aanspannen en vervolgens, zonder gehoor te geven aan 
zijne tegenwerpingen (die, van mijn bediende), de reis had 
hervat. — En op die wijze reed hij mij voorbij! In plaats nu, 
dat hij mij uit mijn neteligen toestand zou geholpen hebben, 
ontnam deze overheidspersoon mij, op eene gewelddadige wijze, 
nog mijne paarden, de eenige hulpmiddelen, welke mij waren 
overgeschoten. 

Den naam van den man, die zich door zulk eene uitne- 
mende handelwijze kenmerkte, zal ik niet vermelden; hij was 
Inspecteur der kaneel-cultuur en van geboorte een Geylonsche 
kreöol en werd vergezeld van den controleur van Sitoebondo. 
Zijne bezigheden bestaan hierin: al wandelende inspecteert hij 
een tuintje, dat in de nabijheid van Pradjakan ligt en waarin 
een vijfhonderdtal kaneelstruiken zijn geplant; heeft hij dit 
werk verrigt, waartoe een half uurtje wordt vereischt, dan 
zet hij zich gedurende een paar uren aan tafel, vervolgens 
slaapt hij drie uren en rijdt eindelijk weder naar huis; twintig 
personen, te paard gezeten, begeleiden hem alsdan op zijnen 
togt, terwijl zijn rijtuig in vliegenden ren daarheen rolt. 

Ik heb dit voorval eenigzins uitvoeriger vermeld, ten einde 
eene kleine bijdrage te leveren ter beoordeeling van eene 
zekere klasse van menschen in Neêrlandsch Indië, en te 
doen zien op welke wijze zij een reiziger bejegenen, wiens 
streven (met opoffering van al zijn tijd, van al zijne middelen) 
eeniglijk was: het doen van wetenschappelijke nasporingen. 


1051 


Van mijne komst te dier plaatse had ik vooraf op de gebrui- 
kelijke wijze kennis gegeven, en daarbij het plaatselijk bestuur 
van Sitoebondo verzocht mij de noodige en gebruikelijke hulp 
te willen verschaffen. 

Ik bevond mij derhalve nog in de zandwoestijn en bleef te 
vergeefs naar een paard uitzien. Nu wilde ik beproeven om 
te voet naar Pradjakan te gaan, maar het zand, — een vulka- 
nisch, grijskleurig, fijn zand, — was zoo gloeijend heet, dat ik 
de hitte, welke door de zolen mijner schoenen drong, niet 
kon verduren. Daarenboven moest ik nog zien, dat de 20 
begeleiders van den heer …… (die te Pradjakan moest over- 
nachten), bij hunnen terugkeer, mij in galop voorbij reden, 
zonder dat zelfs een enkele dezer hoofden menschelijk, ik wil 
niet zeggen beschaafd of beleefd genoeg was, om amijn verzoek 
in aanmerking te nemen en mij een paard te verschaffen. 

Dit voorval leverde mij weder een nieuw bewijs, dat de zoo 
hoog geprezene gastvrijheid der Javanen verre van algemeen 
is, en dikwerf slechts in schijn bestaat. Het is waar, op mijne 
reizen werd ik door arme Javanen, in kleine dorpen, im nede- 
rige hutten en voornamelijk door de bergbewoners bijna altijd 
gastvrij ontvangen; dit ondervond ik in ruimere mate bij de _ 
Soendanezen, dan bij den Javaan in Oost-Java, en dan nog 
wel bij het arme gedeelte der bevolking, bij de zoogenaamde 
gemeene Javanen. Het tegendeel vond ik immer bij de hoofden, 
hetzij zulks in eene meerdere of mindere mate het geval was; 
gewoonlijk waren zij dan slechts gastvrij, wanneer de Resident 
of de Regent hun zulks bevolen had, hetgeen met andere 
woorden wil zeggen: dat zij de ontvangene bevelen nakwamen. 
De ondervinding heeft mij tevens geleerd, dat ook de gemeene 
Javanen, al is het, dat zij den reiziger gastvrij in hunne hutten 
opnemen, niet geneigd zijn, uit eigene beweging, groote diensten 
of werkzaamheden van eenig belang voor hem te verrigten. 

Het zij mij vergund hier een enkel voorbeeld bij te brengen 
van de honderd verschillenden, welke ik ten bewijze hiervan 
zou kunnen aanvoeren. De Residenten zenden gewoonlijk officiële 
aanschrijvingen aan de Regenten, waarbij deze worden gelast 

67 


1052 


aan de reizigers, in hunne afdeeling , alle mogelijke hulp te ver- 
leenen; de Regentgn geven kennis van deze bevelen aan de dis- 
triktshoofden en deze wederom aan de dorpshoofden. Gewoonlijk 
geschiedde zulks insgelijks bij gelegenheid der door mij gemaakte 
reizen. Somtijds echter gebeurde het, dat ik, bij het her- en 
derwaarts trekken door het gebergte, geheel onverwacht in het 
een of ander distrikt of dorp aankwam, alvorens de bedoelde 
aanschrijving was ontvangen, zoodat men mij derhalve niet 
kende. Zoo kwam ik eens, vergezeld van een gering aantal 
bedienden, in het hoofddorp van een zeker distrikt aan. De 
koeli’s, die mijne pakkaadje droegen, en hun pad langs (beter 
gebaande) omwegen hadden gekozen, konden eerst den dag na 
mijne aankomst worden verwacht. In de nabijheid van het dorp 
lag een hooge berg, welks top ik wenschte te beklimmen. Ik begaf 
mij naar de markt, alwaar, nabij de warong’s, een groot aantal 
dorpbewoners, — die volstrekt geene bezigheden hadden, — 
op den grond lagen en den tijd verdreven met dobbelspel, 
met cigaren te rooken of naar de muziek van den gamêlan te 
luisteren. Ik verzocht, dat een tien of twaalftal hunner mij 
naar de kruin van gindschen berg zou begeleiden, hun te kennen 
gevende, dat het bevelschrift daartoe later aan het dorpshoofd 
zou worden toegezonden. Ik deed hun opmerken, dat zij verpligt 
zouden zijn mij te vergezellen, zoodra die aanschrijving zou 
zijn aangekomen; dat zij, naar het tarief„ van regeringswege 
vastgesteld, à 21/2 cents per paal, ieder slechts t/2 gulden voor 
den-geheelen togt zouden bekomen, terwijl ik hun 2 gulden, 
benevens vrij tabak en levensmiddelen aanbood, indien zij mij 
vrijwillig volgden. 

Verre van mij eenigermate onvriendelijk te bejegenen, gaven 
zij zich zelfs de moeite zich om te draaijen, op te staan en eens 
even naar den berg te zien; — gaarne zouden zij die twee 
gulden hebben verdiend, — maar de berg was zoo hoog, zij 
lagen daar zoo guinakkelijk:, zoo genoegelijk bijeen: «ach, 
mijnheer, dat beklimmen van bergen vordert zooveel inspan- 
ning,» zeide de een, «ik ben er niet sterk genoeg toe,» 
zeide een ander; «ik heb een lammen voet,» was het antwoord 


1053 


van een derde, vik moet mijne zieke vrouw te huis oppassen, » 
zeide een vierde; in dier voege trachtte elk zich op eene 
niet onaardige wijze te verontschuldigen; het was blijkbaar, 
dat zij liever gebrek leden en hun gemak hielden, dan door 
eenigen arbeid 2 gulden te verdienen, en toch bezaten verre 
weg de meesten geen 10 cents. 

Wat het distriktshoofd betreft, het is waar, deze toonde zich 
miet weigerachtig om mij in den ledigstaanden pasanggrahan op 
te nemen, mij tegen dadelijke betaling de noodige levensmid- 
delen te verschaffen, maar betuigde mij zijn leedwezen, dat hij, 
uithoofde van armoede, buiten staat was om mij van tafel- en 
beddegoed te voorzien, 

Den volgenden dag reed een Priaï, op een ros met schuim 
bedekt, spoorslags het dorp binnen, terwijl hij het bevelschrift 
van den Resident hoog boven zich uithield! — Deze brief werd, 
op staande voet, onder den -blooten hemel, dop het hoofd 
gelezen, die dan honderden van ni li werde 
omringd. — Korte oogenblikken darna Kwan een bediende 
mij berigten, dat het distriktshoofd zich voor den werpen 
bevond en mij wenschte te spreken. 

Daar zat hij op den grond nedergehurkt, met de beenen aans 
lings over elkander; in minder dan 24 uren tijds was zijn 
eerbied voor mijn geringen persoon tot die hoogte gestegen, dat 
hij zelfs de trappen aan den ingang van den pasanggrahan niet 
durfde opklimmen, maar vóór het huis op den blooten grond 
nedergeknield bleef zitten. Een twaalftal personen, tot zijn gezin 

‚, beladen met matrassen, kussens, tafelgoed, en andere 
artikelen van weelde, lagen rondom hem op den grond geknield, 
terwijl nog daarenboven een groot aantal gemeene Javanen zich 
achter hem in dezelfde ootmoedige houding bevonden. Hij hield 
den brief van den Regent in de hand, en bragt mij, met zaâm- 
gevouwen handen en diepe buigingen, herhaaldelijk zijne eerbe- 
tuigingen (Sèmbah) toe, terwijl hij intusschen duizendmaal om 
verschooning bad voor de weinige dienstvaardigheid den vorigen 
dag aan mij betoond! — Hij zeide mij, «dat ik nu vrijelijk, 
over alles wat hij bezat, mogt beschikken; niet 10, maar 100 


1054 


koeli’s kon ik krijgen; overal, waarheen ik mij ook begaf, zouden 
zij mij volgen; hij zelf zou mij begeleiden en voor dit alles, 
behoefde ik geen enkelen cent te betalen, tenzij ik zulks 
volstrekt zou verlangen,» enz. 

Hetgeen zoo even is vermeld, heb ik bijna altijd door het 
gedrag der Javanen bevestigd gezien. Ik zou wel eens willen 
weten, hoeveel koffijboonen diegenen hopen te ontvangen, die, 
als voorstanders der zoogenaatnde vrije cultuur op Java, ver- 
langen, dat het aan de inboorlingen worde overgelaten, om tegen 
betaling van goed geld, zoo veel of zoo weinig koffijboomen te 
planten, als zij, — zonder daartoe gedwongen te worden, uit 
eigene beweging, namelijk, — zullen willen doen. Ik voor mij 
ik houd mij overtuigd, dat de Javaan wit eigene beweging niet 
meer zal planten dan voor zijne eigene behoefte zal worden 
vereischt, en dat hij, zoodra de regeling van den arbeid aan 
zijne vrije keuze wordt overgelaten, jaarlijks geen dozijn kofftj- 
boonen aan de Europesche markt zal brengen. 

Wil men, dat de Javaan vrijwillig plante, dat hij tegen bil- 
lijke vergoeding eene groote hoeveelheid producten aflevere, 
zoo zorge men eerst, dat het aantal zijner behoeften vermeerdere, 
maar bovenal dat hij de genoegens eener Europesche. levens- 
wijze en artikelen van weelde leere kennen. Al de behoeften, 
welke hij thans heeft, kan hij m zijn eigen land bevredigen; om 
dezelven te voldoen, behoeft hij zich geen 5 palen van het 
dorp, waar hij gevestigd is, te verwijderen! 

Het karakter der Javanen schijnt in den loop van twee 
eeuwen geene bijzondere verandering te hebben ondergaan. 
Het oordeel toch, dat in 1656 door een Nederlander over den 
inborst der Javanen werd geveld, is van dien aard, dat het 
als eene naauwkeurige schildering van den Javaan: van onzen 
tijd mag beschouwd worden; moge het voorbeeld en de invloed 
der Europeërs eenige wijziging hebben te weeg gebragt in som- 
mige karaktertrekken of eigenschappen des Javaans, op zijn 
karakter in het algemeen is het nog heden van toepassing. 
Het zij mij vergund alhier eene merkwaardige plaats aan te 
halen uit een werk, waarvan waarschijnlijk slechts een gering 


1055 


aantal exemplaren bestaat; het bevat eene reisbeschrijving van 
de hand eens ongenoemde, die, op last der toenmalige Oost- 
Indische Compagnie, herhaalde malen naarhet hof des Keizers 
werd gezonden. *) 

«Om de nature der Javanen kortelijck uyt te beelden, heeft 
men maer te seggen dat de gebreecken ende ondeughden in 
haer soo volkomen zijn datmen weynigh deughden daertegen 
weet te vinden, sy zijn ongelooffelijck geveynst om hun quaet 
met schijn van goet te bedecken, seer wispelturigh, ende traegh 
in haer voornemen: seer trots, hoovaerdigh, en ambitieus. 
Twee Heeren malkanderen op straet gemoetende sullen hun 
gesicht smadelijck d’een van d’'ander wenden, een yder sich 
inbeeldende de grootste te wesen: onmatigh brandende van 
gierigheyt, ende daerom seer diefachtigh: seer luy tot den 
arbeyt nochtans uyt vreese seer willigh als haer 't selve 
door dwangh opgeleyt wert van den meerderen daer onder 
sy bescheyden zijn: onmatigh luxurieus, het Turckse gebreck 
haer nochtans geheel niet aenhangende, daermen selfs onder 
haer niet van weet. By haer ambitie zijnse seer moordadigh „ 
ende ontrouw, wenschende na malkanderens doot, den Vader 
den Soon, ende den eenen Broeder den anderen, ende de Soon 
den Vader gaerne doodende, soose den Koningh maer behagen 
konnen, ofte in staet verhoogen. In ’t dooden van malkanderen 
zijnse wreet ende onbarmhertigh, de lancksame ende pijnlijcke 
doodt met vermaeck aensiende: aen de stervende selfs siet men 
geen veranderinge: men hoortse niet kicken, noch sietse niet 
eenen traen laten; selfs seer selden onder Vrouwen en Kinderen 
die omgebracht werden. Ick hebbe dit diversche malen voor 
mijn oogen gesien: onder andere verscheyde gesien men 
die niet een woort spraken, noch haer wesen veranderden. In 
den Oorlogh zijnse vertsaeght, ten zy datse benaut zijn, ofte 


1) Javaense reyse, Gedaen van Batavia Over Samarangh Na de Konincklijcke 
Hoofd-plaets Mataram, Door de Heere N. N. in den Jare 1656. Waar inne den wegh 
uyt Samarangh na Mataram, mitsgaders de Zeden, Gewoonten, en Regeringe van 
den Sousouhounan, Groot-machtighste Koninck van ’t Eyland Java, nauwkeurigh 
worden beschreven. Tot Dordrecht, 1666. 


1056 


de doot meenen niet ontgaen te konnen. Uyt alle welcke qua- 
hiteyten haer nature wel te presumeren is. Haer deughden zijn 
weynigh, dewijlse alle geveynst zijn: 'tprincipaelste is haer 
vriendelijchheyt ende beleeftheyt, daer mede sy de Euro- 
peaenen selfs overtreffen. Men heeft onder haer geen schelt- 
woorden kleyn noch groot; ’t geene ick oyt gehoort hebbe, 
was onder kinderen seggende d’eene tegen d’andere : O doubila, 
ofte ghy ongeluckige. Van ernstige saken onder malkanderen 
sprekende houden sy hun seer deftigh, gebruyckende weynigh 
woorden. In vrolijckheyt zijnse uytgelaten, wie meer oorsaeck 
tot lacchen kan geven wert meest gepresen: sy zijn groote 
beminders van Paerden, sullende selver liever gebreck lijden 
dan hun Paert *t sijne te onthouden: seer liberael nedrigh en 
beleeft, als den een den anderen tracteert: haer discoursen 
veeltijdts aenleggende om den Koningh op ’t hooghst in sijn 
absentie te prijsen; beminnen haer Koningh uytwendigh soo 
vierigh, datse hem als een Godt respecteren: stellen sulcken 
vasten fondament op haer Machometaense Godtsdienst, datse 
haer saligheyt onfeylbaer gelooven, ende alle andere vervloe- 
cken, ja als onsalige menschen bespotten. In noot zijnde over- 
treffen sy alle natien, door desperaet vechten schuymbeckende 
van boosheyt als dulle honden: buyten dese ongestuymige 
alteratie zijnse altoos haer selven soo gelijck, dat men 
noyt sien kan ofse goet of quaet zijn, droevigh of blijde. 
In neutrale saken, over eenige delicten disputerende, tracht 
elek met al sijn verstant de rechtvaerdigheyt voor te staen, 
diese anders weynigh achten als ’er maer voordeel by sien: 
soo dat hun deughden de grootste boosheyt meer bedecken 
dan verbeteren, malkanderen in nature soo gelijck zijnde, 
datmen soude seggen dat alle Javanen in een Huys opge- 
voet en van een Vader geteelt waren. Den besten die ick 
oyt gefrequenteert heb is den Tommagon Paty, daer ick veel 
ongeveynstheyt ende tegen hare nature eenige trouwe in bevon- 
den hebbe, die onder de nijdige Grooten daerom den Hollander 
(als een genoeghsaem schelt-woordt) genaemt wert.» — (Zie 
bladz. 29 en 50, t. a. pl.) 


1057 


Laat ons nu echter, na deze kleme uitweiding, tot ons 
ouderwerp terug keeren en wel naar den grooten weg van 
Sitoebondo, alwaar ik in het gloeijende zand, door hitte 
gekweld, nog immer op uitkomst stond te wachten. 

Ik had twee thermometers bij mij; deze stegen, 4!/» voet 
boven den bodem (onder het dunne stroodak), niet hooger 
dan 55,5° Réaum. (—= 112° Fahr.); op den bodem echter, 
welke door de zon werd beschenen, stonden zij, — ik had ze 
zoo diep in het zand gestoken als de hoogte van den bol 
bedroeg, — stonden zij, zeg ik ten 12 ure: 70 à 75° Réaum.; 
ter zijde van den weg, waar de bodem niet geheel. en al van 
plantengroei is beroofd, had deze aan zijne oppervlakte: 
65, — 60, — tot 55° Réaum.; op de plaatsen, waar de ther- 
mometer 55,0° Réaum. teekende, konden mijne barre voets 
loopende bedienden het tamelijk goed uithouden, zonder dat 
zij behoefden rond te dribbelen. (Welke sterke, in eene verticale 
rigting opstijgende luchtstroomen moeten hier ontwikkeld wor- 
den! In eene horizontale rigting daarentegen liet zich geen spoor 
van beweging in den dampkring waarnemen.) 

Eindelijk, het was nu Î ure, kwamen mijne bedienden met 
twee kleine pikolpaarden aan; ik besteeg het eene en stapte 
toen, vergezeld van een der bedienden, langzaam den weg op 
naar Pradjakan. Mijn rosinant was zoo hoog, dat de toppen 
mijner schoenen ongeveer 11/} duim van den grond waren. 
Het dier was niet kwaad van aard; spoorde ik het op de zachtste 
wijze aan, door het een ligten slag te geven , dan schopte het beest 
telkenmale achteruit en bleef het stil staan; ik had derhalve 
ruimschoots gelegenheid het tal van goede eigenschappen van 
dit edele strijdros te leeren kennen; eene derzelven, welke 
het in eene hooge mate kenmerkte, maakte het bijzond 
geschikt om de osteologie op te bestuderen, zonder genood- 
zaakt te zijn het eerst de huid te moeten aftre: 

Op nieuw was ik bezig om tot tijdverdrijf zijne ribben te 
tellen, toen wij (mij schildknaap en ik) voor den pasang- 
grahan te Pradjakan aankwamen. Hier zaten die voorkomende 
heeren, de heer. ….. ‚ als het hoofd der plaatselijke overheid, 


+ 


1058 


aan het hooger emd der tafel, naast hem de heer .… … ‚ benevens 
nog 5 of 4 anderen, wier kleeding, uit sarong en kabaai be- 
staande, uitmuntend aan hunne kreolengezigten paste. Met inner- 
lijk welbehagen hielden zij zich bezig met het dessert te gebrui- 
ken, terwijl zij verder, hetgeen trouwens van hen verwacht mogt 
worden, alle kamers, alle hoeken en gaten van den pasanggra- 
han in bezit hadden genomen, zoodat mij geene andere keuze 
was overgelaten dan te trachten bij dezen of genen Javaan in 
het dorp onder dak te komen. 

Ik behoef den lezer wel niet te verzekeren, dat ik mij hoogst 
gaarne uit zulk wellevend gezelschap verwijderde. Het «Odi 
profanum,‚» enz. schoot mij te binnen,» die met pek omgaat, 
wordt er meê besmet.» 

Ik vond een nachtverblijf bij een armen opzigter der culturen 
van de 5% klasse; hij was een jong mensch, die mij door 
zijne ongedwongene vriendelijkheid schadeloos stelde voor de aan 
mij gepleegde gewelddadigheid en de grove bejegening, welke 
ik had ondervonden. 

Daar mijn achtergelaten rijtuig met buffels moest voortge- 
trokken worden, kon ik Pradjakan niet vóór den volgenden 
dag verlaten. Ten gevolge van de gloeijende hitte, waaraan 
ik gedurende een ganschen dag was blootgesteld geweest, 
kwam ik ziek te Bondowoso aan. 

Moge dit verhaal andere reizigers tot waarschuwing dienen: 
om zich nooit naar eene plaats te begeven, zonder dat er 
vooraf eene aanschrijving van regeringswege zij heengezonden 
en nimmer langs binnenwegen te reizen, zonder een behoor- 
lijk geleide van inlandsche hoofden. Verkieslijker toch is het, 
in plaats van op de bescheidenheid der inlandsche hoofden, 
op het bevel te rekenen, dat hun is toegezonden geworden. 

Gedurende vier dagen lag ik ziek in den passanggrahan 
van Bondowoso, dewijl de ongemakken, ondervonden op mijn 
togt van den 20ste", een aanval van buikloop hadden veroor- 
zaakt. In plaats van den Ajang te beklimmen, gelijk ik voor- 
genomen had, was ik er na aan toe, de reis naar het «onbe- 
kende land» te moeten ondernemen, «van welks kusten geen 


1059 


reiziger wederkeert.» Zonder geneesmiddelen te gebruiken, nam 
mijne ongesteldheid weldra af‚en herstelde ik weder geheel 
en al; met den terugkeer mijner gezondheid herkreeg de geest 
zijne veerkracht, de hoop begon weder levendig te worden, 
nieuwe reislust ontwaakte en het plan om den Ajang te be- 
stijgen kwam tot rijpheid. (Geve de hemel, dat ik immer 
weder een Inspecteur der kaneel-cultuur ontmoete!) 


ZEVENTIENDE SCHETS. 


VULKAAN 41: AJANG. + 
(MET DEN KRATER ARGOPOERO () EN EEMGE (&).) 
H. van den Argopoero 9,207. 
«— — Ein überirdisches Verguügen —» 


«In Nacht und Thau auf den Gebirgen liegen! » 
(Görns.) 


Djémbér, den Zim November. 
(Naar aanteekeningen gemaakt te Pakis pamor, den 30sten October; in het 
Maki-dal, den 31lsten October; op den top van den Argopoero, den 1sten 
November en op den Tjêmoro kêndêng, den 2den November.) 

De bergmassa, welke met den algemeenen naam van goe- 
noeng Ajang wordt bestempeld en oostwaarts, doch in de 
nabijheid van den vulkaan Lamongan oprijst, doet zich, op een 
grooten afstand uit het westen en het oosten, uit het noord- 
westen en zuidoosten gezien, niet aan het oog voor als een kegel- 
_ berg; zij heeft den vorm eener tamelijk lange bergketen, welke 
bijna dwars gerigt is ten opzigte van de lengte-as van het 
eiland en die van het zuidwesten naar, het noordoosten loopt. 
De gedaante, waaronder de berg zich van de oost ten zuid- 
zijde en van de oost-zuidoostzijde voordoet aan het oog des 
beschouwers, geplaatst op de kawah Idjèn, hebben wij afgetee- 
kend in het profiel Ringgit Figuur 3; Ajang Figuur d 
stelt den berg voor van de west ten noordzijde, zoo als hij 
wordt gezien van den goenoeng Boedolêmboe van het Tèng- 

; de hoogste bergtop a op deze figuur is de « goe- 
noeng Árgopoero;» c de halfkringvormige insnijding, welke in 
Ringgit Figuur 5 en Ajang Figuur 4 wordt waargenomen; 
de zuid- en zuidoostzijde des bergs wordt afgeteekend in Ajang 


en 1061 


Figuur 2, gezien van het poststation Djoeboeng, 6 palen west 
zuidwes ts van Djèmbèr gelegen; de zuidoostzijde wordt 
voorgesteld in Ajang Figuur 3, gezien van Djêmbèr en de 
oost-zuidoostzijde, gezien van den top des Rawon, in Ajang 
Figuur 4. 

Ziet men deze bergmassa van de zuidwest- en van de noord- 
oostzijde, dan doet zij zich veel smaller aan het oog voor, dan 
van die zijden, waarvan de afteekening in de zoo even genoemde 
profielen is gegeven; in dit geval, namelijk, wordt zij gezien 
in de rigting harer lengte-as en verkrijgt hare omtrek van deze 
zijde meer de gedaante van eenen onregelmatigen kegelberg. 
Reeds uit Ajang Figuur 2, 3 en 4 laat zich duidelijk opmaken, 
dat deze bergmassa ten minste uit twee achter elkander lig- 
gende ketenen bestaat, welke evenwijdig ten opzigte van 
elkander voortloopen; de westelijke bergketen, die het digtst 
bij den Lamongan is gelegen, rijst het hoogst van deze beiden; 
het hoogste, middenste gedeelte a in Figuur 2 en b. c. in 
Figuur 5 heet: goenoeng Argopoero. In het verlengde gedeelte 
van deze Argopoero-keten, dat zich noordwaarts uitstrekt, 
wordt de zonderlinge halfkringvormige insnijding gevonden, 
welke in Figuur 1 van de westelijke, en in Ajang Figuur 4 
en Ringgit Figuur 5 van de oostelijke zijde wordt afgebeeld. 

Het zuidwestelijke uiteinde der oostelijke bergketen, welke 
eene geringere hoogte bereikt, wordt: goenoeng Tjêmoro kên- 
dêng geheeten, terwijl zijn noordoostelijk uiteinde: goenoeng 
Ringging heet: Op het beneden gedeelte der noordoostelijke hel- 
ling van dezen Ringging rijst de dubbeltoppige goenoeng Saïng, 
welke uit den pasanggrahan Bondowoso bijna regtstreeks in 
het westen wordt gezien, en waarvan het profiel is afgebeeld 
mn Ajang Figuur 6. 

De westelijke voet van dit gebergte vereenigt zich met den 
oostelijken voet van den Lamóngan en vormt op die wijze een 
lagen, vlakken tusschenzadel, ter hoogte van ongeveer 800 voet; 
hierover is een weg aangelegd, die van Toenggoel koeripan, 
gelegen aan den zuidelijken voet van den Ajang, naar Kraksan 
voert, welke laatstgenoemde plaats aan den noordoostelijken 


1062 


voet van den Lamongan ligt, ten gevolge waarvan de weg 
eene noordwestelijke rigting heeft. De zuidwestelijke en zuide- 
lijke voet van dit gebergte is omringd door eene wijduitge- 
strekte vlakte, die met eene zachte glooijing naar het zuiden 
afdaalt; zonder ergens te worden afgebroken, strekt zij zich uit 
van Lêmadjang tot aan Djèmbèêr en bestaat zij grootendeels 
uit eene onbewoonde wildernis; zijn oostelijke voet daaren- 
tegen, die allengskens overgaat in den westelijken voet des 
Rawon, vormt een vlak-bolronden tusschenzadel, welke de 
ruimte beslaat tusschen beide bergen gelegen; deze tusschen- 
zadel maakt het hoogste zuidelijke gedeelte uit der vlakte 
van Bondowoso, hoewel hij slechts 900 voet boven de opper- 
vlakte der zee ligt. Wij zien hieruit, dat het Ajang-gebergte, 
niettegenstaande hetzelve van het zuidwesten naar het noord- 
oosten in den vorm eener bergketen is verlengd, echter aan 
alle zijden door vlakten of lage, vlakke tusschenruggen wordt 
omringd; wij zien, dat het een gebergte vormt, hetwelk ge- 
heel en al geïsoleerd oprijst en‚ hoe groot zijn omvang, hoe 
onregelmatig zijn breede schedel moge zijn, door de gelijk- 
matige glooijng waarmede zijne buitenwaarts gekeerde hellin- 
gen naar alle zijden afdalen, echter den vorm van een Kegel- 
berg bezit. Het is vooral in Ajang Figuur 2 en 3, dat zich 
zulks ten duidelijkste laat bespeuren; wij zien in de genoemde 
profielen, hoe de schedel van dezen berg, tusschen de punten 
ben ce in Figuur 2 en tusschen a en d in Figuur 5, zich 
mijlen ver uitstrekt in den vorm van eene verbrijzelde keten, 
doch, te rekenen van de beide hoekpunten, als een kegelberg 
met eene regelmatige en gelijkvormige glooijing naar de bui- 
tenzijde afdaalt. 

De westelijke keten van den Ajang, welke tevens de hoogste 
en de langste is, namelijk, de Argopoero-keten, neemt ver- 
der op eene meer noordelijke rigting aan, en eindigt in de 
nabijheid van Besoeki. Eenige palen bewesten deze plaats, 
namelijk, loopen de lava-ribben van het gebergte tot aan het 
strand voort; deze rotskaap wordt door de Javanen goenoeng 
Temboro geheeten; de langdurige werking van het geklots der 


1063 


branding heeft haar beneden gedeelte in vroegere tijden als het ware 
ondermijnd, terwijl het tegenwoordig slechts door smalle strooken 
lands, met Rhizophora-geboomte begroeid, van de zee geschei- 
den is; op andere plaatsen strekken zich de lava-massa’s nog tegen. 
woordig tot in de zee uit, en worden zij door de baren bespoeld. 

De oostelijke keten, namelijk, de Tjêmoro kêndêng en de 
Ringging, is noordoostwaarts gerigt; aan deze zijde daalt het 
gebergte in den tusschenrug, welken wij reeds vroeger leer- 
den kennen, die, namelijk, den Ajang met den zuidwestelijken 
voet van den goenoeng Ranoe en Ringgit vereenigt en de 
vlakte van Bondowoso van die van Besoeki scheidt. Besoeki 
ligt derhalve ingesloten tusschen twee bergarmen, welke zich 
tot aan de zee uitstrekken, namelijk, aan de eene zijde lig- 
gen de lava-ribben van de Argopoero-keten en aan de andere 
zijde de verbindingsrug van de Ringging-keten en den goe- 
noeng Ranoe, benevens den Ringgit; ten gevolge hiervan ont- 
staat eene smalle, halve maanvormige strandvlakte, welke 
behalve door den grooten weg, die in de rigting van het oosten 
naar het westen langs de kust voortloopt, met gééne andere 
plaatsen door wegen verbonden is, dan door middel van een 
rijpad, — dat over den tusschenrug van den EEE voert; 
met de vlakte van Bondowoso. 

De goenoeng Ajang, welke van zijn schedel tot aan zijnen 
voet door sombere wouden wordt bedekt, die van rondsom 
mijlen, ja, dagreizen ver door vlakten is omringd, waarover 
zich een onafgebroken schaduwdak van woudgeboomte uit- 
strekt, ligt daar vóór ons geheel onbekend, door niemand be- 
zocht.1) Is het ééne bergketen, of bestaat hij uit verscheidene 
ketenen? Uit welke steensoorten is hij gevormd? Is het een 
vulkaan? Welke terreinvormen worden tusschen die toppen 
en ketens gevonden, die zich mijlen ver uitstrekken; worden 
er kloven, een krater, of plateaux gevonden? Welke planten 
tooijen zijne hoogdalen? Worden er sporen aangetroffen van 


1) Zelfs geen inlander, tot het tegenwoordige geslacht behoorende, had denzelven 
ooit beklommen. KEE 


1064 


voormalige bewoners dezer streken? Hoe hoog rijzen die 
nokken opwaarts? enz. enz. Deze en meer dergelijke vragen 
zou ik mij zoo gaarne reeds hebben kunnen beantwoorden. 

Ik vatte derhalve het plan op den bergtop te beklimmen, en 
begaf mij tot dat einde den 27° October van Bondowoso 
naar Djêmbêr; veronderstellende dat ik eindelijk, wij hadden 
nu den 50" October, voldoende krachten had verzameld, besloot 
ik van hier mijnen togt naar den bergtop aan te vangen. Reeds 
vóór mijn vertrek naar Banjoewangi had ik de plaatselijke 
overheid der afdeeling van mijn voornemen kennis gegeven, en 
haar verzocht om mij de vereischte hulp daartoe te verleenen, 
door mij inlanders ten geleide te verschaffen. Niet slechts zag 
ik mijn verzoek ingewilligd, maar meer nog verkreeg ik dan 
hetgeen waartoe ik aanzoek had gedaan; de heer Charles 
Bosch, namelijk, wenschte zelf deel te nemen aan onzen togt. 
Ten gevolge eener ongesteldheid, na mijne terugkomst van 
Banjoewangi, zag ik mij echter genoodzaakt de reis op te 
geven en nog eenige dagen rust te nemen. Íntusschen waren 
reeds de noodige aanstalten gemaakt, inlanders vooruitgezonden, 
ten einde een pad te banen, hetgeen mijn reisgenoot van den 
Rawon, die buitendien te ongeduldig was om langer te wach- 
ten, noopte vóór mij te vertrekken. Begeleid door den Rongo 
van Bondowoso was hij in den vroegen morgen van den 25 
October van Djèmbêr afgereisd en had het distriktshoofd, den 
Demang van laatstgemelde plaats, uit het gebergte teruggezon- 
den, hem tevens te kennen gevende, dat hij zelf langs de 
overzijde des bergs zou afklimmen. Zes dagen waren reeds 
verloopen en nog hadden wij geen berigt van hem ontvangen: 
hierbij kwam nog, dat, naar het verhaal van den Demang, 
reeds op den 25", toen hij (de Demang) ten 14 ure aan den 
voet van den Argopoero afscheid nam van den heer Bosch, 
deze geene levensmiddelen meer bezat. 

Niet langer wilde ik derhalve verwijlen; in den vroegen 
morgen van den 50" ving ik de reis aan, deels om mijn 
reeds vroeger beraamd plan ten uitvoer te brengen, en 
deels met het doel om den heer Bosch met levensmiddelen 


1065 


te gemoet te snellen. De broeder van den Rongo, die den 
vorigen avond uit Bondowoso bij mij was aangekomen, verge- 
zelde mij op mijnen togt. 

Wij zetteden ons in het rijtuig en kwamen binnen drie 
kwartier uurs, namelijk, ten 8 ure aan het eerste poststation 
Djoeboeng; vijf minuten later reden wij door de desa Rambi, 
welke zuidwest- of eigenlijk west-zuidwestwaarts van Djêmbèêr 
ligt, en tot aan welke plaats de vlakte allengskens daalt. Hier 
wachtten wij de aankomst af der achtergeblevene koeli’s, stegen 
ten 9 ure te paard, ten einde het linker- of zuidwestelijke 
uiteinde van het gebergte te bereiken; onze weg voerde ons 
in eene noord-noordwestelijke rigting door de met woud be- 
dekte vlakte, waarin wij hier en daar kleine gehuchten aan- 
troffen, welke eerst sedert korten tijd de plaats innamen van 
het gevelde woudgeboomte en nog van rondsom door hetzelve 
werden omringd. 

Ajang Figuur 2 stelt het profiel van den berg voor, gelijk 
hij wordt gezien van het zoo even genoemde poststation 

joeboeng. 

Wij kwamen over twee kleine beken, welke zich een bed 
hadden gegraven tusschen vulkanische rolsteenen en in bogtigen 
loop zuidwaarts door de woudvlakte afstroomden. Ten 10 ure 
bereikten wij desa Kèêmoening kidoel en ten half elf het laatste 
dorp (desa) Kêmoening lor, en nu ontwaarden wij op onzen 
verderen weg nergens eenig spoor meer van bebouwing. Wij 
vervolgden onzen togt voortdurend in eene noordelijke of noord- 
noordwestelijke rigting, waadden twee herhaalde malen door 
eene en dezelfde beek, namelijk, op verschillende plaatsen van 
haren bogtigen loop, — dit was de derde, welke wij op onzen 

weg ontmoetten, — en bereikten ten 11 ure den voet des 
bergs, alwaar de bodem zich reeds steiler begint te verheffen. 
Aanvankelijk zetteden wij onzen togt te paard voort over dit 
gedeelte des bergs, dat met eene bamboeswildernis, verder 
op met hooggroeijend woudgeboomte was bedekt, en wer- 
den, omstreeks ten half één ure, door een vreesselijk onweder 
overvallen; de regens, welke in stroomen nederplasten, had- 


1066 


den den donkerbruinen, humusrijken woudbodem zoodanig door- 
weekt, dat hij als in een modderpoel werd herschapen. Thans 
konden wij niet langer in den zadel blijven; te voet zelteden 
wij dus onzen togt voort en zonken daarbij menigwerf tot aan 
de enkels, ja, somtijds tot aan de knieën in de doorweekte 
aarde, terwijl het regenwater, met den woudbodem tot mod- 
der vermengd, ons in stroomen te gemoet kwam. Op die wijze 
onzen weg vervolgende, bereikten wij ten 12%, ure eene 
plaats in het woud, alwaar voor korten tijd eenige hutten 
waren gebouwd; zij werd door de Javanen: pondok Ampel 
geheeten. Nadat wij alhier tot half twee ure hadden halt 
gehouden, zetteden wij onzen togt, onder aanhoudenden, 
hoewel minder sterken regen, bergopwaarts voort; het pad, 
dat wij tegen de allengs steiler wordende helling volgden, 
bragt ons op eene smalle toeloopende bergrib. Ten 5!/2 ure 
kwamen wij aan een kleinen voorsprong dezer rib, waarop eene 
beter gebouwde hut stond dan die, welke wij lager aan de 
helling hadden gevonden; eerst voor weinige dagen was zij 
alhier opgeslagen, en had den naam van pondok Pakis pamor 
gekregen. De koeli’s verklaarden, dat vermoeijenis hen verhin- 
derde den togt verder voort te zetten, tengevolge waarvan 
wij genoodzaakt waren alhier te overnachten. 

Toen tegen den avond de dampkring helderder werd, ont- 
waarden wij, dat wij ons op eene smalle rib bevonden, welke 
den zuidoostelijken rand vormde eener diepe en wijde berg- 
kloof. Deze kloof, die even als alle aangrenzende hoogten met 
een onafgebroken woud was gevuld, liep in desriging van 
het noord-noordoosten naar het zuid-zuidwesten tusschen twee 
bergketenen benedenwaarts; de keten, aan de overzijde — de 
noordwestzijde — gelegen, rees hooger dan de zuidoostelijke 
keten, op welker helling wij ons bevonden. Ook de bergketen, 
aan gene zijde der kloof gelegen, scheen van het noord-noord- 
oosten naar het zuid-zuidwesten te loopen. De naar de binnen- 
zijde gekeerde wand rees, ter hoogte van ongeveer 700 voet, 
zeer steil uit den bodem der kloof opwaarts; hoewel deze 
bodem, over het algemeen genomen, eene vlakke gedaante 


1067 


had, werd hij nog door eene menigte kleinere kloven door- 
sneden en bedroeg zijne breedte ongeveer 2,000 voet. De 
bergketen, aan de overzijde der kloof gelegen, is blijkbaar 
die, welke wordt waargenomen van het poststation Djoeboeng, 
zie Ajang Figuur 2, 5. en van Djèmbêr, zie Figuur 5, a., aan 
gene zijde der keten, waarop wij ons bevinden; noordwestwaarts 
van de plaats, waar wij ons nachtverblijf hadden opgeslagen, 
loopt zij uit in een tamelijk scherpen hoek, (zie Ajang Figuur 
5, no 1.) welke door de Javanen: goenoeng Pingkang wordt 
genoemd. Van punt Î (Figuur 5) loopt deze keten met een 
tamelijk regten zoom — de lezer ziet de afbeelding daarvan in 
Ajang Figuur Î aan de regterzijde, en in Ajang Figuur 4 en 
in Ringgit Figuur 5 aan de linkerzijde — in eene noordoostelijke 
of noord-noordoostelijke rigting voort tot aan den hoogsten top, 
namelijk, tot aan het punt 2 en 5 in het noorden 10° ten 
westen tot aan het noorden 5° ten oosten, welke eene bijna 
kegelvormige gedaante heeft; een andere top, die kleiner is en 
op grooteren afstand ligt dan de vorige, namelijk, punt 4 in 
het noorden 21° ten westen, verheft zich mede boven haren 
zoom. De aan deze zijde gelegene rib, waarop wij ons bevon- 
den, was, zulks bleek ten duidelijkste, het uiteinde der zuid- 
oostelijke Ajang-keten, welks hoogste gedeelte goenoeng Tjè- 
moro kêndêng wordt geheeten. 

Vroeg in den morgen van den 51 October verlieten wij ons 
bivouak, en zetteden wij onzen togt verder bergopwaarts voort 
over de rib, welke zich met eene zachte en gelijkmatige 
glooijing verhief. Vóór korte oogenblikken ontvingen wij alhier 
de tijding uit Djêmbêr, dat de heer Bosch, dien wij reeds 
verloren achtten, eindelijk, hoewel ziek en half verhongerd, 
aan den noordelijken voet des bergs was aangekomen. Lang- 
zamerhand vertoonde zich een grooter aantal eiken, waar tus- 
schen vele schoone varens en talrijke boomachtige Araliaceën 
werden aangetroffen. De groote kloof hielden wij voortdurend 
aan onze linkerhand, terwijl ons pad, dat over den smallen 
rand der bergrib voerde, op sommige gedeelten en over eene 
aanmerkelijke uitgestrektheid in eene regte en horizontale rig- 

68 


1068 


ting voortliep. De oppervlakte des bodems was allerwege 
bedekt met eene dikke laag vruchtbare, donker gekleurde 
aarde, nergens was eenig spoor van rotsen zigtbaar en de 
weligste woud- en struikvegetatie, vooral het digt inéénge- 
groeid weefsel van Gleicheniën en varens, maakten menigwerf 
elken vooruitgang allermoeijelijkst; ook hier hadden wij een 
aanval te verduren van dergelijke groote wespen (tawon, zie 
bl. 656), welke mij op den Kêloet zulk een pikanten wel- 
komsgroet hadden gebragt. Thans echter ontkwamen wij aan 
hunne woede, door ons, op raad van een bejaarde inboorling, 
snel op den grond te werpen en gedurende eenigen tijd stul 
te blijven liggen. 

Eindelijk troffen wij enkele Tjèmoro’s aan tusschen de eiken, 
wier aantal allengskens meer en meer toenam, naar gelang de 
helling steiler werd, ja, toen wij ten 8 ure, na een marsch van 
twee uren, op den top van den Tjêmoro kêndéng aankwamen, 
bestond het gansche woud enkel uit deze boomsoort. 

De plantaardige bekleeding van dit gedeelte des bergrugs 
bestond uit welig groeijend gras en verstrooid staande, oude 
Casuarina’s; zij waren hoog, maar niet slank gegroeid, dewijl 
sommigen eene dikte van 5 voet hadden. De schedel van den 
hoogsten top heeft slechts eene lengte van 500, bij eene breedte 
van BO voet; zonder ergens door eene duidelijke grens van de 
hellingen gescheiden te zijn, gaat hij in tegendeel aan alle zijden 
onmerkbaar in dezelven over; zoo verre hij eene gelijke hoogte 
behoudt, strekt hij zich uit in de rigting van zuid 10° ten westen 
naar noord 40° ten oosten; aanvankelijk daalt de zoom naar het 
noorden met eene geringe glooijing benedenwaarts, doch stort 
zich eindelijk met een steilen wand in eene diepe kloof; aan 
den voet van dezen wand wordt hij weder zigtbaar, neemt hij de 
gedaante van een dwarsjuk aan en loopt op die wijze, door de 
tusschenkloof, naar den Pingkang heen. 

De hoogte van den bergschedel, boven de oppervlakte der zee, 
bedraagt 6,816 voet. Boven op denzelven vonden wij eene ruime 
hut, van boomtakken gebouwd en met gras bedekt; terstond na 
onze aankomst namen de koeli’s bezit van dezelve, ten einde 


1069 


aldaar ons ontbijt m gereedheid te brengen, terwijl ik de noodige 
waarnemingen deed en de omliggende gedeelten des bergtops 
onderzocht. Veel last hadden wij gedurende ons verblijf in deze 
hut van eene zekere soort van kleine kevers, die eene helderbruine 
kleur hadden en al het voorkomen bezaten van Melolontha’s, 
doch slechts half zoo groot waren als Europesche meikevers; zij 
kropen uit kleine gaten in de aarde, en vervulden de lucht met 
hunne gonzende zwermen. !) 

Het drinkwater, dat de Javanen uit de bron eener beek, eenige 
honderd voet lager aan de helling des bergs, hadden geschept, 
had een bruinachtigen tint gelijk slappe koffij; eene gelijke 
kleur had het water aan de helling van den Rawon, zoo mede 
te Ongop; dit is algemeen het geval in bergachtige streken, 
alwaar het water door een welig groeijend plantaardig bekleedsel 
en door weefsels van wortelen heensijpelt. In Tobah, in de Batta- 
landen, — hetzij mij vergund hiervan met een enkel woord te 
gewagen, — zag ik geheele rivieren, welke eene donkerbruine 
kleur hadden. 2) De meer verwijderde gebergten aan onze oost- 
zijde gelegen, die wij reeds vroeger hebben leeren kennen, 
deden zich van hier aan het oog voor, gelijk wordt afgebeeld 
in Mawon Figuur 4. Die, welke in onze nabijheid lagen, 
waren allen met sombere wouden bedekt. | 

Eene zeer diepe, wijde kloof scheidde ons van eene berg- 
keten, welke regt tegenover ons lag en die wij reeds vroeger 
van Pakis pamor hadden waargenomen. Had de Tjèmoro kêndêng 
aan zijne buitenwaarts gekeerde zijde eene-gewone glooijende 
helling, naar het zuidwesten én westen daarentegen daalde hij 
steil, ten deele zelf met een loodregten wand in de kloof neder, 
welker aanvankelijk breede bodem hooger op, in haar boven- 
gedeelte, allengskens smaller werd en hier reeds scherp toeliep. 
Even steil rees ook de keten opwaarts, welke de overzijde der 
kloof begrensde; haar zuidelijk uiteinde wordt van hier in het 
zuiden S4° ten westen gepeild (punt Î op de situatie-teekening 


1) Toen ik drie dagen later terug keerde, waren zij allen verdwenen. 
2) Zie bladz. 256, deel I van het werk: „Die Battaländer auf Sumatra.” Berlin 1847. 


1070 


Ajang Figuur 7); met een gelijken kam, welke slechts eene 
geringe bogt heeft, loopt zij van dit punt naar het noorden 
heen en vereenigt zij zich met een der hoogste bergruggen, die 
de gedaante van een kegelberg heeft; zijn linkerhoek (punt 2) 
wordt gepeild in het noorden 26° ten westen, de regterhoek 
(punt 5) namelijk, «goenoeng Pingkang,» in het noorden 16° ten 
westen, terwijl een vierde hoek, welke echter tot eene gerin- 
gere hoogte oprijst dan de beide vorigen (punt 4), regtstreeks 
in het noorden wordt gepeild. Aan den binnenwaarts gekeerden 
wand van deze hoogste bergtoppen n° 2, 5 en 4 ontwaart men, op 
verschillende plaatsen, eene structuur van evenwijdig op elkander 
liggende rotslagen. Reeds bij den rotstop no 2 begint de berg- 
keten zich eenigzins naar het oosten te wenden, loopt zij van n° 5 
tot n° 4 naar het noordoosten en vervolgens, gedurig eene meer 
kringvormige rigting aannemende, naar het oosten en eindelijk 
naar het oost-zuidoosten, tot waar zij in haren laatsten hoektop 
(punt 5): goenoeng Ringging door de Javanen geheeten, een 
einde neemt, welke top van hier in het oost-noordoosten wordt 
gepeild. Deze bergketen, welke wij de Pingkang-keten zullen 
noemen, wendt zich derhalve van punt Î tot ò in een wijden 
halven kring om den Tjèmoro kêndêng heen; een wijd en diep 
dal, welks zuidelijk gedeelte naar het zuid-zuidoosten en welks 
noordelijke helft naar het oosten benedenwaarts loopt, scheidt 
beide bergkétenen van elkander (zie Ajang Figuur 7); beide 
helften van het dal worden door een smal en laag tusschenjuk 
van elkander gescheiden, hetwelk in eene bijna noordelijke 
rigting van den noord-voet des bergs, waarop wij ons bevinden, 
naar den voet van den Pingkang (punt 5) dwars door het dal 
heenloopt en de waterscheiding der beide beken van de dalkloof 
uitmaakt. 

Reeds ten 12 ure werden wij van tijd tot tijd door wol- 
kennevelen omhuld. Eene doodelijke stilte heerschte alom in 
den dampkring. Geen enkel insekt liet eenig geluid hooren. 
Kort na 1 ure vertrokken- wij van hier en‚ ten einde den 
goenoeng Pingkang te bereiken, volgden wij dat gedeelte van 
den top, hetwelk zieh naar het noorden uitstrekt; hetzelve 


Jdjen 


1071 


loopt aanvankelijk met eene geringe daling voort, is slechts met 
een klein aantal Casuarina’s begroeid en eindigt in een bijna 
loodregten wand, welke verscheidene honderd voet diep afdaalt. 
Deze wand vormde een aantal voorsprongen, bij wijze van 
terrassen, waarvan de rols, niettegenstaande hare steilte, voor 
het grootste gedeelte met vruchtbare aarde was bedekt; de 
Tjêmoro’s, welke hierin hunne wortelen hadden geschoten, 
maakten het mogelijk om, zonder behulp van ladders, langs 
dezen wand af te klimmen, iets hetgeen anders ondoenlijk 
zou geweest zijn. Voorzigtigsafklauterende over paden, waarop 
men bij iedere schrede aan het gevaar was blootgesteld om hals 
en beenen te breken, bereikten wij eindelijk den voet van den 
wand; hier bevonden wij ons nu op een zeer smal bergjuk, 
hetwelk ter linker- en ter regterzijde door diepe afgronden 
werd begrensd en dwars door het wijde tusschendal naar den 
Pingkang liep. Ook dit dwarsjuk scheen allerwege met vrucht- 
bare aarde bedekt te zijn, waaronder alle rotsen verborgen 
waren; niettegenstaande dat bestond het, op de meeste plaatsen, 
uit niets anders dan uit eene uiterst smalle lijst, welke slechts 
„eene breedte van twee, ja, menigwerf van slechts één enkelen 
voet had en waarover wij met de meest mogelijke voorzigtig- 
heid moesten voortloopen of liever heenkruipen, om niet hals 
over kop naar den diep beneden ons liggenden bodem der 
dalkloof te tuimelen, waarheen de smalle kam ter wederzijde 
met zeer steile hellingen afdaalde. Hierbij kwam nog, dat deze 
kam menigwerf hier in kleine toppen opwaarts liep, elders 
weder in kloven afdaalde, waarover wij ons moesten heenwer- 
ken, uithoofde er geene mogelijkheid bestond om ter zijde 
van de helling ergens eenigen steun voor den voet te vinden. 
Slechts in deze tropische gewesten, waar de natuur zulk eene 
verwonderlijke weelderigheid in den plantentooi ontwikkelt, is 
het begrijpelijk, dat ook dit zoo uiterst steile, smalle juk met 
woudgeboomte is bedekt en met een weefsel van twijgen en 
wortelen is overtrokken, waardoor het klauteren over den 
smallen kam gemakkelijker wordt gemaakt. 

De woudboomen alhier waren hoofdzakelijk Casuarina's en 


» 1072 


eiken, waartusschen op vele plaatsen Polyosma ilicifolium Bi. 
werd aangetroffen, terwijl het kreupelhout meerendeels uit 
Rubus- en Strobilanthes-soorten bestond. Hoog opgeschotene en 
verscheidene andere, korte grassoorten, en er dezelven 
viooltjes (Viola pilosa), Plantago-soorten en andere kruiden over- 
dekten den bodem. 

Toen wij onzen togt over het bergjuk ongeveer ter helfte 
hadden afgelegd, zagen wij regts van ons op den bodem van het 
dal eene wijduitgestrekte grasvlakte, welke door geen geboomte 
beschaduwd, zich door hare lichtgroene kleur des te duidelijker 
van de omringende donkere wouden onderscheidde; drie kwar- 
tier uurs besteedden wij met het klauteren over het juk, 
waarvan de smalste en steilste gedeelten tusschen zulke diepe 
afgronden heenliepen, dat elk verwijl met gevaar vergezeld ging, 
alvorens wij op een breeder en meer effen gedeelte aankwamen. 

In de nabijheid van den voet des Pingkang werd het bergjuk 
allengskens vlakker, en ging het aldaar onmerkbaar over in 
den boden van het dal. Wij namen onzen weg links van het 
bergjuk en zetteden dien, in eene meer westelijke rigting dan 
vroeger, door het dal voort, hetwelk met eene zachte glooijing 
benedenwaarts hep; ten 2!/2 ure bereikten wij het laagste punt 
van het dal, hetwelk tusschen den Kèndêng en den Pingkang 
is gelegen, aan welks voet eene kleine beek, de kali Pitjoro, 
in eene tamelijk diepe kloof tusschen welig woudgeboomte naar 
het zuiden vloeit. Duidelijk scheen het ons toe, dat wij ons hier 
in de nabijheid van de plaats bevonden, alwaar de beek ontspringt 
en hare kloof een aanvang neemt, en dat beiden op een gerin- 
gen afstand noordwaarts van het door ons gevolgde pad lagen. 
Nadat wij te dezer plaatse eene barometer-waarneming gedaan en 
onze bamboespijpen met water gevuld hadden, zetteden wij, na 
een kort oponthoud, onzen togt voort. De Te gte van dit punt 
bedraagt 6,210 voet. De bodem der kloof ligt Paid ee in dit 
gedeelte van het tusschenjuk , 600 voet beneden den Tjêmoro kên- 
dèêng; meer ter zijde van ons standpunt, of verder benedenwaarts 
van het bergjuk, daalt de kloof veel dieper dan hier het geval 
Is, ja, waarschijnlijk is het, dat haar bodem aldaar 1,000 voet 


1075 


Jager is dan de ter wederzijde oprijzende wanden van den 
Pingkang en van den Tjèmoro kèndèng. 

Alvorens wij de Pitjoro bereikten, kwamen wij door eene 
streek, vervuld met een reuk van zwavelwater-stofgas; niette- 
genstaande de aangewende pogingen, konden wij niets anders 
ontdekken dan eenige kale plaatsen en geringe verzakkingen 
aan de zijwanden eener uitholling van het terrein, welker 
witachtige kleur door het groene loof van het geboomte zigt- 
baar was. Het waren verbleekte aard- en rotsmassa’s, die, 
uithoofde zure dampen in vroegeren tijd hare werking op 
dezelven hadden uitgeoefend (dit is althans waarschijnlijk), 
thans geheel en al verweerd waren en den reuk van zwavel- 
water-stofgas verbreidden, welken wij hier gewaar werden. Hij 
vervulde het woud wijd en zijd, zonder dat zich ergens eenig 
spoor van opstijgende dampen liet waarnemen. Deze witachtige 
plekken worden zuidoostwaarts van den voet des Pingkang 
gevonden. 

De regteroever der beek verhief zich"aanvankelijk steil, onge. 
veer ter hoogte van een honderdtal voeten, en ging vervolgens 
over in eene grasvlakte, welke in de rigling van het westen 
en noordwesten met zulk eene zachte glooijing, zoo van liever- 
lede naar de Pingkang-keten oprees, dat men in de veronder- 
stelling zou hebben kunnen verkeeren, dat men zich op een 
zacht hellend plateau bevond; bij het voortgaan liet het zich 
ter naauwernood bespeuren, dat wij langs de helling eener 
bergketen opwaarts klommen. Wolkennevel, waardoor wij ons 
herhaaldelijk omringd zagen, en nevelregens, die zacht, maar 
voortdurend op ons nederstroomden, gaven nog meer waär- 
schijnlijkheid aan dit schijnbedrog, waardoor tevens ons uitzigt 
geheel en al werd benomen ; slechts door middel der compas- 
rigtingen, in welke onze weg voortliep, en welke ik steeds 
naauwkeurig had genoteerd, was het mij later mogelijk te 
bepalen, dat wij de Pingkang-keten zuidwaarts van haren 
hoogsten top waren overgegaan. *) 


) Ik moet verklaren, dat dit gedeelte mijner beschrijving eenigzins duister is; 


1074 


Deze hellende plateau-vlakten, welke, in den vorm van ter- 
rassen, in de rigting van het westen en noordwesten hooger 
opstijgen, waren met verstrooid staande Casuarina’s en hier 
en daar met eikenboomen begroeid; in grasplekken en dreven 
als het ware afgedeeld, op de wijze van een park, werden op 
dit groene tapijt, behalve eene kleine, hevig brandende Urtica- 
soort, met diep ingesnedene bladeren (n. sp.?), voornamelijk 
Alchernilla villosa, kleine Gnaphalium- en Viola-soorten in groote 
menigte aangetroffen, waar tusschen tallooze paauwenvederen, 
horens van herten, benevens uitwerpselen van koningstijgers, 
hoewel deze laatsten in mindere hoeveelheid, verstrooid lagen. 

Kleine soorten van voergras, welke veel overeenkomst hebben 
met Poa-soorten, 1) benevens Festuca nubigena, die echter slechts 
hier en daar voorkomt, vormen het plantaardige bekleedsel dezer 
schoone streken, — grasmatten, die slechts door enkele, ver 
van elkander groeijende Tjmoro’s en afzonderlijk staande groepen 
van ò à 6 voet hooge varenkruiden 2) worden beschaduwd: 
nergens wordt het pad des reizigers over deze vrije, openstaande 
ruimten door kreupelhout bemoeijelijkt. 

Duizenden en nogmaals duizenden van herten houden zich in 
deze vlakten op, en de verwonderde blik des reizigers ziet hen 
hier allerwege bij troepen van 100, 200, 500, ja, van 1,000 stuks 
te gelijk rondzwerven. Hier lagen verschillende driften van dit 
gedierte al herkaauwende op den grasbodem uitgestrekt, ginds 


mij zelven is zij niet geheel en al duidelijk. Beschouwt men den Pingkang van den 
Tjêmoro kêndêng, dan doet hij zich duidelijk voor als eene steile bergketen, die een 
halven kring vormt en waarvan ik de ligging der hoogste toppen door middel van 
peilingen heb bepaald. Mi weg liep over het dwarsjuk, dwars op deze bergketen 
aan; wel is waar, ik was voortdurend door wolkennevelen omringd, en kon niet ver 

van mij af zien, maar ik ontmoette nergens eene steilehelling, welke ze onafgebroken 
voortzette; slechts terrasvormig opstijgende grasvlakten, welke, en geheel be- 
sc) eene zeer zachte glooijing bezaten, vond ik op mijne ike en de steile 
rtl waaronder deze keten, van den Tjêmoro kêndêng gezien, zich voordoet, 
aan een Ren bedrog moeten a deplen worden 

*) Deze grassoorten zijn wel verzameld, maar nog niet onderzocht geworden, 

5) Dé varensoort met 6 voet hoogen, Kaaden chtigen stam, welke zich eerst in 
drie en vervolgens telkenmale in twee takken splitst, hebben wij reeds vroeger op 
den Kawi leeren kennen (p. 733.) 


1075 


trokken anderen in digte drommen en met langzame schreden 
onder het geboomte heen, terwijl gewoonlijk een paar oude herte- 
bokken, donkerbruin van kleur en met een duchtig gewei gewa- 
pend, als leidslieden, vóór de anderen uitstapten; sommige troepen 
dezer herten hielden stil, zoodra zij zich op eenigen afstand van 
ons bevonden, keken ons dan met rustige, doch nieuwsgierige 
blikken na, totdat wij voorbij waren; zij waren niet in het 
minste schuw. Op dit hoogland, dat zich mijlen, ja, dagreizen 
ver uitstrekte, was het bijna niet mogelijk een enkel plekje 
gronds te vinden, dat niet met de uitwerpselen dezer dieren 
als bezaaid was. Talloos mogten zij worden geheeten, ja, tot in 
den laten avond werd onze verwondering voortdurend gespannen 
door het onophoudelijk verschijnen van nieuwe en talrijke driften, 
niettegenstaande het weder somber en regenachtig bleef. 

Van tijd tot tijd steeg de vlakte in den vorm van trappen of 
terrassen opwaarts, en vormde zij steeds op nieuw zeer uitge- 
strekte, zacht glooijende plateaux of vlakke voorsprongen; hierover 
zetteden wij onzen weg voort tusschen groepen van Tjêmoro’s, 
die er al het voorkomen van een park aangaven, terwijl er een 
gestadige regen viel en wolkennevel ons voortdurend omhulde. 
Het aantal voorsprongen, die zich boven elkander verhieven en 
welke wij bestegen, nam steeds toe; wij zagen eindelijk duidelijk 
in, dat wij reeds sedert geruimen tijd het hoogste gedeelte van 
den Pingkang achter den rug hadden, en dat deze bergketen, 
althans voor een gedeelte, niets anders kon zijn dan de zuidoos- 
telijke rand en helling van het trapvormige hoogland, over 
hetwelk thans onze weg liep. 

Te rekenen van de kali Pitjoro, dat is, sedert 2/2 ure, hadden 
wij drie volle uren doorgebragt met het bewandelen van grasper- 
ken, welke slechts met Casuarina’s begroeid, doch overigens vlak 
waren of met eene zachte glooijing opwaarts stegen; de aanhou- 
dende regen, die gedurende onzen togt gevallen was, had ons 
door en door nat gemaakt, en toen eindelijk de lucht opklaarde, 
begon de zon reeds ten ondergang te neigen; wij bevonden ons 
destijds op een wrongvormigen bergrug, waarin het hoogland, 
tusschen twee zacht glooijende valleiën, ter linker- en ter regler- 


ie 


1076 


zijde uitliep. Wij schatteden de hoogte van dezen bergrug op 
8,000 voet. Tevens begon er een frissche wind op te steken, 
naar mate de lucht opklaarde, nam de koude hand over hand 
toe en het huiverachtige gevoel, dat wij aanvankelijk ontwaar- 
den, ging weldra, toen onze doornatte kleederen, die aan onze 
ledematen vastkleefden, in den wind begonnen te droogen, over 
in een hoorbaar tandeklapperen. 

Eerst ten 6 ure vonden wij eene plek, welke ons voor de 
snerpende koude van den wind beschermde, tot welk einde wij 
dezen heuvelwrong, die aanvankelijk naar het noordwesten en 
later, met eene geringe kromming, eenigzins naar het noorden 
liep, hadden doorzocht; ter plaatse waar de oostelijke helling des 
bergrugs in eene zacht glooijende vallei afdaalde, maakten wij 
op eene met gras begroeide plek halt; eene menigte oude nog 
staande geblevene Tjèmoro-stammen en vele anderen, welke 
reeds dood waren en op den grond verstrooid lagen, leverden 
een uitmuntend middel om vuur te maken en ons te ver- 
warmen. 

Tandeklapperend van koude vleiden wij ons op den ground 
neder; de blaauwe hemel, die zich boven ons uitstrekte, werd 
donkerder, en de snerpende wind drong ons door merg en 
been; heftig en voortdurend blies hij uit het noordoosten. 
Weldra echter stegen de vlammen uit onze vuren opwaarts en 
ten einde dit zoo veel mogelijk te bespoedigen, waren tien à 
twaalf Javanen te gelijk bezig dezelven te ontsteken. Een zware 
stam van een Casuarina-boom lag dwars langs de helling uitge- 
strekt; deze, door het vuur aangetast zijnde, eenmaal vlam 
gevat hebbende, — welke door den wind voortdurend werd 
aangewakkerd, — ging weldra in een vurigen gloed over, die 
duizenden van vonken in het rond spatte. 

Wij droogden onze kleederen, maakten de noodige toebe- 
reidselen tot het nachtleger, nuttigden een schamel avondeten 
en strekten ons vervolgens nevens den boomstam uit, welke 
ons warmte gaf en te gelijk tot beschutting strekte voor den 
snerpenden wind. 

Weldra was de nacht ten volle gedaald. Maar het was een 


1077 


nacht zóó helder, door zulk een schitterend gesternte verlicht, 
zóó koud, als nimmer in het diepland wordt beleefd. Korte 
oogenblikken na zonsondergang was de thermometer reeds tot 
op 7,0° Réaum. (47,7 Fahr.) gedaald. Verre verwijderd van 
alle menschelijk verblijf, lagen wij hier in dit eenzame ge- 
bergte, zonder zelven regt te weten waar wij ons bevonden. 
Alles rondom ons scheen eene woeste, nog door geen men- 
schelijken voet betredene natuur. Zoolang de dag aan den 
hemel blonk, werd ons landschap verlevendigd door herten, 
eekhoorntjes, paauwen en andere vogels; nu echter had de 
nacht zijne vale vleugels over het woud uitgestrekt en de 
gansche natuur was roerloos, in doodelijke stilte verzonken. 
Geen insekt liet zijn gegons hooren, geen enkele der duizen- 
den van geluiden, welke in de wouden der verzengde lucht- 
streek den nachtelijken dampkring doen trillen, vernam het 
oor. Slechts een geschrei deed zich hooren, maar een zonder- 
baar, een angstig geluid vernamen wij, als ware het de 
doodsnik van een vermoorde, of het gekreisch van een kind. 
Huiveringwekkend, akelig klonk die toon van tijd tot tijd 
door de stilte des nachts; de Javanen drongen al nader en 
nader bij elkander; angst voor spoken deed de vrolijke kout, 
welke zij nog voor ‘korte oogenblikken voerden, op hunne 
lippen verstommen. Weldra werd het raadsel opgelost; het 
spooksel of de verongelukte, die een dof angstgeschrei 
had geslaakt, werd aan onze blikken zigtbaar en zweefde 
langzaam over onze hoofden heen; het was, namelijk, een 
Galeopithecus rufus, een zoogenaamde vliegende vos (Maki), 
die van boom tot boom voortvloog en van tijd tot tijd dien 
onaangenaam klinkenden, krijschenden toon deed hooren. 


Pasanggrahan Poegér, den 4*n November. (Vervolg.) 


Een kouden en onaangenamen nacht sleten wij op dezen 
bergrug. Toen de dag zoo verre was aangebroken, dat ik de 
getallen op de schaal der thermometers kon onderscheiden, 
stonden deze laatsten aan de windzijde, doch op een grooten 
afstand van het vuur, op 5,0 Réaum. (45,2° Fahr.). Een 


5 


1078 


ontbijt, bestaande uit warme koffij, smaakte ons overheerlijk 
bij deze koude; verdeeld naar de echte grondregelen van de 
leer der Communisten, droeg het niet weinig bij tot de goede 
stemming, welke onder onze Javasche koeli’s heerschte. 

Nog naauwelijks had de zon hare eerste stralen op het 
gebergte geschoten (den fs" November), of wij stonden reeds 
bereid om onzen togt te hervatten. 

Wij bevonden ons op een vlak-convexen bergwrong, welke 
het uiteinde daarstelt van het hoogland en eerst naar het 
noordwesten, doch hier reeds met eene bogt naar het noorden 
is gewend; hij vereenigt zich te dezer plaatse met den zuide- 
lijken voet van een bergrug, welke, in het noordwesten van 
hier, 5 à 500 voet hooger oprijst en in een halven kring van 
het westen naar het zuidwesten verloopt. 

Het kleine, zacht glooijende “dal, in welks hoogst gelegen 
gedeelte wij den nacht doorbragten , daalt naar het oosten heen 
benedenwaarts tusschen dezen rug en den vlakken bergwrong. 
Aan de andere zijde, namelijk, aan de westzijde wordt de 
bergwrong begrensd door eene veel diepere en breedere vallei, 
welke eerst naar het zuiden en vervolgens naar het zuidwesten 
loopt. Aan gene zijde van het dal, westwaarts van ons bivouak, 
rijst eene andere bergketen opwaarts, welke zich met den 
bergrug, noordwaarts van ons bivouak gelegen, vereenigt, en 
een halven kring uitmaakt; zij is tevens de westelijkste der 
Ajang-ketens. Regtstreeks in het westen van hier verheft zich 
het hoogste gedeelte der keten, in den vorm van een kleinen 
bergtop: «goenoeng Argopoero» geheeten; reeds op een verren 
afstand was hij kenbaar aan eene witte plek, aan zijne 
noordelijke zijde gelegen. Naar dat punt, naar dezen hoog- 
sten bergtop, rigtten wij onze schreden; het tusschendal was 
echter zoo diep, deszelfs wanden zoo steil, dat wij het geraden 
achtten niet regtstreeks naar het westen voort te gaan, maar 
onzen weg noordwaarts te nemen en den bergrug, die 
het digtst bij ons lag, te beklimmen, want zijne zuidelijke 
helling ging over in den zoo even genoemden bergwrong. Wij 
namen ons voor steeds het hoogste gedeelte van dezen bergrug 


1079 


te houden, of althans onzen weg over zijne helling te nemen, 
ten einde op die wijze den Argopoero te bereiken, waarheen 
de bergrug in een halven kring heenliep. Ter onderscheiding 
van de Tjèmoro kêndèng-, van de Pingkang- en de Ringging- 
keten zullen wij deze: de « Argopoero-keten» noemen; verder 
het breede dal, gelegen tusschen de beide eerstgenoemden: het 
Pitjoro-dal; de uitgestrekte grasvlakten, welke tusschen den Argo- 
poero en den Pingkang omtrent in het middenpunt van het gansche 
gebergte gelegen zijn: «het hoogland van den Ajang;» *) het 
dal, waarin wij ons bivouak opsloegen, zullen wij het « Maki- 
dal» heeten, den bergwrong den « Maki-rug» en het dal tus- 
schen den Maki-rug en den Argopoero: het «hertendal. » 

Vreemd kwam het ons voor, dat wij hier, op eene hoogte 
van 8 à 9,000 voet, nog uitwerpselen vonden van den grooten 
koningstijger, die zich bij voorkeur in het Glagah-gras der heete 
dieplanden ophoudt en, in het algemeen genomen, niet hooger 
in het gebergte klimt dan op eene hoogte van 5,000 voet. Dat 
de tijger hier, in deze voor Java ijskoude zone, nog wordt aan- 
getroffen, mag als eene uitzondering op den regel worden 
beschouwd; zulks schijnt toegeschreven te moeten worden aan 
het groote aantal herten, dat zich hier ophoudt en die aan den 
tijger eene te gemakkelijke buit zijn om denzelven niet tot op 
deze hoogte, in deze koudere luchtstreek, te vervolgen. Wat 
echter de oorzaak zijn mag, dat paauwen, die zich insgelijks bij 
voorkeur in de heete wildernissen ophouden, hierheen worden 
gelokt, verklaar ik niet te begrijpen. *) 

Zoo trok ook het groote aantal oude, doode Casuarina’s 
onze aandacht, hetwelk in deze hoogwouden op de oppervlakte 
van den bodem in het rond lag; hevige stormen woeden alhier 
niet, en nimmer werd deze streek door «eens menschen voet betre- 


Ld 


1) Het hoogland van den Ajang ligt ter hoogte van 7 à 9,000 voet, en is het uit- 
gestrektste van het gansche eiland Java op deze hoogte. 

2) De Javanen beweren, dat tijgers en paauwen steeds te zamen worden aange- 
troffen, hoewel zij er geene reden voor weten op te geven, In den Diëng, welke 
eene hoogte van 6,000 voet heeft, heb ik somwijlen paauwen aangetroffen, geschoten 
en levendig gevangen. Zij werden aldaar op bijzondere tijden des jaars aangetroffen, 
en leefden voornamelijk van regenwormen. i 


1080 


den. Dit verschijnsel wordt veel zeldzamer waargenomen in 
wouden, welke uit andere boomsoorten bestaan; zou dit omver- 
vallen van Casuarina’s het gevolg zijn van hunnen ouderdom; 
zou zulks worden veroorzaakt door eene aanvangende vermol- 
ming van het ondereinde van den stam, en derhalve een nood- 
zakelijk gevolg zijn der groote hoogte van het gebergte, der 
zone, waarin zij groeijen ? 

Het uiterlijke aanzien van het hoogland is, over het algemeen 
genomen, zeer eigenaardig, heeft al het voorkomen van een 
kunstmatig aangelegd park. Nergens wordt het uitzigt benomen 
door kreupelhout, en slechts zelden wordt eenig laaggroeijend 
heestergewas gezien. 

Verre van elkander verwijderd groeijen de Casuarina’s tusschen 
het korte gras, dat den bodem bedekt; het zachte suisen van 
den wind, door de naalden van dit geboomte, vergezelt voortdu- 
rend de schreden des reizigers door deze streken, die daarenboven 
in dit als door de natuur aangelegde park iederen oogenblik 
nieuwe driften van herten tusschen het geboomte ziet te voor- 
schijn treden. Bijna geen enkel plekje wordt in dit gansche 
hoogland gevonden, dat niet bedekt is met de harde (spoedig 
droog wordende) uitwerpselen dezer dieren. 

De helling van den halfkringvormigen bergrug had eene gelijke 
plantaardige bekleeding, en wemelde insgelijks van herten; over 
de inwendige helling des bergrugs zetteden wij, in eene westelijke 
rigting, onzen togt aanvankelijk voort. Zoowel mijn Javasche 
begeleider «Kjaï Ngabeï Krêto Adi Wikromo» !) had, even als ik, 
zijn jagtgeweer in den pasanggrahan achter gelaten, en geraakte 
op het zien van die menigte herten geheel en al buiten zich 
zelven van vervoering; met de blanke klewang ijlde hij iederen 
oogenblik het naastbij zijnde hert achterna; deze, volstrekt niet 
schuw zijnde, lieten hem menigwerf tot op een tiental schreden 
naderen en, wanneer hij dan toehouwen wilde, dan — toonden zij 
zich vlugger dan hij en op die wijze werd hij telkens teleur gesteld. 

Wij daalden eindelijk van de helling nederwaarts, en trokken 


ee en 


*) Hij was de broeder van den Rongo van Bondowoso, Krêto Koesoemo gcheeten. 


1081 


over de hoogste streek of den oorsprong van het tusschendal, 
hetwelk aan den voet van den halven kring de gedaante heeft 
van eene grasvlakte, alwaar verscheidene beken uit den bodem 
opwelden. Hier ter plaatse vonden wij de eerste steenen, welke 
wij in het gansche gebergte hadden gezien; het waren rots- 
blokken, die afwisselend eene grootte hadden van Î tot 5 en 
meer voet en zoowel in den dalbodem als aan de hellingen 
verstrooid in het rond lagen. Eenigen hadden eene teerling- 
vormige gedaante, de meesten echter waren onregelmatig, 
scherphoekig van vorm, terwijl hunne oppervlakte meer of 
min verweerd en zwartachtig van kleur was. Zij bestonden 
uit trachiet-lava en schenen brokstukken te zijn van rotswan- 
den, welke uit de hoogere streken des bergs naar beneden 
waren gestort. Van dit punt af‚ tot aan den top van den 
Argopoero, vonden wij herhaaldelijk dergelijke steenbrokken; 
nu eens boven op den bodem, dan weder halverwege met 
aarde bedekt, lagen zij in woeste wanorde alom in het rond 
verspreid. 

Buitendien troffen wij in het westelijke gedeelte van den 
dalbodem de muren aan van een klein, vierkant gebouw, 
welke slechts ter hoogte van drie à vier voet waren staande 
gebleven; zij bevonden zich in een zeer bouwvalligen toestand, 
en waren omringd met een terras, dat uit op elkander ge- 
hoopte steenen was gevormd. Waartoe deze ruïne vroeger was 
bestemd geweest, waren wij niet in staat uit te vorschen. *) 

Wij beklommen nu weder op nieuw den bergrug, welke 
zich van lieverlede met breede, vlakke, boven elkander oprij- 
zende voorsprongen. verhief; eindelijk bereikten wij het hoogste 
gedeelte of de nok des bergrugs, welken wij in zijnen kring- 
vormigen loop tot aan den Argopoero volgden. Deze bergrug had 
in geenen deele de gedaante van een smallen kam, maar was breed, 
vlak en vormde ook naar het noorden heen, dat is, naar de 

1) Ten noordwesten, doch in de nabijheid dezer ruïne, vond de heer Ch. Bosch 
eene put, welker wanden uit steen waren opgemetseld, en loodregt benedenwaarts 
liepen; zij had eene diepte van 9 voet; de bodem van deze put liep, in cene 
horizontale rigting, verder naar het zuiden onder de aarde voort. 


1082 


buitenzijde, in plaats van in eene berghelling over te gaan, 
eerst breede, vlakke voorsprongen, welke slechts van liever- 
lede schenen te dalen. Eindelijk werd de nok ‚ noordwaarts, doch 
in de onmiddellijke nabijheid van den hoogsten top, nog bree- 
der, en nam zij aldaar de gedaante aan van een uitgestrekt 
plateau, dat slechts eene geringe glooijing bezat, hetgeen 
even als alle dalgronden, vlakten en hoogten, welke wij sedert 
gisteren middag hadden doorreisd, met ver van elkander ge- 
groeide Casuarina’s en met eene schoone grasmat was bedekt, 
waarop een talloos tal van herten werd gezien. 

Van hier af ging onze weg in eene zuidelijke rigting weder 
tegen eene berghelling opwaarts, alwaar wij eene groote menigte 
steenblokken verstrooid in het woud aantroffen; na onzen togt 
bergopwaarts gedurende 2 uren te hebben voortgezet, gerekend 
van het punt alwaar wij ons nachtverblijf hielden, bereikten 
wij ten half negen ure een tweede, nog hooger gelegen plat, 
alwaar wij, tot onze groote verwondering, eene gansche rij van 
ruïnen en muren vóór ons zagen, nevens deze ruïnen de 
melkwit gekleurde puinhoopen eener solfatara ontwaarden, en, 
na nog eenige schreden te zijn voortgegaan, plotseling aan 
den rand van een krater stonden, welke in den vorm eener” 
ketelvormige kolk het bergplat doorboorde. Loodregt stortten 
zich zijne naakte wanden benedenwaarts en stil, dor, reeds 
vóór lang uitgebluscht, gaapte ons deze duistere afgrond aan. 

Bij den aanblik van dit onverwachte schouwspel, van dit 
raadsel der natuur en der voormalige kunst! verdween onze 
vermoeidheid als door een tooverslag, en maakte nieuwe lust 
tot onderzoek zich van ons meester. Ja, zelfs Kjaï Wikromo, 
mijn Javasche vriend, gaf in luide bewoordingen zijne onwil- 
lekeurige verbazing te kennen en liep met rassche schreden 
naar de bouwvallen heen; alvorens aan andere zaken te den- 
ken, zochten wij binnen dezelven eene geschikte plaâts om te 
overnachten, ten einde vervolgens met des te meer voordeel en 
gemak de omstreken in oogenschouw te nemen. 

Ik koos mij in het binnenste gedeelte dezer bouwvallen eene 
kleine vierkante kamer tot verblijfplaats, welke eene breedte 


1083 


en lengte had van 6 voet; de muren hadden nog eene hoogte 
overgehouden van 4 voet, eene dikte van 11, à 1! voet, 
benevens een ingang ter wijdte van 13/4 voet. Tot meublement 
dezer kamer dienden eene matras en eenige hoofdkussens, 
welke op den grond werden nedergelegd, terwijl versch gekapte 
takken het dak uitmaakten. Ook mijne bedienden en de overige 
Javanen bereidden zich een nachtelijk leger in de verschillende 
gedeelten dezer ruïnen, spreidden de medegevoerde matten op 
den bodem der kamers uit, ontstaken een aantal vuren in de 
hoeken, de onbarmhartige kok strekte tot verderfengel aan 
eene onschuldige kip en binnen eenige weinige oogenblikken _ 
kookte ons ontbijt op het vunr; ons bivouak was kant en klaar. 

Ik liet de Javanen bij hunne vuren en potten, deed eene 
barometer-waarneming en maakte mij toen gereed om, onder 
geleide van een paar Javanen, de omstreken in oogenschouw 
te gaan nemen. De waarnemingen, welke ik zoo in den mor- 
gen als gedurende den loop des daags heb gedaan, zal ik ook 
thans weder tot een enkel, aaneengeschakeld verhaal vereenigen. 

Wij bevinden ons hier op de westelijkste en hoogste keten 
van den Ajang. Het hoogste midden-gedeelte, westwaarts van 
den Maki-rug, bestaat uit een tamelijk effen bergplat, het- 
welk eene hoogte bereikt van 9,200 voet, 1) en in zijn oOs- 
telijk gedeelte eene cirkelronde, ketelvormige kraterkolk heeft, 
welker wanden eensklaps nederwaarts storten. Slechts aan de 
oostzijde des kraters wordt de voortzetting der cirkelronde 
vlakte afgebroken; aldaar rijst, namelijk, de kraterrand op- 
waarts in een kleinen bergrug, den «goenoeng Argopoero bij 
uitnemendheid,» welke aan de noord- en aan de zuidzijde in 
het kringvormige plat afdaalt, aan de oostzijde daarentegen 
eene gewone berghelling vormt; wel breidt zich deze helling 
uit in verscheidene zacht glooijende voorsprongen, doch zij 
wordt door geene eigenlijk gezegde vlakte omringd en strekt zich 
benedenwaarts uit tot op den bodem van het hertendal. Aan de 


ad 


') Latere berekeningen hebben mij doen zien, dat het gemiddelde van verschei- 
dene waarnemingen 9,207 voet bedraagt, 


65 


1084 


westelijke zijde stort de kleine bergtop, met een steilen wand, 
in den krater neder, welks rand derhalve aan dien kant het 
hoogst oprijst, namelijk, ongeveer 50 voet hooger dan de vlakte, 
welke denzelven verder aan alle zijden omringt. 

In het zuidwesten en westen heeft dit plat zijne grootste 
breedte; zij bedraagt aldaar ongeveer 500 voet. Hetzelve is 
niet volkomen effen, maar heeft eene ongelijke, golfvormige, 
heuvelachtige oppervlakte, is begroeid met gras en ver uit 
elkander staande Casuarina’s, gelijk met alle hooge gedeelten 
van dit gebergte het geval is. Het is wijders bedekt met eene 
menigte groote en kleine steenbrokken van eene zwartachtige 
kleur, welke, als brokstukken van een verbrijzelden kraterrand 
of bergtop, te dezer plaatse in groot aantal worden gevonden en 
van hier af verder langs de hellingen van het gebergte verspreid 
worden aangetroffen ; naar gelang men zich verder van den krater 
verwijdert, neemt het aantal der in het rond liggende, brokstuk- 
ken langzamerhand af. Zij bestaan uit trachiet-lava, waaronder 
vele varieteiten worden aangetroffen , welke, gelijk Bat. n° 79, 80 
(L. n° 279.)en 81, nu eens minder, dan eens meer poreus zijn, 
zoo als Bat.ne 82 (L. ne 280.); somwijlen zijn zij gevormd uit 
een roodkleurig deeg, terwijl de poriën veelal zijn opgevuld 
met een zwavelachtig beslag (Bat. no 85.). +) De meesten zijn 
reeds meer of min verweerd en, gelijk ten duidelijkste blijkt, 
ontstaan ten gevolge eener latere vulkanische uitbarsting, welke 
een gedeelte des bergtops verbrijzelde en in brokstukken naar 
alle rigtingen heen slingerde. 

Behalve door den oostelijken top, wordt het plateau der berg- 
kruin slechts nog aan eene enkele zijde, namelijk, ten westen, 
door twee bijna even hooge, met elkander vereenigde toppen 


*) Aan den zuidoostelijken voet van den Ajang, bij Djèmbêr, worden dergelijke 
lava-soorteni gevonden; verg. Bat. n° 84, 85 (L. n° 277.), Bat. n° 86, 87 (L. n° 278.), 
en Bat. n° 88; beta dezer lava-soorten zijn geheel en al verslakt, doortrokken met 
groote | waaronder mede de merkwaardige lava-soort van het Têngger- 
pe dgn ne 263 (Bat. n° 62, hier Bat. n° 86) wordt teruggevonden. Nergens heb 
ik deze soort in het hooggebergte aangetroffen; zij behoort misschien tot de ondste 
lav omen, welke, in het hooger eenen gebergte, door duizenden van later 
uitgebraakte lava-lagen bedekt zijn geworden. 


1085 


begrensd, waardoor het uitzigt op den Lamongan en op het 
Téngger-gebergte geheel en al wordt benomen; één dier 
toppen peilden wij van hier in het zuiden 80° ten westen, 
den anderen in het noorden. 75° ten westen. Aan de overige 
zijden daarentegen gaat de rand van het plat, hetwelk bijna 
rond van omvang is, van lieverlede in de berghelling over. 

De oostwaarts gelegene bergtop, welke in de nabijheid des 
kraters oprijst, is blijkbaar het hoogste punt van het gansche 
Ajang-gebergte; hij. verheft zich ongeveer 50 voet boven de 
plaats, waar wij ons bivouak hebben opgeslagen en 9,250’ boven 
de eppervlakte der zee. Zijne middellijn, in de rigting van het 
zuiden naar het noorden, zoo ver de top vlak is, bedraagt 
hoogstens 50 voet, terwijl hij, van het oosten naar het westen 
gerekend, nog smaller is. Aan zijne oppervlakte is hij m kleme 
vierkante kamers afgedeeld, die tot op zekere diepte in den 
bodem zijn uitgegraven en welke ten deele door 4 à & voet 
hooge muren zijn omringd. In deze muren zijn naauwe ingangen 
gelaten, waardoor men naar beneden in het binnenste gedeelte 
afklimt, welks bodem gewoonlijk eenige voeten lager ligt dan 
de omringende oppervlakte. Zoowel op den schedel, als aan de 
zuidelijke en oostelijke hellingen van den kleinen bergtop, rijzen 
deze ommuurde ruimten terrasvormig boven elkander; zij vor- 
men de hoogst gelegene ruïne op het eiland Java. 

De hooge ouderdom dezer ruïnen laat zich afmeten uit het 
bekleedsel van mos en gras, waarmede hare muren zijn overtogen 
en uit de dikte der stammen van Thibaudia’s en andere Alpen- 
boomen, die wortel schoten tusschen de voegen van het gesteente; 
opmerkenswaardig is het, dat hier vijf uit klei gebakkene water- 
bakken, die tot de grootste soort behooren, — bij de Javanen 
bekend onder den naam van «Goetji,» — tusschen de muren 
worden aangetroffen; zij waren geheel enal in de aarde ingegra- 
ven. Het meerendeel is gaaf en ongeschonden, en bevat slechts 
eenig zaâmgevloeid regenwater. De buitenste oppervlakte is 
geglasuurd; zij gelijken imm dat opzigt op de Chinesche potten, 
welke, in de heete laaglanden van Java, algemeen worden 
gebezigd tot het bewaren van drinkwater. 


1086 


Wij zullen den kleinen bergtop, naar deze watervaten, den 
naam van goenoeng Goetji geven, en den top met het plat en 
den krater dien van goenoeng Argopoero; de gansche bergketen 
zullen wij de «Argopoero-keten» noemen. Alvorens wij echter 
weder naar het plat afklimmen en onze waarnemingen , ‘betref- 
fende de nabij gelegene merkwaardigheden, voortzetten, zullen 
wij eerst een blik in de verte slaan en ons nader bekend trachten 
te maken met de ligging en de wijze, waarop de verschillende 
deelen van het gebergte onderling met elkander zijn vereenigd. 

Oostwaarts en noordoostwaarts van het Ajang-gebergte reikt 
onze blik, over het laagland, tot aan den Ringgit en den Rawon, 
ja, duidelijk teekenen zich de vormen van den Boeloeran en van 
den Idjèn, aan het uiteinde van Java gelegen, voor ons oog. 

Het Ajang-gebergte zelf, met zijne ketenen, bergtoppen en 
hoogdalen, zoo donker en indrukwekkend, omringt ons van nabij 
als een met wouden bedekt doolhof. In het noorden 89° ten oosten 
tot in het zuiden 86° ten oosten zien wij de steile toppen eens 
bergs, welken de Javanen « goenoeng Krintjing» noemen en die 
zich naar het zuiden en zuid-zuidwesten heen in een langen, voort- 
durend lager dalenden rug voortzet; achter den zoom van dit 
gebergte verheft zich een nog verder verwijderde, in toppen 
oprijzende bergrug (de goenoeng Dewong? der Javanen) in het 
zuiden 76! tot 801? ten oosten. Gindsche lange, boogsgewijs 
loopende bergrug van den Krintjing schijnt slechts eene neven- 
rib te zijn, welke naar de zijde van den Tjêmoro kêndèêng 
heenloopt, doch door een tusschendal van dezen laatsten wordt 
gescheiden. De Tjèmoro kêndêng, even als de goenoeng Ringging 
liggen zuidoostwaarts verborgen achter het hoogland van den Ping- 
kang; een bergtop, welken wij in het zuiden 241/,° ten oosten 
ontwaren, schijnt tot de Pingkang-keten te behooren, welke 
zich slechts met de westelijke voortzetting van den goenoeng 
Krintjmg vereenigt. 

De Argopoero-top zet zich naar het zuiden en naar het 
noorden als eene bergketen voort; de naastbij gelegene berg- 
top of hoek van de zuidelijke voortzetting, welke veel lager 
daalt dan zijn noordelijke hoek, wordt door ons van hier 


1087 


gepeild mm het zuiden 15° ten westen; de keten strekt zich tot 
aan dat punt uit in den vorm van een halven kring, doch 
schijnt verder op, terwijl zij allengskens lager daalt, in eene 
zuidwestelijke rigting voort te loopen. 

Naar de noordzijde strekt zich de top insgelijks im de 
lengte uit en vormt hij een breeden bergwrong, welke naar 
de binnenzijde slechts met eene zacht glooijende helling afdaalt, 
van boven een vlakken vorm heeft en zich in een aantal voor- 
sprongen verbreedt; aanvankelijk wendt hij zich naar het 
noordoosten, vervolgens naar het oosten en later naar het 
zuidoosten, vormt eenen grooten halven kring, die zich mijlen 
ver uitstrekt en welks uiteinde, — van hier in het oost-zuid- 
oosten gezien, — naar de.Krintjing-keten loopt, waarvan hij 
echter door een wijd tusschendal gescheiden is; reeds vroeger 
zijn wij over dezen bergwrong heengetogen en hebben wij 
denzelven, althans gedeeltelijk, leeren kennen. Naar dit dal, 
hetwelk zich bevindt tusschen het zuidoostelijke uiteinde van 
de Argopoero-keten en den noordoostelijken voet van den Krint- 
jing, is het, waarheen het kleine Maki-dal afdaalt, waarin wij 
gisteren siehe hebben gebivouakeerd. 

Gindsche Ajang-keten, met de halfkringvormige insnede & 
in Ajang Figuur Jen Ringgit Figuur 3) schijnt zijn oor- 
sprong te nemen in het noordelijke gedeelte van den AÁrgo- 
poero-kring , en schijnt van daar in eene noordelijke rigting 
naar Besoeki voort te loopen, terwijl eene tweede keten, ver- 
der oostwaarts van daar uit den Krintjing ontspringende, zich 
in eene noordoostelijke rigting naar Bondowoso voortzet. 

Het hooggebergte van den Ajang bestaat derhalve uit twee 
ketenen, welke bijna in eene evenwijdige rigting nevens elkander 
voo en ten deele halve kringen vormen, wier bolr: 
zijde naar het noordwesten, de holle daarentegen naar het 
zuidoosten is gekeerd; dreke groote tusschendalen en 
uitgestrekte plateauvormige hooglanden scheiden dezelven van 
elkander. 

De eene, namelijk, de zuidoostelijke halve kring wendt zich van - 
het punt Î van de Pingkang-keten tot aan punt 5, d. i. naar den 


1088 


goenoeng Ringgimg en omvat den Tjèmoro kèndèng; aan den 
binnenwaarts gekeerden voet liggen, ongeveer op de helft van 
zijne uitgestrektheid, eenige half uitgedoofde solfatara’s; de 
tweede, de noordwestelijke halve kring, die, welken wij zoo 
even hebben beschreven, is de hoogste der beide bergketenen, en 
door mij de « Argopoero-keten» genoemd, welker hoogste cen- 
traal-plat door een krater is doorboord. Met deze beschrijving 
gelieve de lezer de situatie-schets te vergelijken. +) 

Keeren wij thans, na dit algemeene overzigt van het gebergte, 
terug tot den kleinen bergtop, waarop wij ons bevinden. Wij 
treffen alhier vier verschillende plaatsen aan, welke met ruïnen 
en met de overblijfselen van meer of min vervallene muren 
zijn bedekt. | 

1e De eersten waren ae vierkante, door muren ingeslotene 
ruimten en kleine kamers op den bergtop «goenoeng Goetji» 
zelven. 20 De tweede ligt noordwestwaarts aan den voet 
van den Goetji, ongeveer 50 voet lager dan de top des 
bergs, in de onmiddellijke nabijheid van den noordoostelijken 
rand des kraters en bestaat uit terrasvormig geëffende, vier- 
kante ruimten, welke door muren omringd en veel grooter 
van omvang zijn dan de kamers, die op den bergtop worden 
gevonden. Het lijdt geen twijfel, dat deze muren vroeger 
veel hooger waren dan thans, en waarschijnlijk daken hebben 
onderschraagd. 5° De derde bevindt zich in dezelfde rigung in 


N Hoewel deze schets, Ajang Figuur 7, naar de gedane peilingen, zorgvuldig op 
kaart werd gebragt, zoo durf ik dezelve als miet veel meer beschouwen dan eene 
figuratieve teekening. De onderlinge verhouding, waarin de verschillende deelen van 
dit gebergte tot elkander staan, is zoo ingewikkeld en het gebergte is zoo uitge- 
strekt, dat men, na dagen had in zijne hooglanden te hebben tweeden) ein- 
delijk niet meer weet of een gepeilde bergtop of nok werkelijk die i is, vanwaar men 
js uitgegaan, dan wel of het een andere i is, „welke naderbij ligt, ‘Deze hsloadieia 
wordt nog vermeerderd door de wouden, welke het gansche gebergte bedekken en 
„door menigvuldige w olkennevelen; volstrekt noodzakelijk is het signalen te plaatsen, 
uithoofde í in dit wijd uitgestrekte gebergte verkennings-punten ontbreken; 
er langeren tijd toe, dan ik daartoe kon besteden, om de identiteit en de 
ligging der bergruggen, welke een waar tis t vormen, met zekerheid te kunnen 


bepalen. Totdat zulks eenmaal zal plaats hebben, moge de door mij gubworpene E 


schets als hulpmiddel dienen 


hd 


1089 


de nabijheid der voorgaande, noordwestwaarts van den Goelji 
en ligt op het laagste gedeelte en in de nabijheid van den 
rand van het plat, ongeveer 20 voet lager dan de vorige plek 
of 50 beneden den bergtop. Zij beslaat het grootste gedeelte 
van het bergplat (noordwaarts van den kraterrand) en vormt 
eene langwerpig vierkante ruïne, welker tamelijk goed mm stand 
geblevene muren wij onmiddellijk nader in oogenschouw zullen 
nemen; tusschen deze muren is het, dat wij ons nachtverblijf 
hebben opgeslagen. 4e Aan de noord-noordoostelijke helling, 
oostwaarts, doch veel lager dan de zoo even vermelde ruïnen, 
ligt, ter hoogte van ongeveer 80 voet beneden den berg- 
top, een vlakke voorsprong, welke door muren is omgeven en 
vroeger, zoo het schijnt, met gebouwen bedekt was. Thans om: 
sluiten deze muren slechts een uitgestrekt, geheel effen terras. 

Mag het reeds als zeer opmerkenswaardig worden beschouwd, 
dat dergelijke muren op dezen hoogen bergtop worden aange- 
tvoffen, zulks wordt nog in eene buitengewone mate verhoogd 
door een verschijnsel, hetwelk al onze aandacht verdient. De 
gansche noordelijke en noordwestelijke helft van den top des 
Goetji, benevens een groot gedeelte der noordelijke en noord- 
oostelijke helling, bestaan uit puinmassa’s en verweerde 
steenen, wier kleur van bleek wit tot in melkwit overgaat; 
dit gedeelte des bergs is een ware chaos in het klein, een 
door dampen doortrokkene en opgeretene bodem, die zoo geheel 
kaal en dor is, als had de ontwikkeling der dampen, die 
zijne rotsen deden verbleeken, eerst gisteren plaats gehad. In 
de nabijheid dezer plaats ligt de voormalige krater dood en dor 
in zijn somber graauw, zonder het geringste spoor van opstij- 
gende dampen te vertoonen. Het is aan geen twijfel onderhevig, 
dat hier, nadat de kraterketel reeds sedert langen tijd was 
uitgebluscht, eene vernieuwde doorbraak van gassen en dam- 
pen, hoofdzakelijk van zwavelachtigen aard, heeft plaats gehad ; 
deze doorbraak geschiedde deels ter plaatse waar de tempel 
ruïnen n° 2 en n° 4 stonden, wier muren daardoor werden 
omvergeworpen, verbrijzeld en wier steenen, even als de lava- 
blokken van de ten deele opgeretene noordelijke helling van 


1090 


den Goetji-top, later door de werking van zure dampen ver- 
weerden en uitbleekten. Slechts de ruïnen op den schedel des 
bergtops gelegen, en de verder verwijderde muren der ruïnen 
n° 5, bleven onverlet en voor de werking dier dampen bewaard. 

Bijna alle rotsen en rotsbrokken, welke alhier worden aan- 
getroffen en wier witte kleur ons reeds gisteren op ons bivouak 
in het oog viel, zijn of witachtig grijs — en deze bezitten nog 
een aanmerkelijken graad van vastheid , — of wit, melkwit, zwa- 
velachtig wit en alsdan zijn zij in meerdere of mindere mate 
verweerd, gaan zij over in eene brokkelige, ligtelijk te verkrui- 
melen massa, welke hoofdzakelijk uit aluinaarde en reeds 
gevormden aluin schijnt te bestaan. Dergelijke steenbrokken van 
de grootte van een appel tot die van een hoofd, — slechts 
enkelen zijn 2 à 4 voet dik, liggen bij honderden verstrooid 
op een- bodem, welke insgelijks wit gekleurd, door dampen 
doortrokken en met zwavel vermengd is; hoewel thans nergens 
zigtbare dampen uit den bodem opstijgen, zoo laat zich echter 
een flaauwe reuk van zwavelwater-stofgas bespeuren. Het ge- 
steente, hetwelk nog niet was verweerd , bleek dezelfde trachiet- 
lava te zijn, waaruit de muren der tempels waren gebouwd. 
Naar het mij toescheen, had de hevigste werking dier dampen 
plaats gehad aan den noordwestelijken voet van den Goetji, 
vanwaar zij zich over de gansche noordelijke helft van den 
bergtop had verbreid; ten gevolge hiervan waren de hellingen 
aan die zijden ten deele gebersten, weggereten en in steile, 
ruwe wanden herschapen geworden, waarover men zich al 
klauterende een weg moest banen om den bergtop te kunnen 
bereiken. Hooger op daarentegen, meer naar den schedel des 
bergs heen, zijn de rotsen onverweerd. Dat de uitbarsting niet 
heftig was, maar slechts bestond in het opstijgen van zure 
dampen, die uit honderden van reten en gaten des bodems 
te voorschijn kwamen, dit laat zich zeer duidelijk bemerken 
aan de muren der tweede of hoogst gelegene, noordwestelijke 
ruine, welke een groot gedeelte van de oppervlakte der sol- 
fatara beslaan en ten deele zijn staande gebleven. De beneden- 
helft der muren, benevens hunne fondamenten hebben de 


1091 


opstijgende dampen gebleekt, doen verweeren en meer of mun 
uit één gerukt, terwijl de bovenste deelen der muren onbe- 
schadigd zijn gebleven en, over het algemeen, donkerder van kleur 
zijn. Andere muren, wier benedenste deelen geheel verbrokkeld 
en verweerd waren geworden, stortten in en liggen thans in 
puinhoopen neder. Vele steenen, tot het bouwen der muren 
__ gebezigd, hebben nog volkomen de gedaante behouden van 
zorgvuldig bewerkte teerlingen; zij zijn echter melkwit van 
kleur en zoo brokkelig, dat zij door een ligten hamerslag uit 
een vallen. 

Een dergelijke meer of min witachtige, of heldergrijze, door- 
woelde puinbodem, bedekt met blokken van allerlei grootte en 
vermengd met stukken onzuivere zwavel, daalt van de plaats, 
waar de tweede ruïne wordt aangetroffen, nederwaarts tot waar 
de vierde is gelegen, welker vrij uitgestrekt terras, even effen 
en vlak als de vloer eener danszaal, volkomen kaal is. Een 
scherp contrast met dezen geelachtig witten bodem maakt de 
bruin gekleurde huid der herten, die men ook hier van tijd tot 
tijd m groote driften voorbij ziet snellen. 

In den voormaligen krater van den Argopoero, welks mid- 
dengedeelte, gelijk reeds vroeger door ons is aangemerkt, in 
het westen 15° ten zuiden van den Goetji-top is gelegen, ten 
zuiden van de ruïne ne 5, worden geene sporen van vulka- 
nische werking meer waargenomen; duidelijk laat het zich 
opmaken, dat de zoo even vermelde solfatara’s nog vóór 
korten tijd werkzaam waren. Zijne wanden zijn geheel en al 
kaal, uithoofde zij loodregt oprijzen; de bodem is insgelijks 
verstoken van allen plantengroei, dewijl hij eene horizontale 
vlakte vormt, welke, zoo het schijnt, na aanhoudenden regen 
met water is bedekt. Het gesteente, waaruit zijne wanden 
bestaan, heeft eene grijze kleur en is op de meeste plaatsen 
in meer of min teerlingvormige stukken gespleten, welke bij 
wijze van ribben vooruit springen; aan de oostzijde vooral 
rijzen zij loodregt, ter hoogte van 200 voet boven den bodem: 
der kolk. Het eene systeem van spleten in deze wanden is 
perpendiculair gerigt. 


1092 


De nuddellijn van dezen tamelijk ronden krater zal aan het 
bovengedeelte, van den eenen rand tot den anderen, waar- 
schijnlijk 400 voet bedragen. Slechts aan de westelijke en aan 
de zuidwestelijke zijde is de bodem toegankelijk; aan die 
zijden, namelijk , zijn de wanden ingestort en daalt het plat des 
bergtops allengskens naar den bodem benedenwaarts. 

Laat ons thans de derde, grootste en het best bewaard 
geblevene ruïne, die, namelijk, waarin wij ons nachtkwartier 
hebben opgeslagen, wat meer van nabij beschouwen. Haar bui- 
tenste ringmuur vormt een langwerpig vierkant, welke het 
langst isin de rigting van het zuidoosten naar het noordwesten; 
in deze rigting heeft de muur eene lengte van ongeveer 100 
voet, terwijl zijne breedte omtrent 50 voet bedraagt. Uithoofde 
de vlakte, waarop de muur werd opgetrokken, eene zachte 
glooijing naar het noordwesten heeft, zoo ligt het noordwes- 
telijke uiteinde ongeveer 10 à 15 voet beneden het hoogere 
zuidoostelijke gedeelte. Hoewel dezelve op vele plaatsen is 
_ vervallen, zoo is hij, over het algemeen genomen, thans nog 
7 à 10 voet hoog en in het zuidoostelijke gedeelte het best 
bewaard gebleven. 

Naar het toeschijnt, werd slechts op eene enkele plaats een 
toegang tot de omslotene ruimte gevonden; deze deur lag in 
het midden van het smalle noordwestelijke front; van deze 
poort af liep een gang opwaarts naar het zuidoostelijke 
einde van het gebouw. Van binnen was de bodem in een aan- 
tal vlakken herschapen, en de zoo evengenoemde gang voerde; 
met een aantal trappen, opwaarts van de lagere naar de hooger 
gelegene terrassen, De gansche in terrassen opklimmende binnen- 
ruimte. was, door middel van een aantal elkander kruisende 
muren, in kleine vierkante kamers afgedeeld, welke door middel 
van dwarsgangen of deuren in verband stonden met den langen 
centralen hoofdgang. Bij elken nieuwen trap, welke tot een 
hooger terras voerde, scheen de centrale gang met een portaal 
versierd te zijn geweest. Thans bedraagt de hoogte van de 
‚muren dezer kamers, — uit wier aantal wij er vroeger reeds eene 
hebben leeren kennen, — 4, 5 en slechts op eenige weinige 


1093 


plaatsen nog 7 voet; het bovenste einde van den gang liep in 
eerie regte rigting naar de hoogst gelegene nisvormige ruimte, 
welke in het midden van den bovensten, d. í. zuidoostelijken 
dwarsmuur naar de buitenzijde vooruit springt, op de wijze van 
eene vierkante, door muren omringde alkove, en welke het 
eigenlijke heiligdom des tempels schijnt bevat te hebben. Ik kwam 
tot dit besluit, uithoofde de muren, welke deze hoogst gelegene 
vierkante kamer of kapel omringen, fraaijer en regelmatiger zijn 
gebouwd dan met de anderen, over het algemeen , het geval is; de 
steenen hebben den vorm van teerlingen, zijn zorgvuldig bewerkt, 
zeer glad aan de oppervlakte en, met behulp van cement, zeer 
naauwkeurig op elkander gevoegd, terwijl daarentegen de overige 
steenen een minder regelmatigen vorm hebben en veelal ruw 
en onbehouwen zijn. De binnenzijde der muren in de kapel is 
met nissen versierd, waarin vroeger waarschijnlijk beelden heb- 
ben gestaan. Misschien bevond zich in het midden de voor- 
naamste idol des tempels. 

Al deze beelden zijn verdwenen. Gedurende langen tijd 
doorzochten wij te vergeefs de puinhoopen der muren en het 
struikgewas, dat dezelven bedekt, ten einde een beeld, een 
opschrift of versiersel te ontdekken, hetgeen ons eenige in- 
lichting nopens den oorsprong dezer ruïnen zou kunnen ver- 
schaffen. Eindelijk vonden wij een beeld, hetgeen, wel is waar, 
zeer verweerd was, maar dat wij echter aan de borsten, aan 
de dubbele, achter elkander staande armen, benevens aan 
eenige andere nog niet geheel vergane attributen, als een 
Doerga-beeld herkenden. 

Het waren derhalve belijders der Siwa-godsdienst, die deze 
muren hadden gesticht. Misschien strekten de kleine kamers 
tot woonplaatsen voor priesters; misschien werden de andere 
vierkante gebouwen, — n° 2 en n° 4 en het kleine, beneden aan 
den voet van den Argopoero, — welke in de nabijheid worden 
gevonden, aan pelgrimmen, die den 9,200 voet hoogen bergtop 
in bedevaart hadden beklommen, ten verblijf aangewezen. 

Zou het mogelijk zijn eene plaats te vinden, meer geschikt 
voor een tempel, gewijd aan Siwa, het symbool der verwoes- 


ik 


1094 


tende kracht, dan deze, waar hij aan den rand staat van 
een voormaligen krater, welke uitgedoofd nevens hem lag, 
maar die elken oogenblik nieuwe verwoesting om zich heen 
had kunnen verspreiden. Wat zeg ik: zou kunnen verspreiden ? 
Neen, werkelijk was zulks het geval; het beginsel van vernie- 
tiging, aan welks idol het dwaze menschdom in deze tempel- 
gebouwen hunne gebeden opzond, openbaarde zich op nieuw ; 
het vernietigde zijne eigene afgoden, die hier ter zijner eere 
waren opgerigt, het deed de tempels in puinhoopen verkeeren, 
welke aan hetzelve waren gewijd. — Gelijk wij reeds vroeger 
zagen, geschiedde de uitbarsting van dampen ter plaatse waar 
de 5% en 4e tempel stonden. Hoe vele eeuwen zijn sedertdien 
tijd voorbij gesneld? Waren de tempels reeds verlaten, of stegen 
nog wierookdampen binnen de gewijde muren opwaarts, lagen 
nog vromen in aandachtig gebed neder geknield , toen de bodem 
eensklaps verhit werd, toen de aarde scheurde en de muren 
wankelden, toen zwavelwalm in plaats van wierookdamp plot- 
seling opsteeg en de beangstigde priesterschaar vol ontzetting 
wegvlood, ten einde niet in het lot van een ander Gomorra 
of Babilon te deelen ? 

Wie zal ons deze vragen beantwoorden? In welk geschrift 
staat het verhaal geboekt van hetgeen destijds: plaats greep? 
Wie kan: ons de lotgevallen doen kennen van hen, die den Ajang 
en zijne omstreken bewoonden , sedert deze gebeurtenis voorviel ? 
Welke oorzaken hebben de voormalige bevolking geheel en al 
doen verdwijnen ? | 

Zij is in het niet verzonken. Wouden bedekken thans het 
gebergte, wouden overschaduwen thans zijne omstreken dagreizen 
ver en geene menschelijke stem wordt meer in dezelven verno- 
men. Hun werken en streven, hun: voorspoed en ongeluk, dat 
alles blijft eeuwig voor ons verborgen. De geschiedenis dier bewo- 
ners ligt begraven in deze wouden, die even stil zijn als gind- 
sche kolk van den uitgedoofden krater. 

Zoo wordt de mensch geboren, zoo sterft hij, naauwelijks zich 
zelven bewust. Hij strekt ten speelbal van ondoorgrondelijke 
krachten der natuur, en toch gelooft hij aan een vrijen wil, 


SNN 
S EN Ù vi 
ENOR 
ES Kr 
Kk 
X 


Ws 
Le Dr 
[> 7 Ä E ie) (/ 
NE 
z al À ES En 1 1 
$ HRA 
De 


/ kj Derden ae 
LANDEN 
Á W4 


NEAAS 
EN NEN 
NNNIENEN 
Ra NIN 
SN 


| 


NA 
EE WR NE N 


NE 


p Ee 5: nr varne - mmm on eN ONB 
NN 


î 1 / / 


/ 


GJ 

OOI BENEBAAN 
4 1 AN 
/ EN EN ETE 


MOOI h} 


EE nn si 


en 


AH 
ie 


Ni 
\\ 


NN 


SN 
SN 


ENSOR 
BANAAN) 


NN 


lg 


N RN 


XN 
Nn 


EE 

ze POR PLEE Ö il Br EN ii 7 7 

En RAAR R NE ne Ee À en il | À 

en PAP Ji LI [le le ED ni B ES ee ef WIRE 5 s Ee a f 
ne OP ENRRNRAA EN OET rene en AE 8 7 EE ZAL Wi 
SD | | | 
OEP EIEEDE HH £ 4 4 

SAE LER Zj 

ET / de 


vil 
Von, 
ij 


} 
Í 


f é 4 Et ij 
/ 0 1 
AN 7 
2000 Î ID 
BALK) | 


VENDEE 
nd / Ht 


1095 


beweegt hij zich, handelt hij, gelijk hij waant, naar de inspraak 
van zijn eigen gemoed, en toch gehoorzaamt hij slechts aan 
verborgene wetten, waaraan hij zich niet kan onttrekken. Hij 
acht zich onsterfelijk, eeuwig, en zoowel hij zelf als zijne ge- 
schiedenis, de gansche. aarde, ja, alles wat hem omringt! — 
is niets dan een droom der godheid, die aldra voorbij gaat. 

Vlechten, mos, Leucopogon javanicus de Vr., benevens andere 
kruiden, hebben, een groen kleed. over de muren geweven; 
struiken, Hypericum javanicum en anderen, bloeijen tusschen 
het. gesteente en, oude, met mos overdekte Thibaudia’s, waarvan 
velen midden op de muten hunne wortelen hebben geschoten, 
breiden de fraai gevormde takken uit over deze ruïnen, het 
beeld van het verledene, gesierd met de jeugdige, frissche zlon- 
renpracht van het bloeijende. woud. 

Romantisch schoon mag dit plekje gronds worden genoemd, 
alwaar de natuur in fraai en duidelijk. schrift deze waarheid 
schijnt te hebben uitgedrukt: « Wij zijn gelijk het luchtig weefsel 
van. een droombeeld, en ons hanne we ligt hesheten 
binnen een slaap.» 1) 

Ik bragt met mijne liegeleiders een stillen maake dede in 
deze ruïne, waar binnen. waarschijnlijk vóór mij, gedurende 
vele booderdaf van jaren, niemand zich had opgehouden. De 
hemel, welke aanvankelijk helder was, werd omstreeks 12 ure 
met een onafgebroken wolkendak overtogen, terwijl iets later, 
ten. 5 ure, nevelen den bergtop van tijd tot tijd omhulden. 
Tegen 4 ure waren wij reeds genoodzaakt geworden onze kleine 
togten te staken, uithoofde de fijne regen, die nu en dan uit 
dezen nevel viel, ons dwong eene schuilplaats in onze binnen- 
kameren te zoeken. Toen de nacht begon te vallen, helderde 
de hemel weder op; nu kropen wij. uit onze holen te voorschijn 
en droogden onze kleederen voor het vuur, dat een pmenehing 
schijnsel op deze aloude muren wierp. 

Hier rondom de vuren gezeten, hielden de Javanen zich bezig 


e such s 
de PRE Za are gien of, if our little life 
Is rounded with a sleep —” (Shakesp.) 


1096 


met het verhalen van geestverschijningen; mijn goede Njabei 
daarentegen sprak mij van eene andere oude ruine « Kadaton,» 
welke, aan den westelijken of zuidwestelijken voet van het 
gebergte, midden in de wouden der dieplanden gelegen was; 
zij werd eerst vóór 15 jaren (derhalve in 1851) ontdekt, toen 
door den vorigen Rongo van Bondowoso (Kerto Negoro), ten 
gevolge van het toenemen der bevolking van die afdeeling, een 
nieuw distrikt werd gevormd; hetzelve ligt zuidwestwaarts van 
den Ajang en werd Toenggoel koeripan geheeten. 

Volgens het verhaal der Javanen, die mij vergezelden, kan 
men dat oord zoowel van Lèmadjartg, van Poegêr als van 
Rambi te paard bereiken. Van deze laatstgenoemde plaats, 
welke G à 7 palen *west-zuidwestwaarts van Djêmbèr is gele- 
gen, was het, dat wij vertrokken om den Ajang te beklimmen; 
zij ligt op een afstand van 10 palen van Koeripan, vanwaar 
men, over Pringo wiraban, Joso kan bereiken, ten einde 
aldaar te overnachten. Dan zet men de reis voort over zekeren 
goenoeng Kitjil tot aan Paleran, alwaar andermaal nachtver- 
blijf wordt gehouden, welke plaats slechts 2 palen van de 
ruïne Kadaton verwijderd is. Van Paleran kan men den togt 
te paard voortzetten naar Tjontong, van daar met rijtuig naar 
Kraksan en vervolgens verder naar Probolingo; men reist dus 
op die wijze van Djèmbêr om den zuidelijken en zuidwestelijken 
voet van den Ajang, over den vlakken tusschenzadel, welke 
den Ajang met den Lamongan verbindt, naar Probolingo. Het 
schijnt derhalve, dat Paleran, benevens Kadaton aan den wes- 
telijken voet van den Argopoero (Ajang) zijn gelegen, welke 
naar deze zijde met eene uiterst zachte glooijing in breede 
voorsprongen afdaalt. Het lijdt geen twijfel, of de bergtop moet 
aan die zijde het gemakkelijkst te beklimmen zijn; hoogst 
waarschijnlijk bestond er voormaals gemeenschap tusschen de 
ruïnen, welke op den bergtop zijn gelegen, en Kadaton: Naar 
mij door de Javanen werd verhaald, moet deze laatstgenoemde 
ruine veel schooner en van meer regelmatigen bouw zijn dan 
gene, terwijl daarenboven beeldhouwwerk en standbeelden tot 
versierimg van dezelve bijdragen. | 


1097 


Reeds vroeg in den morgen van den 24" November werden 
wij, door de koude, uit onzen slaap gewekt en naar onze ther- 
mometers heen gedreven; zij teekenden 2,5° Réaum. (57,7° Fahr.) 
in de vrije lucht. 

Eerst ten 7 ure verlieten wij ons bivouak, nadat de zon 
door hare stralen eenige warmte over het gebergte had ver- 
spreid; wij keerden nu naar den Tjèmoro kêndêng terug langs 
denzelfden weg, waarover wij gisteren herwaarts gekomen waren. 

Op nieuw werd onze verwondering in eene hooge mate 
gespannen gehouden door het talloos tal van omver geval- 
lene, oude Casuarina-boomen, benevens door de groote menigte 
driften van herten, van 5 tot 500 stuks tellende, die wij 
letterlijk voortdurend aan alle zijden, dan links dan regts 
van ons, ontwaarden. Buitendien zagen wij vele paauwen op 
onzen weg. 

Ten einde een maatstaf ter vergelijking te geven, zij het 
mij vergund den lezer eenigzins meer van nabij met eene 
dezer driften, de talrijkste die ons onder het oog kwam, 
bekend te maken. Wij bevonden ons op een hooger rijzend — 
gedeelte van het terrein, en zagen de herten voor ons heen- 
trekken over eene uitgestrekte grasvlakte, — eene der wijdste 
opene plekken van het gebergte, — welke van rondsom door 
wouden was ingesloten. De drift vormde eene zeer lange, 
doch smalle rij, waarin nu eens drie, dan weder vijf, tot 
zelfs een twintigtal herten nevens elkander liepen; het ge- 
middelde aantal was stellig niet minder dan vijf. Zij trokken 
dwars over de vlakte. Toen de voorste herten den ganschen 
weg door de vlakte reeds hadden afgelegd en het woud- aan 
de overzijde intraden, kwam het andere einde dezer rij eerst 
uit het woud te voorschijn. De drift was dai even mad 
als de breedte der vlakte bedroeg. 

Toen ik vervolgens zelf over de vlakte wok re even als 
vele andere opene plekken van het gebergte met Festuca 
nubigena was begroeid, mat ik haar onder het gaan met schreden 
af en bevond, dat zij ongeveer 1,800 voet lang was. Stellen 
wij nu, dat de lengte van een hert 6 voet bedraagt, nemen wij 


1098 


aan, dat er zich, gemiddeld genomen, slechts 5 nevens elkander 
bevonden, — en op vele plaatsen was het aantal, overdwars 
gerekend, veel grooter, — dan moet deze drift ten minste uit 
1,500 stuks herten hebben bestaan; het is waar, dit was het 
grootste aantal, dat wij bij elkander hebben gezien. Verschei- 
dene driften kregen wij echter onder het oog, die weinig minder 
talrijk waren; kleine driften, ten getale 50 à 100 stuks, zagen 
wij steeds aan de zijden om ons heen; ik schat derhalve het 
aantal herten, dat ik, op mijnen togt van den Argopoero tot aan 
den Tjèmorokèndêng, van des morgens 7 ure tot 5 ure in den 
namiddag heb gezien, op ongeveer een vijftig duizendtal. 1) 
Omstreeks den middag geraakten wij in het hoogland het 
spoor bijster, namelijk, noordwaarts van de kali Pitjoro, alwaar 
vele ruime grasvlakten tusschen het woud verstrooid gevonden 
worden; wij zouden niet zoo spoedig den regten weg hebben 
terug gevonden, ware het niet, dat wij eindelijk bij de kali 
Pitjoro waren aangekomen; naar den loop dezer kali konden wi j 
onzen weg rigten, ten einde het tusschenjuk te bereiken. Eerst na 
5 ure kwamen wij op den bergrug Tjèmoro kèndèng aan, nadat 
wij door een fijnen nevelregen, die kort te voren was beginnen 
te vallen, reeds druipnat waren geworden. Hoewel hij niet ge- 
stadig bleef aanhouden, zoo viel er toch tot 5 ure van tijd tot 
tijd regen, na welken tijd de hemel weder opklaarde. Niettegen- 
staande de lucht gedurende den ganschen daarop volgenden 
nacht helder bleef, zoo vielen voortdurend dauwdruppelen van 
de bladeren der Tjêmoro’s. Waarschijnlijk ontstaat deze bui- 
tengewone rijkdom van dauwwater, ten gevolge van de bijzonder 
sterke warmte-uitstraling uit de spitse, naaldvormige takken der 
Casuarina’s, waaraan de tot druppelen zaâmgevloeide dauw 
minder blijft hangen dan aan het gewone ‚ breed gevormde ge- 
bladerte van andere boomsoorten, want aan dergelijken werd 
het afdruppelen van den dauw door ons nict waargenomen. 
Op den morgen van den 5de" November keerden wij, tamelijk 


') Deze beg: ooting verkrijg ik op de volgende wijze: 1 drift schat ik op: 1,500 
stuks; 2 op: 1,000; 25 op: 500; 100 op: 100; 300 op: 50; 300 op: 25 == 48,500. 


1099 


uitgehongerd, over desa Kèmoening , waar wij ten-Î-ure aan- 
kwamen, en over Rambi, welke plaats wij ten 2 ure bereikten, 
naar Djémbêr terug, nadat wij vier nachten bijna onder ‘den 
blooten hemel hadden doorgebragt… Alvorens wij van den Ajang 
afscheid nemen, zij het mij vergund een uittreksel mede te deelen 
uit een brief van den heer Bosch, Controleur te Bondowoso; 
waarin wij eenige berigten zullen vinden betrekkelijk de noor- 
delijke streken van. het gebergte, welke door mij niet zijn 
bezocht geworden. Naar aanleiding daarvan kan met grond 
worden opgemaakt, dat het gebergte, in de zone van 5 à 7,000 
voet, eene groote uitgestrektheid bezit. | 

Op den 25 October ving de heer Ch. Bosch zijne reize 
uit Djêmbêr aan; hij werd. begeleid door den Rongo van 
Bondowoso en door den jeugdigen pakhuismeester van Djêmbêr. 
Tot aan den Tjêmoro kêndéng, alwaar zij den 24ster October 
aankwamen, volgden zij denzelfden weg, welken wij naderhand 
insloegen; hun nachtkwartier hielden zij in het hoogst gelegene 
gedeelte van het hertendal. d gahe tegasal 

Den 25% October verliet: hij den” Argopoero des morgens 
ten 9 ure, begeleid door 12 Javanen. Uithoofde zij, behalve 
een aantal zeer kleine koeken-(Koewé-koewé); geene *levens- 
middelen bij zich hadden, zoo besloten zij-Irunnen “togt in 
eene noordelijke rigting door het gebergte voort te zetten; in 
plaats van den zoo moeijelijken- weg, die- naar “het zuiden 
leidt, te volgen, dewijl zij hoopten op die wijze spoediger in 
bewoonde streken te zullen aankomen. 

Op vele hoogten van den bergrug, waarin de Argopoero- 
keten zich naar het noorden verlengt, vonden zij oude « graf- 
gestichten», welke uit langwerpige, vierkante steenhoopen waren 
gevormd, aan wier oostelijk einde een regt op staande, platte 
steen was aangebragt. Zij vervolgden hunnen weg naar het 
noorden, nu eens opwaarts. klimmende, dan weder dalende. 
Reeds ten 10 ure hadden zij het eigenlijke hoogland in het 
zuiden achter den rug. Van dit uur af werd hun het uitzigt 
over het gebergte geheel en al benomen, door den wolken- 
nevel, die hen aan alle zijden omringde. Ten 14 ure bevonden 

zon 


bn 


1100 


zij zich aan den rand van een dwars afgebrokenen, loodregten 
wand, — een lava-terras, — welke eene geelachtige kleur had 
en dwars door eene vallei liep, die ter wederzijde door een 
bergrug werd begrensd. Zij vervolgden hunnen weg over 
den oostelijk gelegenen rug, — welke naar het noorden gerigt 
was, — en zich nu eens hooger verhief, dan weder daalde, 
totdat zij zich des avonds, uitgeput van vermoeijenis, op een 
zeer smallen bergrug nederwierpen; de twee laatste koeken, 
ongeveer ter grootte van een rijksdaalder, werden hier genuttigd. 

Den 26" October, De temperatuur van den dampkring 
voor zonsopgang was: 47,0° Fahr.;deze duidt immer nog eene 
groote hoogte aan. (Het hooggebergte van den Ajang strekt 
zich derhalve zeer verre uit, in de rigting van het noorden.) 
Zij zetteden hunnen togt verder voort in cene noordwestelijke 
en noordelijke rigting; ten 11 ure kwamen zij aan den oever 
van eene aanzienlijke kali, — welker loop langs een bergrug 
(de noordelijke Ajang-keten) tot 4 ure werd gevolgd; zij 
bereikten eindelijk een 40 voet hoogen waterval, welke ter 
wederzijde tusschen loodregte, geheel en al kale rotswanden 
nederwaarts stortte. Zij zagen zich daardoor genoodzaakt 
tegen de zijwanden, die zeer steil waren, op te klauteren; 
dikke bedden van Pakis pamor (Gleichenia sp.) bedekten den 
grond, — De regen bleef onophoudelijk voortduren, — Den 
bergtop konden zij niet bereiken; des avonds ten 71, ure 
moesten zij halt maken op eene steile helling. Uitgehongerd en 
doodelijk vermoeid lagen zij daar neder! Geen vuur! geen dak 
tot beschutting! Allen doornat. 

Den 272 October. Reeds zijn twee dagen en twee nachten 
voorbijgegaan, zonder dat zij eenig voedsel hebben genuttigd. 
De noordoostelijke helling van den bergrug, waarop zij zich 
den vorigen avond hadden gelegerd, werd beklommen en over 
dezen zetteden zij hunnen togt den ganschen dag voort. — 
Eindelijk troffen zij bamboes aan ‚ — hetgeen als een bewijs 
mogt worden beschouwd, dat zij zich op eene geringere hoogte 
bevonden, — en wilde Pinang- en Areng-palmen, wier vleezige 
knoppen (pol Pinang kedahar en pol Areng) hen voor verhon- 


1101 


geren behoedden. — Een treurigen nacht bragten zij alluer 
door, zonder vuur te kunnen ontsteken. 

Den 282 October. Vroeg in den morgen vervolgden zij 
hunnen togt in de rigting van het noordoost ten oosten; waren 
genoodzaakt een grooten omweg bergopwaarts te nemen, ter 
vermijding van een waterval. — Bamboes-bosschen overdekten 
dezen bergrug. Ten 14 ure vonden zij een grooten aarden 
pot: goetji. Hun voedsel bestond uit toppen van twee Pinang 
kedahar palmen. 

Elken morgen had de heer Bosch den Javanen de verzekering 
gegeven, dat zij des avonds stellig een dorp zouden bereiken, 
hetwelk, helaas! nimmer het geval was geweest. Algemeen was 
de verslagenheid. Niemand sprak, niemand hunner rigtte eene 
vraag aan zijne reisgenooten; zij konden zich nog slechts met 
moeite voortslepen ; de Rongo was meer dood dan levend. Ten 
1 ure lieten zij zich langs eene helling, die buitengewoon steil 
was en eene hoogte van verscheidene honderd voeten had, 
afglijden; aan den voet van deze helling breidde zich eene 
wijde vlakte uit, welke door eene waterrijke kali werd door- 
stroomd. Eerst na 21, ure bereikten zij deze vlakte aan den 
voet des bergs, en — wie is in staat de vreugde te schilderen 
der reizigers, die thans de zekerheid hadden van den vreesse- 
lijken dood des hongers te ontgaan — zij zagen drie vreemde 
gezigten, drie mannen, die in de beek vischten. Naar hetgeen zij 
van hen vernamen, waren zij nog drie uren verwijderd van de 
hoogst gelegene doekoe, d. i. een klein dorp, Doeren, onder- 
hoorig aan de desa, d.i. een groot dorp, Peté, in het distrikt 
Kraksan. 

Woeste vreugde leiden allen aan den dag; de Rongo bad. 
lets dergelijks, namelijk, het aan den dag leggen van wilde 
vreugde, door die ijskoude, gelatene, nimmer hartstogtelijke 
Javanen, over hunne redding van den hongerdood, bij het 
betreden van eene bewoonde landstreek, na in de wildernis te 
hebben rondgedoold, heb ik eenmaal bijgewoond aan den zuide- 
lijken voet van den Lawoe. (Naar het schijnt, is honger voor 


den Javaan, misschien voor ieder mensch, die aandoening, welke 


1102 


hem het sterkst aangrijpt.) Ten 5 ure kwamen zij te Doeren 
aan (het dorpje telt slechts twee hutten). Eene groote menigte 
bewoners der naburige dorpen verzamelde zich, en ieder bragt 
eenige spijzen mede, rijst, vruchten, koewé, enz. 

Den 29ten October. Doeren ligt nog 7 palen verwijderd van 
desa Peté; hier eerst konden zij paarden bekomen, en reden zij 
verder naar Bagan, alwaar een houtzaagmolen staat, toebehoo- 
rende aan den heer Condoo. De weg naar Besoeki werd met 
rijtuig afgelegd. 

Den- 30 October. Van Besoeki reisden zij naar Bondowoso. 
Zoo liep deze togt, die zoo treurig had kunnen eindigen en 
waarop zij gedurende negen dagen, namelijk, sedert den 25tn 
October hadden rondgedoold, nog gelukkig af. Hieruit zal andere 
reizigers kunnen blijken, met welke bezwaren de togten door 
Javasche wildernissen gepaard gaan, en hoe het mogelijk. is 
aan een gewissen hongerdood prijs gegeven te zijn, wanneer 
de noodige voorzorgen niet worden in acht genomen. 


ACHTTIENDE SCHETS. 
VULKAAN 40: LAMONGAN. ® 
Br. 841. — L. 115°W. — H. 4,500? 


«Und es will sich nimmer erschöpfen und leeren , 
« Als wollte das Meer noch ein Meer gebälren, » 
(Scururen.) 


Probolingo, den 7%" November. 


Mijne reis van Djèmbêr naar Poegêr, welke ik, van 7 tot 10 
ure, op den 4% November afleide en die van Poegêr naar 
Lèmadjang, van Gij, tot 1014 ure op den volgenden dag 
gemaakt, boden niets aan, dat der vermelding waardig mag 
geacht worden. 

Den 62 November vertrok ik ten 6 ure met eden van 
Lèmadjang naar Probolingo, alwaar ik ten 111/, ure aankwam. 
Deze afstand is verdeeld in 5 poststations, ieder ongeveer van 
6 palen, welke in !/2 à 2/4 uurs worden afgelegd. De weg van 
Lêmadjang naar het eerste poststation Bondo joedo zet zich, 
aanvankelijk op gelijke hoogte, in eene noord-noordoostelijke 
rigting voort, althans hij rijst over die uitgestrektheid slechts 
weinig; van daar loopt hij naar het noord ten oosten, later 
naar het noorden tot aan de plaats waar vroeger een post- 
station was gelegen, dat sedert eenigen tijd is opgeheven 
geworden; hier verheft zich het terrein, dat later weder daalt 
tot aan de plaats, waar het tweede poststation Glagah ligt. 
Van hier beklimt men den vlakken tusschenzadel, die den 
voet van den Lamongan met dien des Tèêngger vereenigt en 
bereikt men het hoogste punt van den weg, hetwelk, zoo het 
niet op gelijke hoogte ligt als de pasanggrahan aan den oever 
van het meer (ranoe) Lamongan, althans niet veel hooger zal 


1104 


zijn. Deze is misschien 7 à 800 voet boven den spiegel der 
zee gelegen. Nu houdt de weg, die in eene noordelijke 
rigting voortloopt, over eene uitgestrektheid van verscheidene 
palen, eene gelijke hoogte, alvorens hij tot aan het derde post- 
station, Trandang geheeten, met eene zachte glooijing afdaalt. 
Van dit poststation loopt hij, tot aan de noordelijke alluviaal- 
vlakte, steeds naar beneden, en voert hij den reiziger over 
het vierde poststation Letjes, hetwelk beneden aan den noor- 
delijken voet van den tusschenzadel is gelegen, naar Probo- 
lingo. Voortdurend liep de weg, die zeer slecht was onder- 
houden, door bebouwde streken, wier oppervlakte effen, althans 
niet zeer heuvelachtig was; dit liet zich reeds hieruit opmaken , 
dewijl men geene karbaauwen tot voorspan behoefde. De bodem 
bestaat voornamelijk uit een fijn, vulkanisch zand, hetgeen 
zoowel den tusschenrug als alle nabij gelegene streken in dikke 
lagen bedekt; aan de oppervlakte is hetzelve meestal met 
teelaarde vermengd, en daardoor bruinachtig gekleurd en 
vruchtbaar. 

Een zijweg volgende, welke in eene oost-noordoostelijke 
rigting tusschen koffijtuinen met eene geringe glooïjing opwaarts 
loopt, komt men van het poststation Glagah aan een net inge- 
rigten pasanggrahan, welke aan den westelijken, hoog oprijzen- 
den oever van het meer (ranoe) Lamongan of Glagah is gelegen. 
Van daar stuit het oog, aan de overzijde van het kleine meer, 
tegen de helling van den kegelberg Lamongan, welks voet tot 
op een derde der gansche hoogte van den kegel met wouden 
is omringd; het overige twee derde gedeelte verheft zich geheel 
dor en kaal. Reeds vroeger, namelijk , op den 5 zen Ger Julij, 
1858, had ik dezen vulkaan in gezelschap van Dr. Fritze 
bezocht, tijdens hij nog voortdurend werkzaam was, bij welke 
gelegenheid wij tot aan de woudgrens opklommen; thans 
bezocht ik hem (op den Gt November, 1844,) ten tweeden 
male, nadat zijne kruin zeer aanmerkelijke veranderingen had 
ondergaan en geene dampen meer uit zijnen krater opstegen. 

De waarnemingen, destijds en ook thans door mij gemaakt, 
zal ik tot cen geheel vereenigd den lezer mededeelen. 


1105 


Onder het tal van werkzame vulkanen van Java is deze de 
laagste en de kleinste in omvang. Van den westelijken oever 
van het meer gezien, doet zich zijn regtertop, welke eene 
kegelvormige gedaante heeft, aan het oog: voor onder een 
gezigtshoek van 9°54', en zijn scherphoekige linkertop onder 
een hoek van 7°22’ boven den horizon, De linkerhoek van den 
eerstgenoemden top wordt gepeild in het noorden 8514 ten 
oosten, en de regterhoek in het noorden 86416’ ten oosten , ten 
gevolge waarvan de middellijn van zijn kraterrand, overdwars 
genomen (in November, 1844,), bedroeg = 1°2., De helling 
van de zuidelijke zijde des kegels bedraagt in het hoogste 
gedeelte, dat tevens het steilste is, 56°; de lijnregte afstand 
van het punt, alwaar de waarneming werd gedaan, tot aan 
den top des kegelbergs, kan niet minder dan 51/} en niet meer 
dan 4!/, minuten, of 24,267 par. voet bedragen. Nemen wij 
aan, dat de afstand 24,000 voet zij, dan zal de hoogte des 
bergs in ronde getallen, bij benadering, zijn: 4,200 voet boven 
de oppervlakte van het meer, dat aan zijn voet gelegen is en 
+ 685 == 4,885 voet boven den spiegel der zee, terwijl de 
middellijn van zijn top 600 voet zal bedragen. 

De omstreken, aan zijnen voet gelegen, hebben wij reeds. 
uit vorige bladen leeren kennen; wij hebben gezien, dat hij 
geheel geïsoleerd uit laaglanden oprijst en dat hij slechts ten 
oosten en ten westen door middel van wijd uitgestrekte, 
vlakke tusschenlanden , — zadels, — ter hoogte van 7 à 800 voet 
verbonden is met den Ajang en met den Tèngger, terwijl daar- 
entegen zijn noordelijke en zuidelijke voet in vlakke streken 
overgaan, die zich onafgebroken voortzetten tot aan het strand 
der zee, welke Java aan den noorder- en aan den zuiderkant 
bespoelt. _ 

Deze berg rijst derhalve in de gedaante eens kegels opwaarts 
uit vlakke, met wouden bedekte streken, welke zijnen voet 
aan alle zijden omringen, zonder dat nevenketenen, wier vor- 
men zich duidelijk aan het oog voordoen, denzelven met nabu- 
rige bergen verbinden. 

Hij heeft echter niet de regelmatige gedaante van een sui-_ 


f 


1106 


kerbrood , maar die van twee aan elkander verbondene kegels, 
die tot op hun. bovenste 4; gedeelte zamengesmolten zijn, ten 
gevolge waarvan slechts het hoogste 4/5, zoo niet het 1; gedeelte 
op zich zelf staat en twee afzonderlijke bergtoppen daarstelt, 
welke in de rigting van zuid-zuidwest en noord-noordoost ten 
opzigte van elkander zijn gelegen. De noord-noordoostelijke top, 
goenoeng Taroeb geheeten, is de ‘oudste; heeft een minder 
regelmatigen. vorm ‚dan de andere en keert naar de zijde van 
den tweeden bergtop, derhalve naar het zuidwesten , een steilen 
wand; deze geheel en al kale, grijskleurige ambin strekt zich 
ver langs de noordwestelijke helling. des bergs benedenwaarts 
uit en is door elkander kruisende spleten en reten in groote, 
scheef gerigte vierkante stukken afgezonderd. Het eene systeem 
van spleten. in dezen wand loopt evenwijdig met den graad van 
neiging, waaronder de helling des bergs zich aan het oog voor- 
doet, benevens dien der steenbanken, waaruit dezelve bestaat ; 
het andere systeem van reten staat loodregt. Velen dezer scheef 
gerigte rhombische zuilen springen met scherpe kanten vóór het 
overige gedeelte der helling uit, waardoor de wand een onge- 


‚lijk, geribd, scherphoekig-afgebroken uiterlijk verkrijgt. 


De zoo even vermelde gedaante verkreeg de berg waar- 
schijnlijk op deze wijze: nadat de krater van den vroeger reeds 
aanwezigen. trachiet-kegel Taroeb verstopt was geraakt, ontstond 
aan de zuid-zuidwestelijke helling van denzelven een zijdeling- 
sche: kolk, eene zijdelingsche spleet, op- een grooten” afstand 
beneden de. kruin des bergtops. De opgewelde uitwerpselen, 
hetzij deze uit gesmoltene zelfstandigheden, of slechts uit zand 
en lava-puinbrokken bestonden, vonden een uitweg door deze 
nevenspleet ; zij hoopten Baak rondom. deze opening op en 
vormden een nieuwen kegel. Door herhaalde uitbrakingen. van 
deze zelfstandigheden werdde zijwaarts gelegene kegel voort- 
durend grooter, bereikte hij eindelijk bijna eene gelijke hoogte 
alsde vroeger aanwezige. kegel en verheft hij zich thans als 
oeng Lamongan. aan de zuid-zuidwestelijke zijde van den 
oudsten bergtop, waarvan hij door eene tusschenruimte tot op 
ongeveer 700 à 800 voet beneden zijne kruin is gescheiden , 


1107 


doch waarmede hij van dat punt af aan tot één geheel ver- 
eenigd is. De dwars gerigte doorsnede dezer bergen vormt twee 
kringen, welke in elkander loopen. Op den eersten blik reeds 
laat zich de jongste der beide kegels, de. Lamongan, herken- 
nen, uithoofde van de meer gladde oppervlakte zijner hellingen, 
de meerdere regelmaat zijner gedaante, welke op een suiker- 
brood gelijkt en- zijnen regten, effen zoom, die gelijkmatig 
oprijst tot waar hij in den rand des kraters eee Zie 
Lamongan Figuur d. 

_ Het bovenste een derde göäbelte van dezen  hainel had, in 1858 
en in 1844, eene donkere, namelijk , eene zwarte ete welke 
inhet kastanjebruin overging; hij geleek op een suikerbrood, 
waarop eene met franje versierde kap was geplaatst, want de 
middenzone der helling had een helder geelachtig koloriet, dat 
in het isabelkleurige (bruine) overging. Van den als franje ge- 
vormden zoom ‚der kap daalden naar het middenste, geelachtig 
gekleurde. gedeelte des kegels, eene menigte lange, streep- 
vormige ‚ zwartgekleurde strooken benedenwaarts, van welke 
velen in den vorm van knodsen uitliepen, terwijl uit het woud, 
dat het benedenste een derde gedeelte des bergs bedekte, groene 
strepen zich tandvormig tot in:het geel gekleurde gedeelte der 
helling verhieven. Men zag hier het wisselende spel van schep- 
pende en verwoestende natuurkrachten, als het ware in strepen 
uitgedrukt, wier spitsen elkander gedurig meer en meer nade- 
ren. Van beneden steeg het groene vegetabile leven steeds hooger 
tegen de helling des kegels opwaarts, terwijl van boven ver- 
woestende, vulkanische krachten in “werking traden, welke 
lava-stroomen benedenwaarts stuwden, tot in het gebied der 
wouden, ten einde hunne voortgangen binnen zekere grenzen 
te beperken. Tot verduidelijking dezer beschrijving vergelijke 
de lezer de afbeelding, geplaatst tegenover den titel der eerste 
aflevering van dit werk. Aan vele zijden des bergs hebben 
de onbewerktuigde krachten veld gewonnen; men ziet lava- 
stroomen, welke niet slechts insnijdingen in de flanken der 
wouden hebben gemaakt, maar die dezelven, in hunne gansche 
breedte , tot beneden aan den voet des bergs hebben doorbroken. 


1108 


Dit laat zich vooral aan de zuidwestelijke zijde des kegels 
waarnemen, ter plaatse waar het benedengedeelte der helling 
in de vlakte begint over te gaan, derhalve in eene zone waar 
de kracht van den val der benedenwaarts rollende steenen 
gebroken is. Men ziet aldaar ontzaggelijk dikke banken van 
lava-puinbrokken, die eene uitgestrektheid van verscheidene 
palen rondom de helling des bergs bedekken, en wier opper- 
vlakte een dor en kaal puinveld vertoont, dat heuvelachtig, 
hobbelig en met voren doorploegd is. Naar de zijde der groene 
woudvlakte. daalt dit veld eensklaps, met een steilen wand, 
ter hoogte van 50 à 50 voet benedenwaarts, dien men zou 
kunnen vergelijken met de voet- of eindwallen, «End Moränen», 
der gletschers, en welke steeds verder in de groene vlakte dreigt 
te zullen voortdringen. 

Dit veld bestaat niet uit blokken, gevormd door het splijten 
en van één springen der lava aan hare oppervlakte, toen zij 
bekoelde, maar uit louter afzonderlijke puinbrokken, die als 
zoodanig, namelijk, als losse stukken, langs de berghelling 
afwaarts rolden, hier aan den voet des bergs bleven liggen en 
bij millioenen op elkander werden gestapeld. Zij waren onregel- 
matig van vorm, doch veelal aan de hoeken afgerond; velen 
bestonden uit vasten, compacten trachiet, een groot aantal 
anderen waren slechts ter helfte zamengesteld uit eene vaste, 
kristallinische steensoort, terwijl de andere helft eene lava-slak 
vormde. De meeste brokstukken bestonden uit eene verslakte, 
poreuse, trachietische lava, zie L. n°. 272 en 275, — en deze 
was veelal zoo door en door poreus, als ware zij slechts uit 
enkele korrels zaâmgebakken. 

Het merk waardigste verschijnsel, hetwelk bij den Lamongan 
wordt waargenomen en dat wijders in geheel Java bij geen 
enkelen vulkaan wordt wedergevonden, is het aantal van kleine 
meren, welke op verschillende afstanden van elkander verwij- 
derd liggen, doch in eene rij op elkander volgen eu den kegel- 
berg in een wijden kring omsluiten. Verholen tusschen het 
geboomte van het woud, liggen zij in de onmiddellijke nabij- 
heid van den voet des bergs, ter plaatse waar deze reeds in de 


1109 


vlakte is overgegaan; zij zijn rondachtig van vorm en worden 
door scherp geteekende grenzen van het omringende land ge- 
scheiden. Deze ranoe’s, — zoo worden zij door de Javanen 
geheeten, — zijn, op enkele uitzonderingen na, kegelvormige 
aardverzakkingen, gaten in de bovenste aardkorst, welke eene 
middellijn van 500 à 1,000 voet hebben en, omringd door vlakke 
streken, eensklaps met steile of loodregte wanden benedenwaarts 
storten. Zij zijn gevuld met zoet water, hetwelk in allen niet op 
gelijke hoogte staat; zij missen, althans meerendeels, alle uitloozing 
en liggen in de diepste eenzaamheid der wouden verscholen. 

Een aantal dezer meren heb ik zelf bezocht; omtrent het 
bestaan van anderen heb ik voldoende inlichtingen bekomen, 
door eenstemmige en zorgvuldig met elkander vergelekene 
berigten, zoo van Javanen als van enkele Europeërs. Te rekenen 
van de noordoostelijke zijde des bergs, westwaarts om zijn 
voet, tot naar het zuiden en zuidoosten, volgen zij in deze 
orde op elkander. (Aan de oostelijke zijde van den berg higt 
het hooger rijzende tusschenland, hetwelk den Lamongan met 
den Ajang verbindt.) 

1e Aan de noordoostelijke zijde van den Taroeb ligt eene 
warme bron, nabij het dorp Tiris; 2° aan de noord-noordooste- 
lijke zijde: de ranoe Sedjarang, of ranoe Tiris, op een afstand 
van 2 palen van desa Tiris; 5° aan de noordelijke zijde: ranoe 
Agoeng, 5 palen van de zoo even gemelde plaats verwijderd; 
ko aan de noordwestelijke zijde: ranoe Bedali, of ranoe Joso, 
in de nabijheid van het dorp Joso. Dit laatste meer vormt een 
ketel, ter diepte van verscheidene honderd voet, welks bodem 
echter slechts tot op eene geringe hoogte met water is bedekt; 
het niveau van dit meer ligt derhalve dieper beneden de 
oppervlakte des bodems, dan met een der anderen het geval is. 
5o Aan de westelijke zijde des bergs ligt ranoe Glagah, of ranoe 
Lamongan; 6° aan de west-zuidwestzijde: ranoe Pakis, het 
grootste dezer meren, hetwelk, volgens opgave van den heer 
van Herwerden, *) in het midden eene diepte van 70 vademen, 


1) t.a. pl. Over het Tênggersche gebergte. 


1110 


d. 1. 420 voet heeft; 7° aan de zuidwestelijke zijde: ranoe 
Woeroeng; 89 aan de zuid-zuidwestelijke zijde: ranoe Lading : 
9e aan de zuid- of zuidoostelijke zijde: ranoe Logoeng. Minder 
naauwkeurig waren de berigten, welke ik omtrent de volgende 
meren heb kunnen inwinnen: ranoe Wiar, ranoe Pang, ranoe 
Kèmbar, ranoe Tjoepoe. Het schijnt, dat ook het zoogenaamde 
blaauwe water van Pasoeroean en het meer van Grati dergelijke 
ranoe’s zijn. 

Niet waarschijnlijk is het, dat deze meerbekkens als explosie- 
kraters moeten „beschouwd worden, uithoofde zij aan den 
rand vlak zijn, — deze is althans slechts op eenige weinige 
plaatsen, en wel door toevallige omstandigheden, opgehoogd ge- 
worden, en wijders uithoofde geene sporen, noch van voorma- 
lige, noch van voortdurende vulkanische werkzaamheid of van 
ontwikkelde zure dampen worden waargenomen, waarbij nog 
in aanmerking moet worden genomen, dat zij in te grooten 
getale aanwezig zijn. De oorzaken van hun ontstaan schijnen 
derhalve veel eer hierin gelegen te zijn: ten deele in de onge- 
lijke ophooping der lava-brokstukken en het spoediger ver- 
weeren dezer puinbrokken, die, ter plaatse waar zij zeer 
poreus waren, binnen een korter tijdverloop in elkander zakten 
en in één zonken, dan waar zij uit eene vastere massa be- 
stonden, — ten deele aan plotselinge inzakkingen van den - 
ondermijnden bodem, misschien wel ten gevolge van hevige 
aardbevingen. Dit ‘schijnt afgeleid te mogen worden uit de 
ligging dezer ranoe’s, welke slechts binnen de grens van het 
puinveld worden gevonden en derhalve een kring rondom den 
vulkaan beschrijven. Met betrekking tot de ranoe Pakis (ne 6, 
zie vroeger) bestaat, volgens opgave van den Regent . van 
Lêmadjang, eene overlevering, welke aldus luidt: «Vóór 50 
«à 100 jaren was de plaats, waar thans een diep, ketelvormig 
«meerbekken wordt gevonden, nog een ‘elfene, drooge bodem. 
«dn het midden van dezen vlakken bodem groeide allerschoonst 
«Pèlèt-hout, hetwelk, uithoofde zijner buitengewone hardheid, 
«wordt gebezigd tot het vervaardigen van handvatsels van 
ckrissen, d. ì. Javasche dolken en hetwelk de naburige dorp- 


Hil 


«bewoners gewoon waren aldaar te kappen. Eensklaps zakte 
«de bodem in en werd hij met water overdekt; aanvankelijk 
«rees het water slechts 5 voet hoog; dit nam echter allengs 
ctoe, ten gevolge van het dieper zakken des bodems; tevens 
vwerd de omvang dezer verzakking grooter, totdat hieruit het 
«tegenwoordige meer was ontstaan, dat eene diepte van 450 
«voet heeft.» 1) 

Onder de kegelvormige vulkanen van Java is de Lamongan 
een der kleinsten, maar tevens een der werkzaamsten; zoo ver 
de herinnering der Javanen reikt, was hij steeds, op gelijke 
wijze als in 1858, werkzaam; en mogt hij gedurende een kort 
tijdsverloop rustig zijn geweest, dan ving hij op nieuw aan te 
woeden, en braakte hij dikwerf gedurende vele jaren achtereen 
gloeijende steenbrokken uit. Ja, de gesteldheid „des bodems, 
die im een verbazend wijden omvang rondom den voet des 
vulkaans uit. niets anders. bestaat dan uit lava-puinbrokken, 
welke lagen vormen van ontzaggelijke dikte, geeft. voldoenden 
grond om te veronderstellen, dat hij reeds duizenden van jaren 
in denzelfden toestand verkeert. Niettegenstaande de rookzuilen, 
welke, bij gelegenheid def uitbarstingen van 1858 werden uitge- 
braakt, naar schatting — en deze bevat veel waarschijnlijks, — 
ter hoogte van 5 à 6,000 voet, als in één oogenblik, binnen 
den korten tijd van 10 à 15 obd opstegen, zoo mogen. 
deze uitbarstingen, uit den engen krater van dezen kleinen 
vulkaan, slechts als miniatuur-eruptien worden, beschouwd in 
vergelijking van de verwoestende uitbarstingen van andere vulka- 
nen, ja, slechts als een vuurwerk „ontstoken ter oee vehang 
der bezoekers van dezen berg. 

Daar hij thans echter in rust bint zoo zij ij het mij Bi 
datgene, hetwelk ik in 1858 te boek stelde *) alhier mede: te 
deelen, ten einde den lezer met de uitbarstingen van den 
Lamongan en de wijze, waarop zij gel -Brijpen, bekend te 
maken. 


*) Naar opgave van den Regent van Luêmadjang, bedraagt de diepte 450 voet, 
volgens van Herwerden slechts 420 
2) Zie: Reisen durch Java. Magdeburg; 1845, p. 360, enz. 


1112 


Wij, namelijk D” Fritze en ik, wij hadden op den 4** en 
Bien Julij, 1858, tot verblijfplaats eene kleine bamboeshut, — 
den pasanggrahan, — gelegen aan den ranoe Lamongan. Zij is 
gebouwd op den westelijken oever van het meer, op een geringen 
afstand van de plaats, waar de beek uit hetzelve stroomt; 
deze oever, meerendeels van woudgeboomte beroofd, verheft 
zich ongeveer 50 voet boven den spiegel van het meer. 

Nadat de hitte des daags is getemperd, en terwijl een stille 
avond over het omringende landschap nederdaalt, zette de lezer 
zich in gedachte vóór dit huisje neder. 

Daar vóór ons in de diepte ligt eenzaam, tusschen hoog. 
rijzende, met woudgeboomte bedekte oevers, het kleine meer, 
op welks spiegel eenden en waterhoenen zwemmen, terwijl 
Plotus-soorten op boomstammen aan den oever uren lang onbe- 
wegelijk in dezelfde houding zitten. Wij herkennen ze aan 
hunnen kop, welke de gedaante van een slangenkop heeft, bene- 
vens aan hunnen zonderling gebogen hals. Van tijd tot tijd 
vertoont zich een Leguan aan de oppervlakte des waters. Jaar- 
vogels (Buceros-soorten) vliegen onder een gestadig gekras en 
gesuis door de lucht, terwijl aan vele boomen, die zich aan 
den gever van het meer verheffen, als waren het zwarte vruchten, 
ontzaggelijke scharen van vledermuizen hangen, die, naarmate 
de duisternis toeneemt, steeds meer in beweging geraken en de 
gansche streek van hun gekrijsch doen weêrgalmen. Elders 
ontwaart men vliegende katten, Galeopithecus rufus, wier don- 
kere ligchamen langzaam door de lucht zweven, met uitge- 
spreiden staart en gespannen vleugelvel, doch op zich zelven 
geheel en al onbewegelijk, even als papieren draken, die door 
den wind heen en weder worden geschommeld. 

De nacht breidt zijne zwarte vleugelen gestadig meer uit 
over de stille natuur; ons geleide plant zijne lansen bij wijze 
van barrikaden rondom zich heen; in de ompaalde ruimte worden 
vuren as se en weldra verstomt het eentoonige gezang der 
Javanen, die zich in hunne hutten verschansen, want de tiran 
van den nacht, de tijger, waart nu rond: zijn gebrul wordt 
slechts zelden gehoord, maar men vermoedt zijne nabijheid aan 


113 


het klagend geluid der apen, dat van tijd tot tijd uit het 
woud wordt vernomen. 

Terwijl wij ons geheel en al overgaven aan de gemoedsstem- 
ming, welke eene dergelijke natuur bij ons deed geboren worden, 
vingen wij met een gretig oor de toonen op, die zich deden 
hooren. Terwijl wij daar voor onze hut nederzaten, ontwaar- 
den wij duidelijk de donkere omtrekken van den Lamongan, 
benevens die van zijn vulkanischen kegel, welke in het oosten 
4t/,° ten noorden van ons opwaarts rees. Gedurende een geruimen 
tijd hadden wij geen enkel wolkje van damp uit den krater 
waargenomen. 

Eensklaps werd de bergtop verlicht; een vurige klomp ver- 
hief zich boven den kraterrand en nam in omvang toe naar 
mate hij hooger steeg; dampwolken rezen uit den krater op, 
zij dreven den vurigen klomp uit één, en vlogen met bliksem- 
snelheid zaämgebald en tot eene zuil opeengestapeld omhoog in 
de lucht. De zwarte massa’s, waaruit zij bestonden, waren nog 
zwarter dan de nacht, welke ons omringde en slechts het beneden 
gedeelte was verlicht, zoowel door de weerkaatsing van gloeijende 
massa's in den krater als door den vurigen gloed der puin- 
brokken, die mede opwaarts werden geslingerd en nu naar alle 
zijden benedenwaarts vielen. Raketten vlogen door de, lucht, 
vonken spatteden in het rond en een vurige regen stroomde neder! 

Een gedeelte der vallende puinbrokken plofte in den krater 
zelven neder; een grooter aantal kwam op den kraterrand en 
op de buitenwaarts gekeerde hellingen des bergs, bespattede 
dezelven met duizenden van vonken en roodgloeijende plekken, 
en deze vielen van tijd tot tijd zoo digt in het rond, dat de 
gansche bergtop zich aan het oog voordeed als één enkele 
gloeijende vuurklomp van eene dip tige Nu eerst 
begon zich een donderend gebrul te doen ; duidelijk 
vernam men het kraken der nederstortende en akan opsprin- 
gende steenen, die als vurige stippen of bollen ei de helling 
benedenwaarts rolden. 

Eenige van deze stippen bewogen zich as in eene rij berg- 


afwaarts en vormden stroomen, welke door zwarte tusschen- 


1114 


ruimten waren afgebroken; de meesten eehter vielen zonder 
regelmaat of orde woest m het rond. Hoe dieper zij ‘bergaf- 
waarts rolden, hoe meer hun schijnsel verdoofde, zoodat men 
het glinsteren, na verloop van 2 à 5 minuten ter naauwernood 
nog kon bespeuren. Velen bereikten binnen dezen korten tijd 
de hoogste woudgrens, waar zij bleven liggen en uitdoofden; 
de meesten echter hadden reeds vroeger allen vuurglans ver- 
loren en waren aan een hooger gelegen gedeelte der berg- 
helling uit het oog geraakt. In dien tusschentijd had ook de 
dampwolk zich van den krater gescheiden alles werd weder 
rustig en de bergtop was nog slechts zigtbaar aan een geringen 
vuurglans, welke uit den krater opflikkerde. 

Gedurende den ganschen nacht hadden wij, met ‘korte 
tusschenpoozen, nieuwe ontbrandingen van dit vaurwerk , waar- 
van het majestueuse beeld in den spiegel van den ranoe Lamon- 
gan werd teruggekaatst. 

Zelden duurden de vrije tusschenpoozen langer dan een half 
uur, veelal slechts 10 à 15 minuten, evenmin werd er eenige 
regelmatige afwisseling in dezelven waargenomen; steeds be- 
merkten wij, dat de uitbarsting telkens heftiger was, naar 
gelang zij door eene langere rustige tusschenpoos was voorafge- 
gaan. Pit verschijnsel werd zoo herhaaldelijk „zoo in onze 
onmiddellijke nabijheid waargenomen, dat wij ons de stellige 
overtuiging verschaften, dat alle ontwikkeling van licht werd 
veroorzaakt door het schijnsel der gloeijende puinbrokken, welke 
de dampwolk bij duizenden mede. opwaarts dreef; somtijds 
waren zij tot in zulke kleine, zandachtige deelen verbrokkeld ; 
dat wij dezelven met het bloote oog niet onderscheidenlijk kon- 
den waarnemen, ten gevolge waarvan de daarmede bezwangerde 
rookwolk zich als in één gloed vertoonde. Wij zagen echter dui- 
delijk, hoe die schijnbare vlammen zich aan de toppen ombo- 
gen, en, langzamerhand uitdoovende, weder in den krater terug- 
vielen. Van werkelijke vlammen kan hier geene sprake zijn, 
tot welke Soort ook de met asch en zand bezwangerde en 
daardoor zwart gekleurde gassoorten mogen behooren ‚ die in 
zulk eene groote hoeveelheid uit den krater opstegen. Geen 


1115 


spoor werden wij gewaar van elektrieke verschijnselen, van 
onweder , ontploffingen, regens of dergelijken. 

Gemakkelijk laat ick het periodieke herhalen der uitbar- 
stingen verklaren. De kraterkolk wordt door vurig gloeijende 
lava-massa’s gesloten, welke in een meer of min taai-vloei- 
baren toestand verkeeren. De gassoorten, die uit de diepte 
opstijgen, hoopen zich op beneden dit lava-deksel, totdat haar 
uitzettend vermogen hetzelve kan uiteendrijven. Daf ontlasten 
zij zich eensklaps, dringen door de lava en slingeren jallooze 
brokstukken daarvan mede in de hoogte. De meesten dezer 
opwaarts gedrevene massa’s vallen echter weder in de krater- 
kolk terug, en sluiten dezelve op nieuw. 

Den 5'er Julij. Een dikke mist, welke zelfs het nabijge- 
legene meer voor ons oog verborg, breidde zich ver rondom 
den Lamongan uit. (De temperatuur van den dampkring stond 
op 68,0° Fahr. of 16,0° Réaum. De spiegel van het meer ligt 
685 voet boven de oppervlakte der zee.) Deze nevel trok niet 
op vóór omstreeks 8 ure, toen de zon reeds hooger aan den 
hemel was gestegen. Aan de overzijde van de helling des 
Têngger, welke zich verre naar het zuiden uitstrekte, zagen 
wij den Sêmeroe, welks kale top door de morgenzon met een 
rooden glans werd beschenen. Verre beneden zijne kruin ver- 
hief zich, aan zijne zuidelijke helling, eene rookzuil, die zich 
weldra van het berggevaarte scheidde en kort daarop ver- 
dween. De periodieke uitbarstingen van den Sèmeroe worden 
door langere tusschenpoozen van elkander gescheiden, dan bij 
den Lamongan het geval is; wij namen er althans, gedurende 
den tijd dat wij ons in en streek Re ' ltctid een 
zestal waar. 

Dewijl het ondoenlijk was den vaks kegel thans, 
gedurende zijne werkzaamheid, te beklimmen, zoo zouden wij 
gaarne den anderen bergtop des Lamongan langs zijne noorde- 
lijke of noordwestelijke helling hebben bestegen, ten einde van 
dezen top, die den anderen in hoogte eenigzins schijnt te overtref 
fen, de mtbarstingen nog meer van nabij waar te nemen. Dit 
plan moesten wij echter opgeven, uithoofde de tijd, vereischt 


7 


1116 


om door de volslagen ongebaande wouden te dringen, die den 
voet des bergs omgeven, ons destijds ontbrak. 

Wij vergenoegden ons derhalve een vroeger gebaand pad te 
volgen, en nu eens onder schaduwrijke Acacia- en vijgenbosschen, 
dan weder onder den lommer van bamboeswouden onzen weg 
voort zettende, ons naar den zuidwestelijken voet van den vul- 
kanischen kegel te begeven. Hier hield het woud eensklaps 
op en zaSen wij ons geplaatst aan den voet van een 50 à 50 
hoogen muur, welke uit op elkander gehoopte steenen bestond. 
Nadat wij denzelven hadden beklommen, kwamen wij op een 
veld van steenbrokken, dat met eene zachte glooijing opwaarts 
rees en waarover wij twee Engelsche mijlen ver voortklauter- 
den. De steenbrokken hadden een onregelmatigen vorm, doch 
mogten eer afgerond dan hoekig worden genoemd; velen waren 
slechts voor de helft afgesleten, terwijl de andere helft hoekig 
was, met scherpe breukvlakken. Zij bestonden uit eene trachiti- 
sche lava-soort, doortrokken met blaasruimten; velen waren 
aan de oppervlakte gedeeltelijk verslakt en opgeblazen, en 
wisselden af in grootte van 1 tot 5 voet, terwijl de meesten eene 
dikte van 2 voet hadden. Zij lagen los en beweegbaar op elkander 
gehoopt, en vormden eene laag ter dikte van ten minste 50 
à 50 voet, welke het gansche benedengedeelte des bergs be- 
dekte en met eene menigte van onregelmatig door een loopende 
spleten en kloven was doorsneden. Somtijds vond men plaatsen 
im dit puinveld, hetwelk in het algemeen genomen naar de 
helling des bergs oprees, welke glooijende afwaarts liepen, op 
die wijze eene vallei vormden, aan welker overzijde het terrein 
zich weder verhief. De blokken, die den voet des bergs be- 
dekten, waren geheel kaal; hooger echter, waar eene laag 
grijskleurige, fijne asch, ter dikte van 4 of meer duim dezel- 
ven overloog, waren zij begroeid met een witachtige vlecht 
(Getrariae species) en eene soort van loofmos (Orthotrich: 
species), welke plantjes zich waarschijnlijk gedurende den 
regenmoesson hadden ontwikkeld, want thans waren zij dood 
en verdord. Over dit pumveld heenklauterende, bereikten wij 
eindelijk het derde gedeelte der hoogte van den kegel, tot 


1117 


waartoe enkele van het woud afgescheidene strooken met ge- 
boomte begroeid reikten. Hier loopt een steenstroom van den 
kraterrand, welke aan deze, d. i. de zuidwestelijke zijde het 
laagst is, in eene regte lijn langs de helling benedenwaarts; 
hij wordt allengs smaller naar gelang hij lager daalt en heeft 
waarschijnlijk eene vroeger bestaande kloof opgevuld, zoodat 
dezelve thans bijna even hoog is als de wanden des kegels, en 
de benedenwaarts rollende steenen menigwerf van den stroom 
geraken en zijwaarts afloopen. 

In eene zijdelingsche rigting klommen wij, van ons puinveld, 
naar dezen puinstroom nederwaarts en moesten ons tot dat 
einde een weg banen door een brokstuk van het voormalige 
woud, hetwelk ons van den stroom scheidde. 

Hier vonden wij de grootste boomen omver geworpen op den 
bodem liggen; hunne kolossale stammen waren in geenen deele 
allen ontworteld, maar velen ter hoogte van ò à 10 voet 
boven de basis afgebroken en als een riet versplinterd; de puin- 
stroom had zich, namelijk, midden door het woud een weg 
gebaand, ter breedte van 100 voet, welke aan beide zijden 
door woudgeboomte is begrensd; die boomen, welke het naast 
aan den puinstroom paalden, waren kaal en verdord, doch 
nergens konden wij aan dezelven eenig spoor van verbranding 
of verkoling waarnemen. 

Zoo ver wij den stroom bergopwaarts volgden, vonden wij 
niets dan grijskleurige, hoekige steenbrokken, bestaande uit 
trachietische lava, welke meer of min met blaasruimten door- 
trokken was; zij lagen allen in dier voege op elkander, dat hier 
en daar ruimten tusschen dezelven overbleven, welke met groote 
massa’s fijn, geelachtig lichtgrijs zand gevuld waren, waarin 
wij somtijds ts à Î voet diep inzonken. Wij hadden het voor- 
nemen opgevat den stroom opwaarts te volgen, tot waar hij 
zwart gekleurd begint te worden, doch zagen ons genoodzaakt 
dit plan op te geven; eenige steenen rolden zoo ver naar 
beneden, dat wij genoodzaakt werden ijlings weg te vlugten 
om niet verpletterd te worden. 

Zijn die zwarte massa’s, welke den bergtop van de hcht- 


1118 


bruin gekleurde beneden-zonen scheiden, andere lava-soorten 
dan die, welke aan den voet des bergs worden aangetroffen; 
zijn het misschien obsidiaan stroomen? 

Een diepen indruk maakte het beschouwen der uitbarsting, hier 
van deze hoogte, op ons gemoed. Nadat de bergtop gedurende 
eenigen tijd rustig is geweest en duidelijk zigtbaar is, verheffen 
zich eensklaps zwarte rookmassa’s, die den vorm hebben van 
klippen of stukken muurwerk met scherpe kanten, uit de krater- 
kolk, — snel en met onweerstaanbare kracht breiden zij zich 
uit, zij zwellen op tot bolronde wolken en stijgen al wentelend 
met bliksemsnelheid opwaarts, — vormen eene zuil ter hoogte 
van verscheidene duizend voet, welke op ons dreigt neder te 
storten! Dit alles gaat gepaard met een dof geloei, terwijl uit 
het benedengedeelte der rookzuil duizend millioenen van zwarte 
steenen naar alle zijden worden heengeslingerd, welke op het 
bovenste gedeelte der berghelling naar beneden vallen. *) Deze 
jagen stofwolken van de zijden des bergs opwaarts en de gansche 
bergtop wordt gehuld in een valen, geelachtig grijzen damp. 
Nu beginnen de steenbrokken, welke veelal den zuidwestelijken 
puinstroom volgen, benedenwaarts te rollen. Hun val gaat met 
een donderend gekraak vergezeld; de gansche berghelling geraakt 
in beweging en allerwege, waar met wijde sprongen de neder- 
ploffende steenen opspringen, rijzen stofwolken opwaarts, die 
den weg door hen gevolgd aanwijzen. Deze stofwolken hebben 
eene witaclftig grijze kleur; wat hun vorm betreft, gelijken zij 
dwarsche strepen, welke im het bovenste gedeelte des bergs het 
breedst zijn en naar beneden toe, namelijk, naar de plaats waar de 
steenen nog voortrollen, trapsgewijze smaller worden en zich in 
eene regte lijn boven elkander verheffen even als de sporten eener 
ladder. Allengskens wordt de bergtop weder bevrijd van de opge- 
jaagde stofwolken, de rookzuil laat den kraterrand los en blijft 
hoog boven den berg in de lucht zweven als eene wolk, welke, 
nadat al de asch en het zand, dat zij bevatte, daaruit nederge- 
vallen is, in geen enkel opzigt meer van eene gewone wolk te 


*) Deze steenen schijnen des nachts gloeijend aan het oog toe. 


1119 


onderscheiden is, maar nog lang daarna hoort men het donde- 
rend gekraak der bergafwaarts rollende steenen. 

In dien toestand, bij daglicht, terwijl de rookzuil en de steen- 
brokken zwart, niet met een ghodijddaes vuurschijn, aan het 
oog toeschenen, heb ik den berg afgebeeld, gelijk hij zich ver- 
toonde van den pasanggrahan, gebouwd op den heuvel, welke 
aan den westelijken oever van het meer (ranoe) Glagah of ranoe 
Lamongan is-gelegen. (Men vergelijke de plaat, t. a. pl.) De 
wouden, welke het meer omringen, bestaan voornamelijk uit 
Acacia’s, wier helder grijskleurige stammen slank zijn opge- 
schoten en waarvan het loof zich bijna op de wijze van een 
scherm in de breedte uitstrekt. Op den voorgrond ter regterzijde 
van den pasanggrahan ontwaart men eenige Gebang-palmen, 
Corypha Gebanga, welke vooral in de zuidelijke distrikten 
dezer streek menigvuldig voorkomen. Het kleine bamboeshuisje, 
dat ik, in 1858, bewoonde, is sedert dien tijd door een fraaijen, 
gedeeltelijk van steen gebouwden pasanggrahan vervangen ge- 
worden. 1) 

Latere aanmerking. — Reeds op verscheidene plaatsen van 
dit werk heb ik gesproken van den bouw der vulkanische kegel 
bergen, en gezegd, dat zij bestaan uit op elkander liggende 
steenbanken, welke in de kratermuren eindigen en aldaar afge- 
broken toeschijnen; men sla tot dat einde na: bladz. 81 der 
1e afdeeling; wijders in de 2% afd. bladz. 187, beschrijving 
van den Slamat; bladz. 515, die van den Soembing; bladz. 
388—590, die van den Merapi; bladz. 817, die van den Tèngger 
en bladz. 902, die van den Rawon. 

Ook is de wijze van afzondering dezer banken, namelijk , 
in langwerpig vierkante, overeind staande stukken (parallelo- 


1) Zoowel de rookzuil, als de waan enz. , welke uit den krater werden opge- 
slingerd, zijn alhier getrouw naar de ur afgebeeld; ten gevolge van eene 
onnaauwkeurigheid des teekenaars is de bert’ Aho vdin de rookzuil, helaas! eenig- 
zins scheef op den steen gebragt geworden; ook is de wijze waarop de afzondering 
van het gesteente, dat den rotswand van den goenoeng Taroeb uitmaakt, zich aan 
het oog voordoet, zeer onvolledig uitgedrukt. Men vergelijke daarmede Lamongan 
Figuur 1, alwaar de vorm met juistheid is aangeduid. 


1120 


pipeda) tevens vermeld geworden; het dubbele systeem van 
spleten, dat aan dit gesteente eigen is en waarvan het ééne steeds 
perpendiculair is gerigt, benevens de gevolgtrekkingen, welke 
daaruit mogen afgeleid worden, zijn echter niet op eene 
voldoende wijze ontwikkeld geworden. De rigting dezer 
afzondering had ik trouwens reeds vroeger opgemerkt, 
dewijl ik die in alle kraters had aangetroffen en in Soembing 
Figuur 2, Merapi Figuur 8 en 9, Rawon Figuur 6, Lamongan 
Figuur 1 heb afgebeeld; niet vóór 1847 echter, toen ik het 
tegenovergestelde daarvan in het neptunische gebergte waar- 
nam, gelijk zoo aanstonds zal worden vermeld, hielden de gewig- 
tige gevolgtrekkingen, welke daaruit zijn af te leiden, mijne 
onverdeelde opmerkzaamheid bezig. De verhandeling over den 
bouw en het zamenstel der vulkanen had ik reeds vroeger (op 
Java) gesteld, en werd hier (in Holland) met geringe wijzigingen 
8 t. 

Uit dien hoofde zal ik hier een overzigt geven van de 
wijze van afzondering, waaruit duidelijker blijkt, dan uit de 
de feiten op bladzijde 817 en volgenden opgesomd: dat zoo 
min de Tèngger als eenige andere groote vulkaan op het 
eiland Java, een verheffings-krater zijn kan. 

De meeste vulkanische kegels, namelijk, zijn of geheel of 
ten deele zamengesteld uit op elkander liggende gesteente- 
banken, bestaande hetzij uit trachiet of uit jongere lava-soorten, 
wier afgebrokene koppen de kratermuren vormen. Zij zijn in 
eene tweevoudige rigting met spleten doorsneden: 1o met spleten, 
welke overeenkomen met de scheidingsvlakken van neptuni- 
sche gesteenten en de afzondering daarstellen van vulkanische 
steenmassa’s in banken en qaderverdeelingen er van. Dit stelsel 
van spleten helt dus onder een gelijken graad als de zijden 
des kegels, d. i. als zijne hellingen, loopt derhalve evenwijdig 
daarmede; deze bedraagt, bij voorbeeld, in het noordelijke 
gedeelte van het plateau van Segala herang, aan den noorde- 
lijken voet van den Tangkoeban praoe (zie IL. bladz. 57.) OP, 
is derhalve horizontaal; bij den Soembing (zie II. bladz. 514.) 
in de hoogere zonen: 50°, in de lageren: 25°; bij den Têngger 


1121 


(zie IL bladz. 817.): 16 à 22°; bij den Rawon (zie ll. bladz. 
902.): 50° en bij den Lamongan: 56°. — 2’. Door een systeem 
van spleten, welke, hoedanig ook de graad van helling der 
eerstgenoemden, namelijk, der banken, moge zijn, steeds per- 
pendiculair staan. Zij kruisen elkander in twee, ja, menigwerf 
in een grooter aantal rigtingen en hierdoor ontstaat de afzon- 
dering der banken meerendeels in vierkante, perpendiculair 
staande “stukken, welke, naar gelang de banken eene meer- 
dere of mindere dikte hebben, langer of korter zijn. Slechts zeer 
zelden nemen zij den vorm aan van slanke zuilen; gewoonlijk 
zijn zij, in eene verticale rigting, niet veel langer dan hunne 
dikte bedraagt; zij vormen alsdan scheeve rhombische zuilen, 
welke veelal plomp en onregelmatig van gedaante zijn. In alle 
kraters op Java kan men uit de afwijkingen, welke in deze 
wijze van splijting worden waargenomen, ten duidelijkste de 
wetten herkennen, waarnaar zulks wordt geregeld, namelijk, 
dat het eene stelsel van spleten eene perpendiculaire rigting heeft, 
terwijl het andere onder een gelijken hoek afdaalt als die, welke 
aan de helling des kegels wordt waargenomen. 

Hieruit volgt derhalve, dat het tweede perpendiculaire systeem 
van spleten slechts kan ontstaan zijn ten gevolge van zamen- 
trekking bij het bekoelen der gesmoltene, of althans door den 
gloed des vuurs week gewordene steenmassa’s, ter plaatse 
waar zij zich thans bevinden en dat zulks in verband moet 
staan met de wetten der zwaartekracht; men ziet toch, dat, 
ter. plaatse waar de banken in eene horizontale rigting liggen, 
gelijk die der basaltachtige lava op het plateau van Segala 
herang (vergelijk Lamongan Figuur 2, a), zij door de sple- 
ten van het tweede systeem, welke perpendiculair staan, onder 
regte hoeken worden gesneden, terwijl in die gevallen, waar 
de b eene meer of min steile helling aan de zijden van 
kegelbergen hebben, gelijk in de vroeger aangehaalde voorbeelden, 
zij alsdan onder een meer of min scheeven hoek door de sple- 
ten n° 2 worden doorsneden, welke ook hier, even als in de 
vorige gevallen, perpendiculair gerigt zijn. (Vergelijk Lamongan 
Figuur 2, c.). Dit zou niet het geval kunnen zijn, indien de 


1122 


banken e, ten gevolge van opheffing uit de vroeger horizontaal 
liggende banken a (in Figuur 2 onder een hoek van 25) ge- 
vormd en in hare tegenwoordige stelling waren gebragt gewor- 
den. Indien zulks het geval geweest ware, indien de groote 
vulkanische kegels waren ontstaan, ten gevolge van opheffing 
van horizontale lagen, dan zou de rigting der spleten nood- 
zakelijk moeten zijn gelijk wordt afgebeeld in Lamongan Fi- 
guur 2, b; het spleten-systeem no 2 zou niet perpendiculair, 
maar scheef moeten staan, dit zou de scheidings-vlakken onder 
regte hoeken moeten snijden, hetgeen op Java nergens, in geen 
enkelen vulkaan, wordt waargenomen. Overal is de rigting, ten 
opzigte van elkander, gelijk figuratief in e wordt afgebeeld. 

Een voorbeeld van eene lava-bank, welke werkelijk is opge- 
heven geworden, vindt men onder anderen in het neptunische 
gebergte van Tjêlatjap, namelijk, in de kloof der kali Kêling, 
beneden doch in de nabijheid van het dorp Sawangan; dit dorp 
ligt hooger bergopwaarts dan het grootere dorp Kêling. 

Daar ter plaatse wordt eene lava-bank gevonden, welke in 
onderverdeelingen ter dikte van 5 voet is gescheiden; zij be- 
staat uit een basaltachtigen amandelsteen, welke tusschen lagen 
van verharde klei, mergel en zandsteen als ingeschoven voor- 
komt en met de gansche laagsgewijs gevormde formatie-groep, 
waartoe zij behoort, onder een hoek van 20° naar het zuid 
ten westen afhelt: andere lagen, welke hoofdzakelijk uit 
fijnen mergel bestaan, bedekken haar ter hoogte van meer 
dan 100 voet. Zij, namelijk, de lava-bank, heeft gelijk ge- 
__woonlijk wordt waargenomen, eene afzondering in vierkante 
stukken, ten gevolge der spleten, welke van boven naar beneden 
loopen; in dit geval echter staan zij niet perpendiculair, maar 
zij snijden de horizontale lijn onder een scherpen hoek, de 
afscheidings-vlakken der banken daarentegen onder een regten 
hoek en hierdoor vormen de afgezonderde stukken bijna regel- 
matige regthoeken (teerlingen). De gevolgtrekkingen, welke 
hieruit mogen worden afgeleid, zijn: 1° de bank werd als cen 
submarine lava-stroom over eene horizontale vlakte uitgegoten; 
op deze vlakte bekoelde de stroom, en werd hij met perpen- 


1128 


diculaire spleten doortrokken, gelijk wij waarnemen in Lamon- 
gan Figuur 2, a; 2 vervolgens werd zij bedekt door eene 
menigte neptunische lagen, welke het zeewater afzette, als 
mergel-, thon- en zandsteenlagen en die thans in eene gelijkvor- 
mige ligging op de vulkanische bank rusten; 5° vervolgens werden 
zij allen onder een hoek van 20° opgeheven, gelijk in Lamon- 
gan Figuur 2, b is aangeduid geworden, ten gevolge waarvan 
de spleten, welke aanvankelijk perpendiculair stonden, in eene 
scheeve rigting op de loodlijn vielen. Hadden de spleten, welke 
in de banken der vulkanische kegels worden aangetroffen, eene 
gelijke rigting, dan zou men daaruit tot het besluit kunnen 
komen: dat zij op eene gelijke wijze, namelijk, door opheffing 
waren ontstaan, terwijl dezelven daarentegen, hoe steil de 
graad van helling der banken ook moge wezen, steeds perpen- 
dieulair zijn gerigt, gelijk in e der straks vermelde Figuur 
wordt aangeduid. | 5 

Een ander zeer gewigtig bewijs, tegen de theorie der verhef- 
fingskraters, wordt geleverd door de plaatselijke verbreiding en 
de ligging van de neptunische formatie ten opzigte der vulkanen. 
Vier vijfde gedeelte van de oppervlakte van het eiland Java is, 
namelijk, bedekt door deze neptunische formatie, welke tot de 
nieuwere tertiaire periode behoort en eene zeer groote dikte 
bezit. Hoe hoog nu sommige gedeelten van dit tertiaire gebergte, 
even als schotsen, werden opgeheven, zoodanig zelfs dat vele 
breukranden, te rekenen van den bodem der dalen tot aan den 
bovenrand der breuk, eene lijnregte hoogte bezikten van 1,500 
voet, zoo is het liggende gesteente nergens te voorschijn gebragt 
en dit is derhalve tot heden onbekend gebleven. Op eene andere 
plaats van dit werk zal ik trachten aan te toonen, dat de 
dikte der tertiaire lagen meer dan 5,000 voet bedraagt. In 
dezen tertiairen bodem doen de vulkanen zich vóór als kleine 
cilanden in de gedaante van spitse hoeden, van welke de 
meesten aan beide zijden door den vroeger genoemden bodem 
worden omringd. Nu eens is dit tertiaire land aan den voet der 
vulkanen overstelpt geworden door lava-stroomen, en in dat 
geval loopt het onder den vulkanischen bodem heen, dan 


1124 
weder eindigt hetzelve op een grooten afstand van de vulkanen 
en vormt het steile muren, wier wanden naar de vuurbergen 
zijn gekeerd. Vele vulkanen, gelijk onder anderen de Tang- 
koeban praoe, zijn ter wederzijde, aan den noorder- en aan 
den zuiderkant, door dergelijke neptunische muren ingesloten ; 
met anderen is zulks slechts aan eenen kant het geval, gelijk 
bij den Merapi aan zijne zuidelijke zijde. Alhier rijst de opper- 
vlakte der tertiaire formatie (vergelijk Merapi Figuur 45, II. 
Pp. 575) van het zuiderstrand af, over eene uitgestrektheid van 
verscheidene dagreizen ver, allengskens hooger en eindigt zij 
eensklaps, ter plaatse waar zij hare grootste hoogte heeft bereikt, 
in terrasvormige, steile muren, waaraan men de afgebrokene 
thon-, mergel- en zandsteenbanken ontbloot ziet. Wil men deze 
muren de verheffingskraters der vulkanen heeten, dan worden 
zij te regt aldus genoemd, want zij zijn de breukrand der op- 
gehevene tertiaire formatie, aan welker voet de vulkanische 
bodem aanvangt. Maar alsdan kan de groote vulkaan, welke 
op een afstand van 5 à 5 geographische mijlen van deze 
muren opwaarts. rijst, slechts een eruptie-hegel zijn, niettegen- 
staande zijn krater, gelijk die des Têngger, eene middellijn van 
eene geographische mijl hebben en op zijne beurt wederom met 
eruptie-kegels van jongere dagteekening, die zich tot 1,000 voct 
hoog verheffen, vervuld zijn kan. De juistheid dezer beschou- 
wing is aan geen twijfel onderhevig, want de vulkanen zijn 
aan de binnenzijde’ dezer breukranden opgestegen, zij hebben 
de tusschenkloof met hunne voortbrengselen gevuld en deze in 
eene vlakte herschapen. De lava-stroomen, door de vulkanen 
uitgebraakt, ‘vloten tegen die muren aan, moesten daar ter 
plaatse noodzakelijkerwijze worden opgestuwd, moesten zich in 
eene horizontale rigting uitbreiden en meer of min uitgestrekte 
platten, — hoogvlakten, — vormen. Een dergelijk plateau is 
het hoogland van Segala herang (le), welks bouw, uit horizon- 
tale banken van basaltachtige lava, zich ten duidelijkste in ver- 
scheidene beekbeddingen laat ontwaren. Ter plaatse waar eene 
he b A ok inden neptunischen muur aanwezig was, daar 
stoomde de lava verre buiten de grenzen des vulkaaus en bedekte 


1125 


zij het tertiaire land, zoo als b. v. door de kloof der tji Asam 
(IL. bladz. 57.) en door de kloof van de Tadjom (IL. bladz. 180.) 
het geval was. | 

De verheffingsranden zijn overal in eene regte lijn uitgestrekt; 
wel vormen zij binnenwaarts gekeerde bogten, springen zij met 
scherpe hoeken voorwaarts, maar nimmer zijn zij kringvormig 
gelijk de kraters, die op de kruinen der kegelbergen, op een 
lijnregten afstand van 5 à >, ja, meer geographische mijlen 
van de neptunische randen, worden gevonden. - 

Uit deze onderlinge verhouding volgt: dat het neptunische 
gebergte ouder is dan de vulkanen en waarschijnlijk bij hun 
ontstaan opgeheven werd. Het meerendeel der warme bronnen 
op „Java ontspringt aan den voet der neptunische breuk- 
randen, d. í. aan de grenzen der neptunische en vulkanische 
formatie. 

Indien nu de vulkanische kegels, d. 1. de mantelvormige 
“trachiet-banken, welke in de kratermuren eindigen, waren 
ontstaan ten gevolge eener opheffing van vroeger horizontaal 
gerigte lagen, zoo zouden, als een noodzakelijk gevolg hiervan, 
deelen der tertiaire formatie op gelijke wijze mede zijn opge- 
heven geworden, en hier en daar aan de hellingen der kegels, — 
al ware zulks slechts het geval geweest met enkele brokstukken 
of schotsen, — zijn blijven liggen. Uithoofde der algemeene ver- 
breiding der tertiaire formatie op Java, — welke formatie de 
vulkanische kegels moesten doorbreken, ten einde aan de opper- 
vlakte te voorschijn te kunnen komen, — wasde gelegenheid 
hiertoe op dit eiland gunstiger dan misschien ergens ter wereld. 
Nergens echter, over de gansche oppervlakte van het eiland, 
wordt eenig spoor van neptunisch gesteente op de hellingen der 
kegelbergen aangetroffen. Gelijk wij vroeger reeds hebben doen 
opmerken, eindigen de neptunische gesteenten overal aan den 
voet der vulkanen, ja, menigwerf op een aanmerkelijken afstand 
van dezelven, alwaar zij in den regel steile wanden vormen, 
welke naar de zijden der kegels zijn gerigt. 

Hieruit kom ik tot het besluit: dat alle kraters op Java, de 
grootsten niet uitgezonderd, slechts uitbarstings-kraters kunnen 


1126 


zijn, gevormd uit steenmassa’s, welke door vuurgloed ten deele 
slechts in een weeken, ten deele in een geheel vloeibaren toestand 
waren gebragt en die door enkele opengeblevene gedeelten van 
lange spleten, in de gebarstene, neptunische aardkorst aanwezig, 
werden opgedreven en uit één middenpunt naar alle zijden 
overliepen. 

Keeren wij, na deze uitweiding, tot den Lamongan terug. 


Uitbarstingen van den Lamongan. 

Ten opzigte van de vroegste tijden zijn geene geschiedkun- 
dige berigten tot op ons overgekomen. Zoowel uit den bouw 
als uit de ligging der beide kegels volgt, dat de noordelijke 
of, juister gezegd, de noord-noordoostelijke top, die thans 
stomp is en gesloten schijnt te zijn, welks zuidelijke en zuid- 
westelijke zijde met een steilen wand naar den tegenwoordig 
werkzamen kegel is gekeerd, de eerste en de oudste kegel 
was; wijders dat de zuidelijke, of, beter gezegd, de zuid-zuid- 
westelijke thans werkzame krater eerst later door eene zijde- 
lingsche uitbarsting aan de zuid-zuidwestelijke helling van den 
eersten ontstond, en dat hij allengs, door ophooping der uit- 
werpselen rondom de opening, de kegelvormige gedaante ver- 
kreeg, welke hij thans heeft. Zoo is het mede waarschijnlijk , 
dat de krans van meren, welke den voet des vulkaans om- 
vingt, allengs is ontstaan ten gevolge van verzakking des 

s. Naar de opgave der Javanen zou de warme bron 
nabij Tiris, aan den noordoostelijken voet van den uitge- 
bluschten, voormaligen, d. i. noordelijken kegel, de eenige zijn, 
welke in den omtrek van den Lamongan wordt aangetroffen. 
In een beperkten zin genomen, is de Lamongan, even als de 
goenoeng Goentoer en de hoogste koepels van een aantal andere 
vulkanen, een werkelijke eruptie-kegel, welke uit niets anders 
bestaat dan uit losse zelfstandigheden, waar tusschen slechts 
enkele, korte lava-banken schijnen ingeschoven te zijn. De Taroeb 
daarentegen, gelijk mede de Slamat, de Soembing en de Têng- 
ger, zijn tot aan den hoogsten top gevormd uit ontzaggelijke 
banken van primairen trachiet, dat wil zeggen, uit een ge- 


1127 


steente, hetwelk bij het ontstaan des vulkaans, bij deszelfs 
aanvang, werd gevormd. Vergelijk hieromtrent hetgeen vroeger 
is aangemerkt, nopens de wijze van afzondering dezer trachiet- 
banken. 

De weinige berigten, welke ik omtrent zijne uitbarstingen 
heb kunnen verzamelen, zijn de volgenden: 

4806, Mei. Tijdens de uitbarsting, welke in dit jaar plaats 
greep, bevond Horsfield zich te Lêmadjang, vanwaar hij dezelve 
gadesloeg; hij zegt, dat de vulkaan destijds eensklaps uit- 
barstte, na 7 jaren in rust te hebben doorgebragt. 

«Bij tusschenpoozen van 10 à 15 minuten stegen rookzuilen 
«lijnregt uit den krater opwaarts; des nachts was de bergspits 
amet een vurigen kring omgeven, waaruit van tijd tot tijd 
cvlammen» (2) «opstegen. De aarde beefde en er werd een 
«hevig donderend gebrul vernomen.» (Verhand. Batav. Genoot- 
schap, VIII, stuk 4.) E 

J8I8, op den 8“ October had wederom eene uitbarsting 
plaats, gepaard met eene aardbeving, welke door geheel Java 
werd gevoeld. Reinwardt verhaalt, dat, gedurende zijn verblijf 
op Java, de bergtop zich iederen nacht als een gloeijende 
steenklomp vertoonde. (l. c.) 

J824, Januarij. Van Besoeki gezien, deed zich zijn top 
elken avond en elken morgen voor als met vuur bedekt, het- 
welk onder een vreesselijk gebulder tot op ongeveer de helft 
der hoogte van den vulkaan benedenwaarts rolde. Er wordt 
beweerd, dat de Lamongan zijne uitbarstingen telkens staakte, 
zoodra rookwolken uit den Bromo opstegen. (Mondelinge be- 
rigten.) 

4826. Op gelijke wijze verlicht, werd de berg waargenomen 
door Dr. Fritze. (Mondelinge berigten.) 

4829, omtrent het einde van Januarij. Des daags werden 
van tijd tot tijd doffe, onderaardsche slagen vernomen; som- 
tijds hoorde men er, welke op het gebulder geleken van grof 
geschut, waardoor de bodem, in de nabijheid des bergs, 
schudde, terwijl alsdan te gelijker tijd rookzuilen uit den 
krater opstegen; des nachts werden gloeijende lava-stroomen 


1128 


waargenomen, welke langs alle zijden van den bergtop bene- 
denwaarts vloten. Te gelijker tijd moet insgelijks de Sèmeroe, 
«voor de eerste maal sedert 10 jaren,» weder rookwolken 
hebben uitgebraakt. (dav. Courant van den 17%r Februarij, 
1829.) : 

J838, den Sten en Gtm Julij. Met tusschenpoozen van 1/4 à 1/2 
uur werden zwarte rookzuilen, onder een hevig gebrul, door 
den vulkaan uitgebraakt en gloeijende steenbrokken in het rond 
geslingerd; deze rolden al krakend tot op ongeveer het mid- 
dengedeelte des bergs. 

De bewoners der naburige dorpen beweerden, dat hunne 
voorvaderen, zoo ver hunne heugenis strekte, den berg nim- 
mer in een anderen toestand hadden gekend dan dien, waarin 
wij denzelven destijds waarnamen. (Dr. Fritze en ik. Zie vroeger.) 

J8A4J. In dat jaar werd de berg door van Herwerden aan 
_de zuidwestelijke zijde beklommen. Er hadden destijds gelijke 
ontploffingen plaats als in 1858 en enkele steenen rolden be- 
nedenwaarts. (Ll. c. over het Tênggersch gebergte.) 

4844, van Julij tot aan December. «Ten gevolge der ie aan- 
vn uitbarstingen werd de bergtop allengs vernield en 
storte hij eindelijk in.» (Volgens berigten in verscheidene Java- 
sche couranten geplaatst.) 

J842, in het begin van Januarij. Uit den ingestorten berg- 
top werden geene rookwolken meer uitgebraakt. De Bromo 
daarentegen hervatte zijne werkzaamheid en er had eene uitbar- 
sting van dezen vulkaan plaats op den 50 Januarij. (Jav. 
Courant en van Herwerden, 1. c.) 

J843, op den 5ten ed had eene geweldige uitbarsting 
plaats, waardoor de dampkring zoodanig met asch werd ver- 
vuld, dat men geene honderd schreden van zich af kon zien. 
De asch veroorzaakte eene pijnlijke gewaarwording aan het 
oog. Aan de westelijke (west-zuidwestelijke?) helling des bergs 
werd een stuk gronds, ter lengte van ongeveer 400 en ter 
| mone van 150 roeden, tot eene aanmerkelijke hoogte bedekt 

steenbrokken, welke door den krater werden aitvonrakt. 
Re Javanen, sis bezig waren om het sap van bn en 


dek ce 


1129 


welke daar ter plaatse stonden, af te tappen, kwamen op eene 
jammerlijke wijze om het leven, dewijl zij onder de uitgeslin- 
gerde steenen werden bedolven. Een vierde, die daarbij tegen- 
woordig was, redde zich door eene snelle vlugt, bereikte, hoe- 
wel zwaar gewond, zijne hut en boodschapte de treurige mare. 
Op deze wijze gaat de berg van tijd tot tijd voort, door 
uitgeworpene massa’s, zijne oppervlakte op te hoogen en zijn 
omvang te verbreeden. (Jav. Cour. van den 24ste October, 
1845, no 84.) Van dit tijdstip af aan bleef de berg voortdu- 
rend werkzaam tot in September, 1844. 

J844, in September doofde de krater uit (hield op rook- 
wolken uit te braken). En 

J844, op den 62 November kreeg ik den vulkaan voor 
de tweede maal in het gezigt, nadat 6!/» jaren waren verloopen 
sedert ik denzelven voor het eerst had bezocht. Stil en schijn- 
baar uitgedoofd lag hij thans voor mij. Zijn top was bedekt 
met dunne, gekroesde nevelwolkjes, maar het was mij niet 
doenlijk te ontdekken of het werkelijke wolken, dan wel vul- 
kanische dampen waren. Even hoog verhief zich de berg als 
vroeger; geene verandering kon ik aan den kegel bespeuren, 
hetgeen daarentegen wel het geval was met-den kratertop, 
gelijk wordt afgebeeld in Lamongan Figuur d. Men ziet in 
gemelde Figuur drie profielen van dezen berg, genomen van 
den pasanggrahan, welke aan den westelijken oever van den 
ranoe Glagah gelegen is. De benedenste profiel-teekening werd 
ontworpen op den 5‘ Julij, 1858, de middenste op den 
6e November, 1844 en de bovenste in 1847. Bij vergelijking 
van het middenste met het benedenste profiel wordt men 
ontwaar, dat, in geval de bergtop, gelijk vroeger is aange- 
haald geworden, binnen het tijdsverloop van Julij tot Decem- 
ber, 1841, werkelijk is ingestort, hij op nieuw is opgehoogd 
geworden bij gelegenheid der uitbarsting van den 5d October, 
1845, want hij was destijds even hoog als in 1858. Het 
regelmatig scheef afgeknotte van zijn top, dat wij, in 1858, 
waarnamen, heeft hij echter verloren, terwijl hij daarenboven, 
in 1844, veel breeder, bultiger is geworden. Het midden van 


1130 


den kraterrand werd, im 1844, gepeild in het noorden 853,,° ten 
oosten. Plaatst men zich aan den westelijken oever van het 
meer, in dier voege dat het oog 5 voet boven zijn spiegel ver- 
heven is, dan vormt de bergtop met den tegenover gestelden 
oever van het meer een gezigtshoek van 9°54. De middellijn 
des kraters van a tot 5 bedraagt: 1°2’, en de hoek, waaronder 
de kegel in de bovenste zonen van 5 tot e helt, is — 56°. 

Te rekenen van dezen tijd af aan, namelijk, van Septem- 
ber, 1844, bleef de berg langer dan 2/3 jaar in rust en 
schijnbaar uitgedoofd. De tegenover dezen berg gelegene Bromo 
braakte ontzaggelijke dampwolken uit. 

J847, op den 26*® Maart, des avonds ten 5ij, ure, 
begon de vulkaan op nieuw te woeden, hetwelk aanhield tot 
op het einde van Mei. Nadat reeds gedurende twee dagen te 
voren zware rookwolken uit den krater waren opgestegen en 
kort vóór het plaats grijpen der eigenlijke uitbarsting een 
gedreun in het binnenste des bergs was vernomen, zonder 
met eenige aardbeving gepaard te gaan, begon de krater op 
het hier boven vermelde tijdstip eene groote, zwarte rookzuil 
uit te braken en tevens asch, gruis en gloeijende steenbrok- 
ken opwaarts te slingeren, welke meerendeels op de westelijke 
en zuidwestelijke helling nedervielen. Op de andere hellingen 
des bergs vielen weinig uitwerpselen, terwijl de oostelijke zijde 
er bijna geheel en al van verschoond bleef. Gedurende deze 
uitbarsting werden telkens vrije tusschenpoozen van 15 à 20 
minuten waargenomen, en kwam zij derhalve in dit opzigt 
geheel en al overeen met de uitbarsting in 1858. Vier dagen 
nadat de berg zijne werkzaamheid had hervat, werd, aan de 
westelijke zijde des bergs, een vurige streep zigtbaar. Deze 
bestond niet uit een stroom van werkelijk gesmoltene lava, 
maar uit lava-gruis en gloeijende, digt achter elkander berg- 
afwaarts rollende puinbrokken, welke niet over den kraterrand 

vloten, maar uit eene zijdelingsche spleet, ongeveer 
500 voet beneden denzelven gelegen, zonder eeni ge tus- 
schenpoozing werden uitgebraakt. De rigung dezer streep 
langs de berghelling was eenigermate gebogen, en bleef dui- 


1131 


delijk zigtbaar, namelijk, gloeijend, totdat zij de woudgrens 
had bereikt. Niet vóór dat zij aldaar aangekomen was, verdween 
zij in de kloof Papringan, en wel waarschijnlijk uithoofde de 
kloof aldaar dieper werd, van rigting veranderde, of door 
dwars loopende voorsprongen voor het oog verborgen geraakte. 
Eenige honderd voet beneden de plaats van haren oorsprong, deelde 
deze gloeijende streep zich eene halve maand later in tweeën ; 
deze tweede streep liep eenigzins zuidelijker dan de eerste, 
had een meer bogtigen loop en bleef insgelijks tot aan de 
woudgrens zigtbaar, alwaar zij zich in de kloof Dompig aan 
het oog onttrok. Van nu af aan volgden de uitbarstingen 
elkander met kortere tusschenpoozen op, dan vroeger het ge- 
val was geweest. 

«Omstreeks het begin van Mei was de werking op het hevigst 
en gedurende een paar dagen zoo geweldig, dat tusschen eene 
voorafgaande en eene opvolgende uitbarsting van rook, gruis 
en gloeijende steenen, een en ander vergezeld van onderaardsch 
gedruisch en aschregens, nagenoeg geene tusschenruimte kon 
worden bespeurd en de berg, wiens top gestadig met vuur was 
overdekt, dat in gloeijende strepen naar beneden rolde, en 
langs welks helling de twee vurige strepen van lava-gruis als 
twee rivieren van vuur onafgebroken afstroomden, leverde vooral 
toen een schouwspel op, te trotsch om door eene beschrijving 
aanschouwelijk te worden gemaakt. Met afwisselende hevigheid 
was de Lamongan onafgebroken werkzaam tot het laatst van 
Mei, omstreeks welken tijd hij allengs is begonnen te verflaau- 
wen totdat die vulkaan, nadat omtrent vier of vijf dagen te 
voren, de twee vurige strepen van gloeijend lava-puin waren 
verdwenen, op den 26" Junij opgehouden heeft vuur, echter 
niet om kolommen van zwaveldamp, die zich evenwel niet zeer 
hoog verhieven, uit te werpen.» 

Van den 26° Junij, 1847, bleef de hen rustig tot op den 
hier volgenden datum van hetzelfde jaar: 

J847, den 25m September, «op welken datum hij op 
nieuw en met dezelfde verschijnselen als op den 26" Maart, 
is begonnen te ontbranden, met dat onderscheid alleen hij ? 

72 


1132 


zich een nieuwen krater en wel even ten zuidoosten van den 
anderen schijnt geopend, dan wel de oude in die rigting ver- 
wijd te hebben en er zich tot op dit oogenblik geene vurige 
strepen op de helling des bergs vertoonen, waartegen hij ech- 
ter hoogere rookzuilen opwerpt, terwijl de aschregens almede 
heviger en menigvuldiger zijn, dan bij de laatst voorafgaande 
eruptie. » 

Het zoo even vermelde omtrent de uitbarsting van 1847 is de 
zakelijke en, zoo ver het tusschen aanhalingsteekens is geplaatst, 
de letterlijke inhoud van een officiëel berigt, d. d. 4 October, 1847, 
van den heer Assistent-Resident van Probolingo, M.D. Potter, 
die den berg van nabij heeft waargenomen en de verschijnselen, 
waarmede de uitbarsting gepaard ging, oordeelkundig heeft opge- 
vat. 1) Bij dit berigt was eene teekening van dezelfde bekwame 
hand gevoegd, voorstellende een gezigt op den berg, staande eene 
uitbarsting in den nacht, benevens een aantal kleine lava-brokken, 
welke door den krater uitgeslingerd waren geworden en uit de 
lucht nedervielen; zie L. no 274. Het is eene zeer poreuse lava 
van bolusroode kleur, waarin ten deele onveranderde, groote 
hornblende-kristallen kunnen waargenomen worden. 

Tijdens de heer Potter zijn berigt ter neder stelde (op den 
4ten October, 1847), voer de vulkaan steeds voort met hevigheid 
te woeden. De aanplantingen in den omtrek des bergs leden 
daardoor geene schade, terwijl mede de gedaante des vulkaans, 
in het algemeen genomen, geene verandering onderging. Slechts 
de top des Lamongan heeft een gansch anderen vorm verkregen, 
zoowel verschillend van dien, welken hij in 1858 had, als waaronder 
hij zich in 1844 vertoonde. Eene afteekening van dezen vorm 
ziet de lezer in Lamongan Figuur 4, namelijk, het bovenste 
profiel, hetwelk ik, eeniger mate verkleind, gecopieerd heb naar 
de teekening door den heer Potter, in 1847, van den vulkaan 
ontworpen. 

Men ontwaart uit dit korte verhaal, dat de Lamongan van 


ne ed 


*) Dit berigt werd mij toegezonden door den, helaas! te vroeg gestorven Resident 
van Besoeki J. F. T. Mayor, bij een schrijven van den 6den October, 1847. 


1135 


tijd tot tijd jaren lang in rust is, maar dat hij somtijds ook 
jaren lang in werkzaamheid verkeert, welke slechts door tus- 
schenpoozen van '/s à !/2 uur wordt afgebroken; wijders dat hij 
tot die vulkanen behoort, welke steeds uitbarstingen ondergaan, 
en bijna onophoudelijk gloeijende lava-brokken uitslingeren. 

Men zou kunnen veronderstellen, dat de voortdurende werk- 
zaamheid, de steeds bestaande warmte-ontwikkeling, het onop- 
houdelijk gloeijen van het binnenste des kraters, zoo als de 
immer durende uitbarstingen van den Stromboli, in verband 
stonden met de geringe hoogte, welke hij bereikt, en die zon- 
der twijfel niet veel meer bedraagt dan 4,000 voet; maar ont- 
waart men niet volkomen. gelijke verschijnselen bij den Sèmeroe, 
welke eene hoogte bereikt van 14,480 voet, terwijl het eenige 
onderscheid in het iets langer aanhouden der tusschenpoozen 
bestaat, welke bij dezen vulkaan van 2 tot 5 uren duren. 

Over de vermeende afwisseling in de werkzaamheid van den 
Lamongan en den Bromo, zie de lezer goenoeng Tèngger. 


NEGENTIENDE SCHETS. 


HET ARDJOENO-GEBERGTE EN ZIJNE OMSTREKEN. — DE GOENOENG 
PENANGGOENGAN EN DE MODDERVULKANEN BĲ SOERABAJA. 


U — Ich säh im ew’gen Abendstrahl 

«Die stille Welt zu meinen Füszen, 

«Entzändet alle Höhn, beruhigt jedes Thal, 

«Den Silberbach in goldne Ströme flieszen,n — — 


(Görae,) 


Malang, den J5e November, 


De eenige plaats van eenig belang tusschen Besoeki en Pa- 
soeroean, welke door Europeërs wordt bewoond, is Probolingo. 
Zij is eene der voornaamste kuststeden van Java, en bestaat 
uit enkele Europesche woningen en eene menigte Javasche hut- 
ten, welke verborgen liggen onder het gebladerte van welig 
groeijende bosschaadjen van vruchtboomen en voornamelijk van 
Kokos- palmen. 

In de onmiddellijke nabijheid van het strand liggen de pakhui- 
zen, daarop volgt het fort, dan komt men aan de woning van 
den Regent, terwijl die van den Assistent-Resident verder land- 
waarts in gelegen is; zij ligt, namelijk, in dat gedeelte dezer streek, 
alwaar de postweg op ongeveer 1 paal afstands van het strand, 
doch evenwijdig met hetzelve, van het oosten naar het westen 
door deze smalle alluviaalvlakte loopt. Deze is zoo laag en vlak, 
dat zij, na aanhoudenden regen, door de buiten hare oevers 
tredende kali geheel en al wordt onder water gezet. Een gan- 
schen dag had ik mij alhier opgehouden, ten einde, telkens 
met tusschenpoozen van één uur, barometer-waarnemingen. te 
doen; zoodra ik hiermede gereed was, haastte ik mij dezen 
heeten dampkring te ontvlieden ‚ welke des middags van den 
vorigen dag eene hoogte van 25,0° Réaum. bereikte en des 
morgens niet beneden 22,0° daalde. / 


1135 


Ik had het voornemen opgevat de reis naar Malang door 
het Tèngger-gebergte te doen, en begaf mij den Ste November 
daarheen op weg. De afstand van hier tot aan het eerste post- 
station Patalan bedraagt ongeveer 5 à 6 palen en de weg, 
welke met rijtuig wordt afgelegd , loopt derwaarts in eene zuid- 
westelijke rigting; van deze plaats, — welke ik ten 8 ure 
bereikte, — begint de voet des Tèngger zich reeds te ver- 
heffen en wordt het overige gedeelte van den weg te paard 
afgelegd. Over dit terrein, welks dorre, roodkleurige bodem 
met brokstukken van obsidiaan vermengd is, loopt de weg nu 
eens door wildernissen, waarin vele Acacia’s voorkomen, dan 
weder door koffijtuinen bergopwaarts naar het poststation Ali- 
goendo, hetwelk ik ten 10 ure bereikte; nu klimt men hooger 
door de groote noordoostelijke kloof van den Tèngger, welke 
wij reeds vroeger hebben leeren kennen, bereikt men desa en 
pasanggrahan Soekapoera gewoonlijk ten 11 ure (de hoogte dezer 
plaats bedraagt 2,715 voet) en komt men ten 121/ à 1 ure te 
Wonosari aan. De hoogte dezer laatstgenoemde plaats bedraagt 
6,015 voet. 

Van hier loopt de weg, welke een der hoogste gebaande passen 
op Java is, dwars door het zandmeer en vervolgens over het 
noordwestelijke gedeelte van den uitwendigen ringmuur naar de 
buitenwaarts gekeerde berghelling, waaraan het sierlijke landhuis 
Tosari, met zijne tuinen, gelegen is; hoogte = 5,480 voet, gemid- 
delde temperatuur = 65,5° Fahr. Uithoofde wij deze streken reeds 
vroeger hebben leeren kennen, zetten wij onze reis door dezelven 
zoo snel mogelijk voort. Mijn doel was slechts geweest den Bromo 
nog eenmaal te bezoeken, die, met gelijke woede als in het begin 
der vorige maand October, zijne dampzuil uitbraakte. Te Tosari 
aangekomen, ontwaardde ik weder den Ardjoeno, namelijk, zijne 
twee oostelijkst gelegene toppen: goenoeng Widodarèn, het eind- 
punt mijner tegenwoordige reis (zie Ardjoeno Figuur 6.). Het 
gansche woud, dat vroeger de benedenhelft van dezen berg over- 
schaduwde, is door de bijl geveld geworden en de zich steeds meer 
en meer uitbreidende aanplantingen hebben zijne plaats ingeno- 
men, zoodat de getande woudgrens thans zeer hoog gelegen is; 


1156 


verderop echter bedekken zij de gansche bergkruin, en slechts 
de hoogste oostelijke, doch kleine spits vertoont zich kaal en 
in een licht gekleurd koloriet aan het oog. Den 10% November 
sloeg ik den weg in naar het 5 palen van daar verwijderde 
Poespo, alwaar de Resident van Pasoeroean aan dezelfde noord- 
westelijke helling van den Téngger nog een landhuis bezit, dat 
echter slechts ter hoogte van 2,200 voet, derhalve 5,280 voet 
lager gelegen is dan Tosari. In 1858 had ik deze streek reeds 
bezocht, doch destijds te Poespo slechts een kleinen pasang- 
grahan aangetroffen; thans daarentegen vond ik er, behalve het 
sierlijke, uit hout opgetrokkene residents-gebouw, een aantal 
Javasche woningen, omringd door warong’s, enz.; een gedeelte 
van het woud was geveld, de wegen bevonden zich in een veel 
beteren toestand dan destijds, terwijl dezelven door een druk 
vertier werden verlevendigd. Ik had het genoegen mijn warmen 
dank te kunnen betuigen aan den man, die mij op mijne reizen 
zulke uitstekende diensten had bewezen en ‚ bij het beklim- 
men van zoo menigen berg, als, den Kawi, den Sèmeroe, mij 
door zijne verleende hulp een tal van moeijelijkheden had uit 
den weg geruimd. Ik werd door den heer W. de Vogel in zijn 
klein, doch alleraangenaamst gelegen buitenplaatsje, op zulk 
eene regt vriendschappelijke wijze ontvangen, dat ik mijne afreis 
van hier een dag uitstelde. 

Het verkeer in den huisselijken kring dezer achtingswaardige 
en geëerde familie, de liefderijke behandeling, welke ik aldaar 
genoot, lieten bij mij eene des te aangenamere hermnering 
aehter, dewijl ik op mijne reizen zoo zelden het genot van den 
huisselijken omgang mogt smaken. 

Op den 11 er deed ik, in gezelschap van den heer W.S. M. van 
Schmid, een uitstapje naar Pasrêpan, een poststation aan den 
voet van het gebergte gelegen, vanwaar de weg naar Pasoeroean 
met rijtuig kan bereden worden; de hoogte van deze plaats 
bedraagt 456 voet. Poespo ligt derhalve 1,740 voet boven dit 
laatstgenoemde oord; de weg, welke daar heen voert, loopt 
meerendeels door dadap-koffijtuinen, welke in cen tamelijk 
dorren, droogen, roodachtigen bodem groeijen; een aantal groote 


1137 


rotsblokken van trachiet-lava, van welken sommigen eene dikte 
van 10 voet bereiken, steken boven de oppervlakte van den 
bodem uit, of liggen op dezelve verstrooid in het rond. Zij vormen 
slechts de bovenste laag van puinbrokken, waarvan de scherpe 
hoeken veelal zijn afgesleten en welke op een compacten trachiet- 
lava-stroom rusten; de evenwijdig boven elkander liggende lagen 
van dit gesteente kon ik niet dan op eenige weinige plekken 
waarnemen, namelijk, ter plaatse waar, aan de wanden van 
kloven, natuurlijke ontblootingen van voldoende diepte voor- 
handen waren. Een merkwaardig verschijnsel, hetwelk ik hier 
waarnam en waarvan ik op bladz. 811 reeds ter loops gewag heb 
gemaakt, mag niet met stilzwijgen worden voorbij gegaan; ik 
bedoel de afwijkingen, welke in den warmtegraad des bodems 
te Poespo worden opgemerkt. Gewoonlijk wordt op het eiland 
Java, ter diepte van 2à 5 voet beneden de oppervlakte des bodems, 
de stabile temperatuur gevonden, welke gelijk staat met den ge- 
middelden warmtegraad der lucht van de plaats, waar de waarne- 
ming geschiedt. Op die plaatsen echter waar de bodem rotsachtig, 
droog of met vele kleine steenen is vermengd, is de warmtegraad 
des bodems, ter diepte van 2 voet beneden den beganen grond, 
iels hooger dan de gemiddelde temperatuur der lucht; hier moet 
derhalve dieper worden gegraven; een dergelijke bodem neemt, 
gedurende den dag, eene grootere hoeveelheid warmte op, dan 
hij des nachts door uitstraling weder verliest; ter plaatse echter 
waar de bodem aardachtig, los is, waarin het regenwater ligtelijk 
doordringt, dat later weder op nieuw verdampt, of alwaar water 
uit hooger gelegene koude bronnen heenstroomt, te dier plaatse 
is de temperatuur des bodems gewoonlijk iets lager; in beide 
gevallen is het onderscheid zeer gering, terwijl de warmtegraad 
van een tamelijk harden bodem bijna immer overeenkomt met 
de gemiddelde temperatuur der lucht. Ter diepte van een voet 
daarentegen, waarop Boussingault, in Zuid-Amerika, de gemid- 
delde temperatuur vermeent te hebben gevonden, zijn door mij 
‚op Java steeds aanmerkelijke afwijkingen waargenomen. Hier- 
door verkreeg ik op mijne reizen een gemakkelijk middel om 
de gemiddelde temperatuur van die plaatsen, alwaar ik mij slechts 


gedurende korten tijd ophield, bij benadering, maar toch vrij 
naauwkeurig te leeren kennen. Tot dat einde behoeft men slechts - 
een gat in den grond te delven, door middel van eene geplitste 
bamboespijp, *) of dit erin te boren door een stok in den grond 
te drijven en er dien weder uit te halen. Ik hield mij met 
dergelijke waarneming ook te Poespo bezig en vond, in plaats 
van de gewone, gemiddelde temperatuur van deze zone, welke 
ongeveer 75—75,0° Fahr. bedraagt, den ongewonen warmtegraad 
van 85,0° Fahr. of 25,0° Réaum., welke zelfs hooger is dan de 
temperatuur des bodems aan het strand, ter diepte van 2 à 5 voet 
beneden deszelfs oppervlakte. Ik deed een gat op eene andere 
plaats graven, doch verkreeg ook aldaar onveranderlijk hetzelfde 
resultaat. Later werden deze waarnemingen,en op nog grootere 
diepte, namelijk, van ò tot 81/, voet door den heer de Vogel herhaald, 
doch hij vond, naar de schriftelijke mededeelingen dien aangaande 
ontvangen, overal 85, eens zelfs 84 graden. Aan welke oorzaken 
deze hoogere temperatuur des bodems moet worden toegeschre- 
ven, welke den gewonen warmtegraad 8 à 10 graden te boven 
gaat, verklaar ík niet in te zien. De gesteldheid des bodems , welke 
niets ongewoons vertoont en uit eene roodachtig bruine leemaarde 
bestaat, of eene chemische werking van eenigen aard, kan daartoe 
geene aanleiding geven. Men moet derhalve veronderstellen, dat 
te dezer plaatse een lavastroom, op zekere diepte beneden de 
oppervlakte der aardkorst, is gelegen, welke nog niet geheel 
en al is bekoeld en zijne warmte aan de omringende aard- 
lagen mededeelt, of, hetgeen nog waarschijnlijker is, dat men 
dieper gravende, welligt eene warme bron zou aantreffen, welke 
tusschen rotslagen is ingesloten en uit dien hoofde niet aan de 


*) Het eene uiteinde van een bamboes-cilinder wordt in smalle strooken gesplitst, 
ter lengte van '/, à */» voet, en dit gesplitste einde wordt in den grond gedreven. Ten 
gevolge daarvan verwijderen zich de strooken van elkander en vormen zij een omge- 
keerden trechter, welks binnenste zich vult met de Ingestampte en vast gedrukte , 
aarde, die men er gemakkelijk uitkrijgt door op den cilinder te kloppen of denzelven 
te schudden. Dit wordt herhaald zoo dikwijls de trechter met de v astgestampte 
aarde op nieuw is gevuld geworden, en op die wijze is het, dat de Javanen, in een 
ongeloofelijk korten tijd, een loodregt gat in den grond kunnen boren van 3 tot 
8 voet diepte en slechts 3 à 4 duim breedte 


oppervlakte des bodems te voorschijn kan komen, doch niet te 
min de omringende aarde verhit. Hoe langzaam het binnenste 
van lava-stroomen bekoelt, wanneer deze eenmaal door eene 
verharde korst zijn overtogen, is overbekend; volgens opgave 
van Bakewell was de lava-stroom , welke in 1669 uit den Etna 
vloeide, in 1809 nog niet geheel en al bekoeld; Hamilton 
verhaalt, in zijn geschrift over de vulkanen van Italië, dat hij, 
in 1779, zonder gevaar over de harde korst van een lava- 
stroom kon gaan, niettegenstaande de lava im het binnenste 
des strooms nog vloeibaar was; Stolberg zegt, in zijne: Reize, 
IH. bladz. 57, dat de lava, welke de Vesuvius vóór twee jaren 
(in 1790) had uitgebraakt, in 1792 nog te heet was om er 
de hand op te houden, enz. 

Den 12% verliet ik het gastvrije Poespo, nam mijn weg 
westwaarts, ten einde Lawang te bereiken, van waar ik, vol- 
gens mijn vroeger opgevat plan, den Ardjoeno wenschte te 
beklimmen. Aanvankelijk liep mijn pad in eene dwarsche 
rigting over de noordwestelijke helling des Têngger, die nu 
eens met wouden, dan weder met daarin verstrooid liggende 
koffijtuinen en dorpen was bedekt. De bovenste laag van het 
gebergte bestond uit een roodachtig bruinen, kleiachtigen, 
door uitdrooging zeer hard geworden bodem; op de met gras 
bedekte gedeelten der helling wies, tusschen het woud, veel 
Curcuma longa. Op een geringen afstand van Poespo gaat 
de weg dwars door de diepe lengte-kloof der kali Tjerami, 
welker bodem naar beneden heen smal toeloopt, terwijl aan 
“de zijwanden de evenwijdig op elkander liggende lagen van 
trachiet-lava te voorschijn komen. Van hier vervolgden wij 
ons pad, dat nu eens op- dan weder nederwaarts liep, im 
eene zuid-westelijke rigting verder over de berghelling; het 
voerde ons beurtelings door ten deele reeds gevelde wouden, 
waar tusschen veel bgmboes werd gevonden, benevens schoone 
koffijtuinen, dan weder reden wij langs dorpen, waarvan ver- 
scheidenen alhier worden aangetroffen en bereikten op die wijze, 
na onzen togt gedurende 5/4 uren te hebben voortgezet, ten 
92/4 ure desa Kebonsari, welke plaats op een afstand van 9 


1140 


palen van Poespo tusschen Gendroh en Nangko djadjar gelegen 
is. Terwijl ik alhier ten huize van den Bêkel nieuwe krachten 
verzamelde, door het nuttigen van zulk een uitnemend goed 
ontbijt als ik niet had verwacht, dat mij hier, in dit kleine 
dorpje, zou worden voortgezet, werden de paarden verwis- 
seld en zettede ik mijnen togt ten 11 ure op nieuw voort. 
De weg liep nu met eene zachte glooijing naar het westen, 
nevens eene zeer lange, zware bergrib, die ten zuiden van 
van ons oprees; hare kam, die ongelijk van hoogte, meer 
met gras begroeid dan met wouden bedekt was, strekte zich 
ver naar het westen uit. Het woudgeboomte, dat zich alhier 
verhief, bestond voornamelijk uit eene Acacia-soort, Sengon 
door de Javanen geheeten, benevens Areng-palmen en bam- 
boes, welke tusschen de eerstgenoemde boomsoort werden 
aangetroffen; op den bodem lagen vele verslakte lava-brokken, 
met groote poriën. Zoodanig bleef de gesteldheid van de berg- 
helling tot aan desa Gerbo, welke plaats wij ten 12 ure 
bereikten, en waar wij weder van paarden verwisselden. Op 
een geringen afstand beneden dit dorp vonden wij eene andere 
steen-formatie dan vroeger, waarvan wij eene aanmerkelijke ont- 
blooting in de bedding der kali Dinoek aantroffen, doch welke 
in talrijke brokstukken ook verder benedenwaarts in het woud 
verstrooid werd gevonden. Hier zagen wij een compacten, zeer 
dikken lava-stroom van zwartachtig blaauwen, digten ba- 
salt L. n° 271 (Bat. ne 54.); deze stroom reikt verscheidene 
palen ver, tot aan den voet van het gebergte, ter plaatse 
waar de kali Sêmpol of Walang in eene dwarsche rigting 
voorbij den voet des bergs vloeit. De oppervlakte van dezen 
basalt was nu eens in kleine vierkante vakken afgedeeld, dan 
weder met evenwijdig loopende strepen doorgroefd, zonder dat 
zich eene eigenlijke afzondering op eene groote schaal liet waar- 
nemen. Met de loup bezien, verliest het gesteente zijne schijn- 
baar digte structuur ; alsdans ontwaart men, behalve werkelijke 
olivin, zeer vele blaauwachtig zwarte, helder glinsterende kris- 
tallen van magneetijzer, welke aan het ongewapende oog slechts 
voorkwamen als kleine blinkende stipjes; dergelijke kristallen 


1141 


komen im zulk eene menigte in het gesteente voor, zijn zóó 
innig daarmede verbonden, dat de gansche massa overal eene 
even sterke werking op de naald uitoefent. 

Deze basalt-stroom is ongetwijfeld zijn ontstaan verschuldigd 
aan eene uitbarsting, welke zich een uitweg heeft gebaand ter 
zijde van den Tèngger, waarvan de hoogere lagen, die de 
kruin des bergs uitmaken, geheel en al van trachietischen aard 
zijn. Op gelijke wijze liet zich de basalt van den Idjèn slechts 
aan het benedenste gedeelte van zijnen voet aan de oppervlakte 
waarnemen, terwijl hooger bergopwaarts niet dan grof kristal- 
limische- (trachiet-) lava werd gevonden. Een dergelijke basalt, 
maar die werkelijk digt is, steeg in de Batta-landen van Su- 
matra opwaarts in dalkloven tusschen syeniet-gebergten en ver- 
toont eene platvormige afzondering, terwijl de thans door ons 
behandelde Javasche basalt zonder twijfel als een lava-stroom 
uit zijwaartsche spleten der vulkanen Idjèn en Tèêngger is ge- 
vloeid. *) 

Den steeds benedenwaarts loopenden weg volgende , bereikten 
wij eindelijk zijn laagste punt, ter plaatse waar de wijd uitge- 
strekte voet van den Ardjoeno zich vereenigt met den voet van 
den Tèngger; aldaar stroomt de kali Sêmpol, welke verder 
benedenwaarts den naam van kali Walang verkrijgt, in eene 
dwarsche rigting, namelijk, in de rigting naar het noorden langs 
den voet des Tèngger heen. Wij waadden door de bedding van 
deze beek, welke, even als de omringende vlakte, met tra- 
chietische rolsteenen was bedekt, gingen een eind wegs langs 
den linkeroever opwaarts en wendden ons vervolgens naar het 
westen, in eene dwarsche rigting ten opzigte van den loop 
dezer kali en den grooten weg, die Pasoeroean met Malang 
verbindt; dezen weg bereikt bebbende, zetteden wij onzen togt 
verder naar het zuiden voort. Deze weg behoort tot de uit- 
muntendste, tot de, best onderhoudene postwegen van Java: 
van lieverlede stijgt hij uit het ess laagland opwaarts 


1) De specifieke zwaarte van den ig basalt van Java was 2,82; van dien 
der Batta-landen was zij 2,80; zie bladz. 8 


1142 


naar den vlakken tusschenrug, welke den Tèngger met den 
Ardjoeno verbindt. Eene menigte Javasche reizigers en koop- 
lieden gaf een levendig vertier aan dezen weg, terwijl over 
den ter zijde van den postweg aangelegden bijweg ons gan- 
sche transporten pedati’s, met koffij en andere producten bela- 
den, te gemoet kwamen. Ten 21, ure bereikte ik Lawang, 
dat op het hoogste middengedeelte van den vlakken tusschen- 
zadel, welke beide gebergten met elkander vereenigt, is ge- 
bouwd, doch echter nader bij den Ardjoeno is gelegen; in den 
Îfraaijen pasanggrahan dezer plaats, welke aan de westzijde van 
den grooten weg staat, had ik het genoegen den heer J. H. Dickel- 
man aan te treffen, die mij, bij mijne terugkomst uit Oost- 
Java hartelijk welkom heette. Aan dezen ijverigen en werkzamen 
beambte is het, dat Malang, althans voor een groot gedeelte, zijn 
tegenwoordigen bloei, zijne fraaije, regt aangelegde wegen, zijne 
welige koffijtuinen, zijne prachtige passanggrahan’s is verschul- 
digd; hij ontving mij met dezelfde uitstekende gastvrijheid, 
welke mij vóór twee maanden werd bewezen, toen ik de 
grenzen van Pasoeroean voor het egrst overschreed; alles had 
hij reeds in het werk gesteld om mijn togt naar den top des 
Ardjoeno, welke tegen den volgenden morgen was bepaald, 
gemakkelijk te maken. 

Lawang ligt op een uitgestrekten tusschenzadel, welke eene 
vlakte vormt en den Ardjoeno in het noordwest ten westen, met 
het Tèngger-gebergte ten oosten, juister, ten oost-zuidoosten 
gelegen, verbindt; de helling van dit laatst genoemde gebergte 
vormt beneden den hoogsten zoom, welke zich verre langs den 
horizon uitstrekt, een aantal breede, naderbij gelegene voor- 
sprongen. De pasanggrahan dezer plaats ligt ter hoogte van 
1,665 voet; dorpen, sawa’s en andere bebouwde velden wor- 
den in de omstreken van dit oord aangetroffen, terwijl enkele 
brokstukken van het voormalige, oorspronkelijke woud nog hier 
en daar rondom bebouwde velden heenloopen en eene meerdere 
afwisseling aan het landschap bijzetten, hetwelk daarenboven 
een aangenaam, niet te heet klimaat bezit. Het schijnt, dat 
deze boschjes, wier schoonheid reeds vroeger door den heer 


1145 


Schill is beschreven en bezongen geworden, !) door de geve- 
derde bewoners van den dampkring tot hun lievelingsoord zijn 
gekozen. 


VULKAAN 56: ARDJOENO, & 
met zes eruptie-kegels. 


Bland ec | | 
L. 112°, 45’ } van den top Widodarèn. 
H. _10,550' | 


Malang, den 45ter November. (Vervolg) 


Uit mijnen slaap gewekt door het heerlijke morgenlied van 
het gevogelte, dat de boschjes rondom den passanggrahan door 
hun gekweel vervulde, nam ik op den 15% afscheid van mijnen 
vriendelijken gastheer, die mij tot aan het poststation Singosari 
uitgeleide deed. Tot aan dit punt loopt de weg door vlakke 
streken in eene zuidelijke rigting, en rijst hij met eene zoo 
zachte glooijing opwaarts, dat men zulks ter naauwernood ge- 
waar wordt; dit poststation, in welks nabijheid, doch meer 
westwaarts naar de zijde van den Ardjoeno heen, de ruïnen 
van de «tempels van Singosari» 2) gevonden worden, kan der- 
halve op zijn hoogst 50 voet boven Lawang liggen. Ik verliet 
Singosari ten 8/2 ure en begaf mij te paard, onder geleide van 

» eenige hoofden en van een aantal koeli’s vergezeld, naar het 
westen, terwijl de heer Dickelman den weg naar het zuiden 
insloeg en met rijtuig naar Malang terugkeerde. De vlakte, ge- 
vormd door den effenen, zich verscheidene palen ver uitstrek- 
kenden bodem van den tusschenzadel, rees allengskens hooger 
en ging over in de zuid-zuidoostelijke helling van den Ardjoeno, 
welken berg wij thans met elke schrede meer en meer nader- 


*) Tijdschrift voor Neêrlandsch Indië. 
*) Door den heer Schill, ta. pl. beschreven. 


1144 


den. Langzamerhand verdwenen dorpen en bebouwde velden ; 
wij kwamen eindelijk in eene graswildernis aan, voornamelijk 
bedekt met Alang-gras, ter hoogte van 2 à 5 voet, waar tus- 
schen hier en daar Glagah-gras werd aangetroffen, dat drie 
à vierwerf hooger groeide en waarmede de gansche, zacht hel- 
lende benedenhelft des bergs heinde en verre was bedekt. 
Slechts hier en daar zag men enkele verstrooid staande boompjes 
op deze grasvelden, die een geringen lommer om zich ver- 
spreidden; nu eens waren het Acacia’s (A. umbraculifor- 
mis), elders Ploso-boomen (Butea frondosa), dan weder Malaka 
(Emblica officinalis Gärtn.); het menigvuldigst echter kwam de 
pohoen Talok der Javanen, tot de familie der Tiliaceae behoo- 
rende (ki Sampora door de Soendanezen geheeten), zijnde Grewia 
celtifolia Juss. (syn. Grewia inaequalis Bl. bijdr.) voor, welks 
korte, veelal krom gegroeide stam en lage, rondachtige blade- 
renkroon de eigenaardige physiognomie dezer grasvelden en 
grashellingen daarstelt. 

Over een weg, die eerst nieuwelings tusschen het gras dezer 
velden was gebaand geworden, stegen wij in de rigting van het 
noord-noordwesten allengs opwaarts; de boomen werden van 
lieverlede zeldzamer en slechts van tijd tot tijd deed zich nog 
een enkele Talok-boom bespeuren, en de Alang vormde eindelijk 
het eenige bekleedsel van den bodem, die weldra van alle 
geboomte verstoken was; eentoonig en treurig doen de hellingen 
zich onder dergelijk bedeksel aan het oog voor, hetwelk eerst ter 
hoogte van 5,200 à 5,500 voet door oorspronkelijke wouden 
wordt vervangen; met scherp geteekende grens scheidt deze gras- . 
bodem zich van de wouden, welke, slechts in de bergkloven, 
zich streepsgewijs 5 à 700 voet er benedenwaarts uitstrekten. 

Ten 10 ure bereikten wij deze woudgrens, alwaar, op eene 
vooruit springende rib, een kleine pasanggrahan uit boonie 
men gebouwd, Bierdilde verscheidene nevengebouwen en stal- 
lingen werden aangetroffen, welke plaats door onze begeleiders 
pondok Toenggoel rono werd geheeten. Van achteren en ter 
zijde werd dezelve ingesloten door het woud, terwijl het kleine 
terras, aan de voorzijde van het gebouw, in de grashelling 


1145 


overging en een verrukkelijk vergezigt verschafte in het laagland 
van Malang, dat zich tot op een verren afstand van daar uit- 
strekte. De hoogte dezer plaats boven de oppervlakte der zee 
bedroeg 5,545 voet. 

Ik vond te dezer plaatse een voortreffelijk ontbijt en maakte 
mij, terstond na de aankomst van mijne bedienden, die de 
instrumenten droegen, ten 12 ure gereed tot het hervatten van 
mijnen togt, waartoe de plaatselijke beambten welwillend de 
noodige voorzorgen hadden willen nemen. Het geboomte, dat 
wij in deze streek aantroffen, bereikte gemiddeld eene hoogte 
van 50 voet, was met mos bedekt en had regte, slanke stam- 
men; voornamelijk waren het eiken, welke hooger op allengs 
door Casuarina’s werden vervangen. De bodem bestond uit een 
zwartachtig bruine, zeer losse tuinaarde, welke tusschen de 
Casuarina’s op enkele plaatsen met jonge Acacia’s, met eene 
Desmodium-, benevens eene Ocymum-soort was begroeid, ter- 
wijl een digt kreupelhout van eene Senecioidea denzelven op 
andere plaatsen bedekte. De nieuwelings gebaande weg liep 
in eene lijnregte rigting, en op sommige plaatsen zeer steil, 
tegen de rib op; in plaats van even als vroeger zich naar het 
noord-noordwesten te rigten, wendde hij zich met de rib naar 
het noorden heen. Tusschen het kreupelhout der steil en regel- 
regt, doch met eene zachte welving opwaarts loopende bergrib, 
huppelden een aantal zwarte vogels rond, die al het voorkomen 
van lijsters hadden en volstrekt niet schuw waren. Weldra 
bestond het woudgeboomte uit niets anders dan uit Casuarina’s, 
die zich verstrooid en op grooten afstand van elkander op de 
bergrib verhieven; maar des te grooter was de verscheiden- 
heid, welke de flora der kleine kruidachtige Alpenplantjes ver- 
toonde; men ontwaarde Plantago-soorten, Euphorbia javanica, 
Valeriana javanica, Viola sarmentosa Burgdk., *) Galium javani- 
cum, en Pimpinella javana DC.; viooltjes vormden gansche 
bloembedden, waarbij zich vervolgens, hooger bergopwaarts, 
Pimpinella Pruatjan Molkenb., 2) Wahlenbergia gracilis, Alche- 


*) Zie Plantae Jungh. Leiden, 1851, p. 120. 
*) Plantae Jungh. p. 97. 


- 


1146 


milla villosa mihi en de merkwaardige Leucopogon javanicus de 
Vr. voegden. 

Naar mate de door ons gevolgde rib hooger steeg, werd zij 
allengs smaller en zetteden wij onzen weg voortdurend over 
haren rug voort, zonder dien eene enkele maal door eene kloof 
afgebroken te zien; somwijlen vormde de rib horizontale voor- 
sprongen en stortte zij zich eindelijk aan de eene, namelijk, 
de noordelijke zijde met een steilen rotsmuur benedenwaarts, 
welke in onregelmatige, teerlingvormige stukken was gespleten. 
Het gesteente van dezen wand bestond uit fraaije, fijn poreuse 
trachiet-lava. (Vergel. Bat. n° 44.) 

Op een geringen afstand van deze rotsen, doch hooger 
bergopwaarts, ligt de bovenste woudgrens. In een gedeelte des 
bergtops bestond dit hoogste woud geheel en al uit Casu- 
arina’s, terwijl het in anderen daarentegen bij uitsluiting 
door een kleinen alpinischen eik 1) werd gevormd, wier laag, 
doch digt zaâmgedrongen bladerengewelf hier met eene even 
scherp geteekende grens aan den bovensten, geheel en al 
kalen bergtop paalde, als wij reeds vroeger op den Kawi-top 
hebben waargenomen, welke, uitgezonderd enkele ver van 
elkander staande struiken, slechts met Festuca nubigena was 
begroeid. Dit in digte bossen, bij wijze van eilanden groeijende 
Alpengras is het, waardoor de hoogste top van den Widodarèn , 
boven de hoogste, zaagsgewijs loopende boschgrens, dat dorre 
aanzien, dat geelachtig lichte koloriet verkrijgt, hetwelk de 
beschouwer waarneemt, die den bergtop uit de verte ziet, b. v. 
van Kèbo glagah, Tosari of van Poespo. Even als op den Kawi 
het geval was, zoo vinden wij ook hier het opmerkenswaardig 
verschijnsel, dat, ter plaatse waar de Festuca groeit, geen woud- 


1) Quercus pruinosa Bl, volgens Prof. Miquel. In de zone tusschen 3 à 5,000 
voet heeft deze eikenboom regte, zuilvormige stammen, die 60, 70 en meer voet 
hoog groeiĳgn; slechts met moeite kan men zich voorstellen, dat de boschjes van 

en krom groeijend geboomte, welke op de hellingen van den Kawi en van den 
Ardjoeno, in de zone van 8 à 9,000 voet worden aangetroffen, uit diezelfde soort 
van eiken bestaan. Zie Plant. Jungh. p. 10. (Ter aangehaalde plaats staat verkeer- 
delijk Ungaran, in stede van Widodarèn of Ardjuno. Op den Oengaran komt die 
soort van eik niet voor.) 


oid 

geboomte meer schijnt te teren. Behalve Wahlenbergia gracilis 
en de kleine Pimpinella javana en Pruatjan, werd vooral eene 
groote menigte van twee kleine plantensoorten tusschen dit gras 
aangetroffen, namelijk: Leucopogon javanicus de Vr., welke 
voornamelijk digt zaâmgegroeide bedden vormde op de droogste 
en steenachtigste plaatsen, wijders de Alchemilla villosa mihi, 
wier spilvormige wortels, hier in deze Alpenzone, vijfmaal de 
lengte van het gansche plantje overtroffen. 

Naauwelijks is de rib tot boven de hoogste woudgrens ge- 
stegen of zij vormt een uithoek , wendt zich eensklaps van het 
noorden naar het noordoosten. en zet zich van daar in eene 
regte-en horizontale rigting, of althans slechts weinig rijzende, 
als een smalle rand naar het noordoosten voort, terwijl haar 
bodem tevens allengs steenachtiger en kaler wordt. Dezen rand 
volgende, welke aan zijne andere, noordwestelijke zijde zeer 
steil afdaalt en slechts met verre van elkander staande struiken 
en boompjes van Hypericum en Gnaphalium javanicum en van 
Agapetes vulgaris is getooid, en verder op weder steil in de 
hoogte klauterende, bereikt men den top van den west-zuid- 
westelijken hoorn van den Widodarèn-top (vergel., Ardjoeno 
Figuur 4, 5 en 6, waarin hij van verscheidene zijden wordt 
voorgesteld), alwaar geëffende terrassen en oude vierkante 
muren worden gevonden, tusschen. wier voegen « Thibaudia’s 
hunne wortelen hebben geschoten en welke tot bewijs strekken 
van een voormalig menschelijk verkeer op deze hoogten. Te 
dezer plaatse stegen wij uit den zadel, lieten onze paarden 
achter en zetteden wij onzen togt voort over een holronden, 
zeer steenachtigen tusschenrug, welke uit op elkander gesta- 
pelde rotsbrokken van verschillende grootte scheen te bestaan, 
en eerst naar beneden, vervolgens opwaarts klimmende „togen 
wij naar den «oost- rraadbostekidkeen hoorn van den Widoda- 
rèn; beide horens zijn door middel van “dezen tusschenrand 
met elkander verbonden. Ten 2/x ure bereikten wij den top 
of spits van dit hoogste punt van het gansche gebergte; deze 
top scheen uit niets anders te bestaan dan uit opeengehoopte 
rotsblokken, welke zoo los en wankelbaar op elkander lagen, 

73 


1148 


dat men met vrees aan de mogelijkheid van het plaats grijpen 
eener aardbeving dacht. 

Niettegenstaande dit alles hadden de Javanen hier op den 
hoogsten top, tusschen de steenblokken, eene hut gebouwd, 
door welker reten wind en wolkennevel hunne snerpende koude 
deden gevoelen. Een sterke wind, die aanhoudend uit het zuid- 
oosten blies, dreef den wolkennevel vóór zich uit, waardoor 
ons tevens alle uitzigt werd benomen. Ik vergenoegde mij, in 
de stille hoop, dat het weder eindelijk zou opklaren, met het 
stellen mijner instrumenten en het doorkruisen der naastbij 
gelegene streken, terwijl de Javanen vuren aanlagen en de 
kleine hut, welke met touwen aan de rotsblokken moest 
worden vast gebonden, ten einde te verhoeden, dat de wind 
haar wegblies, zoo confortabel inrigtten als doenlijk was. In 
een dezer rotsblokken waren verscheidene karakters gegriffeld , 
waarschijnlijk de voorletters der namen van voormalige bezoe- 
kers van dit oord. Deze hoogste top van den Ardjoeno (Wido- 
darèn) ligt, volgens het gemiddelde bedrag van verscheidene 
waarnemingen , welke ik berekend heb op de basis van gelijk- 
tijdige *) waarnemingen te Probolingo gedaan, 10,550 voet 
boven den spiegel der zee. 2) 

De meeste blokken ‘waren 5 à & voet dik ; sommigen echter 
hadden eene reusachtige grootte, allen waren onregelmatig van 
vorm, met scherpe kanten en spitse punten en lagen zonder 
eenige orde en daarbij zoo los op elkander gestapeld, dat aller- 
wege gaten, grotten, ja, als het ware groote vensters tusschen 
de blokken gevonden werden, waar men doorheen kon zien. 
Sommige blokken bestonden uit een fraaijen, lichtgrijs gekleur- 
den, grofkristallinischen trachict, gelijk L. n° 245 (Bat. no 40.), 
waarin eene geringe hoeveelheid hornblende voorkomt, waar- 
schijnlijk overblijfselen van den oudsten, voormaligen krater- 
muur; anderen daarentegen, L. n° 244 (Bat. ne 41.) en Bat. 


*) Op hetzelfde uur, doch op verschillende dagen kort te voren gedaa' 

*) De noordelijke hoek van den Widodarèn wordt van den top des Beede 
gepeild in het noorden 42%%° ten westen. Van daar gezien, vormt hij met den - 
Boedolêmboe van het Têngger-gebergte een hoek van 68°394 


[149 


no 42, bestonden uit eene trachiet-lava, waarvan verscheidene 
varieteiten werden aangetroffen, welke buiten twijfel een jeug- 
diger product des vulkaans of wel eene trachietsoort waren, 
welke, ten gevolge van nieuwe smelting, van hoedanigheid 
was veranderd, terwijl enkelen werden gevonden, die in eene 
geelachtig witte, brokkelige massa waren overgegaan, uithoofde 
het lava-gesteente, waaruit zij bestonden, door de werking 
van zure dampen was vergaan: Bat. n° 45. Het meerendeel 
dezer rotsblokken was nog hard, vast en had eene kale, gladde 
oppervlakte, terwijl bij eenige weinigen sporen van verweering 
werden waargenomen. 

Uit dergelijke rotsblokken, welke zich spits en puntig boven 
elkander verheffen, is de hoogste kleine hoorn des vulkaans 
gevormd , waarop wij ons thans bevinden; de andere hoorn, 
welke wij op onzen togt hebben bezocht, ligt in het west-zuid- 
westen van hier en is niet veel lager dan deze, doch heeft 
een breederen schedel. De rots, waaruit hij bestaat, is meer 
met aarde bedekt, en minder verbrokkeld; de rotsbrokken, 
welke aan zijne oppervlakte worden gevonden, zijn kleiner, 
terwijl de boschjes van Alpenboompjes, welke hunne wortelen 
tusschen de puinbrokken hebben geschoten. aldaar talrijker 
zijn dan die, welke op dezen hooger rijzenden hoorn worden 
aangetroffen. Beide vereenigd vormen den hoogsten zuidooste- 
lijken top van het gebergte en zijn bekend onder den naam 
van goenoeng Widodarèn, terwijl het gebergte, in zijn geheel 
genomen, goenoeng Ardjoeno hect. Op een afstand beschouwd, 
heeft het profiel des bergs de gedaante van eene halve maan 
met opwaarts gekeerde horens; vergel. Ardjoeno Figuur 4, 
5 en 6. Naar de buitenwaarts gekeerde zijde, d. i. naar het 
zuidoosten, gaan zij aanvankelijk steil, doch later met eene 
zachtere glooijing in de berghelling over; naar de binnenwaarts 
gekeerde zijde, d.i. naar het noordwesten stort zich de smalle 
rand, vooral die van den oost-noordoostelijken hoorn, waarop ons 
luchtig huisje is gebouwd, — loodregt in eene ijzingwekkende 
diepte neder, die ik, wel is waar niet heb gemeten ‚ maar 
welke stellig niet minder dan 700 voet kan bedragen. Uit- 


1150 


hoofde wolkennevel ons steeds bleef omhullen, konden wij 
slechts zelden een blik in dezen afgrond werpen, die zoo diep 
was, dat de Casuarina's, welke op deszelfs bodem groeiden, 
ons niet grooter toeschenen dan koffijboomen. Eerst tegen den 
avond helderde de lucht weder op. Ik had mij tusschen deze 
steenblokken eene. zitplaats. opgezocht, alwaar ik met eenige 
zekerheid ‘kon verwijlen , zonder gevaar te loopen om duizelig 
te worden-en van den ontzaggelijk hoogen rotswand naar be- 
neden te-tuimelen. Deze plek was eene met zand opgevulde 
ruimte, ‘tusschen eenige rotsblokken bestoten, welke hoogstens 
eene breedte van 4 voet had, waarin ik tevens mijn theodoliet 
had- gesteld. Aan alle zijden verhieven zich, huishoog boven 
mij; de grijze en roodachtig grijs gekleurde, naakte rots- 
blokken } een” snerpend koude wind blies tusschen de reten 
en holligheden dezer op een gestapelde blokken heen, welke 
de thermometer tot op 7,0° Réaum. deed dalen; aan onze 
voeten zagen wij niets dan nevel, waardoor wij van tijd tot 
tijd, als in-eene grondelooze Ed de toppen van k: ORE s 
ontwaarden. 

„Vóór ons hing ongeveer op het: midden van. dd hoogte des 
bergs, een sombere wolk, w aardoor ons uitzigt naar het noor- 
den „geheel en al werd. belemmerd. Eerst toen de zon reeds 
nabij-den- horizon was, daalde deze wolk lager langs het berg- 
_ gevaarte en werden de ‘hoogere zonen des dampkrings helder. 
Eensklaps vertoonde zich de gansche vlakte van Pasoeroean 
als-voor mijn oog getooverd , als ware zij met levendige verwen 
op het doek gemaald; hare groene beemden, hare glinsterende 
sawa’s, hare dorpboschjes,. hare regte wegen en kronkelende 
‚rivieren strekten zich verre tot aan Soerabaja ‘uit, terwijl haar 
zoom door de spiegelende zee werd bespoeld. 

Van mijn verheven standpunt, 10,550 voet boven de zee, 
zag ik neder op deze schoone cultuurvlakte; een arm van de 
rivier „van Kediri, der kali Brantês, liep al kronkelend door 
deze groene beemden en splitste zich, in de nabijheid der oost- 
kust, op nieuw in eene groote menigte armen, waarvan ik de 
zilverblank «en goudgeel gekleurde kronkelingen tusschen de 


151 : 


de donkere wouden van het-delta-land met het oog kon volgen. 
Zij vereenigden zich in vier breede mondingen, welke in de nabij- 
heid ‘van Gómpeng hare uitwatering in de zee hadden, terwijl 
de kali Trêtès, benevens nog eene andere beek, welke aan den 
voet van onzen berg ontsprongen, in eene van ons afgekeerde 
rigung en in eene regte lijn’ noordoostwaarts stroomden om 
verder op, im kronkelenden loop, de kust te bereiken. Het 
gansche landschap blonk in den rijken ided, zo de avond- 
zon over hetzelve had uitgestort. 

Niet lang mogt ik mij verlustigen in het saistkotswin dezer 
liefelijke pracht; naar mate de zon lager daalde, werd die 
glans al bleeker en bleeker, de natuur hulde zich in de stille 
dwsternis van den nacht en alléén de kruin van den Sèmeroe, 
benevens eenige toppen vanden Tèngger gloeiden nog een tijd 
lang in het purperen avondrood, dat allengs verdween. 

Voor het oog mijner verbeelding echter behield dit landschap 
nog lang die frissche verwen; het scheen mij toe, dat de dich- 
ter, met wiens woorden ik deze schets heb aangevangen, een 
dergelijk beeld voor oogen moet Hp ne toen ber 
dezelven nederschreef. 

Van geen enkelen hoogen Javaschen hed ontwaart men â: 
oceaan zoo in zijne nabijheid, ziet men lage vlakten, welke 
zich op niet veel grootere hoogte bevinden dan de spiegel der 
zee, breede stroomen, die zich door wijde mondingen ontlasten, 
zoo digt bij den voet des bergs, — als men van den top des 
Ardjoeno de rijk bebouwde alluviaalvlakte van Pasoeroean aan- 
schouwt met hare kronkelende rivieren, patende aan den noord- 
oostelijken voet des bergs; het uitzigt van dezen top mag 
derhalve te regt als hoogst eigendommelijk worden beschouwd: 
„Op een verren afstand in de vlakte, ter linkerzijde van den 
kegel des Pènanggoengan, ontwaarde men reeds de breede rivier 
van Kediri, die vervolgens ter regterzijde des bergs weder op 
nieuw te voorschijn trad, zich in een aantal armen verdeelde, 
welke zich herhaaldelijk met elkander vereenigden en,‚ na hunnen. 
bogtigen loop door de met wouden overschaduwde streken te 
hebben voortgezet, zich door vier monden in de zee uitstortten. 


1152 


De allengs toenemende koude en duisternis dreven mij naar 
mijne kleine hut; ik liet hier, naast mijne legerstede, een vuur 
aanleggen, dat mij echter meer rook dan warmte verschafte. 

De gedachte aan de mogelijkheid van het plaats grijpen eener 
aardbeving, ten gevolge waarvan de los op elkander rustende 
rotsblokken van dezen top onfeilbaar moesten instorten, maakte, 
hoewel dit slechts een ingebeeld gevaar was, mijn slaap onrustig 
en met vreugde begroette ik het eerste morgenkrieken, toen 
het, op den 14% November, mijne hut begon te verlichten. 

Terstond klauterde ik naar het hoogste punt van den rots- 
top, alwaar ik den vorigen avond mijne instrumenten, behoorlijk 
overdekt, had achtergelaten, ten einde de helderheid des damp- 
krings zoo veel immer mogelijk dienstbaar te maken tot beret- 
king van het beoogde doel, sen de verre verwijderde bergtoppen, 
oostwaarts van mij, te ale alvorens zij in den glans der 
opgaande zon zouden verbleeken. 

Aan den geheel en al wolkenloozen boite t) zag ik bijna 
alle gebergten van Oost-Java; in duidelijke omtrekken teekende 
zich voor mijn oog de Wilis, de Kêloet, de Kawi, (zie Kawi 
Figuur 4), de Sêmeroe, benevens het gansche Garoe- en Tèng- 
ger-gebergte, waarin de Bromo zijne dampzuilen opwaarts zond 
(zie Sèmeroe Figuur 2), terwijl achter den laatstgenoemden berg 
zich het Ajang-gebergte en de Rawon vertoonden. In mijne 
onmiddellijke nabijheid breidde de Ardjoeno zijne vormen 
rondom mij uit, zoo mede de afzonderlijke bergtop Indrokilo 
en de kegel van den Pênanggoengan, welke met dit gebergte 
verbonden is, eveneens als de lange Andjosmoro-keten , die zich 
van de zuidwestelijke helling van den Walirang naar het westen 
uitstrekt. — 

Hoewel bibberend van koude, — de temperatuur was 6,2° 
Réaum., — trachtte ik den vorm en de ligging der gebergten 


*) Behalve enkele banken van gekroesde wolken (cumulo-stratus wolken), die 
hier en daar boven het diepland, b. v. boven het land van Malang hingen, was de be- 
luchtlaag vrij van wolken en helder, maar hoog boven den Ardjoeno, ja, 
hooger ‘dan de Sêmeroe, stellig 12,000 voet boven de oppervlakte der zee, spreidde 
zich een dun, ligt, doch zamenhangend wolkendak nit van cirro-stratus. 


1155 


ten opzigte van elkander, die zich aan mijn oog vertoonden, 
zoo getrouw doenlijk af te schetsen; na dit te hebben verrigt, 
bezocht ik de omliggende streken van het gebergte, terwijl de 
eerste morgenstralen dezelven verlichtten en verscheidene Java- 
nen, tot mijn geleide behoorende, onze zaken bijeenpakten en 
zich tot de afreis gereed maakten. 

De tweehoornige top Widodarèn gaat aan twee zijden in de 
overige bergmassa van den Ardjoeno over; de oost-noordoos- 
telijke hoorn zet zich voort naar het noordoosten, naar de 
zijde van den Indrokilo-top, terwijl zijn west-zuidwestelijke 
hoorn zich naar het noordwesten verlengt, in welke laatste 
rigting het eigenlijke hoofdgebergte van den Ardjoeno ligt; dat 
gebergte bestaat uit vijf meer of min ingestorte (halve kring- 
vormige) kegels, eruptie-kegels, welke door middel van hooge 
tusschenzadels met elkander zijn verbonden. Zij volgen van 
het zuidoosten naar het noordwesten in deze orde op elkander: 
1e de Widodarèn, de hoogste zuidoostelijke top van het gan- 
sche gebergte; 20 de kegel goenoeng Bakal; 59 de goenoeng 
Kèmbar; 4° een top waarvan de naam mij niet bekend is en 
50 de laatste zuidwestelijke hoekkegel Walirang, die een half: 
kringvormigen krater heeft, welke naar het zuidwesten geopend 
staat. Zij doen zich voor als schoorsteenen, welke op eene rij 
zijn geplaatst en allen één gemeenschappelijken vulkanischen 
haard hebben, die van het zuidoosten naar het noordwesten is 
gerigt. Het zijn allen werkelijke eruptie-kegels; het schijnt, 
dat de zuidoostelijkste, de Widodarèn, het eerst werkzaam is 
geweest, van waar de vulkanische werking zich naar het noord- 
westen voortplantte, nieuwe en kleinere kegels opwierp tot waar 
thans de noordwestelijkste, de laatste en jongst gevormde ke- 
gel, de Walirang, wordt gevonden, welke thans nog werkzaam 
is. Van ter zijde, namelijk, van den Kawi-top aan hunne 
zuid-zuidwestelijke zijde gezien, doen zij zich aan het oog voor 
gelijk wordt afgebeeld in Ardjoeno Figuur d; gezien van de 
zuidelijke zijde, van Sisir, gelegen aan den voet des bergs 
zelven, vertoonen zij zich gelijk wordt voorgesteld in Ardjoeno 
Figuur 2, terwijl zij in hunne verlengde rigting naar het noord- 


1154 


westen (eenigzins scheet genomen van de noordoostelijke zijde), 
namelijk, van den hoogsten. Widodarèn-hoorn, worden waarge- 
nomen gelijk wordt afgeteekend in Ardjoeno Figuur 7. In Ard- 
goeno Figuur 3, 4, 5 en 6 ontwaart men de zuid ten oost-, 
zuidoost ten: oost-, zuidoost- en de oost-zuidoostzijde des Ard- 
joeno van Malang, Lawang, Kèêbo-glagah en van Tosari. 
De kegel, welke het naast aan den Widodarèn grenst, is de 
goenoeng Bakal, welke aan gene zijde van de eerste, omtrent 
500 voet diepe tusschenruimte oprijst en een stompen, eenig- 
zins uitgeholden schedel heeft, welke rond van’ omvang is. 
Zijne oppervlakte is met gras bedekt, waarop slechts hier en 
é daar eenig struikgewas, benevens verstrooid staande Tjémoro’s 
worden gevonden, die zich van hier als donkere stippels. en 
En vanden op den lichter gekleurden grasbodem: vertoonden. Naar 
ramir sgt | ‚zijn schedel ‘ongeveer 200 voet lager dan het 
_hoóg te punt van den oost-noordoostelijken Widoddrèn: tap: 
Aan zijn zuidelijken en zuid-zuidoostelijken rand stijgen, uit 
nevenspleten en scheuren, nog voortdurend dampen, hoewel 
in geringe hoeveelheid, opwaarts. 

Dan volgt eene tweede tusschenruimte en — wanneer wij 
den Widodarèn als den eersten en den Bakal als den tweeden 
_kegel beschouwen „— een derde half ingestorte kegel, name- 
lijk, de goenoeng Kèmbar, welke een halven kring vormt 
rondom eene in puinhoopen zaâmgestorte massa, welke eene 

witte kleur heeft, en die zijne geopende zijde naar den Bakal, d. 
__naar het zuidoosten wendt. Hierop volgt eene derde geen 
_ ruimte en een vierde ten deele ingestorte, onvolkomene kegel 
en eindelijk eene vierde tusschenruimte, aan welker tegenover 
„gestelde zijde de vijfde en’ laatste kegel, de goenoeng Wali- 
_ rang oprijst; aan de naar deze zijde gekeerde d. í. zuidooste- 
lijke helling, zoo mede aan zijne noordoostelijke helling neemt 
men een aantal loodregte, verticaal geribde, in den vorm van 
ismata afgezonderde lava-wanden waar, welke grijs en geel- 
deurd zijn, terwijl de top zelf een halven kring 
aan de binnenwaarts gekeerde zijde loodregt naar 
Kratermuur nederdaalt. Deze halve kring omgeeft 


eed 
En 


g 
ke 


mm 
AD | 


Bn 


1155 


een wijden krater, welke naar het zuidwesten geopend is en 
aan die zijde zonder eenige afscheiding in de berghelling over- 
gaat. Uit dit laagste gedeelte van den in deze rigting afwaarts 
loopenden- kraterbodem wordt men drie nevens elkander ge- 
legene hoofdopeningen. gewaar, waaruit dampen met meer 
kracht opstijgen dan uit eenige andere plaats des kraterbodems; 
deze vormen drie verblindend witte dampzuilen, die zich, op 
zekere hoogte boven den bodem, tot één geheel vereenigen ; 
het schijnt hoofdzakelijk zwaveldamp of zwavelig-zuur gas te 
zijn, hetwelk uit den krater opstijgt, want de binnenste wan- 
den’ zijn. geheel en al geel geverwd, hetzij ten gevolge van 
zwavelbeslag, of doordien het gesteente ontbonden en tet 
zwavel is doortrokken; het hoogste gedeelte der buitenwaarts 
gekeerde helling van den bergtop is daarentegen lichtgrijs ge- 
kleurd. Waarschijnlijk zijn deze hellmgen met lava-gruis 
bedekt, waarop slechts een schraal grasbedeksel wordt gevon: 
den. Reeds de Javasche naam van dezen berg: goenoeng Wali 
rang, duidt een meer dan gewonen rijkdom van dit product aan. 

Al deze kegelvormige toppen zijn op zeker punt, ongeveer 
2à voet beneden hunnen schedel, tot één geheel ver- 
eenigd, doch in dier voege dat biadnie omtrekken ook aan 
hunnen voet duidelijk en scherp uitkomen; van dit punt van 
vereeniging af vormen zij ter wederzijde, namelijk, aan de 
zuidwestelijke en noordoostelijke zijde, gemeenschappelijk de 
helling van den Ardjoeno; ongeveer 100 voet lager beginnen de 
hellingen met een aaneengeschakeld woud van Tjèmoro’s over- 
togen te worden, terwijl de bergtoppen zelven, benevens de daar 
tusschen gelegene ruimten niet met geboomte, doch slechts met 
gras en een held struikgewas zijn begroeid. De naastbij ge- 
legenen dezer bergtoppen doen zich in een groenachtig grijs 
koloriet aan het oog voor, terwijl zich hier en daar de witte 
kleur van instortingen en wanden laat waarnemen, ter plaatse 
waar vroeger dampen: zich een uitweg hebben gebaand. Naar 
gelang men den Walirang nadert, neemt die groene schakering 
meer en meer af; aan de hellingen van den Walirang, benevens 
aan zijne lava-ribben, laat zich bijna volstrekt geen spoor van 


1156 


plantengroei waarnemen; zij hebben slechts cen lichtgrijs kolo- 
riet, waar achter de geel gekleurde binnenruimte des kraters 
in het oog valt. De tusschenruimten dezer kleine kegels vormen 
geene uitgebreide, holle zadels, maar den scherp toeloopenden 
bodem van twee steile hellingen, die nevens elkander uit één 
punt oprijzen. 

Laat ons thans nagaan hoedanig de west-zuidwestelijke, of 
tweede hoorn van den Widodarèn t) verbonden is met deu 
naastbij gelegenen kegel, den goenoeng Bakal. Behalve de rib, 
waarover ons pad liep toen wij den hoorn beklommen en tus- 
schen welker rotsbrokken aan de oostelijke en zuidoostelijke 
zijde eene menigte holen en spleten gevonden worden, — 
deze rib wordt naar het zuid-zuidwesten afgezet, — verlengt 
zich de hoorn aanvankelijk naar het westen, in welke rigting 
hij iets lager daalt; nu neemt hij allengs den vorm aan van 
een halven kring en wendt zich naav het noordwesten, vervol- 
gens naar het noorden en eindigt in een stompen, steil afloo- 
penden hoek: goenoeng Ambar, welke van den oost-noordoos- 
telijken of eersten hoorn wordt gepeild in het noorden 75° ten 
westen. Van dit punt tot aan den tweeden west-zuidwestelijken 
hoorn vormt de in een halven kring gebogene rug een tamelijk 
breeden, wrongvormigen schedel, welke op verschillende plaat- 
sen geheel vlak is; deze schedel heeft aan de binnenwaarts 
gekeerde, d. i. aan de holle zijde een scherpen rand, welke 
steil aldaalt, doch die naar de buitenwaarts gekeerde zijde eene 
zachte glooijing heeft. Eene dergelijke tamelijk steile helling 
vormt de laatste hoek der nok: goenoeng Ambar, ook aan 
zijne moordwestelijke zijde; deze helling daalt eenige honderd 
voet benedenwaarts, tot waar zij met den zuidoostelijken voet 
van den goenoeng Bakal in aanraking komt, welke alsdan aan 
de tegenover gestelde zijde der tusschenruimte in eene noord- 
westelijke rigting oprijst. 

Gelijk wij reeds vroeger hebben gezien, verlengt zich de 


en dese steken hoorn: goenoeng Badaduèn. 


1157 


tweede, of west-zuidwestelijke hooren, door middel van eene 
holle tusschenruimte, in den hoogsten hoorn n° Î, welke oost- 
noordoostwaarts van genen oprijst. De met steenbrokken be- 
zaaide tusschenrug heeft, naar de buitenwaarts gekeerde zijde, 
eene geringe ronding en gaat allengs in de helling van het 
gebergte over; aan de binnenwaarts gekeerde of holle zijde 
vormt hij, ongeveer 200 voet beneden zijnen zoom, een vlak- 
ken voorsprong, welke bijna geheel kaal, slechts met jeugdige 
Gnapbalia’s begroeid is. Deze voorsprong eindigt in cen regt 
afgesnedenen rand, welke zich in eene bijna lijnregte rigting 
van den voet des eenen tot den voet van den anderen hoorn 
uitstrekt en met een steilen, ja, loodregten wand tot op eene 
groote diepte afdaalt. 

Wij zien hieruit, dat de nok van den Widodarèn, te reke- 
nen van haren laatsten hoek goenoeug Ambar, voorbij den 
tweeden hoorn, tot aan dit punt een tamelijk breeden, overal 
toegankelijken wrong vormt; van den hoogsten oost-noordoos- 
telijken hoorn af daarentegen, waarvan wij het verlengde, dat 
naar de andere zijde, d. i., noordoostwaarts, naar de zijde van 
den Indrokilo wordt afgezet, thans zullen beschouwen, gaat 
deze wrong over in een zeer smallen, scherpen, onbeklimbaren, 
rand, welke naar de binnenwaarts gekeerde zijde als een rots- 
muur ter diepte van vele honderd voet afdaalt. Aanvankelijk 
verlengt zieh de eerste, oost-noordoostelijke hoorn in de rigting 
van het oost-noordoosten, terwijl hij tevens te gelijker tijd en 
op vele plaatsen zeer steil afdaalt, vervolgens wendt hij zich 
gedurig meer noordwaarts heen, totdat hij eindelijk, in het 
noordoosten van hier, nog lager wordt en aan den zuidelijken 
voet van den goenoeng Indrokilo geheel en al verdwijnt. Deze 
berg verheft zich als een stompe, met wouden bedekte kegel 
aan het hoogere gedeelte van de noordoostelijke helling van den 
Ardjoeno en eindigt in een ingedrukten, hollen schedel, welke 
ongeveer een duizendtal voeten lager is dan de hoorn ne ÍÎ en 
in het noorden 45° ten oosten wordt gepeild. Tusschen het 
uiteinde van den Widodarèn en den naastbij gelegeneu voet 
van den Indrokilo blijft eene tamelijk breede tusschenruimte 


1158 


geopend, terwijl, aan de andere zijde des bergs, de gelijkmatig 
afdalende helling van den. Walirang onmiddellijk paalt aan den 
voet, van „den, Androkilo, welke: vóór-genoemden berg oprijst. 

Deze nok, welke zich,vari goenoeng. Ambar verlengt haar het 

zuiden, zuidoosten en oosten „tot aan -den tweeden hoorn, van 
dezen tweeden „hoorn „voortgaat. maar het oost-noordoosten- tot 
aân „den. eersten ‚hoorn ven „die zich ‘van dezen-eersten hoorn 
verder naar. het noordoosten en noorden’ tot inde nabijheid 
van den Índrokilo halfkringvormig-ombuigt, deze. nok, —;goe- 
noeng: Widodarèn. geheeten, — mag „worden beschouwd als de 
eene. helft ‚van ‘een voormaligen kratermuur, waaraan: -de 
andere, noordwestelijke „helft, te rekenen. van ‚den- hoek: goe- 
noeng Ambar af, ontbreekt (waarschijnlijk werd dezelve, verbrij- 
zeld) en welks. hoogste punten de beide ‘horens ziju. — « 
_ Deze halve kring, waarvan het eene uiteinde aan den goe- 
noeng _Bakal, het andere aan den goenoeng Indrokilo grenst, 
omsluit thans een ruim, tamelijk vlak bergplat, dat met eene 
zachte glooijing naar het noordoosten, d.i. naar den goenoeng 
Indrokilo afdaalt en waarin de gemeenschappelijke noordoostelijke 
helling van het Ardjoeno-gebergte, en wel voornamelijk die 
van den goenoeng Bakal en van-den naast daaraan grenzenden 
kegel, met eene zachte en gelijkmatige glooijng overgaat, ter- 
wijl deze ailengs met de vlakke binnenruimte zamensmelt; de 
halfkringvormige rand van den Widodarèn „daarentegen; -hoofd- 
zakelijk „van den: eersten hoorn af; daalt eensklaps; steil, als 
een loodregte kratermuur ter hoogte van 700 à-4,000 voet in 
diezelfde ruimte, neder. 

Het laagste middengedeelte dezer omslotene binhannhe 
welke wij als. den voormaligen, ingestorten kraterbodemr- mogen 
beschouwen, schijnt minstens 1,500 voet, ja, misschien nog lager 
beneden den schedel van den oost-noordoostelijken hoorn gelegen 
te zijn; deze binnenruimte is grootendeels bedekt met wouden 
van Tjêmoro’s, waar tusschen slechts hier en- daar eenige «gras- 
plekken worden aangetroffen. 

Het is eene zacht glooijende vlakte, welke, overeenkoimn- 
sig met de algemeene neiging der berghelling, naar het noord- 


1154 


oosten ‘afdaalt en stuit tegen den goenveng Imdrokilo, die vóór 
dezelve ‘gelegen is; vervolgens zet zij “zich om dezen kegel 
zoowel ter regter- als ter linkerzijde voort en’ gaat‘eindelijk 
over jin de buitenwaarts gekeerde, noordoostelijke “helling van 
het gebergte. Op deze wijze wordt de Indrokilo, welke onge- 
twijfeld insgelijks een voormalige eruptië-kegel is, es een eiland 
door uitgebreide lava-stroomen omspoeld. | 

Het eene uiteinde der Widodarèn-nok , dat naar dd zijde we van 
den Bäkal gerigt is, namelijk, de goenoeng Ambar, strekt zich 
in-den vorm eener lijst, welke aan de: binnenzijde een scherpen 
rand heeft, noordwaarts uit tot in: het binnenste des voormat- 
ligen kraters en neemt daarbij ‘steeds. in: hoogte af; naarde 
buitenwaarts gekeerde zijde, dat is, ndar den kant des Bakal, 
vormt zij eene zachter glooijénde helling, waaruit zich: ten -dui- 
delijkste laat opmaken, dat de muur vroeger een vre He krmg 
omde binnenruimte vormde: 

Het hoogste en steilste gedeelte van dezen muur wordt ge: 
vonden in de nabijheid van den-eersten hoorn en in re men 
daaraan grenzende punten, het oostelijke e 
denzelven. Daar ter plaatse daalt de ratwand:; die chibektiis 
baar. steil is, naar schatting 1,000 voet diep wd alvorens krij 
met eenige glooijing in de binnenruimte des kraters overgaat: 
Het rotsgesteente (trachiet-lava) is door splijting’ in’ rhombisch 
zuilvormige stukken, namelijk, scheeve rhombische zuilen, afgé- 
zonderd, ‘welke bij: wijze: van: ribben. voorwaarts ‘springen; zij 
doen zich aan het oog voor als groote gehouwene steenen ter 
lengte van ongeveer 10 en ter dikte van 5 voet, welke door 
eens reuzen hand hier koen op elkander werden gestapeld. 
Naar boven, naar den rand, worden de spleten in den muur 
allengs breeder, krijgen zij de gedaante van kloven, ten gevolge 
waarvan de bowdusde stukken allengs meer en meer van de omlig- 
genden afgescheiden en onregelmatiger van vorm worden, oodit 
deze ten laatste als rotsblokken van zwartachtig grijze kleur ij 


1) Deze kleur tin het gesteente, deels ten et der daarop vi se 
liehenes, deels ontstaat zij door verweering ‘der oppervlakte 


1160 


los en vonk eenige regelmaat op elkander gestapeld liggen, 
en in spitse rotstoppen oprijzen, even als de eerste der ict 
ons beschouwde horens. 

Een dergelijk vlak tusschenland, als tusschen dezen kegel 
en den Indrokilo is gelegen, doch hetwelk eene veel geringere 
hoogte bereikt, verbindt den Ardjoeno met den kegel Pènang- 
goengan, terwijl aan de overige zijden gewone bergribben 
divergerend naar beneden loopen. Eene der merkwaardigste 
ribben, namelijk, die waarover onze weg liep bij het beklimmen 
des bergs, hebben wij reeds leeren kennen. Te rekenen van 
Toenggoel rono loopt zij eerst in eene noordwestelijke rigting 
bergopwaarts, wendt zich vervolgens in de nabijheid des berg- 
schedels, nadat zij reeds boven de zone der wouden is geste- 
gen, naar het noorden en strekt zich vervolgens tot aan 
den 2e hoorn van den Widodarèn naar het noordoosten uit, 
terwijl deze hoorn zich in eene oost-noordoostelijke rigting 
tot aan den eersten voortzet. De rib loopt derhalve bijna in 
den vorm van een halven kring en heeft, in haar hoogste ge- 
deelte, zeer steile rotswanden. Eene wijde kloof scheidt haar 
hijnregt benedengedeelte van eene dergelijke rib, welke tegen- 
over haar van den oost-noordoostelijken hoorn des Widodarèn 
naar het zuidoosten benedenwaarts loopt; de zuidoostelijke hel- 
ling van het Ardjoeno-gebergte, welke deze wijde als eene berg- 
kloof gevormde ruimte, tusschen deze beide ribben gelegen, 
beslaat , heeft eene gladde oppervlakte en vertoont nergens 
voren of spleten. 1) 


Sporen van voormalig menschelijk verkeer op 
den Widodarèn. — Ruinen. 


1. Op den eersten, oost-noordoostelijken hoorn. Verscheidene 
ruw bewerkte, ten deele reeds ingestorte trappen leiden van 


5 In Ardjoeno, Figuur 2, van den pasanggrahan Sisir aan en deren voet 
des bergs gelegen, derhalve van de buitenwaarts gekeerde 
rand der rib, van achter welke de gladde helling van den Widodarèn van b tot a te 
voorschijn pet De wouden, welke dezelve bedekken, worden door eene scherp 
geteekende grens van het overige gedeelte gescheiden 
Í 


1161 


den tusschenrug opwaarts naar den oost-noordoostelijken hoorn; 
hier langs opklimmende, komt men aan kleine vierkante ruimten, 
welke eene middellijn hebben van 6 voet en iets minder, en 
door reeds ingestorte ongeveer nog ter hoogte van 5 voet staande 
geblevene muren worden omringd. Noch beeldhouwkunstige ver- 
sierselen, noch standbeelden worden alhier gevonden. Zoowel 
de muren als de trappen bestaan uit teerlingvormige of paral- 
lelopipedische stukken trachiet, welke of raw zijn bewerkt, of 
reeds door de natuur in dien vorm zijn gebragt. Wijders von- 
den“ wij alhier drie groote, ter halverwege in de aarde inge- 
gravene waterpotten : goetji. 

IL. Op den tweeden west-zuidwestelijken hoorn. Alhier wor- 
den vierkante, ruime, kunstmatig geëffende platten gevonden, 
waar binnen zich eenige kleine vierkante kamers bevinden, 
omringd met muren en van ingangen voorzien; op sommige 
plaatsen hebben deze muren nog eene hoogte van 10 voet 
overgehouden; op anderen daarentegen zijn zij reeds lager, 
hetzij uithoofde dezelven zijn vervallen of afgebroken geworden. 
Hier en daar worden oude Thibaudia’s gevonden, welke hunne 
wortelen tusschen de voegen van het gesteente hebben gescho- 
ten. De ruïne zelve wordt batoe Dombo geheeten. 

UL Op den g. Ambar, zie boven. Gelijk in de meeste ge- 
deelten van deze rib het geval is, te rekenen van den twee- 
den hoorn af‚ zoo is dezelve ook te dezer plaatse tamelijk 
breed en vlak; wel is waar, wordt aan hare oppervlakte eene 
menigte steenen gevonden, maar zij is echter met eene aard- 
laag bedekt, waarop Festuca-gras en Alchemilla villosa, Leuco- 
pogon javanicus, benevens enkele Alpenboompjes, maar voor- 
namelijk Agapetes-soorten groeijen. De vlakke schedel dezer 
nok is insgelijks in vierkante vlakke ruimten herschapen; som- 
migen derzelven hebben eene lengte en breedte van 25 voet 
en zijn omringd met geheel vervallene muren, welke slechts 
eene hoogte van 5 voet hebben overgehouden. 

IV. De fraaiste, het meest ongeschonden bewaard geblevene 
ruinen, welke op den Ardjoeno worden aangetroffen en wier 
ouderdom en_ karakter de meeste overeenkomst schijnt te be- 


1162 


zitten met de ruïnen te Soekoe, op den Lawoe, deze bevinden 
zich aan de noordoostelijke helling van den Ardjoeno, name- 
lijk, op den bergrug, welke het Ardjoeno-gebergte met den 
Indrokilo verbindt; zij liggen derhalve nog op eene aanmer- 
kelijke hoogte. Ik zelf heb deze ruïnen niet gezien; zij werden 
echter op den 24sten tot den 25ser October, 1850, bezocht door 
den heer H. J. Domis. +) Volgens zijne beschrijving komt men, 
bij het beklimmen des bergs in de nabijheid van den Indrokilo, 
door vijf op elkander volgende portalen (gewelfde ingangen), 
welke door middel van trappen met elkander verbonden zijn ; 
bij elk dezer portalen worden twee uit steen gehouwene wach- 
ters. gevonden, terwijl bij de vijfde poort, behalve de twee 
wachters, nog eenige andere standbeelden op voetstukken wor- 
den aangetroffen. Is men dat vijfde en hoogste portaal door- 
gegaan, dan komt men op eene vlakke ruimte aan, op welker 
achtergrond een groote tempel is gebouwd, welke thans echter 
geheel en al in puinhoopen is vervallen. Langs trappen kan 
men de buitenzijde van denzelven beklimmen; het is derhalve 
waarschijnlijk, dat hij, even als die te Soekoe, geheel massief 
en niet hol van binnen is. In eenige nissen, alsmede op den 
bodem worden hier en daar verstrooid in het rond “kleine 
standbeelden gevonden; men: vond er 55 standbeelden, bene- 
vens 60 steenen « watervaten.» 

„Deze ruïnen, welke hier op den top van den Ardjoeno staan, 
komen, wat betreft hare gedaante en bouwtrant geheel overeen 
met de ruïnen, welke op den top van den Kawi en den Ajang 
(Argopoero) worden aangetroffen, op welken laatstgenoemden ik 
eenige standbeelden vond; allen zijn, dit laat zich niet betwij- 
felen, van gelijken oorsprong d. i. gesticht door aanhangers der 


*) Zie Indisch Magazijn, I. bladz. 149. Het verhaal, geleverd door den heer Domis 
van het bezoeken dezer tempels, is tevens het eenige gedrukte berigt, hetwelk ik heb 
kunnen vinden nopens het beklimmen van dezen berg, hetzij door vreemde, hetzij 
door inlandsche reizigers. Wel is waar, er komt in de Batav. Courant van den 4den 
Sept. 1819, n° 36 en daaruit ontleend in het Indisch Magazijn, IT. bladz. 4347 nogeen 
berigt voor nopens het beklimmen van den Walirang op den 16den Augustus, 1819, 
door een ongenoemde, doch dit behelst niets dat voor ons doel dienstig is. 


1165 


Siwadeer, alvorens de koran op Java werd gepredikt. Dergelijke 
bouwvallen vindt men daarenboven nog op de toppen der vol- 
gende bergen: op den Wilis, Lawoe, Merbaboe, Tampomas 
en op den Fjikorai, terwijl op den top van den Oengaran, 
van den‘Praoe (Diëng), benevens aan de hellingen der vroec- 
ger genoemde bergen goed bewaard geblevene, fraai versierde 
tempels worden aangetroffen. Het monument, dat den top van 
den Salak bedekt, is waarschijnlijk een grafgesticht. Geene 
ruïnen, geene sporen van eenig menschelijk verkeer worden aan- 
getroffen op de toppen der volgende bergen: Gêdé, Mandala- 
wangi, Tangkoeban praoe, Patoewa, Papandaijan, Têlaga bodas, 
evenmin als op de overige vulkanen der Preanger-Regentschap- 
pen, of op de toppen van de bergen Tjerimai, Slamat, Soem- 
bing, Sêndoro, Merapi, Kêloet, Sêmeroe, Têngger, Rawon, en 
idjèn. Hieruit mag met add van Bate vent worden 
opgemaakt, dat die vulkanen, welke geene dergelijke sporen 
vertoonen, en velen dier vuurbergen rijzen op in landschappen, 
waarin een tal van tempelgebouwen in de laag gelegene streken, 
aan den voet der bergen gelegen, worden aangetroffen, dat die 
vulkanen, zeg ik, tijdens die tempels werden gebouwd, dat is, vóór 
7 à 1,000 jaren, nog werkzaam waren; ja, welligt hadden toen van 
tijd tot tijd nog vreesselijke uitbarstingen plaats uit de Preanger- 
vulkanen, uit den Tjerimai; Slamat , Soembing, Sêndoro, Merapi, 
Kêloet, Sêmeroe, Rawon, Idjèn, terwijl die vaurbergen, waarop , 
wij thans ruïnen vinden uit dien tijd afkomstig, zoorals het ge- 
val is op den Tjikorai, Tampomas, Diëng, Oengàaran , Merbaboe, 
Lawoe, Wilis, Kawi, Widodarèn-Ardjoeno en Ajang reeds des- 
tijds, LN, dek voor 1,000 jaren, t) geheel en al uit- 
gebluscht waren. Uithoofde ons niets bekend is- omtrent de 
uitbarstingen van den Ardjoeno, en wij geene geschiedkundige 
berigten omtrent denzelven bezitten, zoo verkeeren wij ten 
dezen opzigte in volslagene onzekerheid; wij mogen echter met 
grond van waarsehijnlijkheid aannemen: dat zijn zuidoostelijke 


Dae ea inte is, bestaat er verschil van gevoelen onder de beoefenaars der 
geschiedenis nopens den tijd, waarin die tempels zijn gebouwd geworden. 


74 


1164 


krater Widodarèn reeds vóór 700 à 1,000 jaren verbrijzeld en 
uitgebluscht was en tevens dat destijds reeds het vulkanische 
vuur zich een uitweg had gebaand door den noordwestelijken 
uithoek des bergs, zich verplaatst had naar de zijde van den 
Walirang. Dat dergelijke, reeds vóór een tiental eeuwen uit- 


gebluschte vulkanen eensklaps hunne voormalige werkzaamheid 


__ kunnen hervatten, hiervan levert de Ajang (de Argopoero-top) 
ons een merkwaardig voorbeeld, alwaar de vulkanische dam- 
pen zich juist te dier plaatse een uitweg baanden, alwaar de 
tempels waren gesticht (zie vroeger). Niet aannemelijk is het, 
dat de zes verschillende eruptie-kegels van den Ardjoeno, name- 
lijk, de vijf kegels, welke in de rigting van den Widodarèn 
tot aan den Walirang in eene rij op elkander volgen, benevens 
de Imdrokilo, te gelijker tijd werkzaam waren; waarschijnlijk 
ishet, dat ook hier even als zulks bij andere vulkanen wordt 
opgemerkt, alwaar beurtelings de eene kegel zich opent, ge- 
vormd of opgehoogd wordt, zoodra een andere uitdooft, de 
oudste eruptie-kegel, — dat is de Widodarèn-kegel, — het eerst 
werd uitgebluscht en dat later de een na den anderen werd 
opgeworpen, totdat eindelijk de Walirang ontstond. 

Laat ons thans nagaan op welke wijze de Ardjoeno ten zuiden 
zich verbindt met den Kawi, benevens met de bergketenen, welke 
zich westwaarts van den Walirang uitstrekken. Die gebergten 
kunnen wij het best overzien, wanneer wij den tweeden of 
west-zuidwestelijken hoorn des Widodarèn tot standpunt kiezen. 

Ongeveer ter hoogte van 4,000 voet verheft zich, aan de 
zuidwestelijke helling van den Walirang, eene lange, geheel met 
wouden bedekte bergketen, welke zich met een ongelijken, 
getanden kam, gemiddeld eene hoogte van 5,000 voet berei- 
kende, verre naar het westen en zuidwesten uitstrekt. Van den 
Kawi-top gezien, haar zuidelijk front, doet zij zich voor gelijk 
wordt afgebeeld in Ardjoeno Figuur 4. Voormaals liep er een 
binnenweg of bergpas over het laagste tusschenpunt der keten, 
ter plaatse waar zij zich aan den zuidwestelijken voet des Wali- 
rang verheft; deze weg voerde uit het hoogland van Batoe 
(Sisir) bergafwaarts naar de noordelijke vlakte, waar men Mod- 


& 


1165 


jokêrto bereikte. De toppen dezer bergketen zijn bekend onder 
de volgende namen: goenoeng Andjosmoro, zoo heet het ooste- 
lijkst gelegene gedeelte, dat het naast aan den Ardjoeno grenst, 
namelijk, punt 15 in Figuur Î; verder g. Gêndong gowah, 
g. Biroe, g. Koekoesan, dit is eene steile uitgetande rotsspits, 
welke noordwaarts van den hoofdkam is gelegen, namelijk, punt 
15 in de zoo even genoemde Figuur; g. Dersono, g. Koedjoer, 
g. Boesoeng rawon en g. Sêlondo, zijnde het westelijkste uit- 
eimde, namelijk, punt 16 in Figuur 1. Dewijl ook hier, gelijk 
gewoonlijk het geval is, een algemeene naam voor de keten ont- 
breekt, zullen wij haar de Andjosmoro-keten noemen. 

De nok dezer keten is een smalle, scherpe van het oosten 
naar het westen gerigte bergkam, welke aan de eene zijde, 
behalve een aantal kleine ribben, hoofdzakelijk vier aanvan- 
kelijk even hooge en smalle hoofd-dwarsjukken nevens elkander 
naar het noorden afzet, met ruwe, steile zijwanden; tusschen 
het bovengedeelte dezer dwarsjukken en de hoofdketen liggen 
diepe, aan het boveneinde halfkringvormige kloven. De hoogste 
zijwanden van het 1*** en 2% dwarsjuk vormen met den noorde- 
lijken wand der hoofdnok een halven kring, in de gedaante eens 
kraters. In het derde dwarsjuk verheft zich, in het noorden 
70° ten westen van hier, de steile rotsspits: goenoeng Koekoesan, 
waarvan de getande gedaante reeds te Kediri, zie Kêloet Figuur 1, 
wordt waargenomen. 

Eene gansch andere gedaante dan deze noordelijke zijde, 
welke tusschen hare tralievormige dwarsjukken door vulkanische 
uitbarstingen schijnt doorgroefd te zijn, vertoont de zuidelijke 
zijde dezer bergketen; met eene gelijkmatig glooijende helling, 
waaraan slechts weinig vooruitstekende ribben worden waarge- 
nomen, gaat zij allengs over in het hoogland van Bakir en 
Ngantang, dat de kegelvormige ruimte beslaat tusschen deze 
keten, den Kawi en den Kêloet. Slechts één groot dwarsjuk, 
dat in gedaante overeenkomt met de noordelijke dwarslijsten, 
maar hetwelk eene geringere hoogte bereikt dan de vorigen, 
wordt door deze keten in haar westelijk gedeelte afgezet; dit 
dwarsjuk heeft eene zuidelijke rigting, scheidt het hoogland 


1166 


Bakir van het hoogland Ngantang en wordt door sommigen 
goenoeng Indorowàti, door anderen goenoeng Watoe koerong 
geheeten. Het stomp kegelvormige middengedeelte van hetzelve 
peilen wij in het zuiden 75° ten westen van hier. 

Naar mij door de Javanen werd verzekerd, vindt men aan de 
zuidzijde der Andjosmoro-keten eene stikgrot, eene mofete. Zij 
ligt in het oostelijke gedeelte van het gebergte, in de nabijheid 
van den Ardjoeno, op eene rib, welke goenoeng Dersono wordt 
geheeten. De plaats zelve, waar de gas-uitstrooming wordt waar- 
genomen, is bekend onder den naam van gowah Oepas en wordt 
van ons standpunt, op den west-zuidwestelijken hoorn van den 
Widodarèn, gepeild in het zuiden 85° ten westen. Aldaar, 
namelijk, werd eene plek in het woud waargenomen, die mij 
door de Javanen werd aangeduid als de plaats waar het «ver- 
giftigde hol» was gelegen. 

De zuidelijke helling van het Ardjeeno-gebergte in zijn geheel 
beschouwd gaat met eene gelijkmatige glooijing in eene vallei 
over, welke in haar zuidelijk en zuid-zuidwestelijk gedeelte 
weder naar den Kawi oprijst. Het is een wijd uitgestrekt, vlak , 
hol toeloopend tusschendal, dat naar de oostzijde geheel en al 
geopend staat en hetwelk aanvankelijk naar het oosten, vervol- 
gens naar het zuidoosten, naar de zijde van Malang, met eene 
zachte glooijing afdaalt. Wij zullen dit dal, naar den naam van 
het distrikt: het dal van Batoe noemen. Noch bergrug, noch” 
tusschenzadel vereenigt den Ardjoeno met den Kawi, maar 
de zacht glooijende voet der wederzijdsche bergen smelt in het 
laagste middengedeelte des dals onmerkbaar in een. 

Van de zuidelijke helling der Andjosmoro-keten, ter plaatse, 
namelijk, waar het oostelijkste gedeelte gelegen is, dat van nabij 
aan den Ardjoeno grenst, en hetwelk: «g. Andjosmoro bij uit- 
nemendheid» wordt geheeten, loopt een dwarsdam, g. Rad- 
jegwêsi, in eene zuidelijke, doch lijnregte rigting naar den voet 
van het- noordelijke Kawi-gebergte, dat alhier den naam van 
g. Bokong heeft; deze dam vereenigt zich met den voet van 
dit gebergte westwaarts van den kegelvormigen voorbergtop 
g. Pandêrman. Hij vormt de verbinding tusschen de noorde- 


1167 


lijke en zuidelijke gebergten, en strekt ter westelijke grens aan 
het dal van Batoe, hetwelk hij van een vlak of althans slechts 
golfvormig oneffen hoogland scheidt, waarin zich de dwarsdam 
naar het westen voortzet; dit hoogland ligt ingesloten tusschen de 
Andjosmoro-keten ten noorden en den Bokong (Kawi) ten zuiden 
en strekt zich naar de westelijke zijde uit tot aan het dwarsjuk 
Indorowàti. Wij zullen hetzelve naar het dorp, dat in zijn zuid- 
westelijk gedeelte is gelegen, het hoogland van Bakir noemen. 
Te rekenen van den waterscheidenden dwarsdam, daalt het 
allengs naar het westen en zuidwesten en wordt het doorstroomd 
door eene hoofdbeek, welke eerst in de opgegevene rigting (naar 
het westen, vervolgens naar het zuidwesten) loopt en zich eindelijk 
om het zuidelijke uiteinde van den Indorowàti heenwendt; deze 
beek is de kali Konto. Het dwars gerigte Indorowàti-juk scheidt 
het hoogland van Bakir van een meer westwaarts gelegen hoog- 
land, namelijk, van het hoogland van «Ngantang», dat besloten 
ligt tusschen het uiteinde van de Andjosmoro-keten, g. Sêlondo 
geheeten, ten noorden en den goenoeng Kêloet ten zuiden, 
terwijl het ten westen wordt begrensd door eene dergelijke 
kleine bergketen als de Indorowäti, namelijk, door de Loesonggo- 
keten. Deze laatste keten zet zich van den noordelijken voet van 
den Kêloet naar het noorden voort en is de westelijkste keten of 
grensmuur van den merkwaardigen vulkanischen ring, gevormd 
door den Kêloet, Kawi, Radjégwêsi, Ardjoeno, Andjosmoro-keten 
en de straks genoemde tusschenjukken, welke gezamenlijk het 
in twee bekkens afgedeelde ketelvormige hoogland omsluiten. 

Dit merkwaardige vulkanische hoogland, dat niet slechts be- 
roemd is om de schoonheid, welke de natuur aldaar aanbiedt, 
maar insgelijks om zijnen ke dampkring, ligt hier, met de 
grensgebergten, die het aan alle zijden omringen, als eene kaart 
aan onze voeten uitgebreid. 1) 


DN DE topographische gesteldheid van bergachtige landen in haar geheel, de rigting 
hunner bergketenen, en de wijze waarop deze zich met elkander vereenigen, hare 
splijting in ahh en ink loop dezer laatsten en der tusschen dezelven eine klo- 
ven, in één woord, het gansche traliewerk van gebergten laat zich, wat den uiterlijken 
vorm aangaat, het best en het spoedigst beoordeeden, wanneer de beschouwer een 
hoogen bergtop tot standpunt neemt. 


hed 


1168 


Eerst ten 9 ure verliet ik den bergtop, ik bereikte Toenggoel 
rono ten 12 ure en kwam ten 2 ure te Singosari aan. Het 
wolkendak van cirro-stratus, dat heden morgen hoog boven mij 
in den dampkring hing, duidde reeds de groote mate van voch- 
tigheid aan, waarmede de lucht was overladen, welke thans in 
een fijnen regen begon neder te vallen, die van 41 tot 4 ure 
aanhield. Te Singosari vond ik rijtuig en paarden, door den 
heer Dickelman derwaarts gezonden, hetgeen mij, vermoeid van 
mijne togten door het gebergte, hoogst aangenaam was. 

Op eene gemakkelijke wijze werd het overige gedeelte van 
mijn weg nu afgelegd, en reeds ten 5 ure bevond ik mij op 
den drempel der gastvrije woning te Malang. 


VULKAAN 357: PÉNANGGOENGAN. © 


Deze berg, welke tot de geheel en al uitgedoofde vulkanen, 
eruptie-kegels, van Java behoort, is door mij niet beklommen 
geworden; zijne ligging heb ik bepaald naar peilingen van ver- 
wijderde punten, terwijl ik verder zijne uiterlijke gesteldheid 
slechts heb leeren kennen, gelijk deze zich aan mij voordeed, 
toen ik mij bevond op den 10,550 voet hoogen Widodarèn-top; 
van daar gezien, doet hij zich voor gelijk wordt afgebeeld in 
Pénanggoengan Figuur 4. Wordt hij op een grooteren afstand 
waargenomen, dan schijnt hij veel steiler en spitser toe dan als 
hier is afgeteekend. 

Zijne hoogte bedraagt, naar schatting, 5,000 voet. Hij ver- 
heft zich, in het noorden 11 tot 12° ten oosten van den hoog- 
sten hoorn des Widodarèn, op den noordoostelijken voet van 
het Ardjoeno-gebergte, namelijk, op den voet van zijnen noord- 
westelijksten kegel: Walirang; hij vereemigt zich met de noord- 
oostelijke helling van den Walirang door middel van een onge- 
veer 1,500 voet hoogen vlakken tusschenzadel, welke van de 
Walirang-helling, wanneer hij van ter zijde wordt gezien, als 
eene zacht glooijende vlakte zeer gelijkmatig tot aan den binnen- 
waarts gekeerden voet des Pênanggoengan afdaalt, alwaar hij 
tevens zijn laagste punt „bereikt. Aan de andere zijden des bergs, 
namelijk, in het noordwesten, noorden en noordoosten dalen 


1169 


zijne hellingen met eene zachte glooijmg onafgebroken tot aan de 
lage kustvlakte, gelegen tusschen Soerabaja en Pasoeroean. Het 
is derhalve een kleime vulkanische kegel, welke vóór de noord- 
oostelijke helling van den hoofdvulkaan Walirang oprijst. De 
benedenste gedeelten des bergs, benevens het vlakke tusschen- 
land, dat met eene zachte glooijing naar den Walirang oprijst, 
zijn grootendeels met wouden bedekt, terwijl daarentegen het 
gansche bovengedeelte, — meer dan de helft des kegels, — kaal 
toeschijnt en van alle boomgewas verstoken is. Hij rijst derhalve 
geheel geïsoleerd opwaarts en eindigt in een tamelijk steilen, 
kegelvormigen top, welks vlak-bolvormige schedel blijkbaar 
stomp uitloopt en gesloten is. Uithoofde van de bleeke, geel- 
achtig grijze, lichte kleur zijner hellingen heeft hij, op een 
grooten afstand gezien, zeer veel overeenkomst met een nog 
steeds werkzamen vulkanischen kegelberg, waarvan de hellingen 
met zand en vulkanisch puin zijn overdekt. Van nabij en met 
den kijker bezien, ontwaart men echter duidelijk, dat de kegel 
van het derde gedeelte zijner hoogte af tot op zijnen schedel 
met eene grasmat, waarschijnlijk uit Alang- alang bestaande, 
is bedekt, waarop zich slechts nog eenige weinige afzonder- 
lijke stukjes woud verheffen. Het laat zich vermoeden, dat hij 
vroeger geheel en al werd overschaduwd door wouden, welke 
later door de bijl zijn geveld. Allerwege loopen divergerende 
ribben langs de hellingen benedenwaarts; zij vormen in het 
bovenste gedeelte des bergs stompe, bultachtige voorsprongen, 
als waren zij ontstaan ten gevolge van opgestuwde of zijwaarts 
uitgevloeide lava-stroomen; verhieven zij zich nog iets hooger, 
dan zouden zij volkomen overeenkomen met den tweeling-top : 
goenoeng Kêmbang, welke aan de west-zuidwestelijke helling 
des Sèndoro oprijst. 

Niets is bekend nopens de geschiedenis van dezen berg: zijne 
uitbarstingen hadden waarschijnlijk plaats tijdens de eerste werk- 
zaamheids-periode des Ardjoeno, en waarschijnlijk is het, dat 
zijn thans verstopte uitbarstings-schacht voormaals één gemeen- 
schappelijken haard had met dien des zoo even genoemden 
vulkaans. 


1170 


MODDER- EN GAS-BRONNEN. 


Nadat wij den Pênanggoengan hebben afgehandeld, schijnt 
het mij toe alhier de geschikte plaats te zijn ter beschrijving 
van twee gas-bronnen, zoogenaamde moddervulkanen, welke 
in den moerassigen bodem zuidwaarts van Soerabaja zijn uitge- 
barsten. Naar mijn oordeel, behoort deze beschrijving te meer 
te dezer plaatse, dewijl de Ardjoeno en vooral de Pênang- 
goengan die vulkanen zijn, waar zij het naastbij gevonden 
worden. Zij liggen op een lijnregten afstand van ongeveer 15 
minuten ten noord-noordoosten van den voet des laatstgemelden 
bergs, in de nabijheid der dorpen Poeloengan en Kalang andjar. 

Uithoofde ik op bladz. °549 dezer afdeeling slechts met 
korte woorden heb gesproken van de moddervulkanen, welke 
bij Koewoe, ongeveer op gelijken afstand van de kegelbergen 
Moerio en Lawoe, worden aangetroffen, en niets heb vermeld 
omtrent de modderbron Tjioejah in de nabijheid van den Tjerimai 
gelegen, zoo zij het mij vergund alhier het volgende aanhangsel 
bij te voegen en alle modder- en gas-bronnen van Java geza- 
menlijk te behandelen. 


Modder- en gas-bron van Java no L. 


DANOE. 

' Van het westen naar het oosten door het eiland gaande, 
beschouw ik het ketelvormige moeras: Danoe, in de residentie 
Bantam, als het eerste verschijnsel van dezen aard; het ligt 
eenige palen beneden de plaats Tjomas, aan den noordwestelij- 
ken voet van den vulkaan Karang, ongeveer op gelijken afstand 
tusschen dezen vulkaan en de zeeplaats Andjêr. Zie bladz. 7 
van deze afdeeling. Het bestaat uit den vlakken bodem van een 
uitgebreiden dalketel, welke ten deele met water is bedekt en 
uit dien hoofde in een ondiep, moerassig meer is herschapen. 
In het midden van dit meer rijzen gas-soorten op, welke een 


reuk van zwavelwater-stofgas verspreiden en een warmen mod- 


der mede opheffen; de bodem van dit meer wordt daardoor 


1171 


allengs hooger bedekt, ten gevolge waarvan hetzelve reeds voor 
het grootste gedeelte in een modderpoel is herschapen geworden ; 
daarenboven wordt deze aanslibbing vermeerderd door het water, 
dat van de hellingen der naburige bergen in het meer afstroomt. 

Volgens den heer 1. F. G. Brumund (Tijdschrift voor Neêr- 
landsch Indië [IL p. 691—696) heeft dit moeras of meer slechts 
op weinige plaatsen eene diepte van 40 voet; op de overige 
plaatsen is het troebele water zeer ondiep en vormt veelal 
modderbanken, die slechts in den regentijd eenige weinige voeten 
hoog met water bedekt en alsdan bevaarbaar zijn voor kleine 
schuitjes. De plaats, omtrent in het midden van het «Danoe» 
gelegen, alwaar modder uit de diepte opwelt en van waar uit 
zich eene reuk van zwavelwaterstof in het rond verspreidt, 
wordt door de inlanders Pinasa genoemd en als eene « onpeilbaar 
diepe modderkolk» beschreven. Ook de oevers van het meer 
zijn moerassig, doch met woud bedekt. Aan den oostelijken 
oever, aan den voet van het gebergte worden bronnen van 
kokend heet water aangetroffen. Een kringvormige bergrug, 
namelijk, omgeeft dezen vlakken, moerassigen dalbodem, — 
dit oorenoemde meer, welks spiegel geschat wordt 5 à 400 
voet hoog boven de oppervlakte der zee verheven te zijn. Het 
is 2 uren lang, heeft 15 palen in omvang en een ovalen vorm. 
Slechts op eene enkele plaats, aan de westzijde van het meer, 
is de kringvormige bergrug, die hetzelve omsluit, afgebroken 
en met eene enge kloof doorsneden, — een rotskanaal « Pasong 
tenang» genoemd, dat aan het water tot uitloozingskanaal ver- 
strekt. In deze kloof vormt de beek een 40: hoogen waterval 
ctjoeroek Betong» en vloeit dan nog 8 palen verder tot aan 
hare monding in zee, welke zuidwestwaarts van Andjêr gelegen 
is. In het jaar 1855 wegden pogingen in het werk gesteld tot 
de droogmaking van het meer; de bedding van het genoemde 
rotskanaal, namelijk, werd dieper uitgehold, ten gevolge waar- 
van het water van het meer zes voet diep daalde en een aan- 
tal plekken gronds van de bedding, die vroeger met water 
waren bedekt, als eilanden te voorschijn kwamen, Niettegen- 
staande het meer 5 à 490 boven de oppervlakte der zee ge- 


1172 


legen is en van rondsom door bergen ingesloten wordt, niet- 
tegenstaande het met de buitenwaarts gelegene landstreken 
slechts door eene enkele rotskloof in verbinding staat en zijne 
uitloozingsbeek een 40’ hoogen waterval binnen deze kloof vormt, 
zoo wordt het toch door talrijke erocodillen (Cr. biporcatus, 
Kaiman der Javanen) bewoond. (Volgens Brumund, L. c.) 

Als de droogmaking van het meer eens zoover mogt zijn 
gevorderd, dat ook de omstreken van de centrale kolk Pinasa 
drooge grond geworden zijn, zoo is het te voorzien, dat de 
modder, welke door opstijgende gas-soorten uit die kolk mede 
opgestuwd wordt en welke zich alsdan niet meer in het water 
zal kunnen oplossen of onder het water zal kunnen uitbrei- 
den, — dat deze zich van lieverlede .ophoogen, — droog 
worden, en of in eene periodiek rijzende moddervlakte, zoo als 
Blêdoeg (zie lager), zal worden herschapen, of een heuvel zal 

vormen, zoo als Java n° [Il en IV. Alsdan zal het verschijnsel 
zijn tweede tijdperk hebben bereikt en de moddervulkaan 
zal voltooid zijn. 


Modder- en gas-bron van Java no 1. 
TIIOEIT AH 


Wanneer men van Koeningan, de hoofdplaats van het regent- 
schap van gelijken naam, gelegen aan het benedenste gedeelte 
der zuidoostelijke helling van den Tjerimai in Cheribon, in de 
rigting van het zuiden voortgaat, dan ontwaart men, dat het 
vulkanische terrein reeds aan den linkeroever der tjì Sangaroeng 
ophoudt en het neptunische gebergte een aanvang neemt, welk 
gebergte alhier voornamelijk uit een fijnen, blaauwachtig grijzen 
kalkzandsteen bestaat. Zet men zijnen togt verder voort, dan 
komt men over een aantal neptunische bergketenen, welke uit 
de tusschenruimte tusschen den Sawal en den Tjerimai oprijzen 
en zich in het midden van het eiland verder naar het oost ten 
zuiden uitstrekken. De noordelijkste keten, welke het naastbij 
den vulkaan Tjerimai gelegen is, wordt zuidwaarts van Koenin- 
gan: goenoeng Sela geheeten:; de tweede keten, welke zuid- 


1175 


waarts van deze is gelegen, heet goenoeng Poegak. Het wijde _ 
trogvormige dal, tusschen deze beide ketenen, wordt door den 
weg in de rigting van het. noord ten westen naar het zuid 
ten oosten doorsneden. In deze rigting komt men over drie 
beken: de tji Sampi, Awi en Petak, welke in de bovenste 
helft van het dal door kleine nevenketenen, dat is, door ver- 
heffingen van het neptunische gebergte van elkander worden 
gescheiden, doch later, ter plaatse waar deze hoogten in den 
vlakken dalbodem uitloopen, zamenvloeijen. Tusschen de tweede 
beek (tji) Awi, aan welker oever het dorp Rambatan is gele- 
gen, en de derde beek, namelijk, de tji Petak,- welke het 
dorp Tjiniroe bespoelt, heeft de dalbodem reeds eene aanmer- 
kelijke uitgestrektheid verkregen; zij vormt te dezer plaatse 
een vlak-convex grasland, hetwelk hier en daar met afzonder- 
lijke bamboesboschjes is bedekt en in zijne middenste, hoogste 
streek ter naauwernood een vijftigtal voeten boven het bed der 
tji Petak, bij het dorp Tjiniroe, liggen kan, alwaar het, volgens 
barometer-metingen, 780’ hooger is gelegen dan de spiegel der 
zee. In dit middengedeelte des dalbodems is het, dat, oostwaarts 
van den weg, op ongeveer een 1j, paal daarvan verwijderd, 
de poel van ziltig modderwater wordt gevonden, welke door de 
woners fj Oejah wordt geheeten. 

Zij ligt derhalve in eene streek van zuiver neptunische vor- 
ming, namelijk, tusschen deelen van het tertiaire gebergte, welke 
bij wijze van schotsen zijn opgerigt en lange bergketenen vor- 
men; deze bestaan alhier hoofdzakelijk uit ‘dunne thon- en 
fijne, kalkachtige zandsteenlagen, die afwisselend met elkander 
worden aangetroffen; verg. L. ne 1128 en 1129. Uit het noord- 
westen blikt de 9,400 voet hooge top des Tjerimai over de 
noordelijke ketenen in het dal. Noordwaarts van hier ligt 
Koeningan. 

Heeft men het dorp Rambatan verlaten en nadert men het 
oord Tjioejah in eene zuid-zuidoostelijke rigting, dan komt de 
reiziger over kleine kronkelende beken in wier beddingen vul- 
kanische rolsteenen worden gevonden, die met eene korst van 
kalkspaath zijn overtogen: L. ne 1150, benevens pumbrokken 


1174 


van straalvormigen kalkspaath, L. no 1151, welke eene dikte 
van Î à 2 duim, en eene breedte van 1/4 à tp voet hebben. 
Het zijn kleine brokstukken van lagen, korsten, welke, dit 
mag men veronderstellen, in eene grootere uitgestrektheid in 
de omstreken moeten worden aangetroffen. Gemakkelijk kan 
men zich hiervan overtuigen, wanneer men zich verder van den 
weg verwijdert en in eene oostelijke rigting naar Tjioejah gaat. 
Alsdan vindt men zelfs op verscheidene plaatsen des bodems, — 
tegenwoordig droog en hoog gelegen, — die hetzij geheel ontbloot, 
hetzij slechts bedekt zijn met eene dunne aardkorst of met een 
schraal grasbekleedsel, eene verbazende menigte kalkspaath, 
welke in afwisselende lagen, ter dikte gelijk straks is vermeld, 
hier is. afgezet geworden. Deze kalkspaath. is nu eens van eene 
straalvormige structuur, dan weder in den vorm van grootere 
kristallen afgescheiden; velen dezer korsten en kristallen zijn blin- 
kend zwart even als hornblende, namelijk, met bitumen, aardolie, 
vermengd, — vergel. L. n° 1152 — en geven een onaangenamen 
reuk van zich, wanneer zij gewreven worden of wanneer er 
stukken worden afgeslagen. In eene dergelijke streek, hier met lage 
grassoorten begroeid, elders slechts door enkele groepen van bam- 
boes bedekt, doch overigens bijna nergens door eenig geboomte of 
struikgewas urbe in eene streek waarin eene menigte 
met water gevulde holligheden des bodems, waterplassen, kleine 
moerassen worden gevonden, ligt de poel Tjioejah. De zoute 
eigenschap van het water laat zich terstond herkennen aan eene 
plant, welke gewoonlijk aan de oevers der ziltige moerassen 
langs de zeekust wordt gevonden: Acrostictum inaequale Bl, 
en welke ook hier welig rondom den oever van inie 
tiert. De spiegel van het water is 50 voet breed, heeft de 
gedaante eener halve maan, welker holle zijde naar het oosten 
is gekeerd. De boog, welken hij beschrijft, bedraagt niet ten 
volle een halven cirkel en de straal van den boog heeft, in de 
rigting van het zuiden naar het noorden, eene lengte van 200 
voet. Het water is koud, met modder tot eene dunne pap 
vermengd, heeft eene geelachtig. heldergrijze kleur en is eenig- 
zins ziltig van smaak; op vele plaatsen vooral aan de bin- 


1175 


nenste holle zijde van den poel, alwaar deze zijne grootste 
diepte heeft, stijgen voortdurend gas;bellen naar de opper- 
vlakte; zij veroorzaken geenerlei geruisch, doch brengen het 
water daar omstreeks in eene zacht golvende beweging. 

Wekt de regelmatige halfkringvormige gedaante van dit 
meertje reeds de verwondering des beschouwers, hoe wordt hij 
niet verrast, wanneer hij ziet, dat het ontbrekende gedeelte des 
cirkels, namelijk, de andere halve kring, zich duidelijk laat 
herkennen in een thans droog geworden bed, en dat deze met 
den eerstgenoemden kring een geheelen cirkel vormt, een ring 
ongeveer ter breedte van 50 voet, welke een schijfvormig, 
centraal stuk lands omringt, even als eene vesting door eene 
gracht wordt omgeven. Dit middenste, ronde stuk lands is 
‘thans met het weligst groeijende woudgeboomte overschaduwd, 
hetwelk een sterk kontrast vormt met de kale omstreken aan 
den buitenkant van den ring; blijkbaar vormde dit stuk lands 
in vorigen tijd een eiland in het midden van een rond meertje 
en werd het waarschijnlijk gevormd door opgestuwden modder. 
Want de thans droog staande helft van den ring, aan de 
westelijke zijde van het met woudgeboomte bedekte eiland, 
vertoont nog niets anders dan een schraal grasbekleedsel en is 
hier en daar nog zeer moerassig; zij vormt eene aanmerkelijke 
laagte, — een bed, — tusschen hooge, gansch drooge oevers, 
en bevat nog eene menigte holligheden, namelijk, kleine bek- 
kens en gaten. Het water, dat uit sommigen dezer bekkens en 
gaten sijpelt heeft een zuurachtigen, uit anderen een zout- 
achtigen smaak; de gansche hoeveelheid, welke uit deze mod- 
derpoelen en plassen opwelt, loopt eerst in de kleine beek te 
zamen, in welker bedding wij die menigte van kalkspaath- 
korsten aantroffen; later vereenigt zich deze beek met andere 
beken, die zoet, drinkbaar water bevatten. 

Opmerkenswaardig is het, dat, naar mij werd verzekerd, de 
bewoners van verscheidene naburige dorpen, die het water der 
beken, waarin de Tjioejah hare uitwatering heeft, als drink- 
water bezigen, endemisch aan longziekten lijden, aan hoest, 
die velen in jeugdigen leeftijd wegslepen. Zou behalve kool- 


1176 | S 


zure kalk, koolzure en zoutzure natron, welke dit water 
ongetwijfeld in groote „hoeveelheid bevat, ook jodium daarin 
aanwezig zijn? 


Modder- en gas-bron van Java no III en IV. 


VERSCHIJNSELEN BĲ KOEWOE EN MENDANG. 


(Toevoegsel behoorende tot bladz. 349 der 11%° afdeeling.) 


Slechts met korte woorden kon ik ter aangehaalde plaats van 
deze moddervulkanen gewagen, uithoofde ik die niet zelf had 
bezocht. Ik had geene melding gemaakt van de modderwel 
Danoe, noch van de salse Tjioejah en beschreef dezelven onder 
den naam van «moddervulkanen van Poerwodadi en Kasonggo, 
Java n° len ll,» naar de berigten, welke ik daaromtrent van 
anderen had verkregen. Uithoofde de beschrijving door Domis *) 
van deze moddervulkanen geleverd mij te onnaauwkeurig voor- 
kwam, zoo steunde het door mij vermelde hoofdzakelijk op mon- 
delinge berigten van Europesche reizigers. Ik meende van hen 
vernomen te hebben, dat de modderbron ne III (vroeger ne I) 
zich bevond op den schedel van een 40 voet hoogen heuvel, 
ten gevolge waarvan ik dezelve als zoodanig beschreef. Later 
echter kwam mij het reisverhaal van den heer J. K. Hasskarl 


1) Zie Oosterling II. 2. p. Zen Ae hbe a binen eee ) zak verschil, 
hetwelk er bestaat tusschen de berigt 
de laatstgenoemde te verklaren doet. aan te nemen, dat de gas-vulkanen eene saken 
werking hebben gedurende den regenmoesson. Uithoofde echter andere Europesche 
reizigers en inboorlingen eenstemmig verzekeren, dat er in de verschillende jaar- 
getijden, zoo drooge als regenachtige maanden, geen of althans slechts zeer gering 

verschil, trapsgewijs toe- en afnemende werkzaamheid, — wordt waargeno- 
men, zoo kan het niet anders of Domis heeft zich in deze beschrijving aan over- 
za schuldig gemaakt, of zij rust op cene verkeerde opvatting der ver schijnselen. 

De mededeelingen, gedaan door Muncke in Gehler’s Neues phys, Le Kev 
p- 2326, overgenomen uiteen anoniem berigt, geplaatst in de Bibliothèque Uní- 
verselle, 1817, Juillet. „Moddervulkanen van Kuhoo op Java,” behoorden aan- 
merkelijke wijzigingen te ondergaan. 


1177 


ter hand, waaruit ik zag, dat in de nabijheid van Koewoe 
volstrekt geen modderkeuvel wordt gevonden, maar wel eene 
moddervlakte, welke door opstijgende gas-soorten van tijd tot 
tijd in den vorm van blazen oprijst. (De heuvel Ngemba, west- 
waarts van Poerwadadi gelegen, zie lager, kon niet door mij 
bedoeld zijn.) 

Tot teregtwijzing van het vroeger vermelde op bladz. 549 
zij het mij derhalve vergund datgene alhier in te voegen, het- 
welk de straks vermelde zorgvuldige en naauwgezette natuur- 
onderzoeker nopens deze verschijnselen heeft medegedeeld, *) en 
er tevens een en ander bij te voegen omtrent de topographische - 
gesteldheid der landstreek, waarvan de kennis wordt vereischt, 
ten einde de te weeg gebragte verschijnselen juist te kunnen 
beoordeelen. Deze gas-vulkanen zijn gelegen in het distrikt Kra- 
denan, Regentschap Grobogan ; in de hoofdplaats van hetzelve, te 
Poerwodadi, is de Assistent-Resident (residentie Samarang) ge- 
vesligd; het gevoegelijkst worden zij geheeten: no HI, de 
modder- en gas-bron van Koewoe, aldus-genoemd naar het 
naastbij gelegene dorp van gelijken naam en ne IV de modder- 
en gas-bron van Mendang. 

Van Samarang tot aan het noordoostwaarts gelegene Demak, 
hetwelk zes uren reizens vandaar verwijderd is, en van deze 
plaats naar Poerwodadi, dat in eene zuidoostelijke rigting S 
uren van laatstgenoemd oord ligt, is het terrein vlak en laag. 

Ongeveer midden tusschen Demak en Poerwodadi, ligt in de 
nabijheid van het dorp Tjóhra, niet verre van het poststation 
Gompé, — alhier is het, dat de reizigers, die deze streken be- — 
zoeken, hun rijtuig gewoonlijk achterlaten, — het zoogenaamde 
eeuwige vuur « Merapi». In een thonachtigen, vlakken bodem 
ontwaart men alhier 4 à 6 trechtervormige gaten in den grond, 
welke, bij eene breedte van 8 à 14 duim, ongeveer een voet 
diep zijn. In haren bodem, welke gedeeltelijk met gebrande 
aarde is bedekt, zijn een aantal kleine openingen, waaruit gas 

') Men zie hier over J. K. Hasskarl: Reise nach dem Berge von Djapara und 


den Schlammgquellen von Kuwu, in: Flora, oder allgemeine botanische Zeitung. Re- 
gensburg, 1847, pag. 641, etc. 7 


1178 


opstijgt; zoodra deze gas met de dampkringslucht in aanraking 
komt, ontvlamt zij onmiddellijk, ja, deze ontvlanuming, welke 
geheel van zelf geschiedt, heeft ook plaats, wanneer bij het onder 
water staan der gansche vlakte, na overstroomingen, de ontwik- 
kelde gas door het water moet opstijgen en aan deszelfs opper- 
vlakte in opborrelingen te voorschijn komt. Zijn de vlammen des 
daags ter naauwernood zigtbaar, zoo geven zij, naar verhaald 
wordt, des nachts een groen schijnsel van zich. De bekwame 
chemicus Ch. Perret, te Samarang, heeft mij daar omtrent het 
volgende medegedeeld: «De vlam, welke met geweld uit den bo- 
dem te voorschijn komt, verhit den bodem in het rond. Duwt men 
eene bamboespijp in de opening en belet men daardoor de gas zich 
te verspreiden, dan stroomt zij met des te mieer hevigheid uit de 
opening der pijp en de vlam bereikt somtijds eene hoogte van 
7 à 10 voet. Zoo dikwerf deze vlam wordt uitgebluscht, ont- 
brandt zij terstond op nieuw. Nabij deze plek worden bronnen 
van aardolie gevonden. Het hoofdbestanddeel dezer gas-soort 
is ongetwijfeld: koolstofhoudend waterstofgas; het zelf-ont- 
vlammen dezer gas-soort, zoodra zij met de zuurstof der damp- 
kringslucht in aanraking komt, kan echter niet worden ver- 
oorzaakt door de geringe verhitting des bodems rondom de 
openingen waaruit de gas te voorschijn komt; moeijelijk laat 
zich dit verschijnsel verklaren, dewijl de ontvlamming insge- 
lijks plaats vindt, wanneer de openingen en de gansche om- 
liggende streek, door de buiten hare oevers getredene beken, 
is ouder water gezet.» 

Gedurende den regentijd worden de laag gelegene vlakten 
tusschen Demak en Poerwodadi voornamelijk onder water gezet 
door de kali of tji Toentang (tji Dunan bij Hasskarl), het eenige 
uitloozingskanaal van den dalketel van Ambarawa (zie Java Il. 
p- 556), welke alsdan tevens het eeuwige vuur overstroomt. 
Deze kali loopt oostwaarts van deze «Merapi», in de rigting van 
het zuiden naar het noorden, door de vlakte en ontlast zich in de 
hoofdrivier dezer streek, aan welker oever de navolgende plaatsen 
zijn gelegen, namelijk, Poerwodadi, verder op Wirosari en in haar 
hoogste gedeelte Blora; de naam.dezer kali is in haar boven- 


1179 


gedeelte: kali boesé en in het benedengedeelte: kali Tangoelan- 
gin. De kali Loesé stroomt in eene tegenover gestelde rigting 
van die der kali Toentang door de vlakte, welke zich algemeen 
genomen van het oosten naar het westen uitstrekt. Ter weder- 
zijde, namelijk, ten noorden en ten zuiden, wordt zij begrensd 
door lage neptunische bergruggen, welke stellig niet hooger 
dan 700 à 1,000 voet oprijzen en‚ wat hunne rigting in het 
algemeen betreft, tamelijk evenwijdig ten opzigte van elkander 
van het westen naar het oosten loopen. De bergmassa, ten 
zuiden van de vlakte gelegen, begint reeds op te rijzen aan 
den oostelijken en noordoostelijken voet van den Merbaboe, zet 
zijnen loop verder oostwaarts voort en scheidt het Loesé-dal 
van de meer zuidwaarts vlietende kali Solo, welke door het 
midden van het eiland stroomt. Aan de noordelijke zijde wordt 
de vlakte begrensd door den bergrug goenoeng Grobogan, 
welke van het oosten naar het westen loopt. Deze bestaat 
hoofdzakelijk uit tertiaire kalkbanken; hij scheidt het Loesé-dal 
van de nog lager gelegene, moerassige vlakte, — namelijk, de 
vlakte der kali Djawana, de vlakte van Koedoes en Pati, — 
welke, aan zijne noordelijke zijde gelegen, den goenoeng 
Moerio *) (den berg van Djapara) als een bergeiland van het 
overige gedeelte van Java afzondert. De noordelijke, ten deele 
met Djati-wouden bedekte, tamelijk dorre bergrug g. Grobogan 
eindigt ongeveer 6 palen ten westen van het punt waar de 
Toentang in de Loesé uitstroomt, namelijk, tusschen Demak 
en Poerwodadi; de Loesé wendt zich in haren loop om dit wes- 
telijke uiteinde des bergrugs naar het noorden en de aanvan- 
kelijk van elkander gescheidene vlakten, die der kali Loesé ten 
zuiden en der kali Djawana ten noorden, vormen van hier af 
gerekend naar het westen heen slechts eene enkele vlakte, 
namelijk, de vlakte van Demak. 

De zwidelijkste dezer ‘vlakten is het, dat is, die der kali 
Loesé, — de vlakte van Poerwodadi of Grobogan, — welke 


*) Op bladz. 345 is deze berg verkeerdelijk Morea genoemd. Zie Aanhangsel op. 
de Javasche vujkanen, aan het einde van dit 2de hoofdstuk der 2de afdeeling. 


ed 
15 


1180 


wij als de zetel der moddervulkanen im oogenschouw zullen 
nemen. Zij is zeer laag gelegen, rijst weinig boven de vlakte 
van Demak, waarin zij eindelijk overgaat; haar bodem bestaat 
hoofdzakelijk uit klei en is even als die der laatstgenoemde, 
geheel en al met rijstvelden bedekt. Laat ons thans, nadat 
wij dezen vlugtgen blik op de omstreken en op de ligging 
der vlakten hebben geslagen, den heer Hasskarl op zijnen togt 
volgen. 

Tusschen het poststation Gompé en Poerwodadi trok hij over 
de tji Toentang en bezocht hij den kleinen, rondachtigen heu- 
vel «goenoeng Ngemba,» welke eenige Engelsche mijlen west- 
waarts van Poerwodadi, op een afstand van 41!/2 Engel. mijl 
zuidwaarts van den grooten weg, oprijst. Hij verheft zich 150 
voet, misschien iets hooger boven de vlakte, welke, volgens 
gedane barometer-waarnemingen, ongeveer een honderdtal voeten 
boven den spiegel der zee zal liggen. Aan de zuidelijke 
helling van dezen heuvel, doch nader bij deszelfs schedel dan 
bij zijnen voet, werden eenige ketels aangetroffen, gevuld met 
modderachtig water, dat door opstijgende gasbellen in gesta- 
dige beweging werd gehouden. De grootste ketel had eene 
trechtervormige gedaante en was, boven den waterspiegel, 4 à 5 
voet wijd; het water was niet saca olijk verwarmd. Iets lager 
aan de helling, ongeveer 40 à 50 voet beneden dezen trechter- 
vormigen ketel, werd, tusschen kalkrotsen besloten, een ander 
bekken gevonden, dat gevuld was met vuil en stinkend water. 
Nadat hij dit er had doen uitscheppen, zag hij eene bruin- 
gele aardolie opwellen, uit eene kleine opening tusschen de 
rotsbrokken; in den staat zoo als zij uit de rots opwelde wilde 
dezelve niet branden, hetgeen echter, naar hem door de 
inboorlingen werd verzekerd, wel het geval is, wanneer zij 
eenige dagen heeft gestaan (nadat de waterachtige deelen in 
zekere mate zijn verdampt). 

_Van Poerwodadi loopt de weg 15 à 16 Engelsche mijlen ver, 
over het algemeen genomen, in eene oost-zuidoostelijke rigting 
tot aan het dorp Koewoe, dat, reeds iets hooger in het zuidelijke 
gedeelte van het Loesé-dal, aan den voet van den. zuidelijken 


1181 


bergrug is gelegen. Komt men nu in de nabijheid van de mod- 
derbronnen (salsen), die ten zuiden van het dorp liggen, dan 
ontwaart men eene geheel en al kale vlakte, welke elk spoor 
van plantengroei mist en omringd wordt door groene velden, 
beschaduwd door de vruchtboomen der dorpboschjes ; deze hori- 
zontale vlakte, welke eene lengte van Î Engelsche mijl, bij eene 
breedte van een vierde mijl heeft en Blêdoeg 1) wordt geheeten, 
bestaat uit een taaijen, loodkleurigen modder. Op verscheidene 
plaatsen was de modder week, papachtig en kon men er slechts met 
behulp van ladders, waarop matten werden gelegd, over gaan; 
het grootste gedeelte echter der oppervlakte was door de zon 
gedroogd , waardoor een veerkrachtige bodem was ontstaan ‚ die 
onder den voet des wandelaars golfvormig rees en daalde. 

«Op deze plaatsen ziet men, dat de horizontale vlakte van 
tijd tot tijd in den vorm van blazen wordt opgedreven. 2) Deze 
blazen verkrijgen allengs meerdere uitgebreidheid, en bersten 
eindelijk open; dit gaat gepaard met een dof geluid, hetwelk 
veel overeenkomst heeft met het gebulder van een stuk geschut, 
dat op een grooten afstand wordt Belt ae in alle rigtingen 
wordt de modder ter hoogte van 20 à 50 en tot op een 
afstand van 50 voet weggeslingerd, welke later al plassend 
nedervalt. Zoodra de blaas gesprongen is, ziet men een don- 
kerblaauwen damp langzaam in de rigting van den wind over 
de moddervlakte heerwentelen, die, al voortgaande, allengs 
dunner wordt en eindelijk op een afstand van een paar honderd 
pas van de opening niet langer voor het oog zigtbaar is, hoe- 
wel dezelve nog steeds een sterken reuk blijft verspreiden, — 
eene lucht, welke het ademhalen zeer bemoeijelijkt en- waarin 
men Hia daor meent te bespeuren. » 

Bij eene temperatuur des dampkrings van 81° Fahr., heeft de 
versch uitgeworpene modder eene warmte van 100° Fahr. Het 
schijnt, dat de ontlading van de grootste hoeveelheid dampen niet 
altijd ter zelfder plaatse geschiedt. Zoo ontwaárt men mede in 

1) Bledoek bij Hasskarl. 


*) Volgens schriftelijke mededeelingen van den heer Hasskarl rijzen deze blazen 
hooger dan 5 voet, ja, waarschijnlijk tot eene hoogte van 10 à 15 voet 


1182 


verscheidene andere gedeelten van de modderachtige kleivlakte 
eruptie-blazen van geringere uitgebreidheid, welke op verschillende 


afstanden van de hoofd-eruptie zijn gelegen, en welke zich nooit. 


op denzelfden tijd als deze ontladen. Te gelijk met den modder 
wordt een ziltig water uitgeworpen, hetwelk door de Javanen 
in kleme gleuven wordt afgeleid of met lepels, uit halve kokos- 
schalen bestaande, wordt opgeschept en verzameld. (Volgens 
Ch. Perret worden in de omstreken gaten in den grond geboord, 
waarin insgelijks water oprijst.) Uit dit water verkrijgen de 
Javanen, door middel van uitdamping, jaarlijks 150,000 @, ja, 
somtijds eene grootere hoeveelheid zout. In het reeds uitgedampte, 
verdikte water, de moederloog, vond de heer Perret Jodium- 
en Bromium-zouten, welke bestanddeelen hij te vergeefs in het 
water der nabij Wiretiad zee zocht. Zie Il. bladz. 549. Van 
welken aard de opstijgende gas-soorten zijn, is niet bekend. Uit- 
hoofde zij de ademhaling bemoeijelijken, een reuk van jodium 
verspreiden , donker blaauw van kleur zijn, een geringen warm- 
tegraad, en eene groote specifieke zwaarte bezitten (zij stijgen 
niet in den dampkring op, maar wentelen zich over de vlakte 
heen), — eigenschappen, welke de heer Hasskarl bij dezelven 
waarnam, — 200 mag hieruit met grond worden opgemaakt: 
dat het noch waterdamp, noch zuiver waterstof-gas, noch 
koolwaterstof-gas is, maar dat die dampen grootendeels bestaan 
uit koolzuur, vermengd met Petroleum-damp en eene geringe 
hoeveelheid van Jodium-dampen , waarbij zich misschien zwavel- 
waterstof-gas voegt. 

Op een afstand van ongeveer 2 Engelsche mijlen van Blê- 
doeg (de salse van Koewoe), in eene oost-noordoostelijke rig- 
ting (?) vandaar, ligt, tusschen laag geboomte, een meertje 
van troebel (grijskleurig) water, hetwelk eene diepte van 22, 
bij eene middellijn van 250 à 500 voet heeft. Opstijgende gas- 
massa’s dringen op verschillende plaatsen door dit troebele 
water heen, hetwelk uit dien hoofde in eene gestadige bewe- 
ging wordt gehouden; het water was niet a: niet rsoddekt 
achtig, maar slechts bruinachtig grijs van kleur. Ook te dezer 
plaatse kon de heer Hasskarl in het water geene enn 


1183 


temperatuur waarnemen, evenmin als m andere kleinere water- 
plassen, welke in de nabijheid van het meertje lagen. Hij noemt 
dit meertje of dezen vijver: Mèndang rawasan. Het is onge- 
twijfeld dezelfde salse, die door mij is vermeld geworden onder 
den naam van «modderbron van Kasonggo,» gelegen in de 
nabijheid der ruïnen van Mèndang. Deze plaats ligt in de nabij- 
heid van het tegenwoordige dorp Kasonggo, en was in voor- 
maligen tijd de zetel van Javasche vorsten, van wier paleizen 
nog overblijfselen van muren aanwezig zijn. Volgens Hasskarl 
beteekent mêndang: vijver of klein meertje; rawa: modder en 
mêndang rawasan: moerassig meertje. Waarschijnlijk is het, dat 
de hoofdplaats Mèndang zijn naam van hetzelve heeft ontleend. 

Beide gas-bronnen, gas-vulkanen ne III en IV zijn derhalve 
verre verwijderd van den vulkanischen bodem en aan alle 
zijden omringd door deelen der tertiaire formatie: zij liggen, 
namelijk, in eene spleet tusschen de twee evenwijdig loopende 
nephannehe verheffingen ten noorden en ten zuiden, in het 

De gas rijst op uit den alluviaal-bodem, de taaije 
A wak deze spleet vervult, drijft zeewater, met Jodium- 
zout bezwangerd , mede dpa hierdoor eos de klei, die 
in andere deelen der vlakte hard is, opgelost, ten gevolge 
waarvan het water in een zoutachtigen modder overgaat. — 
Onder het aantal alluviaal-vlakten, welke op Java worden 
aangetroffen, behooren het hotel en vooral de iets verder 
noordelijk gelegene Djawana-vlakte blijkbaar tot de jongsten, 
d. î. tot die vlakten, welke later dan anderen en‚ uit een 
geologisch oogpunt beschouwd, in zeer laten tijd zich boven 
den spiegel der zee verhieven. Zulks laat zich met grond op- 
maken uit de lage ligging en de ziltig-moerassige gesteldheid 
des bodems. 

Wat de oorzaken van haar ontstaan betreft, zoo is er geen 
onderscheid tusschen gas- en modder-vulkanen of bronnen, 
zoo als door vele geographen ‘en geologen wordt verondersteld. 
De verschijnselen althans, welke zij op Java doen geboren 
worden, stellen het boven allen twijfel, dat hare uiterlijke 
verscheidenheid slechts als het gevolg mag beschouwd worden 


1184 


van een verschil in de locale gesteldheid der oppervlakte, 
naar gelang van de drooge of moerassige (kleiachtige) gesteld- 
heid des bodems, waaruit de gas opwelt. 
In een ander gedeelte van dit werk zullen wij de oorzaken, 
welke deze en dergelijke verschijnselen op Java (gas-uitstroo- 
mingen, aardolie-bronnen, natuurlijk vuur, mofeten) te weeg 
brengen, aan een meer naauwgezet ouderzoek onderwerpen. 


___Modder- en gas-bron van Java no V. 
MODDERHEUVEL BĲ POELOENGAN. 


Deze en de volgende modderheuvel zijn, in de rigting van het 
westen en oosten, ter naauwernood 1/2 paal van elkander verwij- 
derd; zij liggen in de moerassige kustvlakte van Soerabaja, 
ongeveer op een afstand van 10 palen ten zuiden van deze 
stad, namelijk, tusschen den grooten weg, welke van Soera- 
baja zuidwaarts loopt en het zeestrand; hunnen naam ontleenen 
zij van de dorpen, die er het naastbij gevonden worden. 

De westelijkste dezer beide heuvels is die van Poeloengan: 
deze is het, welke nader bij den grooten weg, doch verder 
van het strand is gelegen dan de andere, zijnde die afstand 
ongeveer 5 palen. Niet slechts komen zij met elkander overeen 
in hoogte, — deze bedraagt omtrent 50 à 55 voet, — maar zij ge- 
lijken elkander zoodanig in gedaante en in zamenstelling, dat 
de beschrijving van den eenen volkomen van toepassing is op 
den anderen heuvel. 

Slechts één enkel verschijnsel stelt een onderscheid tusschen 
dezen en den volgenden heuvel daar. De uitstrooming van gas 
en modder, welke aan zijn schedel wordt waargenomen, was 
in 1858, tijdens ik beide heuvelen in Junij bezocht, nog slechts 
zeer gering, en veel minder dan bij den volgenden werd be- 
speurd; maar zijn schedel was bedekt met eene menigte puin- 
brokken, stukken van gebakken steen van eene roode kleur, 
welke, naar hunne uiterlijke hoedanigheid te oordeelen, vol- 
komen op die soort van gebakkene steenen geleken, waar- 

uit een aantal paleizen en tempels, gedurende het bestaan van 


1185 


het voormalige keizerrijk, is gebouwd geworden en waarvan 
de ruinen thans in de wildernissen van Modjopaït 26 à 50 
minuten van hier verwijderd, worden aangetroffen. Geene men- 
schenhand heeft deze stukken van gebakken steen hierheen 
gevoerd, op den top van dezen modderheuvel, waar voor een 
Javaan niets te doen valt; daarenboven vertoonden zij alle 
teekenen van hooge oudheid. Voor het grootste gedeelte waren 
zij, even als rolsteenen, afgerond geworden en daarenboven op 
die eigendommelijke. wijze afgeknaagd en uitgehold als waren 
zij gedurende een geruimen tijd blootgesteld geweest aan de 
werking van stroomend water of van de baren der zee. — 
Deze heuvels liggen in de delta der kali Brantês, namelijk, aan 
de basis van de delta, in de nabijheid van het strand der 
zee, in eene streek, welke ongetwijfeld vóór korten tijd nog 
tot den bodem der zee behoorde, dewijl zij uit eene ziltige 
klei, — hard geworden modder, — bestaan en op geene andere 
wijze kunnen ontslaan zijn, dan ten gevolge van het allengs 
opwellen van dezen modder en het wegstroomen van denzelven 
naar alle zijden heen uit één middenpunt, nadat de opstij- 
gende gas-soorten den modder, hetzij van den bodem der zee, 
hetzij uit het binnenste van den alluviaal-bodem, mede op- 
waarts hadden gedreven; uit dien hoofde laat zich het aanwezen 
van deze puinbrokken van gebakkene steenen slechts op eene 
wijze verklaren: dat zij te gelijk met den taaijen modder uit - 
de diepte der zee, welke zich vroeger over deze streek moet 
hebben uitgebreid, werden opgedreven. Hierin ligt tevens een 
vernieuwd bewijs: dat, ter plaatse waar thans de delta der kali 
Brantês ligt, in voormaligen tijd een zeeboezem gevonden werd, 
namelijk, de zeeboezem ‚van Modjopaït, hetwelk ik reeds op 
bladz. 95 — 97 dezer afdeeling getracht heb aan te toonen. 
Hoe veel de uitbarstingen van den Kêloet tot de ophooging 
van den bodem, door middel van aanslibbing, kunnen toege- 
bragt hebben, laat zich vermoeden, wanneer men zich dergelijke 
gebeurtenissen als nog heden en wel dagelijks plaats grijpen, — 
waarvan wij op bladz. 696 melding hebben gemaakt, — voor 
den geest brengt. Slechts door de werking van stroomend water — 


1186 


kunnen deze puimbrokken van menschelijke kunstwerken van 
de plaats huns oorsprongs, welke 25 à 50 minuten verwijderd 
is van het oord, alwaar zij zich thans bevinden, hierheen zijn 
gevoerd; zij moeten, namelijk, over den bodem der zee zijn 
voortgespoeld tot, op de plaats, waar de gas-bronnen uit de- 
zelve opstegen. Zoodra nu de bodem der zee, ten gevolge van 
voordurende aanslibbing, zoodanig was opgehoogd geworden, 
dat hij in droog land overging, boven het niveau der zee op- 
rees, kon de modder, welken de opstijgende gas-bellen met zich 
opwaarts dreven, niet meer in het zeewater opgelost en verbreid 
worden, — de modder kwam in aanraking met de lucht, hij 
moest droog worden en allengs tot een heuvel aangroeijen, 
door welks midden de gas-soorten zich nu eerst een weg moeten 
banen, — even als de dampen der vuurbergen door den vul- 
kaanschacht moeten opstijgen, alvorens zij aan den schedel 
‚des heuvels zigtbaar kunnen worden; tot op dezen schedel zijn 
ook de brokstukken van gebakken steen mede opgedreven 
geworden. 

Is deze verklaring juist, — en een aantal daadzaken schijnen 
zulks aan te duiden, — dan zijn deze heuvels, deze 55 voet 
hooge moddervulkanen, benevens het gansche omringende land 
van eene jongere wording dan de tempels van Modjopaït, 
welke uit gindsche gebakkene steenen zijn gebouwd geworden; 
tevens zal hieruit volgen, dat het betoogde op bladz. 95—97: 
omtrent den zeeboezem, welke zich in het midden der 15°° 
eeuw nog uitstrekte tot in de nabijheid der tegenwoordige tem- 
pelruïnen van Modjopaït, meer waarschijnlijkheid verkrijgt. 


Modder- en gas-bron van Java no VI. 


MODDERHEUVEL BĲ KALANG ANDJAR. 


Deze ligt een halve paal ten oosten van den vorigen en 
ongeveer twee en een halve paal van het strand. Even als wij 
bij den vorigen opmerkten, zoo is ook het terrein, waarop 
deze heuvel zich verheft, moerassig en bedekt met half zout, 
sulstaand water, waar tusschen slechts smalle strooken lands, 


- 


1187 


begroeid met Rhizophoren, vooral met Bruguiera caryophylloides, 
heenloopen. — In Kalang andjar Figuur 4 wordt deze 50 
à 55 voet hooge heuvel in zijn geheel afgebeeld, gelijk hij zich 
geïsoleerd verheft uit de moerassige vlakte op eene basis ter 
breedte van ongeveer 1,000 voet. Het schijnt, dat hij even als 
de vroeger vermelde heuvel uit hard geworden, ziltigen modder 
is opgeworpen, welke hoofdzakelijk uit kleiaarde bestaat; aan 
de hellingen, die slechts met enkele struiken van eene stekelige 
Acacia zijn begroeid, laat zich een uitslag van zoutdeelen- be- 
merken; op zijn schedel wordt eene Salsola aangetroffen. In 
Kalang andjar Figuur 2 wordt eene afbeelding geleverd 
van zijn schedel, waarvan het hoogste middengedeelte 20 voet 
breed is en geheel en al door den spiegel van een modderpoel 
wordt gevormd. Het is een rondachtig bekken, gevuld met 
een zeer fijnen, grijskleurigen modder, welke zoodanig met 
het water is vermengd, dat dezelve nog een tamelijk vloei- 
baar deeg vormt; uit dit deeg wellen, met tusschenpoozen van 
1 à 5 sekonden, 5 à 6, ja, somtijds van een grooter aantal 
gasbellen op, welke eene middellijn van 5 à 6 duim hebben en 
met een zacht gesuis openbersten; het niveau van den modder 
ligt op gelijke hoogte als de rand van het bekken, die noch 
hooger oprijst dan het niveau, noch zich vlak uitbreidt. De 
eigenlijke hoogste schedel des bergs wordt derhalve alleen ge- 
vormd door vloeibaren modder, welke de gansche oppervlakte 
beslaat; wordt nu de modder door de opstijgende gasbellen in 
beweging gebragt, zijn ten gevolge daarvan kleine concentrieke 
golfjes ontstaan, welke zich naar alle zijden uitbreiden, en 
naar den ‘rand loopen, dan vloeit de modder, nu eens hier 
dan weder elders, over denzelven in beekjes en kleine stroo- 
men, de berg wordt daardoor allengs grooter, dewijl de over 
den rand gestroomde modder uitdroogt en helder grijze, van 
gewigt zeer zware korsten vormt. De natte modder daaren- 
tegen heeft eene donkergrijze kleur, en bezit in zijnen vloei- 
baren toestand geene verhoogde temperatuur. De gas-soorten, 
welke uit den bodem opstijgen, zijn doorzigtig, dat wil 
zeggen, zij zijn onzigtbaar; na het bersten der gas-bellen laat 


1188 


zich: noch damp, noch eemige vreemdsoortige reuk bespeuren. 
De hellingen van dezen kleiheuvel zijn met een uitslag van 
zout overlogen, als waren zij met rijp bedekt. Gedurende het 
vloedgelijde der zee, moet, naar hetgeen de Javanen bewe- 
ren, de opwelling van modder sterker zijn dan gedurende het 
ebgelijde. (?) Waarschijnlijk ontstaan de blaasvormige opheffin- 
gen, welke aan de oppervlakte der gas-bron bij Koewoe worden 
waargenomen en die eene hoogte hebben van 10 à 15 voet, 
ten gevolge van de meerdere taaiheid — de geringere mate van 
vloeibaarheid — van den modder in vergelijking van dien der 
laatstgenoemde plaats. Een heuvel kan de aldaar uitgeworpene 
modder niet vormen, dewijl de vlakte van Blêdoeg slechts de 
oppervlakte schijnt te zijn van een bekken, dat in deszelfs 
binnenste nog geheel en al uit papachtigen modder bestaat, 
waarmede de hoeveelheid, welke door de opstijgende gasbellen 
wordt uitgeworpen, zich onmiddellijk weder vereenigt. Wordt 
op enkele plaatsen van de oppervlakte van dit modderbekken 
eene verharde, veerkrachtige korst waargenomen, zoo is deze 
echter zoo slap, dat zij onder het gewigt der daarop uitge- 
braakte modderdeelen telkens wegzinkt en op die wijze behoudt 
dit modderbekken steeds zijn effen niveau. Te Soerabaja daar- 
entegen zijn de plaatselijke omstandigheden waarvan de ge- 
daante der gas-bronnen (modder-vulkanen) afhankelijk is, van 
gansch anderen aard; de openingen, of modder-kanalen, waar- 
door de gassen opstijgen, zijn naauw, hebben de gedaante van 
schachten; zij zijn niet ketelvormig omsloten, maar liggen in 
eene opene vlakte en hebben zich een weg gebaand door een 
alluviaal-bodem, welke eene grootere mate van vastheid bezit. 


TWINTIGSTE SCHETS. 


HET CENTRALE HOOGLAND TUSSCHEN DE VULKANEN 
ARDJOENO, KELOET EN KAWI. 


«Und die Welt wird alt und wird wieder juug, 
«Und der Mensch hofft immer Verbesserung.» 
(ScnirLen.) 


Ngantang den 20% November. 


Ongesteld was ik van mijn togt naar den top des Ardjoeno te 
Malang teruggekeerd; hierbij voegden zich nog zeer kwellende 
rhumatische aandoeningen, ten gevolge waarvan ik behoefte 
naar rust gevoelde, Nergens had ik dezelve beter bevredigd 
kunnen zien, dan in de gastvrije woning van den heer As- 
sistent-Resident van Malang, alwaar ik vier dagen lang de 
vriendelijkste verzorging genoot, zoodat ik mij op den 19» 
November reeds weder in staat gevoelde de terugreis, althans 
aanvankelijk naar Solo, te aanvaarden. Doordrongen van dauk- 
baarheid, voor de menigvuldige blijken van vriendelijke deel- 
neming, zeide ik den heer Dickelman en de zijnen vaarwel. 
Tevens kwijt ik mij van een aangenamen pligt alhier de betui- 
ging mijner innerlijke erkentelijkheid af te leggen voor de 
veelvuldige hulp en ondersteuning, welke de heer W. de Vogel, 
Resident alhier, mij op mijne reizen en onderzoekingen in 
Pasoeroean heeft verleend. 

De eerste 7 palen tusschen Malang en Singaling lag ik gisteren 
met rijtuig af, en zettede mijne reis vervolgens over den aller- 
wege even goed onderhouden als breeden weg nog vijf palen 
verder voort, tot aan Sisir, het hoofddorp met een pasang- 
grahan in het distrikt Batoe, alwaar ik ten 9!/4 ure aankwam. 

Deze plaats ligt in het hoogste westelijkste gedeelte van de 
dalvormige ruunte, welke zich tusschen den Ardjoeno en den 


11390 


Kaw: uitstrekt; zij ligt echter nader bij den Kawi dan bij den 
eerstgenoemden berg. Het laagst gelegene gedeelte van het dal, 
alwaar de wederzijdsche hellingen elkander raken en waar de 
hoofdbeek heenstroomt, ligt op een afstand van */: paal van 
den pasanggrahan noordoostwaarts naar de zijde van den 
Widodarèn, welke, benevens de overige bergtoppen van den 
Ardjoeno, in het noorden 20 tot 55° ten oosten zigtbaar is 
en zich in zijne omtrekken vertoont, zoo als in Ardjoeno 
Figuur 4 voorgesteld is. De helling der rib **, waarover men 
naar den Widodarèn-top opklimt, bedraagt in haar hoogste en 
steilste gedeelte niet meer dan 20° en in haar midden- en in 
haar benedengedeelte slechts ongeveer 5°. Zuidwestwaarts van 
ons verheft zich het naastbij aleine gedeelte van den Kawi: 
de kegelvormige voorbergtop goenoeng Pandèrman, waar ach- 
ter de lange, regte dwarsdam begint, welke zich in de rigting 
van het zuiden naar het noorden tot aan de Andjos-moro- 
keten uitstrekt en ter westelijke grens strekt aan het tus- 
schendal Batoe. Is de keten zelve, benevens de hellingen van 
den Ardjoeno van de hoogte van 5,000 voet en het meer wes- 
telijk gelegene gedeelte reeds van de hoogte van 4,000 voet 
af met wouden bedekt, zoo vertoont zich de dwarsdam daar- 
entegen geheel en al van geboomte ontbloot en slechts met 
gras begroeid. Uithoofde het distrikt Batoe, in de nabijheid van 
den pasanggrahan, eene hoogte van ongeveer 2,700 voet be- 
reikt, t) zoo geniet men aldaar eene zeer gematigde luchtsge- 
steldheid; de bodem is rijk bebouwd en levert eene groote 
hoeveelheid koffij op. ° 

Eene warme bron, eenige palen westwaarts van Sisir gelegen, 
mag niet met stilzwijgen worden voorbij gegaan. Zij ontspringt 
op den achtergrond van een nevendal van zeer geringe uitge- 


+) De opgaaf der hoogte van Sisir mag nief als zeker beschouwd worden, evenmin 
als die van den dwarsdam Radjêg wêsi, van Ngantang en van Bakoel, uithoofde mijn 
zakboekje door den regen nat geworden was en de opgegevene barometer- en therm. 
waarnemingen, welke aan de berekening der vier genoemde hoogten ten grondslag 
hebben gestrekt, me dan onduidelijk on te lezen waren, ten gevolge waarvan 
het mogelijk is ‚ dat vergissing he heeft plaats gehad. 


Do 


LUI 


strektheid, in eene dalvormige bogt van de berghelling, gelegen 
tusschen den goenoeng Pandêrman en het begin van den dwars- 
dam Radjèg wêsi; dit nevendal en de beek, welke in eene 
noordoostelijke rigting al murmelend door hetzelve vliet, dalen 
allengs naar de zijde van het hoofddal van Batoe afwaarts. 
Op deze wijze wordt de kleine dalgrond aan drie zijden door 
grazige, tamelijk steile hellingen omsloten, en is dezelve slechts 
aan eene zijde, namelijk, aan de noordoostzijde, geopend. De 
bron, Singoeriti 1) wordt zij geheeten, ontspringt derhalve aan 
den noordoostelijken voet des Kawi en behoort tot het gebied 
van dezen voormaligen vulkaan. 

Het water loopt te zamen in twee uit steen gemetselde bek- 
kens, welke op een afstand van ongeveer 20 schreden van elkan- 
der zijn gelegen. 1° Het buitenste, het hoogst gelegene bekken 
is vierkant, heeft eene middellijn van 6 voet en ligt onbedekt 
in de nabijheid der grondslagen van de muren van een voor- 
malig tempeltje, onder welks puinhoopen wij nog een Doerga- 
beeld aantroffen. Het water, waarin vele gas-bellen (van kool- 
zuur) opstegen, verspreidde geen reuk en smaakte als water, 
waarin eene geringe hoeveelheid Carbonas sodae is opgelost. De 
warmtegraad van het water, bij eene temperatuur der lucht van 
18,0° Réaum. in de schaduw, bedroeg ten 72/4 ure: 26,0° Réaum. 
(90,5° Fahr.). — 2° Het benedenste bekken is 6 voet lang, 4 
voet breed, 12/4 voet diep; over hetzelve is een bamboes-huisje 
gebouwd. Zoowel de bodem als de zijwanden zijn bedekt met 
een oranje geel beslag (ijzeroxyde-hydraat), dat het water allengs 
heeft afgezet; dit water verspreidt geen reuk, vertoont geene 
opstijgende gas-bellen en het heeft een Manan veel minder 
zoutachtigen smaak dan dat in het hooger weten bekken, niet 
veel verschillende van dien van zuiver warm water. Zijne tem- 
peratuur echter was hooger dan die van het vorige en bedroeg, 
op denzelfden oogenblik, 55,25° Réaum. (111,5° Fahr.). De ther- 
mometer bleef gedurende een kwartier uurs in het water. De 
hoeveelheid water, welke uit eene kleine gleuf in het bekken 


*) Waarschijnlijk is dit de plaats „Singoredjo” op de kaart van Le Clercq. 


1192 


stroomt, bedraagt iedere minuut ongeveer 4 kan, zoodat het 
bekken binnen 2 uren vol loopt. Bij het wegvlieten van het 
water naar het lager gelegene gedeelte van het kleine dal, vormt 
het allerwege bezinksels en korsten, welke van buiten lichtgrijs, 
van binnen geelachtig grijs van kleur en zeer hard zijn; hierdoor 
zijn allengs vrij uitgestrekte terrassen gevormd. Bij wijze van 
trappen dalen zij in den dalgrond neder; boomstammen, takken, 
bamboes- en glagah-stengels, welke toevallig aldaar op den bodem 
lagen, zijn met een gelijk beslag in den vorm eener korst over- 
togen en, na oplossing of vermolming van het inwendige ligchaam, 
datop die wijze was bedekt, niet zelden in pijpvormige, holle 
massa’s overgegaan: L. no 242 (Bat. ne 50.). Naar het schijnt, 
bestaan deze harde korsten hoofdzakelijk uit zwavelzure kalk- 
aarde, aluinaarde, vermengd met kieselaarde en ijzeroxyde. 
Volgens een qualitatief onderzoek, in het werk gesteld door 
den « stadsapothecar te Soerabaja,» waarvan de heer de Vogel de 
vriendelijkheid heeft gehad mij een uittreksel te doen toekomen, 
bevat het water van het hoogste, onbedekte bekken (n° 1), 
behalve vrij koolzuur, in 52 oncen water: — 40 grein Carbonas 
calcis, en voornamelijk Murias calcis, benevens sporen van 
Sulphas aluminae, geen ijzer; de temperatuur in Julij, 1841, 
wordt gezegd 90,0° Fahr. te hebben bedragen; op den 20ste 
November, 1844, bevond ik, dat de temperatuur van het water 
90,5° Fabr bedroeg. Het water in het lager gelegene, hetere, 
met een huisje omringde bekken, bevatte behalve eenig vrij 
koolzuur, eene gelijke hoeveelheid zouten als het boven ver- 
fnelde water (40 grein in 52 oncen); deze waren: Carbonas 
ferri, Murias ferri, Carbonas calcis, veel Murias calcis, Sulphas 
calcis, benevens sporen van Sulphas magnesiae; de temperatuur 
van dit water, bedroeg in Julij, 1841 : 110,0° Fahr. (ik vond 
de temperatuur : 1141,5° Fahr.). f 
« Uithoofde deze mineraalbronnen, gelijk de nevens dezelven 
gebouwde tempels en het ommuren van het bekken ten duide- 
lijkste bewijzen, reeds bekend waren tijdens het bestaan van 
Hindoe-kolonisten op Java, en waarschijnlijk destijds reeds gebe- 
zigd werden als geneeskrachtige wateren, zoo is het werkelijk 


Ee 
* 


1193 


te bejammeren, dat die vrome priesters nog geene thermometers 
bezaten, en ons geene waarnemingen hebben achtergelaten, 
waaruit wij zouden kunnen zien: of en hoeveel de warmtegraad 
van het water sedert 700 of 1,000 jaren is toe- of afgenomen. 
Men herinnere zich, dat de krater, welke den schedel des 
bergs, — van den Kawi, — doorboorde, reeds sedert langen 
tijd geheel en al is uitgebluscht, en dat de bron, op een aanmer- 
kelijken afstand van den centralen bergtop, aan den buitenwaarts 
gekeerden voet van zijn noordelijken voorberg ontspringt. 

Heden morgen, den 20ste, zettede ik mijne reis door het 
hoogland verder westwaarts voort, ten einde over Ngantang 
Kediri te bereiken. 

In de onmiddellijke nabijheid van Sisir loopt de uitmuntend 
onderhoudene weg, die te paard kan worden afgelegd, over 
eene uitgestrektheid van verscheidene palen tusschen sawa’s 
heen en komt’ men vervolgens aan den oostelijken voet van 
den dwarsdam Radjêg wêsi, ter plaatse waar, aan de linker- 
zijde van denzelven, een zijpad gelegen is, dat zuidwaarts 
naar de warme bron Singoeriti voert. Vervolgens loopt de weg 
al kronkelend tegen de helling van dezen bergrug opwaarts, 
welks bovenrand wij ten 81 ure, derhalve na een rid te 
paard van 11/ uur van Sisir af gerekend, bereikten. De hoogte 
van dezen wegpas bedroeg, in de nabijheid van een pandopo, 
5,650 voet. De Radjêg wêsi strekt zich als rand bijna in 
eene regte rigting naar het noorden uit, en vereenigt zich met 
het oostelijke gedeelte der Andjosmoro-keten, welke van het 
punt van vereeniging af naar het west-zuidwesten loopt. Daalt 
de Radjêg wêsi aan de oostzijde, dat is, in het wijde dal tus- 
schen den Ardjoeno ten noordoosten en den Kawi ten zuid- 
westen, zeer steil, als een dam nederwaarts, naar het westen 
daarentegen breidt hij zich uit als een golfvormig plateau, dat 
aanvankelijk met eene gelijke hoogte als de rand, of althans 
slechts met eene geringe glooijing, van lieverlede in de rigting 
van het westen afdaalt; dit hoogland, hetwelk zich uitstrekt 
tusschen den noordelijken voet van den g. Bokong (Kawi) en den 
zuidelijken voet der Andjosmoro-keten, benevens het dwarsjuk 


ed 


1194 


der laatstgenoemde: Indorowàti, hebben wij reeds vroeger, 
namelijk, van den top des Ardjoeno in oogenschouw geno- 
men. Ten noorden en ten westen wordt het plateau, bijna in 
den vorm van een halven kring, omsloten door deze Andjos- 
moro-keten en den Indorowäti. 

De bodem van het golfvormige , slechts hier en daar geheel 
vlakke hoogland vormt eene wildernis, bedekt met hooggroeijend 
gras, waar tusschen slechts op verren afstand van elkander 
enkele boomen en boomgroepen worden aangetroffen. Niettegen- 
staande het aanlokkende groen zijner grasvelden, de aangename 
koelheid van zijn klimaat, het romantisch schoon der met wou- 
den bedekte bergketenen, welke dit plateau aan alle zijden om- 
ringen, zoo is het echter voor het grootste gedeelte woest en 
onbewoond. 

Terwijl wij onze reis voortzetteden over een weg, welke in 
honderden van bogten over dat benedengedeelte der noordelijke 
helling van den Kawi (Bokong) heenloopt, hadden wij het hoog- 
land, doch eenigzins lager dan den door ons bereden weg, aan 
onze regterzijde; algemeen genomen zetteden wij onzen togt in 
eene westelijke rigting voort, waarbij wij den Indorowäti steeds 
in het gezigt hadden. Ten 9 ure kwamen wij door de diepe 
kloof (djoerang) der Ladjoe, welke langs de helling van den 
Kawi benedenwaarts loopt en zich lager, aan onze regterzijde, 
met de hoofdkloof der kali Konto vereenigt; wij vervolgden 
onze wandeling dwars langs de berghelling, hielden bijna altijd 
eene gelijke hoogte, kwamen door eene tweede kloof en be- 
reikten eindelijk ten 92/, ure desa Bakir. 

Deze plaats ligt, in het zuidwestelijkste gedeelte van het hoog- 
land, op een voorsprong van de helling des Kawi; de diepe 
kloof der kali Konto scheidt desa Bakir van de steile helling van 
den Indorowäti, welke tegenover dezelve, zijn middengedeelte 
in het noorden 40° ten westen, oprijst; de Kawi verheft zich in 
het zuid-zuidoosten ; de hoogte dezer plaats kan niet veel minder 
zijn dan die van het paspunt over den Radjêg wèsi. 

Van hier loopt de weg over eene helling, die zich verre in 
de lengte uitstrekt en onafgebroken nederwaarts daalt, naar den 


1195 


zuid-zuidoostelijken voet van den Indorowàti, alwaar de kloof 
der kali Konto, het eenige uitloozingskanaal der beken van 
dit hoogland, langs stroomt. Aanvankelijk is haar loop zuid- 
westwaarts, vervolgens zuidwaarts gerigt, terwijl zij later 
om den voet van het Indorowàti-juk heenvliet, dat zich ver 
naar het zuiden uitstrekt. Aan de eene zijde, namelijk, aan de 
noordwestelijke en westelijke zijde d. 1. aan den regterkant 
begrensd door de helling van den Indorowàti, — aan de over- 
zijde ten zuidoosten en ten oosten, d. i. aan den linkerkant, 
door een langen nederwaarts loopenden rug van den kawi, 
vormt deze beekbedding eene 5 à 500 voet breede spleet, 
welke zich in een tal van bogten heenslingert tusschen wan- 
den, die meermalen 2 à 500 voet loodregt oprijzen en met 
wouden bedekt zijn. — Haar bodem, en ook deze is met 
woudgeboomte overschaduwd, heeft nu eens eene breedte van 
een paar honderd voet, elders weder zulk eene geringe uitge- 
strektheid, dat de wederzijdsche, elkander digt genaderde wan- 
den door de beek worden bespoeld. 

Deze aanzienlijke kali stuwt hare schuimende wateren in 
duizenden van bogten tusschen puinbrokken van trachiet, 4) 
welke haren bodem bedekken. Te rekenen van het punt, waar 
zij, beneden Bakir, deze kloof binnenstroomt, tot aan de plaats, 
waar zij dezelve verlaat, overschrijdt de weg, nu eens over 
houten- elders over bamboes-bruggen 14 herhaalde malen deze 
beek; zoowel de eerste als de laatste maal gaat de weg van den 
linker- naar den regteroever over. Den bodem der kloof vol- 
gende, die, wel is waar, van lieverlede, maar toch voortdurend 
lager daalt, wordt de weg te paard in ongeveer één uur tijds 
afgelegd; hij mag tot de schoonsten, ja, tot de schilderachtig- 
sten van Java worden gerekend. Ongeveer in het midden van het 
dal stort zich, van de linker- of Kawi-zijde, een waterval van eene 
hoogte van 7 voet nederwaarts, waardoor nieuwe bekoorlijk 


1) In alle beken, welke ik gedurende deze reis op mijnen weg ontmoette, deed ik 
onderzoek naar de rotssoorten in haren bodem aanwezig; waar slechts eene enkele - 
steensoort is opgenoemd, moet derhalve worden verstaan, dat in die streek geen 
spoor van eenige andere formatie voorkomt, 


76 


1196 


heid aan de woeste, doch indrukwekkende schoonheid dezer 
streek wordt bijgezet. 

Ten 11 ure bereikten wij het uiteinde van het dal en kwa- 
men in een tweeden, iets lager gelegenen bergketel aan, welke 
zich hier voor ons opende. Tot nu toe hadden wij onzen weg 
steeds voortgezet in de duistere schaduwen der wouden, welke 
ons omringden. Vóór ons uit ontwaardden wij door het dunner 
wordend bladerengewelf, in een zachtglooijend dal, het dorpje 
Ngantang, benevens de Kokos-palmen en sawa-terrassen, welke 
hetzelve omringen. Vriendelijk lachte ons dit dorpje tegen, dit 
kleine, rijk bebouwde oord, dat eenzaam en verscholen ligt 
tusschen hoog oprijzende, met wouden bedekte bergen. De 
tropische pracht zijner palm-boschjes, het gastvrije uiterlijk van 
zijn pasanggrahan scheen ons uit deze wildernis, overschaduwd 
door het bladerengewelf der omringende bosschen, des te aan- 
lokkender toe, dewijl graauwkleurige regenwolken zich boven 
onze hoofden zamenpakten; de gansche hemel werd met zwarte 
wolken overtogen, ratelend liet zich de stem des donders verne- 
men en enkele bliksemschichten schoten her- en derwaarts en 
verlichtten flikkerend het pad, ’t welk wij moesten volgen. 
Onder dergelijke voorteekenen van een naderend onweder 
bereikten wij ten 12 ure den pasanggrahan, alwaar wij met 
den klank des gamêlan werden begroet, die daar buiten, onder 
den vrijen hemel, werd begeleid door een oorverdoovend. con- 
cert van wolkenmuziek en regengekletter, dat tot aan den avond 
voortdurend bleef aanhouden. Het gure weder deed ons al het 
voortreffelijke van een goed dak en eene goede kamer des te 
hooger waarderen, en hoe harder de storm daar buiten loeide 
met des te aangenamer gevoel zetteden wij ons aan den wel- 
voorzienen disch. 

Eigenaardig mag het uitzigt genoemd worden, dat men 
van Ngantang op de noord-noordoost- en noordoostelijke zijde 
des goenoeng Kêloet geniet; 1) hij doet zich van daar voor 
in de gedaante voorgesteld in Kèloet Figuur 5, namelijk, 


1 RR Se ar k 1 CP. Se | 
, 


PR nd TEA. PE. 
Ast SVO AEDTRCE 
2 AE keel Foo hand 


1197 


met diepe kloven en spleten doorploegd; ec. is zijn hoogst 
gelegene oostelijke, d. zijn noordelijke top. Zijn oostelijke voet 
vereenigt zich met den westelijken voet des Kawi door middel 
van een met wouden bedekten tusschenzadel, die over eene 
zeer groote uitgestrektheid eene uiterst zachte glooijing bezit 
en in zijn middengedeelte volkomen vlak is; het laagste gedeelte 
van dezen tusschenzadel, waar, in deszelfs midden, het pas- 
punt van den weg naar Weêlingin gelegen is, wordt van hier 
regtstreeks in het zuiden gezien. Het schijnt, dat dit punt 
op eene gelijke hoogte ligt als Ngantang, namelijk, 1,850 voet 
boven den spiegel der zee. Geene der omliggende bewoonde 
plaatsen is zoo nabij den goenoeng Kèêloet, d. í. nabij zijn 
noordoostelijken voet, als Ngantang, van waar men den top des 
bergs, welke slechts 5,000 voet hooger rijst, het gemakkelijkst 
kan beklimmen. Echter was zulks nog nimmer door geen 
Javaan beproefd geworden. Slechts eene kloof scheidt het kleine 
Ngantang-plateau van den voet des bergs, namelijk, de kloof der 
kali Konto, welke dwars door het zuidelijke, iets lager gele- 
gene gedeelte der Ngantang-vlakte naar het westen vliet en digt 
langs den noordoostelijken en noordelijken voet des Kêloet 
stroomt. Deze voet des bergs is geheel en al met wouden be- 
dekt en rijst allengs naar de helling opwaarts. De vlakte van 
Ngantang wordt derhalve ten zuidwesten en ten zuiden begrensd 
door den Kêloet en den vlakken zadel, gelegen tusschen den 
Kèêloet en den Kawi; ten noordoosten door het westelijke uit- 
einde der Andjosmoro-keten, goenoeng Sèlondo geheeten, en 
ten oosten en ten zuidoosten door een dwarsjuk des Sêlondo, 
dat in de rigting van het noordoosten naar het zuidwesten neder- 
daalt en hetgeen wij als de westelijke helft van het gesplitste 
Indorowàti-juk mogen beschouwen, waardoor Ngantang van het 
hoogland van Bakir wordt gescheiden; wij zullen het de Ngan- 
tang-keten noemen. Dit juk vangt aan in het noordoosten; zijn 
hoogste top, goenoeng Koekoesan geheeten, wordt gepeild in 
noorden 65°!/s ten oosten, en rijst misschien 700 voet hooger 
dan Ngantang; andere bergtoppen dezer keten heeten : goenoeng 
Pekatong, g. Kambal. Van dit punt loopt de keten in eene 


1198 


zuidwestelijke rigting, neemt allengs in hoogte af en eindigt in 
het zuiden 25° ten oosten op ongeveer een paal afstands van 
het dorp, ter plaatse, namelijk, waar wij bij het verlaten van 
het Konto-dal, rondom de zuidelijke spits van deze tweede 
keten des Indorowàti (de Ngantang-keten) heen gaande, de 
desa Ngantang voor het eerst gewaar werden. De Ngantang- 
keten is met wouden bedekt en beneemt het uitzigt op den 
Kawi en op het oostelijke juk van den Indorowàti, waarvan 
men slechts de hoogste schedels ontwaart, welke in het zui- 
den 55° ten oosten en in het noorden 50° ten oosten boven 
deszelfs kam oprijzen. 

Aan de westelijke zijde daarentegen wordt Ngantang begrensd 
door een geheel geïsoleerd gebergte, namelijk, door de Loesonggo- 
keten. Zij rijst op aan den noordelijken voet van den Kêloet 
west-zuidwestwaarts van het dorp Ngantang, zet zich van daar 
met een zeer smallen, scherpen kam, welks hoogste toppen 
zich, naar schatting, 5 à 700 voet boven het dorp verheffen, 
van het zuiden naar het noorden of, juister gezegd, van het 
zuid ten westen naar het noord ten oosten voort, en eindigt 
alsdan weder, zoodat tusschen het noordelijke uiteinde van deze 
keten en het westelijke einde van den g: Sèlondo eene opene 
tusschenruimte overblijft. Naar de zijde van deze tusschenruimte, 
waarover een weg naar Kediri voert, namelijk, de pas van 
Bakoel, rijst het plateau van Ngantang eenige honderd voet; het 
verheft zich derhalve, algemeen genomen, van het zuiden naar 
het noorden. Verscheidene dwarsribben worden door deze kleine 
westelijke keten afgezet, welker eerste hooge top in het zuiden 
80° ten westen van het dorp oprijst, die, even als haar hoogste 
middentop, «goenoeng Loesonggo» heet; in het noorden 58° ten 
westen verheft zich, midden op den kam der keten, eene groote, 
bijna hemispherische rots: goenoeng Sélo koerong, welker lood- 
regte, verticaal geribte zijwanden reeds in de verte hunnen 
trachietischen oorsprong verraden; iets verder noordwaarts steekt 
nog eene dergelijke rots boven den kam der bergketen uit, 
namelijk, de goenoeng Sélo kaki. Behalve deze rotsen worden 
hier en daar op de bergnok eenige kolossale rotsblokken aange- 


1199 


troften, welke zoo geheel los en vrij liggen, dat zij slechts op 
eenige weinige plaatsen een steunpunt op dezelve vinden, terwijl 
ook aan de helling der keten eenige grijskleurige, geribde rots- 
wanden zigtbaar zijn. 

Uit het voorafgegane hebben wij gezien hoedanig de kleine 
hoogvlakte van Ngantang, die, wel is waar door veelvuldige 
beekbeddingen is doorgroefd, doch over het geheel genomen 
als eene vlakte mag beschouwd worden, en waarin ook wer- 
kelijk volkomen effene platten voorkomen, door bergketenen, 
met wouden bedekt, wordt ingesloten; te rekenen van hare 
hoogste noordelijke streek daalt zij allengs naar het zuiden en 
zuidwesten nederwaarts, totdat zij in de kloof der kali Konto 
uitloopt, welke haar laagste gedeelte doorstroomt. Deze aan- 
zienlijke beek zou ongetwijfeld een meer hebben gevormd, vond 
dezelve niet een uitloozingskanaal in de dwarskloof, welke den 
Keloet van het zuidelijkste gedeelte der Loesonggo-keten, ter 
plaatse waar deze zich begint te verheffen, afscheidt; door deze 
dwarskloof zet zij haren loop naar het diepland van Kediri voort 
en wendt zich eindelijk in eene noordwestelijke rigting ') naar 
de kali Brantês langs den buitenwaarts gekeerden, dat is, wes- 
telijken voet van den Loesonggo. 

Het dorpje Ngantang, in zijne onmiddellijke nabijheid omgeven 
door helder groen gekleurde sawa-terrassen, wordt op de vol- 
gende wijze begrensd: op een afstand van 2/, paal ten westen 
verheft zich de Loesonggo, oost- en zuidoostwaarts rijst de 
Ngantang-keten opwaarts, nu eens op één, elders weder op drie 
palen afstands van hetzelve; ten noorden ligt, op 5 à 4 palen 
van hetzelve verwijderd, de waterscheiding, terwijl op een 
gelijken afstand van daar, doch zuidwaarts de voet van den 
Kêloet, benevens de verbindingsrug van den Kêloet en den Kawi 
gelegen zijn; deze laatste is echter 6 palen van daar verwij- 
derd. Ruïnen van tempels, gehouwene steenen, standbeelden, 


") Op verscheidene kaarten is zeer te onregte voorgesteld geworden, dat de kali 
Konto hare uitwatering heeft noordwestwaarts van Ngantang. Aldaar bereikt het 
plateau juist zijn hoogste punt, de waterscheiding’, — aan welker overzijde de kali 
Pang nederwaarts bruist. 


1200 


steenplaten 1) waarop Kawi- en Sanskrit-teekenen mgegriffeld 
zijn, kunnen tot bewijs strekken, dat dit eenzame oord, het- 
welk door natuurlijke bergwallen bijna aan alle zijden van het 
overige gedeelte der aarde wordt afgescheiden, reeds in vroe- 
gere eeuwen ten zetel strekte van bewoners, die hier tusschen 
wouden hunne eigene kleine kultuur-wereld hadden gevestigd. 
Veel waarschijnlijks bevat het vermoeden, dat de bewoners 
dezer landstreek destijds talrijker waren dan thans en dat het 
hoogland later weder in eene wildernis is veranderd, welke 
eerst sedert korten tijd door het thans levende geslacht is 
bewoond geworden. Het is opmerkenswaardig, dat de tempel- 
ruinen op Java bijna overal in de hoogere, gematigde, ja, 
sommigen zelfs in de koele streken van dit eiland worden 
gevonden en er bijna geen enkele in de eigenlijke heete kust- 
vlakten van Java ligt. Zou men daaruit tot het besluit mogen 
komen, dat de Indische landverhuizers, Brahminsche priesters, 
insgelijks uit eene gematigde, hoog gelegene streek, — welke 
eene hoogte van 2 à 5,000 bereikt, — afkomstig waren, of 
dat zij slechts eenzaamheid zochten en zich door de schoon- 
heid, welke de natuur dier hoogere zonen aanbiedt, lieten 
aanlokken? Men mag het immers als zeker beschouwen, dat 
talrijke bedevaartgangers deze schoone tempels bezochten. 


Kediri den 2fsten November, I844. 


Heden morgen ten 7 ure verliet ik Ngantang en zette ik mijnen 
togt te paard in eene noordelijke rigting voort, met het doel, 
om over het hoogste gedeelte der vlakte door de tusschenruimte, 
welke de Loesonggo- van de Sêlondo-keten scheidt, af te dalen 
en Kediri te bereiken. Slechts een geringen afstand had ik afge- 


lijk in het noordelijke gedeelte van Malang nedergezet hadden, alwaar de best bewaard 
geblevene ruïnen, die van Singosari en Pakis, worden gevonden. 


1201 


legd, toen ik het woud weder binnentrad, waarin de weg met 
eene zachte glooijing naar het noorden opwaarts liep. Binnen 
dit woud trof ik eenige weinige dorpjes aan. Op moerassige 
plaatsen en in kleine valleijen van hetzelve wies een zes voet 
hoog, bosvormig Aecrostichum, hetwelk eene groote overeen- 
komst had met Á. inaequale Bl Allengs hooger stijgende, bij 
het vervolgen van mijn weg door het woud, bereikte ik ten 
72/4 ure het dorpje Bakoel (hoogte dezer plaats 2,000 voet); dit 
plaatsje ligt op den hoogsten noordelijken wrong der Ngantang- 
vlakte, welke van hier af weder naar de andere zijde, dat is, 
naar het noordwesten en wel tamelijk steil begint af te dalen, 
zonder echter een eigenlijken bergrug te vormen. Nadat ik 
eene barometer-waarneming had gedaan, klom ik aan de over- 
zijde langs eene helling tusschen het noordelijke uiteinde der 
Loesonggo-keten en het westelijke einde van den Sêlondo naar 
beneden; deze helling daalt aanvankelijk in wijd uitgestrekte, 
vlakke terrassen nederwaarts, om eindelijk uit te loopen in de 
kloof der kali Pang, welke tusschen de Loesonggo-helling ten 
zuiden en eene verlengde rib des Sêlondo ten noorden door- 
loopt. Ter wederzijde begrensd door’ deze bergruggen, strekt 
de kloof zich verre naar het westen uit. Zoowel de bodem als 
de zijwanden der kloof, alles was bedekt met het schoonste 
_woudgeboomte, onder welks schaduwen de weg, die eerst vóór 
weinige jaren is aangelegd geworden, van lieverlede, maar toch 
voortdurend lager naar het diepland heenloopt. 

Eerst ten 9!/» ure troffen wij, aan de grenzen tusschen de 
residentien Pasoeroean en Kediri, weder een dorp aan, namelijk, 
desa Sembon; tot aan deze plaats zijn het voornamelijk wou- 
den, welke den bodem bedekken, doch van hier af begint de 
kloof der kali Pang allengs wijder en vlakker te worden. Nu 
voerde de weg ons door een vlakland, dat met eene geringe 
glooijing naar het westen afloopt en slechts met een schraal 
gegroeid, verre van elkander staand geboomte is bedekt, waar- 
onder vooral Acacia- en Cassia-soorten, benevens Colbertia obo- 
vata worden aangetroffen; des te talrijker daarentegen waren de 
rotsblokken van allerlei grootte, waarmede de dorre, drooge 


1202 


bodem als bezaaid was. Eenigen dezer puinbrokken, van welke 
sommigen een rondachtigen, anderen een hoekigen vorm hadden 
en uit eene trachietische rotssoort bestonden, hadden eene ont- 
zaggelijke grootte; zij waren hooger dan inlandsche huizen, doch 
lagen echter geheel en al los op de oppervlakte des bodems. 
Zij bragten ons die blokken voor den geest, welke, insgelijks 
geheel los en vrij, op het bovenste gedeelte van den smallen 
kam der Loesonggo-keten liggen en elken oogenblik dreigen 
neder te storten. Misschien ontstonden zij door het verbrijzelen 
van eene steile berghelling, ten gevolge van hevige aardbeving, 
en rolden zij tot hier heen, tenzij dezelven, en deze veron- 
derstelling heeft meer waarschijnlijkheid, als wrijvings-produk- 
ten moeten beschouwd worden, ontstaan bij de opheffing van 
de naburige, met scherpen kam gevormde trachiet-keten? Door 
de Javanen wordt beweerd, dat velen der blokken door den 
goenoeng Kéloet hier heen werden geslingerd? en deze vul- 
kaan ligt minstens op een lijnregten afstand van 10 palen van 
deze plaats verwijderd. Û 

Door dergelijke streken zetteden wij onzen togt te paard 
voort, daalden in de rigting van het westen allengs lager en 
lieten de kali Pang ten noorden van ons liggen; eindelijk kwamen 
wij bij een breeden, gebaanden weg, die in eene dwarsche — 
evenwijdige — rigling langs den voet des bergs heen liep en welken 
wij nu in eene zuid-zuidwestelijke rigting volgden. Ten 10%: ure 
reden wij (van den regter- naar den linkeroever) over de bam- 
boes-brug, welke over de groote kali Konto ligt; deze kali stroomt, 
te dezer plaatse in eene noord-oostelijke rigting, over een bed 
bezaaid met groote vulkanische rolsteenen van eene grijze kleur; 
zijne oevers bestonden ter wederzijde uit op elkander gehoopt 
zand en rolsteenen, die zich op enkele plaatsen ter hoogte van 
15 voet verhieven; zij stort zich even als de kali Pang, doch 
__beiden afzonderlijk, in de groote rivier van Kediri, namelijk , 

in de kali Brantês. 

Verder op loopt de weg in zijne vorige, namelijk, zuid-zuidwes- 
telijke rigting aan de overzijde der kali Konto door de vlakte, 
welker verzengend heeten dampkring wij thans weder inademden; 


1203 


hij voert ons vervolgens tusschen koffijtuinen heen, die op pas 
ontgonnen gedeelten van het woud zijn aangelegd geworden. 
Zwarte, half verbrande boomstammen lagen nog overal op den 
bodem verstrooid in het rond en vervulden de zoele lucht met 
hunne rookwolken. Zelden mogten wij ons verlustigen in het 
ontwaren van het vervrolijkende schouwspel van hier of daar een 
dorpje aan te treffen, dat eenzaam in deze woudwoestijn gele- 
gen was. 

Ten 12!/ ure bereikten wij desa Paré, alwaar ik een bejaarden, 
vriendelijken Javaan aantrof, den Raden Pati van Kediri, die 
mij het voorstel deed om gezamenlijk de reis naar Kediri voort 
te zetten. Na het nemen van een behoorlijk middagslaapje, dat 
zulk een deftige Javasche mijnheer voor niets ter wereld zou 
willen. verzuimen, vingen wij onze reis ten 2 ure wederom aan; 
binnen 5 uren tijds leiden wij den weg, welke in eene zuidwes- 
telijke rigung door de vlakte naar Kediri loopt, met rijtuig af. 
De bodem bestaat bijna overal uit een geel, helder grijskleurig 
zand, vermengd met eene groote hoeveelheid fijn, vulkanisch 
gruis, rapilli, dat van tijd tot tijd door den Kêloet hier over de 
vlakte is uitgebraakt geworden en thans zulk eene dikke laag 
vormt, dat de diepste beekkloven, welke eene diepte van 50 à 
59 voet bereiken, dezelve niet geheel en al doorsnijden. Misschien 
heeft deze laag in de vlakte eene dikte van verscheidene honderd 
voet, want zij is meer dan honderd voet dik aan de hellingen 
van den Kêloet, en deze zijn toch altijd min of meer steil. Aan 
gene zijde, in het oosten en noordoosten van desa Paré vertoont 
de zandgrond eene bruinere kleur en is dezelve met eene grootere 
hoeveelheid teelaarde vermengd. 

Ten 5 ure kwam ik weder te Kêdiri aan, welke plaats ik den 
15de September verlaten had en alwaar ik thans ten huize van 
den Resident een even vriendelijk onthaal genoot als voor 2'/» 
maand. 

Ik had nu mijne omzwervingen voor dit jaar geëindigd. Het 
plan, dat ik mij had voorgesteld, om de vulkanen van Oost-Java 
te onderzoeken, was in zekere mate ten uitvoer gelegd. Maar 
het bevredigen van vroeger gekoesterde Svenschen baart immer 


1204 


weder nieuwe wenschen; nieuwe reisplannen werden ontwor- 
pen, want verre was het er van verwijderd, dat de stem zich 
niet meer liet hooren, welke mij onophoudelijk had toegeroe- 
pen: multum operis restat. 


Op den 22sten November, 1844, reisde ik van Kediri over Solo 
naar Sélo, gelegen op den tusschenzadel, welke den Merapi met den 
Merbaboe vereenigt. Te dezer plaatse, zoo mede later te Salatiga, 
hield ik mij bezig met bet onderzoeken der medegebragte mineralia, 
het uitwerken der profielen en kaarten, het berekenen der gemetene 
hoogten. Vervolgens doorkruiste ik de streken gelegen aan de zuide- 
lijke helling van den Oengaran, waar zich de plaats Banjoe koening 
bevindt, — wijders de landschappen, welke den noordelijken en 
noordwestelijken voet diens bergs omringen, — bezocht de kalk- 
bergen in het distrikt Bodja, waarin het merkwaardige hol (gowah) 
Drajoe wordt gevonden, begaf mij van daar over Selokaton naar den 
noordelijken voet van den Praoe, en de Jodium bevattende bronnen 
van Plantoengan, later beklom ik, langs de steile noordelijke zijde, 
den goenoeng Prace, daalde van daar af naar het plateau van Diëng 
en bragt in dit merkwaardige gebergte de laatste maanden des jaars 
1845 door. Ik zettede mijne nasporingen steeds voort en bragt de 
kaart van dit gebergte, welker bearbeiding ik in 1838 en in 1840 
had aangevangen, tot eene grootere mate van volledigheid; zie 
bladz. 244 dezer afdeeling. Eerst met het begin van 1846 wijdde ik 
al mijn tijd aan het onderzoeken van het neptunische gebergte, door- 
kruiste vooreerst de ketenen van den goenoeng K@ndèêng, in de afdee- 
ling Koeningan (Cheribon), alwaar sporen van fossile kolen waren 
gevonden; vervolgens begaf ik mij naar het westelijke uiteinde van 
Java, naar oedjoeng Koelon, aan de straat Soenda, ten einde van 
daar af, op eene stelselmatige wijze, van het westen naar het oosten 
het eiland doorreizende, de neptunische gebergten naauwkeurig in al 
hunne deelen te onderzoeken. De regering, namelijk, de Gouverneur- 
Generaal J. J. Rochussen, die mijne nasporingen met eene milde en 
beschermende hand ondersteunde, had den wensch te kennen gege- 
ven, dat ik, bij mijne geologische togten door het eiland, pogin- 
gen in het werk zou stellen, ter opsporing van nuttige delfstoffen en, 
zoo mogelijk, van bruikbare vlotten van steenkolen. In hoe verre ik 
hierin heb mogen slagen, zal in de 3% afdeeling van dit werk, welke 


1205 - : 


uitsluitend aan de beschrijving van het neptunische gebergte is gewijd, 
worden aangetoond, namelijk, in het achtste hoofdstuk van het tertiaire 
gebergte, waarin over de fossile kolen wordt gehandeld. 


NASCHRIFT BEHOORENDE TOT DE VULKANEN VAN JAVA; 
(Hoofdstuk 1 en 2 der tweede afdeeling.) 
BENEVENS EENIGE TOEVOEGSELEN. 


In de twee laatst voorgaande hoofdstukken zijn alle Java- 
sche vulkanen vermeld geworden, namelijk, de trachiet-bergen, 
welke met kraters zijn doorboord, benevens de blind eindigende 
bergtoppen , die regtstreeks met de eerstgenoemden verbonden 
zijn. Ik heb mij bepaald tot het beschrijven der verschijnselen, 
gelijk zij zich onmiddellijk aan het oog des waarnemers voor- 
deden en slechts zelden heb ik er de theoretische uitlegging 
bijgevoegd, of eene verklaring van de verschijnselen gegeven. 
Deze verklaring der verschijnselen zal ik later, in het theo- 
retische gedeelte van dit werk, aan deszelfs slot, trachten te 
leveren, in welk gedeelte ik mij voorstel te geven: een over- 
zigt, een geheel en der onmiddellijk uit mijne onderzoekingen 
voortvloeijende uitkomsten, en der geologische gevolgtrekkingen, 
welke uit die resultaten mogen worden afgeleid. 

Behalve de reeds behandelde vulkanische kegelbergen, welke 
met kraters zijn doorboord, komen er op Java nog eene menigte 
andere bergen voor, die, hoewel zij noch kegelvormig zijn, noch 
kraters hebben, uit gelijke, of daarmede zeer overeenkomende 
vulkanische steensoorten zijn gevormd als de kegelbergen. 
Deze nemen echter zoodanig aandeel aan het zamenstel van 
het tertiaire gebergte, komen voor als gang-gebergten, welke 
spleten van het eerstgenoemde opvullen, dat wij dezelven het 
doelmatigst in het tiende hoofdstuk van het tertiaire-gebergte 
kunnen behandelen. 

‘Wat betreft de geschiedenis, welke ik bij elk der vuurber- 
gen van Java heb gevoegd, in zoo verre zij mij destijds 
bekend was, ten dezen opzigte zijn nieuwe toevoegselen vereischt 
geworden, ten gevolge van plaats gehad hebbende uitbarstin- 


1206 


gen van davasche vulkanen, staande het ter perse leggen van 
dit werk. Evenmin als de vulkanen in werkeloosheid verkeeren, 
is zulks het geval ten opzigte van de verschijnselen in den 
dampkring. Evenals in de bewerktuigde natuur, zoo merken wij 
insgelijks eene voortdurende verandering, een onophoudelijken 
voortgang en leven op in de onbewerktuigde natuur. Ten einde 
immer herhaalde invoegselen te vermijden, heb ik het plan opgevat 
aan het einde van het werk een aanhangsel te plaatsen, waarin 
ook een toevoegsel zal voorkomen, bevattende eene vermelding 
der plaats gehad hebbende voorvallen in de natuur van 
Nederlandsch Indië, gedurende het ter perse leggen van dit 
werk, terwijl alhier eenige toevoegselen en verbeteringen op 
het reeds vroeger behandelde zullen volgen. 

No 7. Gédé. (Vulkaan van Java ne 7.) De aschuitbarstung 


van den Gèdé, welke in den jare 1761 plaats greep, — zie 
bladz. 27 dezer afdeeling, — wordt reeds vermeld in het 


eerste deel der Verhandel. v. h. Batav. Genootschap, in eene 
verhandeling over Jacatra, p. 17. 

JO. Kawah kapala tji Widahi. (Krater in de nabijheid 
der bron van de beek Widahi.) Op bladz. 64 dezer afdeeling 
heb ik slechts een kort overzigt van dezen krater gegeven. 
Uithoofde echter verscheidene merkwaardige verschijnselen bij 
dezen krater worden waargenomen en tevens de bijzonderheid, 
dat dezelve voorkomt in een zandsteen-gebergte, nadere toe- 
lichting vereischt, zoo worden alhier de waarnemingen daarom- 
trent door mij gemaakt, op eene meer volledige wijze uit mijn 
dagboek medegedeeld. Deze aanteekeningen werden door mij 
ter nedergesteld in eene hut, welke ik op deszelfs rand had 
doen bouwen, en waarin ik mij gedurende den 29=ten en 50sten 
Maart, 1847, ophield. 1) Zie Widahi Figuur 4. 

De weg tot het bezoeken van dezen krater staat slechts van 
eene zijde open, namelijk, van de hoofdplaats van het distrikt 
Tjisondari: desa Tjiwidahi, welk dorp in het schoone dal is 


*) En niet in 1844, gelijk op bladz. 64 inden is gedrukt. De schrijfwijze 
Widahi of Widai verdient de voorkeur boven Wid 


1207 


gelegén waardoor de hoofdbeek (tji) Widahi in de rigting van 
het noordoosten stroomt; het ligt bijna in het midden tusschen 
de bergen Tiloe, die oostwaarts, en Toempak roejoeng, welke 
westwaarts van deze plaats oprijst. In het zuidwesten verheft 
zich de Patoewa en in het zuid-zuidwesten of, juister gezegd, 
zuid ten westen van de genoemde plaats, ligt de kawah, met 
welker beschrijving wij ons zullen bezig houden; wanneer men 
van dat dorp uitgaat, neemt men zijn weg, die allengs hooger 
rijst, door oorspronkelijke wouden en bereikt men de kawah 
binnen den tijd van 5/2 uren. Daar eene beschrijving van dit 
merkwaardige dal en van zijne omstreken mij te verre van 
mijn onderwerp zou leiden, komt het mij doelmatiger voor 
deze te bewaren voor een ander werk, dat aan de bijzondere 
topographie des eilands is toegewijd; wij zullen thans den lezer 
onmiddellijk naar de bedoelde plaats voeren, namelijk, op den 
hoogen rug van het breede, wrongvormige neptunische Kèn- 
dêng-gebergte, dat met eene zachte glooijing naar het noor- 
den, namelijk, naar het tji Widahi-dal afdaalt. Dit gebergte is 
van het west-noordwesten naar het oost-zuidoosten gerigt;, loopt 
tusschen de kegelbergen Patoewa en Tiloe door en verlengt 
zich in het Brengbreng-gebergte. De goenoeng Tiloe verheft zich 
ten noorden dezer neptunische opheffing, de Patoewa ten zui- 
den van dezelve, in de nabijheid van het westelijke uiteinde 
van den Kêndèng. Wat betreft den goenoeng Brengbreng, 
dezen zullen wij later als een eenzijdigen neptunischen ver- 
heffingsrand leeren kennen. Zie II“ afdeeling, het tertiaire- 
gebergte, hoofdstuk 5 en 4. 

Mijne hut (zie Widahi Figuur 1) staat op de wentzijdand 
kawah, ter plaatse waar de aanvankelijk tamelijk effene woud- 
bodem reeds lager daalt en overgaat in de helling, welke den 
kleinen ketel omgeeft. Van de plaats waar onze hut is gebouwd 
daalt men ongeveer een vijftigtal voet benedenwaarts en bereikt 
men aldaar den vlakken bodem des ketels, welke, in de rigting 
van het zuidwesten naar het noordoosten, eene middellijn van 
ongeveer 400 voet heeft. De plaats, waar mijne hut staat, ligt 
naar barometer-waarnemingen 5,766 voet boven den spiegel der 


1205 


zee; 1) uithoofde dit punt reeds iets lager is gelegen dan de 
gemiddelde hoogte van de omringende woudvlakte bedraagt, 
zoo mag worden aangenomen, dat de kawah eene 75 à 100 
voet diepe uitholling vormt, eene verzakking beneden den omrin- 
genden bodem; hare verticale doorsnede heeft ongeveer de 
gedaante van het nevens Figuur f geplaatste profiel. 

De temperatuur der lucht in het woud, nabij de hut, be- 
reikte haar laagste punt kort vóór zonsopgang, namelijk , 10,5° 
Réaum., zij bereikte haar hoogste punt des middags tusschen 
2 en 5 ure, namelijk, 14,0° Réaum.; de stabile warmte des 
bodems, twee voet beneden de oppervlakte van den beganen 
grond, bedroeg 15,2° Réaum. De bodem bestond te dier plaatse, 
ter diepte van 1 voet uit eene bruine, losse teelaarde, daarop 
volgde, ter gelijke dikte, een geelachtige leem, waar beneden 
eene zeer dikke laag van witachtige, zeer taaije, kneedbare 
klei werd aangetroffen en daarop volgde zandsteen. 

Alom is de bodem bedekt met allerweligst groeijend woud- 
geboomte, dat met mossoorten is overtogen, welke het hier in 
dikke kussens bedekken, elders in lange strooken en draden 
van hetzelve afhangen; de schaduwen van dit woud onderhou- 
den de immerdurende vochtigheid van dezen bodem. Behalve 
deze mossoorten, vindt men Orchideën, varens en andere para- 
sietplanten, die gezamenlijk alle stammen en takken met een 
dik, harig kleed omhullen. Binnen een naauwen kring omsluit 
dit woud den kraterketel, welks witkleurige dampen men door 
het donkere loofgewelf van het woud ziet heenschemeren. Dit 
bladerendak is zoo digt ineengegroeid, dat zelfs de middagzon 
slechts een schemerlicht verspreidt in het binnenste van het 
woud, alwaar mijne tent is geplaatst. Hetzelve bestaat voor- 
namelijk uit Quercus-soorten, Podocarpus cupressina R. Br. en 


») Deze hoogte is het resultaat der berekening eener gelijktijdige waarneming 
hee: mij op den kraterrand en door den heer J. Maier te Batavia gedaan gedurende 
et minimum ten 3% ure, op den 2@sten Maart, 1847. Beide barometers, die later 
werden vergeleken, waren vervaardigd door Pistor en Martins, met wijde buizen. 
De stand der beide werktuigen was, in parijsche lijnen en ae van Réaum., 
Benede 5 vast 25,1 — vrij 25,1 
ven 270,75 13,7 14,0. 


n 


1209 


laufoia Wall. , benevens Astronia spectabilis; in het kreupelhout 
wordt veel Polypodium dipteris gevonden. Zeer vele boomen 
zijn door stormen, ten gevolge van de zwaarte der parasiet- 
planten of van ouderdom omgevallen en staan thans in eene 
scheeve rigting. Midden op den stam van eene reusachtige 
Podocarpus latifolia, die onder een hoek van 45° helde en slechts 
door het digt zaâmgegroeide geboomte, dat in de nabijheid 
oprees, in haren val tegengehouden werd, had een jonge boom 
van dezelfde soort zijne wortels geschoten; veertig voet hoog 
verhief hij zich lijnregt op den scheef gerigten stam, welken 
hij met zijne wortels omklemde en stond op die wijze 25 voet 
hoog boven de voedende aarde, als een pseudo-parasiet vrij in 
de lucht. 

Het schijnt, dat de omstreken van dezen krater elken nacht 
in nevelen zijn gehuld, waaruit een fijne regen nederploft. Dit 
was althans het geval gedurende den tijd dat ik mij alhier 
ophield, terwijl de dampkring en de hemel, op eenigen afstand 
van de kawah en tot op zekere hoogte boven dezelve, geheel 
en al helder was. Ik schreef zulks toe aan het condense- 
ren — ten gevolge der nachtelijke koude — van de waterdampen, 
welke voortdurend en in zeer groote hoeveelheid uit den krater 
opstijgen. Deze groote mate van vochtigheid, gepaard met een 
verhoogden warmtegraad des bodems, openbaart zich ten dui- 
delijkste in den weligen groei der woudboomen en wel voor- 
namelijk van diegenen, welke de naaste omheining des kraters 
vormen. Zijn de overige deelen des vlakken kraterbodems geheel 
kaal en dor, zoo wordt echter de uiterste kring rondom den- 
zelven gevormd door eene smalle strook gronds, met klein ge- 
boomte begroeid, dat digt aan de helling des bergs paalt, maar 
niet tegen denzelven opstijgt; hierdoor ontstaat een woudzoom 
van laag geboomte, dat zoowel om reden van de soorten 
waaruit het bestaat, als ten gevolge van zijne physiognomie en 
de hoogte, welke het bereikt, een sterk kontrast vormt met 
de hooggroeijende woudbewoners, welke onmiddellijk achter 
hetzelve oprijzen, de gansche berghelling bedekken en zich 
heinde en verre over de hoogvlakte van het gebergte uit- 


1210 


strekken. Heffen deze hunne kruinen 100, ja, meer voeten 
boven den grond, zoo bereiken die van het laag groeijende 
woudgeboomte, dat den kraterbodem omringt, ter plaatse waar de 
grens tusschen dezen en den voet des bergs gelegen is, slechts 
eene hoogte van 15 à 20 voet. Dit geboomte bestaat voorna- 
melijk uit vijf soorten, als: Agapetes (Thibaudia) vulgaris mihi, 
Vireya retusa Bl, Symplocos xanthophylla de Vr., waarbij nog 
eene Laurinea en Agapetes microphylla mihi behooren gevoegd 
te worden. 

Dit zijn de boompjes, welke te vergeefs in het gansche 
woud, uitgenomen in de kraterruimte, worden gezocht, en die 
echter gewoonlijk op alle steile, drooge en rotsachtige bergtop- 
pen, eene hoogte van 9 à -10,000 voet bereikende, worden 
aangelvoffen. Te dezer plaatse daarentegen groeijen zij aller- 
weligst en zelfs gezellig op een kraterbodem, welke slechts tot 
eere hoogte van 5,700 voet oprijst. Reeds vroeger heb ik den 
lezer op dit verschijnsel opmerkzaam gemaakt. Uithoofde deze 
boompjes beneden hunne eigenlijke Alpinische zone, namelijk, 
lager dan de toppen der kegelbergen, die gewoonlijk 9 à 10,000 
voet hoog zijn, nergens elders dan op kraterbodems- worden 
aangetroffen, zoo zou men daaruit, op het eerste gezigt, het 
besluit opmaken, dat dit geboomte het best gedijen wil in een 
zwavelachtigen grond, waar het omhuld wordt met dampen. 
Waarschijnlijk is het echter, dat de groei van hetzelve slechts 
__wordt bevorderd door den rots- en steenachtigen bodem, welke 
met spleten is doorkloofd en geheel onbedekt, open is en waar 
geen hooge woudboomen willen opkomen; in de schaduwen 
van ander geboomte groeijen deze soorten niet: de scherpe 
grens, welke het hoog en laag groeijend geboomte van elkan- 
der scheidt, blijft echter altijd opmerkenswaardig. De laatst- 
genoemde soorten verheffen zich hier, in de kawah kapala tji 
Widahi, op een van onderen verwarmden bodem, die met 
aluindeelen is bezwangerd; aan alle zijden rondom dezelven 
rijzen warme dampen uit den bodem opwaarts en niettegen- 
staande dit alles pronken zij met het heerlijkste groen, welks 
schitterende frischheid zich naauwelijks laat beschrijven. Zij 


1211 


vormen een laag gegroeiden woudzoom, welke den krater 
omgeeft met een allerfraaist en digt zaâmgedrongen, rond 
bladeren-gewelf, dat een levendig kontrast vormt met den 
naastbij gelegenen achtergrond, namelijk, met het woud, dat 
de hellingen bedekt en uit hoog rijzende eiken en Podocarpen 
bestaat. Ik heb dit boschje van kraterboompjes op Figuur 1 
door middel van krulletjes aangeduid; behalve op den zoom van 
den kraterbodem, alvorens het tot een onafgebroken kringvormig 
geheel vereenigd is, komt dit Alpengeboomte in enkele, kleine 
boschjes voor op het noordelijke, modderachtige gedeelte des kra- 
terbodems, alwaar het in een aantal afzonderlijke groepen, — 
bosch-eilandjes, — verdeeld is; tusschen deze boschjes treft men 
op den witten modder, waar beneden zich geen vaste grond 
laat peilen, bedden aan van eene Sphagnum-achtige mossoort. 

De binnenrand van gindsche laag begroeide woudstrook, 
welke uit de straks genoemde «kraterboomen» bestaat, wordt, 
alvorens hij in den kalen kraterbodem overgaat, door eene nog 
smallere strook omgeven, begroeid met eene Lycopodium- en 
eene Mertensia-soort, welke een digt zaâmgegroeid bed vormen, 
ter hoogte van 2 à 4 voet; eerst over deze met varens bedekte 
landstrook komt men aan derd binnensten kraterbodem, waarop, 
wel is waar, geen geboomte groeit, maar die toch niet geheel 
en al van plantentooiis verstoken, want deze kraterbodem voedt 
nog twee Cryptogamen, eene mos- en eene Conferve-soort. De 
laatstgenoemde soort treft men bij wijze van een groen bekleedsel 
of beslag aan op de steenblokken, welke in de poelen van heet, 
zuurachtig water liggen, ja, zelfs in eenige borrelende water- 
bekkens, waarvan de temperatuur 60° Réaum. bereikt, wordt zij 
“nog gevonden. Het mos treft men aan in het noordelijken gedeelte 
des kraters, alwaar het, naar de wijze van Spha&num-soorten, 
vlakke, lage, doch sk ver in de breedte uitstrekkende kus- 
sens vormt; het heeft eene bleek-groene kleur en ligt onmid- 
dellijk op den witten, thonachtigen, met zuren of met aluin 
bezwangerden , verhitten modder, waaruit zich allerwege dampen 
ontwikkelen en welke op enkele plaatsen eene temperatuur 
bereikt van 60° Réaum. 


77 


1212 


Nadat wij dezen blik op de plantaardige bekleeding der naastbij 
gelegene streken hebben geworpen, zullen wij nagaan, welke 
de mineralische gesteldheid en de vulkanische werkzaamheid 
des bodems is. Hij is verdeeld in een steenachtigen, oneffenen, 
uit op een gestapelde rotsbrokken bestaanden bodem, welk ge- 
deelte ik door middel van elkander doorkruisende lijnen op 
de Figuur heb aangeduid, en in een vlak, horizontaal gedeelte, 
welks bodem uit modder bestaat en dat ik met horizontale, even- 
wijdig loopende lijnen heb voorgesteld. Eene beek, de oorsprong 
der tjì Widahi, stroomt door de zuidelijke helft des ketels in de 
rigting van het oosten naar het westen, dwars door het kale, 
modderachtige gedeelte van den vlakken bodem, vliet vervolgens 
verder in eene noordelijke rigting en wordt in dit gedeelte 
van haren loop door het boschje, dat uit «kraterboomen» 
bestaat, van den kalen bodem afgescheiden. De ligging dezer 
verschillende deelen ten opzigte van elkander, waarvan wij 
in deze beschrijving melding maken, is met meer naauwkeu- 
righeid op de Figuur aangewezen geworden. Noord-noordwest- 
waarts van het middenpunt des kraterbodems ligt het eenige 
uitloozings-kanaal, de kloof, waardoor het water uit denzelven 
weg vliet. 

Het vlakke, meerendeels geheel en al horizontale gedeelte 
des bodems bestaat uit een brijachtigen, witkleurigen of wit- 
achtig grijzen modder, welke met eene eenigzins hardere, ge- 
middeld hoogstens 1/4 voet dikke korst is overtogen; slechts 
eene enkele plek is geheel vloeibaar en niet bedekt. Deze vloei- 
bare plaats + is op de Figuur geheel wit gelaten en vormt een 
modderpoel of meertje, dat eene middellijn van ongeveer 100 
„voet heeft; hieruit ontwikkelt zich eene groote hoeveelheid * 
‘dampen, welke de oppervlakte in eene steeds durende bewe- 
ging houden. In de overige gedeelten des kraterbodems is de 
modder bedekt met eene harde korst, welke op sommige plaat- 
sen slechts 2 duim, op anderen daarentegen één voet dik, ja, 
nog dikker is; deze korst is ten deele ontstaan ten gevolge van 
het verdroogen van de oppervlakte des modders zelven, deels 
en wel voornamelijk uit eene laag gruis, die op den modder 


1213 


rust en gevormd wordt door kleine !/s à !/2 duim dikke steentjes, 
waaronder slechts enkelen ter dikte van 1 à 5 duim worden 
gevonden. Ter plaatse waar deze korst eene aanmerkelijke dikte 
heeft verkregen, — en dit is vooral in het noordelijke gedeelte 
des kraters het geval, alwaar boomgroepen zich in den vorm van 
eilanden op die korst verheffen, — kan de bodem begaan wor- 
den, waarbij echter steeds de meeste omzigtigheid behoort in 
acht genomen te worden; op die wijze kan het middenste, rots- 
achtige gedeelte des kraterbodems worden bereikt, alwaar de 
voet des bezoekers een vaster steunpunt verkrijgt. Het bestaan 
dezer korst geeft tevens gelegenheid aan het water der beek 
om over den kraterbodem heen te vlieten, zonder met den 
modder vermengd te geraken. Het water dezer snelvlietende 
beek, was in het zuidoostelijke gedeelte des kraters, ter plaatse 
waar hetzelve binnen de kraterruimte vloeit, zuiver en drik- 
baar, doch had, tot op het midden derzelve genaderd zijnde, 
eenen eenigzins zuurachtigen smaak; de temperatuur van het- 
zelve was aldaar, ten 10 ure, niet hooger dan 19,0° Réaum., 
niettegenstaande in de onmiddellijke nabijheid dezer plaats, 
alwaar ik de temperatuur van het water onderzocht, twee 
kokend heete, borrelende waterbekkens werden aangetroffen en 
bijna allerwege heete dampen al sissend uit den bodem, nabij 
de beek gelegen, oprezen. Deze. bekkens, waarvan de ligging 
op de Figuur door twee concentrike kringen is aangeduid, 
waren gaten, wier middellijn 1 à 5 voet bedroeg*en welke 
gevuld waren met morsig grijs, modderachtig water, dat onop- 
houdelijk borrelde en kookte. In den grootsten ketel had het 
water eene temperatuur van 71,5° Réaum.; in den anderen, 
welke een geringeren omvang had, en waarin steengruis door het 
water al draaijende werd rondgevoerd, steeg de thermometer tot 
71,0° Réaum. Over de gansche uitgestrektheid der hier meer, 
elders min harde korst, welke den modderbodem bedekt en 
verhit is, stijgen voortdurend dampen opwaarts, ook ter plaatse 
waar geene openingen zigtbaar zijn; buitendien is de korst 
met tallooze gaten en reten doorboord, welke, althans voor het 
grootste gedeelte, ten doorgang strekken aan heeten waterdamp 


1214 


(‚ met het hier vóór staande teeken op de Figuur gemerkt), 
terwijl uit andere dergelijke openingen, die vooral in het zuid- 
oostelijke gedeelte des kraterbodems worden gevonden, zwa- 
velig zuur en zwavelwater-stofgas opstijgt, dat zich door den 
reuk laat onderkennen; deze laatste openingen zijn op de Fi- 
guur gemerkt met het teeken OD. Al deze dampen en gassen? 
welke uit duizenden van kleine openingen al sissend opstijgen , 
veroorzaken een luid gebruis, dat men reeds op een grooten 
afstand im het woud boven den krater verneemt. 

Minder modderachtig is de bodem in het zuidoostelijke ge- 
deelte des kraters, hetwelk door de vooruitstekende, met woud- 
geboomte bedekte strook lands van de overige deelen is afge- 
scheiden, hoewel juist te dezer plaatse de grootste hoeveelheid 
zwavelwater-stofgas wordt ontwikkeld; echter is dezelve tot op 
eene aanmerkelijke diepte week, met gaten doorboord, met 
dampen doortrokken en aan deszelfs oppervlakte overal in kleine 
uit aarde gevormde spitsen — of kleine zuilen van 5 à ò duim 
hoogte afgedeeld, welke, even als de toevallig op de opper- 
vlakte des bodems liggende boomstammen en takken, overtogen 
zijn met een witachtig geel beslag, dat eene meer poederachtige 
dan kristallinische hoedanigheid heeft. Zeldzamer komt werke- 
lijk zwavelbeslag voor aan de randen van eenige fumarolen: 
L. no 51 

Op vele plaatsen is deze kraterbodem zoo sterk verhit, dat 
mijne Javasche barrevoeters zoo snel doenlijk over denzelven 
moesten heentrippelen, ja, niettegenstaande ik zolen onder 
mijne voeten had, was het mij niet mogelijk er lang op te 
blijven staan; een thermometer, dien ik één duim diep in den 
modder duwde, steeg op sommige plaatsen tot op 70,0°, op 
anderen slechts tot op 61,5° Réaum.; dieper echter nam de 
hitte snel toe. Beneden de verharde korst scheen de bodem eene 
grondelooze diepte te hebben en bestond hij overal uit stoomend 

eeten, vloeibaren of dun-papachtigen, fijnen, thonachtigen 
modder, welke eene witachtig grijze, eenigzins in het gele 
overgaande kleur had: L. ne 50. Hij heeft een wrangen smaak, 
als ware er eene geringe hoeveelheid aluin in opgelost. Zonder 


1215 


eenige moeite kon men er een stok, een jongen boomstam, 6 
à 7 voet diep induwen. Trok men er dien weder uit, dan bleef 
er eene cilindervormige opening, ter wijdte van de dikte des 
stoks over, waaruit hetzij onmiddellijk, hetzij binnen korte 
oogenblikken zich de volgende uitbarstings-verschijnselen ont- 
wikkelden. Het allereerst vernam men een rommelend, doch 
afgebroken geluid, hetgeen overeenkwam met het herhaaldelijk 
en snel op elkander volgend losbranden van eene pistool met los 
kruid geladen; dit geluid kwam al nader en nader, kleine hoe- 
veelheden modder werden uit de opening opgeslingerd, de ont- 
ploffingen werden gedurig sterker, de buis begon allengs meer 
en meer te borrelen en te spatten, de modderdeelen, welke nu 
uit de opening te voorschijn kwamen, werden 5 à 4 voet hoog 
opgeworpen, deze beschreven bogen en vielen in het rond om 
de opening neder; nieuwe modder welde in steeds grootere 
hoeveelheid op, deze vervulde de buis eindelijk geheel en 
al, steeg boven haar uit en vormde dan gewoonlijk, door het 
overvlieten, een kegelvormigen rand rondom de opening en hier- 
mede hield de uitbarsting op. Ik verlustigde mij gedurende 
eenigen tijd in de beschouwing dezer verschijnselen, dewijl zij 
mij zulk een getrouw beeld verschaften, hoewel in het klein, 
van de wijze waarop de groote vulkanische kegelbergen ont- 
staan en hunne werkzaamheid uitoefenen. Ook mijne Javasche 
begeleiders, die aan den rand van het rotsachtige gedeelte des 
kraterbodems hadden post gevat, vermaakten er zich uren lang 
mede; somtijds gebeurde het, dat zij, bij het terugtrekken van 
den stok, welken zij in den modder hadden geduwd, door 
zulk eene heftige uitbarsting werden verrast, dat zij zich ijlings 
moesten bergen, wilden zij zich niet blootgesteld zien om door 
den heeten modder bespat te worden. * 

De steenen der gruislaag, welke den vloeibaren modder be- 
dekken, zijn allen meer of min afgerond, zoowel de kleinen, 
ter grootte van een zandkorrel of hazelnoot, als de grooteren, 


1) Het distriktshoofd van Tjisondari vergeleek dat spatten en het gerommel, dat 
met deze verschijnselen gepaard ging, met een mensch, die aan sakit Proet (dysen- 
terie) lijdt. 


1216 


die fl à 5 duim dik zijn. In het noordelijke gedeelte des kra- 
terbodems zijn deze steenen bedekt met zonderling gevormde 
uitwassen, als het ware met minerale bloemen: L. n° 52, 
95; vooral in die streken, waar het steengruis, waaruit zij op- 
geschoten zijn, in fijnheid met zand overeenkomt, L. ne 52, 
zijn gansche plekken, verscheidene vademen breed, daarmede als 
met eene enkele korst overtogen; zij vormen kleine naald- of 
tandvormige spitsen, die digt nevens elkander staan, even als 
kleine omgekeerde spijkers of als vele takvormige lichenen (Ge- 
nomyce- en Cladonia-soorten), die lijnregt en verticaal nevens 
elkander oprijzen. Zij hebben eene lengte van t/s à 2/4 duim, 
zijn geelachtig grijs van kleur, zelden enkelvoudig; veelal zijn 
zij aan hare basis als heesters, ten getale van 5 of 4, uit eenen 
gemeenschappelijken stam gesproten en aldaar met de vergane 
massa van het moedergesteente, waarop zij wortel hebben ge- 
schoten, ten innigste vereenigd. Het scheen mij toe, dat zij 
hoofdzakelijk bestonden uit thonaarde, vermengd met gips en 
kiezelaarde; het is blijkbaar, dat het nieuwe produkten zijn, 
ontstaan uit ontbinding en ten gevolge van sublimatie, welke 
vorming, onder den invloed van hitte, waterdamp en zwavelig 
zuur op steensoorten, welke thonaarde, benevens kalk en kie- 
zelaarde bevatten, in deze chemische werkplaats des kraters 
nog dagelijks voortgaat. In geen enkelen krater op Java heb ik 
iets van dien aard waargenomen, en slechts in den krater van 
den Wajang een verwant verschijnsel gezien; in de bedding der 
zure beek van dezen krater, die een sterk verval heeft, wor- 
den harde korsten, van eene gelijke zamenstelling als deze, in de 
kawah Widahi voorkomende, aangetroffen; — zij rijzen echter 
niet in afzonderlijke spitsen op, maar vormen lange, uitstekende 
randen, smalle lijsten en lamellen, die labirintvormig gebogen zijn 
en met de zonderlingste bogten en kronkelingen door elkander 
loopen: L. n° 74, 

De merk waardigste streek des kraters is zijn rotsachtig ge- 
deelte, en dit beslaat het midden van zijne oostelijke helft; de 
oppervlakte van dit gedeelte vormt een hobbeligen, spitsig ruwen 
Wrong, een puinhoop van woest door een geworpene scherp. 


1217 


hoekige en scherpkantige rotsblokken, waartusschen hier en 
daar heete dampen opstijgen. Eenigen dezer blokken hebben 
eene dikte van 10 voet, de meesten echter zijn slechts 5 à 5 
voet dik; aan hunne oppervlakte zijn zij met voren doorgroefd, 
met “gaten doorboord, als afgeknaagd en daarbij allen kool- 
zwart, terwijl het binnenste gedeelte licht of donkergrijs van 
kleur is. Zij bestaan uit zandsteen, hetwelk door de waterige 
en zwavelig zure, heete dampen aangetast en half vergaan is; 
zij hebben ten duidelijkste den vorm van schotsen en maken 
de puinhoopen uit van verbrijzelde zandsteenvlotten van dit ter- 
tiaire +) Kèndêng-gebergte, waardoor de damp- en gas-uitbarsting 
plaats greep, welke dezen krater naliet, zonder steenachtige 
producten te vormen. Men vergelijke L. n° 46 — 49, fijn kor- 
relige, heldergrijze, meer of min vergane, brosse, verwrijfbaar 
gewordene zandsteenen, welke eene zwarte oppervlakte hebben 
en waaruit vele kwartskorrels uitsteken. In n° 48 en 49 laten zich 
duidelijk strepen waarnemen, die evenwijdig loopen met de 
oppervlakte der schotsen, derhalve met de scheidingsvlakken 
der voormalige lagen. 

Wanneer men, zijn pad nemende door het bed der beek, de 
kloof der tji Widahi in de rigting van het noorden ongeveer 
500 voet ver benedenwaarts volgt, dan komt men aan de kloof 
eener kleine nevenbeek, der tji Awi-tali, welke, van het oosten 
afstroomende, door den regteroever in de tjiì Widahi uitwatert; 
gaat men nu tot op een gelijken afstand in dezelfde rigting voort, 
dat is, verwijdert men zich 1,000 voet van den krater, dan 
ontmoet men, van den krater tot op dien afstand allerwege 
menigvuldige sporen van heet water en zacht opstijgende 
dampen, welke hetzij in het bed der beek, hetzij aan haren 
oever te voorschijn komen, terwijl alom in het rond een reuk 
van zwavelwater-stofgas is verspreid. De kloof, waarin de tji 
Widahi hare uitwatering heeft, doet zich derhalve kennen als 
de uitbarstings-spleet, waarvan het ketelvormig verwijde, zuid- 


t) Over den geologischen ouderdom van dit gebergte ai de lezer na te slaan 
het 5de kapittel van het 1ste hoofdstuk der EIIde afdeeling 


1218 


waarts gelegene boveneimde den krater vormt. Op een afstand 
van 1,000 voet van den krater heeft het water eenen ligtzuur- 
achtigen smaak, doch het schijnt geen verhoogden warmtegraad 
te bezitten. Tot op die plaats worden, verstrooid op de bedding 
der beek, enkele blokken hoornsteen en kwarts gevonden, welke 
ongetwijfeld als metamorphische vormingen der tertiaire formatie 
mogen beschouwd worden: L.- no 44 en 45. 

43. Goentoer, — Naar luid van mondelinge berigten deelde 
ik op bladz. 80 mede, dat er eene uitbarsting van dezen berg 
plaats greep van den 8ster tot den 154 Augustus. De aschzuil, 
welke echter op den 28ste Augustus, 1852, uit dezen vulkaan 
opsteeg, is door D" S. Müller, wel is waar op een zeer grooten 
afstand, gezien en afgeteekend geworden. Zie Verhand. der 
Natuurk. Commissie, Land en Volkenk. bladz. 455. 

J5. Kawah Manoek. — Deze solfatara, waarvan ik op blz. 
108 korte melding heb gemaakt, is het eerst bezocht geworden 
door D'S. Müller en op bladz. 457 1. 1. afgebeeld en beschre- 
ven geworden. De heer Müller reisde destijds in gezelschap 
van D" Korthals, die het plantenrijk onderzocht en vele naauw- 
keurige bijdragen verzamelde, waarmede hij de botanische weten- 
schap heeft verrijkt, niettegenstaande het grootste gedeelte zijner 
bouwstoffen door het « Rijksherbarium» te Leiden is verzwolgen 
geworden. Toch vinden wij zijnen naam bijna nimmer in de reis- 
verhalen van den heer Müller vermeld. — Op zijnen togt naar de 
kawah werd de laatstgenoemde vergezeld door den heer van Oort, 
die afbeeldingen van de schoone natuur ontwierp, terwijl hij het 
dierenrijk navorschte en het licht zijns geestes over «Land- en 
Volkenkunde» uitstortte. Een pracparateur, twee teekenaars, 
een aantal jagers en assistenten, benevens een begaafde chef 
of directeur «Diard», die de gansche vereeniging regeerde en 
op zijne beurt door nog meer begaafde hoofddirecteuren in 
Europa — C. L. Blume, C. G. C. Reinwardt, C. J. Temminck — 
werd geregeerd, maakten, benevens de eerstgenoemden, het 
scherpzinnig ontworpen, wel is waar, niet zeer goedkoope subor- 
dimatie-stelsel der expeditie, — den achtwieligen wagen, — uit, 
die natuurlijk sterker moest zijn dan anderen, en ook sneller 


1219 


moest loopen, deze maakten, zeg ik, de merkwaardige Natuur- 
kundige Commissie +) uit, wier onsterfelijke werken in de boven 
aangehaalde verhandelingen geboekt zijn. Wij tellen derhalve 
ook niet minder dan 4 of 5 Javasche vulkanen, namelijk, eenige 
der vuurbergen, welke in de Preanger-Regentschappen gelegen 
zijn, waarmede de heer Müller ons, al is het dan ook slechts 
oppervlakkig, heeft bekend gemaakt. 

Later werd deze krater bezocht door den heer J. K. Hasskarl; 
het zij mij vergund alhier het volgende daaromtrent mede te 
deelen, getrokken uit schriftelijke mededeelingen van dezen 
ervaren kruidkundige, waarbij tevens eenige topographische 
aanmerkingen, naar waarnemingen door mij zelven gemaakt, zijn 
gevoegd geworden. Op den 24e September, 1842, begaf zich 
de heer Hasskarl van den pasanggrahan Pasir daar derwaarts. 
Deze plaats ligt zuidwestwaarts van den Goentoer op de zacht 
glooijende helling, de noordoostelijke helling , eener bergketen, 
welke van den Rakoetak naar den Papandaijang in de rigting 
van het noord-noordwesten naar het zuid-zuidoosten loopt. De 
lezer sla het oog op de situatie-schets, geplaatst tegenover bladz. 
42 dezer afdeeling.?) Aan dezelfde helling, doch hooger berg- 
opwaarts, ligt de kawah, op een afstand van 4 palen west- 
zuidwestwaarts van den pasanggrahan; van dezen laatstgenoem- 
de werd het profiel Goentoer Figuur 7 geteekend (zie bladz. 
Dsl). Op zijnen weg trof de heer Hasskarl eene warme bron 
aan, welke eene temperatuur van 128° Fahr. had; dit is waar- 
schijnlijk dezelfde, welke in de nabijheid van den pasanggrahan 
ligt en zich in de tji Bodas uitstort, die op hare beurt later door 
de hoofdbeek tji Manoek wordt opgenomen; zie lager op: «Warme 
bronnen.» — Hij bereikte den krater door een digt gegroeid 
woud, waarvan het geboomte door vele Rotan-strengen « 


*) Waarschijnlijk waren de ministers sedert 1850, de heeren C. F. Pahud en J. 
R. Thorbecke, geene voorstanders van het stelsel van vervoer met achtwielige wagens 
en werd dien ten gevolge de Natuurkundige Commissie ontbonden. 

2) Ik peilde van dezen pasanggrahan den Goentoer in het noorden 53°/,° ten oos- 
ten, de dampzuil der kawah Manoek in het zuiden 69° ten westen, en den Papandai- 
jang in het zuiden 18° ten westen. 


1220 


was omslingerd. Nog op eenigen afstand van den krater ver- 
wijderd, bespeurde men zijne nabijheid reeds aan den reuk 
van zwavelwater-stofgas, welke zich in het rond verspreidde en 
zag men de witachtig gele, gebleekte oppervlakte des kraters 
door het donkere loofgewelf van het woud heen blinken. Hij 
beslaat eene uitgestrektheid van ongeveer 1/2 paal middellijn 
en ligt in een gedeelte des wouds, alwaar in den door dampen 
doorwoelden en verweekten bodem, waarop geen spoor van 
plantengroei wordt waargenomen, eene menigte van kleine 
poelen, bekkens gevuld met modder en modderachtig water, 
worden gevonden, welke door tusschen dezelven staande geble- 
vene boomgroepen — stukken woud — van elkander geschei- 
den zijn. Allerwege stijgen dampen door dit modderachtige water 
opwaarts en brengen het in zulk eene heftige beweging, dat het 
eenige voeten hoog wordt opgeworpen. Men ziet derhalve damp- 
zuilen uit deze bekkens al draaijende oprijzen en verneemt 
daarbij een onderaardsch geruisch als van kokend water. Onze 
reiziger telde meer dan 20 dergelijke kokende en stoomende 
poelen, kleine meren, welke op verschillende afstanden zonder 
regelmaat in het rond lagen; slechts met de meeste omzigtig- 
heid kan men tusschen dezelven heengaan , waarbij men gevaar 
loopt in den weeken, verhitten bodem te verzinken. Zij waren 
ongelijk van grootte, doch een 6 à 7 tal onderscheidde zich 
door eene meerdere uitgebreidheid van de overigen. Rondom 
deze poelen stonden de dorre stammen der boomen, welke 
door de hitte waren gedood, eene omgeving vormende, zeer 
gepast voor dit gevaarvolle oord, waar woeste, vulkanische 
krachten zich een uitweg hebben gebaand midden in den 
schoot van het weligste plantenleven. De Javanen beweerden, 
dat deze gebeurtenis eerst had plaats gehad bij gelegenheid der 
uitbarsting van den Papandaijang, in 1772; zie vroeger bladz. 
112. In deze bewering ligt, naar mijn oordeel, niets onwaar- 
schijnlijks; ligtelijk kon het destijds gebeuren, toen eene zoo 
ontzaggelijke hoeveelheid dampen en gassen eensklaps met zulk 
geweld uit de ingewanden ‘der aarde naar hare oppervlakte 
opsteeg, dat een gedeelte zich een uitweg baande door eene neven- 


1221 


spleet en in eene tamelijk vlakke streek des wouds uitbarstte, 
gelijk hier, bij de tegenwoordige kawah Manoek, waar toen geen 
krater werd gevonden. Hebben wij niet een explosie-krater, 
de tji Widahi (zie vroeger), door zandsteenlagen zien opbarsten; 
zijnin het vroeger verhandelde niet een aantal dergelijke vlakke, 
secundaire kraters opgenoemd geworden, welke op een grooteren 
of geringeren afstand zijn gelegen van den hoofdkrater des 
kegelbergs, met welks schacht zij in regtstreeksch verband staan. 
Geschiedt eene dergelijke secundaire gas-uitbarsting aan eene 
steile helling, dan ontstaan drooge solfatara’s en er heeft 
sublimatie van zwavel plaats; is de bodem, waar zulks plaats 
grijpt, vochtig, vlak, gelijk hier het geval is, of is dezelve 
ketelvormig uitgehold, vloeit er water heen, dan ontstaan bor- 
relende modderpoelen en er wordt zwavelwater-stofgas gevormd. 

De kawah verlatende, nam de heer Hasskarl den terugtogt 
naar den hoofdweg, toog in eene noordwestelijke rigting over 
de bergketen Pontjak tjai, welke eene hoogte van ongeveer 
6,000 voet bereikt, en ging langs de tegenover gestelde zijde dezer 
keten naar den passanggrahan Malabar tjiparai, welke op den 
oostelijken voet van den goenoeng Malabar gelegen is. Hoogte 
dier plaats = 5,512 voet; vergelijk bladz. 66. 

Op den 7%" Mei, 1847, toog ik over dezelfde keten, toen ik 
mij van het plateau van Penggalengan naar den pasanggrahan 
Pasir kiamis begaf. Het is de tweede keten, waarover de weg 
in deze rigting heenvoert. De eerste keten verbindt den Wajang 
met den Malabar en ligt tusschen het zoo even genoemde plateau 
en het dal, waardoor de tji Taroem stroomt in het hoogste ge- 
deelte van haren loop. Dan komt men aan de tweede keten, 
welke dit dal afscheidt van het tegenover hetzelve gelegene 
grootere dal, namelijk, van het tji Manoek- (Garoet-) dal, en 
welke de grens uitmaakt tusschen de distrikten Madjalaja en 
Leles. Deze tweede keten strekt zich in eene zuid-zuidoostelijke 
rigting uit van den Rakoetak naar den Papandaijang; het is aan 
de oostelijke helling dezer keten, welke naar Garoet afdaalt, 
dat de straks behandelde kawah is opengebarsten. Het laagste 
punt dezer keten, waarover de weg loopt, het paspunt, ligt, 


1222 


keten heeft bijna juist dezelfde hoogte. 

49. Galoenggoeng, bladz. 124. Te oordeelen naar de be- 
schrijving van Lyell heeft het dal «Val del Bove» ‚ gelegen aan 
de oostelijke zijde van den Etna op Sicilië, eene treffende 
overeenkomst met twee Javasche krater-spleten, namelijk, ten 
eersten met den goenoeng Galoenggoeng en ten anderen met 
het groote noordoostelijke splijtings-dal van den Tèêngger. Slechts 
de verticaal gerigte gesteente-gangen, waardoor zich de wanden 
van den Val del Bove kenmerken, mist men op Java geheel 
en al. Wat echter betreft de lava-stroomen , welke al kronkelend 
over den bodem van het zoo evengenoemde dal van den Etna 
zijn gevloeid, deze vindt men, met eene treffende gelijkenis, terug 
in het spijtings-dal des Tèngger. 

28. Moerio. Toevoegsel, behoorende tot bladz. 545; te dezer 
plaatse is de berg Morea genoemd. In 1845 werd hij, op den 
15% October en de daarop volgende dagen, bezocht door den 
heer J. K. Hasskarl. ) Hij begaf zich van Koedoes naar Dawé, 
klom van daar bergopwaarts naar den pasanggrahan Tjolo, welke 
op eene hoogte van 2,500 voet aan de zuidelijke, of, juister 
gezegd, aan de zuid-zuidoostelijke helling diens bergs is gelegen. 
De naam Moerio of Moeria wordt eigenlijk slechts gegeven aan 
een voorsprong, welke hooger dan Tjolo, aan de zuidoostelijke 
helling gelegen is, terwijl slechts een van de hoogste toppen 
des bergs bekend is onder den naam van goenoeng Djapara. 
Later werd de benaming Moerio aan den ganschen kegelberg 
gegeven. Op den zoo even genoemden voorsprong, ter hoogte 
van ongeveer 5,000 voet, worden de ruïnen gevonden van een 
grafgesticht, hetwelk ten deele uit gebakkene steenen, ten deele 
uit trachiet-blokken gebouwd was; van het gansche gedenkteeken 
is weinig meer overig dan vierkante, nevens elkander oprijzende 


!) Zie zijne „Reise nach dem Berge Djapara ,” etc., opgenomen in de: Flora oder 
allgemeine botanische Zeitung. Regensburg, 1847, p. 641 en volg. 


1223 


en door middel van trappen met elkander verbondene terrassen, 
van welke het hoogst gelegene nog door eene borstwering is 
omgeven. Naar hetgeen door de iboorlingen wordt vermeld, 
moet alhier een Soesoehoennan, Moerio geheeten, zijn begra- 
ven geworden; dit verhaal heeft echter niet veel waarschijn- 
lijks, dewijl Valentijn een gansch ander oord, dat dagreizen 
ver van hier verwijderd ligt, namelijk , Cheribon, als de begraaf- 
plaats van dezen vorst opgeeft. 1) 

Volgens den heer Hasskarl werd de naam van dezen vorst 
of heilige, «Moerio,» eerst aan den voorsprong en vervolgens aan 
den ganschen berg gegeven, die thans door de Europeërs ge- 
woonlijk goenoeng Djapara wordt geheeten. (Bij de Javanen 
daarentegen is slechts eene spits van denzelven onder dien naam 
bekend.) 

De wouden, welke den berg bedekken, waren, tot op eene 
zeer groote hoogte, door dorre Alang-velden afgebroken. Behalve . 
den voorsprong g. Moerio, welke 5,000 voet hoog ligt en den 
nog hoogeren voorsprong g. Basar setan, die eene hoogte be- 
reikt van 5,400 voet en boven den eerstgenoemde oprijst, — 
beide worden aan de zuidelijke helling van het gebergte, zuid- 
zuidwestwaarts van den top goenoeng Tjimbangan aangetrof- 
fen, — is de schedel van den voormaligen kegelberg in vier 
hoofdtoppen gesplitst, welke meerendeels door Hasskarl werden 
beklommen. Het zijn de volgenden: Nergo tjimbangan, hoog 
4,700 voet, een der oostelijkst gelegenen; van dezen top wer- 
den de volgenden gepeild: Nergo piloso, hoog 5,500 voet, in 
het noordwesten, Djapara in het west-noordwesten en Kedan 
bedjidji, hoog 4,000 voet, in het west-zuidwesten. 

Het zijn deels lijstvormige, smalle kammen, die bijna lijn- 


1) Valentijn verhaalt in Oud- en Nieuw-Oostindie, IV. p. 70, dat deze Moerio 
Cheribon begraven ligt, en geeft zelfs eene beschrijving en afteekening, op pag. 16, 
van het grafgesticht (zie tab. E.), hetwelk door diens zoon moet zijn gebouwd 
geworden. Volgens Hasskarl heeft deze beschrijving en afteekening zeer veel over- 
eenkomst met den zoogenoemden tempel op den goenoeng Djapara, terwijl dat- 
gene, hetwelk door Valentijn omtrent dezen heilige, die in den aanvang der 15de 
eeuw moet geleefd hebben, wordt medegedeeld, in vele opzigten overeenkomt met 
de verhalen door de inboorlingen te dezer plaatse aan Hasskarl gedaan. 


1224 


regt oprijzen, deels steile, spitse bergtoppen, waar tusschen zeer 
diepe en veelal ontoegankelijke kloven heenloopen, welke den 
schedel van den kegelberg Djapara van een splijten. Nergens 
wordt men eenig spoor van een krater, eener solfatara of eener 
warme bron meer gewaar. Deze berg behoort derhalve, even als 
de Sawal, de Wilis en anderen, tot de klasse der uitgedoofde 
en verbrijzelde vulkanen, wier lengte-kloven — baranko’s, — 
insnijdingen dn den schedel maken en dezen in verscheidene 
deelen splitsen. Vergelijk bladz. 508 dezer afdeeling. 

38. Téngger, bladz. 784. De uitbarstingen van den Bromo, 
welke in de eerste dagen des jaars 1842 aanvingen (zie bladz. 
854), kon men duidelijk vernemen aan den noordelijken voet 
des bergs, namelijk, te Bajeman, eene plaats 7 palen westwaarts 
van Probolingo gelegen. De heer HM. M. Lange, Luitenant 
Kolonel, die zich van Februarij tot in Augustus van dat jaar 
„aldaar bevond, zag des daags de rookzuilen, welke zich boven 
den buitensten ringmuur van den Têngger verhieven en hoorde 
de ontploffingen, waarvan het gedonder zich in de nachtelijke 
stilte tot aan die plaats voortplantte. *) In het midden des jaars, 
in Junij of Julij, bezocht de heer Lange den Bromo, doch zag 
destijds slechts geringe rookwolken uit den krater opstijgen, 
‚ hoewel hij den vorigen dag, tijdens hij zich in het noordoos- 
telijke splijtings-dal, namelijk, te Soekapoera, ophield, nog 
de hevigste slagen van den berg had gehoord. Opmerkenswaar- 
dig is het, dat, volgens de-waarnemingen van den heer Lange, 
tijdens deze uitbarstingen van den Bromo epidemische koort- 
sen regeerden in de distrikten, gelegen aan den noordelijken 
voet van den Tèngger, waardoor een groot aantal personen, tot 
de bevolking dier streken behoorende, te gelijker tijd werd 
aangetast en waardoor de arbeid in de suikerfabriek te Baje- 
man moest gestaakt worden. Zeer velen schreven het ontstaan 
dezer koortsen toe aan de dampen, die de Bromo uitbraakte, 
welke dikwerf door het noordoostelijke splijtings-dal neder- 


1) Deze mededeelingen ben ik verschuldigd aan de welwillende belangstelling 
welke deze erkzame waarnemer in mijn arbeid aan den dag legt. 


1225 


daalden en zich in het diepland, aan den uitgang van dit dal 
gelegen, verbreidden. Dit herinnert ons aan vele dergelijke ge- 
beurtenissen op Java, benevens aan de kwaadaardige koortsen, 
die op Amboina heerschen en die uitgebarsten zijn na de hevige 
aardbevingen, welke het gansche eiland op zijne grondvesten 
hebben doen beven. 

40. Lamongan; bladz. 1105. Naar luid van openbaar ge- 
maakte berigten, werd door mij, in de geschiedenis der uitbar- 
stingen van dezen vulkaan, bladz. 849 en 1128, gemeld, dat 
hij in de eerste dagen des jaars 1842 ophield dampwolken 
uit te stooten, terwijl daarentegen uit den Bromo eensklaps 
weder hevige uitbarstingen plaats grepen en, op bladz. 1128, 
dat de Lamongan van dit tijdstip af — van Januarij, 1842, — 
in rust verkeerde, terwijl de Bromo met woeden voortging. 
Uit de onmiddellijke waarnemingen echter door den Kolonel 
H. M. Lange gedaan, blijkt, dat de Lamongan destijds niet 
voortdurend in rust verkeerde, waardoor nieuw voedsel wordt 
verstrekt aan den twijfel, dien ik koesterde omtrent het bestaan 
eener beurtelingsche werkzaamheid tusschen den Bromo en 
den Lamongan, gelijk sommigen hebben beweerd. 

Niet slechts heeft de zoo even genoemde ijverige beminnaar 
der natuur (volgens schriftelijke mededeelingen, zie vroeger) de 
uitbarstingen van dien berg, welke gedurende het tijdperk van 
Februarij tot Augustus, 1842, gelijktijdig met die des Bromo 
plaats grepen, te Bajeman, — alwaar de Lamongan zigtbaar 
is, — waargenomen, maar hij heeft dezelven van naderbij be- 
schouwd, namelijk, uit den pasanggrahan, gelegen aan het meer 
(ranoe) Glagah, alwaar hij zich op den 1°*“* en 2de Mei, 1842, 
bevond. Van hier zag hij herhaalde uitbarstingen uit den 
Lamongan, — zwarte rookzuilen des daags, waarop een hevig 
gebulder volgde en gloeijende steenen des nachts, die in het 
rond op den bergtop nedervielen en naar beneden rolden. Toen 
in den namiddag een onweder over deze streek losbarstte, viel 
het moeijelijk het geratel des donders van het gebrul des kraters 
te onderscheiden. 


remmend 


1226 


TERUGBLIK. 


Ik heb den lezer thans 45 hooge, veelal kegelvormige en 
met kraters doorboorde vulkanen op Java doen kennen, welke 
bijna allen door ons zijn beklommen geworden; hierbij werden 
nog 6 zoogenaamde moddervulkanen gevoegd. Eene menigte 
andere kegelvormige toppen hebben wij niet tot het tal van 
vulkanen gebragt, hetzij dewijl dezelven ronde, geheel en al 
blind eindigende kruinen hebben, of uithoofde de kraters, welke 
dezelven misschien vroeger doorboorden, thans niet meer te 
onderkennen zijn. Slechts bij drie der opgenoemde vulkanen 
hebben wij een basalt-stroom aangetroffen, hoewel ook deze 
telkenmale van geringe uitgestrektheid is. Al het overige ge- 
steente, waaruit de vulkanische kegels zijn gevormd, is 
van trachietischen aard, namelijk, és weldspaath-lava. Eigen- 
lijke augiet-lava’s worden in het vulkanische gebied des eilands 
niet aangetroffen; zij worden slechts als ganggesteenten gevonden 
in het tertiaire gebergte, deels als fraaije augiet-porphier: L. 
no 658, 645, deels als basalt, welke nu eens eene onregelmatige: 
L. ne 1046, dan weder eene zuilvormige afzondering heeft, 
gelijk L. n°. 1015. De veldspaath-lava der vulkanische kegels 
bestaat nu eens slechts uit veldspaath , namelijk, uit eene digte 
felsit-massa, welke gewoonlijk eene bleekgrijze kleur heeft en 
waarin glasachtige veldspaath- (riakolith-) kristallen, hetzij groot 
of klein, hetzij talrijk of in geringe hoeveelheid hier en daar 
verstrooid worden aangetroffen; dan weder komen daarbij horn- 
blende-kristallen voor, die veelal naaldvormig van gedaante zijn, 
somtijds ook magneet-ijzer, doch altijd is veldspaath het hoofd- 
bestanddeel; nergens wordt glimmer of kwarts onder de pro- 
ducten. der vulkanische kegels aangetroffen. Deze vekdenpafs: 
lava, — deze trachiet, — is eenmaal in geweldige strot 
uitgegoten geworden, doch wordt thans in gloeijende brokstukken 
uit den krater der vulkanen geworpen, en is deels onveranderd 
gebleven, deels, door smelting in slakken overgegaan, op de 
menigvuldigste wijze veranderd, ja, onherkenbaar geworden. 
Sedert wanneer deze lava niet meer in stroomen wordt uit- 


1227 


gestort, d. 1. miet meer bandvormig, geheel en al gesmolten 
langs de hellingen der kegels nederwaarts vliet, deze vraag kan 
slechts in zoo verre met grond van waarschijnlijkheid worden 
beantwoord: dat zulks niet heeft plaats gehad, sedert het eiland - 
door menschen bewoond is. — L. ne Î — 296 toont aan de 
trachiet-gesteenten en andere producten der vulkanische kegels, 
gelijk zij van het westen naar het oosten op elkander volgen. 

Wij zullen thans beproeven om insgelijks de vulkanen der 
overige eilanden van Nederlandsch Indië van naderbij te leeren 
kennen. 


JAVA. 
TWEEDE AFDEELING. 


DE VULKANEN EN DE VULKANISCHE VERSCHIJNSELEN. 


DERDE HOOFDSTUK. 


De vulkanen der overige eilanden van den Indischen archipel, uitgeno- 
men die, welke op Java voorkomen. En de verschijnselen, welke 
met de vulkanen in een genetisch verband staan. 


INHOUD 


VAN HET DERDE HOOFDSTUK DER TWEEDE AFDEELING., 


I, De vulkanen der overige eilanden van den Indischen archipel, uitgenomen die, 
welke op Java voorkomen, benevens hunne uitbarstingen. 
Hierop volgen de verschijnselen, welke met de vulkanen in een genetisch 
verband staan, namelijk: - 

IL. Gas-bronnen: 1° van koolzuur (mofeten, stikgrotten), — 2° van koolstof hou- 
dend waterstofgas (natuurlijke vuren), — 3° van gemengde gas-soorten (mod- 
derheuvels, waaruit zich gas ontwikkelt, salsen, moddervulkanen). 

II.» Bronnen van druipbare vloeistoffen + 1° van aardolie, — 2° van warme en mine- 
rale wateren; — 3° aluinmeren en zure, aluin bevattende beken. 

IV. Aardbevingen in Nederlandsch Indië en hare geschiedenis, 

V. Verzakkingen. Het verzakken van deelen der bovenste aardkorst beneden het 


niveau der omringende streken, ten gevolge van vulkanische werkingen. 

VL Opheffing van deelen der aardoppervlakte door vulkanische krachten. Het opstij- 
gen van nieuwe bergen en rotsen. Hooger-rijzing der zuidkust van Java door 
langzame opheffing, welke vermoedelijk nog heden voortduurt. 

Ten opzigte van een tal van andere verschijnselen en gebeurtenissen, welke invloed 
uitoefenen op de vorming en vervorming van de oppervlakte der aarde, maar die niet 
van vulkanischen aard zijn, als: overstroomingen, bergstortingen , alluviaal-vormin- 
gen, enz., vergelijke de lezer het derde hoofdstuk der derde (neptunische) afdeeling 
van dit werk. 


INLEIDING TOT DIT HOOFDSTUK. 


Van de vulkanen en kraters, welke op de Oost-Indische eilan- 
den, met uitzondering van Java, voorkomen, zijn er slechts 5 
door mij bezocht en werden 18 anderen, op het eiland Sumatra 
gelegen, in de verte door mij waargenomen; hieruit volgt, dat 
ik de overigen heb leeren kennen uit de onderzoekingen, door 
andere reizigers in het werk gesteld, welke deels door den druk 
openbaar waren gemaakt (hetzij in bijzondere werken, tijd- 
schriften of in de Javasche courant), deels mondeling of schrif- 
telijk door de waarnemers zelven aan mij zijn medegedeeld 
geworden. De bouwstoffen, welke ik op deze wijze ten opzigte 
der vulkanen van den dische archipel, buiten Java gelegen, 
heb verkregen, betreffen meerendeels slechts de geschiedenis 
dier vuurbergen, de werkelijke voorvallen en gebeurtenissen, 
die sedert de aankomst der Europeërs in Oost-Indië zijn waar- 
genomen geworden; wat betreft de topograpische en geologische 
kennis dier bergen, ten dezen opzigte zijn zij zeer onvolledig. 
Bij de vermelding dezer gebeurtenissen, ter mijner kennis ge- 
komen door pnoate berigten of door openbare nieuwsbla- 
den, heb ik mij toegelegd op de meest mogelijke naauwkeurigheid 
en niels ter zijde gelaten, hetwelk tot het wezenlijke der 
medegedeelde zaken behoorde. Dit alles heb ik echter getracht 
in beknopten vorm voor te dragen, daarbij in het oog houdende 
den schakel, waardoor de verschijnselen in de natuur zijn 
verbonden, ebt alle veronderstellingen en hypothetische 
beschouwingen, van welken aard ook, zijn vermeden, ten 
einde de duidelijkheid van het overzigt te bevorderen. Het 
behoeft geen betoog, dat ik evenmin kan instaan voor de 
naauwkeurigheid der waarnemingen, welke niet door mij zijn 


1234 


gedaan, als voor de juiste beteekenis van uitdrukkingen als 
deze: vlammen, lava-stroomen, zwavelwater, zwavelbronnen, 
enz., of voor de juistheid der schrijfwijze van inlandsche namen. 

Ten einde zoo veel mogelijk eene volledige opgave te doen 
der vulkanen van den Indischen archipel, zullen wij met de 
Andaman-eilanden aanvangen, welke zich, even als de tertiaire 
Nicobar-eilanden, doen kennen als eene verlenging van het 
noordwestelijke uiteinde van Sumatra en die tevens de noord- 
westelijke grens uitmaken van onzen archipel; van daar zullen 
wij onzen togt in de rigting van het noordwesten naar het 
zuidoosten door Sumatra voortzetten, dan van het westen naar 
het oosten door Java gaan, om vervolgens een halven kring om 
het midden van den archipel te beschrijven, en onze reis door 
de Oost-Javasche en Timorsche eilandenrij tot aan Nieuw-Guinea 
vervolgen; van daar zullen wij ons, in de rigting van het 
noorden, wenden naar de Molukken, en zullen over Gelebes, 
Ternate en Gilolo tot aan Magindanao gaan, derhalve tot aan 
de grenzen der Philippijusche eilanden. Op deze wijze zullen 
wij een kringvormig gebied van vuurbergen hebben door- 
wandeld, hetwelk een centraal, niet-vulkanisch land omringt, 
namelijk: het groote, continentale eiland Borneo! 

In de opgegevene rigting voortgaande, zullen wij de eigenlijke 
vuurbergen met Árabische getalmerken aanduiden , terwijl vóór 
de gas-bronnen of moddervulkanen, welke daar tusschen ge- 
voegd worden, Romeinsche cijfers zullen worden geplaatst. 


DE VULKANEN DER OVERIGE EILANDEN VAN DEN INDI 
SCHEN ARCHIPEL, UITGENOMEN DIE, WELKE 
OP JAVA VOORKOMEN. 


1. NARCONDAM-PIEK. 


Een eilandvormige vulkaan, welke oostwaarts tegenover het 
noordelijke groote Andaman-eiland ligt op 15° 25’ noorder 


1235 


breedte. Volgens Hamilton worden duidelijke sporen van lava- 
stroomen aangetroffen op dezen kegelberg, welke, naar luid 
zijner mededeelingen, langen tijd heeft gewoed. 

2. BARREN-PIEK, 

Een eilandvormige, nog heden werkzame vulkaan, welke 
oostwaarts tegenover het middenste groote Andaman-eiland eu 
ongeveer 11, graad zuidelijker ligt dan de zoo even genoemde 
piek. +) Zie Lyell, Principles, IL, bladz. 541, tab. 10, fig. 1. De 
kratermuur en de buitenwaarts gekeerde hellingen van dezen 
vulkaan maken een kringvormigen wal uit rondom den centralen 
eruptie-kegel; deze wal is op eene plaats door eene kloof door- 
broken. Door deze kloof is het zeewater in den krater gedron- 
gen en heeft het de ruimte vervuld, gelegen tusschen den muur 
en den centralen kegel. De kraterbodem ligt derhalve beneden 
den spiegel der zee, en het gansche eiland bestaat waarschijn- 
lijk wit niets anders dan uit den top van een kegelvormigen 
vulkaan, welke door de zee wordt bedekt. 

Dat de inwendige vulkanische haard zich in de opgegevene 
strijklijn van Sumatra nog verder naar het noordwesten en noor- 
den voortzet, hiervan strekken niet slechts de vroeger onder 
n°. 1 en 2 opgenoemde vulkanen ten bewijze, maar insgelijks 
de verwoestende aardbevingen, welke van tijd tot tijd plaats 
grijpen tusschen de Andaman-eilanden en Sumatra, namelijk, 
op de Nicobar-eilanden, waarvan het tertiaire gebergte derhalve 
waarschijnlijk op eene “vulkanische basis rust. Zie: Aardbevin- 
gen op den 1—18t" November, 1847. 

Behalve de meer noordwaarts gelegene moddervulkanen, 
welke aan de oostelijke zijde van den meerboezem van Ben- 
galen, namelijk, op de eilanden Rumri, Tjedoeba en Regoeain 
voorkomen en die vooral door Halsted en Volloth zijn bekend 
geworden (vergelijk Ritter, Erdkunde von Asiën, IV. L p. 555 
en Berghaus, Physik. Atlas, p. 141, geologische kaart no. 2), 
worden insgelijks op de westkust van Achter-Indië, derhalve 


1) Barren-island, Desert-isle, op de zeekaarten genoemd, rijst 1,690’ boven de zee. 


1256 


tegenover de Andaman-eilanden-d. i. tegenover de vulkanen ver- 
meld onder no Í en 2, sporen van vulkanische werking waargeno- 
men. Door de onderzoekingen van Low en Crawfurd zijn aldaar, 
d. i. aan de westelijke zijde der bergketen van Siam, een aäntal 
van 4 warme bronnen bekend geworden; in de parallel der stad 
Tavoy, welke op 14°6 noorder breedte gelegen is, wordt, meer 
landwaarts in, waarschijnlijk een vulkaan gevonden. (Zie Berg- 
haus: Memoir, behoorende tot de kaart van Achter-Indië, p. 44.) 

De volgende 19 vulkanen, namelijk, van no 5 tot ne 21, 
liggen op het eiland Sumatra en zijn door mij reeds elders ver- 
meld geworden, namelijk, in het 1** gedeelte mijner beschrij- 
ving der «Batta-landen op Sumatra» (Berlijn, 1847), waartoe 
hier eenige bijvoegselen worden geleverd, doch overigens, met 
het teeken Battal., verwezen wordt. 


5. OLIFANTSBERG BĲ SALAMANGKA. 


Zeer weinig is ten opzigte van dezen vulkaan bekend. Nog 
onzekerder is het of de berg, welke in het noordwestelijke 
gedeelte van Sumatra is gelegen, en die door Dampier «Goud- 
berg» wordt genoemd, een vulkaan is. (Battal. bladz. 58.) 


4. BATOE GAPIT, 


Van dezen berg, in het binnenste gedeelte van Delhi gele- 
gen, ter plaatse waar de bronnen der rivier Boeloe tjina ont- 
springen, wordt door de inboorlingen, naar men zegt, zwavel 
gehaald. (Battal. bladz. 38. Zie wijders Radermacher in de Ver- 
hand. van het Batav. Genoots. III. bladz. 25.) +) 


5. DOLOK DSAOET. 


Een uiterst zacht oprijzende, maar wijd uitgestrekte, stompe 
kegel in het centrale gedeelte der Batta-landen. Hij is door mij 
beschreven geworden op bladz. 220222 der «Batta-landen»; 
zijn profiel wordt gevonden in Figuur 15, 1. c.; hij is hoogstens 
5,000 voet boven het niveau der zee. 


') Tweede druk, Batavia 1824. 


1237 


Ten opzigte van de gedaante en der hoogte zoo van dezen 
berg als der volgenden tot aan den goeuoeng Salasi, vergelijke 
men de hoogte-kaart ne 1, welke bij bladz. 29—51 der 
eerste afdeeling van dit werk behoort en aldaar is medegedeeld, 
benevens de topographische kaarten, welke tot het 1e ge- 
deelte mijner « Batta-Landen» behooren. 


6. DOLOK SIBOELABOALL. 


Twee solfatara’s, gelegen aan de oostelijke helling van het 
gebergte Siboelaboali, waaruit sterke dampwolken opstijgen: 
zij liggen in de zone van 5 à 4,000 voet boven het niveau 
der zee, in eene noordoostelijke rigting t) ten opzigte van den 
volgenden berg. Zij zijn door mij op bladz. 181—A184 van 
het zoo even genoemde werk beschreven geworden en hebben 
overigens eene volkomene overeenkomst met die solfatara’s op 
Java, welke in oorspronkelijke wouden zijn uitgebarsten, zoo 
als bijv. de kawah Kidang en Tjondro di moeka in het Diëng.- 
gebergte. 

7. DOLOK LOEBOE RADJA. 


Deze is de hoogste berg in de Batta-landen; zijn schedel ligt 
9,850 voet „boven den spiegel der zee. Hij is door mij in de 
« Batta-landen» beschreven geworden va bladz. 109—116 en in 
profiel agen in Figuur 14. 


8. SERET BERAPI. 


Deze berg ligt zuidwaarts van het fort Elout, nabij Penja- 
boengan. De inboorlingen halen zwavel van den top dezes bergs: 
het mag derhalve waarschijnlijk worden geacht, dat hij door 
een krater is doorboord. Hoogte 5,500 voet. Zie Battal. blz. 57. 


9. GOENOENG PASAMAN. 


Hebben de vroeger vermelde bergen geen duidelijken kegel 
vorm en verheffen zij zich waarschijnlijk niet boven de zone 


1») Niet noordwestwaarts, gelijk 1, l. op bladz, 181 wordt vermeld. 


1258 


van 6,000 voet, deze berg daarentegen, welke gewoonlijk goe- 
noeng Ophir wûsds geheeten en slechts eenige weinige minuten 
van den aequator verwijderd is, verheft zich weder als een 
geïsoleerde, regelmatige kegel ter hoogte van 9,010 voet. Zijn 
terrasvormige schedel is, volgens L. Horner, die denzelven 
beklom, door een uitgebluschten krater doorboord. (Zie de 
cbeklimming van den berg Ophir» door denzelven in het Tijdsch. 
Neêrl. Indië, II. no 12, bladz. GOS en Battal. bladz. 29, Fig. 11.) 


10. GOENOENG SINGALANG. 


Even als zulks op Java het geval is met den Merbaboe, den 
Merapi en andere bergen, zoo vormt de goenoeng Singalang, op 
Sumatra, met den volgenden berg een dubbelen, of tweeling- 
vulkaan, welke het plateau van Agam, het voormalige rijk van 
Menangkabo — het schoonste gedeelte der tegenwoordige boven- 
landen van Padang — van de zuidzijde begrenst. (Men zie 
Batta-landen, bladz. 25, Figuur 9.) Volgens Horner en Osthoff 
bereikt de top van dezen berg eene hoogte van 9,040 voet; hij 
is doorboord door een krater, waarin een meer is gelegen. 


11. GOENOENG MERAPI OP SUMATRA. 


Deze berg is de werkzaamste der vulkanen, welke op het 
eiland Sumatra worden gevonden; volgens Horner bereikt hij 
eene hoogte van 8,980 voet (Batta-landen, Lc). Terwijl zijne 
noordwestelijke en noordelijke helling zich ter hoogte van 5,000 
voet uitbreidt in het schoone plateau van Agam, daalt daaren- 
tegen zijne zuidoostelijke helling veel lager in het bekken van 
het meer Singkara nederwaarts, welks effen spiegel het vuur- 
werk terugkaatst, dat menigwerf uit den krater van dezen 
berg opwaarts den: Ligt het niveau van dit meer ter hoogte 
van 1,600 voet, zoo daalt de bodem van het bekken op som- 
mige plaatsen huge dan de spiegel der zee, gelijk wij reeds 
inde 1" afdeeling van het werk, bladz. 51, hebben doen 
opmerken en in de daartoe behoorende hoogte-kaart n° 4 heb- 
ben afgebeeld. Het zoo even genoemde meer beslaat het laagste 
gedeelte van een splijtings-dal, dat, tusschen ter weder- 


1239 


zijde oprijzende bergketenen ingesloten, zich verscheidene 
dagreizen ver uitstrekt in de rigting der lengte-as van Sumatra, 
d.i. van het noordwesten naar het zuidoosten, en aan de beide 
uiteinden door een vulkaan wordt begrensd. Aan zijn züidoos- 
telijk uiteinde rijst uit de rijkbebouwde velden der 15 Kota’s 
(Padang riboe, Solo), welke den daar ter plaatse droogen dalbo- 
dem bedekken, de goenoeng Salasi opwaarts, terwijl aan zijn 
noordwestelijk uiteinde de vuurspuwende top des Merapi in het 
meer nederblikt. (Zie de kaart op Tab. V, van het 1** gedeelte 
der Battalanden.) Onder de reizigers, die den berg hebben 
bezocht, schijnt de heer D" S. Müller de eerste geweest te 
zijn. Hij beklom in % jaar 1854 de Merapi in gezelschap van 
D' Korthals, heeft echter, zoo als gewoonlijk in zijne reisver- 
halen het geval is, — ook in het opstel omtrent den Merapi 
door hem medegedeeld (zie hier lager) vergeten — van zijn 
reisgenoot gewag te maken, die hem, gedurende zoo vele jaren, 
met raad en hulp getrouwelijk ter zijde stond. 

Eenige jaren na het bezoek van D' Müller werd de Merapi 
beblommen door den — te vroeg overledenen! — D'. L. Horner, 
wiens nagelatene dagboeken, (als ik wel onderrigt ben) in 
handen van den eerstgenoemden zijn overgegaan. Zie de be- 
schrijving van den berg onder het auteurschap van den eerstge- 
noemden bekend gemaakt op bladz. 466—469. der « Verhandel. 
van de Natuurk. Commissie: Land- en volk onkunde. » 

Van de uitbarstingen van den Merapi zijn de volgenden ter 
mijner kennis gekomen. 

4807. (In dit jaar had eene uitbarsting van dezen berg plaats; 
bijzonderheden omtrênt dezelve zijn niet bekend.) 

822, den 23" Julij nam de rookzuil, welke gewoonlijk 
uit den krater des bergs opstijgt, des morgens ten 6 ure eens- 
klaps eene zwartgrijze kleur aan en omhulde zij weldra den gan- 
schen schedel des bergs; er werd een onderaardsch gedruisch 
als van geschutgebulder vernomen, eene menigte groote steenen 
werden naar alle zijden uitgeslingerd, terwijl van tijd tot 
tijd in de rookzuil vaurstralen werden waargenomen, welke 
zich echter slechts donkerrood voordeden. Deze verschijnselen 


1240 


duurden niet langer dan een kwartier uurs. Na verloop van 
dezen tijd nam het gebulder en het uitwerpen van steenen af, 
ven reeds ten 9 ure, derhalve na een duur van 5 uren, ein- 
digde de uitbarsting. » | 

Rook en asch werden echter nog den ganschen dag (den 
25ten) uitgeworpen, waarin van tijd tot tijd «hoogroode» vuur- 
stralen werden waargenomen. De uitgebraakte asch had eene 
witachtig grijze kleur, en de kraterrand was van vorm veranderd. 

Ook gedurende de daarop volgende dagen stegen dikkere 
rookwolken dan gewoonlijk uit den krater opwaarts; des nachts 
zag men van tijd tot tijd, doch slechts gedurende korte oogen- 
blikken, een vuurglans boven den kraterrand opflikkeren. 

Tijdens de uitbarsting was het weder heet en droog, en des 
nachts des te koeler naar mate de hitte des daags drukkender 
was geweest. (Volgens een ooggetuige, du Puy, in het Tijdsch. 
Neêrl. Indië, VIL. no 7, bladz. 110.) 

J533— 34. Tijdens D: P. W. Korthals zich in de Boven- 
landen van Padang ophield, hadden verscheidene uitbarstingen 
uit den Merapi plaats: «kleine schaduwen der werkingen», die 
(gelijk de genoemde waarnemer zich uitdrukt), dezen berg vroe- 
ger moeten hebben geschokt. — Wij lezen p. 60. 1) «meestal 
gmg een zware slag vooraf, die door eene opstijgende kolom 
van rook of asch gevolgd werd, zich langzaam tusschen de 
wolken verspreidde en dikwerf eene meerdere of mindere ver- 
duistering te weeg bragt. Des nachts echter was dit schouw- 
spel prachtiger: de omringende stilte deed de voorafgaande slagen 
meer opmerken; door de duisternis scheen het geheele ovaal 
(van den krater) te gloeijen; de fijn verdeelde asch, die tus- 
schen de water- en zwaveldampen zweefde, maakte de opstij- 
gende kolom tot eenen vuurpluim. Zeldzamer werden er gloei- 
jende sintels uit de vuurkolk in de hoogte gedreven, of rolden 
er eenige stukken langs de berghellingen benedenwaarts. Lava 
zagen wij geheel niet uit den krater vloeijen.» 

J845, den J6**" November. «In het binnenste van den 


t) Van zijne: Topographische schets van cen gedeelte van Sumatra. Leiden. 1847, 


Kad 


1241 


Merapi wordt een onderaardsch gedruisch vernomen en men 
ziet eene dikke vuurzuil (of rookzuil?) opwaarts stijgen; deze 
verschijnselen herhaalden zich, doeh met verminderde hevigheid 
op den 18% November.» (Volgens mededeelingen van Dr Stumpf, 
geplaatst in het Tijdsch. Neêrl. Indië, VIIL ne 5, bladz. 429.) 


12. GOENOENG SALASI. *) 


Aldus heeten de inlanders een vulkaan, welke op de meeste 
kaarten met den naam van g. Talang wordt aangeduid. (Batta- 
landen, bladz. 16.) Als vulkaan is hij eerst sedert 1844 be- 
kend geworden; hij is, namelijk, op den 22ste" October van 
het zoo even genoemde jaar door eenige Nederlandsche be- 
ambten en officieren (kapitein Kern, kapitein Poelman, con- 
troleur van der Ven en anderen) beklommen. Zij vertrokken 
den 24ste uit Solo, dat in den vlakken dalbodem zuidwaarts 
van het meer Singkara is gelegen, alwaar een half bataillon 
infanterie in garnizoen ligt en van welke plaats men de damp- 
zuil, die uit den 25 palen verder zuidwaarts liggenden berg 
oprees, kon ontwaren. Van Solo loopt de weg gedurende 1/, 
uur tusschen kreupelhout tot aan Moara pané. In de omstreken 
liggen rijstvelden, waarin hier en daar dorpjes, overschaduwd 
door kokos-palmen, worden aangetroffen. Van Moara pané tot 
aan Kota anaoe, dat ongeveer 400 voet hooger gelegen is dan 
Solo, duurt de reis anderhalf uur; rondom deze plaats, die 
op den noordelijken of noordoostelijken (?) voet des Talang 
gelegen is, worden sawa-terrassen gevonden. Van Anaoe voert 
de weg, aanvankelijk door eene diepe kloof, naar het dorp 
Batoe banjak, alwaar vele steenblokken worden gevonden, en 
heeft dezelve eene lengte van 1'/> uur. Van deze plaats be- 
reikte men na 1Î!/> uur, — steeds te paard reizende, — het 
hoogst gelegene dorp Batoe bedjandjang, van waar — langs 
de noordoostelijke zijde? — de berg op den 22° October be- 
klommen en den nacht doorgebragt werd op het kraterplateau; 
den volgenden dag, namelijk, den 25°" ving het gezelschap de 


t) Soloashi bij Korthals 1. c. bladz. 12, e. a. 


1242 


terugreis aan. Tot het beklimmen besteedden zij van het laatst- 
genoemde dorp G's, tot het afklimmen 41/, uren, alles te voet 
afleggende. In de nabijheid van dit dorp, derhalve aan den 
voet van den Salasi, worden vier warme bronnen gevonden, 
waarvan het water een wrangen smaak heeft, en hetwelk zoo 
helder is, dat men den 11 à 412 voet diepen zandbodem van 
het bekken kan bespeuren. De temperatuur der lucht in het 
dorp was- des avonds, ten 6 ure, — 68° en des morgens, ten 
6 ure = 66° Fahr. 

Uit de beschrijving!) van een der reisgenooten «l. M. K.‚» 
laat zich het volgende opmaken: 

Zij beklimmen aanvankelijk een 900 (?) voet hoogen voor- 
berg, gaan over een glooijend plat, daarna over twee berg- 
ruggen ter hoogte van 5 à 400 voet, vervolgens, over eene 
boschachtige vlakte, tegen eene 1,100 à 1,200 (2) voet hooge 
helling op; nu komen zij op een heuvelachtig plateau, welks 
bodem een zekeren graad van warmte heeft, waar dampen uit 
de aardscheuren opstijgen, een reuk van zwavel wordt bespeurd 
en een brandende «vulkanische oven» ligt, gaan ter zijde van 
denzelven weder eenigzins dalende, maar weldra voortdurend 
hooger. Na 6/4 uren te hebben geklommen, bereiken zij eene 
kale, dorre, vlakke ruimte, bedekt met doode boomen, wier 
stammen meerendeels verkoold waren, welke ruimte (de krater- 
bodem, die aan eene zijde geopend is) tusschen ongeveer 500 
voet hooger rijzende bergtoppen (de kraterwanden) ingesloten ligt. 

In deze ten deele vlakke en‚ — aan den ingang, ten oos- 
ten? — plateauachtige kraterruimte, welke ter wederzijde door 
«woeste» kratermuren («bergtoppen») wordt begrensd en 
waarop de reizigers hunne tent opsloegen, liggen drie kolken, 
vermoedelijk “in de rigting van het oosten naar het westen: 
1e de uitgebluschte krater met steile wanden; 2° aan gene 
zijde van een tusschenrug (2), van welks «top» zij denzelven 
in de rigting van het zuidwesten waarnemen, een werkzame 
krater met zwavelgele wanden en een verhitten bodem, waaruit 


*) Medegedeeld in het Tijdsch. van Neêrl. Indië, VII. n° 1, bladz, 93—109. 


1243 


dampzuilen opwaarts bruisen; dit was voornamelijk het geval 
aan den voet van den zuidelijken wand, alwaar gaten ter wijdte 
van 6 voet werden gezien, en 3° een «kokend heet», ovaal 
«zwavelmeer», ter breedte van 150 voet, dat slechts door een 
40 voet hoogen, doch steilen tusschenrug van ne 2 was ge- 
scheiden; rondom dit meer stegen met geweld zwaveldampen 
uit den bodem opwaarts, terwijl hef zich daarin bevindende 
witachtiggrijze water, dat steeds in een borrelende beweging 
bleef, terstond eene gele kleur aannam, zoodra men den bo- 
dem aanroerde. Er wordt mede van vloeibare zwavel gesproken. 
Lava-puinbrokken bedekken hier en daar den grond, welke 
waarschijnlijk uit een doorwoelden, ontbondenen vulkanischen 
puinbodem bestaat. Ze 

Een thermometer, welke in de nabijheid van een waterspie- 
gel (1) werd opgehangen, stond des avonds op 51° en des 
morgens zeer vroeg op 47° Fahr. — Des nachts viel er een hevige 
onweêrsregen, gepaard met storm. Den volgenden morgen, den 
25"°", zag men van den (zuidoostelijken?) kratermuur onder 
anderen 5 groote meren, welke aan de zuidelijke zijde van den 
g. Salasi, in de nabijheid van desa Salimpat, gelegen waren. — 
De Maleiers verzamelen zwavel in dezen krater. 


Uitbarstingen van den goenoeng Salasi. 


4835, im de maand October (?) had eene uitbarsting uit 
dezen berg plaats, die D' Korthals aanschouwde, tijdens hij 
zich te Padang bevond. Zij openbaarde zich door zware rook- 
zuilen en gloeijende steenen, die uit den krater geslingerd 
werden. (Mondel. berigten.) 

J845, den 22e" April verhieven zich buitengewoon sterke, 
zwarte rookzuilen uit den berg, welke den bewoners des lands, 
tot in de nabijheid van de zeeplaats Padang, schrik en angst inboe- 
zemden. (Naar luid van een berigt, medegedeeld door D' Stumpf, 
d. d. 10 Mei, 1845, Tijdsch. Neêrl. Indië, VIL. n° 7, bladz. 117.) 


15. INDRAPOERA-PIEK. 
Zie Batta-landen, bladz. 12—15, Figuur 7. Waarschijnlijk 


1244 


is deze berg, benevens de Kimi baloe op Borneo, de hoogste 
van den ganschen Indischen archipel. In Maart en in Junij, 
1842, zag ik herhaaldelijk groote rookzuilen uit den krater 
opstijgen, welke veel overeenkomst hadden met die, welke de 
Sêmeroe op Java uitbraakt; hij bereikt ten minste eene gelijke 
hoogte als laatstgenoemde berg. 

14. Een anonyme, steile, kegelvormige vulkaan, vergelijk Battal. 
bladz. 12, Figuur 6, in de binnenlanden van Ipoe en Mokomoko; 
ten jare 1842 zag ik eene rookzuil uit dezen berg opstijgen. 

15. De zoogenaamde berg van Benkoelen, gelegen op 5° 26’ 
zuider breedte; zie Battal. bladz. 11, Figuur 5; hij wordt 
geschat op eene hoogte van 9,500 voet. 

16. Een anonyme, zeer zacht glooijende kegel, gelegen op 5° 58: 
zuider breedte. 

17. GOENOENG DEMPO. 

Een vulkaan met dampenden krater, gelegen in de binnen- 
landen van Benkoelen, welken ik op eene hoogte schattede van 
10,000 voet (verg. Battal. bladz. 10, Figuur 5). In de « Malayan 
Miscellanies» 1) komt een verhaal voor van het beklimmen van 
dezen berg door Presgrave, ten jare 1818 gedaan, van wien 
insgelijks melding wordt gemaakt in de « Memoirs of the late 
Sir Stamford Raffles,» enz. Nadat deze reiziger zich door de 
oorspronkelijke wouden had heengeworsteld en in de hoogere 
zonen des bergs was aangekomen, trof hij aldaar de sporen 
aan van hevige uitbarstingen, welke de berg slechts korten 
tijd te voren had ondergaan. De wouden waren vernield, de 
bergtop was grootendeels kaal en dor, en slechts hier en daar 
verhief zich nog de stomp van een snikken of halfver- 
branden boomstam. Meoeijelijkheden, welke het terrein ople- 
verde, benevens vermoeijenis en vrees, die de bijgeloovige inlan- 
ders bezielde, verhinderden den reiziger den top des bergs te 
bereiken. Destijds, namelijk, in 1818, hadden niet minder dan 
twintig goden (Dewa’s) den top des Dempo tot hunnen zetel 
gekozen, wier namen door Presgrave, volgens opgave der inlan- 


t) Vol. 12, published at the Sumatran Mission press at Bencoolen, 1820-—22. 


1245 


ders van af no Î: Toean Djoendjongan Allah tot aan ne 20: 
Toean Schaik Ali Djoedin, opgeschreven en ter aangehaalde 
plaats zijn medegedeeld geworden. *) 


18. GOENOENG PANJONG. 
Of Poejong; zie Battal. bladz. 9, Figuur 2; hij is gelegen op 
5° zuider breedte en ongeveer 6,000 voet hoog. 


19. KEIZERS-PIEK. 


Zie Battal. bladz. 9, Figuur 1; hij bereikt eene hoogte van 
Sif, à 6,000 voet en is gelegen in de Lampougs op 5° 10’ zuider 
breedte. 

20. TOEBOAN-PIEK. 

Op het eiland Toeboan, in de Samangka-baai; hij wordt insge- 

lijks Keizers-piek geheeten, zie Battal. bladz. 9. 


21. PIEK OP HET EILAND BESI. 


Of Tjibesi, in de straat Soenda; zie Battal. I. bladz. 5 en Java, 
[te afd. bladz. 6, Fig. b. 

Op de straat Soenda, welke als een groot dwarsdal, — 
dat in het midden 5 à 500 voet beneden den spiegel des 
oceaans is gedaald, — de eilanden Sumatra en Java van elkan-_ 
der scheidt, volgt eene rij van vulkanen, welke niet gelijk die 
van Sumatra van het noordwesten naar het zuidoosten, maar 
van het west ten noorden naar het oost ten zuiden zijn ge- 
vigt; uit deze plotseling veranderde rigting schijnt met grond 
te mogen worden opgemaakt, dat zij eene afzonderlijke rij van 
vulkanen vormen, welke waarschijnlijk in een ander en dat 
wel iets later tijdperk dan de vroeger genoemden zijn ontstaan. 


*) Dat het dezen goden aldaar tamelijk wel schijnt te bevallen, zou men hieruit 
afleiden, dat zij 21 en later nog re aanstalten hadden gemaakt om den bergtop 
te verlaten. Want de heer J. W. Boers berigt ons, ten jare 1839, in zijne verhande- 
deling over de aen landen (zie Tijdschr. v. Neêrl. Indië, 2de jaarg. bladz. 
576—577), zonder daarbij eenige melding te maken van de Malayan Miscellanies, 
dat twintig goden op den goenoeng Dempo wonen, en de namen dier goden komen 
van n° l af tot aan n° 20 letterlijk en volkomen overeen met die, welke door Presgrave 
zijn medegedeeld geworden. 


73 


1246 


Op ne 21, namelijk, den piek van het eiland Besi, welken 
wij als den laatsten, zuidoostelijksten vulkaan van Sumatra be- 
schouwen, volgt de piek op het eiland Rakata; deze is, volgens 
onze rangschikking, de eerste of westelijkste op het eiland 
Java of n° 22 der algemeene reeks. Zie Java Il. bladz. 5. 
Van dezen af strekt zich eene reeks uit van 45 vulkanen, welke 
wij in het 1 en 2% hoofdstuk dezer afdeeling hebben be- 
schreven en die, meer dan tweemaal digter bij elkander ge- 
plaatst zijnde dan de vulkanen op Sumatra, zich menigwerf in 
eene dubbele rij door het eiland Java voortzetten; zij vormen 
de nommers 22 tot 66 der algemeene reeks. Wanneer wij aan 
den eersten vulkaan op Java: den piek op het eiland Rakata 
n°22 geven, dan is de laatste of 45“ vulkaan van dit eiland: 
goenoeng Idjèn, n° 66 der algemeene reeks; op dezen volgt 
alsdan de eerste vulkaan op het eiland Bali: n° 67. 


67. BATOER. 


Op het eiland Balt. 


In eene centrale gebergte-massa, welke van het westen naar 
het oosten door het eiland Bali loopt, verheffen zich, behalve 
anderen, de hier genoemde bergen, die in de rigting van het 
westen naar het oosten op iden volgen: Tambanan, Batoer, 
Agoeng en de Seraja-bergen. 

Goenoeng Tabanan is een hooge kegel, welke zich, naar 
schatting, meer dan 9,000 voet boven den spiegel der zee 
verheft; ‘hij rijst op in het westelijke gedeelte van het eiland 
Bali, namelijk, in het rijk Tabanan of Tambanan, waarnaar 
hij door de zeevaarders de Tabanan-piek wordt gehecten. 

De Batoer is een steeds werkzame eruptie-kegel, welke 
oprijst binnen een wijd uitgestrekt kringvormig gebergte, der- 
halve in het midden van een kratermuur, die, naar het schijnt, 
even als de goenoeng Tèngger op Java, een vlakken kraterbo- 
dem omsluit. Hij is in het oostelijke gedeelte van het eiland 
gelegen en omtrent 5 minuten noordwestwaarts van den vol- 


genden verwijderd. 


ps 
IS 
bne 
hen | 


68. AGOENG. 


Op het eiland Bali. 

Sommige zeevarenden noemen denzelven, naar het koning- 
rijk waarin hij is gelegen, goenoeng Karang asam of ook wel 
den «piek van Bali», dewijl hij de hoogste berg op het eiland 
is. Hij is gelegen aan de oostelijke zijde van Bali en bevat 
eene nog steeds dampende solfatara. 


Uitbarstingen van dezen berg. 


4808. In dit jaar wierp hij eene ontzaggelijke massa asch 
en puimsteen uit. (Zie Life and Service of Sir Stamford Raff- 
les, p. 241.) 

4843. Nadat eene aardbeving was voorafgegaan, braakte hij 
ook dit jaar weder asch, zand en puinbrokken uit. Aan zijne 
noordelijke helling worden lava-puinstroomen waargenomen, 
welke tot aan het strand der zee reiken. 

De Seraja bergen, gelegen in den uitersten oostelijken hoek 
van Bali, worden beschreven als een uitgebluschte kraterketel, 
welke door een steilen, kringvormigen wal wordt omringd. 1) 


69. LOMBOK-PIEK. 


Een hooge vulkaan in het noordoostelijke gedeelte van het 
eiland Lombok; geene uitbarstingen van dezen vulkaan zijn ons 
bekend. Zie de beschrijving van het eiland door H. Zollinger. 2) 
Volgens het gevoelen van dezen reiziger, overtreft deze berg 
alle vulkanen van den ganschen Indischen archipel zoo in grootte 
als in omvang. Naar driehoeksmetngen, gedaan door den heer 
P. Melvill van Carnbee, bereikt hij eene hoogte van 11,600 par. 


1) Hetgeen alhier wordt vermeld omtrent Bali, is ontleend uit de mededeelingen 
van den heer H. en geplaatst in het Tijdsch. v. Neêrl. Indië, jaargang VII. 
gen bladz. 43, e 

„Het eiland Forst: ” in het Tijdsch. v. Neêrl. Indië, IX, p. 192 en volg. 
De hal kaart van Lombok en der overige eilanden ten oosten van Java, met inbe- 
grip van heteiland Timor, is de „ kaart van de eilanden en vaarwaters beoosten 
Java, enz.; door H. D. A. Smits,” uitgegeven te Batavia, in 1848, 


1248 


voet. De berg, welke bij de zeevarenden bekend is onder den 
naam van: Piek van Lombok, die door de inboorlingen goenoeng 
Rindjani wordt geheeten, maakt slechts een zeer gering gedeelte 
er van uit, namelijk , den hoogsten, noordoostelijken top eener uit- 
gestrekte bergmassa, in welker middengedeelte een meer van 
helder water ligt; dit meer heeten de inboorlingen « Danoe» of 
«Segara anakan» en ligt, naar schatting van den heer Zollinger, 
7,800 voet boven den spiegel der zee. Aan den oever van dit 
meer, hetgeen nergens een uitloozingskanaal bezit, ontwaart 
men eenige helderblaauw gekleurde plekken; waarschijnlijk 
zijn het bronnen van heet, zwavelachtig water. Het meer is 
omringd door gebergten, welke een wijden, onafgebroken kring 
om hetzelve uitmaken; op vier verschillende plaatsen rijzen deze 
gebergten in kegelvormige toppen opwaarts, die zich verre 
boven de overige deelen van den kring verheffen. Hunne ligging 
ten opzigte van het middenpunt van het meer en de hoogte, 
waarop zij zijn geschat geworden boven het niveau van het- 
zelve, — dat aangenomen werd 7,800 voet hoog te liggen, — zijn 
als volgt: de Wajang, geschat op 1,700 voet, gelegen aan de noor- 
delijke (noordwestelijke ?)) zijde; — de Sankaréan op 2,200 voet, 
aan de zuidwestelijke zijde; deze top werd door den reiziger be- 
klommen, die van daar de overige deelen van het hier beschrevene 
landschap aanschouwde, dat zich door eene buitengewone woest- 
heid, doch verhevene grootheid van vormen kenschetst; — de 
Bandeira, geschat op 1,200 voet, een ketenvormige, in de lengte 
uitgestrekte bergtop aan de zuidelijke en zuidoostelijke zijde, en 
eindelijk de hoogste van allen, aan de noordoostelijke zijde, Rind- 
jari, welke bij uitnemendheid : de piek van Lombok wordt gehee- 
ten; deze bergtop verheft zich in de gedaante eens kegels, naar 
schatting, niet minder dan 4,000 voet boven het meer. De gansche 
uitgestrektheid des kegels tot op 2,000 voet beneden zijn top, 
die waarschijnlijk door een kleinen krater doorboord is, mist 

le sporen van plantengroei en vertoont zich allerwege kaal en 
zandig. Tusschen den oever van het meer en de helling van de 
oostwaarts (zuidoost- en noordoostwaarts 2) van hetzelve gelegene 
bergtoppen: Bandeira en Rindjani ligt eene vlakte, die slechts met 


1249 


laag groeijend gras bedekt en door enkele Tjêmoro-boomen is 
beschaduwd. In het middengedeelte derzelve verheft zich binnen 
een kring, welke zich scherp van het omringende gedeelte der 
vlakte afscheidt, een zwartkleurige, met steenbrokken over- 
stelpte kegel, « goenoeng Api» geheeten; zijn benedengedeelte 
bestaat uit concentriek oprijzende terrassen, die elkander als 
omvatten, derhalve trapvormig boven elkander liggen, en het 
kringvormige, in terrassen afgedeelde voetstuk van den zoo even- 
genoemden berg uitmaken; het hoogste der zoo even genoemde 
terrassen gaat over in de helling van den goenoeng Api. De top 
van dezen berg ; welke met zwavel is bedekt, ligt ongeveer 700 
voet boven den spiegel van het meer en vormt den rand eens kra- 
ters, welke denzelven doorboort, die, als de centraal-krater van 
het gansche gebergte, nog voortdurend dampwolken uitbraakt. 


70. GOENOENG TOMBORO. 

Onder alle bekende vulkanen der gansche aarde is er geene, 
welke zulk eene groote, zulk eene vreesselijke uitbarsting heeft 
ondergaan als deze vulkaan, die, ten jare 1815, den ganschen 
Indischen archipel deed sidderen, een groot gedeelte van den- 
zelven in duisternis hulde en wiens schrikwekkend gedonder 
zich 260 geographische mijlen in het rond deed hooren; deze 
berg verheft zich, zoo ver ons bekend is, geheel geïsoleerd, 
zonder met andere bergen verbonden te zijn, op het noorder 
strand van het eiland Soembawa. t) Even als de Moerio, 
de Ringgit en de Boeloeran op het eiland Java, rijst deze 
berg aan de eene, d. 1. westelijke en noordwestelijke zijde 
onmiddellijk uit de zee opwaarts. Zijn voet vormt aldaar de 
kaap (oedjoeng) Kasi, d. i. het zeewaarts gekeerde noord- 
westelijke uiteinde van dat gedeelte van het eiland, hetwelk 
ten oosten van den grooten zeeboezem van Soembawa, noord- 


1) Deze berg verheft zich in het voormalige koningrijk Tomboro en maakt de 
eenige berg uit van het rijk, waarin hij wordt aangetroffen en waarvan hij zijnen 
naam ontleent, indien het de berg níet is, welke zijn (vroeger bestaanden) naam aan 
het rijk heeft gegeven. Tomboro is de alepdk der Javanen; de Maleiers en Ara- 
bieren zeggen Tambora. 


1250 


waarts van Pekat, gelegen is. Naar het schijnt, bestaat het 
grootste gedeelte van het eiland uit een laag, heuvelachtig 
land; slechts langs de zuidkust loopt eene bergketen, welke 
eene grootere hoogte bereikt, in de rigting van het westen 
naar het oosten. Het is niet bekend of in dit gebergte, of ter 
zijde d. i. noordwaarts van hetzelve, nog andere vulkanen 
worden gevonden. De zoo even genoemde Javasche vuurber- 
gen zijn uitgebluscht, zij zijn slechts de ruïnen van kegel- 
bergen; maar hunne woest vaneen gescheurde toppen dragen 
de duidelijkste blijken van de hevige uitbarstingen, welke zij 
moeten geleden hebben, ja, een dier bergen bood nog ten 
jare 1597 het schouwspel aan eener dergelijke gebeurtenis, 
tijdens Hollandsche zeevarenden, onder aanvoering van Cornelis 
Houtman, voorbij het oostelijke uiteinde van Java stevenden en 
zich verbaasden over de rookzuil, welke uit dezen berg opsteeg. 
Zie bladz. 948, en volg. dezer afdeeling. Ook deze vulkaan, 
de Ringgit, is thans uitgedoofd en ligt in een puinhoop ter 
neder gestort; van den Tomboro wordt verhaald, dat zijn top 
door de uitbarsting in het jaar 1815 is verbrijzeld en de gansche 
berg veel lager is geworden dan hij vroeger was; thans wordt hij 
op 5 à 6,000 voet geschat. De overeenkomst, welke wij zoo 
in ligging en gedaante als in de geschiedenis van vier be- 
kende vulkanen opmerken, moet noodzakelijkerwijze strekken 
tot bevestiging van het vermoeden, dat de zee, in welker on- 
middellijke nabijheid zij zijn gelegen, invloed uitoefent op de 
hevigheid hunner uitbarstingen en op het spoedig en volkomen 
uitdooven dezer vuurbergen, met andere woorden, dat zeewater 
somtijds plotseling en in eene verbazende hoeveelheid binnen 
den vulkanischen haard, — in de met gesmoltene rotssoorten 
opgevulde bekkens dringt en de zoo even genoemde verschijn- 
selen te weeg brengt. Welke uitbarstingen de Tomboro vóór 
1815 heeft ondergaan, indien zulks al hebbe plaats gehad, is 
geheel en al onbekend. 


Uitbarsting van den Tomboro in I8I5. 


De feiten, welke mij de bouwstoffen hebben geleverd tot de 


1251 


zamenstelling der hieronder vermelde-schrikbarende gebeurtenis, 
zijn getrokken uit de volgende bronnen: 1e Sir Th. Stamford 
Raffles, Hist. of Java, vol. L. p. 25—28. — 20 Raflles, in de Ver- 
hand. Bat. Genootsch. VIII p. 545 en volg. — 50 Jav. Cour. van 
den 22sten Julij, 1820, ne 50, — 4e v. d. B., in eene verhan- 
deling over Bali, geplaatst in de Oosterling L. nò 2, p. 185. 
De mededeelingen van Rafiles, destijds Gouverneur-Generaal van 
Java, steunen op de berigten van den luitenant Owen Philipps, 
dien hij met een schip naar Soembawa zond, ten einde inlich- 
tingen omtrent deze vreesselijke gebeurtenis in te winnen, en die 
den 18% April, 1815, te Bima aan land stapte. In het bedoelde 
nommer der Jav. Courant wordt een brief gevonden van den 
Nederlandschen Resident, d. d. Bima, 16 October, 1819, die 
4 jaren na de eruptie het uitbarstings-terrein bezocht. t) 

J8I5, den 5'en April ving deze vreesselijke uitbarsting aan: 
zij openbaarde zich door ontploffingen, welke bij tusschenpoozen 
van een kwartier uurs werden vernomen en bereikte 

den JO April het toppunt van hevigheid; verbazend gini 
rookzuilen stegen uit den krater op, de gansche berg werd als 
met een vuurstroom (gloeijende lava-brokken 2) overdekt, doch 
hulde zich weldra op nieuw in duistere rook- en anohhdileeni deze 
breidden zich zoo verre in het rond uit, dat een voorbijzeilend 
schip slechts den woet des vulkaans met vuur bedekt en als in 
een vuurschijn zag ; 

de ontploffingen waren zoo hevig, — dat op Soembawa 
de muren der huizen scheurden, — dat te Makasar, op een 
lijnregten afstand van 210 minuten ?) van den vulkaan gele- 
gen, een Engelsche kruiser, de Benares, met troepen 
ter verkenning werd uitgezonden, dewijl de slagen voor het 
gebulder eener hevige kanonnade werden gehouden, — dat 
dezelven te Jogjakêrta en.in Cheribon, %) het eerste 450 


1) Alle berigten, welke elders omtrent deze uitbarsting voorkomen, kunnen 7 
slechts uit deze oorspronkelijke bronnen zijn geput geworden. 
2) De afstanden zijn alhier RAe in geographische minuten van 5,710 par. 
voet, waarvan er 60 o 
2) Te Cheribon werd zulks ee st vernomen des avonds ten 10 ure, 


1252 


en het andere 570 minuten van den Tomboro verwijderd, 
werden beschouwd als het bulderen eener nabij zijnde kanon- 
nade; in de eerstgenoemde plaats deed men het garnizoen 
uitrukken, ten einde den vermeenden vijand te gemoet te trek- 
ken, — dat de slagen in eene noord-noordoostelijke rigting van 
den berg, te Ternate, met gelijke hevigheid werden vernomen 
als in eene noordwestelijke rigting in het fort Marlborough, te 
Benkoelen, — ja, dat zij te Mokomoko, 90 minuten noordwest- 
waarts van Benkoelen, aan de zuidwestkust van Sumatra gelegen, 
welke plaats niet minder dan 1,050 minuten van den vulkaan is 
verwijderd, als het gedonder van kanonvuur werden beschouwd, 
en dat de kring, binnen welken de ontploffingen rondom den 
Tomboro werden gehoord, welke een elliptischen vorm had, 
geheel Java, Gelebes, Ternate, alle oost-Javasche eilanden, 
benevens de Molukken tot aan Nieuw-Guinea, het grootste 
gedeelte van Borneo, de zuidelijke helft van Sumatra, mits- 
gaders het noordwestelijke gedeelte van Australië omvatte en 
dat binnen eene ruimte-oppervlakte van 50 lengte graden of 
1,800 minuten (450 mijlen) in de rigting van het oosten naar 
het westen, bij eene breedte, in de rigting van het noorden 
naar het zuiden, welke waarschijnlijk niet veel geringer was, 
derhalve over eene uitgestrektheid gelijkstaande bijna aan die 
van Suëz, in Egypte, tot aan Petersburg, of van den Vesuvius 
tot aan de Noordkaap — het vulkanische gebulder te gelij- 
her tijd werd gehoord, de aardschuddingen te gelijker tijd 
werden gevoeld; 

deze ontploffingen, zoo mede de aardbevingen waarvan zij 
vergezeld gingen, deden dagen lang het grootste gedeelte des 
archipels op zijne grondvesten schudden; te Makasar op Celebes, 
gelijk in de oostelijke helft van Java te Garêsik en te Soemênêp 
op het eiland Madoera, maar vooral te Banjoewangi was de 
aarde, op den 124 en de volgende dagen, bijna onophoude- 
lijk in eene schuddende beweging van den vroegsten morgen- 
stond tot aan het laatste avonduur:; 

ook de zee werd bewogen; in de bogt van Bima verhief 
zich de zee, des voormiddags van den 10» April, terwijl er 

1 


Ld 


1253 


eene doodelijke stalte in het luchtruim heerschte, in eene en- 
kele baar opwaarts; zij rees 12 voet hooger dan ooit vroeger 
het geval was geweest, zelfs tijdens de hoogst bekende spring- 
vloeden; wel is waar, dit stijgen van het zeewater duurde slechts 
drie minuten, maar huizen en boomen werden er door weg- 
gespoeld, groote zeeschepen werden verre op het land ge- 
worpen, bij welke gelegenheid ook een in vroegeren t) tijd 
vergaan schip des Konings (padoewakang) van den bodem der 
zee weder werd opgeheven en op het drooge land gezet; een 
scheepsgezagvoerder, die op een afstand van ò mijlen voorbij Bima 
stevende, gevoelde deze baar en werd door een hevigen stroom 
naar het westen gedreven; ja, zij reikte tot aan Boelokombo 
op Celebes en tot aan de oostkust van Java, alwaar het water 
in de groote rivieren bij Garêsik en Banjoewangi, gelijk mede 
de zee bij Soemênêp nog den 124 April 4 voet boven het 
gewone peil steeg; 

even als ter zee en te land het geval was, zoo werd (ten 
gevolge der bovenmatige verhitting van enkele gedeelten des 
dampkrings door gloeijende lava en vuurgloed, uit den krater 
ontstroomd) ook het evenwigt van den luchtoceaan verbroken; 
op dienzelfden noodlottigen dag, namelijk, den 410% April, 
waarop de onderaardsche ontploffingen op het hevigst schenen 
te woeden, verhief zich des voormiddags ten 9 ure in het 
westelijke gedeelte van het rijk Sangar, dat aan het rijk 
Tomboro grenst, een wervelwind, welke gansche dorpen 
en wouden omver rukte, de sterkste boomen ontwortelde en 
geboomte, huizen, menschen, vee, kortom, alles wat hij 
in zijn weg ontmoette, ophief en als stroohalmen in den 
dampkring deed ronddraaijen; — gedurende een uur hield 
dit verwoestende spel aan; eindelijk hiet hij eene menigte der 
opwaarts gehevene voorwerpen in de nabij gelegene zee neder- 
vallen, waarin gedurende vele maanden, ja, jaren lang eene 

1) In de nabijheid van poelo Kambing. De schepen, welke de zee over de huizen 
der stad Bima heengedreven en op de heuvelen, die aan de overzijde der stad oprijzen, 
neêrgeworpen had, heeft de heer C. G. C. Reinwardt, bij zijne komst te Bima, op 
een grooten afstand van den oever zien liggen. 


1254 


ontzaggelijke menigte drijvende boomstammen werd waarge- 
nomen; — ! 

deze aard- en zeeschuddingen, ontploffingen, wervelwin- 
den en andere dergelijke vreesselijke verschijnselen paarden 
zich aan het opwellen van vulkanische stoffen, die, zoo dezel- 
ven niet in een gesmolten, echter in een gloeijenden toestand 
verkeerden; zij bestonden voornamelijk uit puimsteenachtige 
lava-slakken, werkelijken puimsteen en eene zeer fijne, grijze, 
ligte asch, welke echter, wanneer men ze zamengedrukt had, 
zeer zwaar van gewigt was en waarvan eene pint 123/, once 
woog. — Vurige massa’s bedekten den berg tot waar zijn voet 
door de golven der zee wordt bespoeld (het vroeger gemelde 
schip, dat voorbij den berg zeilde, zag aan bet benedengedeelte 
een vurigen gloed, hooger op zwarte rookwolken); er wordt 
uitdrukkelijk vermeld, dat de meeste menschen, die gedurende 
de uitbarsting zelve het leven verloren, omkwamen ten gevolge 
van hitte en vuurgloed, terwijl mede dorpen er door in vlam 
geraakten; in de opgenoemde berigten wordt niet duidelijk ver- 
meld of deze verhitte en vurige uitwerpselen uit geheel gesmol- 
tene of slechts gloeijende zelfstandigheden, of zij uit werkelijke 
lava, dan wel uit puimsteen hebben bestaan; in dien brief van 
den Resident van Bima wordt gelezen, dat het strand van de 
gebergten Klontong af tot aan Laronggo (aan de noorder kust?) 
was herschapen geworden in een ontzaggelijken muur of wal, 
gevormd uit vaneen gereten lava-massa’s, die er «zoo woest 
uitzag, dat hij het hart van den koensten zeeman met angst 
moest vervullen;» dit althans is zeker, dat de uitwerpselen 
voornamelijk bestonden uit puimsteen en asch; 

puimsteen bedekte de gansche zee rondom Soembawa tot in 
den zeeboezem van Bima, maar vooral die streken, welke west- 
waarts van den vulkaan zijn gelegen; vermengd met boomstam- 
men, lag dit gesteente ter dikte van twee voet op de oppervlakte 
der zee en niet dan met moeite konden schepen zich een pad 


*) De berigten omtrent dezen orkaan zijn voornamelijk medegedeeld geworden 
door den Koning van Sangar, die aan deze verwoesting ontkwam. 


1255 


door deze beletselen banen; behalve deze puimsteen-massa werd 
asch door den krater uitgeworpen, waardoor het grootste gedeelte 
van Soembawa, namelijk, die koningrijken, welke het digtst bij 
den vulkaan gelegen zijn, als: Tomboro, Pekat, Sangar en een 
aanmerkelijk gedeelte van Dompo en Bima.ter hoogte van ver- 
scheidene voeten werden overdekt, zoodat, op een afstand van 
60 minuten oostwaarts van den vulkaan, de woning van den 
Resident te Bima, benevens andere huizen onder den last er van 
bezweken; hiermede werd de laatste hand gelegd aan het ver- 
woestingswerk, waardoor deze vroeger zoo bloeijende koning- 
rijken werden vernietigd, wier ondergang reeds was voorbereid 
geworden door aardbevingen, hooge vloeden, orkanen en, in de 
nabijheid des vuurbergs, waarschijnlijk door het instorten, ver- 
zakken van verscheidene gedeelten des bodems; — hierdoor 
werd eene met groen gesierde landstreek, vol leven en vrucht- 
baarheid, herschapen in eene grijskleurige, eentoonige, doodsche 
woestijn, terwijl op Soembawa alléén 12,000 menschen daarbij 
het leven verloren; 

de alle verbeelding te boven gaande massa asch, welke tot in de 
hoogste zonen des dampkrings werd opgeworpen, was zoo groot, 
dat de aschlaag, gevallen in het middenpunt van het eiland Lom- 
bok, — op een afstand van 90 minuten van den Tomboro, — eene 
dikte van twee voet had,en hetzij onmiddellijk, hetzij door de 
verwoesting van alle velden en daaruit ontstanen hongersnood den 
dood aan 44,000 bewoners t) van dat eiland berokkende, — dat zij, 
te Banjoewangi op Java, den grond ter hoogte van acht duim 
bedekte en aldaar, op een afstand van 210 minuten van den 
vulkaan, zoo mede te Soemênêp, op Madoera, en te Garêsik, 
welke plaats 515 minuten’ van den vulkaan verwijderd ligt, de 
zon gedurende drie dagen geheel verdonkerde en eene duis- 
ternis deed ontstaan, die in somberheid den akeligsten, door 
geene enkele ster verlichten nacht verre overtrof, — dat zij 
zelfs te Solo en te Jogjakêrta, welk oord 450 minuten van de 


1) Volgens van den Broeck, die als commissaris der regering naar Bali werd 
gezonden, L. c‚ p. 183. 


1256 


plaats des verderfs is verwijderd, den helderen dag in eenen 
pikdonkeren nacht herschiep, — 1) en dat zelfs in verder van 
den vulkaan verwijderde oorden, zoo als te Cheribon, hetwelk 
op een afstand van 570 minuten van den vulkaan ligt, de zon 
door een zwarten damp werd omhuld en het daglicht ten deele 
werd verduisterd, — ja, dat de asch, niettegenstaande volgens 
alle ingewonnen berigten de oost-passaat slechts zeer zacht 
woei, ®) in eene westelijke rigting tot aan Batavia en Benkoelen 
werd voortgestuwd, — en dat zij, in eene noord-noordoostelijke 
rigting, 210 minuten ver tot bij Makasar op Celebes viel, wer- 
waaris zij destijds door geen passaat kon worden heenge- 
voerd; — dat eene oppervlakte der aarde, welke een wijderen 
omvang heeft dan gansch Duitschland, gelijktijdig in sombere 
duisternis werd gehuld, en dat de asch zich zoo verre ver- 
breidde als de afstand bedraagt van den Vesuvius tot aan het 
strand der Oostzee en tot aan Koningsbergen: — eerst den 
A4ten April des namiddags scheen de zon te Banjoewangi en 
te Soemênèp weder op te gaan, als brak een werkelijke morgen- 
stond aan, terwijl het aantal vogelen, dat niet was omgekomen, 
zulks met vrolijk gekweel begroette; — hevige regenstroomen 
volgden eindelijk hierop, waardoor de dampkring wederom 
verfrischt en gereinigd werd. 

De kring, waar binnen de lucht werd verduisterd en 
deze aschregen plaats greep, had eene bijna ellipsvormige 
gedaante, welke zich in het noorden en in het zuiden van 
den vulkaan, in welke rigting hij zijne grootste breedte had, 
ongeveer 500 minuten ver ter wederzijde van denzelven uit- 
strekte en tot aan het zuidelijkste gedeelte van Borneo, doch 
niet tot aan Australië reikte; oostwaarts van den berg reikte 
hij ongeveer tot in het middengedeelte van Florês, d. i. 210 
minuten ver; terwijl de grens van den kring aan de westelijke 
zijde des bergs in Cheribon, op een afstand van 570 minuten 
van den vulkaan, gelegen was; de kleine diameter, van het 


!) Te Jogjakêrta klom de duisternis het hoogst des namiddags van den 12den 


*) Deze gebeurtenis had plaats in April. Te Bima was het geheel en al doodstil. 


1257 


zuiden naar het noorden gemeten, had derhalve eene lengte 
van 600, de groote, dat is, van het oosten naar het westen 
gerekend, had eene lengte van 780 minuten en besloeg bij 
gevolg niet de helft der ruimte van den kring, waar binnen de 
ontploffingen werden gehoord. De asch, welke over Cheribon 
heen nog verder werd voortgestuwd, namelijk, tot aan Batavia, 
660 minuten, en tot aan Benkoelen, ongeveer 970 minuten ver, 
heeft geene duisternis doen ontstaan. !) 

Ten gevolge van deze uitbarsting was de zee mijlen ver 
met eene vlottende, laag puimsteen bedekt, het land met 
puimsteen en asch overstelpt en als woonstede van menschen 
bijna geheel verwoest; alles wat nog was gespaard gebleven, 
wat het leven niet had verloren door de uitbarsting, door 
den regen van puimsteen en asch en den vuurgloed, wat 
niet verbrijzeld was geworden door de wervelwinden, kwam 
nu om van honger; epidemische ziekten, namelijk, boosaar- 
dige buikloop, sleepten mensch en dier in het graf. Het ge- 
brek aan levensbehoefte was zoo groot, dat zelfs de dochter 
des Konings van Sangar van honger stierf; van het gansche rijk 
Dompo bleven slechts 40, van de beide koningrijken Pekat en 
Tomboro slechts 5 en van de bewoners der stad Soembawa niet 
meer dan 26 personen in het leven. Met betrekking tot de meeste 
eilanden, welke zich aan de eene zijde tot aan Java, aan de 
andere tot aan Timor uitstrekken, missen wij alle berigten, 
dewijl zij niet door Europeërs worden bewoond. Het aantal men- 
schen, dat op Soembawa en op de overige eilanden den dood 
vond, laat zich eenigermate berekenen, wanneer men nagaat, 
dat, behalve 12,000 zielen van het weinig bevolkte Soembawa, 
alléén op Lombok, welk eiland destijds sterker bevolkt was en 
zulks nog heden is, 44,000 menschen omkwamen, niettegen- 
staande het middengedeelte van dat eiland op een afstand van 


1) Ware de oostewind sterker geweest, dan zou er volstrekt geene asch ten oosten 
van den vulkaan zijn gevallen; de Tomboro zou in dat geval, even als de Goentoer 
op den 4den Januarij, 1843, aan het o ee uiteinde der ellips zijn gelegen 
geweest, terwijl de aschregen een volkomen el zou hebben gevormd, met den 
vulkaan in het middenpunt, indien er eene Ea adatile geheerscht had. 


1258 


Aij, lengte graad van den Tomboro verwijderd ligt; en hoe groot 
zou niet het aantal dooden zijn geweest, indien deze streken 
even bevolkt waren geweest als b. v. Italië of Portugal, of indien 
zij slechts in dit opzigt hadden gelijk gestaan met Java! 1) 

Op den 18%" April zag Owen Philipps den Tomboro nog geheel 
en al gehuld in duistere rookwolken. Tot op den 15% Julij, 1815, 
derhalve gedurende drie maanden ging de berg voort met 
woeden en slechts van lieverlede verminderde de hevigheid der 
uitbarstingen, terwijl kleinere ontploffingen zich van tijd tot 
tijd hernieuwden. Het schijnt, dat lava-stroomen, of althans 
massa’s van asch en puimsteen ook na Mei, 1815, uit den 
berg zijn gestroomd; want eene maand nadat de uitbarsting had 
plaats gehad, bezocht een oud Nederlandsch militair Disterdijk , 

die reeds gedurende 50 jaren op Soembawa was gevestigd, de 
plaats, waar eenmaal de hem wel bekende stad Tomboro (aan 
de noorder kust van Soembawa, ten oosten van den vul- 
kaan, nabij Sangar?) lag; hij zag het strand met lijken bezaaid, 
des Konings schip (padoewakang) was gevuld met asch, doch 
overigens geheel onbeschadigd; ook het paleis des Konings her- 
kende hij nog aan eenige halfverbrande pilaren, terwijl de 
muren van Laronggo (een nabijgelegen paleis of lustslot?) nog 
overeind stonden; maar geen levend schepsel werd door hem 
ontwaard; vier jaren later, op den 16%" Augustus, 1819, bezocht 
hij deze streek andermaal met den Nederlandschen Resident van 
Bima, maar nu lieten zich geene muren van Laronggo, geene 
pilaren van ’s Konings paleis, geen schip padoewakang, geene 
lijken meer ontwaren; — alles was spoorloos verdwenen, niets 
wat leven ontvangen had was daar om die verandering te ver- 


1) Ook de heer Zollinger, die Lombok in 1847 heeft bezocht, (zie vroeger 1. c. 

196) verhaalt, dat het gansche eiland overdekt is met een dikke laag vanha 
ruis, welke door den Tomboro in 1815 werden uigeworpen; ten gevolge 

hiervan kon vooral in het oostelijke gedeelte des eilands, waar de aschlaag eene 
dikte bereikte van 2 voet, volstrekt geen rijst worden geteeld. Verscheidene kleine 
baaïjen werden daardoor onbevaarbaar. Uithoofde op Lombok de gewoonte bestaat 
en rijst gedurende 6 maanden in de magazijnen te bewaren, zoo moet het aantal per- 
dat er omkwam, en Zollinger, veel geringer zijn dan in de 
san daaromtrent is vermeld geworden 


1259 


klaren en zoo werre het oog reikte, was het verwoeste land 
heinde en verre met puimsteen bedekt. (Brief van Bima, 
gedagteekend: 16 October, 1819.) 

Veranderingen, welke het terrein heeft ondergaan. In 
Augustus, 1819, derhalve vier jaren na de uitbarsting, bezocht 
de Resident van Bima het uitbarstings-terrein met genoemden 
Disterdijk; destijds werden nog somwijlen zachte aardschud- 
dingen waargenomen en éénmaal zelfs (op den 15" Augustus?) 
eene zeer sterke beving, welke vijf minuten lang aanhield; 
ééns werd er op den Tomboro ook nog eene ontploffing 
gehoord, en hier en daar vuur, vlammen (waarschijnlijk 
gloeijende, nog niet bekoelde lava) op den berg waargenomen. 
Groote vrees koesterden de inboorlingen van Bima, die den 
Resident vergezelden, nog te dier tijde voor den nabij gele- 
genen Tomboro. Te land was de toegang tot den berg geheel 
afgesloten, ten gevolge van de boomstammen der vernielde 
wouden, welke in allerlei rigtingen dooreen waren geworpen, 
gelijk mede door de uitgebraakte massa’s en de diepe kloven 
en spleten, waarvan deze massa’s allerwege doorgroefd waren ; 
van de zeezijde werd zulks door puimsteen bemoeijelijkt. 
Al wat leven ontvangen had was uitgestorven «en de aarde 
was woest en ledig.» — Van Pekat tot aan het eiland Majo 
(Mojong) en wel voornamelijk rondom de kaap (oedjoeng) 
Kasi (het schiereiland, hetwelk door den vulkaan gevormd 
wordt 1) was de zee bedekt met eene verbazende hoeveelheid 
puimsteen, waar tusschen ook eene groote menigte vlottende 
boomstammen werd gevonden. 

Aan de oostelijke zijde van het rijk Tomboro, in de nabij- 
heid van Dongo tabé waren twee in zee uitspringende landtongen, 
benevens de bogt, daar tusschen ingesloten, en de goede anker- 
grond, welke daar vroeger werd gevonden, geheel en al ver- 
dwenen en liep het strand te dezer plaatse thans in eene regte 
rigting voort. 

1) Aan de westzijde van dit schiereiland ligt, op een geringen afstand van de 
kust, het genoemde eiland Majo. 


1260 


De in zee uitstekende kaap Lengan was verdwenen. 

Rondom de oedjoeng Kasi, zoo mede tusschen Kempo en Tompo 
(? Dompo) aan de noorder kust, lag eene tallooze menigte omge- 
knakte en gebrokene boomstammen op den hoogen, steilen lava- 
wal van het strand in woeste wanorde dooreen; het scheen, dat 
slechts eene ontzaggelijke baar dezelven daarheen had kunnen 
voeren. 

Van het Klontong-gebergte tot aan Laronggo was de kust 
herschapen in een steilen rotswal, ter hoogte van 100 à 120 
voet, uit lava-puinbrokken bestaande, welke woest doorkloofd 
waren en een schrikverwekkend aanzien hadden. 

In andere streken lag het uitgeworpene zand tot gansche 
heuvelen op een gehoopt. Slechts op den hooger rijzenden 
bodem, zuidwaarts van den Tomboro gelegen, namelijk, van 
Pekat tot aan Pakopekat, zag men nog eenige groene 
wouden. 

In den zeeboezem van Bima waren enkele plaatsen ter hoogte 
van 50 voet met uitgeworpene massa’s opgehoogd geworden, in 
zandbanken veranderd, ten gevolge waarvan de ankergrond 
eene gansch andere gedaante had verkregen. 

De berg Tomboro zelf was, naar de inboorlingen verzeker- 
den, twee derde gedeelten in hoogte afgenomen; hij vormde 
thans slechts een puinhoop van enkele, woest op elkander ge- 
stapelde bergbrokken, door diepe spleten en kloven vaneen 
gescheiden. | 

Voortdurende opheffingen of verzakkingen van den bodem 
boven of beneden het voormalige niveau werden te Bima, waar 
een Nederlandsche Resident gevestigd is, niet waargenomen. 
Het schijnt, dat de plaats, waar Tomboro was gelegen, niet is 
verzonken, maar met puimsteen is overstelpt geworden; daaren- 
boven mag het als zeer twijfelachtig worden beschouwd, dat het 
verdwijnen der vroeger genoemde land- of bergtongen, kapen, 
(oedjoeng’s door de Maleiers geheeten) zij ontstaan ten gevolge 
van verzinking, maar integendeel doordien de diepere tusschen- 
ruimten met uitgebraakte stoffen zijn opgevuld geworden. De 
laatste veronderstelling komt nog aannemelijker voor, om reden 


1261 


bewoond geblevene oorden geene verandering heeft ondergaan. 
Er wordt, wel is waar, in sommige beschrijvingen gezegd: dat 
Tomboro is verzonken, dat op de plaats, waar in voormaligen 
tijd de stad gelegen was, thans een 18 voet diepe ankergrond 
gevonden wordt, maar Owen Philipps, van wien Raflles zijne 
berigten heeft verkregen, zag Tomboro niet; steunen der- 
halve alle dergelijke uitdrukkingen niet blootelijk op weron- 
derstellingen, dewijl van de beide gansche rijken Tomboro 
en _Pekat slechts drie personen in het leven overbleven? #) 
Die verbazend hooge zeebaar, welke ook Bima overstelpte en 
waarschijnlijk aanleiding tot dergelijke verhalen heeft gegeven , — 
(welke, wanneer daarbij sprake is van het vernielen van gansche 
steden, zoo veel aanlokkends hebben voor verschillende vol- 
keren, dewijl zij de herinnering opwekken aan die oude, heilige 
overleveringen nopens den zondvloed), — werd waargenomen 
op den 4O'" April. Eene maand later herkende Disterdijk 
echter nog zeer duidelijk de plaats, waar Tomboro had gestaan 
(zie vroeger); geen enkel gedeelte der aardoppervlakte was aldaar 
weggezonken, zelfs des Konings schip lag nog aan het strand 
der zee; en wanneer wij nu zien, dat dezelfde waarnemer, 
die vier jaren later dat oord met den Resident van Bima 2) 
bezocht, geen spoor meer kon ontdekken noch van de stad, 
noch van hare ruïnen, is het dan niet. veel natuurlijker te 
veronderstellen: dat het oord met lava-stroomen, namelijk, met 
puimsteen en asch is overstelpt geworden en wel te meer, dewijl 
er uitdrukkelijk door hem wordt gemeld: dat het oog, zoo verre 
het ook reikte, niets dan een puimsteenveld kon ontwaren? 
Hetgeen hier wordt gezegd, heeft niet de strekking om de 
mogelijkheid eener dergelijke gebeurtenis te loochenen, waar- 


1) Geleerden, die zich in Europa bevinden (gelijk de beroemde Lyell, Principles 
IL p. 353.) handelen onbedachtzaam, indien zij uit berigten, betreffende dergelijke 
weinig bekende landen, en uit verschijnselen, welke zoo vlugtig zijn waargenomen 
geworden, nn opmaken, die invloed kunnen uitoefenen op de vulka- 
nische theorien 

2) Beide waren immers onbevooroordeelde waarnemers; geen enkel woord wand 
door hen gerept var aardverzakkingen. 

80 


1262 


van trouwens elders overvloedige voorbeelden voorhanden zijn; 
maar dit alles wordt bijgebragt, met het doel om de waarheid 
ten dezen opzigte op te sporen en de wetenschap te bewaren 
voor valsche gevolgtrekkingen. 

Naar het schijnt, heeft de berg, de oorzaak yan al dit onheil, 
of beter gezegd: de onschuldige ringwal van het kanaal, dat 
ten doortogt heeft gestrekt aan deze verderf aanbrengende 
uitbarstingen, namelijk, de Fomboro zelf de grootste verwoes- 
ting ondergaan; nemen wij voor een oogenblik aan, dat de ver- 
mindering van 2/, gedeelte zijner hoogte als overdreven zij te 
beschouwen, dan is die bewering aan de andere zijde te bepaald om 
haar geheel als eene dwaling te beschouwen. Dit schijnt als zeker 
te mogen aangenomen worden, dat althans het bovengedeelte, de 
koepel, misschien de gansche bovenhelft des vulkaans — waarvan 
het gesteente reeds ten deele ontbonden, vanéén gereten en door 
de werking van zure dampen reeds verweekt kan zijn geweest, — 
is verbrijzeld en ingestort, gelijk eenmaal met den goenoeng 
Ringgit op Java het geval was; zulks geschiedde insgelijks met 
een vulkaan in het noordelijke gedeelte van Timor, — wanneer 
men zich op zekere oude berigten mag verlaten, — en gedeeltelijk 
althans met den Papandaijang en den Galoenggoeng op Java; de 
puinbrokken, welke bij die gelegenheid in den kraterschacht neder- 
stortten, werden vermoedelijk voor een gedeelte weder door den 
krater uitgeworpen, en ten deele, tot lava versmolten, uitgestort 
over het verwoeste land, dat den vuurberg in het rond omgeeft. 

Op Amboina opende zich, naar verhaald wordt, op verschillende 
plaatsen in diezelfde maand April, 1815, de aardkorst gedurende 
eenige oogenblikken en vloot er water uit. (Rafiles, Hist. of Java, 
Lp. 25.) 

De uitbarstingen van den Lamongan en van den Sêmeroe op 
Java, waarvan ik getuige was, zijn slechts gering te noemen, 
wanneer zij worden vergeleken met deze geduchte uitbarstingen 
van den Tomboro; zij schijnen dan slechts een onschadelijk 
spel toe, dat als tot vermaak des bezoekers dier streken wordt 
vertoond, door deze «op helderen dag nog geheimzinnig duistere » 
natuur, welke hier op Soembawa haar treurspel met zulken 


1265 


vreesselijken ernst speelde, dat bijna geen enkele der talrijke 
aanschouwers overbleef om, vervuld met bewondering of onstel- 
tenis, hare daden te vermelden. Vorst, noch bedelaar vond 
erbarming, en toen de Koning van Tomboro en zijn gansche 
hofstoet zich tot de vlugt hadden gereed gemaakt — terwijl 
zijne rijksieraden en een tal van dienaren achter hem zouden 
volgen — toen werd hij door een regen van gloeijende steenen 
overstelpt én hij, benevens zijne rme werden op een 
enkel wezen na allen vernietigd. 1) 

Het uiteinde des Konings van Tomboro, bij gelegenheid dat 
hij met vrouw en kind en bezitting vlugtte voor een natuur- 


verschijnsel, — gelijk de bewoners van het dal des Jordaans, 
volgens het bijbelverhaal, eenmaal wegvloden voor den vuri- 
gen regen, — was zoo treurig, dat listige priesters, verkondi- 


gers dier godsdienst, welker hoofdtrek onverdraagzaamheid is, 
niet in gebreke bleven daaruit, ter eere des Koran’s, zoo veel 
mogelijk voordeel te trekken. «Een reizende koopman, een 
«godvreezende Arabier, verdreef een hond, een onrein dier, uit 
«de moskee te Tomboro ; de hond behoorde aan den Koning. 
«Deze liet den kiiophlati in plaats van geiten- hondenvleesch 
veten, en toen hij had gehoord, dat de Arabier smadelijk van 
chem had gesproken, liet hij hem op den berg Tomboro, onder 
«zware mishandelingen, van het leven berooven. 2) Maar, — daar 
cving de berg aan vlammen uit te braken; deze vervolgden de 
«dienaren des Vorsten tot in de stad, en Tomboro met zijnen 


*) Bij dit oproer van bijna alle elementen, schijnt een regen van gloeijende lava de 
hoofdrol te hebben gespeeld. Van de bevolking van het naburige rijk Pekat bleven 
slechts twee menschen behouden. 5 

er men, en zulks met smart, ontwaart, hoe weinig erbarming de natuur 
betoont aan de schepselen, die zij in het aanzijn riep, dan zou men de vraag kunnen 
opperen: aangezien het bewezen is, dat de wereld reeds millioenen van jaren heeft 
bestaan, alvorens de mensch werd geschapen (en de natuur het aanwezen des men- 
schen bij gevolg niet als gewigtig genoeg beschouwde om haar werk ten dezen te 
bespoedigen), waarom heeft zij daarmede dan zog niet eenige duizende jaren ge- 
wacht, totdat alle vulkanen zullen uitgedoofd zijn en de aarde zonder gevaar zal 
kunnen bewoond worden? 

2) Dergelijke daden veroorloven zich de kleine Koningen (doch groote tirannen) 
dezer landen , zoo als b. v. die van Bali, nog op den huidigen dag. 


% 


1264 


«Koning werden door de aarde verzwolgen. “Waar vroeger de 
«stad der goddeloozen stond, ankeren thans schepen op 5 vade- 
amen +) diepte.» Zoo luidt, met korte woorden, het verhaal, dat 
in de Maleische taal gesteld (met Arabisch schrift geschreven), 
bij honderden van exemplaren onder bijna alle volkstammen 
van den Indischen archipel, welke tot den Islam behooren, is 
verspreid geworden. 

Wanneer men met een straal, gelijk staande aan den afstand 
van den berg tot* aan Banjoewangi, d. i. = 210 minuten, een 
kring om den Tomboro trekt en de gemiddelde dikte der asch- 
laag over deze gansche uitgestrektheid op 2 voet stelt, dan 
verkrijgt men als waarschijnlijk resultaat: dat de asch, gedu- 
rende deze uitbarsting door den Tomboro uitgebraakt, op meer 
dan negen millioenen maal één millioen kub. voet mag geschat 
worden. (Verg. de uitbarsting van den Goentoer, op den 4* 
Januarij, 1845, bladz. 91 enz. dezer afdeeling. 2) 

Uithoofde echter de hoeveelheid uitgeworpene asch op Soem- 
bawa zelf veel hooger dan 2 voet lag, ja, gansche bergen 
vormde, zoo is de opgegevene hijos hid stellig nog beneden 
de enhalishieide de hoeveelheid asch is in ieder geval veel 
geringer dan de verbazende menigte waste uitwerpselen, als: 
puimsteen en lava, welke onder anderen aan de noordzijde des 
vulkaans tot een meer dan 100 voet hoogen wal opgehoopt lag. 


71. GOENOENG API, BĲ BIMA. ?) 
Deze berg ligt op 8’ 5’ zuider breedte en 119° 7 ooster 


*) Drie vademen == 18 voet, dat is juist eene zeer geschikte diepte, waarop de 
meeste kleine koopvaardijschepen (kustvaartuigen) voor anker liggen en het was 
regt vernuftig gehandeld van de zijde der vertoornde natuur, dat zij het land juist tot 

id deze diepte liet zinken 
Uit eene nauwkeurige vergelijking der bronnen is mij gebleken, dat er bij 


krings, welke zich onmiddellijk boven de aardoppervlakte verheffen, eene id 
mene stilte heerschte. 

*) Ter onderscheiding van den goenoeng Api bij Wetter, n° 81, en den goenoeng 
Api op heteiland Banda, n° 87. De geographische lengte en biede van dezen en der 
volgende vulkanen is opgegeven volgens de kaart van von Derfelden van Hinderstein. 


1265 


lengte van Greenw. Op een, afstand van slechts weinige mijlen 
ten noordoosten van de kust van Bima, d. 1. van het oostelijke 
gedeelte van het eiland Soembawa, verheft zich dit eiland, dat 
uit een kegelvormigen berg bestaat, welke geheel geïsoleerd uit 
de zee oprijst. Zoo dikwerf zeevarenden dezen berg voorbij ste- 
venen, zien zij dampen uit den top opstijgen; in historische 
tijden heeft deze berg geene uitbarstingen ondergaan. 
72. 

Een kegelberg en vulkaan op het eiland *Tjoemba (Soemba 
of Tjindana), hetwelk bij de Europeërs bekend is onder den 
naam van «Sandelhout eiland». Naar verhaald wordt, is dit 
eiland zeer bergachtig en vulkanisch. Er komen streken op dit 
eiland voor, waarvan de kalkachtige bodem met lagen puim- 
steen en eene poreuse, zwarte, slakachtige lava is bedekt, al- 
waar het drinkwater onzuiver en met ‚kalk bezwangerd is. Zoo 
heeft men in het binnenste des eilands ook (versteende) schaaldier- 
banken, en in de bergen Bambora of Bembira, aan de noor- 
der kust des eilands, «marmer» gevonden. Overigens is het groot- 
ste gedeelte van deze gesteenten overtogen met eene zwarte, 
vruchtbare aardlaag, welke de schoonste, groene plantaardige 
bedekking draagt. (V. d. Broeck, in de Oosterling «over Bali», 
L. p. 185 enz. naar de berigten van een scheepsgezagvoerder, 
die verscheidene jaren op Tjoemba, op welks kust hij schip- 
breuk had geleden, gevangen was gehouden.) 


15—78. 

Zes kegelvormige vulkanen op het eiland #'{orés (ook Endé of 
Mangeraï geheeten), van welke sommigen nog voortdurend rook 
uitwerpen. Wijders is niets omtrent dezelven bekend, dan dat 
voorbij zeilende schepen rookwolken uit dezelven zien opstijgen. 


79. 


„Een vulkaan op het noordelijke gedeelte van het eiland 
Lomblem (Lombatte of Lombatta), gelegen op 8° 20 zuider 
breedte, Het vermelde omtrent dezen laatsten en de vorige 


1266 


vulkanen steunt op mondelinge berigten van Nederlandsche 
zeeofficieren. Zeer waarschijnlijk is het, dat er, op de eilanden 
tusschen Soembawa en Timor gelegen en wel voornamelijk op 
het groote eiland Florês, nog verscheidene vuurbergen worden 
aangetroffen, welke den Europeërs volkomen onbekend zijn. 
Het is onzeker of de hooge berg op het eiland Pantar, gelegen 
op 8° 25’ zuider breedte en 124° ooster lengte, een vulkaan is. 

VIL 1) Een of meer moddervulkanen op het eiland Samao 
(Samaoe) westwaarts van Timor koepang. (Francis, Tijdsch. v. 
Neêrl. Indië.) 

VIII Een moddervulkaan op het kleine eiland (poelo) Kam- 
bing, nabij de zuidwestelijke kust van het eiland Samao. Een 
aantal van 15 steile, piramidale modder- (klei-) kegels ligt in eene 
ketelvormige uitholling der vlakte; de top dezer kegels is door- 
boord en hieruit welt modderachtig water op, dat door gas- 
soorten wordt opgestuwd. (Francis t. a. pl., en Verhand. Nat. 
Commissie, tab. 47.) 

IX en X. Twee moddervulkanen in het distrikt Lando, op het 
eiland (poelo) Roti, hetwelk zuidwestwaarts van Timor koepang 
ligt en zich als eene verlenging voordoet van het grootere, in de 
rigting van het zuidwesten naar het noordoosten uitgestrekte 
eiland Timor. Dit kleinere eiland Roti heeft geene eigenlijke 
bergen, maar slechts heuvelen, welke niet hooger dan 700 voet 
rijzen; aan de westzijde is het hoog en rotsachtig, terwijl het 
al glooijende naar de oostelijke zijde afdaalt. De beide modder- 
vulkanen, welke het terrein allengs hooger doen oprijzen, liggen, 
benevens een zoutmeer, hetwelk eene lengte van 6, bij eene 
breedte van 2 palen heeft, in het distrikt Lando. (Francis, over 
Timor, in het Tijdsch. voor Neêrl. Indië.) 


80. 
Een uitgedoofde vulkaan (2) in het noordoostelijke gedeelte 
van Timor. (Volgens Valentijn.) Het eiland T imor, hetwelk , naar 


*) De laatstvermelde moddervulkaan ‚in den Indischen archipel gelegen, was dte, 
welke op Java, nabij Kalang andjar voorkomt en op bladz. 1186 van het 2de hoofd- 
stuk dezer afdeeling onder n° VI is opgeteld geworden. 


1267 


luid der berigten door Francis medegedeeld, zwavel, goud en 
koper voortbrengt, is niet hoog, maar daarentegen bedekt met 
vele kleine bergen. De kustzoom des eilands bestaat uit getande, 
als uitgeknaagde kalkrotsen, gelijk bij de meeste eilanden, ten 
oosten van Java gelegen, wordt waargenomen, en die waar- 
schijnlijk uit tertiairen kalk zijn gevormd; vele dergelijke rotsen 
worden ook in het binnenste des eilands gevonden, die geheel 
geïsoleerd oprijzen, er hoogst schilderachtig uitzien, gelijk 
aloude burgten, en Fatoe worden geheeten. 1) Vergelijk over 
de neptunische formatien op Timor, bladz. 16—20, der derde 
afdeeling van dit werk. Timor is, wel is waar, rijk in beken, 
maar tegen het einde van den goeden moesson droogen de 
meesten uit; het land verkrijgt alsdan, door de menigte van 
naakte kalkrotsen, een dor en kaal uiterli ijk en een aantal planten 
kwijnt weg. 

Volgens D'. S. Müller heeft de westelijke helft geene vulkanen 
en ligt de hoogste berg, welke 6,000 (2) voet boven de opper- 
vlakte der zee rijst, in het landschap Fialarang. Francis noemt 
den Timaoe (4,000 ?) den hoogsten berg des eilands. 

In de nabijheid van het dorp Babelota, aan de zuider kust, 
moet, volgens Francis, op een rijzend gedaelte van het terrein, 
wl; benevens stinkende waterpoelen worden gevonden, ter- 
wijl mede in de omstreken dezer plaats bergolie uit de aarde 
opwelt. (t. a. pl.) 

Aan de zuidwestelijke kust van dit eiland, in het rijk Ame- 
noebang wordt, naar men zegt, een hol gevonden, waaruit zulk 

een hevige wind blaast, (2) dat het bijna ondoenlijk i ER het- 
zelve te naderen. 


81. GOENOENG API, BĲ WETTER. 


Op 6° 58 zuider breedte en 126° 41’ ooster lengte. Is een 
steile kegel, welke, volgens het zeggen der zeevarenden, de ge- 
daänte heeft van een suikerbrood en bijna zonder strand, steil 
uit de zee oprijst, namelijk, noordwaarts van het oostelijkste 


") Fatoe, maleisch: batoe, d. i. steen, rots. 


1268 


gedeelte van het eiland Wetter en het nog verder zuidwaarts 
gelegene eiland Timor; uit zijn top zien zij bijna immer rook- 
wolken opstijgen, ja, dien menigwerf door een vuurschijn 
gloeijen. Hij ligt eenzaam, geheel geïsoleerd in de uitgestrekte 
zee en is, benevens n° 85: poelo Manoek, van alle vulkanen, die wij 
zullen optellen, het verst verwijderd van alle andere eilanden. 


82. POELO DAMME. 


Een eiland noordoost waarts van het noordoostelijke uiteinde van 
Timor; breedte 7° 5 zuid en lengte 122° 45! oost. Het is een 
kegelvormige berg, welke bijna altijd rookwolken uitwerpt; hij 
rijst op in den noordoostelijken uithoek van dit tamelijk uit- 
gestrekte, woudrijke eiland Ba Kolff), hetwelk bijna uit 
dien enkelen berg bestagt. Aan zijn voet en wel voornamelijk 
aan de zuidwestelijke kust des eilands worden vele plaatsen 
gevonden, alwaar tusschen het gesteente een’ heet zwavelachtig 
water opborrelt (Kolff.). Ten jare 1646 stichtten de Nederlan- 
ders eene kolonie op de zuidoostkust van het eiland, in de 
nabijheid van dezen vulkaan, doch zagen zich genoodzaakt 
uithoofde van de ongezondheid -der landstreek, het eiland wel- 
dra te verlaten. (Valentijn) 

Het eiland Roti, waar moddervulkanen voorkomen, — het 
groote eiland Ttaor; — het ten opzigte zijner physieke ge- 
steldheid onbekende eiland Roma, — en de eilandvormige 
vulkanen: Damme, Nila en Seroea vormen een aaneengeschakeld 
_geheel, eene rij, waarvan Roti het west-zuidwestelijke en Seroea 
het oost-noordoostelijke uiteinde uitmaakt en welke, zich uit- 
strekkende naar het noorden 60° ten oosten, eene gelijke lengte 
bezit als het eiland Java. 

85. POELO NILA. 

Een eiland, in de opgegevene rigting bijna midden tusschen 
Damme en Seroea gelegen, op hetwelk, volgens berigten van 
Horsburgh, eene solfatara wicht wreken. 


84. LEGELALA, 


Vulkaan van het eiland Seroea, gelegen op 6° 21’ zuider 


1269 


breedte en 150° 58’ ooster lengte (volgens Kolff.). Het gansche 
eiland vormt slechts een enkelen vulkanischen kegel, welke 
onmiddellijk uit de zee oprijst; aan zijne noordoostelijke helling 
verheft zich nog een kleine tweelingsberg. 

683. Gedurende de hevige aardbeving op Amboina, werd 
ook Seroea door aardschuddingen bezocht, en had er eene uit- 
barsting des vulkaans plaats. (Val. deel III, stuk 2, pag. 17.) 

4694; in dit jaar had eene hevige uitbarsting plaats, ten 
gevolge waarvan een groot gedeelte des bergs werd verbrijzeld 
en in den krater stortte; bijna het gansche eiland werd her- 
schapen in eene vuurzee, d. i. werd bedekt met gloeijende of 
gesmoltene lava. De berg moet een lava-meer hebben omsloten, 
hetwelk, door het instorten van gedeelten van het bergge- 
vaarte, steeds in omvang toenam. De bewoners des eilands zagen 
zich, door de hevigheid der uitbarsting, genoodzaakt te vlie- 
den en naar andere nabij gelegene eilanden de wijk te nemen, 
namelijk, naar Banda. (Valentijn. 1. c.) 

J844, in September ving de Legelala, na 150 jaren in rust 
te hebben doorgebragt, op nieuw aan te villen In Januarij, 
1845, kwamen op de Nederlandsche bezitting te Banda neira_ 
10 inlanders aan, die het volgende verhaalden: «tot heden 
«hebben wij, benevens anderen, het kleine eiland Seroea bewoond, 
cwaarop een 600 (2) voet hooge vuurberg, Legelala geheeten, 
«is gelegen; ongeveer vijf mouse geleden, had plotseling eene 
uitbarsting van dezen berg plaats, welke gepaard ging meteen — 
vonderaardsch gedruisch, dat nog steeds voortduurt. Ten ge- 
volge daarvan zijn wij naar Banda, en een ander gedeelte onzer 
« nn naar Timor verdreven geworden. Dit leraard- 
«sche gebulder, hetwelk schrikkelijker mogt genoemd worden dan 
chet ratelen des donders, en dat isp is gehoord geworden 
«op de naburige kleine eilanden Teoa en Hilla, heeft ons, met 
vangst vervuld, ons vaderland doen verlaten. ) de de Jav. 


Courant, 1845, no. 41.) 


85. POELO MANOEK. 
Een eiland, gelegen op 5° 29’ zuider breedte en 130 1’ ooster 


1270 


lengte v. Gr., volgens von Derfelden van Hinderstein (150° 5: 
volgens Engelsche kaarten en 150° 18’ volgens Kolff). Dit 
eiland ligt, gelijk de goenoeng Api: ne. 81, geheel geïsoleerd 
in de zee en is van het naastbij gelegene eiland Groot-Banda 
95 minuten verwijderd (de g. Api is van de naastbij gelegene 
noordoostelijke kust van het eiland Wetter nog iets verder ver- 
wijderd, namelijk, GO minuten). Het bestaat uit een enkelen kegel- 
berg, welks top afgeknot en bolrond is; even als de vier voor- 
gaanden, — Seroea, Nila, Damme, Api, — en de eerstvolgende, 
g. Api op Banda, rijst hij onmiddellijk uit de zee opwaarts; het 
eiland ligt noordwestwaarts bijna even ver van Seroea verwij- 
derd als zuidwaarts van de Banda-eilanden. (Derhalve ten minste 
zes geïsoleerde, kegelvormige eilanden in deze zuidelijke Moluk- 
sche zeeën.) Met een steilen kustzoom rijst het eiland uit een 
zeer diep gedeelte der zee opwaarts; deszelfs bodem is steen- 
achtig, dor, bezit weinig boomgewas en wordt slechts bewoond 
door een talloos tal van zeevogelen. Een overvloed van zwavel, 
welke het eiland oplevert en die, naar verhaald wordt, op 
enkele plaatsen half vloeibaar uit de aarde opwelt, — ten ge- 
volge van onderaardsche hitte, — lokt een aantal bezoekers der- 
waarts; vooral zijn het bewoners van Ceram, die den zwavel, op 
dit eiland verzameld, onder anderen naar Bali voeren, alwaar zij 
denzelven voor eene Spaansche mat per honderd pond verkoopen. 
ad __De centrale krater, welke den top des bergs doorboorde, is 
__ uitgedoofd en werpt geene dampen meer uit. (Volgens Kolff.) 
a 86. 
Een vulkaan op het eiland Koerekofe, in den zoogenaamden 
zuidoostelijken Molukschen archipel ; hij is gelegen op 4° 55’ zuider 
____ breedte en 152 59’ ooster lengte. Er had, volgens Valentijn, 
eene uitbarsting van dezen vuurberg plaats ten jare 1659. 
87. GOENOENG API, OP HET EILAND BANDA. *) 


: E Naar de volgende bronnen: Valentijn, Oud en Nieuw Oost- 


*) Ten einde denzelven te onderscheiden van n° 71: den goenoeng Api, nabij 
Bima,en n° St: den g. Api, nabij Wetter. 


1271 


Indië, — Kolff’s Reize, — Oliviers Reize, — Jd. Finn, over de 
Banda eilanden, m het Tijdsch. v. Neèrl. Indië, II, blz. 591, — 
Verhuell, Herinneringen van eene reis in Oost-Indië, 1807, — 
Oosterling, 1. pag. 97, — en naar berigten, opgenomen in 
de Jav. Courant. *) 


Topographisch overzigt. 

Uithoofde van zijne ligging in de nabijheid pelt ve ans en ae 
kaatnoot-eilanden is deze vulkaan veel b 
vuurbergen, w welke in het oostelijke gedeelte van den Indischen 
archipel worden aangetroffen. Gedurende derde halve eeuw zag hij 
op het naburige eiland Banda neira, dat oostwaarts tegenover den- 
zelven is gelegen, de vlag der Nederlanden wapperen. Even als de 
laatstgenoemde vulkaan beslaat hij bijna de gansche oppervlakte 
van het eiland, dat eene halve mijl in omvang heeft en-ongeveer 
een tiental minuten roeijens ten westen van het even zoo kleine | 
eiland Neira steil uit de zee oprijst. Hij ligt ten noorden van het wes- 
telijke uiteinde van het eiland Groot-Banda. De goenoeng Api ver- 
heft zich in den vorm eens kegels naar zijn doorboorden top, 
welke, volgens de meeste opgaven, 1,650 of 1,800 voet hoog — | 
is, en derhalve nog niet de halve hoogte bereikt van den klein- En 
sten kegelberg op Java, namelijk, van den Lamongan. Op vele 5 
plaatsen aan den voet des vuurbergs rijzen kale, helder grijs ge- 
kleurde lava-wanden, tot eene hoogte van 60 voet, boven de opper- _ 
vlakte des bodems; overigens worden afwisselend lagen poreuse 5 
lava, waarin hier en daar holen voorkomen, tuf, clie en geurt à 
zand aan de hellingen des vulkaans wingoriudten. In de : 
denste zonen des bergs zijn deze rotsen met eene aire uch 
bare aarde bedekt, waarop wouden zijn opgeschoten, eh à 
op deszelfs voet, aan eenige zijden, aanplantingen van muskaat- 
noten-boomen worden gevonden. Dor en kaal verheft zich de , ne 
bergtop boven deze groene woudzone; hij is geheel en al door E 
dampen doorwoeld en op vele plaatsen met zwavel ek Rn 


ej 


1) Ook de heer S. Müller heeft in de „Verband. der Natuurk, Commissie ” een ens 5 
ander omtrent dezen berg ade die door hem in 1828, gelijk door hes 
C. G. C, Reinwardt vroeger, in 1821, bezocht,werd. 


en 


HG 


1272 


dat mede aan zijne buitenwaarts gekeerde hellmgen het geval 
is, waar dampen uit dezelven te voorschijn komen. 

De krater heeft de gedaante eens trechters en eene mid- 
dellijn van 400 voet; het hoogste gedeelte van zijnen rand 
verheft zich, aan de westelijke zijde, ongeveer 500 voet boven 
het gemetene punt. De dampwolkeu, elke hij bijna voortdu- 
rend uitbraakt, verbreiden zich, gedurende den west-moesson, 
somtijds over gansch Banda neira en hullen het eiland alsdan 
in een nevel, die echter geen schadelijken invloed op de ge- 
zondheid der bewoners uitoefent (het zijn dus waterdampen?). 
Ook op dit laatstgenoemde eiland is de bodem vulkanisch 
van aard; op vele plaatsen van denzelven verneemt de wan- 
delaar een hollen klank- onder den voet (ten gevolge van po- 
reuse lava-banken, die onder het zand liggen?) en bestaat de 
bodem voornamelijk uit los, droog, zwartachtig zand (dolerit- 
zand met veel hornblende en magneet-ijzer?). 


Uitbarstingen. 

1586. Valentijn. 

1598. Valentijn. 

1609. Valentijn. 

1615, in Maart. Im denzelfden oogenblik dat de vulkaan 
uitbarstte, kwam de Gouverneur-Generaal Gerard Reynst op 
de reede aan. (Val) 

1652. Valentijn. 

_1690—1696. Gedurende zes jaren hielden de uitbarstingen 
van dezen berg bijna onafgebroken aan. (Valentijn.) 

1719 ‚ 1765, 1775, 1778. Volgens Valentijn. Bij vele dezer 
oitbarstinike werden van tijd tot tijd rotsbrokken uitgeslingerd, 
welke zulk eene grootte hadden, dat zij de hoogste woudboomen 


hd 


En verpletterden. 


Ten jare 1816 had cene aardbeving plaats, doch geene 


he oberslinss gelijk door Olivier verkeerdelijk wordt vermeld. 


in den Molukschen archipel. 4) 


| rekene wnhekents cin van ingezetenen te Banda, mij, in Rn medege- 
deeld door den Gouverneur der Moluksche eilanden (deu, helaas! nu ook reeds over- 


J820, van den IJ!” Junij tot aan het einde van Julij 
had eene bijna onafgebrokene, hevige uitbarsting plaats; eene 
ontzaggelijke menigte gloeijende lava-brokken, benevens asch 
werden door den vulkaan uitgebraakt, welke als een alles ver- 
nielende regen nedervielen; niet slechts werd het plantaardige 
bekleedsel, dat den voet des vulkaans bedekte, vernield, hetzij 
doordien het werd verpletterd of dewijl het in brand geraakte, 
maar op Banda neira, waar de westewind zulk eene groote 
hoeveelheid zand en asch heenstuwde, werd aanzienlijke schade 
aan de muskaatnoten-boomen toegebragt, wâarvan de takken 
verbrijzeld en de vruchten afgeslagen werden, en bovendien 
alles verdorde. Ook het drinkwater werd onbruikbaar, ten ge- 
volge van de asch, welke er mede vermengd geraakte. 

Kort vóór 12 ure, des middags van den 44% Junij, ving de 
uitbarsting eensklaps aan; zij was zoo hevig, dat de bewo- 
ners van goenoeng Äpi in allerijl de vlucht namen. Eene ont- 
ontzaggelijk hooge aschzuil, — waarin vlammen (2?) zigtbaar 


waren, — met gloeijende steenen vermengd, steeg uit den 


krater opwaarts; overal waar deze steenen nedervielen, ge- 


raakten wouden en aanplantingen in volle vlam en de gansche 


berg- hulde zich eindelijk in een vuurgloed. 

Een hevig gebrul ging met het uitbraken der steenen gepaard, 
waarvan de grootsten, lijnregt opgeslingerd wordende, weder 
in den krater nedervielen, terwijl vele anderen tot op den voet 
des bergs werden heengeworpen; gedurende de tusschenpoozen 


ï Ed 


der enkele sterkere slagen, welke de aarde deden schudden 


en de schepen op zee deden trillen, liet zich een or 
lijk geblaas en gesis vernemen. Ook eenige hevige aa 
werden opgemerkt. 

Op die wijze duurde het woeden des bergs met afwisselende 
hevigheid tot opden 24eter Junij, doch het sterkst uit den zooge- 
naamden nieuwen krater, welke aan de noordwestelijke zijde des 
bergs opengebarsten was (Jav. Cour. van den 29e" Julij, 1820, 


leden Gend. „Majoor Cleerens), hebben ze in staat Bedid, tre nf 


openlijk bekend gemaakte berigten te verrifiere 


1274 


__u® 541); gedurende al dezen tijd telde men slechts vier regen- 
achtige dagen; 11/, maand na den aanvang der uitbarsting, 
namelijk, den 22e Julij (Jav. Cour. 1820, n° 54) waren de 
verschijnselen nog steeds dezelfden. — Onder de veranderin- 
gen van het terrein, welke door deze uitbarsting werden te 
weeg gebragt, mogen geteld worden: een «nieuw rif» (eene 
vooruit springende landtong) en twee nieuwe heuvelen (bergen). 
Het rif was, op den 16% Junij, 180 voet (15 roeden) lang en 
bestond geheel en al uit afzonderlijke 1 à 5 voet dikke, ja, 
enkele veel grootere, poreuse slakken, die gloeijend heet waren 
en rookten; hetzelve besloeg bijna de gansche kleine bogt 
«Kapal pitja», welke op die plaats vroeger aanwezig was; het 
zeewater was aldaar tot op !/, paal afstands van de kust kokend 
heet, zoodat men, in de nabijheid van het rif, eijeren in hetzelve 
heeft gaar gekookt. Het rif maakte het benedeneinde uit van 
een lava-puinstroom, welke langs de westelijke zijde des bergs 
naar beneden was gevloeid. (Jav. Cour. 19 Julij, 1820, n° 51.) 
In 1821 bevond Prof. C. G. C. Reinwardt, 1) dat deze lava- 
stroom 2) nog zeer heet was; tijdens Dr. S. Müller deze streek 
in 1828 bezocht, was hij echter reeds grootendeels bekoeld. 
De beide nieuwelings gevormde bergen bestonden insgelijks uit 
heete en stoomende lava-brokken. Behalve eene nevenspleet, 
waaruit steenen vlogen, had de vulkaan nog twee kraters, een 
zuidwaarts gelegene, die zich nabij den bergtop bevond en een 
noord-noordwestelijke, welke zich op 1/4 gedeelte van de hoogte 
des bergs beneden den top had geopend, terwijl tusschen deze 
beiden nog eene kleine opening werd aangetroffen. 

J824; op den 22ten April, derhalve 5 jaren en 9 maanden 
na de eerste uitbarsting, had weder eene eruptie plaats uit «een 
nieuw gevormden krater», (2) welke aan de noordelijke zijde 
_ des bergs ontstond. 

Op gelijke wijze als vóór 209 jaren, bij gelegenheid van de 
aankomst des Nederlandschen langvoogds Gerard Reynst, de 

1) Zie zijne voorlezing: Über die Feuerberge im Oost-Indischen Archi 


*) Waarin hij een voorbeeld eener „opheffing van gebergte, dat uit eene spleet van 
onderen opgerezen was” meende te zien, (zie hier onder Vulkaan 89: Gamalama). 


1275 


vulkaan zich liet hooren, zoo had ook, des namiddags ten 4 
ure,.op den 22 April, 1824, eene uitbarsting uit denzelven 
plaats, op hetzelfde tijdstip dat de Gouverneur-Generaal van der 
Capellen op den reede aankwam en zijn eskader gereed stond in 
de onmiddellijke nabijheid des vulkaans het anker te werpen. Hij 
begroette den Gouverneur van Neêrlandsch Indië op zijne wijze, 
stuwde eene ontzaggelijke, zwarte rook- en aschzuil in den damp- 
kring opwaarts, liet zijn onderaarschen donder vernemen, als 
wilde hij den spot drijven met den knal der kanonnen, die ter 
eere van zijne Excellentie in het fort op Banda niera werden 
gelost. 

Vuur als van bliksemstralen deed zijn top gloeijen en zijne 
asch, die sneeuwwit was, bragt de zonderlingste kleurspelingen 
te weeg, toen zij vóór de koolzwarte rookwolken nederdaalde ‚» 

«De vuurberg was nog dezelfde als vóór 209 jaren; — maar 
welke veranderingen hadden er niet plaats gehad in de maat- 
schappij in het algemeen en in die der Europeërs in Indië 
in het bijzonder, sedert den tijd dat hij zijne rookzuilen 
ontwikkelde voor de oogen van Gerard Reynst en thans!?; — 
zegt Olivier, die zich in het gevolg van den Gouverneur 
bevond. 

Weldra echter hield deze uitbarsting op ‚ zonder eenige schade 
te hebben aangerigt. (Zie Jav. Courant van den 5%" Junij en 
Aten Augustus, 1824, — Olivier, in Oosterling, 1. n°l. p. 16, 
en Tijdsch. v. Neêrl. Ind. IL. n° 12, p. 629. 

4824, den 9 Junij. Sedert den 22" April, 1824, braakte 
de goenoeng Api slechts menigvuldige rookzuilen uit. Den 9 
Junij echter had eene nieuwe en hevige uitbarsting plaats; vijf 
dagen lang, namelijk, tot op den 14** ging hij voort met het 
uitbraken van gloeijende steenen en aschwolken. Hierop bleef 
hij gedurende 14 dagen rustig, totdat hij, op den 28°" des 
avonds, met nieuwe woede uitbarstte en andermaal myriaden van 
gloeijende steenbrokken, benevens eene ontzaggelijke hoeveel- 
heid zhe dat gewoonlijk vergezeld ging van een gebrul 
en geblaas, waar onder zich van tijd tot tijd slagen (ontploffingen) 
lieten vernemen, welke de huizen deden schudden. Nu echter 


1276 


woei er een frissche zuidoostewind, en Neira bleef bevrijd van 
een aschregen, waardoor het vóór 4 jaren, toen er een weste- 
wind blies, zoo zeer was geteisterd. Den 29sten werd er eene 
aardbeving gevoeld, welke drie minuten lang aanhield. (Jav. 
Courant, 14 Aug. 1824.) Volgens Finn 1. e. heeft de vulkaan, 
bij gelegenheid der uitbarsting in 1824, een lava-stroom — «een 
roltskam, welke uit groote, zwarte steenen bestaat» — aan de 
noordelijke zijde des bergs uitgestort, welke veel overeenkomst 
heeft met den lava-stroom, die, in 1820, langs de weste- 
lijke helling is gevloeid. Gedurende acht jaren heeft de berg 
sedert die uitbarsting zijn woeden van tijd tot tijd hervat 
en zand en asch uitgeworpen; hierdoor zijn vele specerij- 
plantaadjen verwoest en is menigvuldige schade aangerigt ge- 
worden. 

Hevige aardbevingen, doch zonder dat daarmede uitbarstingen 
des vulkaans op Banda gepaard gingen, hadden plaats in de jaren 
1629, 1685, 1710, 1767 en 1816. (Valentijn en and.) 


88. ATETI EN WAWANI, OP HET EILAND AMBOINA. 


Eene solfatara. — Behalve vulkanische steensoorten als: tra- 
chiet, trachitische lava’s en conglomeraten, worden, naar men 
verhaalt, insgelijks «graniet, serpentijn en veldsteen-porphier» op 
Amboina gevonden. Dat er tertiaire kalkgebergten (door vulka- 
nische rofsgesteenten doorbroken) worden aangetroffen — gelijk 
op Java het geval is — mag als zeker gesteld worden. Zoo 
wordt in het kalkgebergte Soja, op een uur afstands van Amboina 
gelegen, eene kalkgrot « batoe Lowang» gevonden, die schoone 
stalactiten oplevert; in-dit hol nestelen, zoo als gewoonlijk het 
geval is, zeer vele vledermuizen. 

Eigenlijke vulkanische kegelbergen komen, naar het alge- 
meene gevoelen, niet op Amboina voor. In sommige gedeelten 
van het eiland wordt fraaije rozen-kwarts gevonden. (Een en 
ander is mij medegedeeld geworden door den heer Jhr. van 
der Wijck, die als ambtenaar verscheidene jaren aldaar heeft 
doorgebragt.) me 

Hevige aarbevingen hadden op Amboina plaats in de jaren 


En 


1277 


1644, 1671, 1674, 1678, 1781, 1850, 1855 en volgende 
jaren. (Val., Oliv. 1) en Jav. Cour. 

4674, den 47 tr Februarij opende zich (spleet), bij gele- 
genheid eener hevige aardbeving, de berg Ateti of Wawani op 
twee verschillende plaatsen aan zijne helling en wierp hij massa’s 
van heeten modder uit, welke tot in zée stroomde. (Val. II. p, 
104.) Zwavelkolken, zegt Valentijn, welke geene eigenlijke 
lava-stroomen kunnen geweest zijn, gelijk door L. v. Buch 
(Canarische Ínseln, p. 564) wordt vermoed. 

In de lagere dteeken van den berg Ateti, welke evenmin een 
Behorike vulkaan is als de Wawani, worden westwaarts 
van het dorp Seit, op het schiereiland Hoe. eenige verhitte 
plekken op den Bodien waargenomen , waar men gesublimeerde 
zwavel aantreft en waaruit zwaveldampen opstijgen. Zie de Verh. 
der Natuurk. Commissie : Land en Volk onkun se, bladz. 99—4100; 
volgens Dr. S. Müller, die Amboina in 1822 bezocht, nadat 
Prof. Reinwardt 7 jaren vroeger daar geweest was. 

In ’t algemeen is de physieke en geologische gesteldheid 
van Amboina nog zeer weinig bekend, althans heeft de « Na- 
tuurkundige Commissie», bier vertegenwoordigd door den heer 
S. Müller, niet het minste licht daaromtrent verspreid; geluk- 
kiger was de plantenwereld op Amboina, welke door eenen 
Rumphius! toegelicht werd. — (Hij et aldaar den 15e 
Junij, 1702, en ligt in zijn tuin op Amboina begraven, doch 
zijn naam leeft eeuwig in de wetenschap voort. 2) 

4845, April. Terwijl op Soembawa de Tomboro zijn w oeden 
voortzette en den ganschen archipel deed schudden, sch 
de aarde op verschillende plaatsen op het eiland Amboina, waaruit 
water werd opgestuwd. (Raffles, Hist. of Java L. p. 25.) — 
Geschiedde zulks op den berg Ateti of Wawani, in, of in de 
nabijheid van de genoemde solfatara ? 

Sedert de eerste aardbeving door Valentijn vermeld, welke 


1) Oosterling, III. n° 1. pag. 1 
3) Ja, z noch in de lage, geen wereld, in den persoon van den kruid- 
kundige „C. L. Blume, cognomine Rumphio,” die het grafgesticht van (den echten) 
Rumphius heeft beschreven en afgebeeld t. IT. p. 9—12 in zijn werk Rumphia (1836). 
st 


1278 


in 1644 plaats greep, werd Amboina door herhaalde schokken 
geteisterd. In de laatste jaren echterg namelijk, sedert den 
geen November, 4835, namen deze in hevigheid toe en her- 
haalden zij zich telkens menigvuldiger, zoodat, in 1845, de vul- 
kanische werkzaamheid in den diepen schoot der aarde zich 
openbaarde door eene” zachte, maar zeer dikwerf herhaalde 
trillende schudding van de oppervlakte des eilands. *) Sedert 
dien tijd heerscht op Amboina, dat vroeger, wegens zijn 
gezond klimaat, zoo gunstig bekend stond, eene epidemie 
van kwaadaardige, gastrisch-bilieuse koortsen, waarvan men de 
oorzaak niet weet op te sporen, dewijl de meteorologische en 
klimatographische gesteldheid des eilands onveranderd dezelfde 
is gebleven; onwillekeurig echter herinnert dat steeds durende 
beven van de oppervlakte des bodems (van het gewelf, waarop 
Amboina rust) aan de chemische werking, die in den diepen 
vulkanischen haard plaats grijpt en doet zulks denken aan een 
onzigtbaar opstijgen van gas-soorten, welke zich in geringe 
hoeveelheid in den dampkring verspreiden, doch niettemin eene 
nadeelige werking op het organische leven uitoefenen. Velen 
werden het slagtoffer dezer ziekte; bekwame geneesheeren, door 
de hooge regering te Batavia in commissie derwaarts gezonden, 
zagen hunne pogingen tot het opsporen der oorzaken daarvan en 
het te keer gaan der epidemie schipbreuk lijden. 

In den aanvang des jaars 1845, — derhalve na een tijdsverloop 
van tien jaren, — scheen deze ziekte te hebben uitgewoed; volgens 
berigten van den 44 Maart, 1845, scheen ze zelfs geheel te 
hebben opgehouden, — doch nadat zich op den 20e" Julij, 1845, 
nieuwe aardbevingen hadden doen gevoelen, barstte ook de 
ziekte met hernieuwde hevigheid weder uit. — Langzamer- 
hand verminderde ze weder en men vleide zich reeds met de 
hoop, dat de epidemie het bitter geteisterde eiland geheel zou 
verlaten, — maar op den 18%" en 20e" Maart, 1850, hadden 
nieuwe aardbevingen plaats en — de schrikkelijke ziekte 


*) Volgens aanteekeningen van den heer Kuijpers (1sten luitenant), welke hij de 
goedheid heeft gehad mij schriftelijk mede te deelen. — Verg. Jav. Cour. 


1279 


barstte ten derden male uit, en begon, vooral na den Bien, 
op nieuw, ja, heviger dan ooit te voren te woeden, waardoor 
vele inlanders en Europeërs in het graf werden gesleept; onder de 
slagtoffers bevonden zich de Assistent-Resident en 6 dagen na hem, 
namelijk, op den 18 April, 1850, de Gouverneur der Moluksche 
eilanden: J. B. Cleerens. (Jav. Cour. 29 Mei, 1850 ne 45.) 
(Zie lager: aardbevingen en epidemien. 


89. GAMA LAMA. 


Op het eiland Fernate. Gelijk het eiland Klein- Banda uit den 
goenoeng Api bestaat, zoo wordt insgelijks het grootere eiland 
Ternate, dat een omvang heeft van 6 mijlen, uit niets anders 
gevormd dan uit eenen enkelen kegelberg, den Gama lama: van 
den smallen kustzoom rijst het eiland allengs opwaarts naar des- 
zelfs top, welke 5,400’ (2) boven den spiegel der zee verheven 
is. Vóór 1840 werden de hellingen van dezen kegel tot aan 
deszelfs hoogste spits beschaduwd door digte wouden, talrijke 
beken stroomden in alle rigtingen zeewaarts en‚ behalve andere 
dieren en vogelen, werden er vele witte papegaaijen (kaka- 
toea’s) gevonden, die deze groene wildernis met hun krijschend 
geluid verlevendigden. Vruchtbare, bebouwde velden bedekten 
zijnen voet. 

De zuidelijke helft der hoofdplaats van Ternate heet Malajoe; . 
tusschen dit oord en het vervallene fort Gama lama ligt een 
meer, dat eene mijl in omvang heeft en 60 vademen diep is; zijn 
naam «Laguna» is het eenige spoor, hetwelk van de voormalige 
heerschappij der Portugezen alhier is overgebleven. 

Van eene vroegere uitbarsting des vulkaans (onbekend van 
welke) is een lava-stroom overig, bestaande uit zwarte, ten 
ten deele poreuse en uitgebrande puinbrokken; hij verheft zich 
uit de zee en vormt een smallen kam of bergrug, welke nu eens 
in eene regte, dan weder in eene kronkelende rigting dwars door 
de vlakte loopt «en,» gelijk Prof. Reinwardt zegt, « tot op eene 
aanmerkelijke hoogte langs de helling van het gebergte opwaarts 
stijgt. » 

Zoowel volgens de beschrijving van dezen laatstgenoemden 


1280 


reiziger, die zich in 1821 op Ternate bevond, als van den lui- 
tenant van Boelen, *) die den berg in 1818 beklom, is het niet 
twijfelachtig, dat wij hier eenen echten lava-stroom voor ons 
hebben, eenen stroom van lava, die of in een geheel gesmol- 
tenen toestand uit den krater, welke zich op den top des bergs 
bevindt, of uit eene zijdelingsche spleet werd uitgebraakt, langs 
de helling nederwaarts en, over de smalle vlakte heen, tot in de 
zee liep, en die, zoo als gewoonlijk het geval is, bij het be- 
koelen slechts aan hare oppervlakte in hoekige stukken berstte, — 
of die in gloeijende brokstukken uit den krater kwam, welke 
nederwaarts rolden of, door de drukking der daarop volgende 
massa’s, over de vlakte heen werden geschoven. Volkomen der- 
gelijke smalle dammen of bergruggen, uit niets anders dan lava- 
brokken bestaande, — lava-puinstroomen, — komen insgelijks 
op Java voor, b. v. aan den voet des g. Goentoer, van waar zij zich 
tot op een grooten afstand van den vulkaan over den dalbodem 
uitstrekken. — Vergelijk bladz, 75, 555, 561, e. a. van het 41° 
en 2% hoofdstuk dezer afdeeling. ban Prof. C. G. GC. Reinwardt 
daarentegen is zoowel deze, als de vorige op blz. 1274 vermelde 
lava-stroom, welke aan den voet van den g. Api op Banda werd 
waargenomen, aangehaald als een voorbeeld van bergopheffin- 
gen, die nog hedendaags hebben plaats gehad. Hij moet, volgens 
dien reiziger en verscheidene andere schrijvers, die, op grond van 
zijn gezag, het feit aldus overgenomen hebben, 2) «van onderen 
uit eene gapende spleet te voorschijn gekomen, namelijk, opge- 
rezen zijn.» Aangezien zich echter de beide rotskammen, niet 
slechts in de boven aangehaalde beschrijvingen van andere rei- 
zigers, zoo als van Boelen, Kolff, Olivier, Fin, Verhuell, enz., 
maar uit die van Prof. Reinwardt zelven, ten duidelijkste als lava- 
stroomen laten onderkennen, ook door alle onbevooroordeelde 
en ongeleerde waarnemers, die voornamelijk den g. Api op Banda 
dikwijls bezoeken, daarvoor gehouden worden, zoo gelooven 
wij, dat het de geleerde reiziger was, die zich deze keer in 

!) Zie Athenaeum, tijdschr. voor wetensch. en kunst, Aug. 1837, en de Jav. Cour. 


van den Ssten Junij, 1838 
*) Vergelijk v‚ Leonhard, über Basaltgebilde. Th. II. p- 165. 


1281 


de verklaring der verschijnselen heeft vergist. Bovendien werd 
later, namelijk, in 1840 (zie hier onder), door den Gara lama 
werkelijk een lava-stroom uitgebraakt, die zich onafgebroken 
tot aan het strand uitstrekte. 


Uitbarstingen van den vulkaan van Ternate. 


1608, 1655, 1655. In de hier vermelde jaren hadden hevige 
en verwoestende uitbarstingen van dezen vulkaan plaats, welke 
door Valentijn worden beschreven. Vooral wierp hij eene groote 
hoeveelheid puimsteen uit. 

1675. Bij gelegenheid dezer uitbarsting werd de dampkring 
zoo zeer vervuld met verstikkende dampen, dat vele menschen 
daardoor om het leven kwamen (zie Valentijn). Sedert dien tijd 
heeft hij, wel is waar, tot op 1858 steeds rookwolken uitge- 
stuwd, maar schijnt hij geene vaste vulkanische stoffen te hebben 
uitgeworpen. Er verliepen honderd vijf en zestig jaren en de 
oppervlakte der lava had tijd om te verweeren en in een vrucht- 
baren bodem over te gaan; in 1838 was zij met de weligste 
woudvegetatie gesierd. 

J838, op den 26" Februarij ontbrandde de vulkaan, nadat 
hij langer dan anderhalve eeuw in rust had doorgebragt, op nieuw. 
De uitbarsting was tamelijk hevig, en geschiedde «juist op den 
oogenblik dat zes inboorlingen van het eiland zich op den bergtop 
«bevonden om zwavel in te zamelen. Vier hunner waren tot dat 
«einde, kort vóór de uitbarsting plaats greep, in den krater 
vafgeklommen ; waarschijnlijk is het, dat zij aldaar het leven 
chebben verloren, want sedert dien tijd heeft men niets meer 
cvan hen vernomen; de beide overgeblevenen is het gelukt zich 
«door eene snelle vlugt te redden, bij welke gelegenheid zij 
vechter door nedervallende steenen werden gewond.» (Jav. Cour. 
vvan den St" Junij, 1858.) 

J839, den 25ten Maart. Deze uitbarsting ging met een 
donderend gebrul vergezeld. Dikke aschwolken hulden het 
gansche eiland in een nevel en stroomen gloeijende lava vloten 
bergafwaarts. (Jav. Cour. van den 12% Junij, 1859.) 

J840, van den Din tot den Jin PFebruarij. Op den 


1282 


2tn Februarij, des morgens ten 9 ure, ving eene nieuwe uit- 
barstng aan; er werd een hevig gedreun vernomen; rook en 
aschwolken, met gloeijende lava vermengd, werden door den 
krater uitgebraakt, waarvan de puinbrokken als een steenregen 
nedervielen en alles in het rond verwoestten en verbrandden. 
Tusschen batoe Angoes en het fort Toloeko vormde deze lava 
een stroom, die zich onafgebroken tot aan het strand 
uitstrekte. Alle aanplantingen, op den voet des bergs gelegen, 
werden daardoor vernield en des nachts scheen de geheele 
berg in vlam te staan. Dit verschijnsel duurde 24 uren lang; 
daarop hoorde men een gerommel onder den grond en eindelijk, 
d. î. den St" Februarij des namiddags ten 4 ure, werd alles 
weder stil. 

Nog gedurende 10 dagen stuwde de vulkaan zware rookwol- 
ken opwaarts; nergens echter werd.men eenig onheilspellend 
verschijnsel gewaar; de vreedzame bewoners van Ternate, die 
met den Sultan in de beste verstandhouding leven en boven 
alle andere eilanders in dezen archipel door den roem hunner 
gastvrijheid uitmunten, hadden alle angst &n bezorgdheid af- 
gelegd. 

Op den 14 Februarij echter hoorde men des nachts ten 121/ 
ure weder een onderaardsch gedreun; ligte schokken deden de 
aardkorst beven en de bewoners ijlden naar buiten. Wel mog- 
ten zij zich gelukkig achten, want heviger schokken deden zich 
allengs gevoelen en ten 51/, ure werd de stad Ternate, met 
al hare gebouwen, onder het nederstroomen van een hevigen 
onweêrsregen, in een puinhoop herschapen. De vreesselijkste 
schokken wisselden thans snel met elkander af, het op- en neêr- 
waarts bewegen der aardkorst, ging vergezeld van een hoorbaar 
gekraak, gelijk wanneer vaste ligchamen tegen elkander gesla- 
gen worden; eerst werd zij verticaal, vervolgens golfvormig en 
horizontaal bewogen en wel zoodanig, dat het zich duidelijk 
met het oog liet waarnemen; op menige plaats scheurde de 
aardkorst van één, uit deze spleten spoot water opwaarts; dan 
sloten zich die scheuren weder en op gelijke wijze duurde de 
beweging van de oppervlakte der aarde, met korte tusschen- 


12838 


poozen, tot 5 ure des namiddags voort. Maar het hevigst deed 
zich zulks den 15%» Februarij, des voormiddags ten 10 ure, 
gevoelen. Alle bewoners des eilands, die het gevaar van ver- 
zwolgen te worden in de wijd gapende scheuren der aardkorst 
konden ontvlieden, ijlden naar de schepen en staken in zee; met 
meer vertrouwen waagden zij zich, in kleine vaartuigen, op 
de golvende baren, dan dat zij vertoefden op den bodem des 
eilands, waarop de benaming van vast niet meer kon worden toe- 
gepast. 1) 

Alles was ingestort; geen enkel stuk huisraad Sas heel ge- 
bleven; ja, zelfs het fort Oranje, dat sedert 250 jaren zoo me- 
nige aardbeving had doorgestaan, lag in puinhoopen ter neder, 
tuinen en aanplantigen waren door de uitgeworpene vulkanische 
stoffen overstelpt geworden, en de schade, welke de bewoners 
ten gevolge dezer uitbarsting leden, bedroeg in geldswaarde 
900,000 gulden. Een stuk gronds, van 12 voet diameter, was 
18 voet diep weggezonken; een gedeelte des bergtops was in- 
gestort en aan de zuidelijke zijde van denzelven waren zeven 
openingen of kraters gevormd geworden. 

Met afwisselende hevigheid duurden dergelijke schokken tot 
op den 9" Maart, terwijl de bewoners gedurende al dien tijd 
te scheep of in ruw opgeslagene hutten aan het strand verwijl- 
den. Zelfs in Mei en in Junij, 1840, werden nog allerminst 
een paar schokken gedurende ieder etmaal waargenomen. 

De rampzalige bewoners van Ternate, die alles verloren hadden, 
waren aanvankelijk voornemens den ondankbaren, trouweloo- 
zen bodem te verlaten en een ander eiland van den archipel 
als een nieuw vaderland op te zoeken. De magt der gewoonte 
en de gehechtheid des menschen aan den grond, die hem zag gebo- 
ren worden , zijn echter zoo groot, de maatregelen, welke het on. 
begrijpelijke wezen der natuur heeft in het werk gesteld om 
de onberbergzaamste oorden der aarde bewoond te doen blij- 


1) Het sterke kontrast tusschen zee en land verliest hier, in den Indischen archi- 
pel, zijne volle beteekenis. Den bodem, die zoo menigwerf wordt bewogen, kan men 
niet langer een vasten bodem achten. (Alléén te Penggalengan heb ik, in ééne 
maand, 4 aardbevingen gevoeld.) 


1284 


ven, zijn zoo wonderbaar, — want het lag instincten in den 
mensch, zonder dat deze er zelf van bewust is, — in één 
woord, de Ternatanen bleven hun eiland bewonen; zij bewezen 
bij deze gelegenheid, gelijk een vaderlandslievende, gemoede- 
lijke schrijver t) eenigzins kluchtig, doch niet te min te regt 
aanmerkt, «dat zij even weinig vrees betoonden voor het vuur 
als een echte Hollander voor het water koestert.» Tot dit vaste 
besluit droeg de ondersteuning, welke zij van de Nederlandsche 
regering, te Batavia gevestigd, verkregen, ongetwijfeld het hare 
bij; deze zond ter huuner hulpe een schip, bevracht met allerlei 
benoodigdheden. (Jav. Cour. van den 4e April, 1840.) 

J847; op den 7% Februarij had eene uitbarsting van den 
piek van Ternate plaats, welke een half uur aanhield. Uithoofde 
de lucht zeer bewolkt was, hoorde men slechts het donderend 
geluid, doch zag men van de gansche uitbarsting, behalve het 
hoogste gedeelte der aschzuil, welke bowen de wolken uitstak, 
niets anders dan een lava-stroom; deze vloot langs de noorde- 
lijke zijde des kegels naar beneden. De uitbarsting werd, op den 
25% December, 1846, voorafgegaan door eene aardbeving ; ook 
na de uitbarsting werd er, op den 8 April daaraanvolgende (1847), 
eene sterke aardschudding waargenomen. (Jav. Cour. van den 
14ter Augustus, 1847, ne 65.) 

J849, den 27°ten November. «Des ochtends ten sij, ure en 
later op den 20%" PFebruarij, 4850, ten A1 ure des nachts, 
hebben te Ternate uitbarstingen plaats gehad van den berg al- 
daar, welke voorafgegaan werden door een rollend. geluid als 
van den donderen van slagen als kanonschoten. » 

«De uitbarsting van den 27°" November leverde een treffend 
schouwspel op, doordien de gloed der lava en de aanhoudende 
stralen als van den bliksem, welke uit de zware rookkolom 
schoten, den geheelen berg verlichtten. Door geene der erup- 
tien is schade veroorzaakt, zijnde alleen, ten gevolge van de 
uitbarsting van den 20ste Februarij, een onbeduidende aschregen 
in eene oostelijke rigting in zee gevallen. Eenige dagen vóór 


‘) Roorda van Eyzinga, „ Indië” 1. p. 335. 


1285 


en ook op den dag der uitbarsting, op den 20% Februarij, had 
het zwaar geregend. De berg bleef daarna voortdurend veel rook 
opgeven.» (Jav. Cour. van den 25ste Mei, 1850, no 42.) 


90. TIDORE-PIEK. 


Deze piek is gelegen op het eiland van gelijken naam, zuidoost- 
waarts van Ternate, op 0° 45’ noorder breedte en 127° 18’ ooster 
lengte. Beide kleine vulkaan-eilanden, Ternate en Tidore, liggen, 
gelijk bekend is, aan de westkust van het middengedeelte van het 
groote eiland Djilolo. — Het ronde eiland Tidore, dat 5 mijlen 
in omvang meet en zeer vruchibaar is, stijgt opwaarts naar den 
5,000 (2) voet hoogen top eens kegels, welke van zijn voet 
tot aan zijn schedel met groene wouden is bedekt. Hieruit laat 
zich met waarschijnlijkheid opmaken, dat hij in langen tijd geene 
uitbarstingen heeft ondergaan. 


91. GAMA NACORE. 


Een vulkaan in het westelijke gedeelte (Batoe tjina) van het 
groote eiland Dyslolo (Gilolo), op een afstand van 5 mijlen 
tegenover Ternate, gelegen. In 1675 had eene hevige uitbarsting 
van dezen vulkaan plaats (volgens Valentijn), welke ne 
ging met hevige aardbeving en gedreun. 


92. 

Een vulkaan op het eiland Makjan (Makian), ten zuiden 
van Tidore„en ten westen van Djilolo, op 0° 17’ noorder 
breedte en 125° 54 ooster lengte. Het schijnt, dat dezelve 
met de beide vorigen, Tidore en Ternate, eene vulkaanrij 
vormt, welke van het zuiden naar het noorden is gerigt als een 
zoom vóór de westkust van Djilolo. Het is mij niet bekend 
of het eiland Motir, gelegen tusschen Makjan en Tidore, 
een vulkaan is. Volgens Valentijn had er ten jare 1646 eene 
hevige uitbarsting van den Makjan plaats, waardoor verscheidene 
dorpen werden verwoest en vele menschen het leven verloren. 
De vulkaan scheurde destijds van één en werd met spleten 
doorgroefd, welke, naar gezegd wordt, nog heden zigtbaar zijn. 


1286 


95. TOLO. 

Gelegen op het eiland Mortai (Mortay) noordoostwaarts van 

Djilolo. Herhaalde en hevige uitbarstingen hadden uit dezen 
berg in de vorige eeuw plaats. (Val.) 


94. AWOE. ») 


Hij ligt op het eiland Sangir, noord-noordoostwaarts van het 
noordoostelijke uiteinde van Menado, waarvan de rij der Sangir- 
eilanden de verlenging uitmaakt. Van den 40de tot den 16% 
December, 1714, had er (volgens Valentijn) eene hevige uitbar- 
sting van dezen berg plaats, waardoor een groot aantal dorpen 
met lava en asch werd bedekt; in een wijden omtrek rondom 
den vulkaan werd de dampkring gloeijend heet en duizenden van 
menschen kwamen daardoor om het leven. De goenoeng Awoe 
is de hoogste berg op het gansche eiland, dat in de rigting van 
het zuiden naar het noorden zes mijlen lang, bij twee mijlen 
breed is. Aan deze oostelijke zijde van den Indischen archipel 
is de goenoeng Awoe de noordelijkste der vulkanen, welke tot 
Neêrlandsch Indië behooren; hij schijnt als eene voortzetting 
van het noordoostelijke uiteinde van Celebes, naar de zijde van 
Mindanao, beschouwd te moeten worden, even als het eiland 
Mortai zich voordoet als eene verlenging van Djilolo. 


95. 


Een piek op het kleine eiland Szao, of Siaoe, gelegen tusschen 
Sangir en Menado, welke als een nog steeds werkzame vulkaan 
wordt beschreven. — Nu volgen elf vulkanen op het noordoos- 
telijke schiereiland van Celebes: Menado. 


96. GOENOENG KLABAT. 


Deze berg, welke ongeveer eene hoogte bereikt van 6,000 voet, 
is gelegen in het distrikt Toncea, in de nabijheid van Kema, 


1) Awoe beteekent in het Maleisch: asch, derhalve goenoeng Awoe: aschberg, 
op gelijke wijze als goenoeng Api beteekent vuurberg. 


1287 


aan de oostzijde van den smallen noordoostelijken hoek van 
Celebes, op 1° 50’ noorder breedte en 124° 16’ ooster lengte. 

Volgens de overlevering spoelde de zee, eenige eeuwen gele- 
den, tot aan Treman, eene kleine negerij, welke thans, in eene 
westelijke rigting, drie palen landwaarts in van Kema verwij- 
derd ligt. Is zulks werkelijk het geval geweest, dan moet de 
Klabat destijds een eiland gevormd hebben, hetgeen echter uiet 
waarschijnlijk is. 

De berg verdeelt zich van boven in twee toppen, die onge- 
lijk van hoogte zijn. Op de kruin van den hoogsten dier top- 
pen wordt een meer gevonden, waarvan het water geene ver- 
hoogde temperatuur bezit. Aan deszelfs oever stijgen voortdurend 
dampen opwaarts; de berg is in zijn ganschen omvang met 
bosschen bedekt, wier groei echter niet weelderig mag heeten 
dan op een duizental voeten beneden deszelfs top. Een sterke 
reuk van zwavel verspreidt zich hier in het rond. Geen der 
bewoners van dit eiland heeft den berg immer asch en steenen 
zien uitbraken, noch vuur uit denzelven zien opstijgen. Onge- 
veer ter halver hoogte des bergs worden aan zijne helling 
koude bronnen gevonden, gelijk mede in de naastbij gelegene 
streken; te Ajer madidi, bij voorbeeld, wordt eene bron aange- 
troffen, waarvan het water voortdurend in eene borrelende bewe- 
ging wordt gehouden, als kookte het; aan dit verschijnsel heeft 
deze plaats haren naam ontleend. 

Het bovenstaande is de zakelijke inhoud eener schriftelijke 
mededeeling, d. d. 12 November, 1848, aan mij toegezonden 
door den heer C. A. J. Peequeur, destijds officier van gezond- 
heid, te Menado. Volgens Valentijn (Oud en Nieuw-Oostindie) 
moet uit den berg « Kemaas» op Menado, ten jare 4683, eene 
hevige uitbarsting hebben plaats gehad, gepaard met eene aard- 
beving, waardoor een groot gedeelte der omliggende landstreek 
werd verwoest. Ik vermoed, dat deze « Kemaas», insgelijks 
«Oesterberg» geheeten, en de berg Klabat, nabij desa Kema 
gelegen, een en dezelfde berg is. Waarschijnlijk is het deze 
berg, welke door de zeevarenden, uithoofde van zijn dubbe- 
len top, «de twee gebroeders» wordt genoemd. 


1288 


97. GOENOENG TONKOKO.. 


Na zijne uitbarsting batoe Angoes geheeten. «Ten jare 1801, 
de maand en de dag zijn onbekend, braakte deze berg voor 
de eerste maal vuur, asch en steenen uit; deze eruptie ving 
aan omstreeks 5 ure des namiddags; de vulkaan wierp zulk eene 
ontzaggelijke hoeveelheid asch uit, dat het zonlicht gedurende 
twee achtereenvolgende dagen door dezelve werd verduisterd. 
Tevens verspreidde zich een sterke reuk van zwavel; de uitge- 
worpene asch werd tot Kema voortgestuwd. De vulkaan slin- 
gerde tevens zoo vele steenen uit, dat op drie palen afstands 
van denzelven een nieuwe berg ontstond, waarvan een tan- 
djoeng (kaap) zich een eindweegs in zee uitstrekte; slechts aan 
dezen nieuwen berg is het, dat de naam batoe Angoes wordt 
gegeven, uithoofde hij uit verbrande steenen is gevormd. « Wij 
hebben hier bij gevolg een nieuw voorbeeld van lava-stroomen, 
welke zich, gelijk die van den g. Api, bladz. 1274 en 1276 
en die van den piek van Ternate, bladz. 1282, tot in de zee uit- 
strekken. «De krater van den Tonkoko ligt op zijnen hoogsten 
top; uiigebraakte asch en steenen vormen rondom den rand 
een wal, gelijk aan dien eener bentèng (vesting). De diepte des 
kraters zal ongeveer 600 voet bedragen; op zijn bodem rijst 
een nieuwe berg opwaarts, welke echter slechts ter halver 
hoogte van den kraterwand reikt. De voet van dezen binnen 
den krater gelegerten berg wordt door water omringd. De 
hoeveelheid zwavel, welke binnen den krater wordt gevonden, 
is zeer groot. De buitenste oppervlakte des bergs is met geboomte 
bedekt. Geene uiterlijke-voorboden kondigden de straks vermelde 
eruptie aan; zij ontstond eensklaps en werd noch door aard- 
schuddingen, noch door onderaardsch geluid voorafgegaan. De 
werking der uitbarsting rigtte zich naar het oosten, dat is, naar 
de zeezijde, hetwelk te meer opmerkenswaardig is, dewijl de 
werking van den vulkaan Sapoetang, die op de westzijde van 
het schiereiland gelegen is, gelijk wij later zullen zien, zich naar 
het westen, dat is, insgelijks naar de zeezijde openbaarde. De 
berg blijft voortdarend rook opgeven; bij de uitbarsting braakte 


1289 


hij vuur, asch, zand en steenen uit, welke beide laatsten in de 
straks vermelde rigting werden uitgeworpen, terwijl daarentegen 
de asch en de rook, door de kracht van den heerschenden wind, 
nu eens in deze, dan in gene rigting werden voortgestuwd, naar 
mate dezelve van streek veranderde; de asch werd tot Ajer 
madidi, Moombi, ja, tot Menado voortgedreven. Te Ajer madid: 
lag eene aschlaag ter dikte van één duim; zij was grijskleurig, 
fijn, ligt en had een sterken zwavelreuk. De steenen, waarvan 
sommigen: de grootte van een klein (inlandsch) huis hadden, 
waren allen door de werking van het vuur aangetast; zij hebben 
eene grijze kleur, zijn scherphoekig, poreus, specifiek ligt van 
gewigt en minder vast dan die, welke in de rivieren worden 
aangetroffen. Twee dagen na de uitbarsting waren de uitgewor- 
pene steenen nog heet en stoomden zij voortdurend.» Volgens 
mededeelingen van den heer Pecqueur; zie vroeger. Wij leeren 
derhalve alhier, aan den voet des vulkaans, een lava-puinstroom 
kennen van eene zeer groote uitgestrektheid, welke eerst ten 
jare 1801 werd uitgeworpen, « batoe Angoes» is geheeten, en 
eene in zee vooruit springende kaap vormt; wijders een nieuwen 
eruptie-kegel, in den krater des vulkaans gelegen, welke van de 
omringende kraterwanden door een meer, — dat waarschijnlijk 
eene kringvormige gedaante heeft, is gescheiden ! 


98. VULKAAN SAPOETANG. 


« Deze is een zeer groote aschberg, welke ongeveer eene hoogte 
van 5,000 voet bereikt. Nergens vertoont zich eenig spoor van 
plantengroei op denzelven; hij is kaal, grijskleurig van den top 
tot aan zijn voet, en vormt uit dien hoofde een merkwaardig 
kontrast met een berg, die zich in zijne onmiddellijke nabijheid 
verheft en met eene weelderige vegetatie is bedekt. Hij ligt aan 
de zuidwestelijke zijde van het eiland Celebes op een afstand, 
in eene lijaregte rigting genomen, van 14 palen van de zee. In 
vroegeren tijd had er jaarlijks of om de twee jaren, somtijds 
twee malen in één jaar, eene uitbarsting van asch, zand en 
steenen plaats, waarbij de asch somtijds tot aan Amoerang en 
verder tot op 21 palen afstands van den vulkaan nederviel ; 


1290 


kleine steenen slingerde hij tot Langowan, welke plaats 9 palen 
van den vulkaan verwijderd ligt; asch braakte de vulkaan ge- 
woonlijk in zulk eene hoeveelheid uit, dat de rijstvelden, in den 
omtrek er van gelegen, daardoor werden overstelpt en de oogst 
bij gevolg geheel mislukte. In den krater, welks omvang, grootte 
en diepte aan de inlanders niet dan onvolkomen bekend schijnen 
te zijn, wordt zeer veel zwavel gevonden, gelijk mede aan den 
voet des bergs. Gewoonlijk worden, 2 à 5 dagen vóór het plaats 
grijpen eener uitbarsting van dezen vulkaan, aardschuddingen 
waargenomen. De kracht der uitbarsting is voornamelijk naar het 
westen , dat is, naar de zeezijde gerigt. Bij den vulkaan Tonkoko 
daarentegen openbaart zich dezelve in de rigting van het wes- 
ten naar het oosten, dat is, insgelijks naar de zeezijde. Tijdens 
de laatste uitbarsting in 1858, welke twee dagen aanhield, werd 
zulk eene groote hoeveelheid asch uitgeworpen, — het aantal 
steenen, daarmede vermengd, was betrekkelijk gering, — dat 
de zon geheel en al werd verduisterd; de aschlaag op Amoerang 
bereikte eene dikte van 4 duim, terwijl zich tevens alom in het 
rond een sterke reuk van zwavel verspreidde. De eruptie ging 
vergezeld van een onderaardsch gedreun, als donderslagen, het- 
welk zijn zetel scheen te hebben ter plaatse waar de voet des 
bergs wordt gevonden. Bij elke uitbarsting neemt de krater 
eene nieuwe gedaante aan, en wordt hij telkens breeder en 
_ grooter. Bij gelegenheid der laatste eruptie werden steenen, die 
twee mannen niet konden omvatten, tot op een afstand van 11/ à 2 
palen van den krater voortgeslingerd. Op een afstand van 9 palen 
van den vulkaan scheen de vuurkolom, welke uit den krater 
opsteeg, eene hoogte te bereiken van 20 tepa’s. 1) Naar de ver- 
halen van bejaarde inlanders zijn de aardschuddingen, welke in 
de nabijheid van dezen berg gedurende zijne uitbarstingen worden 
waargenomen, geheel verschillend van de gewone aardbevingen; 
aanvankelijk ondergaat de aardoppervlakte eene trillende (zacht- 
bevende) beweging, — tofifi geheeten, — waarop zachte, per- 
pendiculaire schokken volgen.» Ook deze beschrijving van den 


1) Roeden? à 12 voet. 


1291 


Sapoetang, welke eene getrouwe schets van den goenoeng 
Goentoer op Java schijnt te zijn, werd ontworpon door den heer 
Peequeur, die ooggetuige eener uitbarsting van den vulkaan was; 
zij werd mij medegedeeld door den heer Resident van Menado. 

Behalve de zoo even genoemde drie bergen, worden nog de 
volgende vulkanen op Menado aangetroffen; de mededeelingen, 
welke ik daaromtrent van Nederlandsche beambten heb verkre- 
gen, strekken zich echter niet verder uit dan tot eene opsomming 
hunner namen. 

99. KOEMANGAN. 
Hij wordt insgelijks Mahaboe geheeten. 


100. LOKAN, 


Deze vulkaan bereikt eene hoogte van 4,580 voct. 


101. EMPONG. 


Deze vulkaan bereikt eene hoogte van 4,740 voet; beide deze 
laatste bergen zijn, naar verhaald wordt, door D: Forsten gemeten. 


102. PAPELANPONGAN. — 105. KIMAWANG. — 104. SENOEN JAVA. — 
105. TAMPOROK. — 106. POLIRANG. 

Wij tellen derhalve elf vuurbergen in het kleine, noordooste- 
lijke schiereiland van Celebes. Het meest westwaarts gelegene 
van de twee zuidelijke schiereilanden van Celebes, namelijk, 
Makasar, bevat geene vulkanen. Het is niet bekend of er, buiten 
Menado, op Celebes vulkanen worden gevonden; waarschijnlijk 
echter is zulks niet het geval. In Menado echter worden aller- 
wege vulkanische verschijnselen aangetroffen. Zoo vindt men, 
naar verhaald wordt, in de nabijheid van den weg, welke van 
Sonder naar Lamowang voert, een klein bekken, dat eene mid- 
dellijn van 40 à 50 voet heeft en gevuld is met kokend heet 
zwavelwater; zoo wordt er, op een afstand van 5 palen van laatst- 
genoemde plaats, mede eene heete «zwavelbron» gevonden; de 
Graaf C. von Vidua zonk in den verhitten modder van deze bron, 
en overleed aan de gevolgen der daarbij bekomene brandwonden. 

Het liefelijkste gedeelte van Menado is de streek, waarin het 


1292 


meer Fondano is gelegen, dat eene breedte van 5, bij eene 
lengte van 12 palen heeft; zijne bewoonde oevers verheffen zich 
gedeeltelijk rotsachtig steil uit het water. Het niveau van dit 
meer ligt 2,000 voet boven de oppervlakte der zee; even als 
de meren Singkara en Danoe op Sumatra schijnt hetzelve den 
bodem van eene diepe verzakking of van een splijtings-dal te 
bedekken. 

Uithoofde de groote eilanden Ceram, Djilolo, Boeroe, bene- 
vens Florês nog zeer weinig bekend zijn, +) zoo geeft het cijfer 
J06 slechts het getal vulkanen op, welke op zijn minst geno- 
men in Neêrlandsch Indië worden aangetroffen. 

De Kinibaloe (of Kinilaboe), die zich in het noordelijkste 
gedeelte van Borneo verheft, is zigtbaar van de overzijde van 
het kleine eiland Cajagan soeloe, dat ten noordoosten van Borneo, 
op een afstand van 51 geographische mijlen van dezen vulkaan, 
is gelegen; deze afstand staat ongeveer gelijk met dien van Soe- 
rabaja tot aan den 9,590 voet hoogen Merbaboe, welken vul- 
kaan men echter op de laatstgenoemde plaats niet kan bespeu- 
ren. (Den Merapi op Sumatra ontwaardde ik, op een afstand 
van 51 geographische mijlen, doch slechts van een hoog gele- 
gen standpunt uit, namelijk, van den top des 6,000 voet hoogen 
Loeboe radja.) Is het vermelde omtrent den Kinibaloe juist, 
dan zou bij eene hoogte van 12,000 voet of nog meer berei- 
ken en bij gevolg, naar alle waarschijnlijkheid, de hoogste berg 
van den Neêrlandsch-Indischen archipel zijn: Vergelijk Berghaus 
Memoir (volgens Dalrymple en Horsburgh ,) no 15, p: 71. Oordee- 
lende naar het profiel van dezen berg, gelijk hetzelve voorkomt 
op de kaart van Horsburgh (China Sea) zou men niet tot besluit - 
mogen komen, dat die berg een vulkaan is, — niettegenstaande 
hij aldaar wordt afgebeeld onder de gedaante van een afgebro- 
kenen, uitgetanden kegel, — uithoofde lange bergketenen, in 
de rigting harer lengte-as gezien, zich insgelijks in dien vorm 
voordoen. Welligt is het de noordelijke hoekpilaar van het hoog- 


*) Groot-Ceram moet zeer bergachtig zijn, waaronder sommige bergen ter hoogte 
van 8,000 voet worden aangetroffen. 


1293 


gebergte van noordelijk Borneo; hoewel het grootste gedeelte 
der zuidelijke helft vaan Borneo wordt beschreven als een met 
wouden bedek diepland (hyläa), zoo is het echter waarschijn- 
lijk, dat de gebergten van Borneo, namelijk, van die helft van 
het eiland, welke ten noorden van den aequator is gelegen, zich 
over eene aanmerkelijke uitgestrektheid tot eene groote 
hoogte verheffen, uithoofde van het groote aantal breede en 
diepe rivieren, die in zee uitstroomen. Overeenkomstig met 
hetgeen wij in Sumatra vinden, mogen wij derhalve tot het 
besluit komen, dat ook alhier breede hoogdalen, plateaux, tus- 
schen de bergketenen worden aangetroffen. Op dergelijke plateaux 
wordt de massa der bevolking van de Batta-landen op Sumatra 
aangetroffen, en deze is, zonder dat er eenig noemenswaardig 
verkeer tusschen haar en de kustbewoners bestaat, zonder dat 
zij zelfs zout bezit, tot een trap van eigendommelijke beschaving 
geklommen, welke men alhier, achter de digte; oorspronkelijke 
wouden, welke de kustvlakten bedekken en het centrum des lands 
omringen, nimmer zou vermoeden aan te treffen. En om welke 
reden zou er tusschen de bewoners dier tafellanden van Borneo 
en de bevolking van het noordelijkste gedeelte van het eiland, die 
naar luid van alle deswege ontvangene berigten tot de beschaafde 
volken van hetzelve behooren, geen verkeer kunnen bestaan? 
Al hetgeen met zekerheid aangaande Borneo bekend is, beves- 
tigt dit vermoeden; het schijnt b. v., dat de hooge waterval van 
Pandasan (Tampasoek), in het landschap Papal, aan de noord- 
westelijke kust van het eiland, — welke beschouwd wordt als 
de hoogste waterval van den ganschen aardbol, — nederstort 
van den rand van een tafelland, hetwelk eensklaps in een steilen 
wand eindigt; alle kapen van de noord- en noordoostelijke kust, 
waarvan in de werken van verschillende zeevarenden melding 
wordt gemaakt, zijn hooge voorgebergten; zoo wordt de kaap 
(tandjoeng) Kanioengan, tegenover kaap Donda van het eiland 
Celebes, een hoog, vlak tafelland geheeten; deze kaap strekt 
zich, als een schiereiland van het vasteland van Borneo, naar 
het oosten uit en wordt begrensd door zeer diepe zeeën. 
Misschien verheffen zich nog vele pieken in het binnenland van 
32 


1294 


noordelijk Borneo, welke hooger dan 12,000’ oprijzen en echter 
geheel en al onzigtbaar zijn van de kusten van dit eiland, dat 
als een klein continentaal land in het midden van den vulkaan- 
krans des archipels is gelegen. 


Inquirenda. 


Vroegere uitbarstingen van vulkanen, van welke geene zekere 
berigten tot heden zijn verkregen, benevens andere gebeurtenissen 
in de natuur van den Indischen archipel, waar omtrent een nader 
onderzoek den geschiedkundigen zij aanbevolen. 

4500. In de eerste jaren der regering van Senopati (+ 1525) 
had eene vreesselijke vulkanische uitbarsting plaats, gepaard met 
aardbeving en een sterken aschregen, welke de Javanen met 
angst vervulde. (Naar luid van Javasche manuscripten.) Uit 
welken vulkaan had dezelve plaats? 

4644. In dit jaar werd de dampkring van Java zoodanig 
met aschwolken vervuld, dat hierdoor eene volslagene duisternis 
ontstond. Deze asch rerd uitgebraakt door een vulkaan van 
een nabij gelegen eiland. (J. Crawfurd. Ind. Archip. hol. verta- 
ling, III. bladz. 556, naar berigten, geput uit Javasche kronijken.) 

Op welk eiland lag die vulkaan? Had die uitbarsting plaats 
uit den Tomboro? 

4644. In dit jaar verloren zeer vele menschen het leven, ten 
gevolge van het instorten van den goenoeng Adiksa. (CGrawfurd, 
Le.) Thans wordt geen enkele berg op Java aldus geheeten, en 
de vraag is dus: welke was die berg? Zou het de Wilis zijn 
geweest? 

4664. Destijds had eene hevige uitbarsting van den Merapi 
op Java plaats. (Crawfurd, 1. c. p. 509.) 

Welke omstandigheden gingen daarmede gepaard? In welken 
toestand bevond zieh de vulkaan vóór dien tijd? 

4674, 4675, 4676. In die jaren werd Amboina door zeer 
hevige aardbevingen geteisterd, waarbij 2,000 menschen het 
leven verloren. (Valentijn; vergel. Crawfurd, p. 511.) 

Welke waren de bijzonderheden dier aardbevingen? Op welke 
wijze kwamen die 2,000 menschen om het leven? Stierven zij 


1295 


misschien aan epidemische ziekten, welke na die aardbeving 
ontstonden, zoo als na de aardbeving van 1855 het geval was ? 
Worden er misschien berigten gevonden, welke aanduiden, dat 
op Amboina vroeger een vulkaan bestond, die allengs instortte 
en tot een puinhoop werd? 

4752. In dit jaar werd Java op nieuw met asch bedekt en 
over zijne gansche uitgestrektheid in duisternis gehuld. Dit werd 
veroorzaakt door een vulkaan, op een naburig eiland gelegen. 
Hongersnood en aanstekende ziekten heerschten, ten gevolge 
daarvan, op het eiland Java. (Crawfurd, Lc. p. 550.) Op welk 
eiland was deze vulkaan gelegen? Was het de Tomboro? 

— ?— In welk jaar geschiedde de eruptie van den Merapi, 
waardoor de tjandi Moendoet, in de residentie Kadoe, met asch 
werd overstelpt? Deze tempel werd eerst in 1858 uitgegraven; 
volgens Crawfurd is dezelve waarschijnlijk gebouwd in het 
jaar 1558, volgens anderen heeft zulks welligt veel vroeger, 
hoewel ik vóór 415 na Christus plaats oet. (Verg Tijdsch. 
v. Neêrl. Indië, IV. p. 508.) 

Hetgeen men vermeld vindt in eene kronijk, welke den Keizer 
van. Solo toebehoort en waaruit door Roorda van Eijsinga 
(Indië, III. bladz. 475) wordt medegedeeld: dat ten jare 1257 
een eiland, « Mangere,» in de nabijheid van Soerabaja uit de zee 
oprees, wijders dat in Î187 Java van Sumatra, gelijk in 1277 
Bali van Java en eindelijk in 1555 Lombok van Soembawa 
werd losgescheurd; deze berigten dragen te zeer het kenmerk 
van verdichting (verzinselen, die, onder den naam van kronij- 
ken, gewoonlijk het werk zijn van ledigloopende priesters), 
dan dat zij in eenig opzigt in aanmerking verdienen te komen. 

De gesteldheid der kusten, ter wederzijde van de zeeëngten tus- 
schen de eilanden ter zijde van straat Soenda en beoosten Java, 
duidt niet slechts aan, dat die eilanden in voormaligen tijd niet 
met elkander*waren vereenigd, maar integendeel laat zich daaruit 
met veel waarschijnlijkheid opmaken: dat deze straten oorspron- 
kelijk veel breeder waren dan thans, dat zij ten gevolge van de 
werking van vier verschillende oorzaken, die ten deele nog blijft 
voortduren, allengs enger zijn geworden, namelijk, 1° ten gevolge 


1296 


van het opstijgen en van lieverlede opheffen der aangrenzende 
oevers, gelijk mede der vulkanische kegels, welke in de straten 
zelven zijn gelegen; zoo merkt men b. v. aan de zuider kust van 
Java, voornamelijk naar de zijde der Soenda-straat, de onmis- 
kenbare teekenen op van nieuwe, waarschijnlijk nog steeds 
voortdurende opheffing; 2e door uitgebraakte lava-stroomen der 
aangrenzende vulkanen, welke zich tot in de zee uitstrekten en 
ten gevolge daarvan het strand ophoogden, verbreedden, zoo 
als b. v. het geval is met den basalt-stroom batoe Toetoel aan den 
Javaschen oever der straat Bali; stroomen van die uitgestrekt- 
heid worden op het eiland Banda en Ternate nog heden uitge- 
braakt (zie boven); 5° door alluviaalvormingen en wel voor- 
namelijk door het aanspoelen van vulkanische uitwerpselen, 
waardoor b. v. de zeeboezem van Modjopaït opgevuld en 
de straat van Madoera nog dagelijks enger wordt; 40 door 
de vorming van nieuwen zeezandsteen aan de kusten en door 
koraalbouw. 

Wij hebben thans, van de Nicobar-eilanden af tot aan de zuide- 
lijke grenzen der Philippijnsche eilanden, onzen togt in eene 
zuidelijke rigting , rondom het groote continentale eiland Borneo, 
voortgezet over een krans van langwerpige eilanden, welke in 
den vorm van een hoefijzer aan één geschakeld zijn; wij hebben 
daarbij den lezer bekend gemaakt met 106 hooge vuurspuwende 
rotsbergen, — vulkanen, — benevens met X lage aardheuvelen, 
waaruit gas opstijgt, z. g. moddervulkanen, — terwijl wij 
tevens de uitbarstingen, welke zij hebben ondergaan, in zoo verre 
deze ter onzer kennis zijn gekomen, hebben geschilderd. Alvo- 
rens wij nu overgaan tot eene meer bijzondere verklaring van den 
geologischen bouw van Java en der vulkanen, zullen wij in de 
volgende hoofdstukken II tot Vl eerst de overige verschijnselen 
en gebeurtenissen in Neêrlandsch Indië nagaan, die als het 
gevolg der vulkanische werking mogen beschdhwd worden, 
of met de vulkanen in een zeer naauw, genetisch verband 
staan. Eerst zullen wij derhalve de voorwerpen zelven, de 
daadzaken, zoo volledig mogelijk trachten te leeren kennen 
en vervolgens het theoretische onderzoek aanvangen. 


1297 


il. GAS-BRONNEN. 

De verschijnselen, welke hiertoe behooren, zijn meerendeels bij 
de behandeling der eigenlijke vulkanen medegedeeld geworden; 
hier zullen wij dezelven naar hunne volgorde slechts optellen, 
en daarbij naar die plaatsen verwijzen, alwaar zij vroeger zijn 
vermeld geworden, ten einde den lezer een duidelijk overzigt 
over de wijze waarop zij voorkomen en het aantal dier verschijn- 
selen te geven. 

A. KOOLZUUR-BRONNEN. 

Uitstrooming van vrij, gas-vormig koolstofzuur en ophooping er 
van in holen en gaten der bovenste aardkorst: mofeten , — stik- 
grotten. Op Java worden slechts zes dergelijke plaatsen gevonden, 
welke allen, met uitzondering van die onder n° 2 vermeld, 
deze wordt in een kalkgebergte aangetroffen, op vulkanischen 
bodem te huis behooren en aan de hellingen van vulkanen gelegen 
zijn. Uithoofde de koolzure gas kleurloos en doorzigtig is, gelijk 
de dampkringslucht, derhalve onzigtbaar is, zoo vinden vele dier- 
lijke bewoners der wildernis, voornamelijk vogelen en kleine vier- 
voetige dieren, doch somtijds ook grootere zoogdieren en vooral 
wilde zwijnen, den dood op dergelijke plaatsen, ten gevolge van 
verstikking; deze plaatsen worden uit dien hoofde door de Javanen 
gowah Oepas, d. 1. giftholen genoemd. De mensch daarentegen 
kan al die plaatsen zonder gevaar bezoeken, mits hij niet in eene 
gebogene houding sta, dewijl de gas-laag , die zwaarder is dan de 
dampkringslucht, het naast bij den bodem blijft en zelden hooger 
dan 2 voet boven denzelven stijgt, ja, dikwerf slechts eene veel 
geringere hoogte bereikt. Molen maken hierop echter eene 
uitzondering, dewijl de gas zich niet ter zijde kan uitzetten en 
derhalve eene dikkere laag boven den bodem vormt. De hoeveel- 
heid gas, welke uitstroomt, is nu eens meer dan eens minder, 
terwijl op menigvuldige tijdstippen des jaars volstrekt geene 
gas op die plaatsen wordt ontwikkeld, waar zulks gedurende 
andere tijdperken wordt waargenomen; wij zullen dezelven straks 
opnoemen. Of die afwisseling zich binnen bepaalde tijdperken 
herhaalt, of zij derhalve regelmatig, periodiek plaats grijpt, is niet _ 


bekend; evenmin kennen wij de oorzaken, welke deze afwisseling 
doen ontstaan; 

1e Het oord «padja Galang» (slagthuis) aan de west-zuid- 
westelijke helling der bergketen, in welke verder zuid-oostwaarts 
en iets hooger de têlaga Bodas gevonden wordt. Het is eene opene 
plek in het woud, ongeveer 41, duizend voet boven de zee gele- 
gen; in dit oord ontwikkelt zich, met zekere vrije tusschen- 
poozen, de grootste hoeveelheid verstikkende gas-soorten op Java, 
in welk opzigt het slechts door den Pakaraman overtroffen wordt. 
Zie bladz. J22 dezer afdeeling. 

2o Het hol «gowah Galang» (slagthol), gelegen in het kalk- 
gebergte, -dat ‘aan den noordelijken voet van den vulkaan 
Tjerimai oprijst en zich in de rigting van het zuiden naar het 
noorden door de vlakte voortzet in den vorm eener keten, 
welker ongelijke zoom zich in eene menigte van getande berg- 
toppen verheft. Vergelijk blz. 162, alwaar van dit gebergte 
korte melding is gemaakt. De groote weg, welke zich van Pali- 
manan westwaarts voortzet, loopt digt langs het noordelijke uit- 
einde van dit kalkgebergte, welks toppen 5 à 500 voet hoog 
rijzen. Aan den oostelijken voet van dit noordelijke uiteinde, aan 
de zijde van Palimanan, welt eene groote, zeer heete bron uit 
den bodem op, welke eene buitengewone hoeveelheid kalkspaath 
afzet; iets digter bij den voet des bergs, doch wat hooger gele- 
gen, sijpelt op een aantal plekken bergteer uit den grond. Het 
hier bedoelde hol ligt nog iets hooger, doch insgelijks aan de 
oostelijke zijde van het gebergte; zijn witachtig gele, digte 
kalksteen bevat vele zeeschelpen en koralen, en vormt op 
vele plaatsen wanden ter hoogte van 50 à 100 voet, alwaar 
het gesteente eene duidelijke afzondering bezit in horizontale 
banken, welke veelal in den vorm van trappen uitspringen. 

De oppervlakte der rots is allerwege klippig, ruw, met gaten 
doorboord en als afgeknaagd. De ingang tot deze kleine grot 
wordt gevonden aan den voet van een dergelijken rotswand, 
welke eene hoogte bereikt van ongeveer 100 voet; deze grot is het, 
welke bij de Javanen onder den straks vermelden naam bekend 
is. Zij ligt ongeveer 200 voet boven de oppervlakte der zee. 


1299 


De opening der grot wordt gevonden onder een voorwaarts 
springend gewelf; door middel van twee breede, lijnregt neder- 
waarts gerigte spleten, waardoor het daglicht in het binnenste 
indringt, is de grot met het rotsdak verbonden. Zoowel door 
deze spleten der rots, als langs haren buitenwaarts gekeerden 
wand, slingeren zich wortelen benedenwaarts van zeer zwaar 
geboomte, hetwelk alle bergtoppen bedekt. De thermometer, 
welke in de buitenlucht, in de schaduw, 86,0° Fabr. (24,0° 
Réaum) teekende, daalde in het binnenste der grot tot op 84,0° 
Fabr. (25,4° Réaum.) Tijdens Dr. Fritze en ik het hol op den 
20sten Augustus, 1857, bezochten, was de ingang van hetzelve 
met eene deur gesloten. Bedachtzaam trad ik naar het binnenste 
van het hol; weldra gevoelde ik eene ligte prikkeling en steking 
in de longen en in den neus, waarop eene kortstondige bedwel- 
ming volgde; zoodra mijne begeleiders zulks bemerkten, trokken 
zij mij terug met een touw, dat ik om het lijf had vastgemaakt. 
Eene kip, welke wij gedurende een langeren tijd lieten verwijlen 
op den bodem der grot, — deze was bedekt met eene bruinach- 
tige,-losse aarde, — kreeg stuiptrekkingen en was schijndood, 
toen zij er 25 seconden in had doorgebragt. Nadat wij dezelve 
door middel van een touw, dat aan de pooten as bevestigd, uit 
het hol hadden opgehaald, kwam zij na eenigen tijd weder bij. 
Dit hol wordt door zekere sekte van Javasche priesters in heilige 
eere gehouden en door hen bewaakt. In deszelfs nabijheid vindt 
men eene kolonie half tamme, grijze apen (Cercopithecus cyno- 
molgus). Deze apen worden van tijd tot tijd met rijst en pisang 
gevoederd en naderen onbevreesd op het hooren van het geluid 
hunner beschermers. Aan den ingang, namelijk, van het hol 
hangen, behalve massa’s kalksinter van anderen vorm , insgelijks 
eenige zeer groote, van binnen geheel holle, bolvormige stalacti- 
ten. Toen nu, bij gelegenheid van ons bezoek, eenige priesters 
met een dikken stok op deze «buik-stalactiten» sloegen, hoorde 
men een hollen klank, als bij het slaan op metalen ketels, 
en — onmiddellijk vernamen wij een sterk geritsel in het loof 
der woudboomen; een groot aantal apen, ouden en jongen, 
sprong van tak op tak naar beneden, naderde onbevreesd om 


1300 


het ontbijt, uit rijst en pisang bestaande, te komen nuttigen, 
dat hun aan den ingang der grot in korfjes werd voorgediend. +) 

50 Aan den oostelijken voet van ditzelfde kalkgebergte, doch 
verder zuidwaarts heen en nader bij den voet van den Tjerimai, 
ligt het dorp Tjipanas. In de nabijheid van dit dorp wordt, in 
eene zandachtige streek, een bekken gevonden, hetwelk eene 
middellijn heeft van 5 voet en gevuld is met laauw water, dat 
geen uitloozingskanaal bezit; dit water wordt door opstijgende 
gas-soorten in eene gestadig borrelende beweging gehouden. Te 
dezer plaatse wordt zulk eene groote hoeveelheid koolzuur ontwik- 
keld, welke zich aan de oppervlakte van het water ophoopt, 
dat menschen, die dit oord naderen, bedwelmd worden en dieren, 
b. v. kippen, zwijnen, die zich daarheen begeven om te drinken, 
een plotselingen dood sterven. (Volgens mondelinge mededeelingen 
van een Ëuropeër, die in dit distrikt woonachtig is.) 

Het aantal plaatsen, alwaar vrij koolzuur en water te gelijk uit 
de aarde stroomen, namelijk, waan het hendaergers opwelt zeil 
bronnen,die Bsmedlies of minde t en 
hbetstadikdelen bevatten, is op Java ongelijk grooter dan dat der 
drooge mofeten, waar gas uit openingen, die niet met water 
gevuld zijn, hetZij uit de aarde of uit het rotsgesteente te voor- 
schijn komt. De oorzaak van dit verschijnsel is eenvoudig; daar 
waar opene kanalen, spleten in de aardkorst worden gevonden, 
stroomt water naar asha hetwelk deze holligheden vult; uit- 
hoofde nu in de nabijheid van het meerendeel van dence 
openingen van spleten, gebergten oprijzen, die zich vele duizende 
voeten hooger verheffen, zoo zal het water, meer of min bezwan- 
gerd met vreemdsoortige bestanddeelen, welke hetzelve gedurende 
zijnen onderaardschen loop oploste, — welke eigenschap hetzelve 
verkreeg door het geabsorbeerde koolzuur, — uit die openingen 
weder opwellen, hetzij ten gevolge van hydrostatische drukking, 
hetzij doordien het wordt opgedreven door de gas-soorten, welke 
ia diezelfde kanalen opstijgen, of wel door middel van den water- 
damp, waarin ditzelfde water was overgegaan op zekere diepte 


t) Vergelijk mijne “Reisen durch Java,” Maagdenburg, 1845, bla. 243, 


1301 


beneden de oppervlakte der aarde zijnde, alwaar een aanmerkelijke 
hittegraad heerscht; deze waterdamp wordt later , in de hoogere, 
koelere gesteentelagen opgedreven, weder tot druipbaar-vloeibaar 
water verdikt. Eene dezer bronnen, welke den grootsten rijkdom 
aan koolzuur bezit, boven welker bekken deze gas-soort zich 
somwijlen in zulke hoeveelheid ophoopt, dat badende personen 
daarin zijn gestikt, is die, welke in het bed der tji Sangaroeng, 
ten zuiden van Koeningan, ontspringt. Dat deze en zoo vele 
andere warme en koude bronnen op Java zoo buitengewoon veel 
koolzuur bevatten, zal aan niemand bevreemding baren, die 
slechts nagaat door welke soort van gesteentelagen het water der 
bronnen opwaarts stijgt, namelijk, hetzij door werkelijke kool- 
zure kalk, of door kalkzandsteen, waarvan de korrels verbonden 
zijn door middel van koolzuren"kalk. Zelfs daar ter plaatse 
alwaar deze gesteenten, — leden der tertiaire formatie, — niet 
aan de oppervlakte des bodems te voorschijn komen, waar vulka- 
nische rotsgesteenten het warme water aan de aardoppervlakte 
omgeven, mag men vermoeden, dat zij in den diepen schoot der 
aarde worden gevonden, dewijl de meeste minerale bronnen aan 
den voet van vulkanen opwellen, welke de tertiaire formatie 
bedekken, doordien zij zich in eene zijwaartsche rigting hebben 
uitgebreid. 

Ao Pakaraman in het Diëng-gebergte, de grootste mofete 
op Java, op den bodem eener trechtervormige uitholling van eene 
vulkanische bergrib , — het zoogenoemde doodendal van Java, — 
hetwelk tusschen 5 en 6,000 voet boven de oppervlakte der zee 
is gelegen, werd reeds vroeger, bladz. 256 en volgg. en 259, 
beschreven. Deze mofete wordt somtijds ook gowah Oepas gehee- 
ten, onder welken naam zij echter niet moet verward worden 
met eene plek (eene kleine kloof) in de solfatara van den goenoeng 
Pakoeodjo, vermeld op bladz. 221, alwaar, behalve zwavelig 
zuur, ook somtijds koolzuur uit den bodem opstijgt; deze voert 
denzelfden naam. k 

bo Aan den westelijken voet van den vulkaan Lawoe ontwik- 
kelt zich in de beekkloof djoerang Djerok, in de nabijheid van” 
het dorp van gelijken naam, op 2 verschillende plaatsen koolzuur 


1502 


uit kleine waterbekkens, boven wier spiegel de gas-soort zich 
ophoopt. Deze plek ligt ongeveer 1,800 voet boven de opper-. 
vlakte der zee, beneden Karang pandan, namelijk, tusschen deze 
plaats en de warme bronnen bij Pablingan. Zie bladz. 465 en volg. 

Go In het voorgebergte Ngebel, aan de westelijke zijde van 
den vulkaan Wilis, ligt de dalkloof der beek Bedali, alwaar 
zich insgelijks koolzuur ontwikkelt uit kleine, ronde holligheden 
des bodems, welke in het rond met gras zijn begroeid; deze 
plaatsen liggen ongeveer 2,000 voet boven den spiegel der zee. 
Zij worden in eene zuidoostelijke rigting van het meer (telaga) 
Ngebel gevonden, alwaar tusschen genoemd meer en de Bedali- 
kloof nog eene andere kloof, namelijk, die der beek Pandoesan 
bergafwaarts loopt. Zie bladz. 482 

Zo Gowah Oepas, in eene uitholling van den goenoeng Dersono 
in eene west-zuidwestelijke rigting van den g. Ardjoeno (Wido- 
darèn). De benaming Dersono wordt gegeven aan eene der 
ribben, welke de Andjosmoro-keten naar de zuidzijde afzet; 
op deze rib is het, dat, volgens het verhaal der Javanen, on- 
geveer Sijs à 4,000 voet boven de oppervlakte der zee, de ge- 
noemde mofete, «het gifthol», gelegen is. Ik heb deze plaats met 
bezocht, maar dezelve van den top des Widodarèn gepeild in 
het zuiden 85° ten westen. Zie bladz. 1166. 


B. BRONNEN VAN KOOLSTOFHOUDEND WATERSTOF-GAS. 


Zoogenaamd natuurlijk of eeuwig vuur. 


Op gansch Java wordt slechts eene dergelijke bron gevon- 
den, namelijk, het eeuwige vuur « Merapi», waarvan op blz. 1177 
is meldig gemaakt; deze gas-bron stijgt op uit de thon-vlakte, 
tusschen Demak en Poerwodadi, in de nabijheid van het dorp 
Tjóhra, en ontbrandt telkens op nieuw zoodra zij wordt uit- 
gebluscht. 


C. BRONNEN VAN GEMENGDE GAS-SOORTEN. 


*_Hiertoe behooren de moddervlakten en modderheuvels, — 
salsen, moddervulkanen, — waaruit gas-soorten opstijgen, en 


1303 


welke ik onder de benaming: modder- en gas-bronnen no. 1 
tot ne X reeds in vorige gedeelten van dit werk heb behandeld, 
waarnaar ik kortheidshalve verwijs. Zie bladz. 1170—1188, 
bladz. 1265 en 1266. 


HIL. BRONNEN VAN DRUIPBARE VLOEISTOFFEN. 
A. AARDOLIE-BRONNEN. 


Bergolie, bergteer, — Petroleum, — minjak Lantoeng 

bij de Javanen. 

Deze vloeistof komt op Java noch voor in zuiveren toestand, 
als naphtha, noch in verdikten toestand, als asphalt. Zij vormt 
eene zwart-bruinachtige zelfstandigheid, welke eene gelijke dikte 
bezit als vette olie of siroop, ophet water drijft en zoowel in 
reuk als in kleur het meest overeenkomt met houtteer. Zij sijpelt 
gewoonlijk in geringe hoeveelheid uit den bodem op in de nabij- 
heid van minerale bronnen, aan den voet van vulkanen gelegen, 
en wordt nu eens aangetroffen als dunne, kleverige vliezen, 
drijvende op plassen van morsig, modderachtig water of van 
papachtigen, vloeibaren, vetten modder, dan weder aan de wanden 
van aardscheuren en spleten, waaruit dergelijk water opwelt; in 
het laatste geval kleeft zij aan de aarddeelen, steenen, wortelen, 
grashalmen en vormt een bekleedsel, dat er vettig, glimmend 
uitziet en een glinsterenden weêrschijn bezit. Op de weinige 
plaatsen, alwaar deze zelfstandigheid in eene groote hoeveelheid 
opwelt, graven de Javanen den grond gewoonlijk tot op zekere 
diepte uit, maken zij als het ware een kleinen schacht, op welks 
bodem de aardolie alsdan zamenloopt, en alwaar men dezelve 
van het grijskleurige, troebele water, waar op zij drijft, kan 
afscheppen. Zij bezigen deze aardolie onder anderen tot het 
maken van fakkelen. 

Het is onmiskenbaar, dat deze vorming en het opwellen van 
aardolie in het naauwste, genetische verband staan met de bronnen 
‘van koolstofhoudende waterstof-gas, benevens met de modder- 
vlakten en modderheuvelen , waaruit gemengde gas-soorten opstij- 
gen. (Zie vroeger Ben C.) Ten dezen opzigte zal ik hier slechts 


1504 


deze opmerking maken: dat de bronnen van aardolie aan den 
voet — in den omvang — van vulkanen voorkomen, ter plaatse 
waar de tertiaire formatie of geheel ontbloot aan de oppervlakte 
des bodems wordt gevonden, gelijk zulks, in de voorbeelden onder 
n° 2, 7 en 8 vermeld (zie lager), het geval is, of dat het aanwezen 
van deze formatie onder den vulkanischen bodem, welke aan de 
oppervlakte te voorschijn komt, met grond mag worden ver- 
moed — en er tevens bijvoegen: dat de tertiaire formatie, in vele 
streken van Java, niet slechts hier en daar enkele nesten fossile 
kolen bevat, maar dat in verscheidene streken, b. v. in Zuid- 
Bantam, uitgestrekte, dikke vloten fossile kolen in dezelve 
worden aangetroffen. (Zie: Het tertiaire gebergte, kap. 8, in de 
UIt afdeeling.) 

Eene zekere hoeveelheid fossile kolen, afkomstig uit eene streek 
zuidoostwaarts van den Tjerimai, afdeeling Koeningan, is op mijn 
aanzoek onderzocht geworden door den heer Ch. Perret, te 
Samarang. Door drooge distillatie en het bezigen van een pneu- 
matischen toestel, ten einde op die wijze hunne gehalte aan 
zuivere koolstof, benevens de vlugtige bestanddeelen te bepalen, 
verkregen wij eene teer, welke van zeer nabij overeenkwam 
met de natuurlijke bergolie, die aan de andere zijde van den 
vulkaan Tjerimai uit den bodem voortsijpelt (zie lager onder 
ne 2), en daarenboven eene brandbare gas, namelijk, dubbel kool- 
zuur waterstof-gas, welke niet kon worden onderscheiden van 
de gas-soort, die in de vlakte van Poerwodadi brandt en insge- 
lijks door den heer Perret was onderzocht geworden (zie vroe- 
ger B: eeuwig vuur). Uithoofde de kalkbanken op Java overal 
slechts het bovenste lid der tertiaire formatie uitmaken en zij 
steeds op andere, oudere leden — gewoonlijk zandsteenlagen — 
rusten, zoo mag met zekerheid worden aangenomen, dat insge- 
lijks beneden de kalkbergen bij Grobogan, in wier nabijheid het 
eeuwige vuur brandt, zoo mede onder de kalkbank aan den 
noordelijken voet van den Tjerimai, aan wier oostelijke zijde de 
mofeten no 2 en 5 (zie vroeger), de Petroleum-bron n° 2 en 
de zeer heete waterbron (n° 41 zie lager) worden gevonden, eene 
groep zandsteenlagen is gelegen. Aangenomen nu, dat het dieper 


1305 


liggende zandsteengebergte een of meer dergelijke kolenvloten 
bevat, gelijk er in Zuid-Bantam ter dikte van 5 à 8 voet wor- 
den aangetroffen, en dat zeer heete dampen — (de warme bron 
no 41 heeft, zelfs ter plaatse waar zij aan de oppervlakte des 
bodems te voorschijn komt, nog eene temperatuur van 146,0° 
Fahr.) — door spleten van het gebergte in de nabijheid van den 
breukrand der laagsgewijze formatie, welke aan den vulkaan- 
schacht des Tjerimai grenst, opstijgen, welke dampen bij gevolg 
door deze kolenvloten heendringen, — of dat nog steeds gloeijend 
heete lava-banken in de nabijheid dezer kolen liggen, — moc- 
ten dan niet verschijnselen geboren worden geheel en al over- 
eenkomende met die, welke in het scheikundige laboratorium 
te Samarang werden waargenomen, alwaar de steenkool, in een 
ijzeren retort, kunstmatig werd verhit? 

jo In de dalvlakte der tji Broeboes, aan den noordelijken voet 
van den vulkaan Boerangrang , Î!/2 paal west-noordwestwaarts van 
Téngger agoeng, alwaar verscheidene warme en koude minerale 
bronnen ontspringen, sijpelt op verscheidene plaatsen aardolie uit 
den bodem. (Residentie Krawang.) Zie «Warme bronnen» en 
vergelijk bladz. 60 dezer afdeeling. De vulkanische bodem grenst 
hier aan den breukrand der tertiaire formatie, welke het noorde- 
lijke voorgebergte des vulkaans uitmaakt. Oostwaarts van deze 
streek worden banken van zwartachtig bruinen, bitumineusen (met 
aardolie doortrokken), koolzuren kalk aangetroffen, geheel en al 
bestaande uit fossile koralen en Annulaten van verschillende soort, 
onder welke voornamelijk Sabellarien voorkomen: L. no 900—912. 

Jo Aan den oostelijken voet van het kalkgebergte, dat aan de 
noordelijke zijde van den vulkaan Tjerimai gelegen is en waarin 
de stikgrot: gowah Galang wordt gevonden (zie vroeger). Alhier 
treft men ongeveer op gelijken-afstand van het zoo even genoemde 
hol en de warme bron n° 41, ter hoogte van uiterlijk 150 voet 
boven de oppervlakte der zee, een groot aantal holligheden in 
den bodem aan, welke 2 voet diep, afwisselend 1 à 6 voet breed 
zijn, en verstrooid tusschen het geboomte liggen. Deze hollig- 
heden vormen gaten, — poelen, — in de aardkorst, welke den 
kalkbodem alhier bedekt. Zij zijn gevuld met een wit-grijzen, 


1506 


papachtig vloeibaren, veltigen, thonachtigen modder, op welks 
oppervlakte hier en daar dunne lagen bergolie drijven. De tempe- 
ratuur van den modder was in Augustus, 1857, des voormiddags 
ten 10 ure, iets hooger (92,0° Fahr.) dan de temperatuur der 
lucht (86,0° Fahr.).« 

50 Aan de westelijke helling van den vulkaan Tjerimai, beneden 
desa Argalinga, wordt in de breede bedding der kloof van de 
tji Bodas, ter hoogte van ongeveer 2,500 voet boven de opper- 
vlakte der zee, eene grijskleurige thon-laag gevonden, waarin de 
Javanen een schacht ter diepte van 7 voet hebben gegraven. Op 
den bodem van dezen schacht loopt modderig water te zamen 
en welt aardolie op, welke op het water drijft en binnen 24 uren 
eene laag vormt, dik genoeg om met lepels, uit halve kokos- 
schalen gemaakt, opgeschept te kunnen worden. Naar men ver- 
haalt, welt gedurende het drooge jaargetijde eene grootere 
hoeveelheid uit den bodem op dan gedurende de natte maanden 
des jaars. (De naastbij gelegene liggende laag is van vulkani- 
schen aard.) 

40 In de bedding en aan den oever der kali Lambir, aan 
de noord-noordoostelijke helling van het Diëng-gebergte (Praoe), 
sijpelt op verscheidene plaatsen bergolie uit den bodem op. Zie 
vroeger, op blz. 266, de warme bron van Plantoengan, in 
welker onmiddellijke nabijheid deze plaatsen zijn gelegen. (Vul- 
kanische bodem.) zh 

59 Te rekenen van Selokaton verlengt zich de noordoostelijke 
helling van den Praoe (Diëng) in een oneffen hoogland, dat 
van eene hoogte van 1,500 voet boven den spiegel der zee 
allengs, doch zeer zacht naar het oosten daalt, terwijl het 
daarentegen aan de noordelijke zijde in een loodregt nederda- 
lenden wand eindigt; vergelijk hiermede bladz. 264. Aan den - 
voet van dezen muur, welke uit een vulkanisch conglomeraat 
is gevormd, komt, beneden desa Tjoeroek, het tertiaire gebergte 
aan de oppervlakte des bodems te voorschijn; het zijn, name- 
lijk, lagen van een kalkachtigen zandsteen, die verder oost- 
waarts met kalkbanken is bedekt en, in de rigting van het 
noorden, weldra onder den alluviaal-bodem verdwijnt. In deze 


1307 


lage tertiaire landstreek — deze zandsteenstreep ,‚ — worden 
verscheidene plekken aangetroffen, alwaar aardolie uit den 
bodem opwelt. Ook te dier plaatse is het, dat de met Jodium 
bezwangerde bronnen van Ásinan en Gebangan worden gevon- 
den, waarvan wij reeds vroeger op bladz. 264 en 265 hebben 
gesproken. 

Go In de nabijheid van het «eeuwige vaur», namelijk, oost- 
waarts van deze plaats, op een afstand van 11/, engelsche mijl 
westwaarts van Poerwodadi, worden, aan de helling van den 
„heuvel Ngemba, ketelvormige holligheden in den bodem gevon- 
den, waaruit aardolie opwelt. Zie bladz. 1180. 

Te dezer plaatse worden derhalve bronnen van aardolie en 
van koolstofhoudende waterstof-gas in elkanders onmiddellijke 
nabijheid aangetroffen. Beide wellen op uit den thon-bodem, 
die, naar het toeschijnt, bestaat uit eene alluviaal-formatie, 
waardoor eene dalvormige uitholling van het tertiaire gebergte 
wordt opgevuld, welks bodem beneden het niveau der zee is 
gelegen. 

7o In de bedding der kali Solo, nabij het dorp Temoegiring, 
residentie Madioen, welt insgelijks bergolie op in een zuiver neptu- 
nisch gebied. 

8 Zoo worden insgelijks op het geheel tertiaire Madoera, 
4 à 5 palen noordwestwaarts van het dorp Fjipanas (warme 
bron), aardolie-bronnen. aangetroffen, welke, naar men zegt, in 
vroegeren tijd eene grootere hoeveelheid van deze vloeistof hebben 
opgeleverd dan thans. Het zoo even genoemde dorp ligt op 
een afstand van 17. palen van Soemênèp, in de nabijheid van 
den weg naar Parmakasan. 1) 

Nog een aantal andere plaatsen heb ik, in het tertiaire gebergte 
van Java, aangetroffen, alwaar aardolie, hoewel in geringe hoe- 
veelheid, uit den bodem opwelt. *) 

1) Zie Natuur- en Geneeskundig archief, Batavia, 2. pag. 33 

2 Ten einde eene volledige opgave te kunnen doen van al die Tee waar zulks 

orkomt, zou ik al mijne dagboeken behooren te doorzoeken en aangezien al deze 
A rschifebrl volkomen met elkander overeenkomen, zou noch de moeite, noch de 
daaraan besteede tijd door het verkregen resultaat worden beloond. 


1308 


B. WATERBRONNEN, 


WELKE OPGELOSTE MINERALE BESTANDDEELEN BEVATTEN, 


zoogenaamde warme en koude minerale bronnen. 


De naam, welke achter de cijfers is gevoegd, duidt aan de resi- 
dentie, waarin de bron wordt gevonden; het teeken 5 geeft te kennen, 
dat ik zelf de bron heb bezocht en beschreven. Wordt dit teeken er niet 
bij gevonden, dan heb ik de bron slechts uit aangehaalde berigten 
van andere waarnemers leeren kennen. Mondel duidt aan: monde- 
linge berigten, hetzij van Buropeërs of van inlanders. De hierna 
volgende lijst van bronnen, welke op Java worden aangetroffen, mag 
als volledig worden beschouwd, in zoo verre die of door mij zelven 
zijn bezocht, of door anderen, tot op den tijd mijner afreize van 
Batavia, in 1849, zijn beschreven in de verschillende tijdschriften, welke 
aldaar het licht zien. Die echter, waaromtrent sedert dien tijd berig- 
ten in de tijdschriften daar te lande werden bekend gemaakt, zijn niet 
ter mijner kennis gekomen. 

J. Bantam. Eene zeer heete bron aan den oostelijken oever 
der Danoe, in de onmiddellijke nabijheid van den voet der berg- 
keten. (Volgens Brumund, in het Tijdsch. v. Neêrl. Indië, III. 
bladz. 695. Verg. bladz. 1171 dezer afdeeling. 

2. Bantam. Tji Panas nabij Pandeglang, 5 palen van 
laatstgemelde plaats aan de zuidoostelijke helling van den 
goenoeng Karang, distfikt Tjimanoek. Op drie verschillende 
plaatsen van eene lengte-kloof van dezen vulkaan, welke dan 
de tji Panas tot bedding strekt, welt zeer heet, zoutachtig- 
bitter water uit den bodem op, waardoor de beek, nnie 
honderd schreden beneden de plaats waar de bron wordt gevon- 
den, nog een warmtegraad van 110—130° Fahr. bezit. In de 
nabijheid dier plaats is eene bamboeshut opgeslagen. (Volgens 
Brumund, Ll. c.) Eene chemische analyse van dit water is door 
J. Maier in het Geneeskundig archief, Batavia, 1845, medege- 
deeld; zij is als volgt: 1,000 water bevatten: Chlor sodium 0,175, 
zwavelzure potasch 0,119, koolzure soda 0,286, koolzure kalk- 
aarde 0,156, koolzure bitteraarde 0,098, kiezelaarde 0,144, 


1309 


aluinaarde met sporen van ijzeroxyde 0,016, vrij tE 0,621, 
sporen van zwavelwaterstof-gas. 

3. Bantam. Laauwe zwavelbron, gelegen op een afstand 
van 5 palen van ne 2 aan de helling van den g. Karang, in 
een ketelvormig verbreed gedeelte der lengte-kloof, waardoor 
de tji Lantjor stroomt. Op drie verschillende plaatsen welt 
het water aldaar uit den bodem op; het is helder van kleur, 
heeft een warmtegraad van 54,6° R. of 110,0° F., is eenigzins 
ziltig van smaak en verspreidt een reuk van zwavelwaterstof- 
gas. (De bron ligt in het distrikt Tjimanoek, 11 palen van den 
pasanggrahan van denzelfden naam.) Volgens de analyse van 
den heer J. Maier, geplaatst in het Geneesk. archief, III. 
bladz. 445, bevatten 1,000 grammen: watervrije, koolzure 
soda 0,1496, zwavelzure potasch 0,0498, zwavelzure soda 
0,5819, chlorsodium 0,5275, zwavelsodium 0,0656, koolzuren 
kalk 0,1575, koolzure bitteraarde 0,0501, aluinaarde, met sporen 
van ijzeroxyde 0,0012, kiezelaarde 0,0252, koolzuur 0,5115, 
zwavelwaterstof-gas 0,0950. 

4. Bantam. Koude bron, 6 palen van Serang, in de nabij- 
heid van het eerste poststation op den weg naar Batavia, in 
het distrikt Kolelet. De bron welt op uit eene steenachtige bed- 
ding (korsten, uit nederplofselen ontstaan?), welke een omvang 
van een honderdtal schreden heeft en witachtig van kleur is; 
op enkele plaatsen springt het water 1!/> voet hoog, terwijl 
uit alle openingen eene groote hoeveelheid gas oprijst, zoodat 
zich binnen een omtrek van twee palen in het rond een reuk 
van zwavelwaterstof-gas laat bespeuren; het water heeft een 
onaangenamen smaak. (Geneesk. archief, 1. c.) 

5. Bantam. Warme bron in de nabijheid van Wanataka, 
haar water heeft een zuurachtigen smaak en bevat 0,01715 per 
eent zwavelzuur. De bestanddeelen van dit water zijn, volgens 
J. Maier, Le. : vrij zwavelzuur, zwavelzure aluinaarde, sporen 
van zwavelzure ijzerprotoxyde, zwavelzure kalkaarde, idem 
magnesia, idem potasch sporen, sporen van chlorsodium en van 
kiezelaarde. 

6. Bantam. Warme bron bij het dorp Tjitando, in het 

83 


1310 


distrikt Fjilangkahan, in de onmiddellijke nabijheid der beek 
(ti) Walang, 10 palen noordwestwaarts van Tjilangkahan en 
6 palen westwaarts van den grooten weg; het naastbij gelegene 
poststation is dat van Kèndèng sapi. (Mondel.) 

7. Bantam. Warme bron in het distrikt Sadjira. (Mondel.) 

8. Buitenzorg. Warme bron, «tjì Sopan» 1) geheeten, 
gelegen in de nabijheid van den grooten weg, beneden Pondok 
gêdé; haar water heeft een warmtegraad van 29,0° R., is 
helder van kleur, van een onaangenamen, zoutachtigen smaak 
en riekt naar zwavelwaterstof-gas; Maier geeft er de volgende 
analyse van; in 1,000 grammen worden gevonden: koolzure 
kalkaarde 0,8405, koolzure bitteraarde 0,0150, chlorsodium 
11,7819, chlorcatcium 1,7505, chlormagnesium 0,4115, jodium 
0,0098, drooge zwavelzure soda 0,0729, kiezelaarde 0,0192, 
aluinaarde met zeer weinig ijzeroxyde 0,0041 , koolzuur 0,6155, 
zwavelwaterstof-gas 0,0409. Nog vijf andere bronnen in Buiten- 
zorg hebben een gelijken naam, namelijk, 5 nabij Djasinga, 
1 nabij Bolang en 1 nabij Janglapa. (Geneesk. archief, III. n° 1, 
bladz. 10.) 

9, Buitenzorg. IJzerhoudende mineraalbron in de nabijheid 
van Tjitrap. (Mondel.) 

JO. Buitenzorg. Warme bron in het distrikt Koeripan, nabij 
de kie var en Kapoetian. (Mondel.) 
g. Warme bron nabij Tjikopo. (Mondel.) 

hee Preanger. & Warme bron aan de noordoostzijde van 
den Gêdé,op den vlakken voorsprong der helling, alwaar het 
dorp, benevens de buitenplaats van den Gouverneur-Generaal 
liggen, welke hunnen naam aan de tji Panas ontleenen ; zij ligt 
ter hoogte van 5,528 2) voet boven den spiegel der zee. De 
bron welt op drie verschillende plaatsen uit den bodem op; 
die, welke achter het badhuis ontspringt, heeft eene temperatuur 
van 58,2° R. of 118,0° F., terwijl de oostwaarts daarvan gelegene 


en 


1) Of si Sopan (si Sipan); het woord tjì wordt door de dorpelingen dikwijls si 


*) Op die hoogte lag, in 1839, de pasanggrahan Padjet, lager dan de villa van 
den Gouverneur; sedert 1842 is dezelve hooger bergopwaarts gebouw 


1311 


een warmtegraad van 59,1° R. of 120,0° F. bezit. Zij ontspringt 
uit een vulkanischen bodem, uit de lavâ-stroomen van den 
Gêdé, welke zich alhier hebben uitgebreid, namelijk, aan de 
binnenwaarts gekeerde zijde van het voorgebergte (zie bladz. 514 
dezer afdeeling), hetwelk zich verder oostwaarts vóór den Gêdé 
uitstrekt. Volgens de analyse door J. Maier, 1, c. II. no 1, 
bladz. 97 medegedeeld, bevat dit water in 100 deelen : chlor- 
calcium 0,0271, chlorsodium 0,0947, chlorpotassium 0,0507, 
chlormagnesium 0,0566, jodium 0,0005, drooge zwavelzure 
soda 0,0547, koolzaren kalk 0,0857, koolzuur ijzeroxydul 0,0019, 
aluinaarde 0,0004, kiezelaarde 0,0145, sporen van koolzuur 
mangaanoxydul. 

J3. Preanger. 3% Drie heete bronnen inde kloof tusschen 
den Gêdé en den Mandalawangi, noordenoordoostwaarts van 
den krater des eerstgenoemden, ter hoogte van ongeveer 6,495 
voet; zij vereenigen zich tot aanzienlijke beken en vormen dam- 
pend heete watervallen, — het water heeft eene temperatuur 
van 42,6° R. of 128,0° F., — welke in de tji Koendoel neder- 
storten. In dit heete water treft men eene groenkleurige Oscilla- 
toria (Osc. labyrinthiformis Ach.), welke dikke, kussenvormige, 
glibberig-gelatineuse massa’s daarstelt, die het uiterlijk voor- 
komen van malachiet bezitten. (Volgens L. Horner en K. Hasskarl, 
Verhand. v. h. Bat. Genootsch. T. XVII en Tijdsch. v. Neêrl. 
Indië, IV. ne 5.) 

J4. Preanger. 3k Warme bron zuidwaarts van Soeka- 
boemi, in het distrikt Goenoeng parang, regentschap Tjandjoer. 

J5. Preanger. 3 Warme bron zuidwaarts van de vorige, 
en nader aan den oever der tji Mandiri. (In hetzelfde distrikt.) 
Zoowel deze als de laatstgenoemde ontspringen in de nabijheid 
van den breukrand der tertiaire formatie, ter plaatse waar de 
lava-stroomen van den Gêdé eindigen. 

J6. Preanger. 3 Warme bron in de nabijheid van het 
dorp Pitjoeng, distrikt Djampang koelon, regentschap Tjan- 
djoer. Aan den noordelijken voet van den breukrand der Djam- 
pang-gebergten, welke het tji Mandiri-dal ten zuiden begrenzen, 
wordt, nabij den linker- (zuidelijken) oever der beek, eene warme 


1312 


bron gevonden, welke in eene moerassige streek uit een zwart- 
achtig grijzen, stinkênden modder ontspringt. Het water is niet 
te warm om er zich in te baden, en heeft reuk noch smaak. 
De bron is gelegen tusschen de dorpen Tangkolot en Pitjoeng, 
ongeveer ter halver lengte van het dal, dat zich uitstrekt van 
Soekaboemi tot aan de Wijnkoopsbaai. 

47. Preanger. %k Warme bron in de nabijheid van het 
dorp Dadap, distrikt Djampang koelon, regentschap Tjan- 
djoer. Aan den voet van denzelfden breukrand van het neptuni- 
sche gebergte, waaraan de vorige bron ontspringt, doch verder 
benedenwaarts in het dal, digter bij de monding der tji Man- 
diri in de Wijnkoopsbaai, is het, dat deze bron wordt gevonden, 
namelijk, in een nevendal, waardoor de tji Dadap stroomt en 
wel aan de linker- of zuidoostelijke zijde der tjiì Mandiri. Wan- 
neer men het dorp Dadap verlaat en den loop der beek van 
gelijken naam hooger op, dat is, oost-zuidoostwaarts volgt, dan 
bereikt men, na eene wandeling van een groot half uur, de 
plaats, alwaar, in een eng als eene bergspleet gevormd dal, 
de bron opwelt; deze plaats ligt aan den linkeroever der beek. 
Het water heeft reuk, noch smaak; de temperatuur van het 
water der beek bedroeg, des morgens ten 7 ure(op den 9 
November, 4847), 19,6 en die van het bronwater 59,0° R. 
Dampend heet welt het water met kracht en in eene groote 
hoeveelheid op uit de kalksteenrots en komt uit eene opening 
te voorschijn, die iets lager ligt dan het niveau der beek; de 
bron ontspringt derhalve ten deele onder den spiegel van het 
water der beek, waarmede,het zich onmiddellijk vermengt. De 
kalkrots bezit eene verhoogde temperatuur en schijnt eene af- 
zonderlijke schots te zijn, welke aan hare oostelijke zijde, dat 
is stroomopwaarts, met een los, zandsteenachtig conglomeraat 
is bedekt, hetwelk onder een hoek van ongeveer 45 graden 
naar het noordoosten schijnt te hellen. De kalksteen is met 
onregelmatig loopende, diepe spleten doorgroefd, is digt, wit- 
achtig van kleur, zeer hard en geeft een helderen klank, wan- 
neer er met den hamer op geslagen wordt; hij is doortrokken 
met eene menigte kwartsaderen, ten deele verkiezeld en aan 


«… 1818 


zijne oppervlakte op vele plaatsen met hobbelige, gekroesde 
kwarts- en chalcedoonachtige massa's bezet, welke als de uit- 
stekende einden der aderen (gangen), die door het gesteente 
loopen, moeten beschouwd worden. De kalk bevat eene groote 
hoeveelheid ijzerkies, dat zich vooral in de nabijheid en aan 
de wanden der spleten vertoont, niettegenstaande nog enkele 
petrefacten in de kalkmassa te onderscheiden zijn: L. no 560, 561. 

Hier, waar de verklaring van het verschijnsel zoo duidelijk is, 
laat zich met grond vermoeden, dat de kalksteen door het heete 
water der bron, hetwelk door zijne spleten heendringt, is verkie- 
zeld, hoewel de bestanddeelen van hetzelve niet zijn onderzocht. 

J8. Preanger. Warme bron aan de tji Madja, in het 
distrikt Soenjawenang van het regentschap Tjandjoer. Zij ligt 51/» 
paal boven de plaats, alwaar de genoemde beek in de zee uitwa- 
tert, welke monding 6 palen westwaarts van Palaboean ratoe, 
aan den noordelijken oever der Wijnkoopsbaai, wordt gevonden. 
Het water is heet en verspreidt een reuk van zwavel in het 
rond. (Mondel.) 

Ik vermoed, dat deze «bron nabij de tji Madja,» waarom- 
trent mij berigten door Javanen waren medegedeeld, dezelfde 
beek is, welke haren oorsprong neemt in het groote bekken van 
heete bronnen, beschreven door K. Hasskarl. t) De genoemde 
waarnemer zegt uitdrukkelijk, dat de heete beek, welke uit de 
bron ontspringt, zich vereenigt met de koude beek (tji) Soeka- 
ramé, die zich op hare beurt ontlast in de tji Madja en, nabij 
hare monding in de laatstgenoemde rivier, 3/4 paal beneden de 
bron bij eene breedte van 56 à 58 voet, nog eene warmte van 
50,6° R. of 101,0° F. heeft. Van den berg Alimoen, die zich 
noordwaarts van de Wijnkoopsbaai verheft, ging de heer Hasskarl 
in eene westelijke rigting naar de grenzen van Bantam, op 
welken weg hij de heete beek aantrof. Haren loop stroomop- 
waarts volgende, kwam hij ter hoogte van 7 à 800 voet aan 
eene plaats, welke de Javanen kawah, d. i., krater noemden : 


1) „Soemêdang, op de grens van het distrikt Lebak, in de residentie Bantam,” in 
het Tijdsch. voor Neêrl. Indië, jaarg. 4 (1842), bladz. 126. Ee 


1814 … 


een bekken van zeer groote, heete bronnen, welke uit wijde 
openingen opwellensen uit sommigen verscheidene voeten hoog 
‚ worden opgestuwd; deze bronnen liggen binnen eene vlakke, 
kale ruimte, bedekt met vele groote rotsblokken. Het water 
zet korsten van kalktuf af en had (in October, 1841) een 
hoogeren warmtegraad dan 52,0° R. (150,0° F. 1) Een slijmig 
beslag van Conferven (Oscillatoria labyrinthiformis) bêdekte dat 
gedeelte des bodems, hetwelk door het water werd besproeid. 
In de nabijheid ligt het dorp Silak tatar, benevens de overblijf- 
selen van een oud dorp « Soemêdang», waar insgelijks grafge- 
stichten en oude steenen beelden worden aangetroffen. 

J9. Preanger. % Warme bron aan den voet van den 
Linggoeng-muur, in het distrikt Djampang koelon. Aan den 
voet van dezen kolossalen muur g. Linggoeng , welken wij elders 
hebben beschreven, 2) derhalve insgelijks aan een breukrand 
der neptunische formatie, wordt eene koude zwavelbron gevon- 
den; zij ligt, in eene oost-noordoostelijke rigting, op een afstand 
van 2 palen van het dorp Tjikandé. (Deze streek ligt landwaarts 
in van de Tjiletoe-bogt, eene nevenbaai aan de zuidzijde der 
groote Wijnkoopsbaai.) Zij ontspringt aan den voet van den 
waterval (tjoeroek) Sodon, op den achtergrond van het vooruit- 
stekende rotsgewelf, langs welks vóorgedeelte de rivier beneden- 
waarts stort. Het gewelf dezer bogt bestaat uit zandsteenlagen, 
welke onder een hoek van 25° naar het noord-noordoosten 
hellen: L. n° 642. Het koude water sijpelt uit spleten van den 
zandsteen te voorschijn, en valt in den vorm van druppels van 
het rotsgewelf naar beneden; het is geheel kleurloos, heeft een 
onaangenamen smaak, als naar zwavellever, en verspreidt een 
sterken reuk van zwavelwaterstof-gas. Hetzelve vormt bezink- 
sels, namelijk, gekroesde stalagmietachtige verhevenheden op den 
bodem, die eene geelachtig melkwitte kleur hebben: L. n° 645, 
en overtogen zijn met eene nog niet verharde, breiachtige massa 


*) Slechts tot die hoogte reikte de schaal van den onvolledigen thermometer, 
welke die reiziger destijds bij zich had. 
*) Zie Ide afdeeling, bladz., 37 en 81. 


1315 


van gelijke kleur. De met donderepd gedruisch nederstor- 
tende waterstraal stuwt haar stof, in eene zijdelingsche rigting, 
tot op den achtergrond der overwelfde bogt, alwaar de bron 
ontspringt. De temperatuur van het water en van de met 
waterstof vervulde lucht waren (op den 16% October, 1847), 
ten 8 ure: 19,0° en 19,5° R. 

20. Preanger. 3k Warme bron in de bedding der tjî 
Boeni, in het distrikt Djampang wetan, regentschap Tjandjoer. 
Zij ontspringt aan den voet des g. Brengbreng, derhalve aan den 
breukrand van het neptunische gebergte van Tjidamar, in de 
dalspleet tusschen hetzelve en den vulkanischen g. Soebang, 
welke aan de noordelijke zijde van het smalle dal oprijst. Ter 
plaatse waar de bron is gelegen, — ongeveer op gelijken af- 
stand van de dorpen Tandjoeng en Doegoe, — vormt de 
bedding der beek eene dalvlakte, ter breedte van ongeveer 
500 en ter lengte van 1,000 voet, bestaande uit de opper- 
vlakte van eene 15 à 20 voet dikke bank van groote, vul- 
kanische rolsteenen; het is tevens tot die hoogte dat zich de 
vlakte boven den spiegel der beek verheft. Zoowel hooger op, 
als beneden dit verbreede gedeelte der bedding, stroomt de 
tjì Boeni door een eng, ontoegankelijk rotskanaal. Heeft men 
ongeveer de helft van de lengte dezer rolsteenbank afgelegd, 
dan komt mer” aan de plaats, alwaar, digt aan den linkeroever 
der beek, van onder rolsteenen het heete dampen verspreidende 
water uit den bodem opwelt, dat zich onmiddellijk met het 
water der beek vermengt. De plek aan den oever, waar het te 
voorschijn komt, heeft eene lengte van 15 voet; het naastbij 
liggende gesteente is bedekt met een dun, okergeel bezinksel. Het 
water zelf heeft geen reuk, en mag slechts eenigzins bitter van 
smaak genoemd worden; digt beneden de rolsteenen, ter plaatse 
waar het uit den bodem te voorschijn komt en het zich nog niet 
met het water der beek heeft vermengd, bezit het op verschei- 
dene plaatsen eene temperatuur van 58,0 — 40,0 — 56,0° en 
daar, waar hetzelve het heetst is, eene warmte van 57,4 R., 
terwijl de dampkring in de schaduw, ten 12 ure, eene tem: 
peratuur van 20,5 en het water der beek, boven deze bron, 


1316 


van 19,4° R. had (op den 29*te= September, 1847). Wanneer de 
thermometer Î à 2 duim diep in het water werd gestoken, ter 
plaatse waar hetzelve eene temperatuur van 97,4° R. had, dan 
daalde hij tot op 50 à 40,0°, en in geval hij 1/4 voet diep er in 
werd gestoken, dan daalde de kwik tot op 20,0° R., hetgeen ten 
bewijze strekte, dat de bovenop drijvende, warme waterlaag 
slechts zeer dun was. Tegenover de plaats, waar de heete bron 
ontspringt, is de regteroever steil; hij wordt aldaar gevormd 
door een heldergrijs, in het groene overgaande, zeer fijnkorrelig, 
bijna digt endogeen gesteente, hetwelk steeds groenkleuriger 
wordt, naarmate het meer verweert, doch dat te dezer plaatse, 
zoover het water bij zijn hoogsten stand reikt, aan zijne 
oppervlakte eene glimmende, ijzerzwarte kleur heeft: L. no 
159—745. Het is de voet van den eruptie-berg g. Soebang, 
welke aan de binnenwaarts gekeerde zijde van den neptuni- 
schen breukrand is opgestegen en welks kerngesteente men in 
L. n° 758 ontwaart. Op een geringen afstand beneden de bron, 
stroomafwaarts, ligt een groote rotsblok, die de gedaante van 
een toren heeft, en geheel en al bestaat uit jaspis- en agaat- 
achtig kwartsgesteente. De regelmatig evenwijdig loopende stre- 
pen, welke men in het gesteente ontwaart, strekken echter ten 
bewijze, dat hetzelve als een gedeelte van den voormaligen, 
laagsgewijs gevormden oever (tot de tertiaire formatie behoo- 
rende) moet beschouwd worden. Hetzelve mag te regt bont- 
kleurig worden genoemd, dewijl witachtige, bruine, geelachtige 
en roodkleurige strepen van verschillende schakeringen, zoo 
lichte als donkere, onderling afwisselen, welke vroeger waar- 
schijnlijk even zoo vele thon- en mergellagen van verschil 
lende kleur waren; deze steensoort bestaat ten deele uit eene 
fraaije agaat- (band-agaat), ten deele uit hoornsteen-massa, ter- 
wijl andere deelen slechts half verkiezeld zijn: L. n° 748, a—g. 
Hetzelve is blijkbaar een neptunisch-metamorphisch product, 
terwijl de geringe afstand, waarop het van de heete bron is 
gelegen, alle opmerking verdient. Het aangrenzende gedeelte van 
den oeverwand bestaat echter uit eene brekzie van eene in het 
oog loopende kopergroene kleur: L. n° 744—747, welke uit meer 


hed 


1317 


of minder verweerde puinbrokken van get Soebang-kerngesteente 
ontstaan is; — zij schijnt een wrijvings-conglomeraat te zijn. 

24 Preanger. 3 Warme bron aan den regteroever der 
tji Tjangkar, gelegen in het distrikt Tjidamar, regentschap 
Tjandjoer. Aan de regter - d. i. westelijke zijde van het tj 
Laki-dal, in de nabijheid van het dorp Batoer, stroomt de kleine 
nevenbeek Tjangkar over het vlak gewordene benedenste gedeelte 
der berghelling; zij vereenigt zich, verder dalafwaarts, met de 
meer aanzienlijke beek (tji) Laki. Het warme water sijpelt uit 
den regterwand aan de zoo even genoemde nevenbeek, welke 
hoofdzakelijk uit mergelachtige lagen bestaat, stroomt langs 
denzelven benedenwaarts en verbreidt zich vervolgens in het bed 
der beek, waarop vulkanische rolsteenen: in het rond verstrooid 
liggen. Het water verspreidt geen reuk, heeft een flaauw zoutach- 
tigen, eenigzins bitteren smaak , bezit incrusterende eigenschappen 
en zet kalktuf af, Zijne temperatuur bedroeg, ten 7ifs ure (op 
den 44% September, 1847), 41,0° R., terwijl de dampkrings- 
lacht een warmtegraad had van 20,0 en die van het beekwater, 
op eenigen afstand boven de bron, 19,8° R. bedroeg. Op alle 
voorwerpen, welke door het warme water worden proeid, 
zoo mede op de korsten, die het heeft afgezet, neemt men 
een groenkleurig, slijmig bekleedsel van Conferven waar. 

22. Preanger. Zwavelbron ii Sopan aan de westelijke 
zijde van den Patoewa, in het distrikt Tjisondari, regent- 
schap Bandong. Zij ligt, naar verhaald wordt, ter hoogte van 
4,000 ‚voet en moet een helder water hebben van 50,0° R,‚ dat 
naar aluin smaakt en een sterken zwavelreuk bezit. (Mondel:) 

23. Preanger. 3k Warme bron op het plateau Pengga- 
lengan, n° 4, in het distrikt Bandjaran, regentschap Bandong. 
Zij hgt aan den oever der ti Sangkoï, welke in de tji Taroem 
uitwatert. De bron is omgeven door eene moerassige grasvlakte 
en laat zich, ten gevolge der opstijgende dampen en den reuk 
van zwavelwaterstof-gas reeds-op een grooten afstand bespeu- 
ren; zij ligt ongeveer in het midden tusschen den g. Wajang 
en den pasanggrahan Penggalengan en is zeer rijk aan water, 
dat een grooten hittegraad bezit. ê 


1318 


24. Preanger. sk Wagme bron op het plateau Penggalen- 
gan, no 2; deze ligt verder westwaarts, doch op een afstand van 
naauwelijks 1 paal van de vorige, aan den oever der tji Bêrêm, 
welke, gelijk de vroeger genoemde beek, namelijk, de tji Sangkoï, 
van de zuidelijke helling van den goenoeng Malawar afstroomt 
en zich, op een afstand van eenige palen zuidwestwaarts van 
de bron, met de tji Bêrêm vereenigt. Op verschillende plaatsen, 
aan den oever der beek, welt het water op; het is geheel 
reuk- en smakeloos, of bezit althans slechts een eenigzins 
zoutachtigen smaak ; het bronwater verliest zich in de nabij ge- 
legene beek, wêlke het zacht glooijende dal tusschen heuvelen 
doorstroomt. In 1859 had hetzelve, ten 71/, ure des morgens (op 
den 24eter October), een warmtegraad van 59,1° R. of 120,0° F.; 
op den 4'e" Augustus, 1845, daarentegen, nadat verschei- 
dene waterstralen tot een bekken waren vereenigd geworden, 
had het water in dit bekken (dat door de Javanen uitge- 
houwen was om zich daarin te baden) slechts eene tempefatuur 
van 55,1° R. of 111,0° F., terwijl de warmtegraad des damp- 
krings, op phbnelfddn tijd, 17 ‚7 R. of 72,0° F. en die der nabij 
gelegene beek 16,2° R. of 68, bek behin In 1859. was de 
bron omringd door eene dateen waarop eene Fragaria en 
Ranonkel-soort bloeiden; deze grasvlakte, welke met enkele 
boomvarens was gesierd, vormde destijds het eenige opene 
plekje, dat mijlen, ja, dagreizen ver in het rond werd aange- 
troffen in het digt gegroeide, oorspronkelijke woud, hetwelk 
rhinocerossen en wilde stieren doorkruisten, die zich in het 
warme water dezer bron kwamen baden. In 1845 echter liet 
zich deze plek niet meer herkennen; alles in het rond was 
kaal, de wouden waren geveld, dansiindens bij duizenden van 
entire lagen op den grond uitgestrekt, waar zij tot 
molm vergingen, en koffijstruiken, wier piramidale kroonen 
zich 5 à 10 hoog verhieven, stonden daar tusschen in rijën ge- 
plant en verkondigden de oorzaak der verwoesting, die men 
alom bespeurde. Dit schoone plateau ligt 4,200 à 4,400. voet 
boven den spiegel der zee. 

25. Preanger. % Tji Panas bij Djamboe dipa. Eene 


% 


1319 


laauwe bron, welke ontspringt in de nabijheid der beek (tji) 
Bêrêm, 5 palen ten oosten van Djamboe dipa, aan de zuide- 
lijke helling van den Tangkoeban praoe, ongeveer ter hoogte 
van 5,500 voet, in het distrikt Tjilokotot, regentschap Bandong. 
Zij welt op uit eene opening in eene poreuse trachiet-lava en moet, 
naar men verhaalt, eerst ten jare 1855 zijn te voorschijn ge- 
komen. Haar water heeft een zoutachtigen, zamentrekkenden 
smaak, en zet een okergeel bezinksel af. Groene Conferven be- 
dekken allerwege het gesteente, hetwelk dit water bevochtigt. 
Het water der tji Bêrêm is koud en overtreft dat der bron in 
wrangheid van smaak, die bijna volkomen overeenkomt met een 
aluinsmaak; tevens zet hetzelve eene veel grootere hoeveelheid 
bezinksel (ijzeroxyde hydraat) van bijna goudgele kleur af, dan 
bij de bron wordt waargenomen. De weg, welke van Djamboe 
dipa naar Lembang voert, overschrijdt de beek in de nabijheid 
der genoemde bron. Op een afstand van ongeveer Î paal van 
deze plaats, doch hooger bergopwaarts, ligt, aan de zacht- 
glooijende helling des bergs, een kaal plekje gronds, dat van alle 
zijden is omringd. door een digt woud. Door de Soedanezen 
wordt hetzelve têlaga Weêrna, d. i., het gele meer geheeten, 
doch is slechts gedurende den regentijd met water gevuld. 
Tijdens ik deze plaats bezocht, het was in de maand Julij, 
stond de met eene zachte glooijing toeloopende holligheid des 
bodems, welke eene lengte van 250, bij 100 voet breedte had, 
geheel droog; hare oppervlakte was hier en daar begroeid met 
gras, Pteris incisa Thunb. en een paar andere varensoorten. De 
gansche bodem van deze zoogenaamde têlaga Wêrna, althans 
ter diepte van minstens 15 voet, — zoo diep kon ik er met 
veel gemak een stok induwen, — bestond uit eene fijne, 
papachtig weeke aarde van goudgele kleur, waarvan slechts de 
oppervlakte met eene verharde korst was bedekt; deze korst 
was, droog geworden zijnde, zeer ligt van gewigt. In het 
midden van dezen kleinen ketel bemerkten wij eene inzakking, 
eene verzakking des bodems, welke eene diepte van 50 voet 
had, en waaruit zich liet opmaken, dat de geelkleurige aardlaag 
aldaar eene dikte van ruim 30 voet moest bezitten. Zij kwam 


in hoedanigheid volkomea overeen met het bezinksel der brou en 
dat der beek, bestond uit ijzeroxyde hydraat en is haar ontstaan 
waarschijnlijk aan een gelijken oorsprong verschuldigd als het zoo 
even genoemde bezinksel, al maakt de aanwezige hoeveelheid 
er van de verwondering des beschouwers in hooge mate gaande. 
Veel waarschijnlijks heeft het vermoeden, dat deze gele aardlaag 
het bekken eener voormalige bron vult, welke of verdroogd is, 
of een anderen uitweg heeft genomen. Volgens de analyse door 
A. Waitz van het medegevoerde water der beek, te Batavia, 
gemaakt, bevatte hetzelve: zwavelnatrium, chlornatrium, bene- 
vens eene geringe hoeveelheid chlortalcium, kiezel- en aluin- 
aarde. Het bezinksel bestond uit ijzeroxyde, benevens uit eene 
geringe hoeveelheid zwavel, kiezelaarde en eene slijmige orga- 
nische zelfstandigheid. t) Zie het gedroogde bezinksel van het 
beekwater onder: L. n° 18. | 

26. Preanger. % Tji Panas nabij Lembang, n° 4, in het 
distrikt Oedjoeng broeng koelon, regentschap Bandong. Langs 
de vulkanische bergketen, waarvan de Tangkoeban praoe den 
hoofdkrater vormt, loopt ter wederzijde, di. ten noorden en - 
ten zuiden, eene nevenketen, — een neptunische verheffingsrand. 
Zie Java Il. bladz. 55, enz. Aan de zuidelijke, Bandongsche 
helling wellen twee warme bronnen op, aan de binnenwaarts 
gekeerde zijde van den breukrand dezer nevenketen. Zij liggen 
in eene oost-zuidoostelijke rigting op een afstand van een paar 
palen van Lembang, ter hoogte van ongeveer 5,000 voet; zij 
wellen op uit de oppervlakte der lava-stroomen van den Tang- 
koeban praoe, welke tegen de buitenwaarts gelegene — opgehe- 
vene — keten zijn opgestuwd. Beide bronnen worden aange- 
troffen in den bodem eener kloof, namelijk, aan den oever der 
tjì Kawari, beneden de monding der meer westelijk gelegene 
tjì Kidang, doch hooger dan de plaats waar zij met de (uit 
oostelijker gelegene streken nederwaarts bruisende) tjì Kaboen- 
doeng zamenvloeit en,‚ vereenigd met deze beek, door de diepe 
dwarskloof stroomt, waarvan de keten aldaar is doorbroken. 


1) Vergelijk mijne „Reisen durch Java,” bladz. 251, enz. 


A 


De bron, welke wij op het oog hebben (no 26), ligt aan den 
linker- (oostelijken) oever der tji Kawari, t) in de onmiddellijke 
nabijheid, “doch beneden de monding van de tjì Kidang; boven 
deze monding is het, dat de brug ligt van den weg, die van 
Lembang naar-Nagarawangi voert. De lava-stroom bestaat hier 
deels uit eene digte, zwartblaauwe basalt-lava, welke eene afschei- 
ding in scherphoekig-rhombische stukken heeft: L. no 20, 
deels uit eene gloedbrekzie, waarin stukken van verschillende 
lava-soorten tot een geheel zijn zamengesmolten. In een dergelijk 
gesteente ligt het bekken der bron, welke de Javanen met 
planken hebben omringd. Eene geringe hoeveelheid gas-bellen 
stijgt uit dit bronwater op, hetwelk overigens reuk- en smake- 
loos is; de steenen, welke hetzelve besproeit, vertoonen een 
dun, geelachtig bruin beslag. De temperatuur van hetzelve 
bedroeg, ten 8 ure des morgens (op den 17 tn April, 1848), 
51,4? R., terwijl de dampkring destijds een warmtegraad van 
12,0 en het beekwater, boven de bron, van 15,5° R. bezat. 

27. Preanger. % Tji Panas bij Lembang, n° 2. Deze 
_ bron ligt verder stroomafwaarts dan de vorige, digter bij de 
dwarskloof en tevens nader aan de zamenvloeijing dezer beek 
met de tji Kaboendoeng, en wel aan haren regteroever. Haar 
water is weiachtig gekleurd en troebel, heeft een eenigzins 
zoutachtigen smaak, als ware er Carbonas sodae in opgelost en 
verspreidt een ligten reuk van zwavel waterstof-gas; eene groote 
menigte gas-bellen stijgt in hetzelve op. Ten 5ijs ure (op den 
Aten Augustus, 1845), had het water der bron eene tempera- 
tuur van 55,1° R. of 114,0° F., terwijl de dampkring destijds 
een warmtegraad bezat van 17,7° R, of 72,0° F. en de aan de 
bron palende beek van 16,0° R. of 68,5° F. 

28. Krawang. % Tji Pabéla nabij Tjiatar. Particuliere 
landen, distrikt Segala-herang. Aan de noordoostelijke helling 
van den vulkaan Tangkoeban praoe ligt, ter hoogte van onge- 


1) De beek, welke uit de vereeniging van de tji Kidang met de tji Kawari ont- 
staat, wordt door sommige Javanen, tot op de plaats harer uitwatering in de tji 
Kaboendoeng, tjì Kidang geheeten, terwijl anderen haar tji Kawari noemen; de 
tji Kidang is echter de grootste der beide eerstgenoemde beken. ë 


1322 


veer 5,000 voet, op een afstand van 5 palen boven Tèêng- 
ger agoeng, eene plaats Tjiatar geheeten; op 1/, paal oost 
ten zuiden van dit oord ontspringt, in de kleine “kloof der 
tji Pabêla, de bovengenoemde warme bron. Aan den reg- 
teroever der beek welt het water uit drie hoofdopeningen 
tusschen rotsblokken door; deze liggen iets hooger dan de 
spiegel der beek. Het water had, des morgens ten 7 ure (op 
den 17%" Junij, 1848), eene temperatuur van 25,6° R. en mogt- 
derhalve slechts matig warm worden geheeten. De steenen, 
waarover hetzelve stroomt, zijn bedekt met dunne, doch 
zeer harde korsten: L. no 890, welke eene geelachtig witte 
kleur hebben; het heeft een sterken smaak naar aluin (of? vrij 
zwavelzuur). 

29. Krawang. % Tji Panas nabij Tjiatar. Nog 1, paal 
verder oostwaarts dan de vorige,"iets lager aan de helling des 
bergs, ontspringt eene andere, meer waterrijke bron, welke bij de 
bewoners van het dorp Tjiatar bij uitnemendheid bekend is onder 
den naam van tji Panas. Zij ligt op een tamelijk vlak gedeelte 
der berghelling, omtrent midden tusschen de vorige en eene 
meer westwaarts stroomende beek, welke beide op eenigen af- 
stand beneden de bron zamenvloeijen. Noordoostwaarts van de 
bron ontwaart men het oostelijke uiteinde « goenoeng Poelosari» 
eener lange rib, welke zich van het hooger gelegene dorp tot 
aan die plaats uitstrekt; zij is eene der oudere trachietische 
ribben des vulkaans, die zich verheft boven de oppervlakte 
van latere, basaltische lava-stroomen van blaauwachtig zwarte 
kleur, waardoor de helling eene meer effene gedaante heeft ver- 
kregen; deze lava-stroomen zijn op sommige plaatsen digt, elders 
puimsteenachtig poreus. Uit een dergelijken lava-bodem, op 
een geringen afstand van den voet der hooger oprijzende rib, 
is het, dat de warme bron opwelt. Het naastbij gelegene ter- 
rein is vlak, en bestaat uit aardlagen van eene geelachtige of 
geelachtig witte kleur, welke ten deele zijn gevormd gewor- 
den door verweerde lava, ten deele door het bezinksel der bron 
zelve. Een sterke reuk van zwavelwaterstof-gas, die heinde en 
verre in het rond wordt waargenomen, verkondigt den wan- 


* 1325 


delaar de nabijheid der bron. Bij de bron aangekomen, bemerkt 
men eene snel vlietende, zeer heete beek, welke met geweld 
uit eene opening in den bodem wordt opgestuwd en aan de 
hoogst gelegene zijde door een 5 voet hoogen, aarden wand, 
bij wijze van een ketel, wordt omsloten. Het water dezer eens- 
klaps uit de ingewanden der aarde met kracht opwellende beek 
heeft eene temperatuur van 54,0’ R. (des morgens ten 7ij, 
ure, op den 17de" Junij, 1848, 1) is kristalhelder, maar 
smaakt even zuur en scherp als verdund zwavelzuur en kleurt 
lakmoespapier zeer sterk. Zoodra de beek aan de rots is ont- 
worstelt, stroomt zij aanvankelijk 25 voet ver in eene ooste- 
lijke, daarna 50 voet ver in eene noordoostelijke rigting, 
wordt vervolgens breeder en verkrijgt den vorm van een bek- 
ken of kom, ter lengte van ongeveer 50 en ter breedte van 
50 voet; de varm echter van dit bekken is onregelmatig. Van 
de plaats, waar de bron opwelt, tot aan het zoo evengenoemde 
bekken, bestaat het bed der beek uit eene 4 à 7 voet diepe 
kloof, welke zij zich tusschen ruw vanéén gereten aardlagen heeft 
gevormd, en welker wanden, met uitzondering der bovenste 
in het bruine overgaande vruchtbare aardlaag, meer of min geel 
zijn gekleurd. Over deze gansche uitgestrektheid van den loop der 
beek zet haar water eene groote hoeveelheid bezinksel af, dat geel- 
achtig van kleur is en dikke korsten vormt, waarin eene groote 
menigte plantaardige deelen, bladeren, stengels en takken wor- 
den gevonden: L. no 891. Alle dergelijke voorwerpen, die met het 
water in aanraking komen, of welke in de beek vallen, worden 
door het bezinksel met eene korst overtogen, geïnerusteerd. 
Deze korsten hebben veel overeenkomst met kalktuf, travertin; 
zij bestaan echter niet uit koolzuren kalk, maar hunne bestand- 
deelen zijn hoofdzakelijk zwavelzure kalk- (gips) en-thonaarde, 
benevens zwavellever. Allerwege vertoont zich op het reeds 
hard gewordene bezinksel, zoo verre hetzelve door het bron- 


*) Volgens eene vroeger gedane waarneming, medegedeeld in het Geneesk. archief, 
Batavia, HIL. blz. 450, had hetzelve eene temperatuur van 34,6° R.; dit verschil moet 
misschien worden toegeschreven aan de onnaauwkeurigheid der instrumenten, tot 
de waarneming gebezigd. 


a 1324 

water wordt besproeid, een week, papachtig beslag, dat eene 
dikte heeft van eene of meerdere lijnen, en eene helder gele, 
bijna melkwitte kleur bezit; waarschijnlijk is deze zelfstandig- 
heid de jongst gevormde, eerste toestand, waarin zich de korsten 
bevinden, welke door de verharding van dergelijke bezinksels 
gedurig in dikte toenemen. Het gansche terrein, dat de bron 
onmiddellijk omringt, ja, de geheele dalbodem, moet op die 
wijze allengs worden opgehoogd; de bodem bestaat dan ook 
werkelijk, ten minste ter hoogte van 10 voet, uit lagen van 
dergelijk bezinksel , door het bronwater afgezet. Op verscheidene 
plaatsen, zelfs midden in het bekken der heete bron, ziet men 
op dit melkwitte bezinksel een plantaardig bekleedsel , hetwelk 
eene groene kleur heeft, en uit eene Oscillatoria-soort schijnt 
te bestaan. 

De omstreken der bron zijn getooid met een avelig groeijend 
bekleedsel van varens, maar voornamelijk van Mertensiën, 
hetwelk tot aan den oever der beekkloof en tot aan den alie 
van het bekken of meertje reikt, waarin het benedeneinde 
der kloof zich verbreedt. Over deze gansche uitgestrektheid der 
beek, van de bron tot aan het bekken, rijzen dampen op uit 
het heete water, welke even als de zure, vulkanische (van 
aluindeelen en zwavellever doortrokkene) bodem den groei 
dezer varens (zekere Mertensia-soorten) zeer schijnen te bevor- 
deren. Overal toch waar de reukzenuwen worden aangedaan 
door de ontwikkelde zwavelwaterstof-gas en de bodem tevens 
opgelost, verhit en van dampen doortrokken is, vooral aan de 
modderige oevers van kratermeren, treft men deze varen- 
soorten aan, 

Aan den mond van het bekken bezit het water nog eene 
temperatuur van 55,5° R; het heeft derhalve in zijnen loop 
van de bron tot aan deze plaats slechts !/s graad van zijne 
oorspronkelijke temperatuur verloren. Het bekken kenmerkt 
zich door eene eigendommelijke kopergroene, in het blaauwach- 
tige overgaande, doch heldere kleur, waardoor de blik des rei- 
zigers zich voelt gekluisterd. Het water zelf is echter geheel 
kleurloos, en de zonderbare, kopergroene schakering heeft 


1825 pe 


zijn oorsprong aan de oppervlakte van het bekken, aan den 
waterspiegel, welke het blaauw des hemels terugkaatst, en 
wordt te weeg gebragt doordien de weêrschijn van het 
melkwitte bezinksel, dat zich aan den bodem van het bek- 
ken heeft gehecht, gebroken aan de oppervlakte van het 
water komt, 

Het zure water stroomt in eene zuidoostelijke rigting uit het 
bekken, en stort zich in de nabij gelegene beek. 

30. Krawang. %k Warme bron aan den goenoeng Batoe 
kapoer. Particuliere landen, distrikt Segala herang. Op een 
afstand van 5 palen van Têngger agoeng, het hoofddorp van 
het zoo even genoemde distrikt, vloeit de tjiì Nangka, in eene 
noord-noordoostelijke rigting van daar, door eene diepe kloof, 
welker regterwand g. batoe Kapoer, d. i., kalksteenberg wordt 
geheeten. Deze vormt een gedeelte van den binnenwaarts ge- 
keerden wand, — den breukrand, — van het neptunische 
verheffings-gebergte, hetwelk de Bandongsche vulkaanrij (den 
Tangkoeban praoe, enz.) aan de noordelijke zijde omgeeft en 
het plateau van Segala herang ten noorden begrenst. Aan deze 
steile helling, — aan dezen wand, — ontspringt, ongeveer 200 
voet boven de bedding der tji Nangka, de hier boven genoemde 
warme bron. Van dit punt stroomt de tji Nangka omtrent 1/3 paal 
verder noordwestwaarts en stort zich alsdan in de tji Asêm, 
welke naar het noordoosten vloeit en de wijde dwarskloof binnen 
treedt, waardoor het verheffings-gebergte aldaar wordt door- 
sneden. Deze kloof heeft tot uitweg gediend aan een gedeelte 
der gesmoltene lava, door den Tangkoeban praoe uitgebraakt, 
die in de overige streken tegen den wand is gestroomd, opge- 
stuwd is geworden en, na bekoeld te zijn, het vermelde plateau 
heeft gevormd. (Vergelijk bladz. 57 dezer afdeeling.) Het is 
derhalve aan de grens der beide formatien, aan den breukrand 
van het neptunische gebergte, dat deze bron ontspringt. Van 
den oever der beek stijgt men opwaarts, naar de warme 
bron, tegen een wand, uit kalktuf (travertin) bestaande, welke 
zich in de gedaante van breede, ontzaggelijk groote trappen 
ver in het rond uitstrekt en‚ voor een gedeelte althans, reeds 

84 


1326 


weder met struiken is begroeid; van de bron af aan strek- 
ken zich deze trappen benedenwaarts uit, en doen zij zich 
aan het oog voor gelijk lava-stroomen, gekroesd, golfvormig, 
als waren zij in vloeibaren toestand wifgegoten geworden. 
Uitgenomen kalk treft men alhier eene groote hoeveelheid 
papachtig bezinksel aan, dat eene oranjegele kleur heeft, na- 
melijk, ijzeroxyde hydraat: L. ne 895, hetwelk insgelijks met 
de kalktuf is vermengd geraakt en daaraan zijne gele kleur 
heeft medegedeeld. Uit de bron, welke in een vierkant bek- 
ken van 4 voet diameter is herschapen, welt een helder water 
op, dat kleurloos is, geen reuk van zich geeft en eenigzins 
ziltig, prikkelend van smaak is; de temperatuur van hetzelve 
was des morgens. ten 7!» ure (op den 15%" Junij, 1848), 
55,0° R., terwijl de warmtegraad des dampkrings 17,0° R. 
bedroeg. Zijne hoofdbestanddeelen zijn waarschijnlijk, behalve 
_ vrij koozuur: koolzure kalkaarde, koolzure natron en eene 
geringe hoeveelheid ijzeroxydul. Slechts in één gedeelte van 
het bekken stijgen vele gas-bellen op. Het water dezer beek 
omkorst alle voorwerpen, waarmede het in aanraking komt 
en heeft heinde en verre langs de helling des bergs travertin- 
lagen: L. ne 892, 895, gevormd; deze lagen hebben eene 
dikte van 50, misschien van een grooter aantal voeten, en 
bevatten eene groote menigte fraaije afdrukselen van bla- 
deren. Verder noordwestwaarts dan de zoo even genoemde 
bron, meer in de nabijheid der tji Asèm-kloof, liggen aan 
denzelfden wand nog verscheidene laauwe, kalkhoudende bron- 
nen, welke allen eene gelijke eigenschap bezitten als de straks 
beschrevene bron, namelijk, dat zij de besproeide voorwerpen 
omkorsten en tuf vormen. 

34. Krawang. 3 Warme bron in den dalbodem der tjì 
Broeboes. Particuliere landen, distrikt Segala herang. Ten einde 
deze bron te bereiken, slaat men den weg in, die van Tèêngger 
agoeng naar Wanajasa voert, aan den noordelijken voet van den 
goenoeng Boerangrang, en volgt dien in eene west-noord westelijke 
rigting ongeveer 11/, paal ver; heeft men het punt van den weg 
bereikt, hetwelk in het noord ten oosten van den Tangkoeban 


1327 


praoe ligt, dan slaat men een-nevenweg in, die noord-noord- 
oostwaarts loopt; de afstand van gemeld punt tot aan de bron 
bedraagt 1 paal. Deze bron, even als de vorige en de hier 
later genoemde, ligt aan den breukrand van het neptunische 
gebergte, ter plaatse waar de grens tusschen hetzelve en den 
voet des vulkaans wordt gevonden. De dalkloof, waardoor de 
tjì Broeboes stroomt, *) loopt aanvankelijk tusschen de ribben 
van den uitgebluschten vulkaan Boerangrang van het zuiden 
naar het noorden benedenwaarts; ter plaatse echter, waar zij 
tegen de neptunische voorbergketen aanstoot, wendt zij zich 
in eene oost-noordoostelijke rigting om en loopt vervolgens langs 
den binnenwaarts gekeerden (zuidelijken) voet dezer keten 
tusschen haar en de vulkanische bergribben heen. Aldaar 
heeft hare vlakke bodem eene breedte van 5 à 500 voet; deze 
wordt gevormd door de oppervlakte van eene vulkanische 70o/- 
steenlaag, waardoor het dal tot op de tegenwoordige hoogte 
des bodems is gevuld. De alhier gevondene rolsteenen hebben 
gedeeltelijk slechts eene dikte van 1 duim, ja, zijn zoo fijn als 
zand, terwijl anderen deze in grootte overtreffen; men vindt 
er die eene dikte van 2 voet bereiken. De meesten liggen los 
op een, zijn afgerond, doch velen zijn scherphoekig, en hier en 
daar tot eene brekzie zaâmgebakken. Tusschen de los opeen- 
liggende rolsteenen, even als in de holten in de brekzie-massa’s, 
ontwaart men honderden van kleine bronnen en plassen van 
zeer zout water, hetwelk een geliefkoosde drank van buffels 
schijnt te zijn, weshalve zij dezen dalbodem in grooten getale 
bezoeken. Een dier zoutwaterbekkens had eene temperatuur 
van 26,0° R., terwijl het water der nabij gelegene beek een 
warmtegraad bezat van 18,5° R. 

Zoo wordt insgelijks in het westelijke gedeelte van den dalbo- 
dem, ter plaatse waar deze zich van het noorden naar het westen 
omwendt en de tji Panoewakan, die uit eene west-noordwes- 
telijk gelegene streek benedenwaarts stroomt, in de tjì Broeboes 


*) Deze beek heeft hare uitwatering in de tji Asêm, 1 paal hooger stroomop- 
waarts dan de plaats, waar de tji Nangka zich in dezelve stort; zie hier boven. 


1328 


uitwatert, eene tallooze menigte plaatsen gevonden, alwaar 
zout water uit den bodem sijpelt en uit velen dezer water- 
plassen luchtbellen opstijgen; het meerendeel dezer plaatsen 
ligt in het midden tusschen de beide beken, boven het punt 
waar de tji Panoewakan in de tji Broeboes valt. Alhier, namelijk, 
in het midden van den dalbodem, is de rolsteenbedding ontbloot 
geworden van de aardlaag, welke vroeger op dezelve rustte, 
met uitzondering van een aantal afzonderlijk staande, pilaar- 
vormige stukken, die zich als eilanden op den rolsteenbodem 
verheffen en de dikte aantoonen, welke de aardlaag in voor- 
maligen tijd bereikte; deze bedroeg ongeveer 5 voet. Hier 
vooral is het, dat de buffels hunne verzamelplaats houden, het 
zoute water komen drinken en, gelijk mij door de Javanen 
werd verzekerd, zelfs de aarde eten, welke zij alhier tot 
modder getreden hebben en die met het water is vermengd 
geraakt. Nadat de aarde alhier doorkneed en modderachtig was 
geworden, zijn bandjêrs benedenwaarts gestroomd, waardoor 
de ontblooting der rolsteenlaag later is te weeg gebragt. 

Op den spiegel van twee bekkens, met zout water gevuld, 
welke ter regterzijde van de tji Panoewakan, boven het punt 
harer uitwatering, zijn gelegen, drijft aardolie, die te gelijk 
met het water tusschen steenen door uit den bodem opwelt, 
en dezelven met een kleverig beslag, als het ware met teer 
bedekt. 

Ongeveer 1,000 voet beneden den hoek, alwaar het dal 
eene bogt maakt, welt in de nabijheid van den linkeroever, 
tusschen kleine vulkanische rolsteenen heen, de hoofdbron «tji 
Panas» uit den bodem op. Eene menigte gas-bellen, namelijk, 
koolzuur, stijgt op in het bekken, welks spiegel met een groen- 
kleurig vliesje is bedekt: L. ne 897; dit vliesje bestaat uit Confer- 
ven. Het water verspreidt geen reuk, is eenigzins zoutachtig 
van smaak en heeft eene temperatuur van 52,0° R.; deze 
waarneming geschiedde ten 9 ure (op den 12%" Junij, 1848). 
Drukt men den thermometer tot op zekere diepte in den modder, 
dan stijgt de kwik tot op 33,0’ R. 

Indien men den loop der nevenbeek Panoewakan stroomop- 


1829 


waarts volgt, dat is, 1, paal voortgaat in de rigting van het 
west-noordwesten, dan bereikt men eene plaats alwaar de 
linkeroever eene hoogte heeft van 20 voet; hij wordt gevormd 
uit lagen van een (vulkanisch) conglomeraat, welke onder een 
hoek van slechts zeer weinige graden naar het oosten hellen, 
ten deele verweerd zijn en eene blaauwachtige kleur hebben: 
L. ne 899. Hier is het, dat de koude staalbron Djembloengan 
wordt gevonden. Een kristalhelder water, dat eene zeer groote 
hoeveelheid ijzer bevat en een smaak heeft als inkt, sijpelt 
alhier uit kleine openingen en spleten van den wand; de grootste 
hoeveelheid stroomt uit een hol, hetwelk dwars, d. í., in eene 
horizontale rigting in den wand loopt, en waarin men een 
geruisch verneemt als van luchtbellen, welke opstijgen uit het 
water, waarmede eene grootere holte is vervuld. Overal waar 
hetzelve langs den wand nederdruppelt, wordt goudgeel ijzer- 
oxyde hydraat afgezet, hetwelk, uit zijn aanvankelijk papachtigen 
toestand, weldra in eene vaste, poreuse korst overgaat: L. n° 898. 
De zacht glooijende berghellingen, welke dat gedeelte van 
het tji Broeboes-dal omringen, waarin de straks beschrevene 
bronnen worden aangetroffen, kenmerken zich op vele plaatsen 
door een helderkleurigen, witachtigen bodem. Reeds daar, 
waar de weg dal afwaarts loopt, vindt men, in plaats van den 
bruinen, eene groote hoeveelheid vruchtbare aarde bevattenden 
bodem, gelijk aanvankelijk het geval was, eene helderbruine, of 
witachtig grijze aarde. In de hooger gelegene gedeelten van 
het dal, vooral aan den regteroever der tji Broeboes, boven het 
punt waar de tji Panoewakan hare uitwatering heeft, worden 
vele plaatsen aangetroffen, waar de bodem uit eene krijtwitte, 
aluinhoudende thonaarde bestaat: L. no 896; op eene plaats, 
aan den voet des bergs, welke regts van het dal is gelegen, 
heeft de aarde eene gele kleur, is zij met zwavel vermengd. 
32. Krawang. %& Warme bron in den dalbodem nabij 
het dorp Tjiratjas. Gouvernements-landen, distrikt Wanajasa. 
Aan de noordwestelijke en noordelijke zijde van den Boerang- 
rang heeft de berghelling, tot op eene hoogte van 2,000 voet 
boven het niveau der zee, ja, nog hooger, eene vlak-wrong- 


1338 


vormige gedaante; dit gedeelte wordt door geen geboomte 
beschaduwd , is slechts met gras begroeid en in de omstreken 
van Wanajasa, noordwaarts van den zoo even genoemden vul- 
kaan, voornamelijk met theeboomen beplant. Dit vlakke, of 
zacht golfvormige hoogland daalt van Wanajasa tot aan Tjiratjas 
in twee terrassen afwaarts; de helling van hetzelve is echter 
Zoo gering, dat de laatstgemelde plaats slechts weinig lager 
ligt dan de eerstgenoemde, niettegenstaande zij, in de rigting 
van het noord-noordoosten, op een afstand van drie palen van 
Wanajasa verwijderd ligt. 

Oostwaarts van het dorp Tjiratjas, doch in deszelfs onmid- 
dellijke nabijheid, ligt de warme bron aan den linkeroever van 
een beekje, Malimbing geheeten, in een vlakken, horizontalen 
dalbodem; in de rigting van het zuiden naar het noorden is 
dezelve omtrent 1/, paal, en van het westen naar het oosten t/z paal 
lang, terwijl hij aan alle zijden door de zacht glooijende hellingen 
van het gebergte, waar tusschen het dal ingesloten ligt, wordt 
omringd. Aan de oostelijke zijde van den kleinen dalketel 
stroomt de tji Lamaja, en aan de noordelijke zijde vloeit de ti 
Pawada langs den voet der bergen heen; noordwaarts van de 
bron rijzen deze bergen iets hooger dan elders, en worden zij 
g- Toemoewoe geheeten. Beide beken vereenigen zich alvorens 
zij, in de rigting van noord 55° ten oosten van de bron, door 
de kloof stroomen, welke het gebergte aldaar doorsnijdt. Even 
als wij vroeger ten opzigte van het tjì Broeboes-dal opmerkten, 
zoo is ook de bodem van dit dal bedekt met eene vulkanische 
rolsteenbank, welker dikte ons onbekend is. Minder dan de 
vorige dalbodem is deze van de vruchtbare aardlaag, die 
denzelven bedekt, beroofd geworden, in tegendeel, hij is voor 
het grootste gedeelte met groenkleurige sawa’s getooid. In een 
wijden omtrek rondom de plaats, waar de bronnen worden aange- 
troffen, is de bodem door buffels tot modder getreden, die in 
grooten getale uit de naburige dorpen hier heenstroomen, ten 
einde het zoute water te drinken en den daarmede vermengden 
modder op te lekken. Op duizende plekken in dezen zandigen 

modder welt, tusschen de rolsteenen heen, een zoutachtig water 


1851 


uit den bodem op, dat in de verschillende bronnen een warm- 
tegraad bezit van 54, 55, 56 57,0° R.; het is vooral oost-zuid- 
oostwaarts van het badhuis, dat eene groote menigte dergelijke 
plekken worden aangetroffen. Twee hoofdbekkens verdienen 
onder dit aantal vooral onze aandacht; het eene ligt oost- 
zuidoostwaarts, doch nevens het badhuis, en wordt gevormd 
door eene met water gevulde holte, waaruit voortdurend én met 
kracht luchtbellen, namelijk, koolzuur, oprijzen, die het water 
schijnbaar in eene kokende beweging houden. De temperatuur 
van hetzelve bereikte echter slechts 55,0° in de nabijheid der 
oppervlakte; stak men den thermometer daarentegen ter diepte 
van 2 duim in den modder, dan steeg de kwik tot op 58,0’, 
terwijl de warmtegraad des dampkrings, ten 9 ure (op den 
Jen Junij, 1848), 21,0 en die der nabij gelegene beek 20,0° R. 
bedroeg. Het water verspreidde volstrekt geen reuk en had 
een zoutachtigen smaak. Het andere bekken, waarover een 
bamboeshuisje is gebouwd, heeft eene lengte van 6, bij eene 
breedte van 21/2 voet, en is tot badplaats ingerigt. Het water, 
dat dit bekken vulde, was geelachtig grijs van kleur en bedekt 
met dunne, eenigzins glimmende vliesjes; voor het overige 
echter had het, even als het water van de vroeger genoemde 
bekkens, een onaangenamen, zoutachtigen smaak (naar alkali) 
en verspreidde volstrekt geen reuk. De temperatuur van dit 
water bedroeg slechts 51,7° R., terwijl het aantal der opstij- 
gende gas-bellen zeer gering was. 

In vergelijking van anderen, onderscheidt deze bron zich door 
geene uitstekende eigenschappen. (Vergelijk over de bronnen 
in Krawang: Geneesk. archief, Batavia, IIL. bladz. 450.) 

35. Preanger. Warme bron in de nabijheid van den 
pasanggrahan Pasir kiamis, gelegen aan de noordoostelijke 
helling der bergketen, welke zich van den Rakoetak zuid-zuid- 
oostwaarts naar den Papandaijang uitstrekt; zij wordt derhalve 
gevonden aan den linkerkant van het schoone Garoet-dal, het- 
welk van eene hoogte van 1,800 voet allengs tot in de zone 
van 5,000 voet oprijst. De bron ligt in het distrikt Tjikém- 
boelan, regentschap Bandong. Het water heeft eene temperatuur 


1532 


van 128,0° F. of 42,6° R.‚ en stroomt uit in de tji Bodas, welke 
op hare beurt zich vereenigt met de hoofdbeek van het dal, 
met de tji Manoek. (Volgens mondelinge berigten van inboor- 
lingen en schriftelijke mededeelingen van den heer K. Hasskarl. 
Vergelijk bladz. 1219.) 

34. Preanger. Warme bron in de nabijheid van Wana- 
kérla, op den bodem van het Garoet-dal, aan den zuidwestelijken 
voet van den g. Sidakêling, in eene oost-zuidoostelijke rigting 
op ‘/, paal afstands van het genoemde dorp; hetzelve ligt in 
het distrikt Wanakêrta, regentschap Limbangan (Garoet). De 
temperatuur van dit reuk- en smakelooze water bedraagt, volgens 
opgave door den heer J. Maier gedaan (vergel. bladz. 559), 
29,5° R 

35. Preanger. %k Warme bron in de nabijheid van het 
dorp Pagêr agoeng, in het hoogere gedeelte van het tji 
Tandoï-dal, hetwelk zich uitstrekt tusschen de vulkanen Ga- 
loenggoeng en Sawal. Distrikt Tjiawi, regentschap Soemêdang. 

Deze bron ligt op een afstand van ongeveer 5 palen noord- 
waarts van het hoofddorp Tjiawi, in het distrikt van gelijken 
naam; zij wordt op eene veel grootere hoogte gevonden dan 
laatstgenoemde plaats, >amelijk, in de zone van 1,800 voet, 
in de noordelijkste streek van het tji Tandoï-dal, en wel ter 
plaatse waar zijn bodem zich naar den tusschenrug van Malêm- 
bong begint te verheffen. Aan de noordelijke zijde der bron 
vint men het dorp Pagêr agoeng, terwijl eenige honderd voet 
zuidwaarts heen de tji Dongèng voorbij dezelve stroomt; de 
groote weg loopt in eene westelijke rigting langs de bron. 

Op verscheidene plaatsen welt bronwater, in kleine bekkens, 
uit den bodem op. De hoofdbron heeft een grooten rijkdom 
van water, en vormt, zoodra zij uit de aarde is te voorschija 
getreden, reeds eene aanzienlijke beek. Zij ontwelt, in den 
bodem van het dal, uit eene vulkanische brekzie; haar water 
loopt te zamen in een rondachtig bekken, dat waarschijnlijk 
door menschenhanden in dit gesteente is uitgehouwen, en eene 
middellijn van 5, bij eene diepte van één voet heeft; talrijke 
gas-bellen (koolzuur) stijgen op in het water, dat doorzigtig 


1333 


en eenigzins zoutachtig van smaak is, een papachtig, oranje- 
kleurig, dun bezinksel (van ijzeroxyde hydraat) afzet en, ten 
9 ure (op den 7“ Augustus, 1857), eene temperatuur had 
van 56,8° R. of 115,0° F., tijdens de warmtegraad des damp- 
krings 19,1° R. of 75,0° F. bedroeg; in 1846 was zulks ten 7 
ure (op den 45' October) 56,4’ R. of 114,0" F., bij 16,8° R. 
of 70,0° F. der lucht. Een kleinere waterstraal, welke op een 
afstand van eenige honderde voeten van het hoofdbekken ge- 
legen was, bezat eene warmte van 58,2° R. of 118,0° F. 

Behalve het slijmig bezinksel, hetwelk dit water nalaat op 
alle rotsen en losse steenen, welke het besproeit, bedekt het 
dezelven nog met bruinachtig gele, dunne, maar buitengewoon 
harde korsten, die ter naauwernood eene dikte van t/s lijn 
hebben, waardoor die voorwerpen als het ware geglasuurd 
toeschijnen. Deze korsten bevatten, behalve andere bestand- 
deelen, waarschijnlijk eene aanmerkelijke hoeveelheid kiezelaarde. 
In de omstreek van dezen ketel vindt men buitendien talrijke 
takken, boomstronken, ja, geheele boomstammen, die wel is 
waar, nog duidelijk het houtachtig weefsel vertoonen, maar 
niettemin versteend zijn, terwijl eenigen half versteend, en 
voor de andere helft in onvolkomene *“ enkool overgegaan zijn; 
de meeste stammen zijn zoo vast tüsschen de puinbrokken 
van deze brekzie ingebakken, dat men dezelven zonder hamer 
en bijtel onmogelijk kan losmaken. Hieruit schijnt men met 
grond te mogen opmaken, dat boomstammen, houtsplinters 
en steenbrokken van verschillende soort hier aanvankelijk los 
dooreen lagen, doch later, ten gevolge van de cimenterende 
eigenschappen van het opgewelde (kiezelzuur- en gips? hou- 
dende) water, tot deze zonderlinge brekzie te zamen vereenigd 
zijn geworden. Zie de bedoelde korsten en stukken van het 
versteende hout in L. no 1075 en 1074. 

36. Preanger. 4 Koude mineraalbron tjì Sopan, in de 
nabijheid van het dorp Tyitjoeka gelegen, op een afstand 
van 6 palen zuidwestwaarts van het hoofddorp Tasik malajoe, 
in het distrikt van gelijken naam, regentschap Soemêdang. 
Binnen den omtrek van een bekken van geringe uitgestrektheid, 


1334 


gelegen tusschen rijstvelden, worden op een geringen afstand 
van elkander, behalve een aantal kleineren, drie hoofdbronnen 
gevonden, wier water, nadat het de omliggende streek met eene 
menigte plassen heeft bedekt, eindelijk in eene kleine beek te 
zamenloopt, welke in eene zuidelijke rigting voortstroomt. Rondom 
de bronnen heeft dit water talrijke bruinachtig gele, zeer harde 
korsten afgezet, die over eene derzelven eene 5 à 6 woet hooge 
klok, — een kleinen koepel, — hebben gevormd, welke slechts 
aan het boveneinde eene opening heeft ter wijdte van ts voet. 
Er heeft eene sterke ontwikkeling van koolzuur uit deze bekkens 
plaats; het water is zoutachtig, prikkelend van smaak, doch 
verspreidt geen reuk. Naar het schijnt , bevatten al deze bronnen 
dezelfde bestanddeelen, en verschillen zij onderling slechts ten 
opzigte der hoeveelheid, die zij daarvan bezitten. Volgens de 
analyse van A. Waitz (zie mijne «Reisen durch Java», bladz. 
245 — 251) bevat het water der hoofdbron in 560 grammen: 
vrij koolzuur 0,494, dubbel koolzuur natron 0,522, chlorna- 
trium 1,627, chlortalcium 0,020, dubbel koolzure talk 0,506, 
dubbel koolzure magnesia 0,257, dubbel koolzuur ijzeroxydul 
0,088, kiezelaarde 0,044, aluinaarde, mangaanoxydul en or- 
ganische zelfstandigheden 0,018. 

De bron ligt derhalve tusschen Tasik malajoe en Singaparna, 
aan den zwidoostelijken voet van den Galoenggoeng, juist in 
het midden van die vlakte, welke bij gelegenheid der uitbar- 
sting van dezen berg, in 1822, zoo hoog met steenbrokken en 
modder overstelpt werd, dat in de meeste streken slechts de 
toppen der kokos-palmen boven dezelven uitsteken. 

In het 7% en 8 deel der «Verhandelingen van het Bata- 
viaasche Genootschap van kunsten en wetenschappen» *) zijn 
door Dr. Thomas Horsfield berigten medegedeeld omtrent 
eene bron, welke in dezelfde streek lag. 


1) Zie 1° — Th, Horsfield, On the mineralogy of Java, essay I; 1. c. deel VIII. 
‘tweede druk, Batavia, 1826. Er wordt niet medegedeeld wanneer Horsfield zich 
te dier plaatse bevond; zijne verhandeling echter dagteekent van het jaar 1812. — 
2° — Th. Horsfield, Berigt van eene met vaste lucht bezwangerde bronwel in het 
regentschap Parakan moentjan; 1. ce. vol. VIT. Batavia, 1814, stuk VIII. bladz, 1 — 12. 
In de eerstgenoemde verhandeling („essay”’), opgenomen in het achtste deel der 


1335 


De zakelijke inhoud dier berigten laat ik hier volgen. De 
bronnen lagen in het distrikt «Tjilolohan,» regentschap «Parakan 
moentjan.» In de vlakte, welke aan den voet van den g. Galoeng- 
goeng paalt, lag in de nabijheid van het dorp «Tjipoewela,» 
een uur gaans zuidwestwaarts van den pasanggrahan «Tjikado, » 
een kleine, met struiken begroeide heuvel. Met zacht glooijende 
helling verhief hij zich uit de vlakte en liep hij uit in een vlak- 
ken, kalen schedel, welke eene middellijn had van ongeveer 500 
voet en rond van omvang was. Op dezen schedel was het, dat 
de bronnen «soemoer Ásin, d. i. zoute put, opwelden; de heuvel 
zelf bestond uit «koraalkalksteen,» welke slechts te dezer plaatse, 
doch nergens elders in het rond werd aangetroffen. Dit gesteente 
was zacht en liet zich gemakkelijk verbrijzelen. Groot was 
het aantal rhinocerossen en herten, hetwelk den schedel des 
heuvels bezocht, ten einde hunnen dorst in de bron te les- 
schen; diep uitgehoolde wegen hadden zij van den voet naar 
den top des heuvels gebaand. Vijf verschillende bronnen trof 
men op de kruin des heuvels aan: 1e de eerste was bedekt met 
eene Jó voet hooge, ronde, kegelvormig toeloopende rots, 
welke slechte aan haar boveneinde eene opening had van één 
voet diameter; 20 de tweede bestond uit een onregelmatig gevormd 
bekken, dat in dezelfde steensoort was gevormd; het water, 
dat zich m hetzelve bevond, was voortdurend in eene borre- 
lende beweging; 59 de derde welde op uit een nog grooteren 
rotsketel, waarin het water met kracht opsteeg als kookte het; 
ook de 4% en de Bte bron hadden een dergelijk bekken, waren 
onregelmatig rond van vorm en gevuld met opborrelend water, 
dat over den rand heenstroomde. Het water, dat uit deze 
verschillende bekkens was gevloeid, zette «schilfertjes van kalk- 
steen» af; hetzelve bevatte eene zeer groote hoeveelheid koolzuur 
en bezat, zoo in hoedanigheid als in smaak, eene zeer groote 
overeenkomst met seltzerwater. 


Verhandelingen, zegt Horsfield, bladz. 166, dat hij het voornemen koestert deze 
tweede verhandeling („berigt”) later mede te deelen; hoe het nu mogelijk is, dat 
deze tweede verhandeling in een vroeger deel, namelijk, in het zevende is opge- 
nomen, verklaar ik niet te begrijpen. 


1336 


Ten opzigte van deze beschrijving wil ik alleen de aanmerking 
maken, dat het gesteente, hetwelk Horsfield koraalkalksteen 
noemt, niets anders kan geweest zijn dan kalktuf, bezinksel, 
afgezet door de bron, uit welke zelfstandigheid de gansche 
heuvel waarschijnlijk allengs was gevormd geworden, gelijk met 
zoo vele anderen op Java het geval is, met die, b. v., welke 
rondom de bronnen n° 29 en 57 worden gevonden. Het gebeurt 
menigwerf, dat kalktuf, laagsgewijs gevormd uit bezinksel van 
bronwater, b. v., L. ne 959, eene dergelijke bladerige, poreuse, 
eelachtige structuur verkrijgt (met koralen overeenkomende), 
gelijk met dit gesteente, alhier door Horsfield beschreven, het 
geval is, terwijl zeer dikwerf zoetwaterschelpen in hetzelve 
worden aangetroffen. 

Horsfield vond derhalve deze bron en beschreef haar in 4842, 
of misschien nog vroeger. Ten jare 1822 had de geweldige uit- 
barsting van den Galoenggoeng plaats. Sedert 1857 bevond ik 
mij herhaalde malen in deze streek, doch zocht te vergeefs naar 
den «soemoer Ásin» van Horsfield en naar den heuvel, waarop 
deze bron lag. Niemand kon mij eenig berigt mededeelen omtrent 
den pasanggrahan «Tjikado»; — geen dorp «Tjipoewela» was 
meer aanwezig, — ja, zelfs de naam van het distrikt « Tjilolohan» 
en die van het regentschap «Parakan moentjan » hadden opgehou- 
den te bestaan en waren geheel en al onbekend. Thans wordt dit 
distrikt: Tasik malajoe en het regentschap: Soemêdang geheeten. 

Uithoofde echter de geographische ligging der door mij beschre- 
vene bron tji Sopan (n° 56) volkomen overeenstemt met die, 
waarvan door Horsfield is melding gemaakt, gelijk mede de 
temperatuur van het water, zijn chemisch zamenstel, benevens 
vele andere eigenschappen, — zoo vermoed ik, dat de thans 
bestaande tji Sopan, welke in een vlak bekken opwelt, dezelfde 
bron is als de door Horsfield genoemde soemoer Asin, welke 
door hem op den schedel eens heuvels werd aangetroffen; wijders 
dat die heuvel door de uitgeworpene massa’s, uitgebraakt bij 
gelegenheid van de eruptie van den Galoenggoeng in 1822 (der- 
halve 10 jaren na den tijd dat Horsfield deze streken bezocht), 
is overstelpt geworden, onder welke massa’s, uit steenbrokken en 


1537 


modder bestaande, de uitgestrekte vlakte van Singaparna en van 
Tasik malajoe, met alles wat zich daarop bevond, met hare 
sawa’s, wouden en dorpen, ter hoogte van 50, 40, ja, 60 
voet is bedolven geraakt. Zie bladz. 125 en volg. dezer af- 
deeling, 

Aan de nieuw gevormde oppervlakte, 50 à 60 voet boven 
den voormaligen bodem, welde de bron weder op, doch omringd 
door een gansch ander terrein dan vroeger; zij zette nieuwe 
massa’s kalktuf af, welke in den loop van 15 jaren, sedert dien 
tijd vervlogen (tot op 1857), wel is waar nog niet tot een 
heuvel zijn aangegroeid, doch rondom de eene bron reeds 
op nieuw een gewelf hebben daargesteld, als eene rotsklok, 
ter hoogte van 6 voet, op gelijke wijze gevormg als de door 
Horsfield gevondene klok, die eene hoogte had van 15 voet. 
Nieuwe dorpen zijn in die omstreken gesticht geworden, en 
hunne bewoners hebben de nieuwe opening der bron, hoog 
boven de plaats gelegen, waar de vorige, hun onbekende bron 
is bedolven geraakt, 472 Sopan geheeten. 

Wij verkrijgen hier derhalve een merkwaardigen maatstaf ter 
vergelijking; het is aan geen twijfel onderhevig, dat de kalktuf, 
door de bron afgezet, zich langzamerhand tot een nieuwen 
berg zal ophoopen, welks ontstaan derhalve dagteekent 
van J822. 

Wanneer de lagen eenmaal verhard zullen zijn, dan zal de 
oude berg, opgehoogd door het bezinksel der voormalige bron 
(soemoer Asin), eene kleine kalkbank vormen, welke tusschen 
vulkanische tuf- en conglomeraat-lagen ingesloten ligt. 

37. Preanger. 3% Warme bron nabij de (beek) tji Ariném, 
in het distrikt Kèndèng wêsi, regentschap Soekapoera. Volgt 
men den weg, die van Tjimanoek, over de westelijke helling van 
den g. Limboeng, naar de zuider kust voert, dan komt men, 
behalve door andere nevendalen, ook door het dal, hetwelk de 
tji Arinêm doorstroomt en wel in de nabijheid der plaats, waar zij 
zich in de verder westwaarts gelegene hoofdbeek dezer streek, in 
de tji Kantang werpt. De hier boven genoemde bron ontspringt, 
ongeveer 50 à 50 voet boven den bodem van dit nevendal, 


1338 


dat met vulkanische rolsteenen is bedekt, uit den linker- d. i. 
zuidelijken, tamelijk steilen dalwand, die alhier uit opeenge- 
hoopte vulkanische rolsteenen bestaat. Op verscheidene plaat- 
sen welt het water uit den wand en stort, tot een beekje 
vereenigd, over de ontbloote rolsteenen in kleine watervallen 
benedenwaarts. Overal waar dit warme water heenstroomt, 
ontwaart men eene tweevoudige plantaardige zelfstandigheid, een 
groen, slijmig en een leérachtig bekleedsel, dat eene donkere, 
roodachtig bruine kleur bezit, Het water is reukeloos, niet 
zout, maar better van smaak en vormt een witkleurig, dun 
beslag op de rolsteenen, welke het besproeit. Zijne temperatuur 
bedroeg, ten 12!/2 ure (op den 4*" September, 1847), aan den 
voet des ee waar langs hetzelve stroomt, — ongeveer 10 
voet boven de laagste bedding van den dalbodem aldaar, — 
55,0° R., bij een warmtegraad des dámpkrings van 24,4° R. 

38. Preanger. Warme bron aan de westelijke zijde der 
tji Pangoesoepan, in de nabijheid van het dorp Tjihéras gelegen, 
op een afstand van 1 paal van de zuider kust, in het distrikt 
Karang, regentschap Soekapoera. Oostwaarts van de genoemde 
beek stroomt de breedere tji Patoedja, terwijl verder westwaarts 
de tji Kaëngan vloeit. (Mondel.) 

39. Preanger. % Warme bron nabij Tjiwalini, in het 
distrikt Salatjaoe, regentschap Soekapoera. Wanneer men van 
de koffijplantaadje Tjiwalini 11/, paal ver noord-noordwestwaarts 
gaat, den weg op naar Dèdèl, het hoofddorp van het distrikt 
Tradjoe, dan komt men aan de bovengenoemde warme bron, gele- 
gen nabij het dorp Tjigoenoeng ter regterzijde, doch in de nabijheid 
van den weg. Zij ligt op den voorsprong, welke de regter-, d. i. 
zuidwestelijke wand van het tji Longan-dal te dier plaatse vormt; 
aan de eene zijde verheft zich een kalksteenwand ter hoogte 
van ongeveer 500 voet boven dezen voorsprong, terwijl hij aan 
de andere zijde even diep in de dalbedding nederstort. In de 
bruine aarde, waaruit de bron opwelt, vormt zij een klein 
bekken, dat in het rond door geboomte wordt omringd; dit 
bekken, hetwelk een diameter van omtrent 6 voet en eene diepte 
van 5 voet heeft, is gevuld met troebel water, waaraan reuk, 


1339 


noch smaak wordt bespeurd en waarin met _tusschenpoozen 
van Î tot 5, somtijds van 15 sekonden gas-bellen met geruisch 
opstijgen. Gedurende de vrije oogenblikken is de spiegel van 
het water effen en stil. Nergens ontwaart men eenig bezinksel 
door dit water afgezet. 

40. Preanger. ® Warme bron aan den regteroever der 
tji Woelan, gelegen op een afstand van 3 palen zuidoostwaarts 
van Tjibalong, zoo heet het hoofddorp van het distrikt Paroeng, 
regentschap Soekapoera. Zij welt op in eene kleine nevenbeek 
van koud water, welker bedding uit hoornsteen en kwarts bestaat, 
en strekt ten grens aan het noordelijke uiteinde van eene 50 voet 
hoog stijgende rotsgroep, welker voet aan de eene zijde wordt 
bespoeld door de tji Woelan, terwijl zij aan de andere (west- 
waarts) gekeerde zijde veel hooger naar de helling van het ge- 
bergte oprijst. In de bedding der kleine beek worden hier en 
daar kalksinterlagen gevonden, welke niet door de warme bron, 
maar door het beekwater zijn afgezet geworden; deze beek 
ontspringt, namelijk, in een hooger liggend gedeelte van dit 
gebergte, alwaar kalkbanken worden aangetroffen. 

Het water der warme bron is reukeloos, smaakt als seltzerwater 
en wordt door opstijgende gas-bellen in gestadige beweging 
gehouden; ten 9ijs ure (op den 7 Augustus, 1847) bedroeg 
zijne temperatuur, ter plaatse waar die het hoogst steeg, 40,5°, 
bij een warmtegraad des dampkrings van 21,7 en van het 
beekwater van 19,8° R 

Hetgeen deze bron merkwaardig maakt, is de allengs plaats 
grijpende overgang van kalksteen in kwarts en hoornsteen, welke 
eigenschap de nabij liggende rotsbank kenmerkt; zeer waar- 
schijnlijk is het, dat de aanleidende oorzaak van het ontstaan 
van dit erschigasel in de bron moet gezocht worden. Op een 
afstand, namelijk, van ongeveer 500 voet van dezelve stroom- 
afwaarts, verheft zich een zandachtige kalksteen, als eene bank 
ter dikte van 20 à 50 voet. Een lede dezer bank is ten 
duidelijkste laagsgewijze gevormd en in 3 à 7 voet dikke onder- 
afdeelingen gespleten, die, naar het schijnt, in eene horizontale 
rigting op elkander liggen; andere gedeelten daarentegen zijn 


1340 


door verticale scheuren of smalle tusschenkloven in scherp be- 
grensde toren- of teerlingvormige stukken, ter hoogte van een 
huis afgedeeld. Vele dezer ontzaggelijk groote rotsblokken zijn 
aan hunne oppervlakte, gelijk zulks bij rotsen van digten kalk- 
steen wordt waargenomen, op eene zonderlinge wijze met gaten 
doorboord, gekroesd, als uitgeknaagd; slechts weinigen hebben 
gladde zijden, terwijl bij sommigen de kleme holen diep in het 
gesteente indringen, waarin zwermen van kleine bijën zonder 
stekels t) nestelen, die was en honig maken. 

In vele spleten tusschen deze teerlingvormige blokken, die 
eene hoogte bereiken van 20 à 50 voet, ontwaart men splin- 
ters der rots; zij hebben slechts eene dikte van 1 à 2 voet, 
maar zijn even lang als de hoogte der blokken bedraagt, 
met andere woorden, zij reiken even diep als de spleten en 
vormen derhalve scherp toeloopende platen of vertoonen zich, 
van ter zijde gezien, als spitse naalden. Treft men in de beek , 
welke den voet dezer gespletene kalkbank bespoelt, hoog 
rijzende trachiet- en poreuse lava-rotsen aan, ontwaart men, dat 
opstijgende gas-bellen het water op vele plaatsen in beweging 
brengen, zoo wordt aan den oever, tusschen de kalkbank en de 
bron, eene brekzie gevonden, welke bestaat uit een dergelijk 
ruw , ten deele poreus en verslakt, zwartachtig gesteente van vul- 
kanischen aard; tusschen de voegen van hetzelve welt hier en 
daar heet water op, dat eene temperatuur heeft van 40,4° R., en 
waarin van tijd tot tijd gas-bellen al rommelend opstijgen. Vindt 
men in het rond om de hoofdbron slechts kwarts- en hoorn- 
steenrotsen, welker oppervlakte glad, ja, op vele plaatsen 
glanzig is en eene bruin- of roodachtige kleur heeft, zoo worden 
hier, ter plaatse waar de grens der kalkbank ligt, de merk- 
waardigste overgangen van kalk- in hoornsteen aangetroffen. Nu 
eens komen hoornsteen, kwarts en vulkanische steenbrokken 
voor, allen als het ware te zaâmgesmolten, namelijk, te zamen 
gebakken door middel van de daarin aanwezige kwarts-massa; 
de basaltische stukken, welke in dit zonderlinge, hobbelige 


*) Melipona minuta Lepeletier de St. Farg. 


1541 


gesteente uit puinbrokken gevormd, worden aangetroffen, zijn 
menigwerf even hard als de daarin voorkomende hoornsteen , 
waarvan velen niet dan met moeite te onderscheiden zijn , dewijl 
ook deze laatsten, althans ten deele, eene zwarte kleur hebben; 
op andere plaatsen gaat de onverbrijzelde kalkmergel, doordien 
hij steeds harder, gelijkvormiger en digter wordt, allengs over 
in vuursteen en kwarts, — de puntig gekroesde, met gaten 
doorboorde oppervlakte van den heldergrijzen : dofkleurigen 
kalksteen verandert, door trapsgewijze tusschenvormen , in eene 
kwarts- massa van ondathide gedaante, welke overdekt is met 
eene gladde, bruinkleurige korst. Op dergelijke plaatsen van 
het gesteente is het ondoenlijk de grens te bepalen, waar de 
zandige kalksteen ophoudt en de kwarts aanvangt, want tusschen 
deze beide steensoorten liggen gedeelten van de oorspronkelijke 
massa, waar de kalksteen slechts half verkiezeld is en alwaar 
de daarin aanwezige fossile schelpdieren en koralen nog in on- 
veranderden toestand in den hoornsteen en in de kwarts worden 
aangetroffen. Men zie deze fossile overblijfselen (Calamopora : 
L. P. ne 467, d, Fungia patellaris, Cardium-, Arca-soorten en 
andere Bivalven), in onverkiezelden toestand, in den kalk: 
L. n° 1065, a, (L. P. no 426) en in verkiezelden toestand, in 
kwarts overgegaan, in L. n° 1065, b, (L. P. n° 427) en vergelijke 
daarmede de stukken in de geologische verzameling voorkomende 
onder no 1046 — 1062, alwaar zich de trapsgewijze voort- 
gang der verandering van het gesteente laat waarnemen. 

Op eene plaats van den kalkwand vindt men eene gladde, 
gestreepte vlakte, namelijk, een wrijvings- of schuringsvlak. 

Deze viranderink van het gesteente laat zich waarschijnlijk 
op de volgende wijze verklaren. Nadat een vulkanisch gang- 
gesteente de kalkbank alhier had doorbroken, vond het water 
der heete bron, dat waarschijnlijk kiezelzuur in opgelosten toe- 
stand bevat, een uitweg door de ontstane spleten. Die gedeelten 
der kalkbank , welke in aanraking kwamen met het heete water , 
werden ver velt: terwijl vele vulkanische blokken met korsten 
van hoornsteen rd overtogen. 

Uithoofde wij bij de bronnen n° 17, 20 en 55 dergelijke ver- 

85 


1342 


schijnselen hebben waargenomen, zoo is dit reeds de wierde 
heete bron op Java, in wier omstreken wij metamorphische 
kwartsvormingen hebben aangetroffen, d. i., rotsen van een 
verschillend zamenstel, voornamelijk bestaande uit kalk en kalk- 
zandsteen in werkiezelden toestand, waarin de overgangen 
duidelijk zijn waar te nemen. De oorzaak van dit verkiezelen 
mag derhalve met grond van waarschijulijkheid worden gezocht 
in het bestaan dier heete bronnen , waarin vermoedelijk kiezel- 
zuur aanwezig is. 

4d. Cheribon. 3% Warme bron nabij Palimanan, gelegen 
aan den noordelijken voet van den vulkaan Tjerimai, ter plaatse 
waar deze aan de alluviaalvlakte grenst, in het verzengde 
klimaat, distrikt Palimanan, regentschap Madjalengka. Op een 
afstand van Î!/, paal van Palimanan, zuidwestwaarts van daar, 
welt deze bron op aan den oostelijken voet van het kalkgebergte, 
hetwelk zich van den voet des Tjerimai in de rigting van het 
zuiden naar het noorden in de vlakte uitstrekt; het terrein, 
dat de bron omringt, is rondom vrij, en wordt door geen ge- 
boomte beschaduwd. Uit talrijke openingen welt stoomend heet 
water opwaarts, dat over de korsten en terrasvormig afdalende 
lagen kalkspaath en kalktuf heenstroomt, die het water heeft 
afgezet en waaruit het terrein binnen een omtrek van 100, 
ja, meer voeten rondom de bron tot eene aanmerkelijke dikte 
bestaat; dit opgewelde water vormt eindelijk eene heete beek , 
die op een afstand van 500 voet van de bron nog eene tempe- 
ratuur van 41,5° R. of 125,0° F. bezit, terwijl de warmtegraad 
der hoofdbronnen, ten 9 ure (op den 20" Augustus, 1857), 
50,6 R. of 146,0° F. bedroeg. Geene enkele bron op Java zet 
zulk eene groote hoeveelheid kalkspaath en kalktuf af als deze : 
de trappen, welke het bezinksel deed ontstaan, te rekenen van 
de steeds hooger rijzende bovenste bronwel af, wier geel- 
achtig witte kleur reeds van verre het oog tot zich trekt en die 
oogverblindend is, wanneer zij door de zon wordt beschenen, 
die trappen, zeg ik, brengen den Europeschen reiziger het 
beeld van den winter voor den geest, in welk jaargetijde 
rondom bronnen dergelijke trapsgewijs en kringvormig afda- 


1343 


lende terrassen uit ijslagen worden gevormd. Het water heeft 
een onaangenamen zoutachtigen smaak, riekt eenigermate naar 
zwavelwaterstof-gas en wordt door opstijgende gas-soorten in 
eene gestadig borrelende beweging gehouden; het omkorst, 
binnen een gering tijdsverloop, alle voorwerpen, die er in ge- 
worpen worden, b. v., bladen der Calotropis gigantea, welke in 
de nabijheid der bron wordt aangetroffen. Het bestaan van oude 
korstbanken of terrassen, welke op eenigen afstand der tegen- 
woordige bronwel zijn gelegen, strekt ten bewijze, dat de 
uitwatering der bron thans lager ligt dan vroeger. Behalve kool- 
zuren kalk, die of in een kristallinischen, of in een tufachtigen 
toestand verkeert, en in alle mogelijke vormen wordt aange- 
troffen, hetzij als korsten over de oppervlakte uitgebreid, hetzij 
in de gedaante van druiven en als malachiet, of die als rondachtige 
en kegelvormige stalactiten is gevormd: L. n° 41149, 1420, vindt 
men aan den rand der warmste bron insgelijks zwavel; wijders 
treft men gansche blokken aan, welke uit niets anders bestaan 
dan uit kalkspaathkristallen van de fraaiste en grootste soort : 
L. no 1121. De bestanddeelen van dit bronwater zijn, volgens 
A. Waitz (zie mijne «Reisen durch Java», bladz. 259) in 480 
grammen: chlornatrium 2,576, chlortalcium 0,044, dubbel 
koolzuur natron 0,655, dubbel koolzure kalk 0,157, dubbel 
koolzure magnesia 0,090, kiezelaarde 0,092, ijzeroxyde en 
aluinaarde 0,079, eene zwavelverbinding, benevens eene geringe 
hoeveelheid vrije zwavel , 0,066. 

42, Cheribon. % Warme bron aan den oostelijken voet 
van den Tjerimai gelegen, omtrent 1,400 voet boven den 
spiegel der zee, in de nabijheid van het dorp Sangkanoerip; 
zij ontspringt in de onmiddellijke nabijheid der bedding van 
de tji Ampar. Haar water heeft eene temperatuur van 52,4’ R. 
of 105,0° F., bij een warmtegraad des dampkrings van 19,5° R. 
of 76,0° F. en 19,1° R. of 75,0° F. van het beekwater (ten 
8 ure, op den 19tr Augustus, 1857); hetzelve heeft een wal- 
gelijken smaak en riekt naar zwavelwaterstof-gas. De bron welt 
op uit vulkanische puinbrokken (rolsteenen) en is met een badhuis 
voorzien. Volgens A. Waitz, 1. c. bladz. 261, bevat het water 


1344 


veel keukenzout, eenige deelen chlortaleium, kiezel. en_aluin- 
aarde en sporen van ijzer, bovendien koolzuur natron, kool- 
zuren kalk en koolzure magnesia. 

43. Cheribon. % Warme bron aan den regteroever der 
tji Sangaroeng, op een afstand van J paal zuid-zuidoost- 
waarts van Koeningan gelegen. Deze bron ontspringt aan 
de grenzen der neptunische en vulkanische formatie, namelijk, 
van het Kêndêng-gebergte en van den voet des vulkaans Tjeri- 
mai, uit een kalkachtigen zandsteen, welke het hoofdbestand- 
deel van het eerstgenoemde gebergte is. (Vergel. afdeel. 5, 
bladz. 79.) Zij welt met kracht op uit eene onregelmatig gevormde 
opening, welke ongeveer 5 voet wijd is en levert omtrent. 50 
kan water per minuut; zij vult het gansche bekken, dat door 
de Javanen ter lengte van 6 en ter breedte van 4 voet in de 
rots is uitgehouwen, in den tijd van 10 minuten; in den bodem 
van dit bekken vindt men de opening, waaruit het water te 
voorschijn komt. Het bekken is door eene vulkanische brekzie, 
ter dikte van 4 voet, en vervolgens nog 2 voet in een 
kalkachtigen zandsteen uitgehouwen. Zijn bodem ligt 4 voet 
boven het punt, dat de spiegel der aangrenzende beek. bij een 
gemiddelden waterstand bereikt. Zoowel de wanden als de 
bodem van het bekken hadden eene okergele kleur, waren, 
namelijk, met een beslag van ijzeroxyde hydraat overtogen. Bij 
eene temperatuur des dampkrings van 25,0° R., had het water 
des middags (van den 9t- Februarij, 1846) een warmtegraad 
van 50,0° R. Het was kristalhelder, reukeloos en bezat een 
eenigzins zouten smaak; voortdurend bleef het in eene borre. 
lende en bruisende beweging, want, behalve groote gas-bellen, 
ontwikkelde zich eene tallooze menigte van kleineren (door 
koolzuur te weeg gebragt), even als in schuimende Champagne 
wijn. De ontwikkeling van koolzuur en de ophooping dezer 
gas-soort boven de bron is somtijds zoo aanmerkelijk geweest, 
dat Javanen, die zich in haar water wilden baden, er in gestikt 
zijn. De zandsteenlagen, welke aan den linkeroever der beek 
onder den voet des vulkaans onderduiken, zijn aldaar ter hoogte 
van 10 voet met eene vulkanische brekzie bedekt ; hierop rusten 


1345 


losse, vulkanische puinbrokken en deze worden bedekt door de 
aardlaag, welke de oppervlakte des bodems uitmaakt. Tusschen 
de vulkanische brekzie en den zandsteen heeft het water, langs 
den oever der beek, eene geul uitgespoeld. 

Wat betreft de zoute bronnen, welke zuid-zuidoostwaarts van 
de hier vroeger beschrevene zijn gelegen, namelijk, aan gere 
zijde der keten, in een der dalen van het Kêndêng-gebergte, 
en die de gas- en modderbronnen van Java n° II, fj Oejah 
uitmaken, hier omtrent zie men bladz. 1172 en volg. dezer 
afdeeling. 

44. Cheribon. Warme bron aan den oever der tji 
Tjangêlok, op een afstand van 51/, paal oostwaarts van Tjamara 
gelegen, aan den noordelijken voet van het Kêndêng-gebergte, 
in het distrikt Tjiawi gebang, regentschap Koeningan. Naar mij 
werd verhaald, bedraagt de temperatuur van het water dezer 
bron 55,5° R. ot 119,0° F. (Mondel.) 

45. Banjoemas. % Télaga Lèêri, een groot bekken van 
warme zwavelbronnen, gelegen in het Diëng-gebergte, ter hoogte 
van 5,765 voet boven den spiegel der zee (distrikt Batoer, 
regentschap Bandjar nagara). Dit bekken hebben wij reeds 
vroeger, namelijk, op bladz. 254 beschreven; bij een warmte- 
graad des dampkrings van 15,1° R. of 66,0° F. ten 12 ure (op 
den 50 Julij, 1858) bedroeg de temperatuur der verschillende 
heete bronnen en beken: 28,4°, 52,4°, 45,5°, 54,6° en 64,8° R 
(96, 105, 154, 155 en 178,0° F.) 

46. Heete beek aan den noordelijken voet van de kawah 
Sépandoe; zie bladz. 260. De volgende drie bronnen 47, 48 
en 49 liggen aan de noordoostelijke helling of aam den voet 
van hetzelfde gebergte Diëng (of Prace). 

47. Samarang. % Warme bron Plantoengan. Zij ligt 
1,960 voet boven den spiegel der zee, aan den regteroever der 
kali Lambir, welke door eene dalkloof stroomt, die ter weder- 
zijde begrensd wordt door vlakke lengte-ribben, behoorende tot 
de noord-noordoostelijke helling van den Praoe; zij wordt gevon- 
den in het distrikt Selokaton, regentschap Kendal. Deze bron, 
welke even als de beide volgende koude bronnen, uithoofde 


1346 


van haar gehalte aan Jodium, als zeer gewigtig mag worden 
beschouwd, hebben wij reeds op bladz. 266 en volg. beschreven. 
Sedert een aantal jaren bestaat alhier eene bad-en gezondheids- 
inrigting, welke door het militair departement is daargesteld, en 
aan het hoofd waarvan een officier van gezondheid is geplaatst; 
dit is het eenige etablissement van dien aard op gansch Java. 
De temperatuur van het water bedroeg aan de bron zelve, ten 
2 ure (op den 1*t" December, 1845), 35,1° R. of 111,0° F, bij 
een warmtegraad des dampkrings van 21,5°. In het koelbekken 
was de temperatuur 52,6° R.) 

48. Samarang. Koude mineraalbron nabij Gebangan. 
Aan dezelfde noord-noordoostelijke zijde van den g. Praoe, doch 
veel lager dan de vorige, ligt deze bron aan den voet van het 
gebergte beneden Selokaton, in hetzelfde distrikt als de hier 
onmiddellijk voorafgaande. Zie'bladz. 265. 

49, Samarang. Koude mineraalbron nabij Asinan; Deze 
bron ligt 7 palen oostwaarts van de vorige, aan den voet van 
het gebergte. Het naastbij gelegene groote dorp, op een afstand 
van 5 palen ten zuid-zuidoosten van de bron, heet Bedaka. Ook 
van deze bron hebben wij reeds vroeger gesproken, bij de 
beschrijving van den vulkaan Diëng (Praoe), aan welks voet de 
drie laatstvermelden (47—49) allen worden aangetroffen. Zie 
bladz. 264, Ter aangehaalde plaats deelde ik de analyse van het 
water mede, welke de heer J. Maier in de nabijheid der bron 
zelve heeft gemaakt. Later is nog eene andere analyse, zoowel van 
het water van deze als van dat der vorige bron, bekend geworden. 
Zij is, namelijk, afkomstig van den heer G. J. Mulder, te Utrecht. 
Deze beroemde scheikundige vond in 100 deelen van het water 
van Gebangan (n° 48) en van Asinan (ne 49) de volgende 


BESTANDDEELEN. VAN GEBANGAN. VAN ASINAN, 
Chlor-calcium. ...…..... 0,0 ebt 0,1013. 
Chlor-magnesium. ...... 0,044. ideeen 0,0571. 
Chlor-aoligtm een h6O18, an onde 1,6334. 
Chlor-potassium. ....... OEE 0,0000 
Jod-magnesium. ....... BVO 0,0078 
0,008, etek 22 0,0027 


1347 


Het door Mulder geanalyseerde water bevatte geen zwavel- 
zuren en koolzuren kalk of koolzure magnesia. Dat Maier die 
bestanddeelen in het water dier bronnen vond (zie bladz. 264), 
tracht Mulder op de volgende wijze te verklaren; hij vermoedt, 
namelijk, dat !/‚s gedeelte gewoon beek water is vermengd geweest 
met de hoeveelheid bronwater, welke door Maier is onderzocht 
geworden. Naar men verneemt, bestaat bij de regering het plan 
om de bereiding van Jodium, uit deze minerale bronnen, aan den 
heer J. Maier op te dragen. (Jav: Cour. 4 November, 1848, n° 89.) 

50. Samarang. Koude staalbron boven Medini; deze 
bron ligt aan de noordwestelijke helling van den Oengaran, in 
het distrikt Bodja, regentschap Kendal. In hare nabijheid treft 
men twee oude, steenen waterleidingen aan, die naar tempel- 
ruïnen heenvoeren. (A. Waitz, Indisch magazijn, Batavia, I. n° 9, 
pag. 255, 252, 525.) 

5d. emindelieh % Koude staalbron; zij ligt in alá onmid- 
dellijke nabijheid van den tuin van Medini, beneden denzelven, 

an de noordwestelijke helling van den Oengaran. De buiten- 
plaats Medini ligt ter hoogte van 5,400 voet boven den spiegel 
der zee (distrikt Bodja). 

52. Samarang. Heete staalbron in de bedding der beek 
Siblatar; deze bron ligt noordoostwaarts van Medini, doch in 
de onmiddellijke nabijheid er van, aan de noord-noordwestelijke 
helling van den Oengaran. Zij stroomt alhier door eene lengte- 
kloof bergafwaarts en wordt aan hare regterzijde, d. i. ten 
oosten en noordoosten begrensd door eene rib, die op zekere 
plaats in de gedaante eens bergtops oprijst en zich aldaar hooger 
verheft dan overigens op eenig ander nabij gelegen punt harer 
uitgestrektheid het geval is. Beneden dezen top of voorwaarts 
springenden uithoek , goenoeng Tjandi, d.i. tempelberg geheeten, 
vormt de beek een waterval van meer dan 400 voet hoogte. 
Beneden aan den voet van dezen waterval, in de bedding der 
Siblatar is het, dat de heete bron op een groot aantal plaatsen 
uit den bodem opwelt; eenige dezer bronnen springen als kleine 
fonteinen in straten opwaarts; de gansche bedding in de nabij- 
heid der beek is verhit. (A. Waitz; l.c.) 


1348 


93. Samarang. Heete staalbron in de nabijheid van den 
goenoeng Tjoeroek. Op de rib, waarin zich de g. Tjandi ver- 
lengt en welke zich in eene noordwestelijke rigting, beneden- 
waarts, langs de berghelling uitstrekt, volgt meer oostwaarts eene 
andere rib, geheeten g. Tjoeroek, d. i., watervalberg. In de kloof 
tusschen deze beide ribben liggen, op een afstand van 6 palen 
van Medini, aan de noord-noordoostelijke helling des vulkaans 
(Oengaran), heete staalbronnen, wier bestanddeelen van nabij 
overeenkomen met die, welke wij hier boven beschreven hebben. 
Ook deze ontspringen in de bedding eener kloof aan den voet 
van een waterval, terwijl ook alhier de gansche bodem in het 
rond verhit en_met ijzeroxyde hydraat, — bezinksel van het 
bronwater, — is bedekt. Het water van sommige dezer bronnen 
heeft eene warmte van 41,5° R. of 125,0° F. en springt met 
kracht in stralen uit den bodem opwaarts (A. Waitz. 1. c.) 

54. Samarang., Koude staalbronnen aan den oost:noord- 
oostelijken voet van den Oengaran, in het distrikt Oengaran, 
regentschap Salatiga. Wanneer men van het dorp Oengaran 
den grooten weg 5 à 4 palen verder volgt, die van dit punt af 
in eene zuidelijke rigting naar de binnenlanden van Java voert, 
dan komt men in eene streek aan, alwaar ten oosten van den- 
zelven, tusschen dezen en de beek Oelo, drie bronnen worden 
aangetroffen, welke op verschillende afstanden van elkander zijn 
gelegen; het water dier bronnen heeft zeer veel overeenkomst 
met seltzerwater. Verder noordwaarts heen ligt eene andere 
dergelijke bron, namelijk, aan den linkeroever der zoo even 
genoemde beek, tusschen de dorpen Kêlepo en Gondorio. (Mondel.) 

65. Samarang. Twee warme bronnen in de bedding der 
kali Oelo. De eerste ligt in de nabijheid van het dorp Kéêlepo, 
op een geringen afstand in eene noordoostelijke rigting van de 
vroeger vermelde «drie seltzerwater bronnen.» De tweede ligt 
meer noordwaarts heen, aan de noordelijke zijde van de vierde 
staalbron, in de nabijheid van het dorp Gondorio. Beide echter 
bezitten incrusterende eigenschappen en zetten een bezinkzel 
af, waardoor de bedding der kali Oelo als in trappen is herscha- 
pen geworden. (Mondel.) 


1349 


56. Samarang. 3% Koude staalbron kali Pawang nabij 
Banjoe koening, gelegen in het distrikt Ambarawa, regentschap 
Salatiga, aan de vlakke zuidwaarts gekeerde helling van den 
Oengaran, ter hoogte van 2,900 voet boven den spiegel der 
zee. Wij hebben dezelve reeds op bladz. 544 beschreven; 
bij een warmtegraad der lucht van 418,0° R., ten 91 ure 
(op den 50* Maart, 1845), bedroeg de temperatuur van het 
water 17,5° R. of 71,5° F. — Wij tellen derhalve, met inbe- 
grip van de volgende, niet minder dan acht, deels warme, deels 
koude bronnen, welke aan de helling of aan den voet van den 
voormaligen, uitgebluschten vulkaan Oengaran zijn gelegen, en 
die, behalve verschillende zouten, vooral een rijken voorraad 
van koolzuur en ijzerorydul bevatten. 

57. Samarang. Laauwe zwavelbron, waarin eene geringe 
hoeveelheid gas opstijgt; zij ligt aan de zuidelijke helling van 
den Oengaran, 5 palen boven Banjoe koening, op den weg, 
welke naar den hoogsten bergtop Soemò wono voert. (Mondel.) 

58. Bagêlèn. & Warme bron kali Angêt, nabij Wonosobo, 
gelegen in het distrikt Wonosobo, regentschap Ledok. In de 
rigting van noord ten oosten van het oord Wonosobo vidt 
men deze bron in eene kleine beekkloof, welke in eene “west- 
zuidwestelijke rigting bergafwaarts loopt; zij ligt, namelijk, op 
den vlakken voet des Sèndoro, tot welken berg deze bron behoort. 
Haar water is reuk- en smakeloos, zet cen geelachtig bezinksel 
af, namelijk, ijzeroxyde hydraat en had, ten 9 ure (op den 10% 
October, 1845), eene temperatuur van 55,5’ R. of 107,5° F. 

59, Bagélèn. % Warme bron kali Angêt in het Zuid- 
Serajoe gebergte, regentschap Keboemen. In dit gebergte ligt 
in de rigting tusschen Wonosobo en Keboemen, omtrent op gelijken 
afstand van beide plaatsen, het dorp Karang sambong. Verwijdert 
men zich van dit dorp 5 palen in eene west-zuidwestelijke rig- 
ting, dan bereikt men de hier boven genoemde bron; zij ont- 
springt in een ondiep dal, tusschen allengs oprijzende hoogten, 
welke uit lagen van een blaauwachtig grijzen, kalkachtigen 
zandsteen bestaan (in het gebied van een zuiver neptunisch 
gebergte). Zij welt niet uit ééne enkele opening op, maar 


1350 


men vindt in een moerassigen, met een welig groeijend struik- 
gewas bedekten grond eene menigte plaatsen, waar eene geringe 
hoeveelheid heet water ontspringt; de gansche opgewelde massa 
vereenigt zich tot eene warme beek, (kali) Angêt geheeten, 
welke aanvankelijk in eene west-zuidwestelijke rigting stroomt, 
dan over een 5 voet hoogen zandsteentrap een kleinen waterval 
vormt, zich aan den voet van dezen wand omwendt, vervolgens 
zijn loop noord-noordoostwaarts voortzet en zich eindelijk veree- 
nigt met eene beek van koud water, die uit het noordoosten 
bergafwaarts. komt; van het punt af waar deze beide beken 
zich vereenigen, stroomen zij aanvankelijk in eene noordwes- 
telijke rigting. Binnen deze gansche uitgestrektheid, eenige 
honderd voet in den omtrek, is de bodem moerassig, met 
geboomte bedekt en bezit het water een hoogen warmtegraad; 
de stralen der zon worden gebroken door de dampen, welke uit 
hetzelve opstijgen. Het water is reuk- en smakeloos en had, ten 
9 ure (op den 28 Mei, 1847), eene temperatuur van 56,8° Rs, 
bij een warmtegraad der lucht van 19,7° R.; deze waarneming 
deed ik ter plaatse, waar, aan den kleinen wand,het water door 
eene geul benedenwaarts stroomde. Deze goot, welke in den 
zandsteen is uitgehakt, benevens een aantal gehouwen steenen y 
die aan den voet van den wand verstrooid in het rond liggen, 
mogen als zoo vele bewijzen worden beschouwd, dat deze bron, 
vroeger in een bekken, uit teerlingvormige steenen bestaande, 
omsloten en tot badplaats gebezigd, reeds vóór langen tijd 
aan de inboorlingen bekend was. Het naastbij gelegene dorp 
heet Kali sat en ligt op 2 palen beoosten de bron. 

60. Bagêlèn. 3% Warme bron nabij Banioro, in het 
regentschap Keboemen. In hetzelfde gebergte, waarin wij de 
vorige bron aantroffen, doch veel verder westwaarts, ligt eene 
warme bron 2 palen bezuiden Banioro, in de nabijheid van het 
kleine dorp Sêmbodo; zij ontspringt boven den regterwand 
der rivier Look oelo. De Javanen hebben er een bekken om 
gevormd, zaâmgesteld uit rolsteenen, hetwelk eene diepte 
van Ö, bij eene breedte van 7 voet heeft, doch waarin slechts 1/2 
à 2 voet water staat. In den noordoostelijken hoek van het 


1351 


bekken stijgen eenige gas-bellen in dit water op; te dier plaatse 
bedroeg de temperatuur van hetzelve, des morgens ten 7 ure 
(op den 1*"" Junij, 1847), 51,7°, die van den modder, waarin 
de thermometer tot op zekere diepte werd gestoken, 52,0°, bij 
een warmtegraad des dampkrings van 19,0° R. Hetzelve zet 
een fijnen modder af, is reukeloos, doch eenigzins zoutachtig 
van smaak. Uithoofde de bodem van het bekken hooger ligt 
dan de bedding der beek, zoo sijpelt het water uit den oever- 
wand en wordt aldaar, uithoofde der zoutdeelen, waarmede het 
bezwangerd is, met graagte door buffels opgelikt. 

64. Kadoe, % Warme bron in het beekdal der kali Elo. 
Zij ligt aan den voet van den goenoeng Andong, een der berg- 
toppen van het noordwestelijke voorgebergte des Merbaboe. 
Reeds op bladz. 557—558 hebben wij van deze bron melding 
gemaakt. De temperatuur van het water bedroeg, ten 10 ure 
(op den 50: Mei, 1858), 28,4° R. of 96,0°. F, , bij een warmte- 
graad des dampkrings van 19,5° R. of 76,0° F. 

62. Jogjakérta. %k Warme bron «Karang panas» aan 
de zuider kust. Oostwaarts van de monding der kali Opak 
nadert de wand van het zoogenaamde Zuidergebergte van Jogja- 
kêrta, — eene kolossale kalksteenbank, — steeds meer en meer 
de kust, totdat hij zich; op een afstand van 6 palen der zoo 
even genoemde monding, eensklaps in de baren der zee neder- 
stort. Van den mond der kali Opak tot aan deze streek bestaat 
het strand uit eene rij duinen, begroeid met Spinifex squarrosus 
L., Jpomaea maritima R. Br. en Pandanus-boompjes. Tusschen 
deze duinen en den rotswand ligt eene zandige, moerassige vlakte, 
welke in de rigting van het oosten steeds smaller toeloopt, 
zoodat zij, op een afstand van 4 palen van de kali Opak, ter 
naauwernood eene breedte heeft overgehouden van 50 voet. 
Alhier is het, dat de bron uit den zandigen bodem der kleine 
vlakte ontspringt; deze is, even als een weideveld, bedekt met 
gras en kruiden. Het water der bron heeft een walgelijken, 
hepatischen smaak, verspreidt een sterken” reuk van zwavel- 
waterstof-gas en zet eene groote hoeveelheid week „modderachtig 
bezinksel af, hetwelk eene geelachtig grijze kleur bezit. De 


1352 


hoofdbron was door kunst in een vierkant bekken herschapen, 
dat eene middellijn had van omtrent 5 voet en met een 
dak was voorzien; in dit bekken had het bronwater, ten 9 
ure (op den J5t April, 1856), eene temperatuur van 42,2° R. 
of 127,0° F., terwijl de warmtegraad in de kleinere bronnen 
45,7° R. of 155,0° F. bedroeg; in de vrije lucht steeg de ther- 
mometer niet hooger dan tot 21,5° R. of 80,0° F. Het water 
dezer verschillende bronnen vereenigt zich tot eene kleine beek, 
welke echter, op een geringen afstand: van de plaats haars 
oorsprongs, weder in het zand verdwijnt. 

Niet ver van deze bron ligt, in eene oostelijke rigting van 
daar, het dropsteenhol «Karang tritis;» door het gewelf van 
dit hol druppelt, als door eene zeef, het fijn verdeelde water 
benedenwaarts, waarvan de temperatuur 2 graden lager was 
dan die der buitenlucht. Hier wordt een natuurlijk druip- en 
regenbad gevormd, dat, gelegen in de nabijheid der warme bron 
en van het diepe blaauw der zee, welker baren tegen de nabij. 
liggende duinen klotsen, een lievelingsoord der Sultans van 
Jogjakêrta schijnt te zijn geweest. De nog overgeblevene muren 
van een voormalig lusthuis getuigen, dat de Javasche vorsten 
zich menigwerf alhier ophielden. 

63. Soerakérta. 4% Warme bronnen nabij Pablingan, 
gelegen ter hoogte van 1,200 à 1,500 voet aan den west-zuid- 
westelijken voet van den Lawoe. Zij liggen 11/» paal beneden 
de plaats, waar zich, in de kloof nabij het dorp Djoerang djerok, 
koolzuur uit den bodem ontwikkelt (vergelijk bladz. 1501), 
en werden reeds vroeger, namelijk, op bladz. 465—467 beschre- 
ven. In de opgaaf, betreffende de temperatuur dier bronnen, ter 
aangehaalde plaats gedaan, zijn eenige fouten ingeslopen, welke 
wij hier zullen verbeteren. Bij eene temperatuur der lucht 
van 19,5’ R. of 76,0’ F., ten 10 ure (op den 24ste" Mei, 1858), 
had het water, in het tot bad ingerigte bekken, een warmte- 
graad van 27,1° R. of 95,0° F.; de overige aldaar opgenoemde 
bronnen hadden eene temperatuur van 24,0° R. of 86,0° F., 
22,6° R.of 85,0° F., 25,5° R. of 85,0° F. en 24,8° R. of 88,0° F. 

64. Soerakêrta. sk Warme bron nabij het dorp Gamping, 


1353 


gelegen aan de noord-noordwestelijke zijde van den Lawoe, 
boven Tarik, Van dit dorp af rijst de bodem, naar de zijde van 
den Lawoe heen, steeds opwaarts; hij stijgt op in heuvelen, 
die een lang gerekt, doch laag voorgebergte vormen, hetwelk 
dwars gerigt is ten opzigte van den berg. Daarop volgt een 
bergplat van geringe uitgestrektheid, waarop, ter plaatse waar 
hetzelve tot eene tweede dwarsloopende heuvelrij begint op 
te rijzen, het dorp Gamping ligt. De tweede heuvelrij gaat aan 
hare binnenwaarts gekeerde zijde, welke eenigermate glooijend 
afloopt, andermaal in een bergplat of trap over, die hooger 
rijst dan het eerstgenoemde en waarop het dorp Djambéjan 
wordt gevonden. Op den eersten trap, derhalve op den buiten- 
waarls gekeerden voet van de tweede heuvelrij, ontspringt de 
hierboven genoemde bron, in de nabijheid van eerstgemeld dorp, 
welks naam kalk beteekent. Witachtig grijze, met gaten door- _ 
boorde, als uitgeknaagde kalksteenrotsen verheffen zich boven 
de oppervlakte des bodems, zoowel in de nabijheid der bron als 
in andere deelen van dit voorgebergte; zij mogen als bewijzen 
worden beschouwd van de neptunische hoedanigheid dezer voor- 
bergen, welke, als een opgeheven gedeelte van het tertiaire 
gebergte, de spleet begrensden, waaruit de vulkaan allengs 
oprees en die overigens in de meeste gedeelten van de hellin- 
gen des vulkaans door lava-stroomen overdekt, daarmede zijn 
overstelpt geworden; ten gevolge dezer uitgestorte lava-stroomen 
heeft de helling eene vlakke gedaante verkregen. Het water der 
bron is laauw en heeft bijna geen reuk, noch smaak. Vergel. 
bladz. 428. 

65. Madioen. sk Laauw warme bron in de nabijheid van 
het dorp Pradjan, aan den westelijken voet van den goenoeng 
Ngebel (Wilis), welke reeds op bladz. 475-—476 is beschreven. 
Met uitzondering van de bron bij Koeningan (no 45) ontwikkelt 
zich uit deze eene grootere hoeveelheid koolzuur dan uit eenige 
andere bron op Java. 

66. Madioen. 4 Warme zoutbron in de bedding der 
kali Pandoesan, beneden het dorp Loempang, in het gebergte 
Ngebel (Wilis), welke reeds op bladz. 482 is beschreven gewor- 


1354 


den. De temperatuur van het water dezer bron, welke eene 
grootere hoeveelheid keukenzout (Chlornatrium) afzet dan eenige 
andere tot heden bekende bron op Java, bedroeg, ten 10 ure 
(op den 18%» Junij, 1858), 50,6° R. of 146,0° F. 

67. Pasoeroean. 3% Warme bron Singoeriti, aan den 
noordoostelijken voet, des Kawi, in het distrikt Batoe, regent- 
schap Malang. Wij hebben er reeds melding van gemaakt op 
bladz. 1190—1195. 

68. Besoeki. Warme bron nabij Tiris, aan den noordoos- 
telijken voet des Lamongan. Uit eene menigte openingen, welke 
binnen een geringen omtrek zijn gelegen, welt het bronwater op; 
de temperatuur derzelven bedroeg (op den 4» Januarij, 1845) 
59,9 à 42,5° Celsius, zijnde 51,9 à 54,0° R. of 105,8 à 108,5° F. 
(H. Zollinger, in het Geneesk. archief, Batavia, II. bladz. 169. 1) 
Eene groote menigte gas-bellen ontwikkelde zich in het waier, 
hetwelk een roestkleurig bezinksel op het gesteente afzette. 
Hetzelve bevat, volgens J. Maier (Ll. c. II bladz. 125), in 1,000 
grammen: koolzuur 1,192, koolzuren kalk 0,205, koolzure 
magnesia 0,788, koolzure ijzerprotoxyde 0,050, Chloruretum 
sodii 0,758, Chloruretum magnesiae 0,546, aluinaarde 0,015, 
kiezelaarde, 0,111, benevens sporen van Chloruretum potassii. 

69. Eiland Madoera. Warme bron in de nabijheid van 
het dorp Ajer panas, nabij den weg naar Pamakasan, op een 
afstand van 17 palen van Soemênêp. Het water heeft eene 
temperatuur van 27,1° R. of 95,0° F., is helder, riekt en smaakt 
naar zwavelwaterstof-gas en welt op in de nabijheid van het 
strand, ter hoogte van ongeveer 20 voet boven den spiegel der 
zee, aan den voet eener kalkrots. De plaats, waar de bron 
ontspringt, is tot een badbekken ingerigt. (Natuur- en Geneesk. 
archief, Batavia, II. bladz. 554.) 

70. Eiland Madoera. Bronnen van koud, ziltig modder- 
water, van blaauwachtig grijze kleur, waaruit zich veel koolzuur 


eÀ Te gelijk met de aldaar opgegevene temperatuur in graden van Celsius zijn de 
} naar de school van Fahrenheit medegedeeld geworden: 108/ tot 111°; 
deze komen echter met de eerstgenoemden in geenen deele overeen. 


1855 


ontwikkelt; zij liggen f'/ paal noordoostwaarts van de vorige 
bron. Hare temperatuur is 25,5° R. of 85,0 F. (Ll. c.) 

Van de bronnen, gelegen op andere eilanden van den 
Indischen archipel, behalve op Java, zijn slechts de volgenden 
ter mijner kennis gekomen. _ 

Jd. Eiland Sumatra. Eene bron Telok betong, in de Lam- 
pong-distrikten; volgens J. Maier (l. c.) bevat zij de volgende 
bestanddeelen; vrij koolzuur, koolzure potasch, zwavelzure soda, 
Chlorsodium, koolzure kalkaarde en _magnesia,  kiezelaarde, 
sporen van phosphorzure aluinaarde en. ijzeroxyde. 

2. Eiland Sumatra. Warme zwavelbron aan den voet van 
den goenoeng Raté, in de Lampong-distrikten, nabij Natar. (Jav. 
Cour. 22 December, 1847, nb 102.) 

3. Eiland Semao, gewoonlijk Semaoe genoemd. (Dit eiland 
heeft eene lengte van 6, bij eene breedte van 5 palen, en ligt 
ten westen van het zuidwestelijke uiteinde van Timor, waarop 
de hoofdplaats Koepang is gebouwd.) In de nabijheid van het 
dorp Wijasa, op dit eiland gelegen, wordt eene bron gevonden, 
welker water een smaak heeft als eene oplossing van ijzervi- 
triool en dat «schuimt als zeepwater.» Volgens Francis in zijne 
verhandeling over Timor. (Tijdsch. v. Neêrl. Indië.) | 

4. Eiland Noesa laoet. Dit eiland ligt oostwaarts van 
Amboina; het is 1ijs paal lang en 1» paal breed. In de nabijheid 
der noorder kust wordt eene beek gevonden, welker water zoo 
heet is, dat men er eijeren in kan gaar kooken. (Mondel.) 

5. Eiland Oma. Dit eiland ligt noordoostwaarts van Amboina, 
en heeft eene lengte van 5, bij eene breedte van 2 palen. Aan 
de zuider kust van hetzelve ligt eene warme bron, welker water 
door de inboorlingen als heilzaam wordt beschouwd tegen rhu- 
matische ongesteldheden. (JMondel.) 


C. BEKEN EN MEREN, WIER WATER ALUIN OF VRIJ ZWAVEL- 
ZUUR BEVAT. 


Deze meren liggen allen in bekkens van nog dampende kraters, 
en de beken stroomen of door kraters, welke geene bekken- 
vormige gedaante hebben , of zijn de uitwatering dier zure meren. 


1356 


Beide hebben hunnen oorsprong in het omringende terrein der 
kraters, namelijk, op de hooger gelegene en meerendeels met 
wouden bedekte bergwanden, van welke voortdurend water bene- 
denwaarts vloeit, gevormd uit nederplofsel van wolken (nevel en 
regen), dat zich allengs in kleine beken vereenigt. Tot op de 
plaats waar deze beken den krater binnenstroomen, bestaan 
zij wit zuiver, atmospherisch water; zij verkrijgen hare 
zure hoedanigheid eerst nadat zij door den krater zijn 
gevloeid, alwaar derzelver water in aanraking komt met de 
zwavelig zure dampen der fumarolen, tevens verhit wordt en 
zwavelig zuur opneemt. Met ziet dergelijke beken in de kra- 
ters al borrelend en sissend heenvlieten tusschen honderden 
van gaten, die met zwavelbeslag Zijn bedekt, en waaruit dampen 
opwaarts rijzen; somwijlen verliest men die beken in haar kron- 
kelenden loop uit het oog, dewijl zij in eenige dier gaten ver- 
dwijnen om uit anderen met gedruisch weder opwaarts gedreven 
te worden; ook de spiegels der kratermeren worden op hon- 
derden van plaatsen door de oprijzende dampbellen in beweging 
gebragt, als kookten zij. Waar zij den krater verlaten, waarin 
haar volumen door den verdikten waterdamp, welke met zwa- 
‚velig zuur en zwavel waterstof-gas te gelijk uit den bodem oprijst, 
misschien eenigzins is vermeerderd geworden, daar is haar water 
zuur en ondrinkbaar. Het onderscheid tusschen het kristalheldere 
water der beek boven het punt, alwaar zij den krater binnen- 
stroomt, en de zure of wrange hoedanigheid, welke de beek 
bezit, nadat zij den krater heeft verlaten, is vooral zeer duidelijk 
bij de kawah Tjiwidahi en Papandaijang, waar de binnen den 
krater stroomende beek reeds vrij aanzienlijk is; ditzelfde ver- 
schijnsel laat zich echter evenzeer, hoewel in geringere mate, 
bij al de andere beken waarnemen. Overigens gebeurt het 
slechts zelden, dat het water vrij zwavelzuur bevat; meeren- 
deels is het zwavelzuur, met thonaarde verbonden (aluin). De 
oorzaak hiervan laat zich op eene zeer natuurlijke wijze ver- 
klaren; in de kraterruimten, waardoor de bedoelde beken 
stroomen, is bijna al het gesteente verweerd, ontbonden enin 
eene witkleurige, papachtige massa overgegaan, welker hoofd- 


1357 


bestanddeel uit thonaarde bestaat. De bodem is los en modder- 
achtig. Behalve het zuur der vulkanische dampen, waarmede 
het water wordt bezwangerd, moet hetzelve gedurende zijn 
loop door de modderachtige kraterruimte eene groote hoeveel- 
heid thonaarde opnemen, met zich voortstuwen en hieruit 
is het, dat, door verbinding met zwavelzuur, aluin geboren 
wordt. 

Uit dezen hoofde is het, dat de zure of aluin bevattende 
beken en meren in den eigelijken zin des woords tot het 
hoofdstuk behooren gebragt te worden, waarin over de mine- 
rale bronnen wordt gehandeld; zij onderscheiden zich van deze 
laatstgenoemden alléén in dit opzigt, dat de chemische werk- 
plaats, waarin het water met vreemdsoortige bestanddeelen wordt 
bezwangerd, niet ter diepte van eenige duizenden van voeten 
beneden de oppervlakte der aarde, — maar aan die opper- 
vlakte zelve is gelegen, namelijk, dat zij zich bevindt in de 
met dampen doorwoelde ruimte des kraters. 

Heeft de krater geene bekkenvormige gedaante, ligt hij daar- 
entegen aan de helling eens bergs, staat hij aan de eene zijde 
open, gelijk het geval is bij n° 5, 4 en 5 der hier later 
genoemde voorbeelden, dan zet de beek haren loop onafge- 
broken door denzelven voort, of vormt zij hoogstens hier en 
daar kleine plassen of borrelende waterpoelen; is daarentegen, 
gelijk in de overige voorbeelden, de kraterbodem aan alle zij- 
den door een hooger rijzenden rand omgeven, d. i., heeft hij 
de gedaante eens ketels of trechters, dan volgt hieruit nood- 
zakelijker wijze, dat het binnen gestroomde water zich tot een 
meer moet ophoopen, waarvan het bekken of geheel of ten deele 
vervult is. Heeft nu dit bekken een zeer grooten omvang, of is 
de toevloed van water gering, dan is de verdamping der vloei- 
stof voldoende om het niveau van het meer beneden den rand 
des kraters te houden en hetzelve bezit alsdan, gelijk in ne 1, 
2 en 7, geene uitwatering; heeft het bekken daarentegen geen 
grooten omvang, is de toevloed van water, hetwelk van de 
met wouden bedekte, hooge ringgebergten nederwaarts stroomt, 
zeer groot, gelijk bij ne 6, 8 en 9 is vermeld, dan vloeit 


86 


1358 


eene beek over dat gedeelte van den rand des bekkens, waar 
deze het laagst is. In het voorbeeld, aangehaald onder n° 10, 
heeft het waier waarschijnlijk een onderaardschen uitweg, ter- 
wijl zulks in het voorbeeld onder ne Î1 aangevoerd duidelijk 
bewijsbaar is. In dit laatst aangehaalde vredrliei sijpelt de 
zure beek banjoe Paït' te voorschijn aan de buitenwaarts ge- 
keerde helling des bergs (van den eruptie-kegel), in welks 
ketel het meer kawah Idjèn is gelegen. 

Dat de verklaring van hei ontstaan dezer zure meren, of, 
beter gezegd, dier aluinmeren, uit atmospherisch water (neder- 
plofsel van wolken, regenwater), hetwelk in aanraking komt 
met de zwavelig zure dampen , aanwezig in de rijk van thonaarde 
voorziene kraterbekkens, als de juiste verklaring van dit ver- 
schijnsel mag beschouwd worden, laat zich hierdoor bewijzen, 
dat zij nergens elders voorkomen dan in werkzame kraicrs, 
terwijl daarentegen zoetwater-meren worden gevonden 
in alle ketelvormige kraters, wier werking heeft opge- 
houden. Deze laatsten hebben in zeker opzigi de grooiste 
overeenkomst met de zure meren, de bekkens hebben volko- 
men gelijken vorm, de wanden loopen , even als bij de anderen 
het geval is, hetzij kringvormig, of in een halven kring 
rondom het meer, sommigen hebben eene uiiwatering, anderen 
bezitten er geene; maar nu houdt de overcenkomst op, want 
de kraterbodem is uitgebluschi, geene dampen stijgen meer 
uit denzelven opwaarts, de wanden des ketels zijn met wouden 
bedekt: het water van het meer is zoet. Tot deze soort 
behooren: het water, dat den bodem van den westelijken 
ketel «kawah Oepas» 1) van den Tangkoeban praoe bedekt, 
dat van de têlaga Dringoe, Weêrdoto, Pengilong, Tjebong, zie 
bladz. 46, 225—228 en der têlaga Ngebel, zie bladz. 479, enz. 

De zure beken en meren zijn de volgenden: 

4. Een meer zonder uitwatering, in den oostelijken ketel 


t) De naam Oepas (Gift) duidt aan, dat deze krater eerst sedert kort is 
Re en dat zich vroeger verstikkende gas-soorten in denzelven hebben 
ontwikkel 


1359 


«kawah Ratoe,» van den krater des Tangkoeban praoe; zic 
bladz. 44 en volg. *) 2, Een meer, zonder uitwaiering, 
in de kawah Patoewa,. zie bladz. 65; 3. eene beek (ti) 
Widahi, zie bladz. 12061217; 4. eene beek (tji) Pane- 
resan, zie bladz, 71; 5. eene beek (tji) Papandaijang, zie 
bladz. 110, welke in een verder van hier gelegen gedeelie van 
haren loop tji Bêrêm wordt geheeten; 6. een meer, met eene 
uitwaterende beek, iclaga Bodas, zie bladz. 120 en volg. Bij een 
warmiegraad des dampkrings van 14,6° R. of 65,0° F. bedroeg 
de temperatuur van het water van dit meer, ten 11 ure (op 
den 2'*" Augustus, 1857), op de meeste plaatsen, waar onder- 
zoek deswege in het werk werd gesteld, zelfs op die plekken 
waar gas-bellen opborrelden, niet meer dan 16,8° R. of 70,0° F. ; 
slechts op enkele plaatsen, die in de nabijheid des oevers 
waren gelegen, had het water een hoogeren warmtegraad en 
steeg de thermometer tot op 50,6° R. of 146,0° F.; in som- 
mige kleine waterpoelen, welke door gas-bellen in beweging wer- 
den gebragt en aan den zuidwestelijken oever van het meer waren 
gelegen, bereikte het water een hittegraad van 25,7° R. of 
J0,0° F., in anderen zelfs 56,8° R. of 160,0° F.; 7. twee 
kleine meren zonder uitwatering, welke in den Galoenggoeng 
liggen, zie bladz. 155; 8. een meer, met eene uitwaterende beek, 
têlaga Leri, zie bladz. 254 en volg., welke, uithoofde van hare 
weiachtige kleur, de meeste overeenkomst heeft met het witte 
meer (têlaga Bodas); deze witachtige kleur wordt veroorzaakt deels 
door den weêrschijn van het bezinksel dat den bodem van het 
meer bedekt, namelijk afgezetie thon- en kiezelaarde, en ten deele 
door de troebelheid van het water zelf ‚ uithoofde deze thonaarde, 
na hare verbinding met zwavelzuur, weder afgescheiden wordt 
en nederploft; 9. een meer, met eene uitwaterende beek, 
têlaga Weêrno geheeten, zie bladz. 227; 40. cen meer, zonder 
uitwatering, in den krater van den goenoeng Kèêloet, zie bladz. 
674 en volg; 44. een meer, met eene uitwaterende beek : 


*) Is bij de opgaaf der bladz. verder niets vermeld, dan wordt de plaats in deze 
afdeeling van het werk gevonden. 


1360 


gelegen in de kawahldjèn, zie bladz. 1010 en 1016. Het water 
der beek, welke uit dit meer vloeit, en welke door de 
inboorlingen banjoe Paït 1) wordt geheeten, bevat als hoofd- 
bestanddeel, volgens de analyse van A. Waitz (vergel. bladz. 
1020), dubbel zwavelzure aluinaarde en buitendien zwavel- 
zuren kalk, chlornatrium, chlormagnesium, chlorkalium , be- 
nevens eene geringe hoeveelheid zwavelzure ijzeroxyde, phos- 
phorzuren kalk en kiezelaarde. 

Uithoofde het water dezer beek, hetwelk ik in zorgvuldig 
geslotene en goed bewaarde flesschen had medegebragt , met in acht 
neming van de meeste behoedzaamheid te Samarang is onder- 
zocht, zoo geloof ik, dat het verkregene resultaat, als quali- 
tative analyse beschouwd, alle vertrouwen verdient; ik ben 
derhalve van gevoelen dat de opgenoemde beken en meren, 
welke gewoonlijk zwavelmeren worden genoemd, uit gelijke of 
bijna daarmede overeenkomende bestanddeelen zijn zamenge- 
steld. 2) Dit vermoeden vindt niet slechts bevestiging in het zoo 
even aangehaalde, maar hiervoor pleiten insgelijks de volgende 
gronden: 1o allen hebben zij een zuur-wrangen, aluinach- 
tigen smaak; 2° allen zetten zij een wit bezinksel af, dat 
onderling veel overeenkomst met elkander heeft; 5° het gesteente 
der Javasche kraters is van trachietischen aard, namelijk, veld- 
spaath-lava, welke hoofdzakelijk uit felsit en glasachtigen 
veldspaath bestaat, waarin, wel is waar, nu en dan horn- 
blende en magneetijzer, doch beide slechts in zeer geringe 
hoeveelheid voorkomen. Er zijn dus hoofdzakelijk kali, thon- 
en kiezelaarde, en wel in eene zeer groote hoeveelheid, in de les 


1) Paït beteekent eigenlijk bitter; bij de Javanen wordt dit woord echter dik- 
wijls in een zeer ruimen zin gebezigd; zij passen hetzelve algemeen toe op a alles, 
wat een walg alten. onaangenamen smaak heeft; het water der banjoe Paït smaakt 
zuur, wrang. 

ei Het komt mij voor, dat de analysen van het water der têlaga Bodas en der 
tj Papandaijang, beide door A. Waitz joden welke medegedeeld zijn 

ewo mijne „Reisen durch Java” bladz. en 268, minder vertrouwen 
verdienen dan deze, uithoofde het water dezen a met de vereischte behoed- 
zaamheid was emee en verzonden geworden 


1361 


voorhanden; *t) nadat dit gesteente geheel en al is ontbonden , 
vormen deze zelfstandigheden den kratermodder, die meeren- 
deels uit kiezelaarde bestaat; 49 de veerkrachtige vloeistoffen, 
die uit de kraters der Javasche vulkanen opstijgen, bestaan 
uit waterdamp, zwavelwaterstof-gas, maar hoofdzakelijk uit gas- 
vormig zwavelig zuur; dit zwavelig zuur lost zich op in het 
water der aanwezige beken, meren of kleine poelen, trekt 
zuurstof uit,de lucht aan en gaat over in zwavelzuur. Uit- 
hoofde nu dit zwavelzuur zich niet kan verbinden met de 
aanwezige kiezelaarde, zoo zijn het hoofdzakelijk kali en thon- 
aarde, waarop zijne werking wordt uitgeoefend en waarmede 
het zich verbindt; alle vereischten tot het doen ontstaan van 
zwavelzure kali en zwavelzure thonaarde, d. i. aluin, zijn der- 
halve voorhanden. De kiezelaarde wordt door de werking van 
het stroomende water mechanisch weggevoerd en in de beken 
en meren, als een wit bezinksel, op den bodem teruggevonden; 
50 in vele kraters, en wel op die plaatsen des bodems, welke 
vochtig zijn, zonder echter onder water te staan en waar het 
opstijgende zwavelige zuur in onmiddellijke aanraking komt 
met den dampkring en met de oppervlakte der ontbondene 
rotsen, wordt werkelijk aluin gevormd, die zich in de gedaante 
van ‚vederaluin (Bisulphas aluminae) in lange, asbestachtige 
kristallen ophoopt. Dit verschijnsel wordt onder anderen waar- 
genomen in de têlaga Leri, en voornamelijk in den Wajang, 
alwaar deze zelfstandigheid in eene zeer groote hoeveelheid 
voorkomt. 

Op grond van het hier boven aangehaalde mag, naar mijn 
oordeel, met voldoende zekerheid worden aangenomen, dat 
niet slechts het geanalyseerde water des Idjèn, maar insgelijks 
dat der overige Javasche kraters, der beken, welke die kraters 
doorstroomen, of der meren, die er in worden gevormd, be- 
halve andere bestanddeelen, hoofdzakelijk zwavelzure thon- 
aarde bevat. Zeer waarschijnlijk is het, dat eenige dier beken 


1) De bestanddeelen van den veldspaath zijn, volgens Gmelin: kiezelaarde 66,9, 
thonaarde 17,5, kali 16,5. 


1362 


en meren, zoo als b. v. de tji Paneresan, welker water zulk 
een scherp zuren smaak heeft, dat het de tanden bij het proeven 
er van stroef maakt, insgelijks vrij zwavelzuur onder hare 
bestanddeelen bevatten; dit zuur kan echter niet lang en dan 
nog slechts voor een gedeelte in dezen (vrijen) toestand in het 
water verblijven, want in alle kraters zijn modder en opge- 
loste rotssoorten aanwezig, met wier alkaliën en aardsoorten 
zich dit zuur verbindt. 


… 


Behalve de reeds opgenoemde zure meren, welke in nog heden 
werkzame kraters, en de zoetwater-meren, die in reeds uitgebluschte 
kraters zijn gelegen, wordt nog een groot aantal meren op Java aange- 
troffen; deze worden niet in kraterkolken, maar in andere uitho- 
lingen der aardoppervlakte hier en daar verstrooid gevonden, van 
het strand der zee tot in de bergzonen van 4 à 6,000 voet. Uithoofde 
hier voormalige meren verdwijnen, ten gevolge van uitdrooging, 
elders nieuwe ontstaan kunnen, door verzakkingen (instortingen), 
zoo is het van aanbelang alle thans bestaande meren te kennen, ten 
einde daaruit later de veranderingen, welke aan de oppervlakte des 
bodems hebben plaats gegrepen, te kunnen beoordeelen. Eene der- 
gelijke opgaaf behoort echter eerder tot de bijzondere topographie 
van Java, — welke arbeid later in het licht zal worden gegeven, — 
dan tot hef onderhavige werk; tevens zal daarin worden opgenomen 
eene beschrijving der watervallen en holen, welke op Java werden 
aangetroffen, allen plaatselijke bijzonderheden, waarvan de kennis 
aan den geoloog, uithoofde der aldaar bestaande ontblootingen van 
het gesteente, van zeer veel gewigt is, hetgeen derhalve later 
in gemeld werk zal worden medegedeeld. De bergmeren, in bekken- 
vormige uitholingen gelegen, zijn op Sumatra bekend onder de 
benaming: Dahoe, Danoe, Ranoe; in de residentie Bantam op Java 
heet men dezelven Danoe, in de overige deelen van Java Télaga, 
met uitzondering van de residentie Betookt’ waar zij door de bewo- 
ners insgelijks Ranoe worden geheeten; de meren op het plateau van 
Bandong en die, welke in het Garoet-dal worden gevonden, wier 
spiegel lager ligt dan het niveau van het omringende, vlakke terrein, 
heeten Sitoe, terwijl de meren der vlakke dieplanden, waarvan de 
spiegel op gelijke hoogte ligt als het vlakke terrein, dat dezelven 
omgeeft en die moerassige oevers hebben, bij de bewoners bekend 
zijn onder de benaming van Rawah. — Sommige dezer laatstge- 


18638 


noemden, zoo als b. v. de groote rawah Lakbok, zijn merkwaardig 
en bij de inlanders beroemd door de verschillende soorten van ge- 
dierte, dat zich aldaar in de verschillende getijden des jaars ophoudt. 
Wemelen in den schoot dezer wateren, gedurende de eene helft des 
jaars, vele groote en smakelijke visschen, wordt de spiegel dier meren 
verlevendigd door tallooze vlugten van Meliwi-eenden (Auas javanica) 
en waterhoenen, loeren krokodillen (kaiman’s) aan hunne oevers, 
waden pelicanen (Pelecanus philipensis), benevens vele reigersoorten, 
waaronder insgelijks de z. g. dominé wordt aangetroffen, in den 
modder rond, — zoo ziet men daarentegen eenige maanden later, in 
April en in Mei, wanneer het water begint af te loopen, duizenden 
van visschen op den droog geraakten bodem spartelen, terwijl eene 
menigte tijgers en wilde honden rondwaren en om strijd met de 
bewoners der lucht jagt maken op deze visschen; komt men nu nog 
eenige maanden later te dier plaatse, omstreeks het midden van het 
drooge jaargetijde, dan is de bodem dier meren met eene grasmat 
bedekt, in eene wildernis van hoog opgeschotene grassoorten her- 
schapen, waarin honderden van herten en wilde zwijnen een lustperk 
vinden, die ook weder op hunne beurt door tijgers en panters worden 
belaagd. | 


Tot aanhangsel op de eigenlijke minerale bronnen zullen 
wij hier eene opgaaf doen volgen van eenige koude bronnen, die 
tot drinkwater worden gebezigd, welke echter, uithoofde van hare 
buitengewone grootte, meer bijzonder de aandacht verdienen te 
trekken. Nadat deze bronnen eensklaps en met kracht uit den 
bodem zijn opgeweld, vormen zij onmiddellijk eene aanzienlijke 
beek. De temperatuur van het water is bij al deze bronnen 
aanmerkelijk lager dan de stabile warmte des bodems 2 voet 
beneden deszelfs oppervlakte, ter plaaise waar zij ontspringen, 
welke laatstgenoemde bijna altijd overeenkomt met den gemid- 
delden warmtegraad der lucht van het oord, alwaar de waarne- 
ming wordt gedaan. Hierin ligt het bewijs opgesloten, dat het 
water van deze bronnen in zijnen snellen (onderaardschen) loop 
uit veel hooger gelegene streken van het gebergte nederwaarts 
is gestroomd. Deze koude beken ontspringen bijna allen uit een 
lava-bodem en strekken steeds ten bewijze van eene zeer poreuze 
gesteldheid der lava-banken, dat deze, namelijk, met gaten en 


1364 


holen doorboord zijn. Uithoofde zij eene geringe hoeveelheid 
koolzuur en ijzer bevatten, verschaffen zij een even smakelijken 
drank als een verkoelend bad in dit verzengend heete klimaat. *) 

Jd. Tji Tjapar. Eene beek in het noordelijkste gedeelte 
van het Garoet-dal, welke 2,000 voet boven den spiegel der zee 
ligt; eensklaps ontspringt zij uit een vulkanischen puinbodem , 
westwaarts van het dorp Leles, doch in deszelfs onmiddellijke 
nabijheid. De bron is door een muur omringd en op die wijze 
in een groot vierkant bekken herschapen; hierover is een huisje 
gebouwd. Het water der bron had, ten 8 ure des morgens 
(op den 29**" September, 1845), eene gelijke temperatuur als 
de dampkring, namelijk, 19,5° R of 76,0° F. 

2. Mandi Radja. Deze naam beteekent Koningsbad; zij 
ligt aan den noord-noordoostelijken voet van den Slamat, 
in de zone van 1,000 voet, nabij het dorpje Moga. Vergelijk 
bladz. 176. 

3. Toek Serajoe (spreek uit To Serajoe). Deze bron welt 
op aan de oost-zuidoostelijke helling van den Slamat, ter 
hoogte van 1,050 voet boven den spiegel der zee, in de nabij- 
heid van het dorp Serajoe. Reeds ter plaatse waar zij uit den 
bodem opwelt, namelijk, uit groote openingen eener poreuze 
lava-laag, vormt zij eene aanzienlijke beek; ten 2 ure (op den 
Ml Junij, 1847), had haar water eene temperatuur van 17,5%R., 
terwijl die des dampkrings 22,0 en de stabile aardwarmte, 2 
voet beneden den beganen grond, 19,7° R. bedroeg. 

4. Groote bron in het dorp Pandjasan, op een afstand 
van een kwartieruur gaans ten zuiden van Adjibarang en 
beneden deze plaats; zij ligt aan den zuidwestelijken voet van den 
Slamat, en ontspringt uit vele groote gaten in eene poreuze, 
meer dan honderd voet dikke lava-bank, welke wij op bladz. 
179 hebben beschreven, en waarin meer westwaarts het spleet- 
vormige hol batoe Bèêla gevonden wordt. De temperatuur van 


2) Beken en bronnen, die uit kalkholen te voorschijn komen, of die aan het strand 
je, beneden uit den bodem der zee opwellen, zullen wij in kap. 9 van het ter- 
tiaire gebergte en in kap. 3 der hedendaagsche vormingen behandelen. (Zie IIlde 
afdeeling.) 


1365 


het water was, ten 10 ure (op den 29=*" Junij, 1847), hooger dan 
de warmtegraad der lucht; gene bedroeg, namelijk, 21,5 terwijl 
deze slechts 20,0° R. bereikte ; dit verschil in warmtegraad wordt 
misschien veroorzaakt doordien de lava-massa, welke het water 
in zijnen loop doorstroomt, nog niet geheel en als is bekoeld. 
5. Kali Progo. De bron dezer rivier, welke in haren ver- 
deren loop tot eene aanmerkelijke grootte aanwast, ligt aan de 
noordoostelijke helling van den Sêndoro, ter hoogte van 5,980 
voet boven den spiegel der zee. Zij heeft haren oorsprong in 
de nabijheid van het dorp Djombret en treedt als eene water- 
rijke beek eensklaps te voorschijn uit den achtergrond eener 
grot, welke aldaar in een vulkanisch conglomeraat wordt ge- 
vonden; zie bladz. 287. Het water der bron had, ten 12 ure 
(op den 6%" April, 1840), een warmtegraad van 15,7° R. of 
65,0° F., terwijl de temperatuur des dampkrings daarentegen 
18,0° R. of 72,5° F. bedroeg. 
6. Kali Bening. De bronnen dezer beek, de grootste op 
gansch Java, worden gevonden op den vlakken middenrug der 
residentie Kadoe, 5 palen noordwaarts van Magelan. Zij ontsprin- 
gen op een grooten afstand van alle bergen, in het westelijke 
gedeelte des rugs, ter plaatse waar hij al glooijend naar den 
bodem van het Progo-dal, hetwelk nog een vijftigtal voet lager 
ligt, begint te hellen. Uithoofde insgelijks aan de andere, d. i., 
oostelijke zijde des bergrugs een lager liggend dal, het Elo-dal, 
wordt gevonden, zoo kan het water dezer bron slechts door 
hevelvormige kanalen, die hunnen toevoer in hooger liggende 
streken der nabij gelegene vulkanen Soembing en Merbaboe ver- 
krijgen en onder de bedding der kali Progo of Elo heenloopen, 
naar dat gedeelte des bergrugs, tusschen beide vulkanen gelegen, 
worden gevoerd, alwaar het uit de opening der kanalen opwelt. 
Er zijn te dier plaatse verscheidene groote bekkens, kommen, 
in wier bodem wijde gaten worden gevonden, waaruit het water 
met zulk eene kracht opwelt, dat groote steenen te gelijk met 
hetzelve in de hoogte worden gedreven; de daardoor gevormde 
beek bezit zulk een overvloed van water, dat zij voor groote 
kanen bevaarbaar zou zijn, indien haar sterk verval zulks niet 


1366 


ondoenlijk maakte; zij vindt hare uitwatering in de kali Progo, 
welke op een geringen afstand van daar voortstroomt. +) 

7. Kali Koening. Deze beek ontspringt eensklaps, uit groote 
gaten in het rotsgesteente, in de dalkloof (djoerang) van gelijken 
naam, aan den zuidelijken voet van den Merapi. 

8. Het «blaauwe water,» in de residentie Pasoeroean. Zeer 
groote bronnen, waaruit het water met kracht opwelt; zij liggen 
in elkanders nabijheid in eene ketelvormige uitholing des bodems 
(aan? den voet des Tèngger) en vormen een bekken, dat een 
omvang heeft van 420 voet, — een klein meer, — waarvan 
het overtollige water zich tot eene beek vereenigt, welke in eene 
zuidelijke rigting stroomt. Dit oord wordt door de Javanen in 
heilige eere gehouden. (Mondel. 2) 


BESCHOUWINGEN TER TOELICHTING VAN HET VOORAFGAANDE, 


Onder de opgenoemde 70 af bronnen van Java wor- 
den er zeven gevonden (no 1, 5, 7, 9, 10, 18 en 22) waar- 
van mij het omliggende ierrein, waaruit zij eens niet van 
nabij bekend is. Van de overige 65 liggen er: a, weer zen 
(ne 4, 6, 19, 21, 57, 58, 59, 40, 44, 59, 60,62, 69, 70) 
op een grooïieren of geringeren afstand van vulkanen, in het 
tertiaire gebergte, hetwelk, zoo in de nabijheid van velen de- 
zer bronnen, als insgelijks in andere sireken van heizelve, 
door gauggesteenten van verschillende soort is doorbroken; 
ne 19 weli op aan den voet van den kolossalen Linggoeng- 
muur, welke ten duidelijkste een breukrand is van hei opgehe- 
vene, neplunische gebergte, hoewel de breukvlakte nzet tegenover 
een vulkanischen berg opwaarts rijst; — b. achttien derzelven 


1) Zorgvuldig gedane barometer-waarnemingen hebben mij doen zien, dat het 
niveau der hoogst gelegene Rae op gelijke hoogte, of althans soe beeb 
voeten hooger ligt dan de vlakte voor het residentshuis te Magelan ; 
hoogere gedeelten der stad iis de Aloen-plaats, nog 50 voet shan de 200 
even genoemde vlakte rijst (zie bladz. 111 der Iste afdeeling), zoo is het onmogelijk 
het water der beek, door middel van kanalen, naar die plaats te leiden. 

*) Ik weet niet of het ‚blaauwe water „ als eileen mag taire Bk met 
de ranoe Kalindoengan, welk meer insgelijks in g ‚ dan wel 
of het twee verschillende bekkens zijn. 


1367 


(ne 2, 5, 14, 15, 25, 24, 25, 55, 45, 46, 47, 50, 51, 52, 55, 
56, 57, 66) ontspringen in eene hoogere zone, aan de helling 
van vulkanen, uit een vulkanischen rotsbodem; — c. zestien 
anderen (n° 8, 54, 55, 56, 41, 42, 48, 49, 54, 55, 58, G1, 65, 
65, 67, 68) komen op eene geringere hoogte aan de opper- 
vlakte des bodems te voorschijn, namelijk, aan den voet van 
vulkanen, ter plaatse waar deze op den nepitunischen bodem 
eindigt en d. vijftien (n° 12, 14, 15, 16, 17, 20, 26, 27, 
28, 29, 50, 51, 52, 45, 64) ontspringen aan de grenzen van 
het nepiunische en vulkanische gebergte, aan de binnenwaarts 
gekeerde zijde van cen pe breukrand, of van een 
voorberg eens vulkaans. 

„Uithoofde hei juist aan de breukranden van het laagsgewijs 
gevormde gebergte is, dat de grootste spleten ontstonden, 
waardoor vloeistoffen, hetzij in dampvormigen, of in druip- 
baren toestand, zich een uitweg konden banen, zoo mag het 
aantal bronnen, hetwelk é2 de nabijheid van dergelijke 
breu„kranden opstijgt, als gering worden beschouwd. Het 
is echter waarschijnlijk, dat de vroeger genoemde 18 bron- 
nen (b), die aan de hellingen van vulkanen uit den bodem 
te voorschijn komen, benevens de 16 anderen (c), welke 
aan den voet van vulkanen opwellen, zoo niet allen, stellig 
voor hei grooiste gedeelte tot deze rubriek (d) mogen ge- 
bragt worden en dat zij, in den diepen schoot der aarde, uit 
spleten opwaarts stijgen, welke langs den breukrand van ge- 
deelten der laagsgewijze formatie loopen. Want moge bij c. 
geen opgeheven gedeelte van het laagsgewijze gebergte zigtbaar 
zijn, zoo wordt zulks misschien hierdoor veroorzaakt, dat zijn 
rand niet hoog genoeg werd opgestuwd, ten einde aan en opper- 
vlakte des bodems zigtbaar te worden; waarschijnlijk ligt hij 
bedolven onder de puin- en alluviaal-vormingen, welke den 
voel van vele dier vulkanen omgeven en,‚ wordt men bij (b.) ter 
zijde der vulkanen geen dergelijken voorberg gewaar, zoo moet 
zulks misschien hieraan worden toegeschreven, dat dit gebergte 
door lava-stroomen en andere uitwerpselen der vulkanen, die 
zich èn ophoogden èn zijwaarts verbreedden, is overgestelpt 


1368 


geworden en thans onder de oppervlakte dier vulkanen verbor- 
gen, als bedolven ligt. Dat dergelijke gevallen werkelijk hebben 
plaats gegrepen, laat zich duidelijk bewijzen uit het bestaan 
der bergtoppen, die in den vorm van eilanden aan de hellingen 
van verscheidene vulkanen oprijzen en uit een geheel ander 
gesteente bestaan dan de nabij gelegene, effene, en met eene 
gelijkmatige glooijing afdalende oppervlakte der berghellingen, 
welke door jongere lava-stroomen werden gevormd. Deze berg- 
toppen bestaan meerendeels uit oudere, trachietische of dolerie- 
tische uitbarstings-gesteenten, zoo als, b. v., het geval is met die, 
welke oprijzen aan de westelijke helling van den vulkaan Tjerimai 
(zie bladz. 165), aan de noord-noordwestelijke helling van den 
Merbaboe (goenoeng Kopeng, zie bladz. 551 en 569), aan de wes- 
telijke helling des Lawoe, beneden Toempak (zie bladz. 465), 
aan den noordwestelijken voet van den Rawon (zie bladz. 888) 
en die als het ware wit de oppervlakte dier vulkanen uitsteken ; 
tot diezelfde soort moet insgelijks worden gerangschikt de voor- 
berg aan de noordoostelijke helling van den Tangkoeban praoe 
(8. Nagrok en Poelosari), aan welks binnenwaarts gekeerde zijde 
de bronnen n° 28 en 29 worden aangetroffen: 1) terwijl anderen 
overblijfselen zijn van een werkelijken neptunischen verheffings- 
rand, namelijk, van die gedeelten van den rand, welke eenig- 
zins hooger waren dan de andere deelen er van, en welke uit 
dien hoofde nog niet door de vulkanische uitwerpselen zijn 
overstelpt geworden. Tot deze soort mag het voorgebergte bij 
Gamping, aan de helling van den vulkaan Lawoe, worden gere- 
kend, waarop de bron ne 64 ontspringt; deze voorberg verheft 
zich geheel en al geïsoleerd in een vulkanisch terrein, dat zoowel 
ten oosten als ten westen van denzelven het neptunische gebergte 
heeft overstelpt. Waarschijnlijk is het, dat insgelijks het zuide- 
lijke voorgebergte van den Tangkoeban praoe, aan welks binnen- 
waarts gekeerde helling de bronnen n° 26 en 27 ontspringen, 
in voormaligen tijd veel verder westwaarts reikte en zich uit- 


*) Ten opzigte van deze trachictische en dolerietische voorbergen van vulkanen 
vergelijke men bladz. 162—165. 


1369 


strekte tot aan gene zijde der bron, welke wij onder ne 25 
hebben opgeteld, alwaar het thans onder de -lava-stroomen van 
den Boerangrang bedolven ligt, op gelijke wijze als het noor- 
delijke voorgebergte van dezen vulkaan, aan welks binnen- 
waarts gekeerde zijde (aan zijnen breukrand) de bronnen n° 50, 
31 en 52 opwellen, in de rigting van het westen onder de 
wrongvormig, breed uitgestroomde lava-lagen van den goe- 
noeng Boerangrang verdwijnt. 

Indien nu, gelijk de dagelijksche ervaring leert, dat op Java 
werkelijk het geval is, de vulkanen zich door hunne eigene pro- 
ducten steeds meer en meer ophoogen en tevens in gelijke mate 
hunnen omvang doen toenemen, dan moet hieruit als een natuur- 
lijk gevolg voortvloeijen, dat de genoemde voorbergen eindelijk 
onder de oppervlakte des vulkaans geheel en al verdwijnen, 
en in de massa van den vulkaan zelven opgenomen zullen 
worden; wanneer, b. v., de Tangkoeban praoe, welke thans eene 
hoogte bereikt van 6,050 voet, zijne tegenwoordige oppervlakte 
met eene laag uitwerpselen, ter dikte van 5 à 400 voet, zal 
hebben bedekt, met andere woorden, zijnen omvang zoo veel 
meer zal hebben opgehoogd, dan zal het gansche neptunische 
voorgebergte, aan de noordelijke zijde des vulkaans gelegen, 
onzigtbaar worden, uithoofde zijn rand thans nog slechts eenige 
weinige honderde voeten hooger ligt dan de oppervlakte der 
lava-banken, welke eenmaal tegen den breukrand dezer nep- 
tunische bergschots werden opgestuwd en, dewijl zij zich uit- 
breidden, het thans bestaande plateau van Segala herang 
hebben gevormd. 

De bronnen n° 50, 51 en 52, welke thans aan den breuk- 
rand opwellen, zullen alsdan schijnbaar ontspringen uit de 
oppervlakte van den vulkaan, welke zich met eene gelijkma- 
tige glooijing benedenwaarts zal uitstrekken. Is de vlakte, 
waarin de bron n° 56 ontspringt, zelfs in de jongste histori- 
sche tijden niet opgehoogd geworden, ligt hare oppervlakte 
thans niet 50 à 60 voet hooger dan zulks vóór 1822 het 
geval was! 

Het is er verre van verwijderd, dat deze beschouwingen op 


1370 


eene bloote veronderstelling gegrond zijn; hare juistheid wordt 
daarentegen bevestigd door een aantal andere feiten, welke 
hier en daar verstrooid voorkomen in het 4°® en 2% hoofdstuk 
dezer afdeeling. Ten gevolge daarvan zal de verhouding van 
het aantal bronnen, hetwelk ter zijde van breukranden der in 
schotsen opgehevene gedeelten van het neptunische gebergte, 
dat is, uit spleten tusschen deze bergschoisen en de vulkanen 
opwelt, tot het aantal bronnen, hetwelk uit een anderen bodem 
ontspringt, veel grooter voorkomen dan zulks vroeger toe- 
scheen, Dat bronnen op dergelijke wijze ontstaan, hiervan 
levert de bron no 20 een duidelijk bewijs, alwaar, ter zijde 
van den 1,550 voet hoogen breukrand g. Brengbreng der ter- 
taire formatie, een rondachtige trachici-berg, g. Socbang gehee- 
ten, is doorgebroken en tusschen deze beiden, aan den voet 
van den waud, de heete bron ontspringt. (Vergelijk de III 
afdeeling, bladz. 54 en 58.) 

Op gelijke wijze als het ontstaan der genoemde minerale 
bronnen wordt opgehelderd door hare Ligging, door de bijzon- 
derheid dat zij opwellen uit spleten aan de grenzen van vulka- 
nen, ter plaatse waar de lava-stroomen dier vuurbergen stuiten 
tegen den breukrand of van cen eenzijdig opgeheven gedeelte 
der neptunische formatie, welker rand zich als ecn dwars 
gerigte voorberg langs den vulkaan uitstrekt, of van een ouder 
trachietisch voorgebergte, +) zoo wordt dit punt nog nader toe- 
gelicht door de bestanddeelen van haar water; zie vroeger. 
Met uitzondering van Jodium, zijn alle bestanddeelen van het- 
zelve aanwezig in hei gesteente, waaruit Java is zamengesteld en 
waaronder zelfs mangaan oxyde wordt aangetroffen. (Zie kap. 12 
van het tertiaire gebergte, in de III afdeeling van dit werk.) 

Het regenwater, dai uit hoog gelegene bergzonen door spleten 
tot in het binnenste der aarde en wel tot op zulk eene diepte 
doordringt, waar de gesteente-massa’s of zeer heet, of gesmol- 
ten zijn, verkrijgt aldaar een hoogen warmtegraad, of het gaat 


') Over deze trachietische voorbergtoppen der vulkanen, de wijze van hun ontstaan 
en hunne verhouding tot de neptunische voorgebergten, sla men op kap. 10 van het 
tertiaire gebergte in de Ide afdeeling. 


É 1371 

over in damp. Deze zal deels als waterdamp uit de vul- 
kaanschachten opstijgen, of zich een uitweg trachten te 
banen door nevenspleten, wier openingen lager liggen dan 
de straks genoemde spleten der hoogere bergzouen. In deze 
kanalen zal het water ten deele worden opgeheven door 
waterdamp, die meer en meer tot zijnen voormaligen druipbaar- 
vloeibaren toestand wederkeert, in water hervormd wordt, naar 
gelang dezelve in de nabijheid komt van de koelere opper- 
vlakte der aarde, — ten deele door gas-soorten (koolzuur, zwa- 
velwaterstof-gas, gasvormig zwavelig zuur), welke uit den 
diepen “vulkanischen -haard in diezelfde kanalen opstijgen; 
meer of mia bezwangerd met deze gas-soorten, waarvan het 
een gedeelte heeft geabsorbeerd, benevens met de oplosbare 
bestanddeelen der rotsen, welke het water gedurende zijn loop 
heeft opgenomen, zal hetzelve eindelijk, — in eene meerdere of 
mindere mate verhit — als mineraal water aan de oppervlakte 
des bodems ie voorschijn komen. Wijders zal hei opwellen 
van broawater voor een gedeelte worden veroorzaakt door hy- 
drostaiische drukking. In cen land alwaar, in de kraters van 11 !/, 
duizend voet hooge vulkanen, zich bijna voortdurend lava, zoo 
niet in cen gesmoltenen, althans in een gloeijenden toestand 
bevindt, gelijk onder anderen het geval is in den krater des 
Sèmeroe, daar kan de zone niet zeer diep liggen, waar de 
vulkanische roismassa’s een warmtegraad bezitten om de tem- 
peratuur van het kookpunt mede te deelen aan het water, 
dat welligt uit eene hoogte van 6 à 9,000 voet in spleten der 
lava is doorgedrongen en uit andere spleten aan den voet des 
kegelbergs, wier openingen lager zijn gelegen dan de eersigenoem- 
den, weder opgeperst wordt. 

Valkanische uitbarstingen, welke menigwerf in weinige uren 
groote, bloeijende landstreken verwoesten, aardbevingen, die 
duizenden van bewoners angst en schrik aanjagen, benevens warme 
bronnen, die langzaam en zonder geruisch uit de aarde op- 
wellen, zijn derhalve allen haar ontstaan aan eene gemeen- 
schappelijke oorzaak verschuldigd, smelten als het ware zamen 
in een enkel verschijnsel, hetwelk wordt te weeg gebragt door 


1872 


water, dat aan de oppervlakte, ‘en door gloeihitte, welke in 
het binnenste der aarde aanwezig is. 

De volgende bronnen onderscheiden zich van de overigen door 
de bestanddeelen, welke zij bevatten, namelijk, n° 47, 48 en 49 
doordien men Jodium in haar water aantreft en no 17, 20, 
58 en 40 door de verkiezelende eigenschappen, die zij bezitten. 

Het zou hier de plaats zijn om de opgetelde 70 minerale 
bronnen van Java uit een geneeskundig oogpunt te beschou- 
wen, de bestanddeelen der verschillende bronnen met elkander 
te vergelijken en hare geneeskrachtige eigenschappen, met be- 
trekking tot de verschillende ziekten, waartegen zij met vrucht 
zouden gebezigd kunnen worden, aan eenig onderzoek te 
onderwerpen. 

Naar mijne overtuiging bezitten de minerale broumen, uit 
dit oogpunt beschouwd, slechts eene zeer geringe waarde, 
uithoofde alle bestanddeelen derzelven, de gas-soorten niet 
uitgenomen, door kunst daargesteld en den kranken overal 
verschaft kunnen worden; daarbij komt nog, dat de tijd reeds 
verre achter ons ligt, toen er nog eenig geloof werd gehecht aan 
het bestaan eener zoogenaamde bronziel, aan eene verborgene, 
niet stoffelijke kracht, welke het bronwater moest bezitten. — 
Hierop maken slechts twee bronnen, namelijk, die van Geban- 
gan en Asinan, n° 48 en 49, eene uitzondering; deze bevat- 
ten een metaal, hetwelk zelden voorkomt en eene groote 
geldswaarde bezit, namelijk, Jodium, en wel in zulk een 
rijken voorraad, dat hetzelve waarschijnlijk met goed gevolg 
daaruit bereid, ja, tot een handelsartikel zal kunnen verhe- 
ven worden. 

De ziekten, welken op Java het algemeenst en het menig- 
vuldigst onder de Europeërs heerschen, waarvoor bij gevolg 
geneeskundige hulp eene dringende, meer algemeene behoefte is 
geworden dan zulks ten opzigte van anderen het geval is, zijn 
haren oorsprong verschuldigd aan het klimaat en worden ge- 
woonlijk gebragt onder de benaming van «tropische ziekten der 
Europeërs»; die, welke het menigvuldigst voorkomen, zijn: 
koortsen, dysenteriën, leverziekten, en algemeene ver- 


1373 


zwakking der ligchaamskrachten. Ter genezing van deze ziek- 
ten baten echter noch geneesmiddelen, noch minerale bronnen 
en het hoogste heil, hetwelk er met grond van verwacht kan 
worden, is, dat zij in sommige gevallen strekken als verzach- 
tend middel, als palliatief. Het radicale hulpmiddel kan slechts 
hierin bestaan: in het wegnemen van de oorzaak, welke de 
ziekte deed geboren worden, het klimaat te veranderen, waarin 
die zieke leeft. 

Hetgeen men onder acclimatisatie verstaat, wordt door die 
benaming op eene zeer onbepaalde wijze uitgedrukt. De 
mogelijkheid eener acclimatisatie is verschillend voor ieder 
afzonderlijk individu en hangt af van zijne ligchaamsgesteldheid, 
van den ouderdom, welken hij heeft bereikt, van het klimaat, 
waaraan hij in zijn vaderland gewoon was, benevens van eene 
menigte andere omstandigheden. Ik houd mij ten stelligste 
overtuigd, dat wele Europeërs zich in Indië volkomen accli- 
matiseren, in zoo verre zij nooit aan die ziekten lijden, wier 
oorsprong wordt toegeschreven aan den invloed van het tropi- 
sche klimaat; anderen daarentegen gaan herhaaldelijk gebukt 
onder den nadeeligen invloed van het luchtgestel, zij worden 
er door ten grave gesleept of gedwongen een ander klimaat 
op te zoeken. Algemeen genomen mag derhalve de acclimati- 
satie op Java van hen, die in Noordelijk- of in Midden-Europa 
zijn geboren, als onmogelijk worden beschouwd. 

De waarheid hiervan wordt zoo algemeen erkend, dat zelfs 
sommige geneeskundigen en apothekers, die, om den wille van 
hunne praktijk, zoo gaarne de acclimatisatie als eene bestaanbare 
zaak willen doen beschouwen, toch eindelijk genoodzaakt zijn 
de door hen behandelde lijders naar Europa, dus naar een 
ander klimaat te zenden, wanneer zij eindelijk ontwaren, dat 
al hunne geneesmiddelen vruchteloos zijn gebezigd en de her- 
haalde aanvallen derzelfde ziekte, welke den lijder in het 
graf dreigen te slepen, daardoor niet kunnen worden geweerd. 
Dan zenden zij den kranke naar een koeler klimaat, waar hij 
genezing vindt; zij erkennen hierdoor feitelijk, hetgeen zij the- 
oretisch niet willen toegeven, namelijk, de krachteloosheid 

87 


1874 


van geneesmiddelen tegen kwalen, welker oorsprong in het 
klimaat is gelegen, wanneer dat klimaat zijn invloed wvoort- 
durend op den kranke blijft uitoefenen. 

Het klimaat van Java, even als dat van alle keerkringslan- 
den, verschilt van het klimaat van Holland hoofdzakelijk door 
zijne meerdere warmte. Het is waar, behalve de temperatuur 
des dampkrings, moeten nog andere bijkomende oorzaken in 
aanmerking worden genomen, wier invloed zich op het men- 
schelijke ligchaam doet gevoelen en die zich in Holland en op 
Java in een verschillenden graad of op eene verschillende wijze 
openbaren, als daar zijn: de drukking der lucht en hare hel- 
derheid, de intensiteit van het zonlicht, de afwisseling der jaar- 
getijden of hunne gelijkvormigheid, de wijze van verdeeling 
der temperatuur tusschen de verschillende getijden des daags 
en des jaars, de meerdere of mindere mate van vochtigheid of 
droogte des dampkrings, enz. Vele dezer opgenoemde bijoor- 
zaken oefenen echter slechts een geringen invloed uit op het 
menschelijke gestel, terwijl anderen daarentegen afhankelijk 
zijn van den verhoogden warmtegraad des dampkrings, eerst 
hierdoor in meerdere of mindere mate worden te weeg ge- 
bragt, of, gelijk met de vochtigheid het geval is, slechts door 
hare verbinding met de warmte een verzwakkenden invloed 
uitoefenen, ziekten veroorzaken, welke nadeelige eigenschappen 
zij allen, op zich zelven beschouwd, niet in die mate zouden 
bezitten. De voorname oorzaak is dus de hoogere temperatuur des 
dampkrings; veilig mag derhalve worden aangenomen, dat de 
hoogere warmtegraad, welke in de keerkringslanden heerscht, 
vergeleken met dien, welke in de noordelijke gewesten van 
Europa wordt gevoeld, als de hoofdoorzaak moet worden be- 
schouwd der zoogenaamde tropische ziekten der Europeërs. 

Nemen wij tot punt van vergelijking eene plaats in Mid- 
den-Europa, bij voorbeeld, Amsterdam, alwaar de jaarlijk- 
sche gemiddelde warmte, volgens van Swinden, 51,5° F. 
bedraagt; hieruit blijkt, dat er tusschen deze en de: gemiddelde 
warmte, die aan de kusten van Java heerscht, en welke 
aldaar 81,5° F. bereikt, een verschil van dertig graden be- 


1375 


staat. 1) (Te ’s Hage is dezelve 52,2° F.) Vele personen, uit 
Europa geboortig, die zich op Java neêrzetten, zullen jaren 
lang, misschien gedurende hun gansche leven deze verhoogde 
temperatuur verdragen, ja, zonder ooit ten gevolge daarvan 
door ziekte te worden aangetast. Moge zulks bij dezen iets 
vroeger, bij genen iets later het geval zijn, zoo zal zich ech- 
ter bij de meesten de invloed dezer dertig graden hoogere tem- 
peratuur, in geval zij aanhoudend hare werking blijft uitoefenen 
op het ligchaam, dat daaraan niet gewoon is, na eenige jaren 
eindelijk doen gevoelen. Op welke wijze die invloed plaats 
grijpt, hoedanig de verrigting der organen daardoor wordt 
veranderd, behoort niet tot het onderzoek, waarmede wij ons 
bezig houden, — genoeg zij het alhier te melden, dat wij 
ziekten zien ontstaan, algemeene verzwakking der ligchame- 
lijke krachten, buikloop, leverziekten waarnemen, welke in 
koudere klimaten of niet in die mate heerschen, of niet op 
die wijze bekend zijn. 

Menige aanval dier opgenoemde ziekten zal het ligchaam kunnen 
verdragen, zonder dat de lijder er door in levensgevaar verkeert, 
doch zij zullen telkens op nieuw wederkeeren, het ligchaam 
zal steeds zwakker worden en de lijder zal zich gedwongen zien 
een koeler klimaat op te zoeken, alwaar met het verwijderen 
van de aanleidende oorzaak der ziekte, — van de hitte, — 
de ziekte zal ophouden. Het ligchaam neemt toe in krach- 
ten, wordt weder in staat zich later op nieuw gedurende een 
aantal jaren, en zonder eenig gevaar, bloot te stellen aan den 
invloed van het heete klimaat. _ ; 

Iedereen, dien het bekend is, dat de warmtegraad des 
dampkrings afneemt, naar gelang men zich hooger boven den 
spiegel der zee verheft, die weet, dat op Java, behalve nog 
hoogeren, vele bergen worden gevonden, welke tot aan de zone 
van 9,000 voet reiken, tot aan wier toppen de gemiddelde 


*) In eene vroegere verhandeling over dit onderwerp, medegedeeld in het 
Tijdsch. v. Neêrl. Indië, jaarg. 4, blz. 91, heb ik deze temperatuur te laag op- 
gegeven (== 80,0° F.); mijne waarnemingen; daaromtrent bewerkstelligd, had ik 
destijds nog niet allen uitgewerkt, 


1376 


temperatuur van het zeestrand, van 22,0° R. of 81,5° F. tot op 
8,0° R. of 50,0° F, daalt, zal bevroeden, dat men, ter bereiking 
van dit doel, geene reis van Java naar Holland, op een afstand 
van ò8 breedte graden *) van elkander gelegen, behoeft te maken. 

Wenscht men door een oponthoud in het Javasche gebergte 
eene gunstige uitwerking op zijn gezondheidstoestand te weeg 
te brengen, zoo behoort men daartoe in elk geval eene hoogere 
zone te kiezen dan die, welke 5,000 voet boven het niveau 
der zee ligt, dewijl de temperatuur op die hoogte nog niet 
tot op 70,0° F. is gedaald: alle streken, welke beneden de 
zone van 5,000 voet liggen, behooren nog tot het heete klimaat 
gerangschikt te worden. 

Van de hier boven opgenoemde minerale bronnen worden 
zeven en twintig (1, 4, 6, 9, 10, 16, 17, 18, 19, 20, 56, 
57, 58, 40, 41, 44, 48, 49, 54, 55, 60, 62, 64, 66, 68, 
69, 70) tusschen nul en één duizend voet aangetroffen; — 
zestien (8, 14, 15, 21, 50, 51, 52, 54, 55, 59, 42, 45, 
47, 59, 61, 65) tusschen één en twee duizend voet, — acht 
(2, 5, 11, 55, 56, 58, 65, 67) tusschen twee en drie dui- 
zend, — elf (12, 25, 26, 27, 28, 29, 55, 50, 51, 52, 57) 
tusschen drie en vier duizend voet, — drie (22, 25, 24) 
tusschen vier en vijf duizend — twee (45, 46) tusschen 
vijf en zes duizend en eene (15) tusschen zes en zeven 
duizend voet. Haar getal neemt derhalve duidelijk af, naar 
gelang men hooger stijgt; hierop maken alleen die bronnen 
eene uitzondering, welke in de zone van 5 tot 4,000 voet 
worden aangetroffen, en welke iets talrijker zijn dan die der 
voorafgaande, lager gelegene zone; zulks wordt veroorzaakt 
doordien op deze hoogte de meeste voorbergen en vulkanische 
hooglanden zijn gelegen, welke tusschen de vulkanen en hunne 
voorbergen, uit opgestuwde lava-stroomen, werden gevormd; in 
deze hooglanden, gewoonlijk in de onmiddellijke nabijheid van 
den binnenwaarts gekeerden voet van het voorgebergte, is het, 
dat de in deze zone gelegene bronnen ontspringen. (Het is mij 


*) Dit is het verschil in breedte tusschen Batavia en Amsterdam. 


1877 


niet bekend op welke hoogte de bronnen n° ò en 7 worden 
gevonden. *) 

De waarnemingen, door mij op Java gedaan, hebben mij doen 
zien, dat de stabile temperatuur, welke gewoonlijk 2 voet 
beneden de oppervlakte van den beganen grond wordt gevonden, 
overeenkomt met de jaarlijksche gemiddelde temperatuur der 
lucht van het oord, waar dezelven worden gemaakt; deze neemt, 
in het algemeen genomen, af in rede van éénen graad Réau- 
mur op elke 645 voet hoogte. Op plateaux heeft deze ver- 
mindering in warmte langzamer plaats dan aan steile hellingen 
van gebergten, met andere woorden, op gelijke hoogte is de 
temperatuur op plateaux, bij voorbeeld, te Penggalengan, iets 
hooger dan aan de steile hellingen van kegelbergen. Het is 
hier de plaats 2) niet in eene nadere ontwikkeling omtrent dit 
geringe verschil te treden, dewijl wij hier slechts een algemeen 
overzigt willen leveren, ef alleen wenschen te handelen over 
de wetten, ten dezen opzigte op Java van kracht, beschouwd 
in hare algemeene strekking. Uithoofde nu aan de noorder 
kust van Java de gemiddelde temperatuur 22,0° R. of 81,5, F. 
bedraagt, zoo zal men: 

1e ter hoogte van 5,255 voet eene oneenoif aantreffen 
van 17,0° R. of 70,2° F. Tot die hoogte ongeveer verheft zich 


t) Bij alle door mij bezochte bronnen heb ik barometer-waarnemingen bewerk- 
stelligd; gebrek aan tijd heeft echter verhinderd, dat de hoogte, waarop elk dezer 
bronnen is gelegen, uit de gedane waarnemingen is berekend geworden. Die, 
welke nog niet in de hoogte-lijst op bladz. 90 der Iste afdeeling voorkomen, zullen 
later in een bijvoegsel daarop worden medegedeeld. 

*) De resultaten dezer berekeningen zullen later in een meteorologisch werk 
SEDEAAR hage as Genoeg zj het di te se estida © eh op rds waar- 


Ĳ valk 


de are witgentrektheid inu het vlakke Jaad: en het gemis van groe: de zonne- 


warmte art plateaux, de temperatuur sneller afneemt dan zulks, naar 
rnemingen van Boussingault, in Zuid-Amerika het geval is; volgen dien 
nieken vermindert de warmte aldaar één rd op elke 677 voet. Naar die 


natuurwet te oordeelen, zou op Java ter hoogte van 9,000 voet, ane de sta- 
bile warmte des bodems 8,0° R. bedraagt, nog een warmtegraad van 9,0° R. 
moeten heerschen en zou de sneeuwgrens in de zone van 15,094’ moeten liggen, 
terwijl zij op dat eiland reeds ter hoogte van 14,166 voet zou aangetroffen worden, 
indien Java zulke hooge bergen had, Misschien is zulks het geval op Nieuw-Guinea 


1378 


Bodjong keton aan de noordelijke helling van den Gêdé, boven 
Buitenzorg (—= 5,214 voet), alwaar men derhalve bijna eene 
gelijke temperatuur vinden zal als de jaarlijksche gemiddelde 
warmte bedraagt te Tenerife, Algiers, enz. 

go Ter hoogte van 5,878 voet boven den spiegel der zee 
zal eene gemiddelde warmte van 16,0° R. of 68,0° F. heer- 
schen. In die zone ligt het bewoonde plateau van Lembang 
(Preanger-Regentschap Bandong), in welks nabijheid de warme 
bronnen n° 25, 26 en 27 ontspringen. Reizigers of kranken, 
die zich te dier plaatse bevinden, zullen derhalve aldaar eene 
temperatuur - genieten, welke eenigzins koeler is dan die te 
Canton en in Tunis heerscht, maar die warmer is dan de 
temperatuur des dampkrings van Marocco. 

53° In de zone van 4,521 voet zal de warmtegraad des damp- 
krings 15,0° R. of 65,7° F. bedragen. Op die hoogte ligt het 
middengedeelte van het schoone ‘plateau van Penggalengan 
(Preanger-Regentschap Bandong), waar voortreffelijke pasang- 
grahan’s worden gevonden en de warme bronnen n° 25 en 24 
opwellen. Hier zal men eene jaarlijksche warmte genieten 
gelijk aan de Kaap de Goede Hoop of in Popaijan, terwijl men 
tevens de gelegenheid heeft zich in nog koudere oorden te 
begeven, dewijl het plateau van lieverlede overgaat in de 
hellingen der omringende bergen, die eene hoogte van 6 à 7,000 
voet bereiken. 

Ap Ter hoogte van 5,164 voet boven de oppervlakte der 
zee mag men eene temperatuur verwachten van 14,0° R. 
of 63,5° F. Zoo hoog ongeveer ligt de tusschenrug van den 
Merbaboe en den Merapi, alwaar in de zone van 4,880 voet, 
tusschen tuinen van perzikboomen, het landhuis Sélo is gebouwd; 
in dezelfde zone ligt het dorp Batoer aan de westelijke helling 
van den Diëng, ter hoogte van 5,000 voet. Hier zal men der- 
_ halve eene lucht inademen, of beter gezegd, eene jaarlijksche 
gemiddelde temperatuur genieten als te Sydney of te George 
town, welke iets warmer is dan die, welke te Palermo en te 
Nangasaki heerscht. 

5e Stijgt men tot in de zone van 6,450 voet boven den 


1379 


spiegel der zee, zoo treft men een warmtegraad aan van 12,0° R. 
of 59,0° F. Bijna zoo hoog ligt het heerlijke en bewoonde 
plateau van Diëng (6,296 voet), in welks nabijheid, aan de 
oevers der têlaga Leri, de warme, zwavelwaterstof-houdende 
bron ne 48 ontspringt. In deze zone bedraagt de jaarlijksche 
gemiddelde warmte dus reeds 10 graden Réaumur (of 221/,° 
Fahrenheit) minder dan te Batavia; bouwt men hier zijne 
hutten, dan zal men zich, gerekend naar den graad der jaar- 
lijksche gemiddelde warmte, hebben verplaatst in het klimaat 
van Montpellier en Madrid, en zal men eene lucht inademen, 
die iets warmer is dan de dampkring te Quito, doch eeniger- 
mate koeler dan die van Rome. 

60 Reist men door bergstreken, welke zich van 7,095 tot 
8,579 voet boven het niveau der zee verheffen, dan zal men 
den thermometer van 11,0° R. of 56,7° F. tot op 9,0° R 
92,2° F. zien dalen. Op deze hoogte ligt het ierse 
der schoone hoogvlakten van het Ajang-gebergte, in de residentie 
Besoeki, welke vlakten zich vele mijlen ver uitstrekken en in 
den vorm van terrassen van lieverlede boven elkander oprijzen. 
Zet men zijnen togt naar de hoogere streken van dit plateau 
voort, dan zal men, de temperatuur van Bordeaux verlatende, 
allengs een dampkring binnen treden, waarvan de warmtegraad 
gelijk staat met de gemiddelde jaarlijksche temperatuur te Milaan, 
Nantes, Rochelle, Munchen en eindelijk met die te's Gravenhage.) 

7e Bereikt men eindelijk eene hoogte van 9,022 voet, dan 
treft men eene gemiddelde warmte aan van 8,0° R. of 50,0° F. 
Tot in die zone, hetzij iets hooger of iets lager, — een gering ver- 
schil buiten berekening latende, — verheffen zich de toppen 
van vele Javasche kegelbergen, welke van boven vlak, als het 
ware afgeknot en derhalve bewoonbaar zijn. Het zijn uitge- 
bluschte vulkanen. Tot deze behooren de Mandalawangi, nabij 
Buitenzorg (waaraan verkeerdelijk de benaming Panggerango 
wordt gegeven), welks schedel in zijn middengedeelte eene 


ad 


*) Deze laatste bedraagt 52,2° F. of ongeveer 9,0° R., volgens de waarnemingen 
van Van Swinden, in Cotte, Mém. II. 385. 


1380 


hoogte van 9,145 voet bereikt, — de Argopoero, hoog 9,207 
voet, welke boven de zoo even genoemde hoogvlakten van den 
Ajang oprijst, — de Sêndoro en anderen. Op deze bergtoppen 
zal men de gemiddelde temperatuur vinden van Maastricht, 
Elberfeld en Heidelberg. 

Onder de hier boven opgetelde streken van het eiland Java 
mogen voornamelijk de beide volgenden als de meest geschik- 
ten worden beschouwd, om tot verblijfplaats van zieke Euro- 
peêërs en tot het daarstellen eener gezondheidsinrigting te worden 
gekozen, namelijk, het plateau van Penggalengan, met warme 
bronnen, ter hoogte van 4/2 duizend voet, benevens het plateau 
van Diëng, hetwelk met zijne omstreken in de zone van 6 à 
6/2 duizend voet ligt en dat insgelijks warme bronnen bezit. 

De thans op Java bestaande inrigtingen van dien aard zijn: 
het hospitaalgebouw in de nabijheid der warme bron van 
Plantoengan (n° 47, waaromtrent wij den lezer verwijzen naar 
bladz. 266), ter hoogte van 1,690 voet boven den spiegel der 
zee, hetwelk daarenboven in eene diepe dalkloof ligt, waarin 
des daags eene drukkende hitte heerscht, en het reconva- 
lescenten huis te Oengaran, dat slechts 1,040 voet boven het 
niveau der zee ligt; van dergelijke inrigtingen echter mogen 
geene gunstige resultaten worden verwacht, en te vergeefs zal 
de Europesche lijder aan tropische ziekten zich aldaar ter ge- 
nezing zijner kwaal blijven ophouden. 

Men mag het zeer betreuren, dat zij, die aan het hoofd 
der geneeskundige dienst te Batavia zijn gesteld, het voorbeeld 
niet hebben gevolgd der Engelsche militaire geneeskundigen; 
verstandig, hoogst doelmatig toch mag de voorslag worden ge- 
heeten, door hen reeds in 1852 aan de Britsche regering gedaan, 
om op Ceylon, even als andere dergelijken in het Himalaya- 
gebergte, een sanitarium daar te stellen op het plateau van 
Neura Ellya, dat eene hoogte van 6,287 voet bereikt, welke 
inrigtingen de voor ’s hands daarvan gekoesterde verwachtin- 
gen verre hebben overtroffen. t) 


') Vergelijk Asiatic Journal, New ser. 1834, vol. XIII. bladz. 171. 


1381 


En hoezeer overtreffen niet vele bergstreken van Java de 
opgenoemde oorden in dit opzigt; welk eene uitmuntende ge- 
legenheid bieden zij niet aan om, met geringe kosten, eene 
gezondheids-inrigting voor kranke Europeërs daar te stellen! +) 


IV. AARDBEVINGEN 
IN NEËRLANDSCH INDIË EN HARE GESCHIEDENIS. 


In het voorafgaande hoofdstuk hebben wij een van de-ve- 
lerlei verschijnselen leeren kennen, welke aan de oppervlakte 
der aarde worden te weeg gebragt door eene en dezelfde kracht, 
door eene kracht, die in het binnenste der aarde huisvest, — de 
gloei- of smelthitte der gesteente-massa’s, de elasticiteit der 
dampen aldaar werkzaam; — het onderwerp onzer beschou- 
wing was eene rustige, steeds voortwerkende krachtsontwik- 
keling, namelijk, de warme bronnen, welke langzaam en stil 
aan de opperslakte der aarde opwellen en menigwerf tot heil 
der lijdende menschheid strekken; thans zullen wij een ver- 
schijnsel behandelen, dat zijn ontstaan aan dezelfde oorzaak 
verschuldigd is, maar dat, hoezeer het slechts voorbijgaand is, 
hoezeer het zijne werking veelal niet dan gedurende een kort 
oogenblik openbaart, niettemin verwoestend en vernielend mag 
heeten, ja, niet zelden honderd duizenden van bewoners der 
aarde eensklaps met schrik en vertwijfeling vervult, of hun 
aanzijn vernietigt: want ook de eilanden van den Indischen 
archipel worden menigwerf door aardbevingen geteisterd. 

Ten einde eene kracht, welkein het binnenste der aarde huis- 
vest, de diepte waarop zij werkzaam is, 2) benevens de wetten, 

*) Over dit onderwerp sla men na: „De gematigde en koude luchtstreken van 
Java, uit een natuur- aardrijks- en ej oogpunt beschouwd,” enz, op- 
genomen in het Tijdsch. v. Neêrl. Indië, jaarg. 4 (1842) blad. 81—121. 

*) Volgens de berekeningen van end betrekkelijk de toenemende warmte in de 
mijnwerken en de schachten van Frankrijk, kan de bekoelde, bovenste laag of korst 
der aarde niet dikker zijn dan 100,000 meters en moet de smelthitte van lava wor- 
den gevonden ter diepte 130,000 meters. Op grond van dergelijke berekeningen 
wordt door Littrow (in Gehler's Phys. Lex. IX. p. 268) als bege resultaat 
medegedeeld, dat de witgloeihitte van het ijzer gevonden wordt op eene diepte 
van 160,000 voet of omtrent 'fizs gedeelte van de halve middellijn hâ: rn 


1382 


waarnaar hare ontwikkeling plaats grijpt, te leeren kennen, 
behoort men eerst de verschijnselen, door haar aan de opper- 
vlakte der aardkorst te weeg gebragt, te beschouwen en zich 
daarvan eene volledige kennis te verschaffen. Doordrongen van 
deze overtuiging, heb ik mij beijverd om, behalve omtrent 
de andere verschijnselen, ook zooveel mogelijk berigten in te 
winnen omtrent de aardbevingen, welke in den Indischen 
archipel hebben plaats gegrepen, terwijl al hetgeen ik daarom- 
trent heb kunnen vernemen, door mij is te boek gesteld; ten 
einde echter dit werk niet onnoodig te vergrooten, heb ik mij 
toegelegd dit alles in beknopten vorm voor te dragen en uit 
dien hoofde, uit menige geschiedenis eener aardbeving, slechts 
een zakelijk uittreksel medegedeeld. 

De optelling dezer aardbevingen mag slechts in zoo verre 
volledig worden geheeten, als zij sedert 4835, het tijdstip 
mijner aankomst op Java, uit eigene vandriësiieken zijn opge- 
teekend, — deze zijn met het teeken 3 gemerkt, — of waar- 
omtrent mij mondelinge, schriftelijke of gedrukte berigten van 
andere waarnemers zijn toegekomen, en die bij de vroeger 
genoemden zijn gevoegd; ten opzigte der hier vermelde aard- 
schuddingen, welke vóór dat tijdstip plaats grepen, zal 
waarschijnlijk in het oog moeten gehouden worden, dat dit 
slechts de hevigste, de meest verwoestende aardbevingen 
zullen zijn van die, welke gedurende de opgenoemde jaren 
zijn waargenomen, dewijl van de overige, minder hevige aard- 
schokken, die destijds waarschijnlijk hebben plaats gehad, 
geene berigten worden aangetroffen. 

Ten einde den lezer de steeds voortdurende, nimmer rus- 
tende werking, die onder dat gedeelte der aardkorst, waarop 
de eilanden van den Oost-Indischen archipel zijn gelegen, plaats 
grijpt, duidelijk voor oogen te stellen, en den zamenhang der 
verschillende verschijnselen met, of hunne afhankelijkheid van 
elkander te doen vermoeden, heb ik het doelmatiger geoordeeld, 
in plaats van eene bloote beschrijving der aardbevingen, een 
volledig chronologisch overzigt van alle waargenomene vulka- 
nische verschijnselen en gebeurtenissen te geven. Uit dien 


1383 


hoofde heb ik tevens eene opgaaf medegedeeld van al de uit- 
barstingen van vulkanen, die ter mijner kennis zijn gekomen 
en die of hebben plaats gegrepen in den tijd, welke tusschen 
twee elkander opgevolgde aardbevingen verliep, of die dezelven 
hetzij onmiddellijk voorafgingen, of volgden, of wel er gelijk- 
tijdig mede werden waargenomen. Ten einde dit overzigt ge- 
makkelijker te maken, zijn deze uitbarstingen met eene andere, 
kleinere letter gedrukt. 1) 

1000. De goenoeng Kûloet, op Java, onderging eene geweldige 
uitbarsting; zie bladz. 683. 

4500. Java. Eene vreesselijke aardbeving deed het gansche 
eiland schudden. 

Ten zelfden tijde had eene uitbarsting plaats van een der vulka- 
nen op Java; zie bladz. 1294. 

4506. Java. Eene geduchte aardbeving werd op dit eiland 
waargenomen. 2) 

1560. De Merbaboe, op Java, onderging eene sterke uitbarsting; 
zie bladz. 405. 

1586. Eene uitbarsting van den goenoeng Api, op Banda, had plaats, 
zie bladz. 1272, en gelijktijdig woedde de Ringgit, op Java, herhaal- 
delijk op de vreesselijkste wijze; zijne uitbarstingen hielden aan tot 
1597, ten gevolge waarvan de vulkaan geheel en al instortte; vergel. 
bladz, 938. 

1598. Eene nieuwe uitbarsting vond plaats uit den goenoeng Api, 
op Banda; vergel. bladz. 1272, 

1608. De Gamalama, op Ternate, had eene uitbarsting; verg. 
bladz. 1281. | 

1609. Eene uitbarsting had plaats van den goenoeng Api, op 
Banda; verg. bladz. 1272. 

1614. Op het eiland Java werd de lucht, ten gevolge van de uit- 
barsting eens vulkaans, op een naburig eiland gelegen, door vulkani- 
sche asch geheel en al verduisterd; vergel. bladz. 1294. 

1615. In de maand Maart had eene nieuwe uitbarsting van den 
_ goenoeng Api, op Banda, plaats; vergel. bladz. 1272. 


t) Overal, waar achter de aangehaalde bladzijde niets verder staat vermeld 
wordt deze afdeeling van het werk bedoeld. 

*) Naar luid eener Javasche kronijk, medegedeeld door Roorda van Eysinga, 
„Indië”, 3, bladz. 475. 


’ 


1384 


4629. Banda. Eene hevige aardbeving werd op Banda en 
Amboina waargenomen. De zee overstroomde het land; hare 
wateren verhieven zich negen voet hooger dan tijdens de hoogste 
springvloeden. De steenen havendam , benevens een aantal huizen, 
werden door de kracht der baren weggerukt en een stuk 
geschut, ter zwaarte van 5,500 @, werd uit het fort Nassau 
56 voet ver weggesleurd; verscheidene schepen, welke op de 
reede van Amboina lagen, werden in een kring , als in een maal- 
stroom en herhaaldelijk rondgevoerd, terwijl daarentegen andere 
schepen, die zich in de nabijheid der vorigen bevonden, stil op 
hunne ankers bleven liggen. (Valentyn, Oud- en Nieuw Oost-Indië.) 

1632. Drie jaren na deze aardbeving barstte de goenoeng Api, op 
Banda, andermaal uit; zie bladz. 1272. 

1635. De Gamalama, op Ternate, onderging eene uitbarsting; 
vergel. bladz. 1281. | 

1641. Een berg op het eiland Java, « Adiksa» genoemd, stortte 
in; zie bladz. 1294. 

4644. Amboina. Op dit eiland werd eene hevige aardbeving 
waargenomen. (Val.) 

1646. De vulkaan op het eiland Makjan onderging eene uitbars- 
ting; zie bladz. 1285. 

1653. De Gamalama, op Ternate, had itbarsting; zie bladz. 1281 

1664. Eene hevige eruptie had plaats uit den Merapi, op Java; zie 
bladz. 405 en 1294. 

J674. Amboina. Alhier werd eene aardbeving gevoeld; vol- 
gens Valentyn. 

J673. Amboina. Op den 12% Junij werd op dat eiland 
eene geduchte aardschudding waargenomen (Val.), gelijk mede op 
de eilanden Ternate en Djilolo. Uit de vulkanen Gamalama, zie 
bladz. 1281 en Gamanacore, zie bladz. 1285, welke op de bovenge- 
noemde eilanden liggen, hadden gelijktijdig uitbarstingen plaats. 

J674, J675, 4676. Amboina. Op den 17 ter Februarij deden 
zich weder hevig verwoestende aardbevingen op Amboina ge- 
voelen, waardoor 2,000 menschen van het leven werden be- 
roofd. Op twee verschillende plaatsen spleet de goenoeng Wawani 
vanéén; tevens spuwde hij een modderstroom uit, welke zich tot in 


zee uitstrekte. (Valentyn, 1. c. IL. bladz. 104.) Vergelijk bladz. 1277. 


1385 


1678. Op den 194" Augustus had eene uitbarsting aans van den 
Merapi, op Java; zie bladz. 405. 

1680. De piek op het eiland Rakata wierp in de maand 
Mei eene ontzaggelijke hoeveelheid puimsteen uit. Zie de «Ost- 
indische Reisbeschreibung vom Bergmeister Vogel, Altenburg, 
1704,» — Dit is de bron, waaruit Lb. von Buch (phys. Beschr. 
der Canar. Inseln), heeft geput, terwijl Prof. H. Berghaus zijne 
opgaaf, door mij op bladz. 5 aangehaald, uit dit laatstgenoemde 
werk heeft ontleend. Volgens schriftelijke mededeeling van den 
laatstgenoemde. 

4683. Banda en Ambhoina. Hevige aardbevingen werden op 
deze eilanden waargenomen; verscheidene huizen stortten in, 
groote spleten ontstonden in vele bergen en van den goenoeng Lon- 
thar, op Banda, stortten ontzaggelijke rotsblokken naar beneden. 
In ditzelfde jaar, misschien gelijktijdig met de bovengenoem- 
den, werden insgelijks op het schiereiland Menado, op Celebes, 
en op het eiland Seroea aardbevingen waargenomen; op Seroea 
verzonk een groot stuk land. (Val. Il. 2, bladz. 17.) De hier 
vroeger opgenoemde aardbevingen gingen vergezeld van eene eruptie 
der vulkanen Klabat, zie bladz. 1287 en Liegalala, zie bladz. 1269, 
welke beide op deze eilanden zijn gelegen. 

4684. Java. Op den 13*" Januarij werd aldaar eene aard- 
beving waargenomen. (Zie Verh. Batav. Gen. II. derde druk, 
1826, bladz. 569, enz.) 

4687. Amboina. In dit jaar had op genoemd eiland eene 
aardschudding plaats. (Val) 

689. Amboina. Den 19e" Januarij had op nieuw eene aard- 
beving plaats. (Val.) 

1690 tot 1696. Gedurende deze reeks van jaren woedde de 
goenoeng Api, op Banda, bijna zonder ophouden; hij braakte eene 
ontzaggelijke hoeveelheid rook en dampen uit, doch geene aardbe- 
vingen werden waargenomen, zoo lang deze uitbarsting duurde; 
vergel. bladz. 1272. 

4699. Java. Des nachts van den 4**" op den Biet Januarij 
werd eene hevige aardbeving op Java tot in de Lampong-distrik- 
ten en nog verder tot Sumatra waargenomen. Vele huizen op 
Java werden tot een puinhoop; de rivier van Tangeran (de tji 


1386 


Dani), benevens een aantal kanalen, werden door den aange- 
spoelden modder (vulkanische asch) verstopt en traden buiten 
hare oevers. (Verh. v. h. Batav. Genootsch. I. «Jacatra, » bladz. 
17 en II. bladz. 572.) 

Gelijktijdig hiermede had eene uitbarsting plaats van den goenoeng 
Salak, in de nabijheid van Buitenzorg gelegen; vergel. bladz. 13. 

4740. Banda. Destijds had eene geduchte aardbeving op dit 
eiland plaats. (Val.) 

1711. Van den 10der tot aan den 16der December had uit den goe- 
noeng Awoe, op Sangir, eene sterke uitbarsting plaats. Vergel. 
bladz. 1286. 

1712. In dit jaar woedde de goenoeng Api, op Banda; zie 
bladz. 1272. 

1747 en 1748. In die jaren hadden geduchte uitbarstingen van 
den Gêdé, op Java, plaats; zie bladz. 27. 

1752. Het gansche eiland Java werd in dit jaar door vulkanische 
asch in duisternis gehuld; zij «kwam van een nabij gelegen eiland »; 
zie bladz. 1295. Op den 1sten Mei van ditzelfde jaar echter werd ins- 
gelijks eene vreesselijke eruptie uit een vulkaan op Java, namelijk, 
uit den Lawoe waargenomen; zie bladz. 467. 

4754, Amboina. Op den 18'" Augustus werd eene hevige 
aardbeving op dit eiland gevoeld, ten gevolge waarvan vele ge- 
bouwen instortten. (Val. 

4757. Java. Op den 24 Augustus en ten jare 4758, op 
den 14** Mei, hadden twee aardbevingen op Java plaats. (Verh. 
v. h. Bat. Genootsch. 1. c.) 

1761. De Gêdé, op Java, had eene uitbarsting; zie bladz. 27. 

1765. Eene eruptie had plaats -uit den goenoeng Api, op 
Banda; (Val.) 

4767. Banda. Eene aardbeving teisterde dit eiland. (Val.) 

4769. Java. Op den 25e Januarij werd het eiland door eene 
aardschudding geteisterd. (Verh. v. h. Batav. Genootsch. 1. c.) 

4172. Java. Op den 10t=" Mei schudde het gansche eiland 
op zijne grondvesten (1. c.); drie maanden later, namelijk, in den 
nacht van den 1läer op den 12%r Augustus had de verwoestende 
uitbarsting van den Papandaijang plaats, welke op bladz. 112 is 
beschreven; gelijktijdig hiermede barstte de Tjerimai, zie bladz. 167, 


1387 


en de Slamat uit, zie bladz. 193. De onderaardsche dampen, welke 
misschien deze aardbeving hadden veroorzaakt, baanden zich derhalve 
op denzelfden oogenblik een uitweg door drie kraters van Java. 

4775. Java. Op den 4** Januarij werd eene aardbeving op 
dit eiland waargenomen. (Verh. v. h. Batav. Genootsch. 1. c.) 
In ditzelfde jaar had uit den goenoeng Api, op Banda, andermaal 
eene uitbarsting plaats. (Val.) 

4778. Java. Eene aardbeving werd op het eiland gevoeld op 
den 12% Januarij. (l. ce.) Ook in dit jaar had eene uitbarsting 
van den goenoeng Api, op Banda, plaats. (Val.) 

S779, Java. Andermaal teisterde eene aardschudding het 
eiland Java op den 28 Julij. (Verhandel. 1. c.) 

4780. Java. Op den 22**» Januarij werd eene hevige aard- 
beving in het westelijke gedeelte van Java gevoeld, welke 
vergezeld ging van een onderaardsch gedruisch; zij werd van 
Cheribon tot aan Bantam, derhalve in het gansche westelijke 
gedeelte van het eiland waargenomen. Te Batavia stortten vele 
huizen in een puinhoop neder; ook te Buitenzorg en te Cheribon 
werd schade aan vele huizen toegebragt, ja, zelfs op schepen 
in volle zee, welke naar Batavia stevenden en de straat Soenda 
nog niet hadden bereikt, werd de schok gevoeld. (Verh. Batav. 
Genootsch. 1. c.) 

J78J. Amboina. In dit jaar werd Amboina door eene aard- 
schudding geteisterd. 

4786. Jara. In Midden-Java, namelijk, in het Diëng-gebergte 
werd eene hevige aardbeving gevoeld, ten gevolge waarvan een 
stuk land in de diepte weg zonk; vergel. bladz. 242. Te gelijker 
tijd, of wel kort daarna, had eene eruptie, uit den « krater Boedak, » 
in dit gebergte plaats. Ook de Merapi, op Java, geraakte op den 
17%en Julij, 1786, aan het woeden. (Verhand. v.h. Bat. Genootsch. IV. 
bladz. 1—17. f) 

1796. De Idjèn, op Java, onderging eene uitbarsting: zie blz. 1020. 

4797. Sumatra. Op den 10'* Februarij, des avonds ten 10 
ure, werd op dit eiland eene geweldige aardbeving waargeno- 


t) Op bladz. 405 van dit werk komt de volgende drukfout voor: er staat 1768 
in plaats van 1786. 


1385 


men. Bij den eersten schok, welke eene minuut lang aanhield, 
werd een groot gedeelte van het land door de zee overstroomd; 
behalve kleinere vaartuigen, werd eene brik, welke in de 
rivier van Padang lag, 2/4 paal van de kust landwaarts in ge- 
dreven, waardoor een paar huizen werden verbrijzeld; hierop 
keerde het water weder zeewaarts en liep de rivier van Padang 
geheel droog. Dit verschijnsel van het op- en afstroomen van 
het zeewater herhaalde zich driemaal achtereen. Het dorp Ajer 
manis, gelegen ten noorden van Padang, werd zoo hoog door 
de wateren bedolven, dat men des anderendaags de lijken 
der voormalige bewoners van dit oord in de takken der boo- 
men zag hangen. De oppervlakte der aardkorst te Padang 
vertoonde scheuren, ter wijdte van twee duim; later echter 
sloten zich dezelven weder. 

Gedurende den ganschen nacht en den daarop volgenden 
dag (den 14% Februarij) bleef de aardkorst aan hare opper- 
vlakte gestadig in eene golvende beweging; met tusschenpoozen 
van 15 à 20 minuten herhaalden zich de schokken, en het 
duurde acht dagen alvorens deze verschijnselen geheel en al 
ophielden. Bijna alle muren der huizen waren gebersten. (Vol- 
gens du Puij, in het Tijdsch. v. Neêrl. Indië, jaarg. VII. 
aflev. 7, bladz. 115.) 

1800. In dit jaar had eene uitbarsting van den Goentoer, op Java, 
plaats; zie bladz. 77. 

1801. De Tonkoko, op Menado, had eene uitbarsting; zie 
bladz. 1288. 

1803. Van den Zien tot den 15dr April woedde allerhevigst de 
Goentoer, op Java; zie bladz. 77. 

1804. In September werd eene eruptie van den Bromo (Têngger), 
op Java, waargenomen; verg. bladz. 847, 

1805. Eene hevige uitbarsting had plaats uit den Tjerimai, op 
Java, in den aanvang van dit jaar; zie bladz. 167. 

1806. De Liamongan woedde in de maand Mei. (Verh. v‚ h. Bat. 
Genootsch. VIE. stuk 4, bladz. 19. 1) 


- 


t) Op bladz. 1227’ van dit werk staat abusivelijk deel VIII; in den daaropvol- 
genden regel werd October geschreven, men leze November. 


hd 


1389 


1807. Van den Ist tot den Glen September werden op nieuw 
eruptien van den Goentoer, op Java, waargenomen; zie bladz. 77. 

1807. De Merapi, op Sumatra, had eene uitbarsting in dit jaar; 
zie bladz. 1239. 

1808. De goenoeng Agoeng, op Bali, wierp eene ontzettende hoe- 
veelheid puimsteen uit; zie bladz. 1247. 

1809. Op den 9den Mei van dit jaar had de Goentoer, op Java, 
eene nieuwe uitbarsting; zie bladz. 77. 

1811. Op den Sier Junij braakte de Kêloet, op Java, asch- en 
rookzuilen uit; vergel. bladz. 684. 

Gedurende het gansche tijdperk van 1797 tot 1815 — der- 
halve achttien jaren lang, — vindt men niets vermeld van aard- 
bevingen. Daarentegen hadden in verschillende deelen van den 
archipel de elf vulkanische uitbarstingen plaats, welke hier boven zijn 
opgeteld. 

1815. Van den 5m April tot in de maand Julij woedde de Tom- 
boro, op het eiland Soembawa, gelijk beschreven werd op bladz. 1250 
en volg.; deze uitbarsting behoort tot de vreesselijksten, welke naar 
menschenheugenis immer op de gansche aarde hebben plaats gegrepen. 

In den aanvang dezer eruptie, derhalve gelijktijdig met dezelve, 
schudde bijna onophoudelijk en gedurende verscheidene weken 
de gansche Indische archipel op zijne grondvesten; aan de 
eene zijde deed zich dit verschijnsel waarnemen op Borneo, 
Celebes, de Molaksche eilanden, de gansche Javasche eilandrij 
tot aan Nieuw-Guinea; terwijl het aan de andere zijde werd 
ontwaard tot aan Mokomoko op de zuidwestkust van Sumatra, 
welk oord op een afstand van 1,050 geographische minuten 
van den vulkaan verwijderd ligt. De aardbeving werd met tel- 
kens herhaalde schokken waargenomen; deze verkondigden de 
ontploffingen in den vulkaanhaard en gingen vergezeld van 
een onderaardsch gedreun, dat door den ganschen Oost-Indi- 
schen archipel, over eene uitgestrektheid van 50 graden lengte 
en breedte te gelijker tijd werd vernomen en allerwege over- 
eenkwam met het vreesselijkste kanongebulder. Gedurende 
deze aardbeving scheurde de aarde’ op Amboina op verschei- 
dene plaatsen van een, en werd water uit dezelven opgestuwd; 
zie bladz. 1277. 


1390 


1815. Naauwelijks had het woeden van den Tomboro opgehouden 
of er werd, op den 15der Augustus, eene uitbarsting van den Goentoer, 
op Java, waargenomen; zie bladz. 77. 

1815. Ook de Bromo (Tênggêr), op Java, hervatte in dit jaar 
zijne werkzaamheid; zie bladz. 847. 

4845. Bali en Lombok. Op den 22°" November, derhalve 
A maanden na de vreesselijke eruptie vaa den Tomboro, wer- 
den hevige aardbevingen op Bali en op Lombok waargenomen. 
Waarschijnlijk moet het aan deze schuddingen der aardkorst 
worden toegeschreven, dat het bekken van het meer (danoe) 
Tamblingan, tusschen Tabanan en Boleling gelegen, werd van 
één gereten en dat vele streken van het land Boleling werden 
overstroomd. +) 

1816. Op den 21ster September had de Goentoer, op Java, eene 
uitbarsting; vergel. bladz. 77. 

J846. Banda. Op den 8e" October, des avonds ten 8 ure, 
werden, na een voorafgaand onderaardsch gedruisch, hevige 
aardschokken waargenomen, welke zich vanhet noordoosten 
naar het zuidwesten schenen te rigten; tot aan den volgenden 
morgen werden dergelijke schokken tallooze malen herhaald. 
Vervolgens keerde alles weder tot rust; op den 14" October 
echter, des morgens ten 7 ure, herhaalden zich de aardschud- 
dingen op nieuw en werden zij, even als vroeger, door een onder- 
aardsch gedruisch vooraf gegaan. De schuddingen hielden nu, met 
tusschenpoozen, gedurende verscheidene dagen aan; de schok- 
ken waren zoo hevig, dat niemand in staat was zich op de 
been te houden, zoodat, op het vernemen van het onderaard- 
sche gedreun, zich alle bewoners des eilands op den grond 
wierpen. De meeste gebouwen, die reeds door de aardbevingen 
van den 8" zooveel hadden geleden, stortten het eene na het 
andere in, en binnen korte uren was de stad, op het eiland 
Groot-Banda, in een puinhoop herschapen. Het schijnt, dat de 
warme bron, van welke Valentyn spreekt en welker bestaan de 


) H. Zollinger, „Het eiland Lombok,” in het Tijdsch. v. Neêrl. Indië, IX. 
bladz. 197. 


1391 


mboorlingen zich in 1848 nog konden herinneren ‚ gedurende 
deze aardbeving is verdwenen. Er had geene uitbarsting uit den 
vulkaan plaats. t) 

J8I6. Banda. Gedurende de maanden November en Decem- 
ber werden herhaaldelijk aardbevingen op dit eiland waarge- 
nomen. (Olivier.) 

J847. Java. Van den 16' Januarij af bragten herhaalde 
schuddingen de aarde in Oost-Java gedurende verscheidene dagen 
in beweging; zij gingen vergezeld van een onderaardschen 
donder en werden gelijktijdig vernomen met het begin der uitbar- 
sting van den Idjèn, zie bladz. 1022 ‚ welke voorduurde tot aan den 
18er Februarij daaraanvolgende. 

J846. Java. Op den 29 Maart werd te Jogjakêrta, des 
morgens tusschen 2, en 5 ure, eene tamelijk hevige aard- 
schudding waargenomen, welke zich 5 malen herhaalde; 
telkens vernam men te gelijker tijd een onderaardsch gebulder. 
(Jav. Cour. van den 14%» April, 1818, no 15.) 

J8/8. Sumatra. In de maand Mei gevoelde men te Ben 
koelen, aan de zuidwestkust van Sumatra, eene tamelijk sterke 
aardschudding. De berigtgever du Puy (L. ce.) nam haar ins- 
gelijks waar op het Nederlandsche fregatschip Wilhelmina, dat 
op de reede van Benkoelen lag. Toen men den eersten schok 
gevoelde, verkeerde men in het denkbeeld, dat het schip op een rif 
had gestooten; hierop liet zich eene trillende beweging warnemen. 

J848. Java. Op den 2tr October werd, des namiddags ten 
2ijs ure, zoowel te Batavia, te Buitenzorg, als in de Preanger- 
Regentschappen eene aardbeving waargenomen, welke echter 
in de nabijheid van den Goentoer het sterkst was. (Jav. Cour.) 

4848. Java. Op den 21 “ter October gevoelde men te Trogon, 
aan den voet des Goentoer, des avonds ten 10!/ ure, eene her- 
nieuwde aardbeving, en onmiddellijk daarop begon de uitbarsting van 
den g. Goentoer, welke tot aan den 24sten October voortduurde; ver- 
gel. bladz. 77, 

J8I8. Java. Op den Sten November werd eene hevige aard- 


!) Schriftelijke mededeeling van den Gouverneur der Moluksche eilanden 
J. B. Cleerens, d. d. 29 Junij, 1848. 


1392 


beving door gansch Java waargenomen. (Verhand. v. h. Bat. 
Genootsch. IX.) Te gelijker tijd had de Lamongan eene hevige uit- 
barsting, zie bladz. 1127, zoo mede de Sômeroe, vergel. bladz. 777; 
in ditzelfde jaar had eene eruptie uit den Sêndoro plaats, vermeld op 
bladz. 293. 

4849. Britsch-Indië. Hindostan werd in dit jaar door 
schrikkelijke aardbevingen geteisterd. (Vergel. C. Ritter. Erd- 
kunde, VII bladz. 1045.) | 

3820. Banda. Van den A1 ter tot den 50ter Junij werden aard- 
bevingen op dit eiland waargenomen en wel te gelijker tijd met 
hevige eruptiën uit den g. Api, welke voortdurend aanhielden tot op 
het eind der maand Julij; vergel. bladz. 1273. 

4820. Celebes en Madoera. Op den 29ste December, des 
morgens ten 10 ure, gevoelde men eene aardbeving te Soemê- 
nêp, op Madoera, welke gelijktijdig werd waargenomen te 
Makasar op Gelebes, hoewel beide oorden 560 geographische 
minuten van elkander verwijderd liggen; op de eerstgenoemde 
plaats was zij tamelijk sterk, doch rigtte op Madoera geene 
schade aan, terwijl zij op Celebes daarentegen groote verwoes- 
tingen veroorzaakte; zeer vele dorpen, aan de zuidkust van 
dit eiland gelegen, werden ten eenenmale vernietigd door de 
zee, die herhaalde malen en met ongeloofelijke snelheid het 
land overstroomde en even snel wederom binnen hare palen 
terugtrad. Honderden van menschen kwamen daarbij om het 
het leven. (Jav. Cour.) 

Ten 5 ure des namiddags werd te Soemênêp ‘eene tamelijk 
sterke zeebeving gevoeld. (Jav. Cour. van den 20stez Januarij, 

821. 


J824. Celebes, Des avonds ten 9a3yy ure op den 4% Januarij 
werd eene tamelijk sterke aardbeving te Makasar gevoeld. (Jav. 
Cour.) 

J82J. Java. Op den 25tr September nam men, des avonds 
ten Î1 ure, een vrij sterken aardschok waar te Samarang en 
te Djapara, voorafgegaan door een zacht gedreun. (Jav. Cour.) 

1822. Des morgens ten 6 ure van den 23sten J ulij had eene uitbar- 
sting plaats van den Merapi, op Sumatra; bladz. 1239. 


1395 


4822. Sumatra. Op den 4“ October, dus twee maanden na 
de vorige uitbarsting van den Merapi, werd op dit eiland eene 
aardbeving gevoeld. Te Padang nam men, op den fster October, 
slechts drie hevige schokken waar; in de Bovenlanden daaren- 
tegen en in die streken, welke in de nabijheid des vulkaans lig- 
gen, waren de schuddingen veel heviger; van den 4 ten October, 
des morgens ten 11 ure, tot in den vroegen morgen van den 
2den October nam men aldaar, met tusschenpoozen van 1!/» uur, 
telkens meer of minder hevige schokken waar, welke werden 
aangekondigd door een onderaardsch gebulder. Het eerst plant- 
ten deze schokken zich voort in de rigting van den g. Salasi 
naar den Merapi, derhalve van het zuid-zuidoosten naar het 
noord-noordwesten, en vervolgens in de omgekeerde rigting, 
namelijk, van den Merapi naar de zijde van den Salas. 
Vermoedelijk staan deze beide vulkanen, door middel van 
eene onderaardsche spleet, met elkander in verband; zeker. 
is het, dat de beide vuurbergen met elkander verbonden 
zija door middel eener spleet aan de oppervlakte der aard- 
korst, welke spleet tusschen twee evenwijdige bergketenen 
heenloopt; in haar laagste gedeelte wordt het meer Singkara 
gevonden, welks spiegel gezegd wordt 1,000 voet boven het 
niveau der zee te liggen, in welk geval de bodem op eenige 
plaatsen lager zoude liggen dan de oppervlakte des oceaans; 
vergel. bladz. 51 der 4** afdeeling. 

Na deze aardbeving werden op verscheidene plaatsen aan de 
oppervlakte der aardkorst scheuren waargenomen; berggevaarten 
waren nedergestort, beken waren buiten hare oevers getreden 
en van een heuvel, waaärop eene redoute stond, was een gedeelte 
der aardlaag, welke denzelven bedekte, benevens een stuk 
geschut naar beneden gerold. (Volgens du Puy, 1. c.) 

J822. Java. Zeven dagen na het plaats grijpen dezer hevige 
aardbeving op Sumatra, werden de bewoners van Java, name- 
lijk, zij die gevestigd waren in de vlakte, aan den voet van 
den Galoenggoeng, eensklaps met angst en vrees vervuld door 
aardschuddingen, die zich des middags, ten één ure, op den 


Sten October deden gevoelen. 


1394 


Op denzelfden oogenblik werden de vreesselijke ontploffingen ge- 
hoord , waarmede de verwoestende uitbarsting van den Galoenggoeng 
aanving, welke wij op bladz. 125 en volg. hebben geschetst. 

Deze uitbarsting ging gepaard met schokken, welke gansch Java 
op zijne grondvesten deden sidderen, terwijl het onderaardsch 
gedonder over de gansche uitgestrektheid van Le eiland gelijk- 
tijdig werd waargenomen. 

4822. Java. Des avonds ten 9 ure van den 27" December 
werden te Magelan aardschuddingen waargenomen, die zich 
in den loop van 50 uren 18 malen herhaalden; het hevigst 
gevoelde men dezelven in den avond van den 28***", ja, duidelijk 
golfde destijds de aarde aan hare oppervlakte. Nu ving de uit- 
barsting aan van den Merapi (zie bladz. 406) en van dien oogenblik 
af werden geene schokken meer gevoeld. 

1822. Gelijktijdig met den Merapi, namelijk, van den 28sten tot aan 
den 3 1sten December, woedde de Bromo, in Oost-Java; vergel. bladz. 406. 

J823. Java. Op den 5" en 4'*" Januarij werd te Solo 
eene hevige aardbeving waargenomen, terwijl de Merapi steeds 
voortging asch uit te braken; zie bladz. 406. 

J823. Java. Des morgens ten 8 ure van den 9e Septem- 
ber gevoelde men te Batavia eene ligte aardbeving. (Verh. 
v. h, Bat. Genootsch.) 

1824. In de maand Januarij woedde de Liamongan, op Java; zie 
bladz. 1127. 

4824. Sumatra. In de maand Maart werd de zuidwestkust 
van Sumatra, en wel te Padang, door eener vrij sterke aard- 
beving in beweging gebragt. (du Puy, 1. c.) 

1824. Den 22sten April, des namiddags ten 4 ure, had de uitbar- 
sting van den goenoeng Api, op Banda, plaats; zie bladz. 1275. 

4824. Op den 15%" Mei, des morgens ten 4 ure, werd de 
residentie Kadoe door eene hevige aardbeving geteisterd. (Jav. 
Cour. van-den 22ster Mei, 1824.) 

1824. Van den 9de tot op den 19 der Junij duurde eene veeel 
uitbarsting van den g. Api, op Banda; zie bladz. 1275. 

1824. Nog woedde de goenoeng Api, toen op den 14%n Junij uit 
den Goentoer, op Java, des avonds ten 6 ure eene uitbarsting aan- 
ving, welke tot aan middernacht voortduurde; vergel. bladz. 79. 


1395 


1824. Op den 28ster Junij ving de g. Api op nieuw aan te woeden; 
zie bladz. 1275. 

J824. Banda. Een dag later, namelijk, den 29ste Junij, 
werd eene aardbeving op dit eiland gevoeld, welke 5 minuten 
aanhield; zie bladz. 1276. 

1825. In October had de Slamat eene uitbarsting; zie bladz. 194. 

1825. Ook de Bromo woedde hevig in den loop van dit jaar; ver- 
gel. bladz. 847. 

J826. Java. Van den 41%? tot den 15%" October werden 
door gansch Midden- en Oost-Java sterke aardbevingen waar- 
genomen; vergel. bladz. 255. 

Te gelijkertijd, namelijk, van den 11de tot den 13de October, 
woedde niet slechts de krater Pakoeodjo in het Diëng-gebergte, maar 
had insgelijks de g. Kêloet, in Oost-Java, op den 13 der eene geweldige 
uitbarsting; vergel. bladz. 255, 684, 700. 

4826. Java. Op den 24ste October werden te Jogjakêrta 
twee aardschokken waargenomen; zie bladz. 255. 

1826. Ook de Liaamongan, op Java, hernieuwdein dit j itl 
tingen, die zich met vrije faschikiipsosen óperibaamden, Bieblade 1127. 

4828. Sumatra. Den 29ster Februarij, des middags ten 12 
ure, nam men te Padang, aan de zuidwestkust van Sumatra, eene 
zeer hevige aardbeving waar, welke 2 minuten aanhield en verge- 
zeld ging van een geducht onderaardsch gebulder. (du Puy, 1. c.) 

1828. Op den 15der Mei en op den 8ster Julij werden uitbarstingen 
van den Goentoer, op Java, waargenomen; vergel. bladz. 80. 

1829. Op het eind der maand Januarij woedde niet slechts de Lua- 
mongan, op Java, maar hervatte de Sêmeroe gelijktijdig zijne werk- 
zaamheid; zie bladz, 1127 en 777. : 

1829. Op den 44en April, des avonds ten 10, had eene uitbarsting 
plaats uit den Tangkoeban praoe, op Java; vergel. bladz. 48. 

1829. Van den Sier November, des middags, tot aan den 7den daar- 
aanvolgende duurde eene uitbarsting van den Bromo in het Têngger- 
gebergte; zie bladz. 847. 

1829. Ook de Goentoer hervatte in dit jaar zijne are en 
woedde hevig; vergel. bladz. 80. 

4830. Amboina. Ten 10 ure des voormiddags van den 28 “ter 
Maart, werd over de gansche uitgestrektheid van dit eiland eene 


1396 


sterke schudding waargenomen, welke 20 sekonden lang aan- 
hield en zich in eene horizontale rigting van het oosten naar 
het westen voortplantte; tot op den 7“ April heten zich ligte 
schokken bespeuren. Vele gebouwen werden beschadigd. (Jav. 
Cour. van den 22ste" Mei, 1850.) 

1830. Op den 15de en 16den December vooral woedde de Bromo, 
op Java, zeer hevig; bijna gedurende het gansche jaar 1829 had hij 
zware rookzuilen uitgebraakt; zie bladz. 848. 

J83J. Java. Ten 2 ure des namiddags van den 51" Octo- 
ber bespeurde men, te Batavia, twee ligte schokken. Zoowel 
destijds als nog heden worden aldaar geringe aardschuddingen 
gevoeld, zonder dat er eenige aanteekening van geschiedt. 
(Jav. Cour. van den 5te November, 1851.) 

1831. Op den 15%r en 16den December had eene uitbarsting van 
den Sêmeroe plaats; zie bladz. 777. 

1832. Op den 19den Januarij barstte de Goentoer uit; zie bladz. 80. 

1832. Op den 18te April, van des morgens vroeg tot in den mid- 
dag, was de uitbarsting van den Sêmeroe zeer hevig; verg. bladz. 778. 

1832. Van den 8stea tot den 13de Augustus woedde de Goentoer; 
zie bladz. 80. Ook op den 28ste Augustus daaraanvolgende steeg eene 
grootere rookzuil dan gewoonlijk uit zijnen krater opwaarts; vergel. 
bladz. 1218. 

1832. Op den 29stenr Augustus, tusschen 11 en 4 ure des middags, 
had eene uitbarsting uit den Gêdé plaats; zie bladz. 27. 

1832. Omstreeks middernacht van den 25ster op den 26sten Decem- 
ber hervatte de Merapi, op Java, zijne werkzaamheid en woedde 
hevig; vergel. bladz. 410. 
3833. Java. Ten 12 ure en eenige minuten later van den 

28ten Januarij, werd te Batavia eene sterke aardbeving be- 
speurd. De laatste schok was de hevigste en bragt veel schade 
te weeg aan eene menigte huizen. (Jav. Cour. van den 51 
Januarij, 1855.) 

1833. Op den 1ste September hervatte de Goentoer zijn woeden; 
zie bladz. 80. 

1833. In de maand October werd eene uitbarsting van den Salasi, 
op Sumatra, waargenomen; vergel. bladz. 1243. 

1833. De Merapi, op Sumatra, had in den loop van dit jaar eene 
wmtbarsting; zie bladz. 1240. 


1897 


4833. Sumatra. Op den 24ter November werd, volgens 
berigten uit Padang, Singapore, Palembang en Batavia eene 
aardbeving bespeurd, welke zich bijna gelijktijdig in een 
groot gedeelte van den Indischen archipel liet waarnemen. 
De eerste schok werd gevoeld des avonds ten 81/ ure (te 
Padang daarentegen werd hij, naar luid der berigten, reeds 
ten 8 ure bespeurd); hierop lieten zich later nog 6 schokken 
waarnemen, waarvan de hevigste, welke 15 sekonden duurde, 
des nachts ten 5 ure plaats greep. Eenige gebouwen werden 
beschadigd, anderen stortten in. (Jav. Cour. van den 414tr 
„December, 1855.) Volgens de berigten van D'. Stumpff, t) werd 
dit verschijnsel te Padang op de navolgende wijze waargeno- 
men. Gelijk algemeen het geval was geweest gedurende de 
maanden Augustus, September en October, was het weder op den 
sten November insgelijks zeer droog en zoel; alom heerschte 
eene doodelijke stilte in de natuur, toen, des avonds ten 
8 ure, begeleid door een onderaardsch gedreun, eene trillende 
beweging der aardkorst werd bespeurd, welke allengs in 
hevigheid toenam; de inwoners der stad vloden uit hunne 
huizen en ontwaarden bij de helder lichtende maan, dat de 
kokos-palmen, welke te dier plaatse alle woningen omringen, 
van de eene naar de andere zijde werden heenbewogen; de aarde 
berstte en water, modder, benevens «zwavelige dampen» werden 
uit die openingen opgestuwd. Hoog rees de zee boven haar gewoon 
peil; demuren van gebouwen scheurden van één, de zuilen, waarop 
het vooruit stekende gedeelte van de daken der huizen rust, stort- 
ten neder, de schepen werden van hunne ankers gedreven en 
het strand was op zekere plaats, waar men den vorigen dag 
eene menigte levende visschen had bespeurd, bezaaid met 
hunne levenlooze overblijfselen. — Te Poelo tjingko en in 
eenige andere streken van Indrapoera werd het land door de 
baren der zee overstroomd; te Benkoelen werden verscheidene 
schepen op strand gezet en bleef geen enkel gebouw onbe- 
schadigd. Het schip Mercurius, dat zich op een afstand van 


*) Zie Tijdsch. v. Neêrl, Indië, VIT. aflev, 10, bladz. 157. 


1598 


100 mijlen van land bevond, namelijk, op de hoogte der 
Poggij-cilanden, gevoelde de schokken, waarvan de aardbeving 
vergezeld ging. Volgens de ingewonnen berigten, waren de schok- 
ken te Padang naar het noord-noordwesten, te Batavia daar- 
entegen naar het noorden gerigt; de eersten werden gelijktij- 
dig met het opkomen van den springvloed waargenomen. 
Gedurende deze aardbeving bleef de Merapi in rust; naar men ver- 
haalt, werd slechts bij den aanvang derzelve eene zware ontploffing 
in dezen berg vernomen. 

Ook later, ja, tot op het einde van November, werden van 
tijd tot tijd ligte schokken bespeurd. 

J834. Java. Op den 10'* October, des morgens ten 5!/, ure, 
werd eene hevige aardbeving in het westelijke gedeelte van 
Java gevoeld, welke eene minuut aanhield en de aardopper- 
vlakte golfvormig bewoog. Aan de zuidoostelijke zijde van den 
g. Megamendoeng gleed een groot gedeelte van den bergwand 
naar beneden in de diepte, waardoor het poststation Matjan 
werd overstelpt; de muren van het groote huis (het gouverne- 
ments-gebouw) te Batavia spleten van één en het paleis van 
den Gouverneur-Generaal te Buitenzorg werd in een puinhoop 
herschapen. Zijne Excellentie, de vertegenwoordiger des Konings 
in de koloniën (J. GC. Baud), werd op eene onzachte wijze uit 
den slaap gewekt en ontkwam ter naauwernood aan het gevaar 
van bedolven te geraken onder de nederstortende massa’s. Het 
noodlot had hem tot volksvertegenwoordiger bestemd. Zie eene 
afbeelding van deze gebeurtenis op de plaat, voorstellende: Het 
paleis te Buitenzorg, des morgens ten 51}, ure, op den 
dOtr October, J834. (Jav. Cour.) Twee maanden later, name- 
lijk, in December, had eene uitbarsting van den g. Goentoer plaats; 
zie bladz. 80. 

1834. Gedurende den loop van dit jaar barstte de Merapi, op Su- 
matra, verscheidene keeren uit; vergel. bladz. 1240, 

4835. Banda. In de maand Februarij lieten zich herhaal- 
delijk, en op verscheidene dagen achtereen, schokken waarnemen, 
welke echter niet zeer hevig mogten worden genoemd. Omstreeks 
het einde des jaars, toen de wind van de zijde des vulkaans g. 


1399 


Api over het eiland blies, braken epidemische koortsen uit, welke 
tot omstreeks het midden van Augustus, 1858, voortduurden en 
en eene groote menigte menschen in het graf sleepten. +) 

4835. Java. Volgens berigten uit Lebak werd, op den 26ste 
Augustus, eene aardbeving in Bantam bespeurd. (Jav. Cour.) 
Eene halve maand later, namelijk, in September, had de g. Slamat 
eene uitbarsting; zie bladz. 194. 

4835. Amboina. In den nacht van den 4 November, ten 
5 ure, werd dit eiland door eene vreesselijke aardbeving ge- 
teisterd; reeds haar eerste schok maakte de stad voor het 
grootste gedeelte tot een puinhoop. In het fort Victoria 
stortte de kaserne in, en 58 menschen werden hierdoor van het 
leven beroofd; de stad werd insgelijks verwoest, het haven- 
hoofd vernield, zijne diep in den grond geheide palen werden 
daaruit gestooten. De bewoners van het eiland, van huis en 
dak beroofd, bivouakkeerden in de opene lucht. Drie weken lang 
na deze aardbeving was Amboina omhuld door een dikken 
nevel, welke met zwaveldampen was vermengd; er berstte 
eene epidemische ziekte uit, namelijk, eene gastrisch-bilieuse 
koorts met intermitterenden typus, welke een-groot aantal der 
bewoners van dit eiland, dat vroeger beroemd was als een 
zeer gezond oord, in het graf sleepte (Jav. Cour); vergel. 
bladz. 1278. 

1835. In dit jaar werd eene uitbarsting van den g. Kêloet, op Java, 
waargenomen ; zie bladz. 684 

J836. Java. % Ten 51/2 ure, in den nacht van den zt/» 
Maart, werd eene tamelijk sterke aardbeving waargenomen te 
Jogjakêrta, Solo, Samarang. De huizen waggelden, en schenen 
gedurende een vijftiental sekonden in een kring te worden 
rondgedraaid. 

J836. Java. % Des middags ten 2 ure, van den 17% Julij, 
werd eene vrij sterke aardschudding in Midden-Java bespeurd. 
Te Jogjakêrta, b. v., sidderden de huizen gedurende eene sekonde. 

J836.,Amboina, Ternate. Sedert den 41ste" November ge- 


t) Volgens schriftelijke mededeelingen; zie vroeger. 


1400 


voelde men op beide eilanden telkens herhaalde aardbevingen; 
eene der schokken was zoo sterk, dat, behalve vele gebou- 
wen, een bergrug instortte. (Zie Jav. Cour. en Oosterling, 
UL stuk 1, bladz. 155.) - 

1837. Des morgens ten 9 ure, van den 1sten Augustus, had de Me- 
rapi, op Java, eene uitbarsting , welke tot aan den avond voortduurde; 
zie bladz. 411. ee 

1838. Op den 26sten Februarij werd eene uitbarsting van den Ga- 
malama, op Ternate, waargenomen; vergel. bladz. 1281. 

1838. Gedurende den 5den en den 6den Julij hadden vele hevige 
uitbarstingen van den Lamongan, op Java, plaats; zie bladz. 1128. 
Dergelijke kleine eruptiën werden, nu eens na kortere, dan na lan- 
gere tusschenpoozen tot in 1841 bespeurd. 

J838. Java. Des middags ten 21/, ure, op den 8e" Augus- 
tus, gevoelde men eene zachte aardschudding in West-Java. Te 
Cheribon, Soemèdang, Tjandjoer en in andere oorden waggel- 
den en sidderden de huizen. (Jav. Cour. en mondel. berigten.) 

1838. Gedurende den loop van dit jaar had de Sapoetang, op Me- 
nado, eene uitbarsting; vergel. bladz. 1289. 

4839. Java. Kk Op den 20ste" Maart, des namiddags ten 4 
ure, gevoelde men eene zachte aardschudding in West-Java, na- 
melijk, aan de noordelijke zijde van den vulkaan Gêdé en wel te 
Buitenzorg, Tjiseroea, Tjibogo; te dier plaatse zag men de gebou- 
wen langzaam ginds en herwaarts bewegen. Vijf dagen later had de 
Gamalama, op Ternate, eene geduchte uitbarsting; vergel. bladz. 1281. 

J839. Java. Op den I= April vernam ik te Bodjong 
keton, aan de noordelijke helling van den vulkaan Gêdé, kort 
vóór zonsopgang een onderaardsch gedruisch, een dof dreu- 
nend gebulder, dat uit het binnengedeelte des bergs voort- 
kwam en zich met tusschenpoozen van t/, à Î minuut liet 
vernemen. Later hoorde ik een dergelijk geluid, op onbepaalde 
tijden, gedurende vele daaropvolgende dagen. Dit verschijnsel 
is zeer bekend aan de bewoners der dorpen, welke aan de 
helling en aan den voet des vuurbergs zijn gelegen: zij bewe- 
ren, dat, zoo dikwerf zich dit geluid menigvuldig en zwaar 
doet hooren, eene sterfte onder de buffels wordt waargenomen. 

J839. Java. % Op den 174» Junij, gevoelde men te Tapoes 


Kn 


1401 


aan de west-noordwestelijke helling van den Gêdé (Pangge- 
rango), des avonds tusschen 9 en 10 ure, drie schokken eener 
aardbeving met tusschenpoozen van 15 minuten; elk dezer 
schokken duurde ongeveer 1), minuut. De oppervlakte der 
aarde werd golfvormig bewogen, en het huis, waarin ik mij 
bevond, waggelde zoodanig, dat de balken kraakten. 

J840. Java. Op den pien Jantarij, des middags ten 11/ ure, 
werd in Midden-Java eene aardschudding waargenomen, welke 
gedurende eenige sekonden aanhield; men gevoelde dezelve in de 
residentiën Samarang, Kadoe, Bagêlèn, Banjoemas, Salatiga en 
Jogjakêrta. In de laatstgenoemde plaats gingen de schokken 
vergezeld van een onderaardsch gedruisch; zij deden zich 
gevoelen in eene horizontale en in eene verticale rigting. Te 
Samarang en te Bagêlèn werd schade aan de gebouwen ver- 
oorzaakt. (Jav. Cour.) 

1840. Op den 2den Februarij, des morgens ten 9 ure, ving eene 
uitbarsting van den Gamalama, op Ternate, aan, welke zeer hevig was 
en aanhield tot des middags, ten 4 ure, van den daaropvolgenden dag; 
zie bladz. 1281. Van dezen dag af stiet de vulkaan 10 dagen achtereen 
zware rookwolken uit zijn krater; voor het overige was de natuur 
weder tot rust gekeerd. 

J840. Ternate. Twaalf dagen na deze uitbarsting, namelijk, 
op den 14%" Februarij, des nachts ten 1217, werd dit eiland 
geteisterd door eene verwoestende uitbarsting, waardoor de 
gansche stad met hare vijfhonderd huizen, ja, zelfs het sterke 
fort Oranje, in een puinhoop werd herschapen; dergelijke 
schokken herhaalden zich gedurende de maanden Maart, Mei, 
en Junij zeer dikwerf. De aarde berstte en braakte water uit. 
(Zie een meer omstandig verhaäl op bladz. 1282.) 

1840. Den 24sten Mei, des morgens ten 2if, ure, hervatte de 
Goentoer, op Java, zijne werkzaamheid, welke voortduurde tot aan 
den avond van dien dag; vergel. bladz. 80. 

4840, Java. Gedurende den nacht van den 12ste" November 
en op den middag van den 22e daaraanvolgende, werd in 
den omtrek van den Gêdé eene aardbeving gevoeld. 

Hiermede gingen 2 dier uitbarstingen van den Gêdé gepaard, 


1402 


welke van den 12de November tot aan den 11er December, ten getale 
van acht, werden bespeurd; zie bladz. 28. 

4844. Banda. Gedurende de maanden Mei en Junij hadden 
op dit eiland drie aardbevingen plaats. (Schriftel.) 

J844. Banda. In November werd aldaar eene aardbeving 
waargenomen, welke niet slechts op het eiland, maar insgelijks 
op zee, aan boord van schepen werd gevoeld; de zee steeg 6 
voet hooger dan tijdens de hoogst bekende springvloeden het 
geval was. (Schriftel. berigten.) 

1841. In deze maand, namelijk, op den 14den Nov ember, had de 
Goentoer, op Java, eene uitbarsting, welke van des morgens Bi ure 
tot des middags, ten 3 ure, aanhield; zie bladz. 84. 

1842. Hevig woedde de g. Sêmeroe van het einde van Januarij tot 
in de maand Maart; vergel. bladz. 778. 

1842. Gelijktijdig met die van den zoo even genoemden vuur- 
berg, namelijk, op den 24ste Januari, had eene uitbarsting plaats 
uit den krater van den nabij gelegen Bromo, welks bodem sedert 
1838 met een meer was bedekt geweest; hevig zette hij zijn woeden 
voort tot in de maând Junij; vergel. bladz. 849. 

J842. Java. Van April tot in Mei werden aardbevingen 
waargenomen in de distrikten van Krawang, welke aan den 
noordelijken voet van den Tangkoeban praoe palen; zij had- 
den plaats: op den Sir April, des morgens ten 10 ure, — den 
Glen April, des nachts ten Î1!/> ure, — den St" Mei, des mor- 
gens ten 10 ure, — den 6t" Mei, des nachts ten 11!/> ure 
en den 25ter Mei, des morgens ten 7 ure; zie bladz. 48—49. 

1842. Terwijl de Lamongan zijne werkzaamheid voortzette, zoo als 
gewoonlijk, namelijk, met tusschenpoozen van rust, nam ook het 
woeden van den Bromo, dat sedert Junij eenigermate was be- 
daard, in de maand December-weder veel in hevigheid toe; zie 
vroeger bladz. 852. Van dezen tijd af‚ tot op het jaar 1848, 
braakte hij voortdurend ontzaggelijke dampzuilen uit. 

1843. Op den 4e Januarij had de g. Goentoer, op Java, eene uit- 
barsting, welke des morgens ten 9 ure aanving en tot 2 ure des na- 
middags duurde; zie bladz. 84. 

J843. Sumatra en Nias. Gedurende den nacht van den 
Dia op den Gt" Januarij, werd op het eiland Nias en in een 
gedeelte van de tegenover dit eiland gelegene zuidwestkust 


1403 


van Sumatra, namelijk, te Baros, *) eene hevige aardbeving 
waargenomen; in beide oorden werd zij bijna. gelijktijdig ge- 
voeld, niettegenstaande Baros, in eene noord-noordoostelijke rig- 
ting, 25 geographische mijlen verwijderd is van Sitoli, dat 
aan de zuidoostkust van Nias ligt. Te Baros bespeurde men 
de eerste schokken ten 11!/ ure en te Sitoli «omstreeks mid- 
dernacht.» In de beide oorden was de rigting der schokken van 
het zuidwesten naar het noordoosten, derhalve dwars ten op- 
zigte der lengte-as van Sumatra; uithoofde zij zich uit- 
sluitend deden gevoelen in de smalle strook van Nias tot aan 
Baros, zoo bleven Tapanoeli en Singkel, welke plaatsen ter 
wederzijde van Baros aan de kust van Sumatra zijn gelegen, 
er van verschoond. 

Een kalme avondstond en eene stille zee gingen, op het eiland 
Nias, de aardbeving vooraf; de noordwestelijke rigting der be- 
weging liet zich slechts bespeuren bij de eerste schokken, 
waardoor de bewoners op eene onzachte wijze uit den slaap 
werden gewekt. Later, toen zij in hevigheid toenamen, begon 
het gansche eiland, even als een schommel, ginds en derwaarts 
bewogen te worden, terwijl alle voorwerpen, ten gevolge der 
hevige schuddingen, onregelmatig door een waggelden. Nie- 
mand was in staat zich op de been te houden, of te blijven 
zitten; de meeste huizen stortten in, de borstwering van de 
bèntèng (het fort) viel naar beneden, kokos-palmen en ander, nog 
sterker geboomte werden, met wortel en al, uit den grond gesleurd, 
een gedeelte van den berg Harifa, in de nabijheid van Sitoli 
gelegen, stortte neder in den afgrond en uit de spleten, die 
zich allerwege in de aardkorst vertoonden, welde een zwart- 
kleurig, schuimend water op. Met gelijke hevigheid duurden 
deze verschijnselen 9 minuten lang. Het angstgeschrei der on- 
gelukkige bewoners, die onder de puinhoopen hunner woningen 
werden bedolven, verloor zich in het gedruisch, dat deze 
aardschokken deden ontstaan, ja, misschien verloor zich daarin 


1) Jav. Cour, van den Ssten Maart, n° 19, van den 18den Maart, n° 22 en van den 
5len April, n° 27, 


1404 


(zegt de berigtgever 1) ook een onderaardsch gedreun, waarvan 
niemand iets had vernomen. 

Hierop volgde eene vrije tusschenpoos, terwijl de schoone 
nacht door den schitterendsten sterrenhemel werdt verlicht; — 
weldra echter deden zich nieuwe schokken gevoelen; im eene 
zuidoostelijke rigting naderde uit zee eene vreesselijke baar, 
die met een donderend gedruisch de vlakke zuidoostkust van 
het eiland Nias overstroomde en alles, wat zij in haren weg 
ontmoette, menschen, dieren, huizen, ja, gansche dorpen voor 
zich uit spoelde, en‚ te rekenen van het groote dorp Mego, 
hetwelk volkomen vernield werd, een uur ver landwaarts in 
tot aan Goenoeng sitolì voorwaarts drong. Kleine’ schepen 
(praoe’s), welke aldaar in de rivier voor anker lagen, werden 
100, ja, 160 schreden ver op het land gezet; de nieuwe 
pasar, uit houten woningen gebouwd, werd vernield en hon- 

„derden van menschen, die door de nederstortende huizen nog 
niet waren gedood, vonden nu hun graf in de wateren der zee. 

Met tusschenpoozen van 2 minuten hielden de schokken 
aan tot 4, ure des morgens, op welk tijdstip zich eene 
sterkere aardschudding deed gevoelen, die 6 minuten duurde. 
Nog gedurende verscheidene dagen werden aardbevingen waar- 
genomen, die echter veel ligter waren dan de voorgaanden. 

Van wege de hooge regering werden krachtdadige maatre- 
gelen in het werk gesteld; de oorlogsbrik Siwa en later nog 
verscheidene schoeners werden van Padang derwaarts gezonden, 
deels ter ondersteuning van de rampspoedige bewoners des 
eilands, deels om de bezetting van het fort, te Goenoeng 
sitoli, tegen een mogelijken aanval der Atjinezen van Gloes te 
beschermen. 

Te Baros bespeurde men de-hevigste aardschuddingen, welke 
de aardkorst op verscheidene plaatsen deden berstten, niet vóór 
Mij ure. 

Een uur later, namelijk, ten 12/2 ure, derhalve naar 
waarschijnlijkheid volkomen gelijktijdig met de overstrooming 


1) D.F. S.; zie Jav. Cour. van den 5den April, n° 27. 


1405 


te Sitoli, vernam men te Baros een geruisch als van een ster- 
ken wind en zag men uit het zuidwesten, dus in de rigting 
waar het eiland Nias ligt, eene ontzaggelijke baar uit zee 
opkomen, welke de met angst vervulde bewoners landwaarts in 
deed vlugten. Even plotseling verwijderde zich deze baar van 
de kust; wel had zij een aantal praoe’s verbrijzeld, maar geen 
mensch was er bij omgekomen. Drie schepen vond men later, op een 
afstand van 1,900 voet van hunne ankerplaats, op het drooge land. 

Ook op zee werden die hevige schokken bespeurd; twee 
Atjinesche schepen, welke den 4tr van Toeroemon waren ge- 
zeild, hadden zich meer dan twee mijlen ver zien voortzwee- 
pen door eene ontzaggelijke baar. Even als te Nias het geval was, 
duurden insgelijks hier de schokken op den 14% Januarij nog voort. 

Als opmerkenswaardig verdient te worden vermeld, dat slechts 
eenen dag vóór het plaats grijpen dezer aardbeving de goenoeng 
Goentoer, op Java, zijne vroeger vermelde uitbarsting on- 
derging. Indien er op Nias en in de naburige Batta-landen 
nog geopende kraters hadden bestaan, waardoor de gas-soor- 
ten, of de dampen, zich een gemakkelijken uitweg hadden 
kunnen banen, — de ontploffingen toch, of de plotselinge uit- 
zetting van dampen, in de diepe haarden der vulkanen, mogen 
ongetwijfeld worden beschouwd als de ware oorzaken der 
aardbevingen, — zoo zou misschien de plaats Goenoeng sitoli 
niet zijn verwoest geworden. 

J843. Amboina. Op den 18tr Januarij, des morgens ten 
112 ure, gevoelde men op dit eiland een hevigen schok, nadat 
zich ten 8 ure een onderaardsch gedruisch had doen hooren. 

1843. Den 23sten Januarij, des morgens ten 10/3 ure, had de Gêdé, 
op Java, eene uitbarsting; zie bladz. 30. 

J843. Amboina. Alhier ondervond men een geweldigen schok 
op den 18*» Februarij, des middags ten 2 ure, die zich voort- 
plantte in de rigting der lengte-as vanhet eiland, d. i., van het 
noordoosten naar het zuidwesten. 

J845. Amboina. Den 15' Maart, des morgens ten 95/, ure, 
werden op dit eiland twee snel op elkander volgende, sterke, 
horizontale schokken waargenomen. 

89 


1406 


4843. Java. Den 15e" Maart, des avonds ten 9 ure, werd 
te Kediri, op Java, eene zachte aardbeving gevoeld, vooraf- 
gegaan door een rollend onderaardsch geluid, dat! veel overeen- 
komst had met hortende donderslagen. (Jav. Cour. van den 
29ten Maart, 1845, no 25.) 

J843. Amboina. Alhier werd op den 14tr April, ten 5 ure 
des morgens, een schok bespeurd. 

J643. Amboina. Op den 15** Mei daaraanvolgende werd, 
des avonds ten 81, ure, andermaal eene tamelijk hevige aard- 
beving waargenomen, welke eenige sekonden aanhield. 

1843. Ten 111/, ure in den nacht van den 28sten Julij had eene uit- 
barsting van den Gêdé, op Java, plaats; zie bladz. 29. 

J843. Amboina. Op den 5*" Augustus, des avonds ten 91/, 
ure, werd op dit eiland eene sidderende beving der aardkorst 
waargenomen, welke eenige sekonden duurde en de huizen deed 
kraken; dit verschijnsel herhaalde zich des nachts ten 14/2 en 
ten 2 ure. 

4843. Amboina. Een zachte schok deed het eiland schud- 
den op den 8**" Augustus, des avonds ten 71/, ure. 

843. Amboina. Op den 16% September, des middags ten 
11, ure, gevoelde men op dit eiland eene hevige, golfvormige 
aardschudding, welke een geruimen tijd aanhield en zich van het 
noordoosten naar het zuidwesten rigtte. 1) 

1843. Op den 5de October onderging de Liamongan, op Java, 
uitbarstingen, welke heviger waren dan gewoonlijk; zie bladz. 1128. 

843. Sumatra. Op den 44% October, des nachts ten 
A11, ure, werd te Padang eene zachte aardbeving waargenomen. 

J843. Sumatra. Den 27ste daaraanvolgende, des middags 
ten Î ure, gevoelde men te Padang andermaal eene geringe 
aardschudding. 

1843. De Goentoer, op Java, had eene uitbarsting op den 2jster 
November, welke des morgens ten 4!/} ure aanving en tot 8 ure des 
avonds duurde; zie bladz. 102. 


1) De berigten, aangaande de hier vermelde aardbevingen op Amboina, zijn mij 
medegedeeld door den heer F. H. Kuypers, 1sten luitenant bij de artillerie, ridder 
der Mil. Willemsorde. 


1407 


843. Sumatra. Op den 29ster November, des morgens ten 
Sijs ure, gevoelde men te Padang 2 sterke schokken, welke 
naar het noordwesten waren gerigt. 

J845. Sumatrd. Eene geringe aardschudding werd te Pa- 
dang waargenomen op den 8 December, des avonds ten 10 ure. 

J843. Sumatra. Andermaal werd te Padang op den 21 De- 
eember, des morgens ten 9 ure, eene zachte aardbeving bespeurd. 

J843. Sumatra. Den 27*tn daaraanvolgende werd te Pa- 
dang, des avonds ten 8 ure, eene vrij sterke aardschudding 
waargenomen, vergezeld van een onderaardsch gedruisch. 

4843. Bali. Eene aardbeving deed dit eiland schudden. 
Zij had plaats vóór de uitbarsting van den g. Agoeng, die hierop on- 
middellijk volgde, hoewel het niet bekend ís in welke maand zij ge- 
schiedde; zie bladz. 1247. 

J844. Java. Op den 15t Februarij, des middags ten 12/4, 
ure, gevoelde men te Tjandjoer, in de Preanger-Regentschappen, 
twee zachte en een harden schok. (Jav. Cour. van den 21sten 
Februarij, 1844, ne 15. Sedert eenige dagen had stormachtig 
weder in de hoogere streken van het eiland geheerscht. ek 
te Buitenzorg werden schokken waargenomen.) 

I844. Sumatra. Te Padang gevoelde men op den 15% 
Februarij, des avonds ten 9 ure, een zachten en, ten 12 ure 
des nachts, een sterkeren schok. 

844. Sumatra. Op den Bier Maart, des middags ten 12 
ure, werd een ligte schok te Padang gevoeld. 

J844. Banda. Een vrij sterke schok deed dit eiland schud- 
den in den nacht van den 82 op den 9ter April; hij werd 
voorafgegaan door een gebulder als van een zwaar kanonschot, 
hetwelk door de bewoners werd toegeschreven aan het instor- 
ten van een gedeelte des kratermuurs van den vulkaan. (Jav. 
Cour. van den 494" Junij, 1844, no 49.) ; 

J844. Sumatra. Op den 27 Mei, des morgens ten 11!/, 
ure, werd te Padang eene tamelijk sterke aardbeving bespeurd. 

J844, Sumatra. Andermaal werd Padang door eene vrij 
hevige aardschudding bezocht; dit had plaats op den 18% 
Junij, des voormiddags ten 5 ure. 


1408 


844. Seroea. Van September tot aan Januarij des volgen- 
den jaars, vernam men op het eiland Seroea een hevig onder- 
aardsch gedonder. Tevens had de vulkaan Legelala, op dat eiland 
gelegen, eene uitbarsting; zie bladz. 1269. 

1844. Te gelijker tijd had de Sêmeroe, op Java, herhaaldelijk 
kleine uitbarstingen, waarvan ik er onder anderen waarnam op den 
Zjsten tot den 27sten September; vergel. bladz. 779. 

1844. De naburige Liamongan daarentegen staakte zijn woeden in 
de maand September van dit jaar; zie bladz 1129. 

I844. Sumatra. Op den 10%" December, des morgens ten 
23, ure, werd te Padang eene vrij sterke, golfvormige aardbeving 
gevoeld. De hier vermelde aardschuddingen, te Padang, aan 
Sumatra’s westkust bespeurd sedert den 14 October, 1845, 
zijn waargenomen door D". Stumpff. + 

J845. Java. In den nacht van den 41*" op den 12%" Janu- 
arij, ten 12 ure, werd te Sélo, op den bergzadel tusschen den 
Merbaboe en den Merapi, eene aardbeving bespeurd, welke 
het huis, waarin ik mij bevond, gedurende een paar minuten 
deed schudden, zoodat de glazen rammelden. 

4845. Java. Op den 5t" Februarij, des avonds ten 7!/: ure, 
gevoelde men te Modjokêrto en in andere nabij gelegene oorden, 
binnen den omtrek van den Ardjoeno, wiens top zich 50 
palen zuidelijker verheft, drie snel op elkander volgende 
schokken, welke eenige sekonden aanhielden en zich in eene 
horizontale rigtng van het zuiden naar het noorden voort- 
plantten. De lucht was drukkend heet geweest, en hing ge- 
durende de aardbeving zwaar en zeer laag op de aarde. (De 
waterstand der rivier van Kediri was 1,690 ned. el lager dan 
zulks, in de beide voorafgaande jaren, op denzelfden tijd het 
geval was geweest.) 

Volgens getuigenis van bejaarde Javanen werd destijds te 
Modjokêrto, voor het eerst sedert 18 jaren, eene aardbeving 
en 2) 


*) Zie hier omtrent het Tijdsch. v. Neêrlandsch Indië, VII. blad 117. 
*) H. A. Tromp, in het Tijdsch. v. Neêrl. Indië, VII. n° 2, bladz. 298 en Jav. 
Cour. 1845, 5 15: 


1409 


4845. Celebes. Verwoestende aardbeving te Menado. In de 
beide jaren 1845 en 1844 werden, wel is waar, aardbevingen 
te Menado bespeurd, maar zij waren slechts ligt en werden 
uit dien hoofde niet bijzonder gadegeslagen. Op den Str 
Februarij, des namiddags ten 51/, ure, begon” plotseling zulk 
eene hevige aardbeving, dat men zich niet dan met moeite 
op de been kon houden; de schokken duurden 50 à 60 
sekonden en waren zoo hevig, dat al het huisraad in de houten 
huizen door één werd geworpen; de steenen ringmuur van het 
Nederlandsche fort Amsterdam, zoo mede die van de forten 
te Amoerang en te Tanawangko, scheurden van één; de 
steenen gebouwen, welke in dezelven stonden, stortten in, de 
woningen der Chinezen, die van steen zijn gebouwd, werden 
tot een puinhoop of geraakten vol scheuren, op vele plaatsen 
zonk de grond weg of scheurde de bodem van één, water 
zag men uit deze spleten opwellen, bruggen en wegen werden 
hierdoor vernield, bergvallen hadden plaats aan den g. Talan- 
kaoe, Tomohon en aan den g. Pangalombian; de bergen Lokon 
en Kakas kasang, in wier nabijheid de aardschuddingen zich 
het hevigst hadden doen gevoelen, werden doorgroefd door 
spleten, welke van den top tot aan hunnen voet reikten en 
te Tomohon rolden zeer vele ontwortelde boomen en steenen 
bergafwaarts. In zes verschillende distrikten van Menado wer- 
den, naar luid der ingekomene berigten, door deze aardbeving 
62 personen gewond, terwijl 56 menschen daarbij het leven 
verloren. (Jav. Cour. van den 24ser Mei, 1845, ne 41.) 

Na dezen noodlottigen 8» Februarij hadden nog dagelijks, 
gedurende geruimen tijd, aardbevingen plaats; de bewoners van 
het eiland legerden in tenten op de straten en pleinen. De 
laatste schok werd gevoeld op den 17% Februarij, des rachts 
ten 12 ure; ook deze, even als de vorigen, werd door een 
onderaardsch gedruisch voorafgegaan. Volgens schriftelijke me- 
dedeelingen van den heer Pecqueur, d. d. 1848 (zie vroeger), 
kon men de spleten en scheuren, welke de aardbevingen had- 
den veroorzaakt in den berg Lokon — deze ligt in de nabij- 
heid van Lota, — met het ongewapende oog op 4 palen afstands 


1410 


bespeuren. Te Kema verwijderde zich de zee tweemalen van de 
kust tot aan de uiterste spits «van het lange hoofd,» zoodat men 
de achtergeblevene visschen met de hand van den droog geloopen 
bodem der zee kon wegnemen, — en keerde vervolgens in haar 
vorig bed terug. Sommige bronnen gaven eene geringere hoe- 
heelheid water dan vroeger, anderen droogden geheel en al op. 

4845. Java. Op den Siere Maart, des avonds ten 10/2 ure, 
nam men te Batavia, Buitenzorg, Tjandjoer en in andere oor- 
den eene aardbeving waar, welke zich te Buitenzorg sterker 
dan in de laatstgemelde plaats deed gevoelen. Boven Bata- 
via was de lucht helder, doch in de nabijheid van den horizon 
werd overal in het rond weerlicht aan den hemel waargenomen, 
waarop eene trillende en daarna eene golvende beweging der 
aarde werd bespeurd, die gedurende d7 sekonden aanhield. 
(Jav. Cour. n° 22 en 20.) 

Onmiddellijk na het plaats grijpen dezer aardbeving, begon de 
aschuitbarsting van den Gêdé; zie bladz. 30. 

1845. Op den 22ste April onderging de g. Salasi, op Sumatra, 
eene uitbarsting; vergel. bladz. 1243. 

J845. Menado. Op den 15" Mei, des namiddags, werd te 
Gorontalo eene hevige aardbeving bespeurd , welke 20 sekonden 
duurde. (dav. Cour. van den 18% April, 1846, no 51.) 

4845. Sumatra. Eene vrij sterke aardschudding werd den 
5te Junij, des morgens ten 42/4 ure, te Padang waargenomen; 
zij plantte zich voort in eene zuidoostelijke rigting. 

J845. Sumatra. Op den 29ster Junij, des morgens ten 11/» 
ure, gevoelde men te Padang andermaal eene aardschudding, 
welke insgelijks zuidoostwaarts was gerigt. +) 

J845. Amboina. Sterke, verticaal gerigte schokken, verge- 
zeld van een rammelend gedruisch, deden zich op den 20ster 
Julij, van Î!/ tot 2 ure des namiddags, op dit eiland gevoelen; 
gedurende den avond en den daaropvolgenden nacht herhaalde 
zich dit verschijnsel, doch in veel geringeren graad dan vroeger. 


1) Naar luid der dea van Dr Stumpff, opgenomen in het Tijdsch. 
v. Neêrl. Indië, VIE. n° 5, bladz. 


1411 


J845, Amboina. Een dag later, namelijk, den 24ste dier 
maand, des avonds ten 61/, ure, gevoelde men op nieuw 2 
hevige schokken, die tot aan den volgenden dag door verschei- 
dene andere, doch ligtere schokken werden gevolgd. De steenen 
gebouwen werden er door beschadigd. Volgens berigten van 
den Ate Maart, 1845, scheen de epidemie, welke sedert 1855 
op Amboina heerscht, haar woeden te hebben gestaakt; na 
het plaats grijpen dezer laatstvermelde aardbeving, barstte zij 
op nieuw uit. (Jav. Cour. n° 71.) 

4845. Java. Te Kediri gevoelde men op den 50**" Julij, 
des morgens ten ò ure, eene tamelijk sterke aardbeving, welke 
zich im de rigting van het zuiden naar het noorden voort- 
zette. (Jav. Cour. ne 65.) 

4845. Sumatra. Te Padang werden vólgens D: Stumpff, 
zie vroeger, gedurende de volgende maanden herhaaldelijk aard- 
bevingen waargenomen, als: op den 19%" Augustus, des mor- 
gens ten Î ure; deze was sterk, hield eenige minuten lang 
aan en was naar het zuidoosten gerigt; — op den 20e" Au- 
gustus, des morgens ten 1!/, ure; zij was hevig en ging gepaard 
met verscheidene schokken; — op den 20ste" Augustus, des 
morgens ten 43/4 ure, werd andermaal eene ligte aardbeving 
gevoeld; — op den 24" Augustus, des middags ten 1!/ ure; 
deze was ligt; — op den 12% September, des middags ten 
121/, ure, werd eene tamelijk sterke aardschudding waarge- 
nomen, welke zuidoostwaarts was gerigt; — op den 14de" Oc- 
tober, des morgens ten Sif, ure; deze aardschudding was hevig 
en deed zich verticaal gevoelen; — op den 2d" November, 
des morgens ten 5!j2 ure, bespeurde men een sterken en ver- 
volgens verscheidene ligtere schokken, die naar het zuidoosten 
waren gerigt; — op den 10%" November, des morgens ten 
Tijs ure, werd eene ligte aardschudding bespeurd; — op den 
12ten November, des morgens ten 7i/z ure; deze was hevig 
en plantte zich voort in de rigting van het oosten naar het 
westen. 

1845. De Merapi, op Sumatra, woedde van den 16der tot den 18ten 
November; zie bladz. 1240. 


1412 


J845. Sumatra. Te Padang werd andermaal een sterke 
aardschok waargenomen op den 15%" December, ten 8 ure 
des morgens. (D" Stumpff.) 

4846. Sumatra. Op den 20°" Januarij, des morgens ten 
Zij, ure, werd te Padang eene hevige aardschudding gevoeld, 
welke zich in de rigting van het zuidoosten voortzette. 1) 

4846. Java. Te Blitar werd eene aardbeving bespeurd, 
welke zich insgelijks, doch in een geringeren graad, te Kediri 
deed gevoelen; dit had plaats op den 26ste Januarij, des 
namiddags ten 2 ure. (Jav. Cour. 1846, no 41.) 

4846. Ternate. Dit eiland werd op den 25*ten Januarij, des 
morgens ten 9 ure, door eene tamelijk sterke aardbeving be- 
zocht, welke slechts 1:/, minuut aanhield; hierbij steeg de zee 
nu eens plotseling vier voet hoog, dan weder daalde zij even 
snel, welk verschijnsel zich somwijlen 10 malen in één uur tijds 
herhaalde; dit duurde tot des namiddags ten 4 ure. Men had 
opgemerkt, dat, van des morgens 9 tot 4 ure des namid- 
dags, het water in de gegravene putten zeer hoog had gestaan. 
Slechts aan de zuidelijke zijde des eilands had men een on- 
deraardsch gedruisch vernomen. | 

Gelijktijdig hiermede had eene aardbeving op Menado plaats; 
zij werd bespeurd op een Engelsch schip, «Rochester», dat 
zich op een afstand van 50 mijlen van de kust, noordoost- 
waarts van Mortai-eiland, bevond. (Jav. Cour. no 47.) 

J846. Sumatra. Te Padang werd op den 15%" Maart, des 
middags ten 1 ure, eene ligte aardbeving waargenomen, welke 
zich in eene noordwestelijke rigting voortplantte en van den 
piek van Indrapoera moet uitgegaan zijn. (D: Stumpff, 1. c.) 

J846. Sumatra. Op den Alt April, des avonds ten 10/1 ure, 
werd te Padang andermaal eene ligte aardbeving gevoeld, welke 
noordwestwaarts gerigt was. (Volgens denzelfden berigtgever.) _ 

Met grond mag worden aangenomen, dat op de westkust van 
Sumatra, vóór 1845, even herhaaldelijk ligte aardschuddingen heb- 


*) Volgens berigten door Dr Stumpff medegedeeld in het Tijd. v. Neêrl. Indië, 
Vros, bladz. 425 en volg. 


1415 


ben plaats gehad als sedert dien tijd; destijds echter hebben 
zij niet zulk een getrouwen waarnemer gevonden als D* Stumpff, 
die de lateren heeft opgeteekend. 

4846. Timor. Op den 27**= April, ten 81), ure, werd op 
dit eiland eene aardschudding bespeurd, welke echter geene schade 
veroorzaakte. (dav. Cour. n° 47.) 

J846. Java. In den nacht van den 27*ter Mei werd te Kra- 
wang, aan den noordelijken voet van den Tangkoeban praoe, 
eene aardschudding waargenomen. Zij ging vergezeld van eene uit- 
barsting van dezen vulkaan; zie bladz. 49. 

1846. Op den 2d September, des morgens ten 10 ure, begon de 
Merapi, op Java, te woeden; zulks hield aan tot in de helft der vol- 
gende maand October; vergel. bladz. 411 en volg. 

J846. Java. 3 Op den 29ste" September, des namiddags 
ten 4 ure, deed eene aardbeving de gebouwen te Pandjaloe ge- 
durende eenige korte oogenblikken schudden; deze plaats ligt 
aan het meer van gelijken naam, in het regentschap Galoe, re- 
sidentie Cheribon. 

J846, Java. 3 Den volgenden dag, namelijk, den 50° Sep- 
tember, werden de inwoners van Pandjaloe, des morgens ten 21/2 
ure, door eene aardschudding uit den slaap gewekt, die f1/, mi- 
nuut duurde; het snel heen en weêr schudden en kraken van 
het gebouw, waarin ik mij bevond, liet zich het best vergelijken 
met het schommelen van een rijtuig, dat op veêren hangt en 
waaraan met geweld wordt gerukt. 

4846. Java. Eeneligte aardbeving werd te Batavia bespeurd op 
den 50°" September, des middags ten 122/ ure. (Jav. Cour. n° 79.) 

4846. Java. Op den 1*** October, des morgens ten 2 ure, 
gevoelde men te Batavia eene ligte aardschudding; te Buiten- 
zorg was zij heviger en hield zij ongeveer eene minuut aan. 
(Gedurende de vorige maand September had men te Bui 
tenzorg ligte schokken waargenomen, waarvan echter geene 
nadere aanteekening was geschied. Jav. Cour. ne 81.) 

4846. Java. %& Te Penggalengan, een plateau ten zuid- 
oosten waarvan de g. Wajang zijne rookzuilen opstuwt, werd 
op den 24ste November, des morgens ten 6 ure en ò minu- 


1414 


ten, een aantal verticaal gerigte schokken gevoeld; aanvanke- 
lijk scheen het als werd er geslagen onder tegen het uit 
planken gebouwde huis, waarin ik mij destijds bevond; later 
begon het sterk te waggelen, als of het snel werd heen en weêr 
geschud. Er werd geen onderaardsch gedruisch gehoord, doch de 
nabij gelegene solfatara bleef rustig voortdampen; opmerkens- 
waardig is het, dat reeds gedurende den voorafgaanden nacht 
het vroeger zoo heldere weder eene verandering had ondergaan 
en er een fijne stofregen viel, die nacht en dag, zonder op- 
houden, door een sterken zuidewind werd voortgezweept; eerst 
op den 29*t=" daaraanvolgende, na vijf dagen te hebben aan- 
gehouden, bedaarde hij en klaarde het weder op. 

J846. Java. 3k Op den 8" December, des avonds ten 61/2 
ure, werd te Penggalengan eene ligte schudding der gebouwen 
waargenomen, welke echter vrij lang aanhield. 1) 

J846. Ternate. Drie schokken werden den 25e December 
op dit eiland bespeurd, waarvan de beide eersten tamelijk 
hevig waren. Zij werden voorafgegaan door een donderend 
gedruisch. (Jav. Cour. van den 14*" Aug. 1846, no 65.) 

J846. Java. k Op den 24eter December, des namiddags ten 5 ure 
en 55 minuten, bespeurde men te Penggalengan een hevigen schok , 
welke het uit balken en planken zamengevoegde huis deed kraken. 

J846. Java. 3 Andermaal werd te Penggalengan een hevige 
schok gevoeld, welke in eene ligte beving eindigde; beide 
duurden slechts twee sekonden en werden waargenomen op den 
29ste December, des middags ten 12 ure en 40 minuten. 

J846. Java. % In den nacht van den 29ster op den 50ster 
December werd te Penggalengan een ligte schok ontwaard. 

4846. Java. Se Op den 50" December, des avonds ten 
Bureen 50 minuten, gevoelde men te Penggalengan wederom 
een tamelijk sterken schok, welke het huis, waarin ik mij 
bevond, geweldig deed kraken. 


_ 23 De Javanen, die zich met mij bevonden, beweerden duidelijk te kunnen 
waarnemen, dat deze aardbeving uit het westen kwam, en wel aan de rigting, 
waarin het huis werd bewogen. Nimmer is het mij mogelijk geweest, de rigting, 
waarin eene aardbeving zich voortplantte, bloot op het gevoel te kunnen bepalen. 


1415 


J547. Java. Kk Op het plateau van Penggalengan werd den 
20-ten Januarij, des avonds ten 71, ure, een ligte schok bespeurd. 

J847. Java. %& Des morgens ten 5 ure, op den 27ste 
Januarij, deed een schok mij ontwaken; nog gedurende eenigen 
tijd stond het huis te beven. 

1847. De Gamalama, op Ternate, had eene uitbarsting; zie 
bladz. 1284. 

4847. Ternate. Op den 7t* Februarij, en wel na de uit- 
barsting van den vulkaan Gamalama, werden twee schokken 
op dit eiland waargenomen. (l. c.) 

1847. In den nacht van den 17dr op den 18de Maart had eene 
uitbarsting uit den Gêdé, op Java, plaats; vergel. bladz. 30. 

1847. Java. Op den 20e" Maart bespeurde men, des mor- 
gens ten Ói/a ure, te Banjoemas eene vrij hevige aardschudding. 
Op denzelfden dag had eene uitbarsting plaats uit den naburigen 
g. Slamat, die vooral des namiddags zeer zware rookzuilen uit- 
braakte. (Jav. Cour. 1847, no 26.) 

1847. Op den 26ste Maart, des avonds ten 5ijs ure, hervatte 
de Lamongan, op Java, die sedert 1844 rustig was geweest, zijne 
werkzaamheid; hij zette zijn woeden voort tot op den 26sten Junij 
daaraanvolgende; zie bladz. 1130. 

4847. Java. & In den nacht van den Gt" op den 7ér 
April, ten 11, ure, had te Penggalengan eene aardbeving plaats ; 
men bespeurde dezelve aan eene ligte schudding, welke de 
woningen ondergingen. 

J847. Ternate. Den 8e" April, des middags ten 5! ure, 
werd op dit eiland eene vrij sterke aardbeving gevoeld, welke 
zich van het noorden naar het zuiden rigtte en eenige sekonden 
lang aanhield; zie bladz. 1284. 

J847. Java. 3 Op den 5" Mei, des avonds ten 91}, ure, 
deed eene aardbeving de huizen te Penggalengan, gedurende 
1/4 minuut, schudden en beven. 

J847. Java. Te Tjêlatjap werd op den 17** Mei, des 
avonds ten 8 ure, eene ligte aardschudding waargenomen. 

1847. Van den 25ste September tot op het einde van October 
woedde de Lsamongan, op Java, met grootere hevigheid dan vroe- 
ger; vergel. bladz. 1181. 


1416 


J847. Java. Op den 28** September werd te Batavia eene 
ligte aardschudding bespeurd, ten gevolge waarvan de chrono- 
meters bleven stil staan. 

4847. Java. 4 Des voormiddags van den 17“ October gevoelde 
men in den omtrek van den Gèêdé eene ligte aardbeving: 
te Buitenzorg nam men dezelve waar in den namiddag. 
Kort daarop, namelijk, in den nacht van den 17der op den 18den 
en in den vroegen morgen van dien dag braakte de Gêdé eene massa 
asch uit; zie bladz. 30. (Jav. Cour. van den 27sten October, 1847, n° 86.) 

Op dezen laatstgenoemden dag — den 48tr October — 
werden te Tjandjoer herhaaldelijk schokken gevoeld, namelijk , 
ten Î1/, en Î1/ in den middag en des avonds ten 8 ure. Tevens 
had eene uitbarsting van den Goentoer plaats, welke van den 
16den tot den 18der October duurde; zie bladz. 104. 

Op den 17% October gevoelde ik, des avonds tusschen 8 en 
9 ure, eene aardschudding te Tjikalong en te Pesawahan. 

Gedurende de beide volgende dagen, namelijk, den 18% en 
{9der October, werden herhaaldelijk ligte schokken te Tjandjoer 
bespeurd. (Jav. Cour. van den 40! November, 1847, no 90.) 
Zij hadden derhalve gelijktijdig plaats met de uitbarsting van 
den Goentoer. : 

4847. Java. 4k Te middernacht van den 28ste" op den 29ste 
October werd eene aardbeving te Pesawahan gevoeld. (Distrikt 
Djampang koelon in het Preanger-Regentschap Tjandjoer.) 

J847. Java. %. Op den 29e" October, des morgens ten 9 
ure, werd andermaal eene aardschudding te Pesawahan bespeurd. 
Dit verschijnsel herhaalde zich dienzelfden dag ten 12/2 ure, 
hetwelk men waarnam aan het waggelen van den pasang- 
grahan, dat drie sekonden aanhield; te gelijker tijd vernam 
men een dof gerommel in den binnensten schoot der aarde. 

4847. Nicobar-eilanden. Van den 51" October tot den 
Die December werden de zuidelijkst gelegene Nicobar-eilanden 
door vreesselijke en verwoestende aardbevingen geteisterd; deze 
eilanden, welke mogen beschouwd worden als eene verlenging 
van het noordwestelijke uiteinde van Sumatra, zetten zich voort 
in de meer noordelijk liggende Andarman-eilanden, waartoe de 


1417 


vulkaan «Barren-eiland» behoort; omtrent dit laatstgenoemde 
vergelijke men bladz. 1255. 

Op den 51ste" October werd op poelo Miloe, een eilandje ge- 
legen in de nabijheid van Klein-Nicobar, des middags ten 5'/ 
ure, bij helder weder, — de voorafgegane dag had zich door 
eene drukkende hitte gekenmerkt, — herhaaldelijk een snel op 
elkander volgend hol gedreun vernomen, dat door schokken 
werd gevolgd, waarop zich telkens een geruisch deed vernemen 
als van een hevigen wervelwind; hoewel zulks met de eb inviel, 
z00 rees de zee plotseling even hoog als bij het vloedgetijde. 
Reeds ten gevolge van den eersten schok stortte een aantal hui- 
zen in. Omtrent een kwartier uurs later werd een nieuwe 
schok aangekondigd door een gelijk onderaardsch gedruisch als 
bij gelegenheid van den eersten schok was waargenomen; dergelijke 
schokken werden niet slechts honderde malen op dienzelfden 
dag gevoeld, maar zij herhaalden zich met kortere of langere 
tusschenpoozen, op dezelfde wijze, gedurende negentien dagen, 
namelijk, tot aan den {Ster November; in den loop dezer dagen 
stond de zee voortdurend hooger dan gewoonlijk. Vele schok- 
ken werden voorafgegaan door een geluid als van eene ontploffing. 

Het hevigst waren deze schokken op het kleine eiland Kon- 
doel, dat in het St. George-kanaal ligt, tusschen Groot- en 
Klein-Nicobar; groote rotsblokken werden aldaar van de bergen 
losgerukt, stortten naar beneden en sleepten in hunnen val de 
grootste boomen mede, die zij ontmoetten; huizen werden ver- 
brijzeld en de zee stond zoo verre boven haar gewoon peil, 
dat de kustbewoners gedwongen waren iĳlings de vlugt te 
nemen en naar het hooger liggende binnenland te wijken, 
ten einde hun leven te redden; weken lang doolden zij, iu den 
bittersten nood, door de wouden, welke het gebergte bedekken. 
Op een grooten afstand van de kust werd later zoutwater en 
eene menigte zeevisschen aangetroffen. Scheuren ontstonden in 
den bodem, waaruit eene groote hoeveelheid koud, ziltig water 
opwelde. Naar men verhaalt, ontwaarde men bij gelegenheid 
van den eersten schok «vuur,» dat uit den top van een der 
bergen op Groot-Nicobar opwaarts rees. Op den 16% November 


1418 


werden wederom hevige schokken op dit eiland gevoeld, welke 
10 minuten aanhielden. 

Op het nabij gelegene eiland Monthule, hetwelk nevens de 
noordoostelijke kust van Klein-Nicobar ligt, werd de bodem van 
één gereten; er werden scheuren gevonden van 2 voet breedte 
en 12 voet diepte. 

Na den 18'* November keerde de natuur weder tot rust; 
slechts op den 5t= December werden nog eenige ligte schokken 
waargenomen. De eilanden, waarop de zoo even genoemde aardbe- 
vingen plaats grepen, liggen op 6/4 à 71/, graden noorder breedte. Op 
de eilanden, noordwaarts van Klein-Nicobar gelegen, namelijk, 
op het 40 mijlen van daar verwijderde Nancowry, werd slechts 
de eerste schok gevoeld, die, namelijk, van den 34ste" Octo- 
ber. De meeste dier schokken schijnen zich in de rigting van 
het zuiden naar het noorden te hebben voortgeplant. (Pinang 
Gazette van den 8" Januarij, 1848, en het daaruit overge- 
nomene berigt, geplaatst in de Jav. Cour. van den 25ste Fe- 
bruarij, 1848, no 16.) 

847. Java. 3 Des voormiddags van den 16% November, 
derhalve gelijktijdig met de schokken, welke op dezen dag, 
eveneens als op de voorafgegane dagen, de MNicohar-eilanden 
hadden geteisterd, werd eene hevige aardbeving in Midden- en 
in West-Java bespeurd. | 

Te Batavia, en insgelijks op het eiland Onrust, gevoelde 
men 2 schokken; zij overtroffen in hevigheid alle anderen, 
welke men sedert 1818 in beide oorden had waargenomen, met 
uitzondering echter van die, welkein 1854 aldaar waren bespeurd. 

De eerste schok werd gevoeld ten 10 ure en 18 minuten; hij 
deed den bodem gedurende 8 sekonden trillen en een der 
chronometers stilstaan; de tweede overtrof dezen in hevig- 
heid, ging van het oosten naar het westen en werd bespeurd 
ten 10 ure en 25 minuten. Vele muren van gebouwen scheur- 
den, de stadhuistoren, benevens het kruis op zijn spits, 
namen eene scheeve rigting aan en het beeld, dat denzelven 
versiert, werd omgedraaid. 

Te Buitenzorg gevoelde men na 101, ure, met tusschen- 


1419 


poozen van ò à 10 minuten, drie hevige schokken; in den loop 
van dien dag bespeurde men aan den zuidelijken voet van den 
Gêdé insgelijks schokken, ja, des avonds ten 6 ure vernam 
men aldaar nog eenige verschijnselen van dergelijken aard, 
hoewel deze een minderen graad van hevigheid bezaten. 

Op menigvuldige plaatsen in de Preanger-Regentschappen 
werd deze aardbeving waargenomen; te Bandjaran ontwaarde 
ik, des morgens tusschen 8 en 9 ure, tot drie malen achtereen 
een hevig schommelen, een waggelen der houten woningen, ter- 
wijl de steenen muren van het huis des Assistent-Residents te 
Soemêdang zoodanig werden van één gereten, dat -hetzelve 
geheel en al onbewoonbaar werd. 

Op gelijke wijze nam men deze aardbeving waar in de resi- 
dentien Tègal, Banjoemas, Kadoe, Samarang, Rembang, der- 
halve én geheel Midden- en West-Java; zij werd insgelijks 
bespeurd in het zuidoostelijke gedeelte van Sumatra, namelijk, 
in de Lampong-distrikten. Aldaar gevoelde men ten 10 ure en 
58 minuten eene ligte schudding en ten 10 ure en 48 minuten 
hevige, golfvormige beweging, waarop, met tusschenpoozen van 
d minuten, nog 2 sterke schokken volgden, die zich van het 
zuidoosten naar het noordwesten voortplantten. 

Slechts in de residentie Cheribon, op Java, was ded 
aardbeving zoo hevig, dat er verwoestingen door aangerigt 
werden. 

Ten 10 ure en 49 minuten (ware tijd *) werd in de stad 
Cheribon de eerste schudding waargenomen; de bodem , bene- 
vens alle gebouwen aldaar, trilden gedurende 50 sekonden, ten 
gevolge van de menigte korte schokken en terstond daarop 
werd eene tweede schudding waargenomen. Ten 11 ure en 5 
minuten geraakte de bodem in eene hevige, golfvormige bewe- 
ging, welke 61 sekonden aanhield en zoo sterk was, dat men 


1) Uithoofde Cheribon slechts 1°47' oostelijker ligt dan Batavia, zoo zou men den 
eersten schok aldaar ten 10 ure en 25 minuten hebben moeten bespeuren, in kn hij 
zich gelijktijdig had doen gevoelen met den schok, die te Batavia ten 10 ure en 18 
minuten was waargenomen geworden. Hieruit volgt, dat die schok te Ohiiben 20 
minuten later plaats greep dan te Batavia à 


1420 


zich niet dan met moeite kon staande houden; duidelijk liet 
zich het waggelen van boomen en huizen met het oog bespeu- 
ren en dit alles ging gepaard met een dof-dreunend, onderaardsch 
gedruisch, dat veel overeenkomst had met het geluid, hetwelk 
men verneemt, wanneer eene kabelketting, bij het uitwerpen 
van het anker, langs den boeg van het schip loopt. De steenen 
gebouwen — zij waren ruim 200 in aantal, — werden allen, 
zonder eene enkele uitzondering, zoodanig beschadigd, dat 
zij onbewoonbaar werden, terwijl velen geheel en al tot 
een puinhoop zamenstortten. Uit de rigting, waarin de muren en 
pilaren waren nedergestort, bespeurde men ten duidelijkste, dat 
de aardbeving zich van het zuidwesten naar het noordoosten had 
voortgeplant. Al den tijd dat de aardbeving had geduurd was 
de hemel buitengewoon helder geweest, en had er eene doo- 
delijke stilte in de lucht geheerscht; geen spoor van werkzaam- 
heid was waargenomen uit den nabij gelegen vulkaan Tjerimai, 
maar de verwijderde Goentoer had eene rookzuil opgestuwd ! 
De gansche bevolking der stad zag zich genoodzaakt haar 
verblijf onder den vrijen hemel te zoeken. Tot aan middernacht 
werden nog 15 schokken en vervolgens, tot aan den daarop vol- 
genden morgen, nog ééne ligte schudding waargenomen; van 
6 tot 9 ure (op den 17% November) werd de stad weder door 
negen hevige schokken geteisterd. Op die wijze openbaarde zich 
het verschijnsel in de hoofdplaats der residentie. 

In de bergachtige streken der regentschappen Koeningan, 
Madjalengka en Galoe, die op een meer of minder hoogen 
vulkanischen bodem liggen, namelijk, aan den voet van den 
vulkaan Tjerimai, werd geene noemenswaardige schade aangerigt; 
groote verwoestingen werden daarentegen veroorzaakt in de vlak- 
landen van Cheribon, Palimanan en Indramajoe, welke uit een 
alluviaal-bodem bestaan, waarvan het liggende gesteente tot 
de tertiaire formatie behoort en die ten noordoosten, noor- 
den en noordwesten van den vulkaan zijn gelegen. 

Alle steenen gebouwen, gelegen in de distrikten Radjagaloe, 
en Palimanan, in de hoofddorpen van gelijken naam, zoo mede 
in de suikerfabrieken en in de desa’s Tanaradja, Pamangkiran, 


/ ie El 
nn RAB RP Pi 
ig 40 ee / 
a EE , 
3 fe / 
> en set te / 
en WS ER 


ket 


Zj Laoeterèn, ne 
Figuur On 


' N S WT DN enk 
jd iS ns oe 
; À f A Wa; a 
LS En 7 Wiene 8 ln Se 
À ug, 7 
’ ) % 
ge SS 


LOT 
HDD 7 


MIR Did 


ì 
Mr 
IN 
WAD 


2 5 Gij ns 
2 Ee EN 


ira 
errond Eboniet 
ODA 


ri 


Den / ANU NN 

ë 5 biker, } wg, am NA > 
ir ee Hilfe ië $ HIj EN keen 
F 5 d ns A. B 
5 de Sale a 
En li, Pl elirife : AANEEN eN E 
Ee - ie : ' 
Ae E Â Za 10 ; en nd Ef 
Rn Pan et : 4 * 
d te 5 Sdk d } : y 
ne E za Fegeenrrnnnnnt nnen rennen 
AE ek 
hed î 5 H En 8 
hind, 
Í 


ee 2 Jthaal 0 00 1000 
ig 5 p if $: , î - 


1300 2000 “2Â00 zooo Voet. 


1421 


Ardjowinangoen en Glagamidan, benevens mm de hoofdplaats van 
het regentschap Andramajoe , welke plaats gebouwd is op het 
moerassige delta-land der tji Manoek , wijders te Boendamati, 16 
palen van daar, aan den oever der zoo even genoemde rivier gele- 
gen, werden door de hevigheid der aardbeving tot een puinhoop, 
of althans zoodanig beschadigd, dat zij door de bewoners moes- 
ten verlaten worden; bij gelegenheid dezer verwoestingen ver- 
loren 8 menschen het leven en werden er 26 gewond. 

Te Tanaradja, in het distrikt Palimanan, was de bodem op 
meer dan 50 plaatsen gebersten, uit welke spleten water op- 
welde, dat met fijn, blaauwachtig zand was vermengd; naar 
verhaald wordt, moet dit water zekeren hittegraad hebben 
bezeten. In de dorpen Genting en Persana, waarvan het eerst- 
genoemde 5 en het andere 8 palen noordwaarts van Tanaradja 
ligt, werd zulk eene groote hoeveelheid van dit met zand 
vermengde water uit de aardspleten opgebraakt, dat er eene 
wezenlijke overstrooming door ontstond. Een dergelijk verschijn- 
sel werd te Boendamati bespeurd, waar een aantal dier ng 
en reten dwars door den vloer der huizen liep; uit 
werd het water drie voet hoog opgespoten. Zoo bemin 
insgelijks te Indramajoe, dat de bodem op vele plaatsen door 
scheuren was van een gereten en zag men eene groote hoeveel- 
heid water, met modder vermengd, uit spleten opwellen, die 
eene wijdte hadden van 2 voet. 

De hevigste aardschuddingen hadden zich doen ptose aan 
den noordoostelijken en noordwestelijken voet des Tjerimai, 
waar vele spleten ter lengte van 600, bij eene breedte van 5 
à 4 voet werden gevonden. (Jav. Cour. van den 20°", 27sten 
November en van 22ste December, 1847, n° 95, 95 en 102.) 

J847. Java. Den 18*" November werden op het kleine 
eiland Karimon Java, ten noorden van Djapara, twee hevige 
aardschuddingen waargenomen. (Jav. Cour. van den 25“*" De- 
cember, 1847, no 105.) 


J847. Java. Op den PFsten November des morgens les 7 ure, — dn 


werd een ligte, daarna een vrij sterke schok waargenomen, — 


welke de gebouwen deed dreunen; zij gingen vergezeld van 
ak 


1421 


Ardjowinangoen en Glagamidan, benevens in de hoofdplaats van 
het regentschap Zndramajoe, welke plaats gebouwd is op het 
moerassige delta-land der tji Manoek , wijders te Boendamati, 16 
palen van daar, aan den oever der zoo even genoemde rivier gelc- 
gen , werden door de hevigheid der aardbeving tot een puinhoop, 
of althans zoodanig beschadigd, dat zij door de bewoners moes- 
ten verlaten worden; bij gelegenheid dezer verwoestingen ver- 
loren 8 menschen het leven en werden er 26 gewond. 

Te Tanaradja, in het distrikt Palimanan, was de bodem op 
meer dan 50 plaatsen gebersten, uit welke spleten water op- 
welde, dat met fijn, blaauwachtig zand was vermengd; naar 
verhaald wordt, moet dit water zekeren hittegraad hebben 
bezeten. In de dorpen Genting en Persana, waarvan het eerst- 
genoemde 5 en het andere 8 palen noordwaarts van Tanaradja 
ligt, werd zulk eene groote hoeveelheid van dit met zand 
vermengde water uit de aardspleten opgebraakt, dat er eene 
wezenlijke overstrooming door ontstond. Een dergelijk verschijn- 
sel werd te Boendamati bespeurd, waar een aantal dier spleten 
en reten dwars door den vloer der huizen liep; uit sommigen 
werd het water drie voet hoog opgespoten. Zoo bemerkte men 
insgelijks te Indramajoe, dat de bodem op vele plaatsen door 
scheuren was van een gereten en zag men eene groote hoeveel- 
heid water, met modder vermengd, uit spleten opwellen, die 
eene wijdte hadden van 2 voet. 

De hevigste aardschuddingen hadden zich doen gevoelen aan 
den noordoostelijken en noordwestelijken voet des Tjerimai, 
waar vele spleten ter lengte van 600, bij eene breedte van 5 
à 4 voet werden gevonden. (Jav. Cour. van den 20°", 27 sten 
November.en van 22ste December, 1847, ne 95, 95 en 102.) 

J847. Java. Den 18" November werden op het kleine 
eiland Karimon Java, ten noorden van Djapara, twee hevige 
aardschuddingen waargenomen. (Jav. Cour. van den 25°" De- 
cember, 1847, no 105.) 

J847. Java. Op den 25°" November des morgens ten 7 ure, 
werd een ligte, daarna een vrij sterke schok waargenomen, 
welke de gebouwen deed dreunen; zij gingen vergezeld van 

90 


1422 


een rommelend gedruisch. Zelfs aan boord van het schip 
«d’Elmina,» dat op de reede lag, werd de laatste schok ge- 
voeld. (Jav. Cour. van den 14%" December, 1847, ne 99.) 

1847. Op den 4tr December, des morgens ten 8 ure, viel in het 
regentschap Kendal, residentie Samarang, een aschregen, welke waar- 
schijnlijk het gevolg was eener uitbarsting van den Pakoeodjo, in het 
Diëng-gebergte; zie bladz. 257. 

J847. Java. Op den 192 December, des avonds ten 6 ureen 
50 minuten, en ten 6 ure en 40 minuten, werden te Penggalengan 
twee aardschuddingen gevoeld, welke zich openbaarden door eene 
langzame, doch sterke schommeling van het en huisje, waarin 
ik mij bevond. 

4847. Java. 3 Den 26*r December, des avonds ten es 
tot 9 ure, werd op het plateau Penggalengan een onderaardsch 
gedreun vernomen. 

847. Java. ye Op den volgenden dag, namelijk, den 27ste, 
des morgens ten 10 ure, werd een bevende schok op het pla- 
teau Penggalengan gevoeld. 

848. Java. In de residentien Bagêlèn, Kadoe, Jogjakêrta 
en Patjitan werd op den 7** Januarij, des morgens ten 4 ure, 
eene aardbeving waargenomen, welke vooral in de laatstge- 
noemde plaats vrij hevig was en van het noorden naar het 
zuiden liep. Op den 8, des morgens vroeg, werd Patjitan 
andermaal door een schok bezocht. Aan den voet van den Mer- 
api, residentie Jogjakêrta, werd 29 uren na het plaats grij- 
pen der aardbeving een hevig onderaardsch gedruisch gehoord. 
(Jav. Cour. 1848, ne 6 en 9.) 

848. Java. 3 Op den 12*" Januarij, des avonds ten 10 
ure, deed een schok de gebouwen op het plateau van Peng- 
galengan hevig schudden. 

J848. Java 3k Op het plateau van Penggalengan, dat 
4,400 voet boven het niveau der zee ligt, werd op den 14%» 
Januarij, des avonds tusschen 9!/: en 10 ure, een dof, overi- 
gens sterk gerommel vernomen. Dit plateau is bijna aan alle 
zijden omgeven zoowel door uitgebluschte, als door nog steeds 
werkzame vulkanen en bestaat uit lava-stroomen, wier liggend 


1423 


gesteente tot de tertiaire formatie behoort; herhaaldelijk werd 
hetzelve in vroegere jaren, ja, dikwerf meermalen in één jaar 
door mij bezocht en telkens vernam ik er, met tusschenpoozen 
van 5 à 5 dagen, een onderaardsch gedreun, dat zich dan 
vooral duidelijk liet hooren, zoodra des avonds en des nachts - 
eene diepe stilte in de natuur heerschte en de duizenderlei 
dieren in rust waren verzonken, die de oorspronkelijke wouden 
bewonen, waardoor het plateau en zijne omringende streken 
worden overschaduwd. Ook op den 14*" was het gedruisch, 
op den zoo even vermelden tijd, vooral zeer sterk. Het is een 
hoogst eigenaardig geluid, dat zich moeijelijk laat beschrijven. 
Het klinkt krachtig en sterk en is niettemin een dof gedreun, — 
diep en hol doet het zich hooren van uit den binnensten 
schoot der aarde, — men verneemt een afgebroken gerommel, 
dat slechts zelden eene trillende beweging aan de huizen me- 
dedeelt, en dat echter op den waarnemer een sterkeren indruk 
maakt, hem meer met eene bange aandoening vervult dan de ge- 
dachtste donderslagen. Dik werf laat het zich hooren en het is even 
als het geluid, dat nabij den Gèdé wordt vernomen , een verschijn- 
sel, hetwelk aan de bewoners dier streken algemeen bekend is. 

J848. Java. In den nacht van den Gt op den 7e Februarij 
werd te Kediri en te Patjitan, zoo mede te Pangoel, welke 
plaats 58 palen van laatstgenoemd oord verwijderd ligt, een 
tamelijk sterke schok waargenomen, welke van het dodrded 
naar het zuiden was gerigt. (Jav. Cour. 1848, n° 17 en 18.) 

4848. Java. Op den 17** Februarij, des morgens ten 10 
ure, werd in de residentien Besoeki en Banjoewangi eene ligte 
aardbeving bespeurd. (Jav. Cour. 1848, ne 20.) 

4848. Java %. Te Penggalengan bespeurde men op den 
Dien Maart, des avonds ten 111/, ure, eene aardbeving. 

J848. Java. In de residentien er oonbien, Bagêlèn, Kadoe, 
Madioen, Kediri en Pasoeroean werden op den 1°*" April, des 
avonds ten 9 ure, hevige aardschokken gevoeld. (Jav. Cour. van 
den 15% April, 1848, no 51.) 

1848 xk. Op den 8ster Mei des morgens steeg plotseling eene groote 
rookzuil uit den Gêdé, op Java. 


1424 


1848. De g. Kêloet had eene hevige en verwoestende uitbarsting 
op den 16de Mei, des avonds van 7 tot 11 ure; zie bladz. 692 en volg. 

4848. Java. Van den 4tr Junij des namiddags ten 5 ure 
tot.op den 7tr Augustus, derhalve gedurende 2 maanden, 
deden zich in de lage, vlakke streken der regentschappen 
Andjêr en vooral Zyiringin, residentie Bantam, bestaande uit 
tertiairen of uit alluviaal-bodem, welke op eene tertiaire 
basis rust, buitengewoon talrijke schokken gevoelen, welke on- 
gelijk van duur en van hevigheid waren, doch geene schade te 
weeg bragten. De hoog liggende (vulkanische) bergdistrik- 
ten bleven er bijna geheel van bevrijd. *) Te gelijk met de 
aardbevingen, welke in de westelijke streken van Bantam wer- 
den waargenomen, hadden er insgelijks hevige schuddingen 
plaats in de Lampong-distrikten op Sumatra, derhalve in die 
kuststreken, welke aan de straat Soenda palen. Te Andjêr 
waren de schokken, naar men verhaalt, van het oosten naar 
westen gerigt. Te Tjiringin werden van den 4te tot den 27sten 
Junij niet minder dan 80 verschillende schokken waargenomen. 
Van den 4" tot den 20" Julij werd geene aardschudding 
bespeurd, terwijl van den 24°" Julij tot den 7t" Augustus, 
met tusschenpoozen van langeren of korteren duur, wederom 
22 afzonderlijke bevingen (schokken) werden gevoeld. (Latere 
berigten worden er niet gevonden. Zie Jav. Cour. van den 
28ten Junij, 15%" Julij, van den Bie, 46te en 26e Augus- 
tus, 1848, n° 52, 57, 65, 66 en 69.) 

Uithoofde in de overige deelen van Java te dezer tijd geene 
aardbevingen werden gevoeld, — met uitzondering van de 
beide volgenden hieronder vermeld, — ja, niet eens de overige 
deelen, die aan het vlakke kustland van Tjiringin en Andjêr 
van dezelfde residentien grenzen, er door werden aangedaan, 
zoo volgt hieruit, dat in het binnenste der aarde krachten 
werkzaam zijn en bevingen kunnen plaats grijpen, die maanden 
lang aanhouden en echter binnen eene geringe uitgestrektheid 
bepaald blijven; waarschijnlijk is het derhalve, dat die werk- 


*) Een gelijk verschijnsel werd bij de aardbeving van November, 1847, in de resi- 
dentie Cheribon bespeurd. 


1425 


zaamheid plaats grijpt in bijzondere haarden, welke niet zeer 
diep kunnen liggen. 

J848. Java. In den nacht van den 4 op den Ste Julij 
werden, in de residentie Kediri, drie schokken waargenomen, 
die vergezeld gingen van een onderaardsch gedreun. (Jav. Cour. 
van den 26ste Julij, 1848, ne 60.) 

4848. Java. Te Buitenzorg werd op den 29ster Julij, des 
voormiddags ten 9!/, ure, een tamelijk hevige schok gevoeld. 
(dav. Cour. van den Str Augustus, 1848, no 65.) . 

4848. Boeroe. Van den 7t- Ee derhalve van den- 
zelfden dag af, waarop te Tjiringin, op Java, de aardbevin- 
gen ophielden, werden den Sster, Qden, JAten en den 16% tot 
aan den 18% Augustus op Boeroe, — een eiland ten westen van 
Amboina, dat op een lijnregten afstand van 515 mijlen van 
Tjiringin ligt, — behalve vele ligte schokken, zeven geduchte 
schuddingen waargenomen, waarvan de laatste zich door hare 
hevigheid onderscheidde en 4 minuten lang duurde. (Jav. Cour. 
van den 1“ November, 1848, n° 88.) 

J848. Java. Op den 18ter Augustus, derhalve op denzelf- 
den dag dat men den laatsten schok op het ver verwijderde 
eiland Boeroe in, de Molukken gevoelde, werd de oppervlakte 
der aarde, des voormiddags ten 11 ure, ook te Kediri, op 
Java, door 2 schokken in gesn gebragt. (Jav. Cour. van 
den 2tr September, 1848, no 71.) 

J848. Java. Op den gia September, des morgens ten 4 ure, 
werden te Batavia ten 4 u. 1’ 45” en te Pekalongan ten 4 u. 
15’ (derhalve bijna te gelijker tijd, uithoofde Pekalongan onge- 
veer 5 graden oostelijker ligt), benevens in de residentien 
Banjoemas, Bagêlèn, Buitenzorg en Bantam tamelijk hevige 
schokken waargenomen, welke 10 sekonden, ja, misschien nog 
langer aanhielden. Te Batavia moeten de schokken van het 
noorden naar het zuiden gerigt zijn geweest; in Bantam werd 
de aardoppervlakte golfvormig van het zuidwesten naar het 
noordoosten bewogen; te Buitenzofg, alwaar de schokken 
vergezeld gingen van een donderend gedreun, waren zij, naar 
men zegt, verticaal gerigt. In het bureau van den tijdbal te 


8 


1426 


Batavia openbaarde zich de werking der aardbeving door het 
doen stil staan van een der astronomische klokken en het ver- 
snellen van den gang van een ander dier werktuigen. (Jav. 
Cour. van den Gier, Pien, A5ten, en 1Glr September, 1848, 
no 72, 75, 74 en 75.) 

J848. Java. Op den 28» September werden te Fjiringin 
in Bantam op nieuw tamelijk hevige schokken bespeurd, die 
50 sekonden aanbielden. (Jav. Cour. van den 7de" October, 
1848, no 81.) 

J848. Celebes. In Menado gevoelde men op den 17% Oc- 
tober eene tamelijk hevige aardbeving, welke van een onder- 
aardsch gedruisch, als van een stormwind, vergezeld ging en 
van het oosten (waar de g. Klabat ligt) naar het westen liep. 
(Schrift. mededeelingen; zie vroeger bladz. 1287.) 

4848. Java. Op den 14%" November, des avonds ten 8 ure, 
werd te Tjirimgin en te Andjêr weder eene aardschudding be- 
speurd, waarop gedurende den ganschen nacht, met korte 
tusschenpoozen, nog zeer vele schokken volgden. at Cour. 
van den 15% Dieslnne 1848, no 100.) 

J848. Java. Andermaal deed zich in de zoo even genoemde 
plaatsen eene aardschudding gevoelen op den-25“* November, 
des avonds ten 6 ure, welke gedurende den ganschen nacht 
door telkens herhaalde schokken werd gevolgd, waarvan som- 
migen tamelijk sterk waren. (l. c.) 

J848. Java. Te Kediri werd op den 16% December, des 
morgens ten 7 ure, eene aardbeving waargenomen. (Jav. Cour. 
van den 27**" December, 1848, ne 104.) 

4848 Java. Op den 27ste" December, des morgens ten 
101» ure, werd een ligte schok in de residentie Têgal be- 
speurd. (Jav. Cour. 1848, no 4.) 

1848. In dit jaar, hoewel het niet bekend is in welke maand zulks 
geschiedde, staakte de Bromo, op Java, zijne werkzaamheid en werd 
de bodem van zijn krater ten 2ten male met water bedekt, in een 
meer herschapen; zie bladz. 852. 

_ 4849. Borneo. In den nacht van den 5te op den Aten Ja- 
nuarij werd op het kleine eiland Tajam, hetwelk in de rivier 


«1427 


Kapoeas te Pontianak ligt, eenige vrij hevige aardschokken 
waargenomen. (Jav. Cour. van den 24e" Maart, 1849, n° 24.) 

4849. Java. Op den 19'" Maart, des namiddags ten 2 ure, 
gevoelde men te Tjiringin andermaal eene aardbeving; er had- 
den tot aan den volgenden morgen, ten 4 ure, niet minder dan 
74 schokken plaats, waarvan eenigen zeer sterk waren; ook 
te Pandeglang, Andjêr en Serang, allen in dezelfde residentie 
gelegen, werden in dien nacht aardbevingen waargenomen. 
Later echter bespeurde men te Tjiringin slechts nog ligtere 
schokken en deze deden zich zelden gevoelen. (Jav. Cour. 
van den 28" Maart, 1849, no 25.) Ook buiten Neêrlandsch 
Indië, namelijk, op de Mariana- en Ladronen-eilanden, oost- 
waarts van Manilla gelegen, haden gedurende deze maand 
hevige aardschokken plaats, waardoor kerken en huizen in- 
stortten, de bodem van één spleet en heet water, uit die 
openingen werd opgestuwd. (Jav. Cour, van den 26**" Mei, 
1849, n° 42.) — Dezelfde streek, het kustland van Tjiringin, 
dat eene zoo geringe uitgestrektheid bezit en vroeger, zoo ver 
bekend is, nimmer door aardbevingen werd geteisterd, strekt 
derhalve reeds gedurende 9/} maanden, namelijk, sedert den 
Aten Junij, 1848, ten schouwplaats van aardschuddingen, die 
zich telkens op nieuw doen gevoelen. 

4849. Java. Op den 26 April, des namiddags ten 5'/ 
ure, werden in de residentien Banjoemas, Bagêlèn en Kediri 
drie op elkander volgende schokken waargenomen, waarvan 
de laatste zich vooral te Kediri tamelijk hevig deed ge- 
voelen. (Jav. Cour. van den Bte" en den 9** Mei, 1849, 
n° 56 en 57.) 

4849. Honimoa en Amboina. Des avonds ten 7!/, ure, op 
den 28 Mei, gevoelde men te Saparoea, op het eiland Ho- 
nimoa, hetwelk ten oosten van Amboina ligt, verscheidene 
schokken; de eerste was het sterkst, hield 10 à 12 sekonden 
aan en werd, met tusschenpoozen van 8 à 10 minuten, tot 
Aij, ure des nachts door andere schokken gevolgd. De aard- 
bodem beefde gedurende dien tijd bijna voortdurend, en werd 
tot op den 2%" Junij nog door vele andere, doch allengs zwak- 


1428 « 


ker en zeldzamer wordende schokken van tijd tot tijd in be- 
weging gebragt, die allen van het zuidoosten naar het noord- 
westen waren gerigt. In de muren der kerken te Saparoea, 
Trouw en Oelat, benevens in die van het fort Duurstede, ont- 
stonden op vele plaatsen groote scheuren en aan den oever 
der rivier Taraka, bij Oelat, werd de aarde aan hare opper- 
vlakte van één gereten; nt spleet had eene lengte van 276 
voet, was 2 voet wijd en 8 voet diep. Eene woning, welke op 
die plaats stond, stortte in. Insgelijks te Amboina werden 
„gelijktijdig ligtere aardbevingen bespeurd. (Jav. Cour. van den 
29t= Augustus, 1849, no 69.) 

J849. Java. Op den 12!" Augustus, des middags tend ure, 
werden ligte schokken waargenomen in de residentie Kediri. 
(Jav. Cour. van den 29ste" Augustus, 1849, no 69.) 

4849, Java. In de residentien Bagêlèn en Banjoemas wer- 
den des morgens, van den Â5*" September, twee ligte schok- 
ken bespeurd. (Jav. Cour. van den 26*** September, 1849, n° 77.) 
Zij werden te gelijk waargenomen met de uitbarsting van den Merapi, 
wiens woeden reeds den vorigen avond, ten 1Ì ure, had aangevan- 
gen, en tot 3 ure des middags voortduurde; zie bladz. 416. 

4849. Java. Den 19tr October werden in de afdeeling Bon- 
_dowoso, benevens in de hoofdplaats der residentie Besoeki, 
aardschokken gevoeld, welke van het zuidwesten naar het noord- 
oosten liepen. (Jav. Cour. van den 51=t* October, 1849, n° 87.) 

J849. Java. In den nacht van den 22ste" op den 25° Oc- 
tober, benevens des namiddags van den 25", ten 5 ure, be- 
speurde men een schok in de residentie Kediri. (Jav. Cour. 
van den 7'e November, 1849, ne 89.) 

1849. Op den 27sten November, des morgens ten 3!/ ure, had de 
Gamalama, op Ternate, eene uitbarsting; zie bladz. 1284. 

1849. In de residentie Têgal werd een aschregen waargenomen op 
den Ist December, des namiddags van 4 tot 6 ure; waarschijnlijk 
werd zij veroorzaakt door eene uitbarsting uit den Slamat. (Jav. Cour. 
van den 15%" December, 1849, no 100.) 

4849. Ternate, Den 502 December gevoelde men op dit eiland 
een ligten schok. (Jav. Cour. van den 14%" Junij, 1851, no 47.) 

J850. Java. In den nacht van den 28 op den 29ster Ja- 


1429 


narij werden op verschillende plaatsen in de residentie Banjoe- 
mas 2 kort op elkander volgende schokken waargenomen, 
waarvan de laatste tamelijk sterk was. Eenige uren later ge- 
voelde men te Tjêlatjap nog een ligten schok. (Jav. Cour. van 
“den 15% Februarij, 1850, ne 15.) 

1850. Op den 20sten Februarij, ten 11 ure des nachts, had de Ga- 
malama, op Ternate, andermaal eene uitbarsting; zie bladz. 1284. 

4850. Amboina. Op den 184" en den 20ster Maart deden zich 
op dit eiland nieuwe schokken gevoelen; eenige dagen later, 
vooral sedert den 27ste" Maart, nam de epidemische ziekte 
aldaar voor de derde maal niet slechts in hevigheid toe, maar 
woedde zij nog vreesselijker dan vroeger het geval was geweest. 
(Jav. Cour. van den 29°" Mei, 1850, ne 45.) Vergel. bladz. 
12781279.) 

J850. Ternate. Op den 6tm Junij had eene aardbeving op 
dit eiland plaats, welke eene minuut duurde, waarop later 
een hevige schok volgde; zelfs schepen op zee, die 50 Engel- 
sche mijlen van de kust verwijderd waren, bespeurden dien 
schok. (Jav. Cour. van den 24e" Augustus, 1850, no 68.) 

850. Java. Op den 50 Julij, des avonds ten 11 ure, 
werden in de residentie Banjoemas 2 ligte schokken waargeno- 
men. (Jav. Cour. van den {7% Augustus, 1850, n° 66.) 

4850. Java. In den vroegen morgen van den 20ste Septem- 
ber werd in de residentie Madioen eene hevige aardbeving ge- 
voeld, welke van het oosten naar het westen liep en eenige 
ikke duurde. (Jar. Cour. van den Str October, 1850, 
no 80.) 

J850. Java. Op den 24st= September, insgelijks in den vroe- 
gen morgen, beefde de aarde in de residentie Kediri gedurende 
eenige sekonden; men gevoelde twee hevige schokken, welke 
werden voorafgegaan door een onderaardsch gedruisch, dat zich 
uit eene zuidoostelijke rigting voortplantte en derhalve waar- 
schijnlijk afkomstig was van den g. Kêloet, welke in gemelde 
rigting van de hoofdplaats ligt. In de muren van vele steenen 
gebouwen te Kediri en Ngrowo ontstonden spleten. (Jav. Cour. 
van den Sé" en den Pte October, 1850, ne 80 en 81.) 


1430 


Geschiedkundig overzigt der epidemische ziekte, te Amboina, in verband 
met de plaats gehad hebbende aardbevingen. 


1835, den Ist November, Aanvang der hevige aardbevingen. Drie we- 
ken lang is het eiland bedekt met een digten nevel, vermengd met 
zwaveldamp. De epidemische ziekte, — gastrisch-bilieuse koorsten, — 
reekt ui 

Later handel nog enkele ligte schokken waargenomen, namelijk, in 1843 
van den 18den Januarij tot den 16den September, gedurende welken tijd 
men er 13 bespeurde, De ziekte nam echter allengs af en het scheen, dat 
zij op den Aden Maart, 1845, geheel en al had opgehouden. 

1845, deu Zlsten en 22sten Julij. Op nieuw doen hevige schokken zich 
gevoelen en de epidemische ziekte barst ten tweeden male uit. 

__ Van lieverlede nam zij in kracht af en reeds voedde men de hoop, dat 
zij weldra op het eiland niet meer zou bestaan. 

1850, den 18den_ sten Maart. Nieuwe, hevige schokken worden be- 
speurd en weinige dagen later barst de ziekte ten derden male uit, die nu 
nog heviger woedt dan de beide vorige keeren. (Tot op de laatst vermelde dag- 
teekening zijn de plaats gehad hebbende gebeurtenissen in de vorige paden 
benevens in het overzigt op bladz. 1278 medegedeeld.) 

Naar luid der berigten, opgenomen in de Jav. Cour. van den %den Sep- 
tember, 1850, ne 72, nam de ziekte, na verloop van eenige maanden, 
weder af, tot op het tijdstip dat de volgende, nieuwe aardbeving werd gevoeld. 

4850. Amboina. In den nacht van den 7%" op den 8 Oc- 
tober werd dit eiland, hetwelk reeds in November, 1855, en 
in Julij, 1845, door hevige aardbevingen was geteisterd gewor- 
den (zie vroeger), ten derden male tot eene schouwplaats van 
geduchte aardschuddingen. Zij gingen vergezeld van een onder- 
aardsch gebulder, van slagen als kanonschoten. Uithoofde zulks 
(volgens den berigtgever) op «dat eiland geen zeldzaam ver- 
schijnsel is,» zoo hervatte ieder den volgenden dag zijn ge- 
wonen arbeid. Des voormiddags van den Str October, ten 11 
ure, werd men echter zulk een hevigen schok gewaar, dat 
elkeen, dien de krachten niet ontbraken, zoo snel mogelijk 
het huis ontvlood, waarin hij zich bevond; later bleek het, 

t er geene woning was ingestort, hoewel velen zeer bescha- 
digd waren geworden. Op den 9iz= en 10% October her- 
haalden zich de schokken, zoo mede het onderaardsche 
gebulder, dat er mede gepaard ging. Het is nog niet bekend 


1431 


of de epidemische ziekte ook na deze aardbeving, derhalve 
ten 4ter male in hevigheid heeft toegenomen, dewill de laatste 
berigten van Amboina slechts tot den 9t October loopen. 
(dav. Cour. van den 4t" December, 1850, no 97.) 


Behalve door de vroeger vermelde hevige, lang aanhoudende aardbevingen, 
leeren wij, uit de waarnemingen, gedaan ten jare 1843, dat Amboina in den 
loop van slechts 8 maanden door 13 Zigtere aardschokken werd in beweging 
gebragt. Zeer waarschijnlijk is het, dat dergelijke zachtere schuddingen zich 
even dikwerf op andere tijden hebben doen gevoelen, welke alleen uit dien hoofde 
onbekend zijn gebleven, dewijl niemand aanteekening daarvan heeft ge- 
houden. Maar reeds uit hetgeen wij hebben medegedeeld, blijkt op eene vol- 
doende wijze, dat de bodem waarop Amboina rust, het rotsgewelf of het 
dek van den vulkanischen haard, die — men mag zulks met grond van waar- 
schijnlijkheid aannemen, — zich in den diepen schoot der aarde onder het 
eiland bevindt, dat hij aan menigvuldige nu eens sterke, dan weder ligtere aard- 
schuddingen is blootgesteld, ja, zeer dikwerf dagen achtereen voortdurend 
beeft en trilt. Ten gevolge hiervan moeten in het rotsgewelf noodzakelijker- 
wijze op duizenden van plaatsen zoo niet breede spleten, althans naauwe 
reten ontstaan, die aan het oog des waarnemers ontglippen, uithoofde zij 
aan hare edel door losse aardlagen zijn bedekt. Uit dergelijke reten 
kunnen gas-soorten uitstroomen, gelijk uit pn bodem van zoo vele stik- 
grotten op Java, waar zich evenmin een spoor van openingen aan Zet oog 
vertoont. 

Het is waarschijnlijk, dat de rotsbodem van Amboina zijne digtheid 
heeft verloren door zoo herhaaldelijk terugkeerende aardschokken, waardoor 
de gas-soorten, die zich in den vulkanischen haard ontwikkelen, gd te 
ligter door denzelven kunnen Aeerdringen. 

Op Java, zoo mede in andere vulkanische landen, komen behalve zwa- 
velig zuur, dat in de kraters gevonden wordt, in vele gedeelten des eilands 
ingelijks andere gas-soorten, namelijk, koolzuur, koolwaterstof-gas en 
zwavelwaterstof-gas te voorschijn op plaatsen, die zich duidelijk laten aan- 
wijzen. In andere oorden daarentegen stijgen deze gas-soorten onbemerk- 
baar, in geringe hoeveelheid, uit de aarde opwaarts, en ontsnappen zij 
daardoor aan het oog des waarnemers. Aan dergelijke onzigtbare uitwase- 

« mingen schrijft men de werking toe, die insgelijks in niet-vulkanische landen 
bij honden en andere dieren, wier reukorgaan zeer fijn is, wordt waarge- 
nomen in de uren, welke eene aardbeving onmiddellijk voorafgaan. De na- 
deelige invloed, welke de moeraslucht op de gezondhéid der menschen 
uitoefent, wordt insgelijks gezocht in de aanwezigheid van koolwaferstof-gas 
of andere dergelijke gas-soorten, zoogenaamde miasmata, welke in geringe 
hoeveelheid in de dampkringslucht voorkomen. 


1432 


„Een digte nevel, met zwaveldampen vermengd, bedekte Amboina drie 
weken lang na het plaats grijpen der aardbeving op den 1sten November, 
1835;7 zie vroeger bladz. 1399, 


ann knmnnen deze 


ls een t 

overwegingen, naar mijn oordeel, strekken om de waarschijnlijkheid aan te 
toonen, dat de epidemische ziekte, welke op Amboina uitbarstte, ten ge- 
volge van dergelijke oorzaken is ontstaan. Vóór het plaats grijpen der aard- 
beving, in 1835, was Amboina, sedert den tijd dat Rumphius aldaar leefde, 
beroemd wegens zijn gezond klimaat. 


1850. In den nacht van den 14ten op den 15de November en des 
morgens ten 10 ure van den 19der November had de Gamalama, op 
Ternate, andermaal 2 uitbarstingen. (Jav. Cour.) 

J850. Ternate. Op „den 28sten November, des avonds ten 
10 ure, werd op dit eiland een sterke en lang aanhoudende 
schok gevoeld. (Jav. Cour. van den 414%" Junij, 1851. no 47.) 

4850. Ternate. Op den 50ste" December werd insgelijks 
een ligte schok gevoeld. (1. c.) 

J854. Java. In de hoofdplaats der residentie Kediri werden 
op den 24% Januarij, des namiddags ten 5 ure, drie kort 
op elkander volgende, tamelijk hevige aardschokken waarge- 
nomen, welke voorafgegaan werden door een onderaarsch ge- 
druisch. Zij kwamen ‘uit de rigting, waarin de g. Kêloet ten 
opzigte van Kediri ligt, namelijk, uit het zuidoosten. (Jav. 
Cour. van den 15% Februarij, 1851. no 14.) De g. Kêloet had 
zijne werkzaamheid reeds sedert eenige dagen hervat en braaktc 
drooge stoffen (zand?) uit. 

J85J. Sumatra. Den 14% Maart, des avonds ten 71/, ure, 
werden te Painan, de hoofdplaats van de zuidelijke afdeeling 
der residentie Padang, vrij hevige schokken waargenomen; 
vooraf had zich een onderaardsch gedruisch doen hooren. De 
aardoppervlakte verkreeg daardoor eene golfvormige, schomme- 
lende beweging; den volgenden dag gevoelde men, des morgens » 
ten 4 ure, nog herhaalde, doch ligtere schokken. (Jav. Cour. 
van den 12! April, 1851, n° 50.) 

3854. Sumatra. Op den 4% Mei, des namiddags ten 3 
ure, nam men te Telok betong, in de Lampong-distrikten, eene 
aardbeving waar, welker schokken horizontaal van het zuid- 


‚ 1435 


westen naar het noordoosten waren gerigt en «vijf minu 
ten» aanhielden. Gedurende den morgen van denzelfden dag 
stond de zee, ten 9 ure, bij volkomene windstilte, buitenge- 
woon hoog, terwijl geduchte onweders na de aardbeving plaats 
grepen. (Jav. Cour. van den 7 Junij, 1851. no 46. 1) 

De hierboven opgetelde verschijnselen waren op de volgende 
wijze onder de verschillende jaren verdeeld. (De berigten, 
welke van vroegeren tijd dan het jaar 1855 dagteekenen, 
heb ik in de tabel niet opgenomen, dewijl de volledigheid der 
berigten eerst sedert dien tijd een meerder vertrouwen verdient.) 


JAARTAL. (1835) 36 | 37 38 30 40/41 | 42 43 alas 


El 
ler} 
EN 
l 
wee 
Go 


49 [50 | Totaal. 


omm | | 


aam | 3 |3lo0|1 
BEVINGEN, 


3|4/|4|5 |17| 8 (20/18/22/19\9 | 7 | 1438 


UIT- 
BARSTINGEN. 


2131218181312 «| 


Volgens deze tabel hebben er derhalve gemiddeld jaarlijks 
bijna 9 aardbevingen en 22, uitbarstingen plaats, zoodat er 
ééne uitbarsting op 51/4, aardbevingen komt. Naar dien maatstaf 
zou men elke 40 dagen eene aardbeving en elke 155 dagen 
eene vulkanische uitbarsting — in geheel Neêrlandsch Indië 
mogen verwachten. 

Uithoofde wij echter in deze tabel de woortdurende uit- 
barstingen van sommige vulkanen, zoo als de eruptiën van den 
Sèmeroe en van den Lamongan, niet in berekening hebben 
kunnen brengen, terwijl de verschillende, menigwerf zeer tal- 
rijke schokken der hevige en lang aanhoudende aardbevingen 
slechts als eer enkele schok zijn berekend, zoo volgt hieruit, 
‘dat de hierboven opgegevene verhouding inderdaad als te ge- 
‘ring mag beschouwd worden, zelfs dan wanneer in de berigten, 
uit de verschillende deelen des archipels ingezonden, al de 


1) De berigten, ontleend aan de Javasche Couranten, gaan tot »° 51, van het jaar 
1851, welk nommer op den 25sten Junij te Batavia werd uitgegeven. 


1434 


plaats gehad hebbende verschijnselen van dien aard waren 
opgegeven geworden, iets dat met grond mag worden be- 
twijfeld. 1) 

Bij de aardbeving, welke de Nicobar-eilanden in 1847, van den 
51sten October tot den Dir December, teisterde, werden meer dan 
100 schokken waargenomen; bij gelegenheid der aardschudding 
op Java in 1847, den 16'" November, werden meer dan 40 
schokken gevoeld, te Tjiringin in 1848, van den 4*" Junij tot 
den 74" Augustus, meer dan 100, terwijl op Banda in 1848, 
van den 7ér tot den 19% handen meer dan 10 schokken en 
te Tjiringin in 1849, den 19% Maart, er meer dan 70 werden be- 
speurd; in 1849 gevoelde men te Saparoea, van den 28ste" Mei 
tot den 2" Junij, ruim 25 schokken en te Amboina werden op 
den 7är October, 1850, stellig een gelijk aantal dergelijke verschijn- 
selen waargenomen. Nemen wij nu een groot aantal anderen niet in 
aanmerking, dan blijkt toch op eene voldoende wijze, dat er bij 
de vroeger opgenoemden, ten bedrage van 145, allerminst ge- 
nomen, nog een 570tal behoort gevoegd te worden, indien men, 
namelijk, alle afzonderlijk waargenomene schokken wenscht op te 
tellen. Hierdoor zou het aantal schokken, gedurende 16 jaren 
gevoeld, klimmen tot 915, dus 52 per jaar, of ongeveer cen per 
111/3 dagen. 

Van de vroeger opgetelde 145 aardbevingen hadden er drie 
kort vóór de uitbarsting eens vulkaans plaats, die zij tevens als het 
ware aankondigden, twee volgden onmiddellijk op eene eruptie, 
negentien deden zich gelijktijdig met eene vulkanische uitbarsting 
gevoelen, terwijl een aantal van honderd en negen, derhalve 
verre weg de meesten, niet met eene uitbarsting gepaard ging; 
zij werden integendeel bespeurd in die tusschenpoozen, waarin 
geene vulkanische eruptiën plaats grepen. De meeste aardschok- 
ken gingen vergezeld van een onderaardsch gedruisch. 

Vergelijkt men deze aardbevingen, vooral die, welke op Java 
worden bespeurd met de ardbevingen, welke dee landen, b. v. 


*) Uit mondelinge verhalen is mij gebleken, dat Menado, bij voorbeeld, door veel- 
vuldig herhaalde aardschokken wordt geteisterd en ter naauwernood wordt in officiële 
chien van eenige derzelven melding gemaakt. 


- 1435 


Zuid-Amerika, Peru, teisteren, dan moet men bekennen , dat zij 
zich, wel is waar, vrij dikwerf herhalen , maar dat zij echter kort 
van duur en ligt mogen genoemd worden; men ziet er uit, dat 
velen slechts plaatselijke, onbeduidende trillingen des bodems 
mogen heeten en dat hevige, verwoestende aardbevingen op Java 
slechts zeer zelden voorkomen. De oorzaak hiervan zal gezocht 
moeten worden in het groote aantal geopende vulkaanschachten, 
die op Java ten getale van 45 worden aangetroffen. Men mag deze 
krateropeningen uit dien hoofde te regt de buizen van den grooten 
vulkanischen stoomketel noemen, welks deksel het eiland Java 
is, — weiligheidskleppen , waardoor de dampen en gas-soorten, 
welke in den stoomketel worden ontwikkeld, voortdurend kunnen 
uitstroomen, hetgeen nu eens stil en onbemerkbaar, dan weder 
met hevigheid geschiedt, — en alsdan heeft eene zoogenaamde 
uitbarsting plaats; ten gevolge hiervan wordt eene al te groote 
ophooping van dampen in den diepen schoot der aarde verhoed, 
die, in een ander geval, door hun uitzettend vermogen het rots- 
dak, dat op dezelven drakt, doen schokken en het leven van hen, 
die de aardoppervlakte bewonen, in gevaar zouden brengen. 


V. VERZAKKINGEN. 


Het verzakken van deelen der aardoppervlakte beneden 
het niveau der omringende streken, ten gevolge van 
vulkanische werkingen. 


4786. Java. Ten gevolge der hevige aardschokken, welke het 
gebergte Diëng teisterden, verzakte dat gedeelte des bodems, 
waar thans de zoogenaamde têlaga Wiwi wordt gevonden, welk 
meer reeds op bladz. 215 en 242 is beschreven geworden. 

4820. Banda-eilanden. Op het kleine eiland Waï, dat slechts 
op een paar mijlen westwaarts van den goenoeng Api, op Banda, 
ligt, verzonk in ditzelfde jaar (waarschijnlijk gedurende de 
hevige uitbarsting, welke in de maanden Junij en Julij uit den 
zoo even genoemden vulkaan plaats greep, zie bladz. 1275) een 
groot stuk land, hetwelk, even als het omringende terrein, met 


1436 . 


woudgeboomte was begroeid; het zonk zoo diep beneden de 
omliggende streek, dat de toppen der boomen, welke het droeg, 
op gelijke hoogte kwamen met de oppervlakte van den niet ge- 
zonken bodem. 1) 


VI. OPHEFFING VAN DEELEN DER AARDOPPERVLAKTE. 


Het opstijgen van nieuwe bergen en rotsen door vulka- 
nische krachten. 


4846. Timor. In de baai van Koepang, aan de zuidwestkust 
van Timor, steeg in dit jaar, vergezeld van een onderaardsch ge- 
druisch, eene groote rots uit zee opwaarts; zij werd tot een eiland, 
hetwelk later door wouden werd bedekt en den naam verkreeg 
van poelo Boeroeng (Vogel-eiland. — Zie Francis, over Timor; 
in het Tijdschrift v. Neêrl. Indië.) 

4843. Java. Aan de zuidzijde van het eiland Gili genting, 
hetwelk voor de zuidoostelijke kust van Soemênêp, op Madoera, 
ligt, en derhalve wordt gevonden in eene noordelijke rigting van 
den voormaligen vulkaan Ringgit, op Java, stegen in den nacht 
van den 17% Februarij twee rotsen uit de zee op, die met 
het vloedgetijde ter’ hoogte van een Rijnlandschen voet bo- 
ven water stonden. Kort vóór het zigtbaar worden dier rotsen, 
rees de zee aldaar in eene ontzaggelijke baar opwaarts. (Jav. 
Cour. van den 15e Maart, 1845, no 21.) 


FEITEN TEN BEWIJZE DAT VERSCHEIDENE GEDEELTEN DER ZUIDER KUST 
VAN JAVA IN EEN ZEER LATEN (POSTTERTIAIREN) TĲD, — IN DE 
TEGENWOORDIGE GEOLOGISCHE PERIODE, — 20 tot 25 voer zun 
OPGEHEVEN GEWORDEN. 


1e. — De uiterste, zuidwestelijke hoek van Java, aan den 
ingang der straat Soenda, wordt gevormd door den g. Pajoeng, 
een gebergte, hetwelk grootendeels bestaat uit trachietische 


t) Volgens Valentijn, Oud- en Nieuw Oost. IL 2 bladz. 17. (Vergel. vroeger , 
bladz. 1385.) 


1457 


steensoorten, welke het tertiaire gebergte hebben doorbroken. 
Dit laat zich vooral duidelijk waarnemen aan den steilen wes- 
telijken voet des Pajoeng, waar zich deelen van het eruptie- 
gebergte, in de gedaante van torens en pilaren, ter hoogte van 
50 à 200 voet op het strand, ja, zelfs nog in zee verÓ- 
heffen; dit eruptie gesteente heeft de thon- en kalkachtige 
zandsteenlagen van het tertiaire gebergte gebroken, opgerigt, 
uit hun vork gerukt en van hoedanigeid doen veranderen. 
Zij zijn allen meer of min verhard. De g. Rangkong onder 
anderen is eene trachietnaald (het uiteinde van een gang, het- 
welk boven de oppervlakte des bodems uitsteekt), waarvan de 
benedenhelft door dergelijke neptunische lagen als in een 
koker is ingesloten. (Zie 5'* afdeeling, het tertiaire gebergte, 
kap. 10.) Deze streek behoort tot het distrikt dak ieene van 
het Bantamsche regentschap Tjiringin. 

Aan de oostelijke zijde van den g. Pajoeng is de tertiaire 
basis bedekt met vlotten, behoorende tot den jongst ge- 
vormden zeezandsteen, welke in eene volkomen horizontale 
rigting tegen den voet des g. Pajoeng steunen; deze zijn bij 
gevolg niet mede opgeheven geworden, maar behooren tot 
eene latere formatie. Het mag niet zoo zeer een zandsteen, 
dan wel eene brekzie worden genoemd, waarin slechts eene 
geringe hoeveelheid zand voorkomt, maar welke daarentegen 
hoofdzakelijk bestaat uit brokstukken van zeeschelpen, koralen 
en Balanen, welke gedeeltelijk zeer groot zijn en door middel 
van koolzuren kalk zijn verbonden; in deze brekzie worden zeer 
vele gave of althans slechts zeer weinig beschadigde zeeschelpen ge- 
vonden , waarvan zelfs bij velen de oorspronkelijke kleur is bewaard 
gebleven en die allen tot dergelijke soorten behooren, welke nog 
hedendaags in de nabij zijnde zeeën levend worden aangetroffen. 
Deze zonderlinge, uit verbrijzelde schelpen gevormde brekzie: 
L. ne 373, bezit eene buitengewone hardheid, is zeer vast en 
klinkt onder den hamerslag even helder als metaal; zij is afge- 
deeld in platen (lagen), waarvan de bovensten eene dikte hebben van 
1!/,, de benedensten daarentegen van 5 às voet. Zij zijn innig 
zaâmverbonden en liggen in eene volkomen horizontale rigting. 

1 


1458 


Aan de naar zee gekeerde zijde eindigen zij steil, in de ge- 
daante van een muur. De hevige branding, welke hier staat, — 
waaruit men het besluit mag opmaken, dat de zee te dier 
plaatse zeer diep is en het strand steil afloopt, — vormt slechts 
eene enkele, niet verdubbelde, doch zeer hoog loopende baar, 
die met ontzaggelijk geweld tegen den voet des muurs klotst 
en de laagsgewijs gevormde kust ondermijnt. Dit uitspoelen van 
den voet des muurs heeft vele deelen der gesteente-bank van 
boven doen knakken, die, als lange strooken, doch ieder op 
zich zelven weder in stukken gebersten, naar de zeezijde over- 
hellen. Zij vormen kolossale, vierkante of rhombische schotsen, 
over wier meer of minder hellende, naar zee gekeerde opper- 
vlakte men kan heengaan, waarbij men door het schuim der 
branding, welke dit oord voortdurend in een ziltigen nevel 
hult, aan alle zijden wordt bespat. 

De overhellende en menigwerf 7 à 10 voet voet dikke 
schotsen zijn door spleten van het overige, nog niet gebrokene 
gedeelte der zandsteenbank gescheiden; deze spleten of scheu- 
ren loopen in gelijke, evenwijdige rigting met het strand voort, 
hebben eene wijdte van 1/, à 2 voet en reiken tien voet, Ja. 
somtijds nog dieper in eene loodregte rigting in het gesteente. 
Op andere plaatsen, waar nog geene spleten zijn ontstaan, 
ontwaart men enge reten, welke als zoo vele bewijzen mogen 
worden beschouwd, dat die deelen weldra van elkander zullen 
worden losgerukt. Zij vormen de grenzen tusschen het hori- 
zontale gedeelte der bank en de naar zee afhellende 50 à 50 
voet breede strook. Tusschen de afzonderlijke, meerendeels 
vierkante brokstukken, waarin deze strook is geknakt, worden 
andere spleten gevonden, die de eerstgenoemden onder een 
regten hoek snijden en op vele plaatsen slechts eene geringe 
breedte bezitten, — in dat geval vormen de verschillende 
schotsen eene gelijkmatig glooijende vlakte, waarover de Ja- 
vanen zich zelfs te paard durfden heen begeven; in andere 
gedeelten zijn de spleten te breed om er over te kunnen sprin- 
gen, terwijl weder elders de schotsen in zulk eene woeste 
wanorde door een liggen, dat een chaos van holen, spleten en 


1439 


puinbrokken is gevormd, waar tusschen zeegedierten van velerlei 
soort zich al kruipende ontmoeten. 

Te rekenen van den oostelijken voet des Pajoeng, waar 
de monding van de tji Boenar wordt gevonden, strekt zich 
deze formatie, uit eene brekzie van verbrijzelde zeeschelpen 
bestaande, ongeveer 2 minuten ver in de rigting van het 
oosten uit, namelijk, tot aan de kleine tji Tataon; van dit 
punt af bestaat het strand uit los zand. De oppervlakte 
der bovenste laag, welke landwaarts in eene tafelplatte rots- 
bank vormt, waarop struikgewas groeit, ligt 20 à 25 voet 
boven den hoogsten stand der zee bij het vloedgetijde; 
dit is tevens de dikte dezer formatie. Zij rust op een 
zeer fijnkorreligen, weeken, blaauwachtig grijzen, tertiairen 
kalkzandsteen, welke door verweering eene geelachtige kleur 
aanneemt: L. n° 574—577; de fossile schelpen, welke hierin 
worden aangetroffen, hebben hunne kleur verloren, zijn ver- 
bleekt, krijtwit en bros, terwijl die der schelppuinbrekzie geheel 
en al hare oorspronkelijke kleur en hardheid hebben behou- 
den. Ten westen van de monding der tji Boenar, ter plaatse 
waar de trachietische rotswand des goenoeng Pajoeng in zee 
uitsteekt, vormt de fijnkorrelige zandsteen een plat, het- 
welk eene breedte van 5 à 500 voet heeft en aan den voet 
van den zoo even genoemden wand ligt; bij het vloedgetijde 
is dit plat door de golven bedekt, terwijl het tijdens de 
eb grootendeels droog loopt. Het schijnt, dat de vroeger 
vermelde schelpbrekzie dit tertiaire plat in voormaligen tijd 
een eind weegs heeft bedekt; het geweld der baren, dat hier, 
op het ver vooruitstekende en steil afdalende gedeelte des 
lands, nog geduchter werking kan uitoefenen dan elders, heeft 
dezelve grootendeels weggeslagen; slechts enkele overblijfselen 
der benedenste laag liggen nog hier en daar als geïsoleerde 
rotsklompen op het liggende, tertiaire gesteente. Deze be- 
nedensie lagen bestaan slechts ten deele uit verbrijzelde en 
gave schelpen, benevens uit zand; hare bestanddeelen zijn 
meerendeels afgeronde en glad geschuurde rolsteenen van 
trachiet, hoorn- en vuursteen, die’ niettegenstaande de ko- 


1440 


lossale grootte, welke velen bereiken, — er worden er van 
1 duim tot 5 voet diameter gevonden, — door middel van 
koolzuren kalk buitengewoon vast zaämverbonden zijn: L. ne 
375. Dat dit conglomeraat tot dezelfde formatie behoort als 
het gesteente, vermeld onder n° 578, laat zich ten duidelijk- 
ste ontwaren aan den linkeroever der tji Boenar; de hier 
bedoelde plaats ligt landwaarts in op eenigen afstand van 
de monding der rivier, alwaar men dit ‘gesteente onder de 
schelpbrekzie ziet liggen, dat van lieverlede in deze laatste 
overgaat, dewijl de rolsteenen, naar gelang zij de brekzie 


meer naderen, — naar boven toe, — allengs kleiner en in 
geringer aantal gevonden worden. 
Jo, — Wannneer men zich in eene oostelijke ae eene 


geographische mijl van het zoo even genoemde oord heeft ver- 
wijderd, ontwaart men, aan de oostelijke tijde van de smalle 
landtong (oediokan) Terelbag, een dergelijk 
steen, welke zich eene minuut ver naar het oosten uitstrekt. 
Dit gesteente is echter zeer los en ligt te verbrijzelen, hoewel 
het, even als de vroeger vermelde brekzie, geheel en al be- 
staat uit brokstukken van schelpen, koralen, en andere zeepro- 
ducten. De brokstukken zijn hier echter fijner, doch, uithoofde 
van het gemis eener voldoende hoeveelheid verbindende kalk- 
aarde, in een minder vast gesteente overgegaan: L. n° 579. 
Het is afgedeeld in dunne lagen, welke volkomen horizontaal 
zijn gerigt en aan de zeezijde in een 15 voet hoogen, lood- 
regten, in smalle strepen afgedeelden wand eindigen. De opper- 
vlakte dezer jongst ontstane zandsteenbank vormt, aan hare 
landwaarts gekeerde zijde, het vlakke land, gelijk wij zulks 
bij de vorige bank hebben doen opmerken. Haar liggend ge- 
steente is een dergelijke, fijne, tertiaire kalkzandsteen als die, 
waarop de vorige bank rust: L. no 580. Beide banken ne 1 
en 2 zijn blijkbaar niet anders dan plaatselijke, schotsachtige 
vormingen, die zijwaarts wigvormig uitloopen. De oppervlakte 
van n° 2 ligt minstens 15 voet boven het hoogste punt, tot 
waar de vloed reikt. 

50, — Zet men zijn weg zuidwaarts vande Wijnkoopsbaai 


zand- 


1441 


(distrikt Djampang koelon van het Preanger-Regentschap Tjan- 
djoer) over dat gedeelte der kust voort, hetwelk zich uitstrekt 
van oedjoeng Sòdong parat tot aan het schiereiland Gênding, 
dus, algemeen genomen, in de rigting van het noorden naar 
het zuiden, dan komt men, behalve over verscheidene” kleine 
kapen, onder anderen over de kleine landtong (oedjoeng) 7ji- 
boeaja, en vervolgens over den oedjoeng Tjantigi. Vóór dit ge- 
deelte der kust, welke aan de landwaarts- gekeerde zijde-geheel 
vlak is en slechts van lieverlede opwaarts rijst, strekt zich een 
koraalrif, strandrif uit, dat eene breedte heeft van 700 à 1,000 
voet en bij het ebgetijde reeds op verscheidene plaatsen droog 
staat en begint te sterven. Hier en daar wordt hetzelve door- 
sneden door diepe kanalen met scherp afgesnedene randen, die 
niet slechts in de rigting van de zee naar de kust loopen, 
maar waarvan sommigen zich dwars door het koraalrif uit- 
strekken, ten gevolge waarvan hetzelve in afzonderlijke lang- 
werpige of vierkante stukken wordt afgedeeld. Uithoofde men 
nu bij het ebgetijde het overige gedeelte van het rif bijna 
droogvoets begaan kan, vormen deze kanalen voor den wandelaar 
een onoverkomelijken hinderpaal, dewijl de zee in dezelven 
eene aanmerkelijke diepte heeft. 

De oppervlakte van het aangrenzende, drooge ‘land, namelijk, 
van den in zee uitstekenden oedjoeng, ligt 20 voet boven 
het niveau der zee, is met gaten doorboord, takkig gekroesd en 
bestaat insgelijks uit doode koraalgebouwen. In die gaten wortelt 
een boompje Tjantigi Dodonaea Burmanniana DC.) geheeten, dat 
eene hoogte van 15 voet bereikt, en een dunnen, eenigzins 
gebogen stam heeft, met grijskleurige, gekorvene schors; het 
vormt kleine boschjes, die een eigenaardig, kaal uiterlijk heb- 
ben, en wier fijn mirtenachtig loof slechts eene geringe schaduw 
werpt op den witachtigen rotsgrond, waarop geene vruchtbare 
aarde wordt aangetroffen. In het midden tusschen de beide 
kapen verheft zich de kustvlakte ongeveer ter hoogte van 5 
voet boven het punt, tot waar de vloed reikt; hier echter is 
zij bedekt met eene menigte torenachtige of teerlingvormige 
rotsen, tusschen welke men zijn weg voortzet als door “de 


1442 


straten eener Turksche stad, namelijk, tusschen lage huizen 
met platte daken. 

Door eenige dier rotsen heeft de natuur doorgangen, 
portalen, gevormd; allen hebben zij scherp toeloopende, lood- 
regte wanden en vlakke schedels, welke zich 15 voet boven 
de vlakte verheffen, derhalve ongeveer even hoog zijn als 
de schedels der vlakke voorgebergten. Deze rotstorentjes zijn 
deels set Tjantigi-boschjes gekroond en leveren een hoogst 
schilderachtig gezigt op; aan de zijden is het gesteente geheel 
en al poreus, en doorboord met gaten, welke allerwege in 
evenwijdige rijën boven elkander liggen. De wanden hebben 
dwars loopende strepen en de rotsen eene horizontale laagdee- 
ling; zij zijn de gebouwen, vroeger gevormd door koraal- 
dieren (polypen), — derhalve koraalbanken of gedeelten 
eener dergelijke bank: L. n° 685, welker oppervlakte 
thans twintig voet boven het tegenwoordige niveau der zee 
ligt. Hier in meerdere, elders in mindere mate door kalk ver- 
bonden, zamgebakken, worden nog vele, menigwerf geheel 
gave zeeschelpen aangetroffen in de holen van deze rotsen, 
welke niet bestaan uit een verbrijzeld gesteente (brekzie), 
maar uit een onbeschadigd, gaaf koraalgebouw, zoo als het 
onder water werd gevormd. 

40, — De grens tusschen de distrikten Kèndêng wêsi ten wes- 
ten en Nêgara ten oosten, beide in het Preanger-Regentschap 
Soekapoera gelegen, wordt, in de nabijheid der zuider kust, 
gevormd door de, tji Laoetérén. Nadat deze beek uit eene 
kloof van het steil eindigende tertiaire gebergte is te voorschijn 
getreden , stroomt zij nog 5 palen verder, in de rigting van het 
noorden naar het zuiden, door eene lage alluviaal-vlakte naar 
zee; doch in plaats van zich in die rigting in zee uit te stor- 
ten, wendt zij zich eindelijk naar het westen, ja, zelfs naar 
het west-noordwesten, zet haren loop naar die hemelstreek een 
aanmerkelijk eind weegs voort, en vindt alsdan hare uitwate- 
ring in zee. Vergelijk 447 Laoetérén, Figuur J. Eene zonder- 
bare, smalle bergstrook, een rotsmuur, welke geheel geïsoleerd, 
op een grooten afstand van andere bergen ligt, dwingt de rivier 


1445 


haren loop op die wijze te veranderen, dewijl dit rotsgevaarte 
zich eerst van het oosten naar het westen, vervolgens naar het 
west-noordwesten uitstrekt, waardoor de zee en de binnenwaarts 
liggende (alluviale) kustvlakte worden gescheiden. 

Ter plaatse waar de beek, die eerst van het noordoosten 
naar het zuidwesten stroomde, van rigting verandert, zich om- 
wendt, ten einde gedurende het overige gedeelte van haren loop 
in eene west-noordwestelijke rigting voort te gaan, worden 
twee openingen, gaten, aangetroffen in dezen rotsmuur, welke 
even als een bolwerk tusschen de zee en de kustvlakte oprijst. 
De eerste tusschenruimte a heeft eene breedte van 200 voet, 
de andere, welke meer westelijk ligt, namelijk 5, is slechts 50 
voet breed. Te rekenen van deze tweede opening is de roismuur, 
waarvan het bovenvlak met woudgeboomte is bedekt, slechts 
150 à 200 voet breed, terwijl zijne lengte meer dan 5,000 
voet bedraagt; hij strekt zich, namelijk, in een west-noord- 
westelijke rigting veel verder uit dan de monding der tji 
Laoetêrên. Te dier plaatse verheft zich nog eene kleine, toren- 
vormige rots op een aanmerkelijken afstand van het uiteinde 
van den muur, met welken hij slechts verbonden is door mid- 
del van het vlakke rif, dat gedurende het vloedgetijde door 
de golven der zee wordt bedekt. 

Terwijl nu de tji Laoetêrên aan den binnenwaarts. gekeer- 
den voet van den rotsmuur stroomt, zoo strekt zich aan de 
buitenwaarts gekeerde zijde, aan den zeekant, een volkomen 
vlak zandsteenplat uit, hetwelk gedurende het ebgetijde bijna 
droog staat en eene lange strook vormt ter breedte van onge- 
veer 500 voet, alwaar op menigvuldige plaatsen koraal- 
bouwende polypen worden gevonden. 

In het oostelijke gedeelte van dit plat ligt hetzelve aan den 
buitenwaarts gekeerden rand hooger dan aan de binnenwaarts 
gekeerde zijde, ter plaatse waar zij aan de rotsstrook paalt. 
Aldaar is het ook gedurende het ebgetijde nog 2 voet met 
water bedekt, dat onophoudelijk naar het oosten stroomt, als _ 
het ware eene rivier van zoutwater vormt, welker spiegel 5 
voet hooger ligt dan het niveau der beek. Op die twee plaat- 


1444 


sen, namelijk, waar de rotsmuur is doorbroken, waar de straks 
genoemde tusschenruimten worden gevonden, wier bodem niet 
hooger ligt dan de oppervlakte van het mf, stort het zeewater 
benedenwaarts naar de tji Laoetêrên, en wormt het 2 breede, 
altijd stroomende watervallen, ter hoogte van drie voet. 
Deze cascaden der zee, welke in eene zoetwater rivier neder- 
storten , ontstaan uit de volgende oorzaak : doordien de monding 
der tji Laoetêrên tegen alle branding door een schutsweer is 
beveiligd -en het zeewater aan de buitenwaarts gekeerde zijde 
van den rotsmuur, door den fellen golfslag opgezweept, zelfs 
gedurende het ebgetijde, al is het slechts in een fijn verdeelden 
toestand, voortdurend op de hoogte van het plat geworpen wordt. 
En hoe zonderling, tegenover deze cascaden van zout water, treft 
men, aan den regter oever der rivier, groepen van Rhizophoren 
aan, die nergens elders in deze streek worden gevonden. 

Het gesteente van dezen rotsmuur is een grofkorrelige 
zandsteen, welke hoofdzakelijk uit schelp- en koraalpuin be- 
staat, waaronder ook groote koraalstukken worden aangetrof- 
fen. De petrographische hoedanigheid van den muur wijkt in 
deszelfs verschillende gedeelten onderling veel af. In sommige 
deelen bestaat hij uit zeer dunne, naauwelijks f duin dikke, 
ja, somtijds zelfs schilferachtig dunne lagen, die allen echter 
ten innigste met elkander zijn verbonden, zoodat eerst vele 
honderden daarvan gezamenlijk eene tamelijk dikke vlotbed- 
ding vormen; elders vindt men dezelven afgedeeld in banken 
ter dikte van 5 à 10 voet, bij welke zich geene onderafdee- 
ling laat waarnemen. In sommige gedeelten zijn de lagen tot 
één geheel verbonden, ter dikte van 25 voet, waarvan zich 
stukken hebben losgerukt, die nedergestort zijn zonder van een te 
splijten. Overal echter zijn zij, even als poreuse lava-slakken, 
met gaten doorboord en aan de oppervlakte takkig gekroesd, 
vol kleine holen en gaten, die allen echter in regelmatige, 
horizontaal en evenwijdig loopende rijën liggen, ten gevolge 
… waarvan de fijn gestreepte oppervlakte, van ter zijde gezien, 
zich voordoet als ware zij in puntige spitsen afgedeeld, waardoor 
zij derhalve eene zaagvormige gedaante verkrijgt. 


1445 


Ten gevolge van het uitspoelen en uitholen van den voet 
der rotsbank door de werking van het water, zijn er breuk- 
spleten ontstaan in de hooger liggende gedeelten der bank, 
waardoor deze hoogere lagen gedeeltelijk naar de voorzijde 
moesten neêrzakken; men ziet derhalve deze lagen in vele stre- 
ken ter zijde van den rotsmuur, zoowel aan de binnen- als 
aan: de buitenzijde, onder een hoek van 10,45, ja, 75° naar 
beneden hellen, terwijl zij over den voet van den muur uit- 
steken; eenige dier lagen hebben zulk eene sterke glooijing, 
dat zij als aan den wand schijnen te hangen en iederen oogen- 
blik dreigen neêr te storten. Op vele plaatsen is zulks reeds 
werkelijk het geval geworden, en aldaar ziet men de puinbrok- 
ken der gebrokene lagen, als schotsen, op en over elkander liggen. 
De oorspronkelijke rigting dier lagen was even zoo horizontaal, 
als zulks nog heden in het midden der rotsstrook aller- 
wege het geval is. 

De smalle rotsstrook, welke uit deze lagen bestaat en die 
te regt den naam van muur verdient, dewijl zij, niettegen- 
staande hare groote lengte, zeer smal is en ter wederzijde 
loodregt afdaalt, heeft derhalve ook een slakken schedel. Hare 
hoogte bedraagt op de meeste plaatsen 50 à 40 voet; echter rijst 
zij op eenige punten, in het middengedeelte der strook, in 
den vorm van torens ter hoogte van 50, ja, 60 voet opwaarts. 

Hoewel de steensoort van dezen muur op vele plaatsen meer 
het uiterlijk van zandsteen dan van koraalkalk bezit, zoo lee- 
ren wij echter reeds uit de menigte van holligheden en gaten, 
die meerendeels regelmatig loopen en in rijëu zijn afgedeeld, 
hoe zeer polypen en Annulaten (Sabellarien, Serpula-soorten) 
tot het doen ontstaan dier bank hebben medegewerkt. Zie L. 
no 955. Zeer verschillend is de steensoort, welke eenige 
palen verder, aan den voormaligen oeverwand, wordt gevon- 
den; deze bestaat uit zeer fijn korrelige thon- en zand- 
steenmergels: L. n° 945944; ook de fossile overblijfselen, 
welke hierin worden aangetroffen en die op bladz. 115 - 
der 5% afdeeling van dit werk nader vermeld zijn, bevinden 
zich in een geheel verschillenden toestand. (Vergel. vroeger 


1446 


onder n° 1.) Uit eene dergelijke, fijn korrelige mergelsoort: L. 
ne 945, bestaat insgelijks de bedding der kleine tji Karang, welke 
in de kustvlakte, aan den voet van den voormaligen oeverwand, 
ter naauwernood iets hooger ligt dan het punt, waartoe de spie- 
gel der zee rijst gedurende het vloedgetijde; aan de oostelijke 
zijde van de pondok Tjièri, 5 palen noordwestwaarts van de 
moeara (monding der) tji Laoetèrên. Aan de beide oevers der 
beek vindt men eene 5 voet dikke bank van jongst gevormde 
schelp- en koraalpuinbrekzie: L. no 946—952 ontbloot; zij 
rust op n° 945 en moet natuurlijker wijze vroeger insgelijks 
de bedding der beek, waarin ne 945 thans ontbloot voorkomt, 
hebben bedekt, alvorens zij door de werking van het water 
der beek, die hare bedding 6 à 7 voet diep heeft uitgehoold, 
werd weggespoeld. Zij bevat eene menigte gave, groote polyp- 
gebouwen en gave, onveranderde schelpen, die men vindt 
onder n° 946—952, In het tertiaire liggende daarentegen, no 945, 
komen geheel en al verschillende fossile overblijfselen voor, b. v. 4 
eene soort Ranella: L. P. n° 146, b. en wel meerendeels slechts 
als afdrukken, steenkernen. De door ons beschouwde, muur- 
vormige rotsstrook, nabij de tji Laoetêrên, ligt, hieraan mag 
niet de geringste twijfel worden gevoed, op eene dergelijke 
tertiaire basis. 

Waarschijnlijk is deze rotsstrook eene smalle koraalbank, — 
een kanaalrif, — geweest, welke door een arm der zee;-ter 
breedte van 2 à 5 palen, van de kust van Java was gescheiden, 
en later 40 à 50 voet boven den spiegel der zee werd opge- 
dreven. Uithoofde nu de tertiaire zeebodem, waarop het rif 
rustte, insgelijks moest opgeheven worden, zoo werd de ruimte, 
ingesloten tusschen het rif en de kust, een gelijk aantal voeten 
ondieper gemaakt, ten gevolge waarvan de ophooging door 
alluviaal-grond bespoedigd en aanleiding werd gegeven tot de 
vorming der tegenwoordige vlakte. 

9. — In de uitgestrekte kustvlakte der distrikten Prigi en 
Tjikèmboelan, welke in den vorm eener halve maan ligt inge- 
sloten tusschen de kalkbergen van Tjiwaroe ten westen en de 
bergen van Kali poetjang (benevens het schiereiland Pênandjoeng) 


1447 


ten oosten, in het Preanger-Regentschap Soekapoera, stroomt, 
benevens andere beken, de tji Kolòwong naar zee; zij vormt 
de grens tusschen de distrikten Prigi ten westen en Tjikèm- 
boelan ten oosten. Ter plaatse waar de weg deze beek 
overschrijdt, namelijk, op ongeveer 1/2 paal afstands van de 
kust en te rekenen van daar, nog '/2 paal verder landwaarts 
in, ligt de vlakte minstens 20 à 25 voet boven den spiegel 
der zee; over die gansche uitgestrektheid is de vlakte volkomen 
horizontaal. Eene dunne, vruchtbare aardlaag, met gras en ver- 
strooid staande groepen van geboomte begroeid, rust aldaar 
op vlotten van schelp- en koraalpuinbrekzie, waarin de beek 
zich een bed ter diepte van 7 à 10 voet heeft uitgespoeld. De 
bovenste, 5 voet dikke laag is van een zandsteenachtigen aard, 
hierop volgen dunne lagen, die vol zijn van weinig of niet 
veranderde schelpen, behoorende tot soorten, welke nog he- 
dendaags levend worden.aangetroffen. Al deze lagen hebben 
eene horizontale rigting en bedekken, naar het schijnt, eene 
zeer grooie uitgestrektheid dezer vlakte. 

De vijf voorbeelden, door ons alhier aangehaald, doen ons 
zien, dat hedendaagsche gesteente-, en horaalvormingen, 
welke wij nog op den huidigen dag op zoo vele plaatsen aan de 
zuider kust zien ontsiaan, — gelijk nader zal worden aange- 
toond in het hoofdstuk der 5** afdeeling: over de hedendaagsche 
vormingen , — ter hoogte van 15 à 25, ja, van 50 voet boven het 
peil, dat de zee gedurende het vloedgetijde bereikt, worden aan- 
getroffen, op welke hoogte zij niet kunnen gevormd zijn ge- 
worden. Onmogelijk is het, dat de polypen, welke de koralen 
bewoonden in het voorbeeld onder n° 5 vermeld, op die 
hoogte, — in de lucht, — leven en bouwen konden. 

Ter verklaring van dit verschijnsel is het derhalve volstrekt 
noodig aan te nemen, dat de zuider kust van Java, in zeer laten 
tijd, in eene verticale rigting ter hoogte van 15 à 50 voet is 
opgeheven; uithoofde wijders die gesteentelagen volkomen hori- 
zontaal zijn blijven liggen, zoo volgt hieruit, dat de opheffing 
zeer gelijkmatig moet zijn geschied en over eene zeer groote 
uitgestrektheid, waarschijnlijk zeer langzaam, van lieverlede, moet 


1448 


hebben plaats gehad, ja, het spoedig droog worden van de 
oppervlakte der koraalriffen en het toenemen der zuider kust, 
ter plaatse waar geene aanslibbing geschiedt, geven grond aan 
het vermoeden, dat de opheffing, hoewel in eene geringe mate en 
langzaam, nog op den huidigen dag voortduurt. 

Het eenige middel, om deze vraag met juistheid te zien oplos- 
sen, is het plaatsen van vaste signalen op de kust, of het 
uithouwen van merken aan rotswanden op eene bepaalde hoogte 
boven den spiegel der zee, die, na verloop van een 10 of 
een 5Û tal jaren, behooren te worden nagemeten. 

Hoe nuttig het voor de scheepvaart mag geacht worden, — 
vooral wanneer men in aanmerking neemt de kostbare middelen, 
welke gebezigd moeten worden tot instandhouding van reeds aan- 
wezige, of het aanleggen van nieuwe havens, b, v., van de haven 
van Tjélatjap, — hoe nuttig het is hieromtrent eene juiste 
kennis te verkrijgen, behoeft evenmin een breedvoerig betoog, 
als het noodig is het groote belang nader aan te toonen, dat 
het Gouvernement dient te stellen in de juiste kennis der ver- 
breeding, welke het land verkrijgt ten gevolge van aanslibbing, 
ten einde op die wijze den tijd te kunnen bepalen, binnen 
welks verloop met grond verandering in het vaarwater, onbruik- 
baarheid van zekere havens mogen verwacht worden. 

Mogt het later blijken, gelijk Hallsted en Volloth beweren, 
dat niet slechts het eiland Reguain, benevens eenige in de nabij- 
heid er van gelegene eilanden, in zeer laten tijd 22 voet hooger 
zijn opgeheven, maar dat de gansche kust van Aracan, welke 
tegenover dit eiland ligt, eerst gedurende de aardbeving van 1750 
tot 1760 eene aanmerkelijke opheffing heeft ondergaan, dan 
zou dit verschijnsel aan de zuider kust van Java niet het eenige 
voorbeeld van dien aard in Oost-Indië zijn. (Vergel. bladz. 1255.) 


VII. OPHOOGING VAN DEELEN DER OPPERVLAKTE VAN 
DEN BODEM EN VERBREEDING DER KUSTEN 
ale DOOR LAVA-STROOMEN. 
Uithoofde alle vulkanen op Java, zonder eene enkele uit- 
zondering, gevormd zijn geworden uit verharde gesteente-mas- 


1449 


sa’s, die ten deele volkomen gesmolten, ten deele slechts in een 
weeken, taaijen toestand, door vuurgloed te weeg gebragt, uit 
het binnenste der aarde opstegen, d. i., opwelden uit spleten, 
wier open geblevene gedeelten, — de vulkaanschachten, — 
nog op den huidigen dag ten uitweg strekken aan dergelijke 
stoffen, zoo volgt hieruit, dat het aandeel zeer groot moet _ 
zijn, hetwelk deze krachten, waardoor vulkanische gesteenten 
worden gevormd, op Java hebben genomen aan de vorming 
van het land. 

Wij hebben gezien, dat op Java tallooze groote en kleine 
bergen worden aangetroffen, welke uit eruptie-gesteenten be- 
staan; in de voorafgaande bladen hebben wij niet minder dan 
45 kegelbergen opgeteld, die zich negen à tien duizend voet 
hoog verheffen, geopende kraters bezitten en alleen door het 
op een hoopen van oude trachietische en nieuwe, van zamenstel 
meer gelijkvormige lava-stroomen, benevens lava-puin kunnen 
gevormd zijn, ten gevolge waarvan uit de aanvankelijk geringe 
opbooging des bodems, door deze vulkanen veroorzaakt, ‚ge- 
durende eene reeks van duizenden van jaren, hooge kegelber- 
gen zijn ontstaan. 

Wat betreft de beschrijving der vulkanen, ten dezen op- 
zigte verwijs ik den lezer naar de voorafgaande bladen, terwijl 
ik hier de aandacht wensch te vestigen op eenige der treffendste 
voorbeelden, waar het land, dat den voet des vulkaans om- 
ringt, in een wijden kring en in eene buitengewone mate door 
verharde lava-stroomen is opgehoogd geworden. 

Aan den noordelijken voet van den Tangkoeban praoe, 
op Java, verhardden basaltische lava-stroomen, door dezen vul- 
kaan uitgebraakt, tot ontzaggelijk dikke banken; hare opper- 
vlakte vormt het tegenwoordige plateau van Sèêgala êrang, 
waaromtrent de lezer gelieve na te slaan bladz. 56—58; de 
steensoort vindt hij onder L. ne 25—28. 

Dergelijke lava-stroomen verhardden insgelijks aan den zuid- 
zuidwestelijken en zuidwestelijken voet van den Slamat, op 
Java, in die streek waarin Adjibarang ligt; zij werden tot rots- 
banken, die eene dikte hebben van verscheidene honderd voet. 


1450 


Even als de vorigen reiken zij niet slechts tot aan den breuk- 
rand van het tertiaire gebergte, maar hetzelve is op vele, 
minder hooge gedeelten er door overstroomd en bedekt gewor- 
den; zie bladz. 179—187. De steensoort: L. no 110. 

De noordwestelijke, westelijke en zuidwestelijke voet van 
den Boeloeran, op Java, is omringd door lava-banken, die 
slechts aan hare oppervlakte door splijting in afzonderlijke 
puinbrokken zijn afgedeeld; zie bladz. 970. Deze steensoort is 
genummerd: L, n° 290—292 

Aan den oostelijken voet van den Zdjèn, op Java, wordt 
een basaltlava-stroom gevonden, die zich uiistrekt tot in de 
straat Bali, alwaar hij eene in zee uitstekende rotskaap vormt, 
bekend onder den naam van batoe Toetoel; zie bladz. 979. 
De steensoort is die, voorkomende onder: L. n° 295. 

_In welk tijdperk deze lava-stroomen door den vulkaan werden 

uitgebraakt, is niet bekend. Dat geen enkele der kraters op 
dit eiland, sedert heizelve door Europeërs wordt bewoond, 
volkomen gesmoltene lava, als een bandvormigen stroom, heeft 
uitgespuwd, is reeds vroeger op verschillende plaatsen van dit 
werk door ons vermeld geworden. *) 

Maar menigvuldige voorbeelden zijn sedert de aankomst der 
Europeërs op Java waargenomen geworden van ophooging des 
bodems door losse uitwerpselen, als daar zijn: door lava-puin- 
brokken, zand en asch; zulks is niet slechts het geval op 
Java, maar insgelijks op vele andere eilanden van den Indischen 
archipel. Ten bewijze daarvan zullen wij er hier eenige wei- 
nigen laten volgen. Vergelijk hiermede: Afdeeling III. kapitel 6, 
bladz. 196 en volg. 

De Goentoer, b. v., doet de oppervlakte van het terrein, dat 
hem samen door zijne uitgeworpene lava-puinbrokken en 


en jett 


seirden mocht van het zelden plaats grijpen van verwoestende aardbevingen op 

ava, — is deels de menigte der wijd geopende vulkaanschachten, waaruit (gelijk 

se op blad, 907 werd aangemerkt) de ontwikkelde dampen zich gemakkelijk kun- 

‚ ten andere de geringe hoeveelheid der gevormde dampen, wier uit- 

Res, tennenen niet in staat is de lava-zuil tot aan de krateropening op te heffen. 
Vergelijk hiermede bladz. 540, 780, 903 en volg. 


1451 


zand voortdurend in hoogte toenemen, ten gevolge waarvan 
zijn omvang steeds grooter wordt; zie bladz. 75, enz. 

De Galoenggoeng, op Java, heeft door uitgebraakte lava- 
puinbrokken en vulkanische asch, die, vermengd met water, 
tot modder werd, in de maand October, 1822, de uitgestrekte 
vlakten van Singaparna en van Tasik malajoe in verscheidene 
streken 50, 60, ja, 70 voet opgehoogd; zie bladz. 140 enz. 

De Merapi, op Java, heeft door de uitbarstingen, welke 
hij in December, 1822, in December, 1852, in Augustus 
1837, enz., onderging, niet slechts groote kloven, gelijk de 
djoerang Pabilang, de djoerang Blongkeng, met puinbrokken 
(brokstukken van meer of minder verslakte lava) opgevuld, 
maar zijne gansche westelijke helling, benevens de daaraan 
palende voet des bergs er door opgehoogd; zie bladz. 587, 
406, en volg., 410 en 411. 

Zonder ophouden gaat de Lamongan, op Java, voort zijn 
omvang te doen toenemen en zijne hellingen, benevens het 
omliggende terrein, door lava-puin op te hoogen; zie bladz. 
1116, 1127, enz. 

De Tomboro, op Soembawa, heeft door de vulkanische 
asch en puimsteenbrokken, welke hij bij gelegenheid zijner 
uitbarsting, in April, 1815, uitwierp, het omliggende land 
mijlen ver in het rond 10 à 20, ja, op sommige plaatsen 
meer dan 100 voet opgehoogd; zie bladz. 1254 en volg., 1260. 

De goenoeng Api, op Banka, braakte in de maand Junij, 
1820, een lava-stroom uit, die langs zijne westelijke helling 
beriedenwaartn vloeide; zit slechts werd eene bogt, welke 
de kust aan die zijde des bergs vormde, door dien lava-stroom 
opgevuld, maar er ontstond buitendien een voorgebergte, dat 
zich een eind weegs in zee uitstrekte; zie bladz. 1274. In de 
maand Junij, 1824, wierp hij een lava-stroom uit, welke zich 
langs zijne noordelijke helling benedenwaarts stortte, en, 
eenmaal bekoeld zijnde, een grooten bergkam vormde; zie 
bladz. 1276. 

De Gamalama, op Ternate, had reeds, bij gelegenheid 
eener vorige uitbarsting, welke vóór 1821 plaats greep, een 


1452 


grooten lavastroom opgebraakt, die langs zijne helling was 
gevloeid, zich als een bergkam door de kustvlakte uitstrekte 
en tot de zee reikte; zie bladz. 1280. Waarschijnlijk is het 
deze lava-stroom, die bij de inwoners bekend is onder den naam 
van batoe Angoes, en aan de noordoostelijke zijde des bergs 1) 
wordt gevonden. In Februarij, 1840, werd andermaal cen 
dergelijke lava-stroom door den vulkaan uitgebraakt, welke 
tusschen batoe Angoes en het fort Toloeko, derhalve langs 
de oostelijke helling des bergs, benedenwaarts vloeide en zich 
insgelijks tot in zee uitstrekte; zie bladz. 1282. 

De Tonkoko, gelegen op het schiereiland Menado van het 
eiland Celebes, vormde, in 1801, door zijne lava-puinbrokken 
een dergelijken stroom of bergkam als den vroeger vermelden, 
ten gevolge waarvan eene in zee uitstekende rotskaap ontstond, 
waaraan ook aldaar de benaming batoe Angoes werd gegeven; 
zie bladz. 1288 

Uithoofde wij binnen zulk een kort tijdsverloop! — van 
het jaar 1822 tot op heden, — reeds zulke duidelijke voor- 
beelden hebben leeren kennen van verhooging en verbreeding 
van den omvang der vuurbergen in de Oost-Indië ‚ ten ge- 
volge van de stoffen door henzelven uitgebraakt, allen feiten, 
die op regtstreeksche waarnemingen steunen, hoe kan er dan nog 
worden getwijfeld aan de waarheid der volgende bewering, dat, 
namelijk, de gansche massa der 9 à 10,000 voet hooge kegel- 
bergen op gelijke wijze is ontstaan: door langzame ophooping, 
zoowel der gesmoltene steensoorten als der losse uitwerpselen! 

Want, wat zijn de 28 jaren, die sedert de uitbarsting van 
den Galoenggoeng tot op den huidigen dag verliepen, in ver- 
gelijking van de groote tijdvakken in de geschiedenis van de ont- 
wikkeling des aardbols; zij zijn minder te achten dan eene 
_ seconde in vergelijking van den duur van een gansch jaar! 


G.E. von Derfelden van Hinderstein heeft denzelven op zijne kaart van Neêrl. 


Oost-Indië (1842), onder den naam van „de Verbrande Hoek,” afgebeeld als een 
verbazend grooten lava-stroom. 


1453 


Indien ik mij ten doel had gesteld alhier een volledig over- 
zigt te geven van de krachten, die op Java een voortdurenden 
invloed uitoefenen op de vervorming des bodems, hetzij 
door land en berggevaarten te vernielen, hetzij, en dat wel 
voornamelijk en in eene hoogere mate, door het vormen van 
nieuw land en nieuwe bergsoorten, zoo zou ik, behalve de 
hier boven onder I tot VII opgetelde verschijnselen, tevens 
eene reeks van andere verschijnselen en gebeurtenissen behoo- 
ren op te sommen; en mogen deze niet van vulkanischen aard 
zijn, zoo laat zich hunne werking, die gemeenschappelijk , ge- 
lijktijdig en zonder ophouden met de vroeger genoemden plaats 
heeft, in geene geringere mate bespeuren, ja, menigwerf oefe- 
nen deze een veel gewigtigeren invloed uit dan gene op de 
vorming en vervorming der aardoppervlakte. Tot deze laatste 
soort behooren voornamelijk de ophooging van deelen der 
aardoppervlakte en de vorming van nieuwen bodem, ten ge- 
volge van aanslibbing, het ontstaan van kalkachtigen zandsteen 
aan de kusten en den koraalbouw; het wegslaan van andere 
deelen der kust, door het geweld der baren, het instorten van 
gedeelten van berghellingen; stormen, overstroomingen na zware 
stortregens en de verwoestingen hier door aangerigt, enz. 

Deze verschijnselen mogen met meer juistheid tot de heden- 
daagsche vormingen gebragt worden, onder welk hoofdstuk 
wij die later zullen behandelen, namelijk, in het derde hoofd- 
stuk van de derde, neptunische afdeeling van dit werk, welke 
onmiddellijk hierop volgt. 


92. 


BIJVOEGSEL 


TOT DE VULKANEN BUITEN JAVA GELEGEN. 


80. Timor; behoorende tot bladz. 1266. «Tusschen Timor 
en Ceram bespeurde Dampier, ten jare 1669, een nog werk- 
zamen vuurberg op een klein eiland. Op Timor zelf strekte 
de hoog rijzende piek, even als de Stromboli, tot een vuur- 
baak, die op een afstand van meer dan 500 (Engel.) mijlen 
zigibaar was; bij gelegenheid eener vreesselijke eruptie, welke 
ten jare 1657 voorviel, verdween deze berg geheel en al; 
thans vindt men een meer in deszelfs plaats.» (Ch. Dau- 
beny, die noch thätigen und erloschenen Vulkane. Deutsch 
von G. Leonhard. Stuttgardt. 1851, bladz. 225.) De vulkaan 
tusschen Timor en Ceram kan geen andere geweest zijn dan 
de door ons onder n° 81, op bladz. 1267 , opgenoemde goenoeng 
Api, nabij Wetter, welke nog heden werkzaam is en die als een 
klein, kegelvormig eiland steil uit de zee oprijst; onmogelijk is 
het echter, dat men dezen berg van het eiland Timor kan 
ontwaren, dewijl hij 156 geographische minuten verwijderd 
ligt van het naastbij gelegene gedeelte der noordelijke kust 
van Timor, in de nabijheid van Deli. — Het is mij niet 
bekend of dit berigt, omtrent een verzonken en in een meer 
herschapen vulkaan, welke op het eiland Timor gelegen was, 
uit Dampier’s reis of uit Valentijn is getrokken (waaruit ik het 
vermelde op bladz. 1266 heb geput). 

_ 88. Amboïna. « Wawani, op het eiland Hitoe, in de nabij- 
heid van Amboina gelegen, is een hooge en steile berg, welke, 
naar verhaald wordt, ten jare 1694 eene vreesselijke uitbar- 
sting had, waardoor ancien gedood en vele huizen, in zijne 
omsl gelegen, werden verwoest. Hoewel aardbevingen 
aldaar zeer menigvuldig worden gevoeld, had er tot op 1820 


1455 


geene uitbarsting plaats, bij welke gelegenheid echter een 
nieuwe krater op den top des bergs werd geopend. « Daubeny, 
L. c. bladz. 222. Deze berigten behooren verbeterd te worden, 
naar aanleiding van hetgeen door mij, op bladz. 1277, is 
medegedeeld geworden. De bron, waaruit Daubeny heeft ge- 
put, wordt door hem niet medegedeeld; het kan echter geene 
andere zijn dan het door mij vroeger aangehaalde werk van 
Valentijn of dat van Raffles. Het eiland Hitoe is Amboina zelf. 

92. Makjan. « Het is mij niet bekend, of het eiland Motir, 
gelegen tusschen Makjan en Tidore, een vulkaan is.» Bij deze 
woorden, voorkomende op bladz. 1285, voege men: volgens 
_ Daubeny, 1. c. bladz. 222, — hoewel hij de bron, waaruit 
hij heeft geput, niet opgeeft, — wierp de « vulkaan op Motir, 
ten jare 1778, steenen uit.» 


Overzigt van den Inhoud. 


TWEEDE ÄFDERLING. 
De vulkanen en vulkanische verschijnselen. Bladz. 1 tot 1432. 
Eerste Gedeelte. 


Bijdrage tot de geschiedenis der vulkanen van West- en Midden-Java. 


Bladz. 

1. Goenoengs Poeloe: pikante tr icm ede 3. 
G.-Poeloe panah itam . … ek ene Á. 
2. G.-Karang en 3. G. Doen. ate een 4. 
Modder- en rn van Java ne, 1 1 (Dano) rt nee 
G.-Pajoeng . … : ee rÀ 
SeBengkaks ec ver beetenatmenon wmaemlid 8. 
4. G.-Djasinga. … eere salnmidksie pe 9. 


G.-Alimoen en ia leewakti vhn eelt en 
5. G.-Salak. Topographisch Geen eee ee aah 


Geschiedenis zijner uitbarstingen . … 13. 
zoek van reizigers en veranderingen , elke de ee nn ber 
heeft ondergaan … 15. 


6. G. -Panggerango (en G. Masala: a Komaan atenaat 16. 
Geschiedenis zijner uitbarstingen en bezoek van ei se ee 


Gedaanteveranderingen . … Ee ae wire k e 
7. G.-Gëdé. Topographisch amende mrien nak Tati ee 
Geschiedenis zijner uitbarstingen . … en er ee 
Reizigers, die den berg hebben bezocht ; En 


Veranderingen, welke de gedaante des bergs heeft its rn RE 
De vulkanen, welke het centrale mins a der er Preanger-agentschappen 
omringen . … b ä p 
G.-Boerangrang … RE 
8. G. -Tangkoeban ane, Topögrenhistk overig a 
Geschiedenis zijner uitbarstingen. EE 


Reizigers . . Eee en ee 
eline eoinak Î é 
9. G.-Patoea. Tonoli overig ë 
Uitbarstingen en reizigers . … LE 
10. Kawah- iid 
11. Goenoeng-Malawar 
12. G.-Wajang . S 
13. G.-Goentoer. Fopographisch ae : 

Uitbarstingen . … 

Beschrijving der hatin: sop abh 1843, enn deriaaeeegin 
Berekening der haesseliid hen asch en gevolgtrekkingen. 
Scheikundige analyse dezer asch door P. [. Maren. 

Erupties op den 25 deerd 1843, en 16 geen” 1847. 

Reizigers . . % 

a anandrandin ann ee bn HED 

14. Kawah-Kiamis (of K.- al: arte ee Me Ser 
15. Kawah-Manoek . . Seek 5 
16. G. -Pépandajan. Wo porvikisch oenbijd 8 Spes 

Beschrijving zijner eenig bekende uitbarsting in 1772; ; onderzoek 
van het uitwerpingsterrein ; tn van verkeerd mt we 
omtrent die gebeurtenis rpselik ns 

17. G.-Tjikorai. 
18. G.-Télaga bodas. Tapoerabhisek verg 

Gedaanteveranderingen, enz. . 

19. G.- -Gëloenggoeng. oporaibisck eden ì 

De eenige uitbarsting des bergs (op den 8sten Oet. 1822), nne 
ehh hoeveelheden water en slijk over het ien vlakland 
werden. uitgestort, 5 5 

Gedaanteveranderingen … … 

Reizigers . . pig 

Latere tntahenisnun en de wihoe da SGeloenijd goeng , 
naar meten ten an 1846 in het werk gestald: 

G.-Sawal. . é à : 

20. G. Teena : eis 

21. G.-Tjërimar. Raver anhisch overig Pres 
Uitbarstingen en reizigers „ : 
Bbntesernneen En 

Modder- en gasbron van Java ne. u (jie Oja) 

22. G. Alstant: Topographisch overzigt. 


- 


- . . 


. . 


Steensoorten (lava-stroomen) aan de hellie en dp dn vat de sers 


. . „ En 


Plantbekleeding 
De top des bergs. . . 
Steensoorten, Rankamesde. oe den on 


- . . . . . - . 


Uitbarstingen. … 

Reizigers. hili de msg in 1847. je 

Gedaanteveranderingen en Inquirenda 

23. G.-Rogo djëmbangan. 
24. Het eehiijte Diëng. 

Topographisch overzigt. Buitenhellingen en minerale bronnen. 
Bergen, die het centrale plateau van de ein _ 
Dalbodems. 2 
Plateaux .… eh 
Pinheandknies kenterkälken Den EEH 

eren … 
Nog ke kins en olkscrde: s. 
Bekkin van heete bronnen. . 
Stukgrotten (het z. g. Hoatoadsl: van daa 
Tempelruïnen afkomstig uit de tijden der Bralamgsös of dan, 
benevens een opschrift . „ . . . B 
Steensoorten des G.-Diëng 

Uitbarstingen des bergs en gosehidddaid: zijner bevolking 

Reizigers . … 

Geognasaeke henkie (Veranderingen in vale gedaante en es 


tgevallen van het gebergte.) . … ë 
G.- Télèrep 5 
25. G.-Sändoro. Porpobids wenig 5 


1 d a: 


nd een rime mese 


Gemis aan wouden en gebrek aan water 
Grootere vochtigheid en koelheid der bergen aan de weide 
Eigendommelijkheden van zijnen vorm. . . : 
Gesteldheid van zijn top io Ck 
Witbarstingens reigers er one ee 
Gedaanteveranderingen . re 
26, G.-Soembing. Heprerapbisch deekigt EN 
Zijribben (lengte-ribben) des kegels . 
Rangverdeeling der vulkanen drekomstig det vleet 
toestand, waarin zich de lengte-ribben Beiden 8 
Vervolg der zene ene des G. mna 4 
Steensoorten e 
Uitbarstingen ; wt : ee WR. 
Veranderingen in de sedans des eri eid te 
27. G.-Oengaran. Topographisch overzigt. … … … … » 
Dalbodem Ambarawa … 
De zuid- en westzijde des bergs Bijns koeing en dal dek Gets) 
Minerale bronnen. … 7 
28. G.-Moerio (en G. hel: Tepooreplie eenen 
Reizigers, die den berg hebben bezocht. … … … « … «ee 


Modder- en gasbron van Java ne. IÌl en IV. enden ie 
Koewoe en Mèndang. 
29. G.-Mérbaboe. Pipereitiade bretagen warme beatadk 
Het plantaardig bekleedsel des EE : 
Topographie der kruin. . . 
Uitbarstingen. . 7 
Reizigers : 
Bedakantersndenbijkn ; 
30. G.-Mérapi. Feporrinhisch hen 
Steile breukrand van het deptbnsehe! Zuider, naar ide 
zijde van den vulkaan 
Beschrijving der overige hdi Bs Wilkins en van zijn óp 
Voorgebergte G.-Plawangan 
De diepe, scherp begrensde kloven (difepoûlinijs- dalen) videkoinendk 
aan den voet en het benedengedeelte der hellingen des vulkaans. 
De diepe kloven ele tusschen de ribben der hoogere zonen. 
Lava-stroomen 
De top of de tfedinten van en G. “Mérapi (de soba en 
de tegenwoordige kratermuur, de aschvlakte en de slakkenkegel}: 
Overzigt der steensoorten van den G.-Mérbaboe en Mêrapi. 
Uitbarstingen des G. ds» À : 
Nn Ë EE ee E 
Gedaanteverdiderin jen ER 
31. G.-Lawoe. Topographisch vierzint 
Vlakke, met wildernis bedekte streken aan ne noordelijken voet 
des bergs tot aan de K.-Solo . 
Heuvelachtige , noordelijke voet des bergs, v van T aaik tot aan Bate ong. 
Tjëmoro- (Casuarina-) wouden aan zijne noordelijke helling … 
Ruïnen van Tjeto (aan dezelfde helling). RE 
Top des bergs EE, 
Kraterstreken aan jn zuidzijde beneden. se top. et MEAG 
Zuidhelling, gevormd uit opé tsbl kraterspl 
Dorp Gondosoeli, gelegen aan de zuidzijde 
Tweede amine der kruin 
Warme bronnen aan den westvoct des Bint 
Uitbarstingen . ne 
Gedaante veranderingen de en 
32. G.-Pandan . 
33. G.-Wilis. Wpderasuien Bverzijt” 8 
Centraalvlakte van Madioen en RE ee gelegen kiste dad, - 
Lawoe en Wilis ì 
G Toenoeng-Ngébèl en Be meer van deit des naam . 
Solfatara en zoutbron in de kloof der K.-Pandoesan. 


’ . . . 


_ Mofete aan de helling van het dal der K.-Bëdali. 
Dorp Poedak en zuidhelling des G.-Wilis . 
Top van den G.-Wilis (G. „-Dorowati). . . 
Gedaanteveranderingen . … 
Vlakke streken, gelegen aan Ee Soort: en Voerdensbidet van An Bene. 
Bijvoegsel tot bladz. 463 (de geschiedenis der uitbarsting van den 
G.-Mérapi gedurende den 14 Sept, 1849 en volg.) 


Tweede gedeelte. 


Oost-Java, in schetsen, ontworpen op eene reis door het eiland 
op het einde des jaars 1844. 


Eerste schets. Van Buitenzorg tot aan Bandong. 
Vlakte van Tjandjoer en Radja mandala, zes doot de 
kanaalvormige kloven der T.-Sokan en T.-Taroem. 
Tweede sah Tot aan de vulkaan 13: Goenoeng- Gd 
(bladz. 91) 
Obsidiaan , arleanende en de enn pasen on het Nea. van 
Bandong en het dal van Lèles (Garoet) 
Oorsprong der Tji-Tjapar, voorkomende uit ééne Eilele bron, in 
de nabijheid van Lèles. 
Heuvelen en velden uit ahbenkken ds aan den se van 
den G.-Goentoer en herhaalde beklimming des bergs … 
Veranderingen in de ike des mil ten gevolge der laatste uit- 
barstingen . « 
Vergezigt van den op over een zeer nd getal sitters be 
binnen eene geringe uitgestrektheid voorkomen. 
Derde schets. Tot den te 17: kraan (ade ui) 
Bezoek van tijgers te Tjikoewiwi. 5 
Beklimming door de pompennkeluke net Eid had a 
De top des bergs : 
Vierde schets. Van ou. tot aan Soemedang (Dalla van 
Garoet) . 8 5 Bid 
Bergzadel van Mltnhne: pe MN 
Dalvlakte van Pawënan ae 
Heuvelachtige landstreek haalen Piashaas en Baete A 


Vijfde schets. Tot vulkaan 20: G.-Tampomas (bladz. 188). Be- 


klimming gedurende den nacht 
Onderzoeking van den top; gezigt op de baiikvende Deken. 
Zesde schets. Van Tjeribou tot aan Blitar. Alluviaal-vlakte langs 


de noorder kust tusschen Tjeribon en Pékalongan. 
Gebergte, dat zich tusschen de vlakte van Rs en van 
Samarang uitstrekt tot aan zee, p , 
Allaviaal-vlakte van Samarang. 
Gevecht tusschen tijgers en buffels en n Rampok de en te 
Soerakërta (Solo). î : 
Centraalvlakte van het att van ER tot aan Kèdir à 
Tempelgrot Sélo mangleng. 
Vlakte van Kédiri tot aan Blitar. 


Zevende schets. Vulkaan 34: G.-Kêloet. Reis door de corspron- 


kelijke wouden 

Opklimming in de rr tels e 

Bivoeak in de kraterkloof. eit eet eer B enn A 

Lava- e. a. steensoorten des G.-Kèloet (waaronder syeniet). 

Beklimming van den kraterrand; beschrijving van den krater en 
van het meer , gelegen op zijn ws em 
'erugreis naar Brëni; de grootere ar eis in pe 
wouden voorkomen … 

Uitbarstingen des EERE Etsen et het Karten rd 
door ontzaggelijke hoeveelheden water overstroomd is gewor- 
den, in 1826 en e 

Uitbarstingen in 1848. 


Achtste a. Vulkaan 35: G. “Kami. Reis van Diar mar Wetingin 


Beklimming des bergs aan de zuidwest- en westzijde. 

Bouwvallen van tempels; bivoeak in het bosch . 

Casuarina-wouden; scherp getrokken grens tusschen Ee een 5 
en de met gras ‘(Festuca nubigena) begroeide hellingen 

Beschrijving van den top , benevens deszelfs plantaardige Bonde. 

Verblijf aldaar gedurende den tijd van 2 En aken 
nevel in den Erg sterke dauw. .… . 

Afstijging langs de noordoost-helling. … 


Negende schets. Vulkaan 39: G. is de aj reen (dal- 


vlakte) van Malang . … 

Reis van Malang naar Matjan ee en … den zuidelijken 
voet des G. S&meroe 

Togt door de Sonnet vonden Ke en 5 en Te DE 
lingen des bergs bedekken . 

Aanmerking betrekkelijk Acer TEPEUE Ee echt te Widodarén, 

Beklimming des steilen, zandigen bergkegels 

De 11500 voet hooge top des auk er en lacht 
aldaar, bij noordoostewind. 

Eene uitbarsting uit den Re in A ‘onmiddelijk vaji 
van den waarnemer 4 


hd 


Bladz 
Gezigt op het hooggebergte, je tusschen den G.-Sémeroe en 
Tenisër. ie 786. 
Tweede plaats zeiden hidlitretig: é uitwerking ge buitengewone 
droogte van den dampkring. … ° ° 789. 


Derde heete uitbarsting en seek van s kai te ereen Ue 

Vroegere en latere erupties des G.-Sömeroe . . … « « « « 795. 

Reizigers, die den berg hebben bezocht. … 800. 
Tiende schets. Vulkaan 38: G.-Tènggêër. Reis vs van Matjan töngah 
door de vlakte, gelegen aan den westelijken voet van het ge- 


bergte, over Kèbo glagah naar Wonosari . … 802, 
Het vereenigde Sëèmeroe- en nn gebergte , dan een geel 
beschotid 8Ll. 


Het gebergte en din G. Edmee, en Téngeér, «Garoe-gebergte. » 813. 
Topographisch-geologische beschrijving van den G.-Tènggër; zijne 
buitenhelling , bodemsoort, flora en plantenphysiognomie; op- 
gaven omtrent de cultuur en de bewoners; klimaat. . . . 817. 


De buitenste ringmuur des G.-Tënggër. . . . … … … « « 828, 
De dwarsdam van Wonosari . de Fie had 
De noordoostelijke groote dalspleet en 
De kraterbodem, de zandzee. ee OAD. 


Eruptiebergen, die uit den Etiboki oian te ete Rel. 
Steensoorten des G.-Tènggër; lava-stroomen … … « « … …- « 857. 
Uitbarstingen. … 861. 
nn bevijsbare. vnd. elle de RRS kegels hibben 
ondergaan 870. 
Voarhistersile edad van het ade in Ee 
algemeen; geologische voorstelling ; RE feiten tegen 
de theorie der verheffingskraters … 875. 
Elfde schets. Vulkaan 43: G.-Raon. Ks van Lédok B det 
de vlakte van Lëmadjang naar Poegër, aan de zuiderkust . . 891. 
Kuststreek in de nabijheid van Poegër . . . … . ci. 62, 
Vlakte van Poegër tot aan Djëmbër. . . . . « « « « … 800. 


Van Djëmbër tot aan Bondo woso . 902. 
Beklimming van dea G.-Raon (ordes) van ade. woso 
over Pakisan … 5 905. 


De kale top des B ida ade van ee Eetas? dn 
vuldige instortingen van gedeelten des kratermuurs, bestaand 
uit bs opééngestapelde uitwerpselen; daar tusschen komen eenige 
lava-banken voor, waarvan het gesteente, niettegenstaande de steil 
hellende rigting der banken, eene perpendiculaire afzondering 
heeft; beschouwing over de wijze van ontstaan dier uitgestrekte 
ringmuren, die geen verheffingskrater zijn; bivoeak op de steile 
helling . e : ‚ 812. 


VEL 


Over de water- en slijkuitbarstingen der Javasche vulkanen 

Indeeling, rangschikking der vulkanen, ER hanne ver- 
schillende wijze van zamenstelling. … 

Twaalfde schets. Vulkaan 42: G. eik Reis van “Boado 
woso over Pradjakan naar Soembèr waroe. , n 

Regentschap Bondo woso; ligging ; heen 

Loop der Kali-Sampéan . 

Natuurphysiognomie der vlakte van ‘Bondo. WPO iis ze 

Klimaat ai 

Ligging en aitaldheid.. van din G. Riann é 

Deze berg ligt digter aan de Andavensnee dan kaan ldkenan: Ë 
deze zee bespoelt den noordelijken voet des bergs. 

De vlakte, thans palende aan den noordelijken voet van hehe 
dene meer westwaarts liggende vulkanen, moet echter beschouwd 
worden als een gevuld gedeelte dezer Madoera-zee, die nog 
voortdurend kleiner wordt, ten gevolge van alluvie … 

De voorstelling, dat in een voormaligen tijd tusschen de alen 
in den Oost-Indischen ndi een vasamaen enten be- 
stond, is een dwaalbegrip. : 

Beklimming des G.-Ringgit 

Beschrijving der eenige uitbarsting des en in 1586, lie eene 
zeer vernielende uitwerking had en waarbij de berg zelf ver- 
brijzeld werd ; aanhaling der oorspronkelijke geschriften, waarin 
van deze gebeurtenis melding wordt gemaakt 

Aangehaalde feiten, ten bewijze dat de verhalen, modhitene: in dien 

geschriften, betrekking hebben op den G.-Ringgit, doch niet opden 
G.-Këloet, zoo als door Dr. S. Müller ten onregte wordt be- 
en 

Dertiende schets. Vulkaan 44: G.-Boeloeran. — Veld van 
lava-puinbrokken, gelegen aan zijn voet tusschen Soembër waroe 
en Badjoel mati, enz. … ° 

Veertiende schets. ondeslan: anion hals en ons van 
den G-ldjèn. Reis van Badjoel mati over den oostelijken voet 
des G.-Idjèn naar Banjoe wangi; rotskaap Batoe toetoel; plaats 
waar de hoofdstad van het voormalige rijk Balambangan heeft 
gestaan: reis van. Banjoe wangi naar Lidjèn. 

Van Lidjèn naar Ongop ongop en ese van dit hetrland, 

Eufin schets. Vulkaan 45: G.Idjèn, benevens de nabij 
__gelegene kegelbergen G.-Mérapi, Ranté en Péntil. — Topo 
graphisch overzigt (deze kegelbergen en het centrale hoogland, 
daar tusschen gelegen; de zure beek Banjoe Paït). 

Scheikundig onderzoek van het water der Banjoe paït; an 
veranderingen, waaraan het water dezer beek onderhevig is. _… 


957. 
958. 


989. 
1002. 


Aanmerking over de verkeerde schrijfwijze der Javasche namen in 
Engelsche e. a. werken. … … > ee ee eee 
Uitbarstingen ; beschrijving der uitbarsting in 1817, waarbij het 
laagland door ontzaggelijke watervloeden werd geteisterd, die 
van den berg benedenwaarts aijn zamengesteld bres 
authentieke berigten … 

Veranderingen , welke de gedaante v van ds G. sidijèn en rik om- 
streken hebben ondergaan : 

Over den aard en den oorsprong van et vp en over 
het karakter der uitbarsting (benevens beschouwingen over de 
water- en slijkuitbarstingen van sommige Javasche vulkanen — G.- 
Göloenggoeng , Köloet, Idjèn — in het algemeen.) . 

Zestiende schets, Van Banjoe wangi tot aan Bondo woso. (Be- 
oordeeling van het karakter der Javanen, voorkomende in een 
werk gedrukt in 1656, enz.) .… urg Ed 

Zeventiende schets. Vulkaan kt: G.-Ajang , met een uitge- 
doofden krater en verscheidene solfatara’s. — Beklimming van 
de zuidoostzijde ; nachtverblijf in het woud. 

Vervolg der reis over den top G.-Tjëmoro kandkngs dese: et 
terrasvormige hoogland; Casuarina-bosschen, wier physiognomie 
veel overeenkomst heeft met die van een park en waarin eene 
groote menigte herten voorkomt; zeer heldere, stille nacht in 
het hooglan TA 

Aankomst op het kes van len eobgst teld eri Gickigopiele 
met een uitgedoofden krater; bouwvallen van tempelen, door 
wier grondslagen solfatara's uitgebersten zijn; derde nacht 
in die bouwvallen doorgebragt. € En 

Terugreis ; verbazend groote heidindeiflen ee è 

Reis van dia heer Ch. Bosch door hetzelfde borgt ë 

Achttiendeschets. Vulkaan 40: G. “Lamongan. ss Topirephtache 
beschrijving ; groot aantal meren, die zijnen voet omringen. 

Bezoek des engs in 1838; tooneel, dat hij oplevert Vn 
de uitbarstingen, die toen plaats grepen. …. … 

Geschiedenis zijner uitbarstingen tot in 1849 . 

Negentiende schets. Het Ardjoeno-gebergte en zijne aabtied 
ken. — De G.-Pénanggoengan en de moddervulkanen bij Soera- 
baja. — Reis van Probolinggo door het Ténggër- gebergte tot aan 


Poespo, gelegen aan de noordwesthelling van den en ze 
1 


warmte des bodems aldaar. 
Basalt- stroom 2 en de rd ga ee G. -Tenggër reis van Poapin naar 
Lawang ( G.-Tènggëren Ardjoeno). 
Bekhaihding: van rde G. nhaas langs de zuidoostzijde ; reis door 
graswildernissen met afzonderlijk staande boomen, later eer 


1034. 


1039. 


. 1046. 


1058. 


1069. 


1076. 


1090. 


‚ 1104. 


1110. 


‚ 1118. 


Mik 


Bladz. 
oorspronkelijke. wouden , enz. ; aankomst op de hoogste spits, 
G.-Widodarèn geheeten, bestaande uit op elkander gestapelde 
rotsblokken. 1143. 

Aanmerking over den bidons ame a ie Bandloesaanld on 
rotsmassa's, die veel magneetijzer bevatten; groote seen 
in de declinatie op verschillende bergen. … 1148. 

Heerlijk gezigt van den top des bergs, des granen en dana: gens vroeg. 1151. 

Onderzoeking en beschrijving van het geberg 1154. 

Sporen van voormalig RE arie op me eren ; 
bouwvallen. 1161. 

Gezigt op de hepa ne westen en za het hoogland, gelegen 
ten zuidwesten van den to 1165. 

Vulkaan 37: G.-Pënanggoengan. … . 1169. 

Modder- en gasbron van Java ne. V (z.g. slikvalksan bi Podleindai) 1170. 

Modder- en gasbron van Java no. Vl (z. g. slijkvulkaan bij Kalanganjar).. 1173. 

Twintigste schets. Het centrale hoogland tusschen de vulkanen 
G.-Ardjoeno, Këloet en Kawi. — L van Malang over Sisir 
(warme bron Singoeriti aldaar) en over Ngantang totaan Kédiri, enz. 1176. 

Aanmerkiug over de meest algemeen voorkomende steensoorten der 

Javasche kegelbergen. : ee Seer. 
Derde Gedeelte. 

De vulkanen der overige eilanden van den Indischen archipel, 
uitgenomen die, welke op Java voorkomen, benevens de ver- 
schijnselen; welke met de vulkanen in een genetisch verband 
staan, 

Inleiding tot dit gedeelte. 1197. 
Hoofdstuk 1. De vulkanen der onee aaien van ne adthee 
archipel, uitgenomen die, welke op Java voorkomen. 

No, 1 tot 21 gelegen op Soematra, waaronder de G. drei en 
Salasi, wier uitbarstingen zijn opgegeven … 1199. 

(Ne. 22 tot 66, seen op Java, zijn reeds in pe kende Ban 
gedeelten dezer es beschreven.) 

No. 67 en 68 op Bali. kn 1211. 

No, 69 op Lombok. . „1213. 

No. 70: G.-Témboro op a beschrijving haas hein 
‘woon hevige, vernielende uitbarsting in 1815, volgens authen- 
tieke berigten . eee h8l5. 
Veranderingen in en ade des ns ten sien daarvan. 1224. 


Bladz 
No, 71 tot 80 op de eilanden tusschen Soembawa en Timor . 1229. 
Gasbronnen (z. g. slijkvulkanen) ne. VII tot X, voorkomende dns 5 
kleine eilanden in de nabijheid van Timor . .… 1232. 
No, 81 een uitgedoofde vulkaan (2) op Timor. 5 1234. 
No, 82 tot 87 op de eilanden tusschen Timor en Banda rue 1235. 
No. 88: G.- -Api op het eiland Banda ge ben en be- 
gn zijner uitbarstingen). 1259. 
‚89: Solfatara op het eiland Malla: 1244. 
ue 90 : G.-Gama lama op het eiland Ternate en zijne itbtrntiigen 1247. 
No, 91 tot 97 op verscheidene kleine eilanden, si in die 
oostelijke zeeën 254. 
No, 98: G.-Awoe op het ali Belgis 5 ; 1256. 
No, 99 tot 109 op het schiereiland Menado van HGeleter k 1258. 
G.-Kini baloe, in het noordelijkste gedeelte van Borneo 1264. 
Inquirenda EE 1266. 
Hoofdstuk 2. gsitesedieis; bouitne van koolstofzuur (mofeten, 
stikgrotten) op Java; eeuwig vuur, enz. 1270. 
lloofdstuk 3. Bronnen van druipbare vlies 
A. Van aardolie. . 1277. 
B. Minerale bronnen van het slim: dani no, 1 tot go (here pen 
schrijving ; opgaaf harer bestanddeelen, volgens de ns van 
Marer, enz.) … 1282. 
Minerale bronnen, voodtnihde o dae Oloe van dae hie 
dischen archipel no. 1 tot 10. 1332. 
C. Beken en meren, wier water sliia of vrij re Ten en over 
den oorsprong en de wijze van vorming dier kratermeren, enz. 1333. 
Aanmerking over meren van zoet water op Java . 1341. 
Over buitengewoon groote bronnen van zoet water op dit ee 1343. 
Beschouwingen ter toefichting van het voorafgaande; overzigt der 
minerale bronnen op Java; gevolgtrekkingen .… . 1345. 
Over de geringe geneeskracht dezer minerale wateren , ten wije 
van de tropische ziekten der Europeërs op Java 1350. 
Aanbeveling van het koelere klimaat der trapsgewijs hosit: roads 
bergstreken van dit eiland; vergelijking dezer zonen met de ge- 
middelde temperatuur van bekende plaatsen, die onder een ver- 
schillenden breedtegraad zijn gelegen. et 
Toevoegsel tot de minerale bronnen. . 1359. 
Hoofdstuk A. Aardbevingen in Neêrlandsch Indië en hit ge- 
schiedenis. — De aardbevingen beschreven en in eene chrono- 
logische ien a an met de wh en der vulkanen 
van 1500 t : B 
Overzigt ; haa berken 141. 


Hoofdstuk 5. Verzakkingen van deelek dee wardi ak beid 


XII 


het niveau der mond streken , ten gevolge van vulkanische 
—_ werkin ngen … 
Hoofdstuk 6. Opheffingen > van rdeelbt dee aaddogimerlle:, ; het 
opstijgen van nieuwe bergen en rotsen door vulkanische krachten. 
Feiten ten bewijze, dat verscheidene gedeelten der zuider kust van 
Java in een zeer laten (post tertiairen) tijd, — in de tegen- 
woordige geologische periode, — 20 tot 25 voet zijn opgeheven 
geworden. — Ì en 2. Verschijnselen aan den Oedjoeng-Koelon. 
3. Aan den O.-Tjiboeaja en Tjantigi . . .… …. … is 
h. Aan de Tji-Laoet ërèn. .… 
5. Aan de kusten van Prigi en Tiikémhoelan, : 
Hoofdstuk 7. Ophooging van deelen der meeste van dee 
bodem en verbreeding der kusten door lava-stroomen 


Oe 


Bladz. 


1415.