HERBARIVS de BT CRVYDT- BOECK Vv A N REMBERTVS DODONZEVS. volghens fijne laetſte —— e: e a BirvorcrseLs achter elck pitel, uyt verfcheyden Cruydt-befchrijvers: S Item, in tlaetſte een Befchrijvinghe v: Indiaenfche __ghewaflen, meeft ghetrocken uyt de fchriften van Carouvs Crvsrvs. Nu wederom van nieuws overfien ende verbetert. AEN DE EERWEERDIGHE, EDELE. SEER WYSE ENDE VOORSINNIGHE HEEREN, MYNE HEEREN BORGHER-MEESTEREN, SCHEPENEN,ENDE RAEDT DER STADT ANTWERPEN. BIEN CRVYDT-BOECK VAN GAAR rMmBErRTvs Doponavs, Medicijn van de Keyferlijcke E |Majefteyc, voor defen dickmael bi li verfcheyden taelen in’ licht kt |ehegheven , nu vederom miet el groote forghe overfien ende ver- LA —— SW betert, wordt aen VV. EE. alhier _ voor mn gheftele ende opghedraghem: Is” datmen „willeaenfien den Inhoudt des: Wercks „oftde verbinteniffe van den ghenen die int drucken desfelfs fijnen aerbeydt beſteedt heeft, men (al terftont bevinden; dat de toe: eyghe- ninghe van ‘dien aen niemandt als aem VV-EE. en heeft | moghen. ghefchieden: ‘temeer ;alfoo den Autheur If in het iaer Mm. D: voets die fijn Wetck, alsdan eerft in de La- tijnfche racleuytghegheven , ende by mijnen Oudt-groot. vaderghedride, aen VV. EE ooci — heeft. Den! Inboudr wordebevonden van alfulcke weerde;dar — — fijne n noodefdeckelijekheydrin eerie Republique * 3 tot cothulpeder krancke,ende boven ’t vermaeck,t welckedele _ endeverftandighe perfoonen nemen in ’tonderfoeck vande wondere wercken der Nature , de felve mede treckt in de kennifle van een waerachtighe Policie ; als fy overmercken de forghe die de Nature heeft ghedraghen, ende de konfte diefy heeft gebruyckt om aen de Cruyden ende Vruchten der aerde toe te voeghen bijfondere eyghendommen ende krachten;waer mede fy tlamenendein’ bijfonder dienftigh ghemaeckt zijn tot voed{el,bewaernifle ende hulpe van den Menſch, om fonder gebreck te konnen verrichten de werc- ken die den Autheur vande Nature van hem vereyfcht. De principale forghe van VV. EE. is altijdt gheweeft, in defe Republique te volghen het exempel van de Nature, ende voor te komen alle ghebreck,waer door eenigh litmaet van de felve foude belet worden in de uytwerckinghen die van hemin fijnen ftaet verwacht worden;endete voorderen allen’ ghene dwelck tot dien eynde nootfaeckelijck ende dienſtigh is. Overfulcks aen wie kan defe materie aenghe- naemer wefen, ende met meerdere redenen toe-gheeyghent worden als aen een Magiftraet; dwelck niet anderster herten en neemt als den welftant van-haere ghemeynte, ende d'op- rechte kennifle om de felve te doen. betreffen het eynde waer toe elck litmaet isgheroepen? — Es De verbinteniſſe die ick daer toe hebbe en heeft noyt in twijfel laeten komen, oft ick defe vracht van, mijne Druc- kerije meer aen VV, EE. als aen iemandt anders moefte - toedraghen: Mijnen Oudrt-grootvader Chriftoffel Plantijn heeft omtrenthondert iaeren gheleden fij ne Druckerije bin- nen defe Stadt beghonft „opte techten mijnen, Groot-_ vader „Vader ende, Oom, hebben ghedurighlijck- daer in gheacr- gheaerbeydt ende volherde ; ende zijn by VV.EE. met groote affectie ende weldaden daer in — gheweeſt; fonderlinghe mer de eere dat hunnen aerbeydt tot — van deſe Stadt doorgaens voor andere is aenghenomen ghe- weeft: waerin VV. EE. goedertierentheyt is ghedient ghe- weeft my te laeten vervolghen. Het ſtaet tot mijnen laſt, my daer van behoorlijcktequijten, ende te thoonen dat de fuc- ceſſie van de Plantijnfche Druckerije,ende de goede ghene: ghencheyt van VV.EE.omdefelve te favoriferen , niet en zijn ghevallen i in den Onweerdighen : Waer toe ick met meerder iever ghedreven worde, overmerckende dat het onderhoudtende voorderinghe van de felveDruckerije niet alleenlijcken ſtreckt tot cieraet van defe Stadt; ( ghelijck ick meyne onder roem oft ijdellieyt ghefeght te moghen wot- den;) maeroock om dat by de felve veele huy{gefinnen van Poorters ende Ingefetene deſer Stade hunnen koftende le ven winnen ; van de welcke ettelijcke, door mijnen laft ende directie, tot den nieuwen druck van den Cruydt-Boeck Dodonæi hunne neerftigheyt hebben ghedaen. waer aen overfulcks VV. EE. te goedtwilligher hunne goede tonfte fullen- ghelieven toe te draghen, eride in danck te nemen defe vrucht van de Plantijnfche Druckerije, continuerende de goedertierentheyde, aen mijne Voor- ouders voor defen — aen den ghenen die — verhoopte — A EE. fet oormoedighen dienaer ende onderfaet. In Antwerpen den xx. Tulij : MDG. XLIV: Balthafar Moretus. | E 4 INHOVDT DESES BOECK S. ENCRyYDT-BOEE K ván Rembertus Dodoneus is van hein verdeylt in fes Dee- len, elch Deel in cijf Boecken, ende elchen Boeckin twintigh, dertigh, min oft meer Capitclen. HET EERSTE Deer inhoudt de befchrijvinghe van meest alle de cruyden, die onder gheen feker Gheflacht begrepen en koflen worden : weele van de welcke feer nut zijn om allerley ghe- breken te ghenefin, ende rvan fommighe VVondt-cruyden ghenoemt worden: Dan dert eerflen Boeck een Inleydinghe oft Bereydinghe tot de kenni der Cruyden , hándelende int gbemeyn van de gheflach- ten der ghewaffen, wan de deelen of} ſtuchen der felver, van hún kracht ende macht, var de graden, evan het wefenoft gheflaltenis der droghen ‚ wan de tweede, derde ende-rvierde krachten ; “van den finaech, reuch, kracht-teeckenen, ende andere dinghen die nootfaeckelijch zijn om eenigh ghewas te lee ren kennen. Her TweEEDE Dee inhoudt de befchrijvinghe der Bloemen , Krant-crúyden, welrieckende ende kroonkens draghende (ruyden. Hert perRDE Deer inhoudt de befchrijs vinghe vande VV ortelen diemen in de Medicijne ghebruycht, van de Purgevende Cruyden, van dé Klimmen, VVinden ende Klochskens , ende oock van allerhande cverghnftigh oft hinderlijk ghewas , ende wan de Varen , Moffchen ende (Campernoelien. Her vierDeE DEEL inhoudt de befthrijwinghe vant Koren ende Graen, Pluck vruchten ende Haurw-curuchten : ende oock wan de Cruyden die in de vochtighe ende Waterachtighe plaetfen, oft ooch, int water felf Waffen , ende van meer ander dierghelijck ghewas. Her VITFDE Deer inhoudt de befchrijvinghe vande Cruyden, deine ende vruchten diemen in ſpiſe ende moes ghebruyckt ; ende wan de Diftelen, Caerdenende dierghelijch ghewas. Her SESTE Deer mbhoudt de befchrijwinghe van de Heesteren ende Boomen. — eAchter elch Capiteli een B1 1 v oEG HSE L, wan andere dierghelijcke (ruyden handelende, uyt everfcheyden nieuwe Cruydt-befchrijvers ghehaelt ; als oock uyt 't ghene dat den Overferter vandit Boeck, de Cruyden belanghende , buyten ende binnen Chriëtenrijd. gheleert, ervaren ende opghe- BESCHRIJVING HE vande Indiaenfcheoft VVtlandifche Boomen, HeeSteren ende (ruy- den, ende andere foo wel inlandtfche ende ghemeynes als cvremde ende niet bekende Droghen ‚die van GHEBRVYCK DER CRVYDEN , dat # een Tafel — Kracht „VVerchin- gheende nuttigbeyt oft fchadelijckbeydt der Cruyden ; met de naemen der ſiechten ende ghebreken des menfchen lic aems; teghen de welcke ſy ghebruycht moghen worden. Ee Ee SNEDERDvVYTSCHE NAEMEN der Cruyden „die in defen (ruydt-boech, befchreven wordens met de Hooghduytfche „Enghelfche ende fonrmighe andere bedorven oft vremde Naemen;, door de welche ſy hier te lande bekent zijn, daer tufféhen ghevoeght. — > Boheemfche Naemen der cruvden. EEE 4 HOEN JEV MD Hunger fche ende fommighe Slavoenfche ende Croaetfche naemen der Cruyden. ii Frooftbe Naemen der Crayden. — —— Italaenſche Naemen der Cruyden. — Ee — Spaenſche Naemen der Cruyden. — Latijnfche, Griechsche , Arabiſche, Indiaenſche, ende andere vremde Naemen der Cruyden. In her iaer 1618. zijn hier noch weynighe andere fchilderijenin ghevoeght ; midefgaders de nieuwe befchrijvinghe van fommighe vremde cruyden, uyt de fchriften van Carolus Cluſius g. onlanghs nae fijn doodt uyrghegheven, ende ettelijcke Egyptifche Cruyden uyt Profper Alpinus, ertelijcke Italiaen- fche uyt Fabius Columna ghetrocken: mer eenighe Indifche ‚ nae het overlijden van Clufius tot onfe kenniffe ghekomen, door het toedoen van goede vrienden, op haer plaetfe ghenoemt. 8 Nun defen druck is ghevolght gheweeft een exemplaer van’ voorfeyde iaer 1018. in het welcke D. looft van Ravelnghen ſ. g. verfcheyden plaetfen verbetert , verandert, verfer „ oft vermeerders hadde. ks Tot Tot den Goedt- gunftighenLefer. ENEN, — Dedrt⸗ gun ſtighey Deſer, Maedemael dat Dep sijtLermaerdey DS ten, Bijten Medicijn Gan de Kerſerlijcke ajeſtext, den eexſtey N ghesbeeft ig, Die de kennis der Crurden in deſe Landen (oo verlicht ende Ghemery Ghemacckt heeft met ſijnen Mederdurtſchzey Bef Crupdt- Loeck, Dat den felSen Gay een ieder hedensdae F6 ſeer Geel geacht ende begeert Godt, Goo ist dat Gy gantfche- OR] LijcR Goor ons ghe nomen Gaddey den Soorferdeg Neder⸗Durt · — TERS (chen Crurdt⸗Woeck sederom te Laten uxtgaen, ende te Ger- nieu s den eerſtey druck, die Gay hem oGer meer day Gij ftigtz iaexey tot \nt- B5ezpen urtghegheGen is ghesseeft, ghedediceert ende Aoeghe ey Ghent De Koninghinne Ma⸗ via, ſuſter Gan Kerſer Carel dy Gijfden : Gelckey CrurdtWoeck daer nae Bat Ger- meerdert zijnde , Bederom int Licht gekomen is, ende korts Daer nae, in de Franſcheo fpraeck Gay Carolus Cluſtus Gertaett is ghes eeſt. Day ghemerckt datter nae Dieg tijdt ſeer Beele Gremde endenutte Cruydey Bekent zijn ghetsorden „meeft Door de groote neerſtighzeyt ende diepſinnigtz onderfoect Gay dep Goorfepden edelen hoogf-ghjeteerden Ca- rolus Cluſtus, ende oock Gay Dey Wijt-Germaerdeg TD: Matttz ias de Lofer , ende Gay meer andere: Geef Gay Gelcke Ceupdey naemaels Gay Dey (elGen Bembert Bodoens (met De andere Die Gan hem ſeſve Daer toe ge Bonden zijn) ip eeney Datijnſcehey Crurdt Boeck aengheteeckent ende in't langhz be ſczzesen zijn : daerom dochzt ons datmeydey Goozferden Meder-Burtfehen Crurdt · Loeck ſeer lichztelijce de tzelft grooter ſoude konnen maecker. Ende volghzens dieg „foo hebbey Hp heel raed tſaen ghevonden den Datijnſctzen Cruydt- Boeſ „te Getey foo jy den ſeldey onlanghs Sooz fijn doodt Gerbetert Beeft, in onſe ſpraeck oBer te fttteg, endedat bijnae Gay Goordt tot Boordt, founder Daer tet Gapte Gerdeten oft nae te latey: Daer mede Gerfekert zijnde „Vat niemandt iet Gay 't ghene dat in Dey eerften druck Gan dey Meder Durtſchey Crupdt- Loeck ghesseeſt ie ontrocken (al ssordey, maer dat den Deſer daer in alt ſelõe dat hy te Gozey hadde, ende noch Geef meer, ſal ghenieten; ende daex⸗ en bobey Gaſtelijcẽ Gerhopende Dat alle Crurdt beminnexs, Die de Zatijn- foie tact s5el ende GolRoment{ijck Gerftaey defen Gerdurtfchten Crurdt ⸗Soeck heblbende, Dey koſt Gerfpaxer ſullen mogen Gay eenen LZatijnfchen oferbariug te Roopey. Bay niet te mis, onde Hhenedie op deg eexften oft ouden Meder-Buptfchey Cruydt- Boeck Beef ghesent zijn , niet met alen Gremdte Soor oogen teftelen „ende oock oming Eem⸗ Bert Dodoens Berck niemandts boorde LieGer day De fijne te ghebrurcken, foo hebben ssp den Zatijnfchen Crurdt- Zoeck Gerduptfchende , meeft alle de Goorden Gay den eer. ften Druck Daer tuffchen beyden in gheBoeght, foo Geel als t ons mogfjelijck Bas : betzal⸗ Gey alleey, anneer By erghzens Geef tanger in't Gertellen Giel van ip t Mederdurtſctz ende Daer het fcheen Dat hy fijn eerſte meynin ghze oft gheſoeley, dooz eenighe goede ende tzes icztighze reden Daer toe ghjedzeGen zijnde, Gerandert oft verbetert hadde. Inſ ghzelijcks foo heben soy alhier De Gerder linghe Der „Loecken, fulcks als Die in fijg Laet fte verbeterin⸗ Itze is, gantfohelijcegheGolght ende onderhoude; ſcheydende dey teghenssoordighey Crurdt· Soeck in ſes Beelen, elck Seel in Gijf Boecken, ende elcken Loeck Gederom in tssin⸗ tigtz, dextigtz, mig oft meer Capitelen: het intzoudt Gay selcke dertig Woecken Gay hem ig de Gpoozzteden Gay eloken „Loeck in't langs urtghzelerdt is ghzeseeſt. Ene Bier uyt fateey ieder lichztelijck Konney mercken, hoe (eer ende Baer in dat Defen druck Gay dy eerften Gerfchitt , ende met hoe menige nutte dinghey hy verxijckt ende Gevmeerdert is. Gpanteerdat hp tot ve eyghzen befchzijGinghe der Ceuydey komt, foo gheeft gr ons in fijg eerſte WBoeck cen Inleydinge ende Zexerdinghe; door de Belofte eey ieder tot De kennië vid aflerfeper allerlerer Cruydeg Kracht, Geſen ende ey Ghentherdt Ray komey ende ſonder de elek) niet aleen deſey, maer oock alle andere Cruydt· Boeckey durſter ende moerlijck ow Ger- ſtaen ſouden zijn: ende daer nae, te Beten ij De Golghende neghen en tsintigh Woeckey, Komt hy bij ſonderlijck tot De beſczzijdingze Gay eſck Crurdt ¶ ghefijck hv in Dey eerſten deuck oock dede) miet ſulcke ordonnantie , fehickingheende s6ijfe Gan Lefehizijben, datmen wiet licôtelijck eenighe bequaemer oft durdelij cker en ſoude Romney Sinden oft Gerdencken. Want hp derlt elck Capitel in fes oft ſesey ftuckey oft axtikelen : ende eerftelijck „te sbetey in't beghinſel Gay elck Capitel, Gergacit hy het Stzeſlachht daer elck Crurdt onder foot, toonende Hoe Geele ghieflachten, foorten ende mede ſoorten Gagaerter ghessas dat- ter tzedensdaeghs bekent ende BefchzeGen zijn. Tey bieden fefchzijft Oy elek Geflacht ende foozte Say Cruydt Gijfonderlijck, Dat is, haer ghedaente, efen , gheftattenis , bladeren , bloemen, Gzucften, Boztelen ende andere deelen : ende Daer by fi teft fv ghemernlijck De) ſchilderije oft afbeeldinghe der ſelser, op datmey met eenen oogfj-opflach Daer in aen- fehoussen mag eey groot deel Gay 't gzene Dat tzr daer te Gozeg Gay ghe ſeydt heeft. Tey derden sijſt hy ons De Plaetſe oft ſtede Baer allerler crurdt fiefft ende meeſt groert, nick» alleen ig Defe, maer oock ip Geemdetandeg ende Hhesseften. · ¶ Tey vierden gheeft hr te⸗ kenney dey Tiſjdt Ganneer ſx bloeyey, ende haer ſ2uchteny oft ſaedt LeGerey : oft fg alen iaer groey blijGen , oft fy des Ginters frexGey, ende afte Gooziaeren Gay ſaedt Geenicutst moeten sordey, oft fv ate iaer upt haer oztele nieus Loof ende fteeten krijghey, ende⸗ menigtze iaerey Lang) in't lesen blijsey, ſonder te Gergaeyg : Daer feneffens Leert fy ſom⸗ tijdtg Gelckertzande oeffeninghe ende onder hout fr San noo% hebbey ouy el ende Geldigtz⸗ lijck te groeven. Cen Gijfden Gerfzactt Gy de Maemen dee Cruxdey, niet alleey foo fp Bier te lande oft ip eenigfe Mederdurtfche landen (in ſonderzert ig 252abandt) ghenoemt sorden, maer oock W Hooghdurtſche, Afranfche, Sngtzelſchhe, Leemfche , -Ftafiaenfchie , Spaen ſche, ende andere Gremde naemey Die fy hedens daeghs Goeren: ene Daer by Boeg fz ooce de Srieckſche, rabiſche ende Latijnfehe , met andere flecte Larbarifche ende gtze meyne naemen , de Belcke fv inde A poteen ende by de Crurdt · eminners ple Gen te tzebbey: ende daer nae Golght fomtijdte de oorfaeckdaer die Maemen Gay ghiefpzo- ten zijn, ghelijck De oude fChzijGeré ende poëten Daer af Gevfekert oft Gerzieet hebben. Day ip dit Geefact Vee Naemey Ghebzupekt hy f omtijdts Gat meet soordey Day dij Hße mexrney may miſſ chzien behaeghlijck ſoude moghen zijn : maer de redey daer Gay ie, oug die ſð ile vat de oude fofjzijGers eenertzande ende De ſelde Crurden foer dickss ijls Geefcherder naemen gheGen ‚ende Bederorm feex Gerfoiepden ende Gay deg anderen ſerſchillende⸗ ghzessaſſey met eenertzande naemey bedurden; ende (Dat het exghfte ende bekzlaegtzlijckſte⸗ Gay afley is de Cruydey nergens er ghentlijck ey fefezijben, af oft Guy Geſen eey ieder bekent Baer ghes eeſt; Day aleen mett Berael Gay haer naemey, Erachter ende Bere kin- Sfey oft nuttigheden te Gzedey veſende, Huy naekomelinghzen heel onf’ eker en tss ijffel. achtigf taten : 't elek in De boecken Ban Theopfjzaftus, Biofcozides, Plinius, N pur- terug, Macer ende meer andere al te dickss ijle ghjefieuct : ſulcks datmey uyt hunne Goorden hedens daeghs miet gtzeramen, denckey oft feGzoeven ey Ray, Gelckerhande Crurden ſg ver- ftaen oft ghemeynt mogen heblben. Ende Daer Dooz komt het br, datter foo Geele ſoorten Gay Crurdey ghjetoont orde Goor Panax Nectzillea, Selinum, Petroſelinum, Cneo- xum, Alxſſum, Hypecoum, Chymus, Hxſſopus, Deymum, Ncinos, Acanos, Mcan- ttzus Cha meleoy, Iſopreoy, 25ulbusefculentuê, Gonutozing, Bracinthue , Marciſſus ende Geefe andere „Dat bijnae elckey Crurdt · eſchaiiver een Gerfcherden foorte Gay Die Crurden Goor de opzeefite Befchzijft, ſegghende dat ſe beſt met De GefchjzijGinghe oft Goorden Der ouders oGer ee Komt doctz foo onfekertijck ende onghessiffelijck , dat Ve redenen, Baer mede ſyt ſel de foecken te eGeftighen, ſeer Lichtelijck om te ftooteg ende te Gederleggtzey zij. Hay Eembert Sodoens heeft hier ig foo neevftightijck ghess2o ght, Dat meeft ala de Crurden, die te vorey bijnae heef onfekent Baerey, hup rechte naemey Gederghekreghzey ßebbey, J hebben iae datter ſeer luttel naemen by de ouders Cermaent zijn Bheseeft , de Getcee⸗ Gay hem Buy xechte Crurden niet toeghefchzeGen ey zijn : in Goeshen vat fp midts dien Den Seſer urt alle tesijffetinghe gtzetzoſpey, ende uvt alle döalinghze gheleydt heeft. Ten ſeſten heeft hy De Nature oft Next ende daer nae De Kracht ende Werckingtze⸗ Gay de nutte ende ſchzadelijcke Crurden, upt de alderoudt fre, beſte ende Lernaemſte Wedi⸗ cijn· meeſters ghetrockey ende bp een ghevoegtzt, midte gaderst ghene Dat hy Door neer⸗ ſtigh verſoeck ende langhdurigtz beſoeck der Francey, in't ghebzurck der Crurdey Beel ſeker ende onfedzieghtijck gheGondey heeft, oft dat andere ghetoofscerdigfe maunieis hem ontdeckt ende te Kenney gheghze den hebbey. Ende alſday en vertzaelt fv niet aleen De eRracht dex Crurdey, die ſhebben tegen de fieckten ende ghiebzefken des menfcfjen lichaems maer oock Baer ander nuttigtzert, naementlijck afs ſe Goor voedſel oft ſpijſe, toefpijfeo; faufen ende ſalaet ſtrecken: oft ats fv tot de Gexsberijen; Leertoussen timmerey Ende andere) nuttigheden gheacht, Gergadert ende Gerkocht orden. In't Kort, fp Gerhzaelt Daer aes fet betzulp dat fy Bet men fchelijck gheftacht konnen Doeg, ende saer toe Dat ſy gtzebrupekt oft misbzugcRt mogtzen sorden : maer Gooz allen Leert hp ons kKenney sSetotérande ſehade lijckzeydt De ſelve Crupdey hesben, ende Say Gelcke Crupdey ty ons sbachzten ende onttzou⸗ Ben moeten, ende Baer mede 6y hun quaetheyt temmey ende beteren ſullen. Waer aenghzeſien datmey nae het oberljdey Gan Eembert Bodoens Geëte ende neni⸗ Zhze foortey Der Crüvden ghevonden hzeeft, Wiens ghelijcke tot fijne kennis noxt Ihekomen en zijn, als upt andere Gerre GhetBeften, iae oock uyt Andien, in deſe lande onſlangtzs Hhze⸗ broghzt zijnde: daexom hebbey sx achter elck Capitel Gay den teghens6oordighey Cruydt· Soeck eey BrivoEcHser Gheftelt, meeft ghetrockey urt De ſctzeiftey Gay den Gooz: ferden dbijtGermaerden hoogh ghzeleerden Carolus Cfufius , foo sel De gene Die tzy oGer ct- telijcke iaexen, alsde ghjeïte Die tzz nu Lactftmaet Geeft urtghegtze sey, maer oock fomtijdté urt deg Crurdt · Loeck Gay QM. de Dobel, ende Gay fomumighe andere, Italiaenſctze⸗ Mooghzdunt ſche ende Zatijnfche Erurdt beſchzaij ßers Ende daer hebbey 66y met foo Lutt- tef, Dochs met foo durdelijcke oorden als't oné mogelijck Bas, elck Crupdt met fiin mede. ſoorten BefofjzeGen „onder Daer eenighze ſetzilderije bp te Goeghen , midte Dat ſulcks oné onnoodig docht, Hhemerckt Dat het onderfchit Keter ende uptdzuchelijcker met Goordey vertzlaert, dag met eenighze ſchilderije afgheteelt Lay ssordey Boch deſe on fe GefchzijGin- Hhe der Cruxden i6 dickssijls oozfaeck Dat de SijGoeghz ſels niet Geel kozteven zijn day fiet Capitef ſelf, tot iens Gerklaringhe fy ghefchzeGen zijn Ghetsceft : meeftendeer sock ong diessille dat sy in de felGe ijGoeghfete , nae De tefchizijGinghe Gay elek Crurdt , de⸗ Krachten oock Gezfiaeft hebbeny, midt ſgaders de naemen Der ſelver, ende andere Daer bp hoo⸗ tend dingzey, die Gay SS odonzué niet Gerhzaelt en zijn ghes eeſt. Bay midte dien dats By de Krachten der Crurdey in fijne ederdurtſchey Cruydt · Boeck fomtijdte Gat breeder urtghzeleydt tzeeft Day inden Datijnſctzey, Die ssp nu verdurtſctzt heben: Daerom he bbey Spint laet ſte Gay elce WBijboegtzſet de ſelde breeder uptghecepde kractzten gtzeſtelt, ende Dat meeftendeel iae alleenlijck tot betzulp Gan dy ghemeyney may, ende Gay afte de ghene⸗ Die de ftade oft gheteghenthert niet en tzebben onp de LZatijnfche fpraeck „ende dat daer aci Bleeft „teleeren : ende Daevom heben By Daer noot ſommighe andere Rracften bijgtze⸗ Goeght uyt Gerfcherden andere Cruydt-fefchzijhers: Gay de Gelcke nochtans ſommigtze⸗ zijn „Die foo Gaftelijck niet verſocht, oft foo ſeker niet ey zijn alsde Ghene die Sodonæus ſelve in fijney Zatijnfchen Crupdt- Loeck Goor goedt ende onbdziegfiefijck Htzetzouden Beeft: doch in fiet ghene Dat ick niet Genfekeren ey il, noen ick altijdt Gan Gier) ick Dat _Bebfe, oft gheef te Kenney dat ſommigtze iet ſulces ſeggzen oft (ChzijGen. Miet te mig , foo sie de Crurden met Geeftantende Goozfichtighert ghebruycken sil „Die fat niet alleen Dierghefijcke, maer oock Geel meer andere Rracftey Daer ip &Gindey. Aseneffens aft Goozferde, foo Rebbe in't factfte Gan Dit Woeck Bheftelt een be Mt or Ae Peen on Ft an y * hebbey yurt Sarcias ab Borto, Nicolaus Monardes, Chziſ⸗ topfiozué a Cofta (font. tijdte oock urt Dey eerſtey oft ouden Zurtſctzey ende Ufranfchen Bruck Gay Defen Cruydt- Soeck ſelf) maer meeft upt De onlangtzs int licht ghekomen fchziften Gay Carolus Clu- fius, ende ſommighe andere verhaelt af het ſelerſte datmey Gaydie Gaemde Crugdey ende Drogen, die tzedensdaegtzs ide Npotekey Ghebaurokt, ſeer gheacht ende Dier ghekochzt 5ozder „tot nu toe Geeft Ronney Beten : Daer toe zijn aldaer Geele andere miv gfjebzupe. Lefijeke Indiſche Crupdey befchaeGen ‚ Doc alleen de gene Biens naemey oft krachten eenig finé bekent zijn:Gant al ië't faecke Datmey noch Geefe ende verſcheyden andere Sꝛo⸗ HGe ende Crurdey dagelijcks urt Indiey ontfang it, noctztans on) diessiſſe Dat haer nae⸗ mey ende nuttigheden noch niet bekent en zijn, daerom en hebbey By de ſelve alhier gheen fins niet sillen ſtelley;eensdeels onp deſey Boeck met gheen onnutte oorden te Gutey, ende eensdeels om te betooney, datde ghene Die in Greme fandey plegen te Gaerxen, Gat fetex op de ſelve Gaemdigheden befioorde te Letten ende haex krachhtey oft naemen Bat neerſtigtzlijc⸗ Rex te onderſoecken. Daer-en-boGey ſoo hebben 66y in't laet ſte Gay dit Boeck ettelijcke fange Begifters oft Tafeley Gay de Naemey der Cruxden ghzeſtelt: eexſtelijck De Vederduytfee ende ande- te G2emde naemen; met de Gelcke fp nochtans fier te lande Kekent zijn, midts Dat fy gheen ergen ederdurtſehe naemen ey hebbey· ende Daer tuffchen zijn GheGoegst de Boogh durt ſche ende Enghzelſcze, midts datter GeeleC vurden in ſommighe gheseſtey Gay Neter- landt, met De Hooghdurtſchze ende Engtzecſchhe naemey beſt Kekkent zijn : daer nae Gol. HHzey (ommige 25eemfchie, ende ettelijcke Hungerſctze, GotaGoenfche oft dier ghefijcken: ende day de Franſctze, Italiaenſctze ende Spaenſche, etc Bijfonderlijck : tey laet ſtey de Datijnſchze, Srieck ſche, Nrabifche, Indiſchze, ende andere Gremde oft 2A5arbarufche naemen, gzeſamentlijck. Melck ghetal der naemey Geef grooter is Day 6y Bessen fcht Hadden maer Get (chijnt Dat De Gaerne finney der menſctzey ende Buy nijdighert ſulcke zijn, Dat fp, niet te Gzeden zijnde anetde ghemeyne naemen der Crurdey , Vaer aftijdte nieus ende miſſelijcke naemen toe Gindey „anders niet Day ow eey anderde Kennis der Crupdey ſẽ aerder oft durſterder te maecken Dan fy te Gozey Bas : Doch ghemerckt Vat Gy dat mis- bauyekende dssalinghe wiet seghnemen en Rondey , foo is t ons nootfaeckelijck ghess ee ſt⸗ de ſetðe naemey meeft affe Bp een te Gexgaderen , ende des Ze fers arbeyt Dooz dep onfen te Gerfichteg. EE — Bies: : Yooats, om de Crupdt-beimintieté nóch meer te helpey, naementlijck in't tzene Gacrom de Crurden nieeſt ghe ſoctzt ende grieacht Borden „foo eben sp De Krachztey, Muttigtzeden ende oock Sch adelijcktzeden der Cruydey, by een Gevfamett, ende in eey feer groot Eegiſter oft Tafel gheftelt, op Dat de ghene Die afte fiecktemende ghe baeten ghenoegtz ſaem Kenney ende onderfcherden „ende Dey aert des menfchen lictzaems Gel Geten, eenighze baet, trooft ende hulp Gan de Cruxden cuoghey ghenieten Door De segheninghe ende bermtzertigtzerdt⸗ des NAlderhooghzſtey, die dooz de Gonderbaerlijcke Krachten der Crurdey De krancktzerdt⸗ onſes menſchzeliicken lichaems heeft sillen gtzeneſey, ende ons midts diey Gay Geef — qualey ende on gtzevallen Gertoffen in Siene handen ick w tzier mede bevelen Bit, Soedt · gunſtig tze efen, wenſchzende dat den teghens oordighzey Crurdt Woeck alle de gtzene⸗ Die Be in handey nemey ſullen, nut ende aenghenaem enagfì Geen. In Leydey- 1615» loosr van RAvEriNGEN, __ van Antwerpen, af EL KRACHT, WERCKINGHE, EN DE NV TETIGCGHEYN DT GE FE SCHADELIICKHEYDT DE Reek VV Y DE Met de naemen der fieckten ende ghebreken des menfchen lichaem: ; teghen de welcke fy ghebruyekt moghen worden. A. PA Chditten dooden oft 5 versaghen 170.744. 1281. — doen AE fincken oft uytval- len wederom indrijven —— ſoncken is 32.40. 7. 210. 232.225 924. 530.546. 584 930.1182.1244. 1247. 1258. 1293. 1351. 1355.1362. 1386. 1481 Aconitum, dat is VVolfs- vvortels, kracht ende if bedvvinghen 60,168.690. 1269-1379. dder! fte — — 40. — epi id he bef B — dt gheneſen 24 42.45.88. 99. 125. 133, 134. 173. 222. 224. 235.237. 240. 271. 330. 390. 414. 43462. 464. 474. 498. 520. 523, $24- 330. $34- 552. 557- 637-651. 657. 661.676. 762. 768,769. 785. „943-977. 1006. 1033. 1075. LOST. ____ koga. 1II8.1rss.115g.1asT.127 _— foet oft welriec maecken; 5 oft lijnen flanck benemen 26.132: — benautheydt oft dem 300. 437. 468. 480. 482. 513. 515. —— 583. „864.970. 1006. 1050. iodi. 1086.1097. 1099. 1144. 1238. 1240. T242. 1246. 1258.1314.13534.1362. 1394) 1395,13961397 1442. 1445 . — 1466. 1473. ſtanck van Aiuyn oft _ VVijn doen vergaen *1086.1097. 1470 ftinckende maecken 584851. __ 1077.1058. MZ borften, ghefvvoller oft det zijnde buyten oft bin- men ‘slichacms — 103 . 149. 282. 546. 1156. 1289. eren oft breken 6os.9og. 622,623,624.641. — ſuyveren, ende haer ptheydi ouyten „ax 223. 548. 584.589. 714-884. 935. — deld foeckt S vveeren, Kenter ei dae — — ende blinckende maecken 54 145. 223. 303) 304. 391.45 5:$O1. 597. 530. 558. 560. 564. 661.677. 681.6854695. 815. 829.835. 848. $83. 1043. 1050.1054.1055.1238. 1310.1366,1373. on bluyfteren —— „605. foeckt _ Aenfichts allerley — hel. taks …1388.1398.1470 pen f “harde gefvillen morvven re 1675. 077. foeckt ief valt maeckenras8 — fiat. — placken vveg; imp. poes. men an 1023. md hs IE2L 1941252. 1339-1454. foeckt Placken. ‚ verhitten ende ver⸗ —* verbrandtheyde endé placker van de Sonne genefen16o, foeckt Sonne-puyften. vvonden ghenefen 1381. £. VV. zeeren ghenefen 1163. foeckt Ze Aecffem , foeckt Adem. Alchymiften orboorlijcke cruyden 203,205-872. foeckt alle (oorterí van den. Ien ende 141. 162. 175. 177: 210. 213.222» 146. 313.459. 528. 536, 537. 583, 634-794. 832. 922. 1003. 1050, 1087. 1107: 1150, 1163. 1168, 1182. 1187. 1224. 1244. 1268, 1272. 1293. 1312. 1322. 1352. en oft Spcen-aders invven- oft eek —J—————— unnen on- eend (toppen, oft pijn _verfoeten. 37.55. „64,65. 70.169. 175:193. 209. 210. — ij $28. 530.568. 572.68 —— openen 141.544, Mises, 699 7O1.1075-1273.1464, matien „ fbeckt Ghefivillen tie Svveeringhen. Appetijtmaecken 107811211282, 1322. sld daad foeckt E- é ——— in’t baren vers lichten 41. foeckt Kinderbaeren. ——— des mondts gheſvvil- Amandelen ghef puyften ende alle tigh- Armenie ghebroken zijn, genefen fen 287.741.924. 11091310 105 1. foeckt P. Pijn verſoeten ſoeckt — nemen 1349. . R. Gleht,&c theydt ende oock roode Jerk foeckt Flercijn. placken doen v 1 216657. Afpisftekenghenefen 665.744 — 674-6857733. 741.769.930. 968. A Bride — ghens maecken 131 0 Losf.1cjs.1155.1236.1248. ds — geneſen $19.1367. roe doën veen, ſoeckt Spioeten, &c. Aeiuyns ende Loocks ftanck doer vergaen 167 513.970.1058 Azijn maecken, fo Edick. _ Azuurverwen xar3. (. Bla id | & — Baere 3 B. B Aertdoen waflen 25.61.1353. beletten te grocyen 337 Ballekens van goeden reuck maec- en teghen de peft ende quade lucht 294: f. Luchr, Szc. Balfem van cruyden om de won- den te ghenefen 1378,1379» 1380. 1373. 1310. 1359. 1361. foeckt VVonden. _ Bedden ende kuſſens vullen 86. 88. 1277. foeckt VVolle ende Vullel. Bedroeſtheydt verdrijven foeckt Swaermoedigheydt. Beelden (ijden 1225. 1311. 1341. 1456,1457, 1458. hedde en vleefch ghebloot zijn,bedecken 387-495.1368 gebroken zijnde heelen , ende „de fchelferen daer uyt doen gaen 194. 268.323. 533-656. 677-854: 953 1109-1213. 1273. 1362-1440 overwas gheneſen 144 verftuyckinghe ghenefen 983. ‘1024. 1063. 1084. 1102. 1112) 1113. 1128, 1180. 1212. 1214, 1285. 1355. 1368. 1418. 6 Leden verft. ende Verſtuykt, &c. verwarmen __ 1107 Beenen oft fchenckelen , die ghe- broken zijn, ghenefen 192,195. 1i09.1310.1487- bloedighe puyften ghenefen 26 ghefwollen zijnde ende- vol fweeren ghenefen 2546571564. 1426. 1456. loopende gaten —— 924. 1243 ge ve oeckt Fiftulen. pijn verfoeten 322 ſ. Gicht. roofe ghenefen 128. ſoeckt R. „wonden ERST odes. 1061. 107 31244. foeckt W. zeeren geneſen 70. 90. 103. 120. 657. 12160 ſoeckt Z. 524. Beeren, die ghewont oft ghebeten zijn,ghenefen 210. vangen 1164. Beeften allerley ghebreken ende fieckten ghenefen _631,632.637 darmgicht ghenefen 838 dempigheydt ende hoeft ghe- : — pighey ek Bie-cruyden oft Honigh-cruyden, 141 dooden , oft fieck maecken 344. 573.632. 1326. ionghen doen krijghen loopigh ende ritſich maecken AID eier ende wanen hen sr Ghebruyck der C' ruyden. 1398. 14162. ſoeckt Gheraeckt- heydt ende Lammigheydt. Beroertheydt van ſinnen oft herſſe- nen 1462. ſoeckt Popellij. Beſiecktheydt ghenefen 56.62.163. 169,170. 209.222. 232. 234, 235 . 262.265. 301. 316) 317. 371.426. 439-455. 468.481. 491. 493-510. $135514-516.908.980.1018. 103 3. 1080,1081.1105.1148. 1405-1448. foeckt Vallende fieckte. Beffemen maecken 139.428. 996. 1166.1194-1203.1286.1313,1314» Befwijmde menfchen tot hun fel- vendoen keeren 1035. ſoeckt Flauwigheydrende Hertvanck. Beten van quade ende oock ver- giftighedierenghenefen _ 212. 409, 410. 478. 517. 553. 558. 564. 768. 846. 851- 867. 914. 1019; 1020. 1023. 1365» 1448. 1464, 1465. foeckt Vergifughe dieren. van beeren 1122 van dullen beeſten 517.867. 1188. van dulle menfchen 498. 867 - van honden , foeckt H. van menfchen 846. 851. 102 3. 1278. À van nuchtere menſchen 728 van peerden 835 vat wolven I122 Beven van handen ende andere le- den genefen 42.129.163.216.440. 466,467. 561. 626.914.975-1022. I064. 1305. 1323. 1334 1345. 1397, 1398.1409-1472:1478. — Bevinge oft (chuddinge door kou- de oft korte komende verdrij- ven 24:47.387.464-468.616.692. 137231373-1442-147Â1478. Bevruchte oft Swangher vrou- wen doen mifvallen oft anders ſchade doen 69.124.466.681. 1338, 1339. ſoeckt Miſval. haer quade oft vremde luften | verdrijven _ 684.691.695:1241. ——— van kinde doen verloffen, foeckt Kinderbaeren. — 7 foeckt Braecken. daer de Bien groot in nemen «_ 444.460.46 5.898.904. 987.1055.1194-1230. Bien DL houden , ende andere daer by doen komen _ 125.129. 398.904-1482. 742.1315,1316 Bien fteecken ghenefen oft verhoe- fchorfcheyde ghenefen 1357. 1359. foeckt S. voeden en ende ver maecken 824. Bien verdrijven oft dooden 9 659. Berbercheyde der leden ghenefen 37-60.103.da29-216. 264: 304 354 422.437-495.466. 468. 510. 561. 573-616. 1064: 1381. 1389, 1395, . 1 den 125.132,133-168.466.1020, 1023.1102.1328. 5 125 . 414. 788. 1256.1310. 00, : ‘zeeren aen den hals ghenefen Bier brouwen, ende bewaeren ſon- der ſuer te worden 391:444-815. oedt maecken 438 672. 826. * rck ende hoofdigh maecken 672.860,861.3871. Bijmoeder, dar is Naegheboorte, walginghe benemen 684.695. oft Secondine af iaghen iss 25-41, 42: 239. 271-280.404,405; 411. 471. 306. 510. $13, 51495195 $16: 523. 530-538. 542» 553 564. 5721573: 582.622.656.661.749. 880. 934. 944. 967. 988. 1028; 1067, 1068; 1075, 1076. 10915 1092. 1121. 1167. 1328. 1338. 1347. 1426. 1454. ſ. Naegheboorte. Bijſſapens luſt ende macht ver- meerderen 24.49.88.131,1324 224. 320. 329. 370, 371. 379, 380. 42 1, 422. 472. 480. 482. 533. 576. 659. 751. 790. 835. 854. 1061. 1064, 1005. 1075. 1102. 1108. 1110. 1135. 1137. 1145. 1244 1273. 1277. 1285. 1305. 1344, 1345. 1371» 1372. 1419. 14425 1443. 1450. 1466. 1470. 1475, 1476.1487. foeckt Onkuyſche luften verwecken. Bijflapens luft oft macht doen ver- gaen 118.166.323. foeckt On= kuyfchie luften bedwinghen. Bilfen — beteren 225.503.1057. Blaefe ve ercken , ende haer ghe- breken ghenefen 74-90.139- 142.164. 280, 323. 355-409.427. 466.478.490. 503. 509. 538, 552. 632. 638.686. 691, 692.744.768. 810, 811. 888.936,937.991.1018. 1039. 1043. 1045. 1051. 1064, 1090. 1099. 1102. 1104. 1133. 1201. 1272. 1285. 1328. 1344. 1384. 1472. pijn oft ſmert verſoeten 47, 48.51.149-299.323-411-508. 510. 637.686, 769.790. 823.903. 909. 929. 1020,1C21,1022:1028.1032. 1086, 1177.1194.1209,12101361, 1380.1481. quetſen, oft anders fchadelijck zijn _120.516.686,687 842.850, IIor. quetſuren, zeerigheydt, fwee- _ringhe , fchorftheydt ende rou- wigheydt ghenefen 99.1 50.354 497: SSI, 552 692. 939. 1020e 1036.1078.1377.1472. 8 __fteen breken ende uyrdrijven, foeckt S. — ſuyveren, ende ——— J- oft gheklontert bloedt uyu ven 52.428. 744. 920. verhittinghekoelen _ 231.744. 888.929.1263. verftoptheydtopenen 141. 180.277. 442. 506. 823.912:1092e 1098. foeckt Piffe doen rijfen. vleefchachtigheydr , oft over- vloedigh vleefch aen den hals van de blaefe groeyende , ghene- fenoft weghnemen _ 790.958. ‚_1020,1021.1165.1472, Blauw gheflaghen oft gheftooten placken der leden doen ver- 210-4335434. 454460. 463.478. 483, 484. 515.517. 519: 560: 583. 595-637. 656. 658.734-831.448. „959-977. 1022, 1023. 1057, 1058 10607. — gaen 26.82.89.134-150.169.176. — + x — TE. 1067. 1086. 1100. 1111. 1222. 1278. „ 1329.1340.1386. Blauw ooghen ghenefen, f. O. Blauw verwen 1075108.400. 1212. 1459. Blauwe ſchuyt, ſ. Scheurbuyck. Blanckerfel doen vergaen 33t Bleeckigheyt des aenfichts verdrij- ven 138.405.454 485.1273- foeckt Geeligheydt. veroorfaecken _ 484,485.794. Bleynen maeckcn, oft blaeren inde huyrdoenkomen _ 12-64.111. 132. 167. 519 564. 591. 1272. 1313. 1399. 1414. 143 3e 1467. 1469. 147114871492. f. Huydt. Bleynen in't aenficht ‚ omtrent de ooren, by de fchamelheydt en⸗ Ghebruyck der Cruyden. 1166117 $.1187.1200,1201. 110, 121612221243. 1246.1248.12 50 12531255.1263. 1277. 1284 129 1, 1292. 13001317. 1319. 1335. 1340. 1345. 1362. 1367. 1392. 1396. 1457. Bloedt ſtoppen dat uyt de won- den oft uyt den neufe oft elders uytvloeyt 25.8 5. 88. 108. 14.118. 127-129. 141, 142. 145. 164.179. 188.190, 205, 208. 260. 523.455. 467, 468. 498, 537. 574-576.583. 646.666. 771: 774.832: 963.888. 890. 897. 927,928.948.95 51081. 1148.11$2.1256.1258.1292.1294, 1295.1269:1309.1340.1365 1366. 1367. 1386. 1487. 1489. 1491. foeckt Neufebloeyen , Speenen - ende Maendtftonden. de elders verdrijven ott belec- Bloede fuyveren ende goedt maec- ten uytte breken ; oft ghenefen 54: 167-424. 546.636. 996,1359! 1361. — Bleynen oft blaeskens van gaen oft wercken ghekomen ; ghencfen „ 657-1075. à Bleynen. van ‘verbrandtheydr oft hitte ghekomen, verkoelen, ende ghenefèn 680.1020.1046.1178. 1289.1292.13654 : Blixem ontvlieden 6$7.790:1275. 1329.149Ee Bloedtbraecken ftelpen _ 26.103. 131. 139157. 202. 275. 446. 418. Blõcdt doen ſcheyden, dat doot ſtoot, val oft quetſinghe erghens geronnen is 27.55.60.82.134165. 169: 176. 192. 196. 198. 200.207. 280. 303. 400. 428. 45g-444 463. ken 35.62.78. 175 239. 274.437. 573. 661. 6724 690. 762. 980. 985. 109 51149. 1159. 1235.1458.1470. verkoeten _ 1173.1264.1402. 1403. foeckt Brandt oft Verhit- tnghe: 5 verhitten „ oft anders bederven 33-150.1056, uyt de moedertrecken 315. ſoeckt Bijmoeder ende Naeween. uyt den heus doen komen ; ſoeckt Neus, &c. Bloedtfweeren rijpen, morw maec- — ken, ende oock d „oock doen fcheyden ende ver- oorbrëken ; oft gaen _ 51,64.210.225.227.319. 460.472:496; 497. 519, $20.686: 696.963. 970. 975. 1OO2. IIIË. 1129: 1248. 1185. 1272: 12785 ſoeckt Clieren ende Ghefwillen. 469.484. 513-515: 519: 537,538. Blutſen, flaghen, ftooten oft ghe- 553 561-573- 583. 656,657, 658. plettert viBefch ghenefen 1096. 661:669.760.948.959.1064.1087. | 1138.i222.1308.1328.1445.1486, 1096.1132:1273.1279. 1467. foeckt Stooten. Bloedtloop, oft bloedtganck; dar is — maecken 12313 315 bloedighen ſtoelganck oft vloet Bollekensmaecken,om gebedekens ft oftverhoeden 82.117. te leſen 960-1226.1414-1436. 138,139.193-287. 290. 293. 296. 395 398-436. 455- $18-574-576. Bor, oft’t 638. 738, 739. 764- 77 3:804-877- 885.899. 991. 1025. 1077-1128. 1139. 1171. 1181. 1201. 1222. 1224. 1244. 1268, 1269. 1277. 1288. 1291. 1293. 1319.1340. 1376. 1454. 458. foeckt Koodtmelizoen. Bloedtpiſſen ghenelen 3499. 139. 142.145: 150. 152. 164. 395. 402. 483. 538. 638.877.923 933. 1033. A⏑⏑·. vei ecken _ 76.520.571- 676.846.1149.1168.1216 1338. __Bloedtpouwê felpen 48,49-54.66. 99. 103. 114 118.139. 145: 150. SC 5157-164193: 195-201; 202:204- 219.274: 282,290.292,295- 296: 395. 400: 446, 447: 467,463. 498. … $18,5375538- 540552558579 584. 637-684, 685,686. 695-735. 767-774 789,790.793.798-804 _831.921-935- 948, 949-963-986. “9911014 1077-1113.U28.11z0 F2» * 1457,1458.1466.1485.1491. nefen 131.134:157.164.981.1173. 1181,1182.1206:1243,1244.1246. 1365-1443. 14641405. ; ver ken 785-1042.1418: 1477. „Bortt ru 5 ende reyn maecken ; Edens ehebreken helpen , als benautheydt, ca- tarren , etter, fluymen , ver- ladentheydt, herdigheydt , rou- wigheydr, nnen oe ijn VEr- _koutheydt „ verhittinghe , ver- ſtoptheydt, Ende meer andere 15: 34-43-50. 57. 75. 82. 119. 132. 138;175. 180.198,199. 210. 214. 219. 223, 224. 254-275. 280. 289. 294 397. 409. 412-414, 417. 427- 437. 442. 454. 459. 466. 468. 481. 483. 489. 491. SOF. 511. 515.517- 9, 520. 5293 530. 532 390. 5513 552. 556. 579. 589. 619. 632.639. Stoel k. 652.672. 686. 6914 733:767- 773» Buyck nut endegoedt — —— — \ az Buy Braeyen pijn verfoeten Brandt verkoelen rydat is Cholera, ghe-_ Brieven feghelen Broot van verfcheyden koren ende Bruyn‚oft de Bufpoeder maecken maec Buyck weeck,vochtigh ende ſuyver 804. 810.831, 837. 846. 854.858 871.899. 92r.1020. 1027 ; 1028. 1033-1035.1046.108 55105 4e1057- 1064-1077.1097; 102,11 13. 1125 1166,118g,1213.123s.riggrass, 1263. 1266.1272.1325.1333. 1 34e 12621357136 1.1367,1368.1 381. 1384,1385,1386.139 5.14 031442. 1444.1468.1483.1488. f, Adem langh maecken, Enghborfigheyt ende Fluymen doen rijpen. Borſte fchade oft hinder doen zos. 527734278.1326. Boifte wonden ende quetfuren ge- nefên 99,200.217.242,243-424. 572. 831. 1275. Borftels wart verwen 621 Borften der maeghden beletten te groeyen oft (willen, ende de fel- ve flijf ende vaft maecken_ 756: 854948 991.1345-1349. doen flmcken ende flap wor- den alle ghefwollen oft te hard zijn 32.60.132.157:169.204.474. 597. 684.696. 739.794. 890,9 Zo. 1086,1277. fweeringen , apofteunien , pijn ende kancker ghevefen 54.82, 89. 129. 145. 309. 315. 319-668: 798. 828. 831. 1020, 1023. 1048. 1056. 1086.1118.1147. 12791367, Bot der ſchapen 112. f. Schapen: Braeckinghe doen ophouden _ 57. 131, 132.150: 164. 265. 301.437. 481:6î1.695.774.888. 1006103 3. Í175s 1242. 1319-1427. foecks Gubbelen oft Overgeven. u Braeckinghe verwecken _ 79.185 253-355: 394 528. 566. 656.753. 877.1038.1115.1228.1385.1429, 1432. foeckt V Valghen doen: 1002 402:695.944. 1oi6,1021.1036,1043.1045,1046. “-10$O,105 S. I173 1175. 1217. 12444 1289.1318.1459. — Brandr-teeckenen verdrijven foeckt Li * ————— oock van wortelen der ende andere ghevaſſen 794; - 795-&c. 816. 8C. 854.388.92 3, 1270 1276 1285 1399. 1410. 141 54 1430. 1445.147 3.1474 147 51476. oft ſi cker maec- Broot goet ken 323. 391.481,482, 485. 4854 489.672,67 — — uyn 118, 197. foeekt Keel ende Tonghe. 1 1319 8571312 _maecken, datis Purgeren, ende oock Buyckloop oft onmaughen vloet ver eN 15.27-79.17 Te _ 272.290. 394-492. 560.647-.661, 740. 844. 975. 981. 1015. 1175. 1242. 1343. 1431. 6 Buyek floppen ende hardt maec- ken , ende alle fijn vloeden ftel- pen 68.79.90.101.167.194.282. 337. 380: 450.474. 548. 579.659. 646.731,732-764.822. 828.917. 923.996. 1014. 1092,1128.1206. 1216.1305. 13 34 1402. 1405. 1445. 1450. foeckt Loop des Buyels ende vloeden. Buyck-pijn,krimpfel, opblafinghe, fwillnghe ende rammelinge ver- drijven 70.79. 134 265. 325. 430. 483. — 625.734: 809. 874. 8. 1028. 1113. 1242. 1315.1457 —J— 1490. ſoeckt Coli- compas, Lanckevel ende Ram- melinghe des Buycks. Buyckpijn maecken 99. 34. 519. 585. 622.647. 687. 809. 812.843. 846. 908. 1038. 1046. 1171. 1186. 1206 1242. 1277 1284. 1385. Buylen, ſoeckt Blutſen. Ael maecken, ende Caelheydt beletten, ſoeckt Hayr. Caes, foeckt. Kaes. Calanders verdrijven 27:69 Calck ingenomen zijnde, datquaet beteren 459 Camerganck, ſ. Kamerganck. Cammen, ſ. men. Canarievogelkensvoeden 818.823 - Canten, foeckt Kanten. _ Cantharides, foeckt Spaenfche vlic- ghen. ie Carbunckels , oft vierigheghefwil- len doen uytbreken ende ghe- neſen 169.515:707-741,742-846. _849-874-944-1340.135 3» 3. Peſti- e- — oft vloedt, aenval , en⸗ de finckinghen van heete oft koude _vochtigheden _ van't hoofdt op de ooghen oft andere _ deelen des hichaems vallen- de ftoppen , oft doen ophou- den _57-70,71.149,150.157-182. 208. 210. 274. 280. 292.296.299. 301. 330. 391. 424. 427. 433. 436, 437. 440. 448.458. 474, 475-488, 489, 490, 49 1. 533. 537. 942. 550. 568. 655. 674. 681:731.733-738. 744-750-773- 794-797 804.808, “809.829. 832.857. 886.923.1021. 102 3. 103 3. 104 3 1111. 1118.1139. 142174 1180. 1211, 1212. 1241. 1261 1293. 1305 1333. 1345. 1362. 1370. 1372 1376. 1402. 1442. 1454. 1456.1458.1462.1472.1478. trollen maecken Caurerien maecken _foeckt Bleynenmaecken. Ceraftes oft Horenflanghe fteken ghenefen ___ 356 Chamelzas vergift wederftaen 32 Clieren rijp maecken , dootbre- ken , oock doen verdwij- nen 65.126.133-162.169.185. 223.227. 323. 387-390. 394-425. Ghebruyck der Cruyden. 443. 476. 486. 491, 492. 498.503. SLS. 519. 544: 556. 574 632. 652. 655.659-686:696. 699. 714. 741. 832.845. 848. 854. 858. 360.875. 988. 1014, 1016-1023. 10811112. 1125. 1329. 1ISO, I18j. 1272. 1340.1352.1389-1442. achter d'oeten foeckt O. aen den hals, £. Kropclieren. in de liefichen, £. Klap- ooren. in't fondament ende inde dar- 150.160. men 858 Coeyen, foeckt Koeyen. Colicompas ghenefên _ 27.53.63. 167. 221.290. 313.323. 354 445 . 540. 589s 651.760.888.958.1018. 1166. 1251. 1278. 1319. 1442 1455. ſoeckt Buyckpijn. ren, foeckt Koren. Corianders fchadelijckheydt bene men 486.690 Corrofijf maecken _ 592,593,594- 1433, &c. ſoeckt Bleyné maecken. Cortie, ſoeckt Kortſe. Coude, foeckt Koude. Crijt inghenomen beteren _ 459 Crocodilen vanghen 1392 D. D Empigheydt op de borſt ghe- nefen 99:167.274-330. 414. 488, 544. 622. 687,688.742. 835. 943. 1107. 1178. 12461340, 1427. foeckt Enghborftigheydt. Derde krachten der cruyden — 12 Derden graed der cruyden 9 Dermen krimpfel , pijn ende wee dom verfoeten 37.132-159:210. 354- AIO 514 558-666.741. 846, 898. 1022. 1118.12781317.1336. foeckt Buyckpijn. — Dermen ghefoncken zijnde doen ingaen ss.920.1244. 1. Achter- dafm ende Ghefcheurtheyde. Dermen fweeringen , zeeren,won- den ende andere ghebreken hel- pen 99.132:159169-190.202.424 572-794: 858. 1016, 1020, 1033. 1035. 1046.1048.1209.1292.1427. Dermen v en 169.844. 106 Dermen verzeeren. ende quaedt doen _519.585.605.624,625.850 — bets root Dierte oft dieren tijdt voorfegghen AO LSD Donder afkeeren — 5 — é Doode lichaemen onder rotten bee waeren — Doode vrucht afdrijven ſoeckt Vrucht. Doodende , doodelijcke, oft ſeer ſchadelijeke cruyden 74 111. 60.68. 168,169. 406, 467. 449. 486. 488. 504. 573. 998. 616. 622. 625.627, 659. 670. 700,701. 7225723.731e 7387475748. 7535754: 756. 784. 786,787. 1077. 1082, 1189.1295. 1305. 1367 foec ke Vergiftighe cruyden. » 1368, 1398. 1465. 5 Doofheydt oft lijf hooren ghene⸗ fen 319.446. 466. 546, 6231632, 645. 975. 1029. 1058. 107 5.1 107. 115541252. 1305. 1329. 1388. Doofheydt veroorfaccken — 731, 253955 Doornen brândt oft teken verfoe- ten 1289 Doornen, diftelen, ende andere fte- kelinghen ende fplinters uyt de wonden oft huyc haelen ende trecken 40.17 5.210.214.268.334, 452-471: 473» 517-520, 523.526, 533: 564-728. 755-759-797-854 861. 953. 964. 1021. 1063. 1098, III3.I146. 1175. 1277. 1361. 1442. Doofen maecken 1 304 Doodtverwe ende bleecke plac- ken doen vergaen “637. ſoeckt Geeligheydr. Doortverwigh oft bleeck van aen- ficht maecken 484,485 Dorft flifchen , verflaen , oft doen vergheten , foo wel in als buyten de kortfen 159-182, 194.231.233.286.290. 481. ssr, 552686. 690. 695.740. 742.748. Sir, 812.857.919.929-976.1007, 1008. 1016.1033.1038,1039.1043. 1046. 1050. 108 1. 1132. 1171. 1173. 1178. 1182. 1204. 1200. 1208, 1209. 1235. 1238. 1241. 1247. 12611262. 1266.1268.1362.1365-1383.1397. 1403.1418,1419,14201426,1427, 1434 1452,1453-1458,, Dorſi veroorfaecken 593.815. 851. 853.856. 1067: 1074, 1107. _1I$2.1159:1169.1338.1433. Draeyi linghe maecken 74.722.725.846. TAÁD St _ verdrijven 720. foeckt Hoofts draeyinghe. Dranck, als Bier oft VVijn, van ‘verfcheyden ghewas _ 493.688. S21.824. 1051. 1174. 1182. 1238. 1244 1253. 1257. 1264 128 5. 1333. 1356. 1364. 1386,1387. 1398. 1405. 1411 1424.1444. 1445. Dranck voordekrancke 810,811. 929.1445:1464. ghemeyne koude bloemen, rij Wesen (oft Roofen) Bernagie, Bugloffe 230.282.978.980 Drij ghemeyne heete bloemen,Ca- mille,Maluwe,Lelien 302.410. “got. Droefheydrdoenvergaen _ 328. 583-6241356 — 448 ol cken 751. foeckt Swaer- moed. Dronckenfchap benemen oft be- letten 26. 50. 265. 329 681.742» 808.975. 1008. 1016. 10588. 1077. 1086. 1146. 1148. 1174 121 31246. 1248.1251. 1255. 1329.1396. Dronckenfchap veroorfaecken 330. 471.486. 544. 690.740. 753-821, 856.857-860,861.865.1224- 1285. 1392-1395-1453.1487. Dronckenfchaps _ hoofdefweer , foecke „des hoofts oft (wijme- foeekt Hooftfweer. 4 Droomen,die onkuyfch zijn, beler- ten 133. 169. 2291009. 103 3. 1214 Droomen, die fwaer ende vervaer- lijck zijn, benemen 2995301. Ghebruyck der Cruyden. 1019 LI$2.1187.1213,12 14-1289. 1294. 1456, Eerfderms finckinge oft uytvalghe- nefen 47. foeckt Achterdarm. Eerfte krachten der cruyden 8 $4-76. 139. 1ärir$0.163.163.188 201, 207,208. 214 260: 265.280; 287.320. 323. 379.387. 418-474 493. 513. 523 5330535 S420 4 53-5560 583. 626. 631. 645 657.695. Vár. 481.510:762-976.t033.1784-1491 Eerften graed der cruyden 8 885. 912-9249127. 944 $59.9G0l foeckt Nachtmerrie. Eggigheydt der tanden; foeckt T. 965. 986: 1003. 1046. 1066, 11 14. Droomen maecken die goedtende Elefanten voeden 821 AIG: LDL: ITS FPIS Se 2A2IT2F 3e ghenuchelijck zijn 1251432. Ellebogenfweerkens,daer geel etter -:1292,1322.1333:1352.1367.1397: 1487.1489. uyt cent ehenciea 902. 1446. Droomen maecken die ongheruft, fwaer ende vervaerlijck zijn 643. 691.751. 829: 834. 845. 857-976. 1077,1078. Droppelpiile ende moeyelijck voortkomen van de pifie ghe- nefen 47:68.74-114-132-139. 141. 157. 180 220.258.280:287. 290. 394-397: 402. 404 428. 433. 435-440. 445: 449-463: 48354855 486. 490, 497: $O1» 503. 505.506. $o8. 581. 643.766. 790. 859-875. 879. 888. 899. 939. 1024: 1043: „„1058,1059-1066.1068.1077:1091,, 1092. 1102. 1104. 1113. 1135. 1146. 1148. 1166, 1167. 1209. i214. 12510 1262, 1263. 1305: os. 1336. 1340.13571 301. 137. Enden vanghen 619. voeden 930 Enghborfugheydt , oft kcoreigheyde van, adem ende dierghelijcke ge- breken ghenefen. 43. ror: 119. 129. 222.329. 387. 405. 443.448. 460.480; 483. 493. SOT. 510. 513. 519. 540.552. 557. $64-568. 581, 589: 614.623.637.68$.-1023.1092. III2,IIES. II1Ó.II21.1231.1249. 1282.1328.1339.134$:13$$- 1367. 1371.1374-1379,1380,1381.1388, 1398. 1405.1433-14$4-146241463: 1483.1487.1489. ſoeckt Ademì ‚ lanck maecken. Ephemerums vergift wederftaen 4591277 … Eels ‘tghevoelen benemen 757 ‚ doen ſterven 719.1331.1343 Fiftelsopen houddh- 5:33 68 1:1322. ———— eydt des herten verdrijven, 103. 129. 264.317. 440. 742-797. 991. 1039. 1139. 1155.1163, 1164. 1238. 1241-1305, 1444. 14 48. 1457. 1466. foeckt Hertvanck. Fletcijn oft gicht ende {mert van de leden genefèn,oft verſoetẽ 47-103: 125. 140159, 160. 165. 1677469, 179.214. 225. 227.238. 258: 265. 391. 394: 402. 407-454. 468.490; 492-497: $199SZO 524. 544 SOA: 573-581. 587. 590. 595. 609.619, 620,621,622. 625, 626. 632 651. 657 696.739: 741.749. 7615779, 779 786:789. 794. 80958 10.829. 831. 845. 857, 858. 930.959 963 975-1006. 1023. 1033. TOS4; IEI 2. 1118,1419.1129. 1184. 1 187: rd 1388. 1394. 1398. 1448. 1457: Erens luft oft appetijt doen ko- _ 1235.1522i1334-1342.1359- 1386. 1464. 1466. 1481, 1490. men 26.118.131;223 248.264. 1388; 1389. 1398-1435. —— Dru ſoeckt —— 446. 460, 461. 466.468. 476. $13.' “7 1458.1462:1470,1472. ; d ulheydet „ raferny oft 515.554 577-579. 685. 690.695. aenhanden - 6091128; 186; ranc 120. 299. 481. 493: — 638.728.1018. Dulheydt maecken oft vernieuwen 714:837-849-900.919.1008.1014. 103% Io 3. 1O$7 „'1O058. 1061. - Lo6$.1078:1086.1095,1096.r099. 1104,1105.1100.1169,117 1.117 5. 1319-1405. 1472. aen heupen, £. Heupgicht. + aen voeren 47-140,141.180.T82, 7 —— 1405 1472. £ Voeten. 449-486.750:815-1258.1367- 1193-1208. 1240.1244.12$6.1261: Fleffchen an vruchten ghemaecke k Dun maeckende cruyden 11.390. 1268. 1297.1328.1372.1427.1448. … 1046. — zal Duyghen maecken 1277 1469-1470. 14720 4 Fliten ende pijlen uyt de wonden Duyvels oft boofe gheeften verra- Eter maegken , ende de Shefwillen halen, foeckt Doornen. +; -ghen zoz: £: egheeften. vot dracht brenghen oft rijpen Floijnen oft doeck maecken «795 5. Duyvenlocken oft vergaderen 222. + 9,12:119-387.809.822.1002. 1027. … toeckt VVebbe. 2 866: vanghen, 627. voeden ende 1234.1350.1352.137E: Eluwijnen veriaghen ‚270 …meften damn — Etter ende etterachtighe fluymen Fluymen lofkn , rippen gerdeylen, k 2866. — ners — oſt darmen drijyen 516517: — — uyt de —— ſpouvende menſchen gheneſen 43. 49549: 52. 1195 175-240: 214. — 13739— ende doot (auten fj _ braecken oft anders. uyc-leyden 303-461. 538: 552-1078. — 1148, 2 57 120:129.225.2 542717 K4À. 4513. 515. 919, 520. GLI: 530. 534 . 454-463. 481. 483.498: SOS STO. — ende gheneſen 13761405. F 1o67.1319. haer — * 544. 546 550 552:556 557. SOL. — — ſtelpen «7832 Eter uyt de heenders ende diepe 94. 597. 60g-610;611. 616. 626. — € 97021059 _w nuecken 240:1295: 1359. +2 631.681. 691-735. 742: 804 846. Edick liefelijk en ende edoorde 871-993. 1029-1057. 1080,,1096. F Iñeick 26361322 …blafe (uyveren … so 17zdÓg MOF LNIA, VIIJ-KL 2E G ge266e % rood ende perlch maecken Everfwijnen — ERO tig Bergs verdie zerk z2d 10 —— om⸗ ‘Eyer- Ë 1344-036468 one — * willens £. . Klap-ooren, ghenefen or 1487 _ 150.168. 222. — 268; 287. 410. 427-478::498. 500.513. 915. 517. 577-6609742 7687934867977; 978; 996-:1016. 1031: 10671070, 107$:.1078.1096s1116.1122; 1188. 1251 1256. 1272. 12773 1278. 1322. Honden gheneſen die van wilde dieren „oft anders, Brenett zijn AISP Honden ombrenghen —— 719. 1102.1123 2139513265133 1e 1432- Hongher benemenoftdoen verghe- ten: 1740742 — — 14 Hongher verwecken 118, * foeckt Etens luſt. Honigh oft dierghelijek — 1385 T405-1474D SRE > —quicken „oft. anders nut wefen 1550 82. 1180216. 218. 304. 436, 437: 442. 446. 448. 454 467. 497: 655. 930. 1110. 1329 1368: 1448 Hooſt —— beſwaeren, — zijt ijdel· he ende pijd VEr- delijck ol —— __porfaecken … 74-88:304-330-405. A49. 457 4710486 490,5 18. 548. 595-657-672-674. 68656941731. 751990 814, 815. 44 846. 856. — 858. 935. 956. 965. 1007. 10785. 1135. 1162 1214· 1224) 1225. RAI k2SS: 12917 Dead 336: 1448. nivo — Hoek fuyveren „ende van lijm F — ende foot oft ‚ ondlaften door orders77:40. — — SIL. 537: 5441594) 595-616 646. 2652268 5:97 5977-4028. Rss 1169. 1362. 1383. 1452. — als Jr 54-231-562:929.1046., Ee 1.54. 56 6919280595 36, 128. Reschen S wer-. / Hooft sverwarmen koude shebreken 2 — so. „2185 433- 4365437; 450447 A54 Red 468503 — Het ——— er, ſmeit, — vel van eisen VERI 27-3445 — 1$1-135s 130. 150. 160. 198.216.221, 222. 265. 290. 301.387. 390 405. 442 446. 454, 455. 468. 167.183. 268.274: 411.440, 474547 Se Ghebruyck der Cruyden. Horfelen verdrijven 168.1023. 1046. 1102. 1328. Hout om te timmeren 1299; tor 1362. 480, 481.488. 493. $10. 513.519, Hutfpot aen een doen kleven 155. so. 546. $61, 562. 5685814583. 586. 588.593. 616.622,623. 626. 632.642.651.654. 656.67 3.682. 685.732, 733. 741.743. 762 768. 770-807. 851.861. 884.902.929; FO. 94. 970. 991. 1009. 103 3. 1043: 1045, 1046. 106 3. 1008.1076. 1080. 1096. 1112. 1132. 1166. 1168.1175.1214-1216.1231.1246, 1248. 1251, 1252. 1289: 1312. 1323-1329-1368.1370.1372,137 3 1376.1381.1386.1402:1429.1443. 1446.1449.1458.147 2,147 3. 1462. Hooftpijn van d'een fijde ghenefen 623.632.1248.1329. Hooftpijn van de Sonne oft hitte komende gheneſen 290.733. 1033. 1046. 1216. Hooſtpijn van dronckenſehap en- de veel eten gheneſen 232. 290. 399.97 S- Hoofts kaelheydr beteren _ 1450. foeckt Hayr. x Hoofts draeyinghe , fwindel oft _fwijmelingheverdrijven 45.30. 75. 160. 218. 264. 27à 316, 317. f dbi rapen 483.510, $61-623.632-656-659.720.1121. VE ie * veroorfaecken 74:160.407 Hoofts ghefwillen ende fweerin= ghen geneſen 223.500.857.1007. 1016. Hoofts hitte in de kortſe verkoelen 116.182.929. 103 9, 10305. Hoofs ijdelheydt ende raſernij ver- drijven 183.445. ſ. Raférnij. Hoofts quade — igh⸗ heydt , ieucklel, ughe puyften , zeeren ende den ghenefen _63.t22.131. 167. 169. 175.274: 303: 387. 663.768. 841. 857-902. 908. 954-970. Ie 1016. 1038.1043.1058:1067.108 1. 1106.1163-1211.1273-1278.1281. < 21318.1336.1367,1368.1388.1481. Hoofts fchellen , femelachtighe fchelferen , wit zeer, ende an- ligheyde wegh nemen 928.970. 1038. 1067-1084. 1211. 1228.1289.1338.1481. Hooft fonder hinder ontfän- Shen 233. £. Geronnen bloedt. Hoofts Gwaerigheydt ende ſlaperig · — hevdt wegh nemen — 329-1057- ° ‚ploofsverlopdgdto en 442 * Aooſts wonden , b ‚ blut- u fen , quetfuren , afghewreven vel ghenefen _ so. 126.145. 223-323: 394-424: 500. __857-1288. 1298 1322. 13954. 1374. TE Nie — orden maecken 1318 Be teken ghenefen , ende de Huydr Klaer Hauydss allerley Teuc 1402," 5 foeckt Vleefch. Huych , de Huygh , dat is des lel- lekens binnens mondts ontfte- kinghe oft ghefwal ghencfen 54. 90.132 177. 225-459-480. 517. 528.621.695.764.794-832.922. 1106. 1114. 1163. 1168. 1175, 11821223,1224. 1261:1268,1322. 1352-1386. ‚ blinckende , gladt, facht , wit ende fchoon maec- ken 32.82.167.216. 223.248: 271-319. 437-483. 530. 535-657 685. 829.934 1035. 1054. 1143: 1178 1237 1313. 1351. 1362. Huydt ontfteken , branden, toodt ende vol bleynen maecken 64. 134- 170. 185:454- 590) 591, &c. 04. 610. 615, 616, 657. 663, 664. 666. 681. 684. 696.698, 701.704. 706, 707. 709.711.718.722.774 931.959 1033. 1067. 1069. 1106, 1107. 11127. 1120, 1121. 1125 . ſoeckt Bleyn. Huydt openen,ende haer locht-ga- ten oniſſuyten, foeckt Sweet. Huydt fwart oft bruyn maecken 421424. uydt de kouwe beſchutten 226. foeckt Koude, uyverheydt wegh nemen _ 53, 54. 88. 111. 120. 210. 222. 235. 2600. 271. 303. 394. 415. 483. 492.500, „ger. 507. 544. 593: 556. 632. 655, 656.658. 661. 669. 672.695.700, 701.733: 741-755- 831.867. 977, 1043-1107: 1125. 1144. 1175. 1211. 1249. 1267. 13281 388.1433. en ghenefen 196. 6 Vervel- €. 5 - 8 5 Huyts roodtheyde verdrijven 930. _ foeckt Aenticht. — Huyts ruydigheydt wegh nemen 1322.1461.ſoeckt Scheurſtheydt. korte oft onder korte vetdrij- ven 24425.47:68.134.225-387. 463,464.480.497. 512.523: SOL: 581. 676. 681-789: 1067. 1091, tlar,1r2zen368,157g.13ër. L — 586.632. 1081. 1380. 1397. ende Ieucklel in de huyt maecken 193. ——— verdrijven 175.225.234-454- 459.463. 536.596. 622. 692-739. 742.846.9 24-970.98 34014 1389. Ijdelfinnigheyde ende fantaſijen verdrijven 63x-f, Rafernij. Ifer fhijden al oft her loot waer 1053. hifer weten tai4 Ijter uyt de wonden trecken, leckt Doorn. Ijfers roeft beletten 1333 Inckt maecken om te fchrijven, —1 ende oock om tedrucken 1293. 1348.1350. foeckt Geel , Groen ende Roodt verwen. Incke-placken doen vergaen 1242 nflamartie, dat is verhittinghe, ont- ftekinghe, verfweeringhe, inwen- digh ende uytwendigh verkoe- len , ende in de verfche wonden beletten te komen , ende de pijn verfoeten 142.190.198.202.286, 287. 303: 317. 330. 379.424-448. 474: 523: 520. 6435644: 738.749. 773-793 811. 854. 898.920.9 24p 925. 1025. 1027.1033-1087.117 54 1216. 1222. 1237. 1347. fs Vers hitunghe. Inghewant ende de inwêndighe Irghewant ende ’t leden beroeren ; querfen , ftlop- pen ; verhitten, oft ander quaedt ende hinder doen 160.519.587: 594. 603. 607,608.620. 622. 625. 627. 631.641650. 685. 755. 793e 822.1080, gantfche li- chaem , in fonderheyde den buyck , fuyveten e ledigh 7779159.210. 275 . 300. 304.395. 452. 393. 942.543 . 566. 593. 614. 622. 650. 667.696, 755: 810. 814.835. 841.843 967. 968, 969, 970, 1028. 1039. 1077. 1188. 1193. 1225. 12127. 1279. 1355. 1372. 1 389. 1428.1442. 1468. 1473. foeckt Purgeren ende” Buyck weeck maecken. Huyts quetfinehe tuffchen de bec- Inghewant ftoppen , dat met on- né of: elders van rijden oft „matighen vloer ghequelcis 85. ‚ 133. 201,290. 435. 445:476.479. Huyveringhe, fitteringe, nijelinghe, 5 — ende koude mer aunders nut 57-274 303. $98-681.768.858. IL ughdigh ende fongh maecken - 607. 637.690. 770: 774-832.870. 877. — Beton 179. 1200.1201. f. : Loop oft Vloeden. * ant verſtercken, ende al- teyn maecken oft zijn “$9.79.180.239. 287.442, 443. 476. 478.490. 507. 532. 579-583. 632. 638, 639.652. 672.844.854.920.990. 1155-1394. 1449.1450.1454,1455 1458. nghewant t verwarmen 2 5.442.500, 1.553-1061, À 4 Sd gids 1448 ants allerley ghebreken ge- nefen 198.222,223:274-322.319. 447. SOL, 502, 503. 515. 553-720. 3193,1194,1367.1397.1463, " 204,205. 207.208; 215.217. 2 ants geborftenheydt , ghe- —— t ‚ wonden oft an- quaedt door hooghen val oft ftoot ghenefen 132.134 164e 193.196, 199, 200, 201,202, 2 Ee * 280.319. 394 371 397. 398. 424: A27: 435 . 446. 459.469. 474. 489. 491-497. 515. 520. 523.5538.553. 564. 568. $725573-637.639.646. 657-661 -933-948,949-1025- 1115: 1128. 1138. 1209. 1340. 1449. 1481. Inghewants ghefwillen ende apo- fteunien breken 468. 103 3. Inghewants hitte verkoelen , en- de fweeringen,ontftekingen,zee- ren ende pijn ghenefen 159- 198,231-233- 235: 323-402. 424: 500. 513 561-638. 643: 646. 688. 695: 733: 748-929» 930 1000, 1016.1206» — — hewants {panninghe , krimpſel — — — ghenefen di. 125. 135. 397. 444. 483. SOI. 524 597, 598. 623- 626. 637-668.684. 728.794-824- 854-895-993-1048: 1058. 1145. 1154. 1209. 12489. 1329 1333, foeckt Colicompas ende Buyckpijn. Inghewancs veritoptheydt openen - 57-129. 212. 442-457: 462: 490. „538.587. 645. 652. 672.799.871. 888.895. 1016. 1059: 1086, 1090, 1566127201444 14570 Tonckheydt lanck doen behouden 586.632. ſoeckt leughdigh. Yunéturen, foeckt Lidematen. Ivoor fchoon maecken ros8 weeck maecken. 750 Ixias vergift temmen 168.461. 1386. N K * Ackhielen, ſoeckt Hielen. ‚ Kaecken fweeringhen ghene= _ {en 1289: foeckt Mondt. Kaes bewaren fonder te bederven oft rotrenns… E37 3 IS Ae Kaes goeden ſmaeck — gheven 482,483-90 Kaes groen maecken so aes maecken 576. foeckt Melck: „Kalvers vet maecken Kamerganck maecken 60. 105-224. 303: 404. 512. 564: 648. 741.846, 969. 1014: 1 197-1237-1388.1426. foeckt Buyck we 3 ende Stoelganck. — _Kamerganckftoppen 66. 1 31. 287. 430. 480. 603.684. 768. 8924. 1046. 1131-1233: 1253: 450. [. Loopdes buycks, Kammen ichoon maecken 99 _ Kammenmaecken 1226. 1231 Kampernoellien vergift wederſtaen 26.125. 168. 225. 460-690. 785. 976.1058.1077-1107-1254: Kancker en , verhoeden __oftverfoeten _ 49.54-64-90.9 5. 108. 129. 145: 159. 1635-192196. “ 202.223: 225-227: 265-280. 515. 524-532: 537. S74r $81,632.65 5. 686. 718.728. 741-744-841-845, 846.858,859- 867. 874. 912. 946. 975-1078. 1087-1096. 11091118, — 898 - Ghebruyck der Cruyden. I152. 1216.1221. 1252. 127 3. 1278. veroorfaecken 845 Kannen fchoon maecken 99 Kanten der wonden oft zeerighe- den die verharde zijn , facht maecken 200. 1352. foeckt Har- digheden. die te feer ghefwollen zijn, af- eten 493-590.604.626.631.696. 734:846.1289. Kanten van de ooghen fweeringhe ende ghebreken ghenefen 1348 Katten dooden 407.1252; veriagen 170 Keel ontfteken , branden „worgen, rouw maecken , oft anders ont- ftellen ende fchade doen 394. 492-590) 591 592: 5945595-605- 607.609.616.7 5 5:105 3-10841280. toenijpen , foo darmen niet in- fwilghenen kan 5311057 Keel fuyveren , ende de catarreù oft rouwe vochtigheden daer * vallende afkecreũ, ende haer ghebreken beteren 118.125.222. 437:686.718.731. 773 919:949. ro87.1168.1194 1255-T261127 2. 1396, ⸗ Keels clieren geneſen, ſoeckt Krop- clieren. inwendighe puyften , fweerin- hen , hafde ghetwillen , ontfte- inghen , verhitunghen , Zeeren ende andere vervuylinghen gene- fen 26.64-175-177-194-204-246. 303. 459: 463. 536: 593: 646.684. 695. Sir. 922: 957» 1000. 1021. 1067. 1107. 1121. TTOze kl se — 1182.1187.1215.12251235-1247- 1268.1279,1279-1281.1293,1312e 1352-1368.1466.1482. pijn verfoeren , ende brande verkoelen 274-7 35-919,9 201184. rouvigheydt verfächten 160, 194. 219} 231.551, 552. 686. 77 1. 794. 798. 804. 811. 944- 968.979. 1077. 1087 1107. 1177. 1263. 12606. 1272. 1284. 1344. 1 368.1370.1417. 676,677. 934. 1006. 1020. 102 3: 1048. 1058. 1064: 1077. 1686: II21. 1146. 1467. i231. 1242é 1272. 1298. 1312. 1329. 1334 1334 1368.1426.1442.1445:1457.147-3e 1491. Kinderpockskens ‚ oft kleyne Pockskensghenefen 78.82:167. 330. 419.513. 998. 728. 745. 854. 1155.1174. 1272. 1402. 146 5. doen uytſſaen oft vroegher voortkomen 983-105 3,105 4e 1272. Kindersgenefén van kortſen zo36. 1045. foeckt K. krmpfel oft pijn des buycks 150, 437.482. 595-731.789. 357. 1062,1181,1182.1289.1309.1408. foeckt Buyckpijn. doen piſſen _ 34.52,5 3.83.11 2. 157-173: 190. 319. 414. 478. 479, 480. 561. 646. 769. 835.9 45. 102 3. I139. 1211. 1360. 1442. loeckt Pis, ende VVaterloſſen. haeſt doen groeyen 976 fcheurfel gheneien, ſoeckt Ge- fcheurtheyde. - fmerten verfoeten r20 fioelganck floppen 48r: 691,692.812.890.958.11 31.118 5. foeckt Loop. ftoelganck verweclten _ 443. 460. 510. 557. 745-950.979.1027. 1233. foeckt Stoelganck, treckinghe der leden beteren 234.8335.8s.5353 voor vergift bevrijen, ſoeclkt Vergift. Klap-ooren rijpen , doen uytbre- ken oft doen fcheyden , oft anders gheneſen 64126. 2150. 304. 394-425. 472. 497. 696.701. 855. 899.947. 1015. 1129. 1148. 1435. 1472. Kleeders eenen goeden reuck geven 43391. 440. 568. 1373. ſuoyveren ende reyn maecken oft de placken daer uyt doen foeckt —— 1113112 * verſtickinge oft worginge ghe- voor Motten ende Schicters — nefen 125. ſoeckt W. _bewaeren 43. 280 391. 427 . 440. Kemels voeden 935 _ 568.908. foeckt Motten. Kenteeckenen van aller cruyden Kleerbeflemkensmaecken — 820. _ krachten Eee 1 ſoeckt Beſſemen. * Ketenkens ende Paternofters van Klonteren bloedts quijt maectken vruchten maecken 817. ſoeckt — 427. foeckt Ghe- BOEKEN ee dr ronnen bloedt. Ee Kich , de Kich , Kieckhoeft, oft Klootkens ende Kulfackskens ont- Kinchoeft ghenefen _ 225.443. “_ ftekinghe ende oock koude ghe- 462.672-768.949-1006.11071235. illen ghenefen 303. 319391. 1340.1345. 135121379. end dt. e Kinderbaerens arbeydt licht maec- ken , ende alle fteeckten , pijn ende weedom van de vrouwen die in arbeydt zijn , doen ver- gaen 57 114. 120. 129. 132. 239 . 265. 275 304. 317. 330. 433. 440 . 449. 452. 45 5. 472. 481. 489. 495- SOL. SLO. 520. 23. 944. 553. 364 . * 398.483.486. 568. 686. 738. 832. 841.858.930.1472. kleyn doen blijven,ende haeren wafdom benemen 758 Kloven in de lippen, handen „voe- -_ tenendeelders ghenefen _ 202 218.238. 449.481.739- 761.808. 854. 970; 1023. 1033. 1081. 1333. ER PE Es Knechtkens doen ghewinren 377 , S9s. 1028. 1031. 1159. 1450. Kneuckels ghefwil doen flincken 437- loeckt Overwas. Kmen fweerkens ghenefen , daer geel eter uycvloeyt go2.1446. ijn verfoeten 1194-1405. en van de liemaren ver- drijven 443.516.1023. Knobbelken aën den eers verdrij- ven, f. Eerfderm ende Knobbel. aen de zenuwen ende knoken 1368. 1 381. Knoken die uyt het lie zijn geneſen 1 8 ‘hpa wind mpd an . Knobbelen, 129. bedels —— 857. Gant Herven 203.719. loopigh maecken 774. 881.1196. veel Melcks ende Boters doen ghe- ven 699.859.893.938.947.1228. voeden $26.866.869,870.898; 899.1239.1310, Kolen om bus-poeder te macc- ken 857. 1312. van verfchey- den hout 1291 , &c. tot 1314, voor de Alchimiften 1334-1406 _ voorde fchilders 437 Konijnenvoeden 824 1006. 1061 Koren ende allerley voedende ſaedt * oft — tal zijn 1O81.1279. Koren langh goedt bewaren _ 27. 69.487. Kare 0 op't veldt voot wormen én- de bederfenisbewaeren 837. 1329. Kore ghenefen , oft haer huyve- ringhe ende koude doen ach- terblijven 34-47. 118. 142. 152. so. „157-163.167.183.197. 210. 233. All. 445-449. 497 S24: SARS SA $87. $88.621.625.637. 652.661. 672.699. 706.711. 741. 789.797. 816. 835. 884. 981.991. 1006. 1014, 1032. 1055. 1086 , 1087. 1092. 1174: 1210, 1241, 1242, _ 1243» 1244 1249) 1250, 1266. 1323. 1326. 1384. — 1449: —288 1472. ‚ oft — —— z 33-282 286. Be-751-144-9057930. 948. 985: 1016. 1032, 1036. 1039. 1043» 1045. 1051. 1171 1172. 1181. 1204. 1206. 1208. 1244. 1278. 1318. 1393. 1402.1428.1456. 1458. 14661495» daghe lijckfche Kortfe genefen Kra 162. 587. 609. 621.789. 884. 1148. eee Kortfegenefen _26.35-56.94-102,103.128.150.162, — 198. 222. 411. 455. 542. 582. 588. 625.638. 773. 883.899. pet 912. 97 1046. 1087. * Chebruyck der Cruyden: Ilat. 1148. 1234. 1249. 1402 1463, 1464 heete Kortien. —— and FET fmeuelijcke ghene- en 37-52.54-79-145,159-160. 173: 175-176. 180, 181. 202.233e 265.404 410.424. SIS. 537. 564 s8s. 588.638. 640,641. 686.728. 733-773-874-919,920.929.944) 945-991,1000. 1016, 1033. 1046. 1173. foeckt Smertelijcke. — Kottſen ghenefen 234. — —— Kortfenoft kou- de ende oock huyverachtighe verfchietende korten , ghene- fen 26.34-196.207.410.476:502. $07.515,516. $19. 541. 591.587, $88. 632.652. 672.686. 739.789. 883. 941. 991. 1107. 1148. 1150; 11S4,115$-1380.1397.1463. vier fcheKortfe 35.75. 78. 94.102.104-1$0.157:162.18 5. 198. 210; 222.290. 371. 380.382: 405-463. 514. 516. S81, 582.628, 626. 631.672. 694. 761.764.88 3: 900. 908. 941. 979. 1059. 1068. 1087,1095. foeckt Vierd. foeckt Teeringh eed, — oft vᷣ erootſaec· ken 605.641.751.1036.1039-1248. _1260,1266. 1279. ledenverwarmen __ 1289. __1361.1365- (oeckt rn Koude pifle ghenefen _ 25.34.49. 138.479. joi. 564. 62. 859.879. 888.939. 1006, 1028; 100 1. 1121. 1168,1201.1251.1289.1309.1354 1340,1379-1394- 1454-1479. oude fieckven ende Gicht ghene- fen 433.481:553-5624693.1105. 1112.1194. 1289. 1329. 1379. Kouwe w over wegh alf- men $02.1289.1470.14815 Kracht den n die van fieckten bekomen, oft. i n hebben; — gheworden zijn 265-460.690.693.720.742.10655 foeckt Colicom Kroefen Choon maecken rát aen des lichaems ghe- neter Kropclieren oft Croplweeten zen ropcheren C weeren aen den hals morw maecken ; door- breken , oft oock doen ver- gaen 49,$0.64.120:125.143e1 so, 169.190, 210, 222. 233. 304-424. $70. 767. 809. 820. 1002. 1014. 1148106811941 247-1433147 Je foeckt Chieren. Kuchen ghenefen ; ſoeckt Kich. Kuflensende bedden vullen _ 86. 835955.1411, 1412. Ls L Achende doen fietven _ 330. 701.705,706. akenen bereyden oft caerderi — ende groen verwen —— wor s roodt verwen 1418. foeckt R. fwart verwen 1312. £. S. En ft ver maecken 898. — der leden ghene- en _ 116.317.370 398.437.440. 498. 507. 519.546. 616.625. 632. KO8 T.I ITF. 1204 1329 1379.13 89. 1405.1448.1454.1466.1470, mil) 1472. loec oertheyde Gheraeckth de. Lamp olie tend de cruyden 589.597. 853,854. 857. fosa. 1054. 12265 1227.1479.1362. 1408. Lanck evel , oft —— ende allerley evel oft pijn Maen buyck ghenefen 34.74.141.146. 163.299. 411. 4 434: 4640476. boye 1388.1464. (oeckt Krumpfel, ay en ende oock Pijn in Lek od van den lida oft | ——— — n 189.520. 1066. 1191. 1251. 1282. es, 1373-1398. LATE — —— 3. 146 en 1231 Kracht-teeckenen de —— Lazerij geneſen 221 —— 1ost, 15 8EC. — 1365-1433. V Kramp ghenefen oft verhoeden 24. 37. 129: 209. 234; 240. 265. 304. 370, 371-398. 454945 5- 481. 491. 498. 5 10. 1 616. 835.874. 900. or ese 1301132 — 1138.1146,1148.1333.1336.1357. 1372:1379. — ——— veroorſaecken uwagie gheneſen 167.454. 586.622. 150. 1273. 1 3608. 1425. — ſoeckt Scheurftheyt — in de darmen geadrijven ‘ 62, 132,133- 179. 199» 323: 437- 499.593-652.789.838.946.1061. 1121. 1272. 1329. 1448. 1470. 627:631 34 120.150: — — ———— » flap- pigheydt, vermoerheydt ende „ andere ghicbreken helpen ;ende haer kracht wederom 49. 50. Go. 125. 190.160.167.169. 2155274292296. 317. 390.398. #11, 460.468. 5575561. 575.5774 617.623:632.739.908.912.12934 1298.1340.1364.1367:1372,137 3e 13804428. ——— ſtoot doen vergaen 196, 1B. — — nae 11 Enden — Leden ꝓhequetſiheydt, — 1461,1462,1463.1472,147 3. flagh, ftoot, pletteringhe, blut- finge,krimpinghe; fpannige,tree- kinge ende verwronghentheyde ghenefen , ende de timer daer van komende verfoeten 34:49, 50, 51 5535 56. 94.129. 160, 170. 180. 192.196: 209. 215. 227. 234. 240, 303. 309. 319. 351. 387. 394⸗ 424. 435-438. 440. 442: 459, 460. 469.474. 482. 507. 516.519, 520. 25. 533 538. 540.557. 581. 609. 617.626.637:639. 748.760; 813. “858. 958. 977. 993. 1023. 1048. 1129.1184.1204.1214.1279-1289. 1355-1405-1409.1418.1440 Leden ghevoelen benémen , (oo datmenſe afleren magh fonder pijn À ; 749 Leden gicht', ſmert, hitte ende pijn verſoeten so.125.150-210. 354: 440. 490. 515. 576.617.651y 652.731. 741, 755-815,816.851, 852.861.977. 11074 1113. 1182, 1204. 1281. 1289. 1361 1380. 1398. 1431. ſoeckt Flercijn, Heup- gicht ende Sciatica. Leden pijn van kouwe gheko- men, verſtijſtheydt, onghevoe- lentheyde ende verkiltheyde gheneſen, endede felve verwar- men 128.169. 386.468. 510.616. 654-693. 1106, 1107.1204.1289. 1304.1328.1361.1373.1428.1462, 1470. ſoeckt Sciatica. Leden verſtoptheydt openen ende ſuyveren 652. Stoelganck. Leepigheydt der ooghen ghenefen 1187.1244 1348. 1353. 1397. 145 Le 1462. foeckt Oog, 5 Leer oft Vellen touwen ende be- reyden “1180.12131222,1223. 1244. 1260. 1291-1397. 100dt VErWEG DE 1370 Lelleken oft Lapken van de ke-l ren ghefwollen is genefen, ſoeckt uych. Lemmer maecken 87.211.213.598. — JJ — Lemten oftquade fweeringen ende „zeeren van de Pocken: ghenefen 25+ 70.301.584.616.655-739:741, 742-762. 1146. 1182. 1187-1405, en ghebreken , als verftopt- heydt ende andere ghenefen 460. 509. ste’ 552. 983 1057. 1063. _ 1O9O.1T2P.F234,1235.1282.1361, foeckt Pis ende N Lenden pijn, Lenden- wee, oft Len- denfucht , dar is t Spit ghene- fen ars. 125.280. 387. 390. 460. 509. 538-734-744- 817. 879.947; 948.9545955-981.984,98 51002: 1023-1036.1046.1051.1057, 1062, 1077. 1086. 109 1. 1102. 1113. 1121. 11 32. 1154. 1177. 1194. 1263 1319. 1334. 1338. 1380. 1405. 1433.1454. 1463. 1480. 1488. Lenden wesck ende flap maecken 659 Chebruych der C ryden. Leven wat verlenghen in de ghe- ne die op hun fterven ligghen 317-329.693: Lever nut ende goedt 476.587.638. 686,687.920.1006. Lever verftoppen oft ander quaedt ende hinderdoen 160.449.587. 605.609.616.625.691;5692,693, 6945695.756:822; Levers allerley — ghene- fen , haer ppighieydlt hel- pen , haer verhartheydt mor- wen ‚ende haer verftoptheydt, {willmgheende opblafinge bete- ren 15.26.32. 34, 35-40. 0. 52. SA. 58.60. 63.78, 79.88. 90.119. 132: 134-139. 145. 162, 164. 180. 190.196.198, 199. 207,208. 222, 223. 233-239. 252.259-271.274. Lichaem ſuyveren, ende ledigh maecken van alle rotte ende ftinckende vuyligheydt 34.45. weeck maecken ‘ende ſtoei⸗ ganck verwecken 225. 254.287. 448. 463. 492. 498. 562. 564. 581.585. 588. sgr. 597. 609. 611. 616. 619, 620. 622. 625. 631, 632. 634.637. 638. 640. 643. 652. 657. 661.672. 685. 687.691. 733.754. 761.767,768. 789.807.858.1019. 1273. 1289.1322.1354.1 360.137 45 1384.1398.1396,1397,1398.1418. 1435» foeckt Buyck weeck maec- ken. Lichaem verwarmen 25.134.22 5e 371 674 1359. roodt Lichaem geneſen, foeckt Roodtmelizoen. 280.287. 292. 299. 317. 320. 329. Liefde verwecken, oft minne- 409. 411. 430. 437. 440. 442. 468. 475,5476. 478. 493. 503506. 513. 520. 541, $42. 544. 546. 551. 57 3. 577. 581. 586, 5987. 589. 617.628. 637, 638. 646, 647.652.655.661. „672.681. 686,687.690. 7345 744. 766.768.773. 789. 810.842. 848. 857.871,883. 920,921.941. 963. 970. 1014. 1035-1042.1057,1058, 1063. 1080, 1086 , 1087 , 1088, „1094. 1098. 1102, 1104. 1138, 1145 > 1146. 1148. 1164) 1155. I16S. 1169. 1194. 1214. 1268. 1282. 1305. 1347. 1371. 1445e 1454-3463 Levers bloedtganck oft loop ftel- pen 537-995. £. Bloedtganck en- de Roodtmelizoen. Levers hitte, brandt oft ontfte- kinghe verkoelen _37.116.160. 183. 202.231. 233.290. 304: 424. 445. 447. 552 673. 733. 744-773. 919, 920.929,930,944- 980.990. 995. 1009, 1014, 1038. 1046, 1132. 1171. 1173. 1178. 12060.1235. 1269. 1385. 1423 1 459. 1491. Levers pijn — 27.149.223. 32233910397. 447. 520. 540.739 _854935-1305. Hls. Leverfacht oft WVaterfacht ghe- nefen 428.55 3.629.647-976.1028, foeckt — Lichaem kranck maecken , ver- fto drooghen, verhitten, — anders hinderen 29. 442. 19. 599.616.794. 1008. foeckrt Doedelijcke ende oock - Vergiftiehe n. Lichaem doodt zijnde langh on- ‘verrot bewaeren , balf&men oft bealfemen 27.170.180,181.1356. foeckt Doode lichaemen. Lichaem flercken _ 196.216.296. 353. 310. 367. 380.442. 584, 652. „690.844. 1212,1289. : f Lichaem — ende allerley vloeden ſtelpen 75.1r03.1 50.164. 192. 209. 336. 395. 486. 516. 665, 666.685. 816.824. 850. 863.888. 893.934-956. (. Vloeden floppen. drancken maecken z22.243.277. 546. 568. 661, 749.847.887.1030. 1160.1435.1452.1487. € Liefghetal, ende alom willecom maecken 92.27 5.993.1146.1487. Lieſſchen ghebreken genefen, ende fmerunghe verſoeten 552 + _ gefcheurtheydt, foeckt G. 920 _ghefwillen ghenefen , (oecke lap-ooren 917 ‚ Lijekdoren ghenefen, foeckt Exter: ooghen. Lijckteeckenen maecken _12.1öz. $1o. — — * eerft ophaelen „ oft aftrec- ken , ende daer nae fchoonde ende wit maecken , oft heet doen vergaen —_ 54.63.154.294. 380.436. 544. 598. 613.622. 637. 656. 677.680. 698. 700. 707-773- 790.824. 954. 1048. 1057. 1108. < 1121. 1144. 1165. 1226 1311. 13595. 1368.1379.1389.1428.1463.1491. — Lijfdarms uytganck , foeckt Ache “terdarm. E Lijfmoeder , foeckt Moeder. Lijmmaecken 99611891224. F262.1295. à ï Lijfters vanghen 1215-1303. Lippen klievinghe, rouwigheydt „ _ vervellinghe, fweeringe ende an⸗ dere ghebreken ghenefen- _ 3s« _1178.1187.1303,1304.1362. Lippen ontfteken ende ſchorft maecken _ 407-725 — Litmaten oft juncturen verftercken, ende hun ghebreken helpen 6e. _ 391-674-975.1189.1285. 7 herde ghefwillen verfachten 390632. \ GE pijn ende fimert verfoeten 200. 351.424. 1084 1186,1187, 12754 1355. 1361, 2372. 1380. 1388. 1405.1462.1472,1473. ; ſuyveren verltuycktheydt, als de l uyt hun lidt n zijn , Ë nefen 210.303. f, Verftuyek. verwarmen. 1395. 1468 hts beſmettinghe beteren 56 _ Ed 163. 167.295. 398.425-45F. fid: $15-556-5057.107 5. 1314, 1333: 1341. 1365. 1366. 1367. 1450. veranderinghe onfchadelijck maecken 6sz Longer ondftoppen, openen, ruym maecken , ende van etter , tacye fluymen ende andere vochugh- heydt omtlaften 164. 167. 222. 329.397. 414, 443 454145 5-459- 489. 505. 530, Ste 552. 557-646. 767. * 774 831. 1117, 1118, 1166. 1185. 1251. 139 Longer fchad * e doen 775-844. Longer —⸗ 52-461. 741-775:98 ngers he ghefwillen , fwee- en ‚ zeeren , verhitheyde , apoftumatien , ende erterachtig- _ heydt, nae he Pleuris komende, ende oock de Longerfucht ende _ Teennghe ghenefen 118.193. 195-225. 231, 234-397-449: 461. 551-646. 810.899. 943.944.949. 1018. 1035. 1345-1357. Longers pijn verfoeten 739.935 quetfuren ende wonden ghenefen. 204. 1e 949. 1155. ___Longers rouwigheyde. ghenefen 2631 daer —— 334 " 2to. — ET d 461,462. 464. 466.483. O5. WT. $58.638.686,687.691, 742.762. 2732774 842. 944. 981. 1020. 1023. 1027. 1046. 1064. 1081, Tro2- 1128. 1155. 1201. I213e de ende an- Ghebruyck der Cruyden. sur (. Longer. — ern dat ghefmolten is pg wiede wonden trecken 247. f. Doornen,&c. — ende vrolijck maecken Sas Á Swaermoed. &c. Luttighe vrouwen ghenefen, foeckt Vrouwen vremde luften, 8c. Luyfen; Sierenende Neten dooden 77. 118. 331. 428.464. 596. 6265 627.631-681; 682.722.739:9 38. 968.970. 1067. 11 94. 1200. 12014 1228. 1326. 1356. doen groeyen ross. Laere. 1277. Luyfen-fucht , oft Luyfen-fieckte ghenefen 626 M. Aeghdoms verlies bedecken 205.218,1258, 1349: 1437: Maeghe goedt doen , helpen, ver- warmen, fuyveren , drooghen, verftereken , haer flappigh- heydt ende weeckheyde he- “neten ; haer de ſpijſe doen houden ende verteeren , ende andere g‚hebreken ghenefen 26. 32. 3js 47: 57-78 ,79: 118. 125: 131. 138. 150-164. 190.199.248, 287,292e 316371, GAAN 409 428. bd 693) 694.770. 789.805. 832.844. 871.883, 884, 897.919.990.993. 1008, 1016, 1064, 1065» 1067. 1253 1272. 1282, 1333 333 1034. 1104. 1110: 1124. 1159. 1454: 1488, Loocks-ftanck be E63. 169. 182. 208. 290, ——— 594595. DI 53.536. ——— 696 8.803.809, 810,81 5365 * — 386. 1395 1396 139 1419-1423: 1425531426. m6), 1164. 1211. 1235. 1243) — 1261. 1362. 976. 991. 9o®. robo, 1002: f056k 1007. TOI4, 10331035. 1050: 1054. 1036. 1O9o 1154 ta7te 1173. 1206. 1237 1256. 1266: 1292! 1345. 1491. Maghe verzeeren , kaghen ; dai- keeren, flap maecken „doen wal ghen , oft ander hu inder oft quaet doen 25.30. 32. 51. 88. 160.286, 344-557» 360. 449.457. 585.587; 588.591: 594 597,603. 605.609. 616.619, 620.62 5. 631. 641. 6474 656.685: 686.738.7 54.759. 789. 794 S$o9. 815.851. 854-856.8 58. 964 967.975. 1020. 1028941029. FO42.1046.1057,1058.1076.1079: 1487, 1193. 42495 1234: 1237. —* 12591283, 1326 1456: Magher maecken de ghene die té ver oft vollijfvigh zijn s4.69t: 696.742. Bos. 964 1058. 1077. 1081. 1242. Kos. 1323 1357 1374: 1442 Maen-fieckte 707. (ech Vallende fieckté. — Maenduftonden ftoppen _s4. 89 „142. 157-193 205. 218. 285. 290. 301. 39 5-405:450.467.483. 4864 $36. 548.570. 572. 638.666. 684. 799.877. 885.948.958.957.10145 1O15-1C17,1018.14 39. 11524163 3175. 1177, 1479. 1 182. 1187. u98. 1200. * —* 1256. 12608, 119: fata. 129. id 136. 167. 170, 171. 180.203. 226.2375 238. 241. 260 271-2741276. 280, 299: 301. 303. 319, 320 323. 329. 387-4045405. 411. 428. 4335 4345 435-437: 440.443. 445, 446.45 2e 454-457. 459. 461. 4635464.466 467.471, En 87, 1085. 1090, 7 92, * 1653, 1094, 1095, 7 » 109%. : 1099, 1104. 1112 EI3Ej0132, sas 5 ——— 215 Maere , beeke Nachtmerrie. Maefelen ghenefen -167.176:27 54 573. 598-728. 854» 105 3, LO54- 1155.1 174 1272 1 402 1465. Maefen verdrijven, £.Placken,ende Aenficht. Chebruyck der Cruyden. 699.714.790. 811.841. 859. 904. 915. 968; 976. 981. 9854 1005. 1007 5 1008, 1020. 1952: “1058, TOR ATO EILIO PIE Te 1209, 1214. 1344 14260 1454 verminderen, foeckt Sock, Manden maecken' 893.1198.1286. Meluwen van haer dooden 175. 1314131 1096. foeckt Hayrs-wormen. 8. Mannelijekheydts ghebreken ghe- Memorie ftercken,oft doen weder nefèn 496.829. koude fwillinghe doen flincken 444-483. 1118. ge- “fwillen ghenefên 739.829. 841. komen $o0:72.132:317 4374420 467. 582. 693. 1155. 1334.1466. 1468. À 1214. heete ghefwillen koelen Meſſen van ftael ghemaeckt , ijfer 414. herde ghefwillen vermor- ende fteen doen fnijden go wens98.621. 1340. ieuckftel ver- Meyskens doen ghewinnen « 378, “drijven, Gleucktel. pijn verfoe- 1027,1028.103 1. “ten, foeckt Smert, &c. floofken Mieren ombrenghen oft verdrij- ghenefen, foeckt Sloofken. ftijf- heydrende fpanninghe, Priapi- Milte kleyn maecken , {mus ghenaemt, ghenefen 739. 1214. fweeren ende zeeren , die verrotten ende ineten, ghenefen, ende haer puyften ende verhit- tinge koelen 190.584.1046,1047. 1472. wratten van buyten, ende — vleefch oft aenwas van binnen “ghenefen 1472. ſoeckt Wratten. Matten maecken 584.955,956. “ 1198.F286.1408.1483. — Meel bereyden, bewaeren, 8&£c. 805. Meelachughe fcheurftheyt van de huytghenefen 63.222.319.1242. Ì273- Meerlen vanghen Melaetfheydt ende vuyle kraeu- wagieghenefen 34.53,54-66.134- 210. 221, 222. 303. 488.586. 588. OLB Nn Melancholijcke fwarte vochtig „ oft fwaer Ì 26 1237: 1297. 1365.1397 576. 58). 857. 1058. terts 253 1516, Wiee ien flen 4 En KOME Aes 282. 405, 404. 448, 478, 479, 480. 489.598. 656, 657: 661. STLIJe en RE LN 79-413: 444: 454) 455. ___Kloppinge ende 30. 585-605. 609,610. ne 34-648. 672. 699.749. — 137- 1272. goedt ende nt maecken 1eo6. hetron- n 131,132. ontron- 2 Minnedrancken wederftaen 544. ven. 27.95.460 verfach- ten alfië ghefwollen is ; ende de Mildtfucht ghenefen ‚dat “is haer hardigheden doen {linc- ken , haer verftoptheden ope- nen , winden fcheyden , ende andere ghebreken gheneſen 15. 26. 35» SO. 2 S4e 56557» 58-78. 108. 119.132. 168. 180. 186.198, 207» 223. 225. 238, 239. 258. 271. 280. 387. 594. 397. 415. 437» 440. 442. 445: 447. 452. 4545 ASS. 457. 461: 463. 478. 485. 489. 498. 503. $06. SLO YES STYSID $20r S23. 538. 540) S4I> 542: 544: 558. 573-581. 586, 587.611. 617.632. 637. 646. 655. 657. 659. bbr. 6725 673. 676. 685, G8r, 682. $96.605.619.626.631, 632.655, _ 687-696. 728. 754-742. 749-758. 656. 666, 684, 685. 696. 700. _ 760.764,7655 766, 767, 768. E 98. 789.790. 842. 848. 858. 871. 163. 883, 984. 888.934.940,941. 970. 1514. _ 975-983. 1014. 1016. 1046-1051. 1388. © 1957; 1058; 1059. 1063. 1080. ro82. 1087, 1088. 1092. 1094. . __HO7, 1108 ,s1109. 1112. 1120, 1121. M29, 1132, 1138, 1146. _11$O, 1154. 1165. 1169. 11gr. 4:1201.1204,1208,1214.1268. a 1270. 1295. 1305, 1322. 1329. __1360;1371.1380,1388, 595 991 ae Hb. _ten‚endedoen vergaen 661.676. Ee 766. 1112.1200, 1201.1295.1305. 1361, (uyveren 6521444. fteeckte ghenefén 1395. verkoelen , alffe verhit oft ontfteken is 183.684. 744. 929. Verdrooghen 323. ver- warmen : 690. -_Mifval van kinde beletten — “45. Een 7 Es REED 5 — bor⸗ 467. 468. 537. 572. 665. “165 1171. 1295, veroo 69. 24 124 134 452. 533. Tse sph 625. 657. 958. * EE — 476. 1389.1444. 45 2 520 595. 949. 967 * 8 1 48 3e fmul- 8 a 871.977. 984: 10581 to8r.ro87. rog, 1092 LI77. 1241, 1308, 1338. de! Moeder , dar is “Colicofnpas, ghenefen £ A441093,109 5. ‘{ Buyck. Sasse | Moeder oft Li jfmoëderaenghenze- me ende nuttecruyden is.4s. 240294. 1159. openen oft onc- fluyten „ende bequaem maecken om Pontfangheri 25. 41. 167. 180225. 387.485: 5,10. 548.899, 1093. 1380: 1463. ‚ fchade doen 94: fluyten „oft engh entlé naetw maäecken — “ro71. 1258: 1437” fuyveren ende reymghen 132. 169. 271. 429:485:5 15.657. 661. 749.963. 99I. 1023. 1329. 1355. _verftercken 632.1329, verwarmen alfle verkielt is 45, 452-548. 564. 674 690 879. 1329. 1444. ; Moeders allerley ghebreken bete ren “41, 42.45. 68::126: 190, 280. 29453 295. 329. 387. 413, -440. 442. 444: 476. 479. 492 490. SOI 524. 638. 739. 789. _ 879.899. 958.965. 1002. 1028, 1029, 12425 1273: 1329. 1395. 1466.1470.1481. __bloedtganck” veroorfaecken 1168. ghefwil= len , apofteunien ende fweeren - ghenefen __ 80. 454. $8% 858. 902.120, 12141 70. ‚ hardigh- et heydr vermorwe 45.62. _239: 294. 303. 387. Ald. 440. 476. 497. 531: 858. 902. 908. 1020, 1027. 1077: 1214, "1323. 1368. 13705 1478: -Mola „oft onnatuerlijcke dracht ghe- nefen oft uytdrijven 16e omkeeringhe, verichietingheoft — verdraeyinghen beteren 414 454 519. 1273: 1372 ONtftc= kinghe, fweeringhe ende verhit= tinghe koelen 41854-85807 10231033. 1050» opftijghen oft klimmen , ende de worghunghe oft befwijmenis daer van ko- mende ghenefên _ 42-45-50.88, Haf. 136: 150: 167.176.276:299, — A13, 414: 440. 454: 464) 465: 476. 480, 481. 495: 495- SOL — 63. 510. 513. 514. 517. 519. 548: 741 742. 759. 814 946. 965. 1010. 1062, 1073. KIO. 1168. 1249. 1252. 1333. 1345: 1359: 1372 Pijn, ſmert, ſteeckte ede weedom verſoeten. “63. 125. 129. 176. 222, 260.290. 299. 391. 48 3. 540: 542545 613. 651. 665. 668. 728. 731. * 742 854. 858. 908, 963 11 1093. 1102. quetfuren 854: verrottinghe beletten 198. ver- _ftoptheydt ontfluyten,ende (wee- — Bekir —— ed 44r SOL Yi “573-620. 673: 1023» 1077-1146. 1155. 1214. 1273: 1322: 1368. 1379,1374.147 3 vOchügheytop- — —— droogen 169.537.879. ende opblafinge verdrijven 497% S14- 611.720. 1214. uycval oft finc kinghe beletten ende te rug- winden Morten oft fchieters verdrijven oft Ghebruyck der C rayden. 546. $76.666.553.770:977.1034 1075. 1077 1181 1182. 1196. 1294. 1299.1322,1349.1366.1491 dooden 25,26.43.199.212.280. 427.430. 438.440. 49810 759.814- ghe drijven 32.54225.5 33e 1168. gaderen 212 1179.1182.1247.125412941329. Mugghen ende Meufien veriaghên 1359-1362:1386. oft dooden 25.68,69.627.1046: Moef-cruyden oft etelijcke cruy- _ 1340. den _ ‘21.195-216.248,249.281. Morw maecken, foeckt Sacht- 408. 419.421. 479.482. 485.487. _ maeckende,&cc. 648.667. 699. 702.733-743-749- Mufclen ghebreken, zeeten,plette- 1224-1240)1241,1340.145 1. ver- Neuſe openen, ende doen bloeden. dn Rik 616.674:890. 1131322: 13 — vleeſch in de neufgaterì fweerende „ Polypus ghenoemt, verdrijven oft af-eren 225.517. 524. 5315532553355 34- 537 GEL 1244.1340.1457. 881.889. 899.919. 963. 967,968, 969.990. 1005. 1007. 1014 1017, ringhe , krimpinge ende woriden Neuſe fchorftheyde ghenefen st7. henefen 304.543:.639 1018.1056,1057.1064-1073.1085. ‘Muyl-efelsdoöden 719,1331.1343- 1091. 10943 FO9S „1096 , 1097. “_HIO4.1130:1132.1136:1137-1145. 1159. 1269, 1270. 1310. 1487. Mollen verdtijven, oſt dooden 597. 1068.1076,1077.1155.1323» Mohdt verzeeren , verhitten, ende daer bleynen oft blaeskens in doen komen 407.590,591,592. 594559 5,SCC: 605. 616.692, 722, 1168. 222. $465547: 551-632. 646. 1113. 11141163. 1200. —— bleynen oft blaeren ende ver- hittinghen genefen 72.208.424. 1033.1121-1218, kancker ghene- fen 5371216. —— dorſt — heee —— un⸗ ghen ende puyften doen ver= gaen „ende allerley ontftekin- ghe\, zeerigheydt ende vierigh- heydt verkoelen _150.186.208. 244. 246. 380. 00. 566.583. 596. 684, 695. 733. 773. 853. 920.922. 980. 1152. 1163. 1173. 1179. 1182. — en — mwendighe gheſvillen oft a fteunien doen ghenefén Ee 323.411: 459-463. 528. 536. 684. 1224» 1272. 1278, 1285. 132 3e 3322. quade- verrotte fincken- deẽ fweeringhen oft voortskruy- — pende ruydigheydt , ende oock hi „oude zeerigheydr 9 ghenefen 162. 196.207. 238. TN 380. 573-685. 764. 919.947,948,949-960. 1021. 1033: 1C86,1087. 1107 13111314 rouvigheydt echnemen 27 ftanck doen ver- „gaen ie — — k — weghnemen ende. behal 3454-118150. é 177-197: 208.221. 239. 301. 305: N 380. 400. 566. 656.940,941.1033. 205011661313. enge _ nefen , foeckt W. — Ee e _Mof doenrijknende goede maan 687.1107.1281 vergaderen Netelen brandt y verkoelen — fweeringhen ende andere gebre- ken ghenefen 734 Muy@n beletten ’tpapier oft ’tghe- fchrift te knabbelen 27. ten ’tkoren oft ander faedt op't veldt oft op de folders-te eten 183.596. beletten aen de euders oft memmen vande: koeyen te komen 554. beletten aen’ vleefchte komen — 1166. 1189 — ghebreken geneſen Muyſen dooden 407.626.632.726, 955. 1080. 1139. 1141. 1343. Vver- tagen 26,27.626,657.1329,1489. 1305 N. N% Achtmerrie oft de Maere — 299. — 434575. 119. 123 „294-304. 529. 387: 455-440. 445. 451,45 2-454-5OL. 767,768. foeckt Bijmoeder. Naeween oft de fmerte van de ver- _* lofte vrouwen doen vergaen 13. 2541542405 411.440.474.481, 523. 665. 988, 1023. 1053. 1075: 10941251. Naghels aen handen oft voeten, die verfworen oft los zijn , doen en — 64.552.686.700.854. 1213. 1295-1340. de huyt daer aen vaft doen ouden , ende be- EE 179 ie — Darg haer n 718.729. effenheydt * rouw. 9631352. aftrecken 696. Nie sfën 1015. haerzeer, pijnende — _fweeringhe ghenefen 119.155. _163.391.584.656.742.11521275 hels roodt verwen ' id ende „Navels, ‘die uytwaflen oft leri,wederom indrijven 143. de 5 — haer fweeringe — eck pijn zi oe inde en 4 + foeckt Blauwe gielen 4 roz1. 1289. Nieren dooden. 1108. Ee Neufe-bloeyen ftelpen — 114.118. 132-134. 138.142. 157. 167. en — 48 5518. * rede ee 65611881244. — Wss. 4 ftanck van fweeringhe komende verdrijven 391.681.864. fwee- ringhe ghenefen 742. verftopt- heydt openen 225,433.442:467. 488.9j0.1450i1454: belet- * ghebreken helpen ; ended haer {lappigheydt benemen rs. 32. 40, So. 60. 88. go. 152. 239. 287. 296. 367. 469. 422.428. 478. $03. 505. 514. 551. 638. 681.744. 768.789.879.903.983:1038,1039. 1043. 1051. 1090 1104. 1121. 1133. 1145, 1146 201. 1218. 1272. 12814 1344-1366.1384.1d sd. 1464.148T, ghequetftheydt ghenefen _ 464; 888. helpen ende goedt doeh 15. 88. 165. 287. 490. 538, 552.686: 692. 888. 937. 955. teld redo. 1064. 1102. 1235. quaedt doen 120. 659, 687. 694. 842. 1233 fimert ende pijn verdrijyen 8r. „149: 208.286, 299. 391. 478.507, $08.510.637.651:686. 741.769, 790. 935. 947. 984. 1020.1033s „1038.1062:1073.1102.1154.1197. 1194cl211.1248.4251,1303.1 361. _1381.1437.1448,1463.1488.140T. fweeringhie , hitte, ontftekinghe ende inwendighe zeeren verkoe= lenende ghienefen 99.150.183, 193. 200, 204.231. 287, 290. 296. 354-552. 692.773. 810. 929.933 _1027.1046.1263.1376.1423.1488; verftoptheyde openen 180.208, 222 279.299. 606. 573-6727440 842. 884. 888. 9121043. 1046. — 1059.1063.1086, 1092.1094.1093. 1102.1148. vuyle overvloedig, heden af iaghen ende opveien $2-428.509. — 1403 en doen 159.191.271.317. 387. 391. 433. 448 561.594. 616. 626, 627. 681. 7on. 1105. iden — hels gheneſen 119.155. 193. REE 55 — tere 729. — ſtoel⸗ * — — — 929.948, ee le Oo. BO Cels ie gliefvillen doen vers — gaen ran. ftanck ver 1405. 14085, 1409: 1423. 1428. Omloop ende dierghelijcke vie- righeydegenefen 622.1144.1213 Onkuyiche luften doen vergaen 124. 166.323. 377.659. 739.845. 929. 991.1008, 1009. 1032. 1046. 1064. 1214. 1226. 1244. 1319. 1366. 1371.1377-1445-1463.1489. Opkuyfche luften verwecken 225. 313.323. 367 379. 452-473-518. $50.642.690,821.842.877.8955 896. 1053, 1054- 1062. 1070. 1078. 1086, 1096. 1107. 1112. 1135. 1145. 1251. 1282. 1286.1305.1344. 1361. 1371, 1372. 1405. 1425. 1444. 1452. 1468. 1470. 1477 . 1487, 1488. Onghedierte ende vergiftigh vuyl gedrocht verdrijven __34,35.68. 89. ſ. Vergiftighe dieren &c. Onghevoelentheydr ghenefen 265 Onmacht, ſoeckt Swijmenis. Ontftekinghe 958. £. Inflammatie. Ontfanghen der kinderen beletten 94, 132.681. 766.871.948.1102. 1319:1442. Vervoorderen 467. 483.485. 860. 958. 1028. 1062. 1395. 1445-1462. 8 Onvrachtbaerhc yr: benemen 1048. 1062. veroortaecken 94.132. 168. 170.323.676.758:1039-1042, 1201,1308.1377. jghen allerley ghebreken hel- pen 40.71.150.174.289.317.319. | 394. 455. 478,479. 532-568.583. 685.736. 739. 742-810. 897.899. 912.922-987.993.998.1028:1033, 1177. 1179. 1200. 1225. 1289. 1319.1356.1365:13761442A454. — 1463-1478. bewaerenteghen de kinderpockskens 530. blauwig- rh ren of bloedighe _ foodeheydt door (lagh oft floor henefen _26.179.433,434.7 34. 832.1067. _duyfter oft onklacr maecken 71. 330.448.480 Gos. 725. 731. 844. 800 976. 1088.1 317. duyſterheydt oft ſchemerighe “verdrijven 317.330-397,398.402. : 436. 442-444. 448. 471,472:479. —_483.492-507-513. 517-520. 542. k 1308. 1318. 1340: 1365. 1367, 1374 1379: 1384. 1388, 1426. drin vd! rde ghe- _ 1454-1491. geelig ven 119. 460. 622. fwillen ende puyſten vermor- wen , teeren oft rijpen - 861. 902.1016.10:1. heete ghefwil- bd sereen * eydt , inghe met hitte, oft len ende fwee- ninshe ghenefen , oft verkoelen 25-37-54 150: 182,183.209 232, 290, 309. 315: 400. 402 40.42. > 613-733,734-832.908. 998. 1009. 1016.107$.1081.1152.1187.1289. — n, wonden, ende - 597.644 677 685 718,719 729. 732-736-743-750:794» 832845. Ghebruyck der Cruyden. 930.944: 948. 970. 980,98 5-1033e 1038.1045.1067-1086. 1090. 115 Se 1164117 5.117. 1182120412120 1216. 1247. 1287. 1366. 1397: 1437-1449.145 1. ieuckfel, crau- wagie ende ſchorftheydt ghe- nefen 275.583-695- 832. 107 5: 1077. 1079. 1187-1367 leepigh- heydt ‚loopen, traenen , lekin- ghe, — etteren ende an- dere vochtighe ghebteken ende vloeden ghenefen 39.66.711 50. 182.202: 275-317. 331. 380. 400. 424-437 4440448. 451.454-492. 517.546: 552.582. 584-609. 616. 633-643. 7335 734-739: 804.832. 888. 890. 944. 959. 1002. 1027, 1028.1096;1152.1163.1175:1317. 1340.1366,1367-1374-1491. loo- pende gaten ghenefen 135 1278.1367,1368. pijn ende fimer- telijcke zeeren verfoeten oft ghe- nefen _27-150.160.167.169. 380. 400. 444: 448.626. 719.749,7 50. 852-856 9901009. 1043. 1155. 12041 375: fchellen,placken,vlie- fen , wolcken-ende lick-teecke- ‚nen afnemen … _63.157:170 239. 397:437-473- 488, 517. 520553 544 582.604. 613. 714. 718733. 735-742. 790. 903.908-993-10CO. 1009.1051.107$-1107.1122:1289. 1314. 1356.1367,1368.1371.1374- 1426.1442.1449.1466.1491. ſuy- veren van ’tghene datter in ghe- vallen is 471.481.885.1166. fuy- ver maecken 448.471.532.908. „1058. fwart maecken die grauw: waeren 1281. uytpuylinghe ge- * EN Oogh- kanten ende Oo 40.832.1163 k en hoecken ieuckfel, fwilinghe, weeringhe, _knaginghe ende inetinghe gene- fen 150. 412.583.695.861,1077. 1187.1348.1350. > 5 Oogh-fchelen kaelheyde verhoe- _den , ende ’thayr doen groeyen 1348. hayr recht doen waffen 293.995956.1 361. puyftenende fweeren gheneſen 748 1284 1392. vertrocken z jade ghenefen TIF Ooren behulpelijck zijn , ende haer — 80. 160.330. 455-554. 662.73» -851.1029. bloedinghe,draghtet- ter ende fweeringhe ghenefen 157-160.179. 319:493v 513.681. 1121. 1213. 1249. 1352, 1355. _1361-1368.1376. ghehoor fterc- ken 169.586.632.1328.1356. ge- hoor verminderen 1317. alie: fwillen , klieren, kloven, ende apoftemen achter d'ooren , Pa- « rotides noemt en. 225.227. 265.319. 330. 460.468. de ooten ghenefen 160,214:223: 400,45 1.481.632.854.1278.1386. pijn ende ſmert verfoeten 27. 57: 66.90. 120.131. 141.150.157.167; 274-394 319.391. 451. 459-466: 510. 513-530. 533. 574. 598.609. 622. 666. 681: 688.731,732.739. 744. 832.856,857.902.908.970. 1006. 101 4 1021. 1045. 1077 1086. 1244. 1248. 1250. 1308. 1319 1322. 1353 1367 1388. pletteringe oft quetſinghe van buyten gheneſen 851.1367. quetlinge van binnen gheneſen 851. fweeringhe,ende inwendige verhitunge , traenen- de etterachtghe zeeren ende fchorftheyt, vloeden ende voch- tigheydt drooghen ende genefèn 37.142. 451. 493. 5 5206724681695. 912. 1045. 1075-1077.1187.1222. 1289.1368.1374. füyveten,ende haeren ftanck ende verrottinghe beletten 672. tuyunghe oft fuy- finge geneſen 169.464:466.546. 623.632. 645.731:970.975-1058. 1075.1077-1107.1252.1273.1328, 1329.135631357-1379.1386.13894 verftoptheydt openen 446. wa- ter daer in ghekomen , uytdrij- ven 1028. wormen dooden 57. 133) 134» 160. 274 479-739.9 59. 1077.11$2.1168.1249.027 3.13 56. 1386. 3 3 Oorwormen uytdrijven — $64-816 Opdracheianeden úyt Offen longherfieckte ende andere Overbeen ghenefe fieckten — 129553631. 734 ombrengen 719. fchorft- heydt ghenefen 319.1304.1357. vet maecken _ 30.825.846.860. 866.904. — 144. 162. 437 Overwas der zenuwen doen ver pe vergift Pa gaen — E P. wederſtaen goo. — 144,1 62.457:454 1146, cyenvoeden 589.733 Papier maecken 241.584.1304.1314. - 1406.1413.1483. voor de Muy- {fen befchermen — — 27 Peerden bloedtſppuxen, dempigh- eckte ende heydt, hoeft andere qualen gh pefèn” 34.214. 614.631.774-946.1276,1277.1376. buyckpijn verdrijven 76. doo- „ den, oft anders (chade doen 203. hee 5-753- _ ghefwi en ghenef nefen 934 939. beper le ingewant trec — 553-657. piſſen oft ſtallen doen 280.1165 loopigh maecken 606. —ruydigheydt ehenefén 319.934. 744: 842. 858. 1014 1023. 1118. — 146 1273 1295 1368 1381. fallen, fwoerkens, roode — ſten, ende bleynkers omtrent — henefen 734. vernage- _Hng ienefen 210.214. voede- ren, 939.946 1289.1304.1352. fwart hayr wit maecken 755. fwee- … ende greerighee maecken 824 ij P14. 929. 845-866 869-902.9 14» 622. _ voor koude bewaeren 1431. wolckskens aen d'ooglien verdrijven 63. wormen doo- den 76.133.808.8 67.946. zeeren, vervellinghe , oft afghewreven huyc ende — ghenefen 657-741-759-948-959. Peerlen finilten oft ontdoen 1175. 1242. Peerfch verwen Peper-koren ghenefen $37-874-1241,1242- Petft verhoeden oft ghietiefen 25. 34-40. 56.79. 118. 125-142. 545. 163, 164, 165. 167.169. 174-190: 198.200. 202,.222.237. 252-263. __268.275.290. 316,317. 398.400. “405. 409, 410. 433. 437-452-457- “506. 512) 513. 515. 524 533 537: 553 556. 558- 564- 566.569. 577. $87, 588.616, 617.632. 657.669. 695. 711:728.857.874. 900.929, 930. 935. 945: 963. 1016, 1055. “1658. 1067. 1069 , 1070. 1075. “4097. 1100. 1110. 1115. 1199. 1155. 171 11741175. 1206. 1208. 1238. 1241, 1242. 1248. 1260. 1273- 1279. 1292. 1329. 1334 2862. 1365 1366. 1372. 1442 1446. 1449 —* * 7244 gie Kern, 53. $7:126.142. 169.173. BE Je 295. 316.486. 497. $15-$17:558. 797:728. 742.867. 929.944-991. xO95.1155:1247. ‘tier daer uyt trecken 169 Pier- wormen verdrijven 816. uyt — — — * ———— endeande- - pil, dinghen uyt de wonden ha- len Eek 394 452-564-568. _foeckt Doomen. 95.780. 1206 165.410. verwecken » ende verfoeren, foeckt Smert;Stc. Pijn ghemacke- ik dog mjfen _ 12.32-40.42. 43-475 48. 50. $7:60:7478,79B1. “99-102 KEN TIE. 113. 124. if 141-158,159-165, 16 Je.1Bo: eg 8. 208. 223, GEAR —— 58.260. — Ie 279,280 3329330554 336: 371. 387, 394-396, 397-400. 4IL.4an. À 5 nnee 454-457: 4592460, 461 4 » 467-469.474. — 488.490, 491. 499: 500, SOL _506,507. 509,5 IO. 515: $20.535. “538.547: 552955 Fo 5 SA 564-566. * „621. 632.643- 646. 655, 9.661. 666, 669-6726765. — epen den 44-746. 760 RE 9797 857 5 Pock er: 476-479- —— * ES — GE Ad Ee 581.590. pe) 595 Ghebruyck der Cruyden. 809. 816.824. 834.341. 846.848. 850. 854. 875.877. 883.888.897. 899. 903, 904: 908.920.934,9 3 Sp 9365937. 939-947-953,954-975 990. 993: 1006, 101 5. 1020, 1028. 1035-1039, Pis doen ophouden alffe te over- vloedighhijcken afloopt 47.169. 537» 538-863. 1540, 1341. 1425: onwillens doen ontloopen 993 toodt verwen s72:1275. fcher- —— fiidinge, brandrende ijvende (mert benemen 57,58. 157-559-744-908.991.1008,1009: 1043: 1045-1177.1263-1281.1340, 13411344. ftinckende maecken 1102. 1135. 1159. 1251. Placken des huyts doen vetgaen 34. 82. 1i20, 121. 145. 167. 169. 176. 187. 248-275: 280. 319. 351.387. 391-455-476.488. 492. SOL. 507: $19. 532. 353. 559. 560. 573-590: 55: 597-610, 617.622.626.6313 632.656, 657,658. 677. 684,68 5- 695-7142726, 773. zor „839. 841- 846. 848. 850. 854. 858. 929 934- 937:-941.959:983.99 5. 1000. 1OL Se 1020, 1023. 1051. 1057 ‚ 1058. 1108. 17 13. 1117. 1137 1144. 1169. I194124452 12612723 — 1314-1333-1338.1360,1370 1385. 1387 1335463 oft n uyt de klee- — des — 1486: f. ſtooten ende Blutfen. Pleuns ghencfen 103 199. 200. 219. 231. 23je 530 391. 409. 411.4559. 467. 500. 516. $20. 525. 540.550, 552566. $74-638.042.671, 733. 749.762. 797-811.899.9C8. fors. _ f026.3100.1119. 150.1155.31235. 12381251. 1281.1379.1401. P 32:66, 1789. 81.235-301. 452-469. 546. 564. — 584. 588. 607.621. — 0 672.696. 75 $-762. 766.8 54-S57- 884. 945.954. 981. 1022. 1028. 095. 1149. 1155. 1187.» 1201, _ 1225) 1226, 123je. — SEM — 5* „1450146 3, ea Pi 597: 657. 659. — 1294. al —— — — 35 32e „1096; had 8 $20. — vederſtaen 7 459. 519, 520. 528. 541. 543, 544. $46. 581. 583 $87. 590. 594-605. 610. 612,618,619, 621. 623 626. 631 635-Cat. 646.651. 656 658. 664.673. 686,687. 690. 692.727. 734-749 759-762.769. 797. 812. 825.883. 963. 1000. 1006. 10 8. TOI $y1016,1017,1020,1023.1028, 1029. 1039. 1043. 1046» 1047. 1052. 1067. 1080. 1102. 1104 1109. 1112, 1113. 186,1187.1248, 1230. 1234. 1246. 1248, 1249, i25o.1263-1260,1261,1262,1263. 1266.1268.1270, Î. Sroelganck, ende Buyck weeck maecken. Purper verwen 95-1459: fogckt Peerfch. Puyften, doen vergaen _ 46. 4 70. 13). 140. 167.186. 287 290.387. 454-490. 5329544 568.596 6361 656.684. 686 733 743. 822. 845. 848. 545 975. 1008. 1016 10.0. 10331035 1249.:288.1295.1365. 1388.1462. doen voortkomen 185:224,225.$19 1492. Veikwe- len, die heet oft vierigh zja 184,189,290-450, 486. 924: 9544 1000,129 5.130. ——— Vackels ver maechen 632 Quade gheellen verdrijven 169, 171. 225. 524. 908. 12246. 1329. aedt. zeer oft Vier Ende ruy- 5 222.260. 319. 427. 450.468. 492. $16: 544-558. 632.664. 760.773. 509-837. Sar. 846. 848. 858. 660 1086. 11ize 1135 1590.12 56. 1272. 12781289. 1301. 13 41. 1322.1472. Quetſuten heylen ende ghene-. ten 54:72: 10%. 190.202, 203 204. 206.216. 222.227. 254-302: 383-409. 452.457. 469. 476.498: SOL 313 517-537. 552-5685735 579-5394647. 666, 685. 735.760; 773, 774-831. 888. 927. 933-948. __ogo.1iss. 11601163 1681214 : ———— ers quacdtheydr vermmen Taj. — ie, Red | — Ellien vérgach 74.81 101.146.325« —— 0. 1457. 69.233.446.510. — 3.617. 626. 632. 638. 642. 681. 728 732733. 762929950115 2i _1214.1226. ij veroorfaecken 692.738. 740. 746,7475 748. 753-857. — 1226. 1295. 1431 1432 1435. Regals v — Reuck van't lchaem goet 1 En et $ J — Reuck doen wederom krijghen 72. 132: 433: 4 Ribben krokinghe ghenefên 1275 Rijpmaeckende cruyden 323.480. $o2.s14.813.1352. Rimpels ende fronffen doen ver- ‚gaen 210, 216.280. 303, 304. 37 1. 995 656. 768. 854. 1000. 1021. 12411242. 1345. 1350. 1387 Ripfemen , oft.opworpen van de mâghe verdrijven 50.449-461. 479. 480.789. 867. 1078. 1092; 1196.1206 1258.1277. Eat veroorfaecken 7o1.1057.1362 Salaet cruyden Rooſe aemt aenficht , beenen en— … de lichaem ghenefen 45.82:99. 128. 140.157-167.183. 222.303: 400. 450.493. 733:745:845-1O5 Ie 1090. 1179, 1182. 1184. 1204. 14025 1403. 1423:1432:1456.1488 Roodt hondt oft Roodtionck,ende alle roode puyften ende plac- ken gheneſen 1r44.157-182.222. 303 387. 450. 685. 73 3.743 1272. — Roodamelizoen oft eenen blodi⸗ ghen ftoelganck maecken 623. 635.641.687-75 $*B46.1115.1169. 1195-1197-1250:1280. „ Roodemelizoen ftoppen , oft ghe- __1345-1349.1355-1362:1365-1367, - N nefen 2%. 34-49. $4- 68.75: 86. 88,89,90.99-103.114-118.125-138. 142.145. 149, 150. 157: 159,160. 162,163, 164. 179,180.183.192. Ghebruyck der Cruyden. 842. 1052. 1102. 1108.1149.1282. 1344: 1374: 1395 1405: 1454: 1466.1470.1477. Verdrooghen; oftverminderen 131, 132.167. 391. 480.535-604,605. 857-928, 929 99 1. 1008. 1046. 1007. 1214. Saedts afganck oft vloedt, anders Druyper ,ghenefen _ 113.139. 169. 290. 387. 537.766. 877.928, 929:991. 993: 1008, 1009. 1094, 1095. 1119-1145. 1214. 1244 1300. 1340. 1354, 1355. 1359. 2 1366. 1405. TI2SL37. 145152) 153. 184. 216: 241. 244. 246.249. 405.408. 459.647. 661. 854.858. 934. 937-939-9695970-979.987: 990. 993. 995. 1002. 1006, 1007, 1008. 1010,1011,1016.1033,1036. 1057. 1060. 1075. 1078. 1091. 1102. 1104, 1108. 1110, 1111, 1112, 1113, tot 1126.1165.1169, 1184. 1193, 1194. 1196. 1209. Net 1423 1468.1490. eydt , ende de Sat, Sode, oft er: fieckte van gulfigheydt ko- mende ghenefën ee 1077. Sauflecruyden 132.447. 449.460. “480.489. 500. 513.854. 914, 959. 970. 1014 1016 1055. 1057, 105 8. 1067. 1069.1073-107 1121.1123. 11251169 1171 1175. 1181. 1213. 1222. 1238. 1240. 1322. 1372. 1454 zo1. 203, 204. 208. 210. 258.281. Schamelheydts ghebreken ghene- 290, 291. 337: 380. 382. 395. 430. 468.476.481.498. 531. 536. 550» 70. $72+574- 534-6374638. 641. "646. 648. 665-681. 684,685.695. 764-774-789, 790-818. 821-831, 832. 844. 854-857,858.909 924: __928.934-948,949: 958, 959. 963. 1014. 1018. 1022 1023. 1025. 1033. 1046. 1050 1051. 1063, 1102. 1109. 1113. 1130. 1163. 1173. 1175. 1178. 1187. 1206. 1209,1210.1221,122231223. 1243) 244. 1246. 1251. 1253. 1256. 1284. 1258. 1268. 1276: 1280. „1288. 1291, 1292; 1293: 1306, 1324 1325. 1334 1300. 1340. _1368.1384.1392.1395,1396-142Ss 14261428. 1431014321455: MST 1491. Roode verwen 571:573-983. Eet erdee 1E 370:1375- 13761418. — ‚fen in mans ende vrouwen 83. 118. 141. 479-496: 524-548. 739-977-1395- ghefwillen doen flincken 167. 303.483.686.810. -goz. ‘hayr beletten te groeyen — hayt füyveren 858. voorts etende fweeren , — roode ende hee- ften , blaerkens oft zee- ren g enefen 37:40-82.99.141, 157-196. 198.296. 4 451.480.498. 7 $48.583-625. 632. 646.668.685,- 686.729. 774: 1002. 1033. 1163. « 1213.1223.1244. 1289. 1292.1457 ieuckfel verdrijven 467.135 En 1361 lijckteeckenen w 858. —— 141. Ee — de van bijfla- 42 — 1282. — — 1423. „wonden zeeren ghenefen — — 26 5. wratten doen 4451338 — 1288. wegh ne- Schapen denn: 69.556.631.709. reken 846.1977.1165 — pijn — 301. “_ 1102-1345-1489. 4 3 Ruypen doen fterven 173 GQ Achumaeckende cruyden 5.40. 141. 294.323» 9195 520. 548, $52797:804,853-1018.1020.1209 Sch edt oft N vermeerderen. t OQO ature 14.49-88.486: 550. 581. hie 755: andete qualen _719:1227-1331v ghebroken bee- nen ghenefen 192. heeft ende — heneſen 34.60, Iz. 65: 774. fchôrftheydt ghe- nefen 848. 1304. 1336. melcks doen gheven 904, ver maecken, ende. goedt voedtlel heven ì $16.1230 en van beenders uyc de — wonden trecken — 399-394-510. s29616955- ——— veel Schelferinghen oft ſchellen des huyts ende wit zeer verdrijven $7- 175. 188. 260.617.798. 970: 1020;1051.1228.1288.1319 Schenen ende Schenekels fweeren ende zeeren ghenefen ‘205.127 3. 1279-1486. foeckt Beenen. Scheurbuyck genefen 18 5,186. 301 652.921. 937;938,939,940. 1051. 1059.I112.1114.1208.1216.14284 1455. veroorfaecken 807.829 Scheurftheydt ende allerley ruy- digheydt ghenefen 35.375 3,540 69.78; 79. MI. 120. 132. I4r. 160.163. 173.234. 260,271.2745 275.319. 390. 394-431. 459.463. 474-491. SOL. 517-519: 546.558, 573-576. 583. 586. 596. 604. 610. 617.626. 631.637. 642. 646. 656. 672.674. 684, 685. 696. 700.733. 741.750. 768,769.794: 809.810. 837.841, 842. 848. 852.884. 924. 944. 965. 977-933. 1014. 1016. __1O21. 1029.1075.1095-1106.I112. JLEE2O „eriat I13s. A163. 1209. 1228. 1234: 12$2- 1272. 1285. 1292, 1304, 1305.1308,13 11. 1316, 1317-1328. 1332: 1952. 1356. 1360, 1370. — veroorfaecken 407.677. 6931423. Schouders (mert verfoeten 137 3 Sciaticaghenefen 57.93.219,220. 427.515. 558-6456554 754 860. 924. 1050,1194-1256: 1313-1386, 1431.1433. foeckt Flercijn. — Scolopender wormen wederftaen — t3E319-1273 Scorpioenen machteloos maec- ken, oft oock dooden 55,96. 256: 268. 276. 401. 720. ios8 5 haer kracht doen weder krij- od 96.402.627.720. hunfte- enghenefen 24. 94. 96.125. 146.209. 216. 225.232-255.258n 265. 268. 317. 319.330, 390. 400, 402. 431. 433. 448.451. 455.459: 478 485.517. 548. 574. 719. 798. 914. 954 968. 990. 998. 1005: “1008 , 1009. 1014, 1020. 1023. 1067. 1108. 115 3, 11594 1163. 1191. 1213. 1241. 1272. 1281. 1328. 134le 1372-1447,1448. hun fteken ont- “fanghen fonder letſel — 448 1014 11 53. maecken rrr. ——— Secver in den monde doen k omen - $o6.515.552:561.1110 letten 486 506 11691287 Sijdes ghebreken ghenefen _ 223. 686.1090. ontftekinghe , ſoeckt Pleuris. ni pijn, fleeckte , weedom ende — winden fonder. korte verfbeten 57 72. 103. 115.1 120, 157. 167. 173. 180, 210, 231. 233. 319. 397- 409. 411. 467. 497: 5. EL we 553-657. 669. 762.769-809.854. 899. 975. 1062. 1064. 1091- 1096. —— — ak 1139. 1154» 1160; , 1139. 1144e 1242. — 1160. 1182. 1305. 1315. 1334 1361.1368,1457-1466.147 1. Sijde-wormen voeden 1268172 Sinckinge vandafmen , foeckt Ge- fcheurtheydt. Sinckinge van vochdgheden,foeckt Cararren. Sinnen ende verftandr beroeren 657: 664.681. 690. 731. 739.748. 829. 1431,1432,1433-14$ 29145 3e fcherpeg 197.317.329-436,437- 442-4670584. 632.657-693-1057; 105$.1433- , Sint Antheunis zeer ghenefen 707 Slaep beletten. 169:330.1057-1104. 1139 1277. 1366. Slaep doen komen ; ende den menfch rot raft brenghen —_ 11. 70. 231: 233: 286. 354 390) 391: 474: 480. 582: 584. 690. 731 732, 733: 738-740,741-746.748,749, 750. 7525753:770.790. $10.857: 861.-929-956.991.99z-1000.1007; Ghebruyck der C ruyden, lichaem trecken 479-506. 712. 515. 519. 524-532 561, 562. 588: 616-635. 638. 646.656, 657.667, 686,687.7 i.4. 749. 969. 1058: 1080, 109 Je 1 104. 1IIO.I169. 1183931 19 3. 11971228: 1234. 1240. 12148. 1280. 1285. 1333. 1338. 1344 1362. 1374. 1383 13 89. 1397,1398. 1403. 1482. door braecken 185.581.595<749:859. 1059: 1432. 1473. door niefen 433. $61. 616.626. doorde pit- ſe 208. 562; 1305. door ftoels 'ganck — 45-94. 125. 235 357- 443. 476. 493» 498. 528. 5462 579: 581. 585, 587», 5905-5912 $95- 603. 614. 619 5 620.622, 623. 635. 638. 640. 650, 6y1. 672. 727: 745» 749-759 761, 789. 883, 884. 996. 1186. 1310. 1322-1435-1442,1443. 14561466. 1468. 1487. 1008, 1009, 1010. 1018. 1024. Sloofken des manlijckheydts puy- 1038. 1096. 1126. 1160. 1214. 3244: 1248. 1289. 1309. 1319: 1323» 1366. 1368, 13693 1370. 1432:14S 1149 Ie Slaeperi 493-1057.1139- … Mep fieckte ghenefen _ 169.439. AAL. 446.449. 466: 468, 493.510. 588. Goa. 693. 1104. 1139: 1214. veroorfaecken 7387397 40, 741. 746.748,749 ‚ SCC. 1323 Slanghen ende Adders fteken oft beten ghenelen 34.40.42.48-57. 68. 92. 119. 131: 1335 134-153 157-159. 167, 168. 173 175-178. 180: 222.225. 252: 302. 317-319. Smettelijcke heete oft 397-400.402. 412.427: 431433. 437. 446. 451, 452: 4540 455-457 __459-467-476.478.483, 484-491. — 4588 409. 501. 596.515. 5183 519. 23532. 534-537: 5432 544 548: 553-5571558- 572 574 581-534. de ende fwaerigheydt des hooftsgenefen 323.437-439. Smert verfoesen ; ‘fen 4095410. 433. A42: 457: 482. Sz: 515-553 556-564 566.577: __ 617618. 669.728-874: 919.929, 939 945» 1046. 1054-1069,1070. 887. 596.616. 621.657. 668684. — ften ende gaetkens oft zeerkens ghenefen 25:480 584. vaft hou- dende doen afrijlen 1309 Smert maecken 11. foeckt Bley- nen, &c. 7 oft verdoo- ven 11, 32. 140, 164: 232.239. C 274: 290, 303. 330. 351. 387, BIL. 4240435 5 434 437: 480, 495 497: SIS» SaAe 76. 73e 738. 740. 746. 748, 749-753: 755. 770: 816. 837. S54e 856. 909. 9291000, 1909. 1020 1022. 10275 1048. 1053. 10814 1109. > 1160, 1251. 1289, 1309, 1350. 13721373 1392. 1405. 1434-1473 e oft peſtighe fieckten werhoeden oft ghene- 165.222.2$2:263.400,405- d LILO.II1S.1139.1154-1209,1428. 690. 764-739.793-816-842-846. 14581470. “851.874. 886.888.900. 908.914. Snotuycher hoofttrecken 616.646. 983. 985. 988. 996. 1000. 1057, * 7149691450, foeckt Slijm. > _10$8.1064-1067,1068.1070.1079. ro8r.1ogz.I10Ó.1LLF 1130.1132. 1391146.1154. 1163. 1174. 1183 . CEIgk 194. 1126.1 203.1214.1226. —__3240.1270.1272-1283-1305-1317. 331 1336. 1341. 1352: 1366. 1368 1379. 1454. 1464, 14635 14701 VPE et é Slanghen dooden 50431744984. — 128 1.146451465- raecken (onder ee fchade 1058. veriaghen 24.50. 68. 111. 114. 134: 168. 170: 427: 457-459 488,5 10.520. 532: 621. — — Sonne-lieckte, datis ijn | hoofts Ee Vik masde1sop.1jnn1553-1556 vande hicte der Sonne komen. Slijm oft flijmachcighe tacye fluy- … deghenelen 446,733-1540 __ men ende pituiteuſe vochtigheyt —— oft Cantha- __erdeylen „oftoock rijpen, mie rides (hac — __uyt-hee hooft ende gantſche 485963 5 — Od — en dat iskoú- den loop,doen ‚1473. “Soch in de vrouwen borften ‘doen … komen 403. beletten te klonze- ren, oft amen loopen 132.845. verdrooghen oft verminderen 63.169. 581.598. 657. $31- 845. 857. 1046. 1086. 1309. Geckt L19-235:317. 380. 382: 443. 454:462.467,468: Speck-apoftemen ghenefen de n ophouden 436 45. 489. 8541028, 1262. 132. — „1339-1368,1385-1449-1454 1456. — ‘Spanninge det zenùwen, (oeckt Z. 20 Speeckfel op de toneh doen nen 530.561-740.7701C88. 11111245. doen ophouden 486 Speen-aders blocdt-ganck oft ope- nivghe ghenefen „ende de pijn oft verfweerighe verſoeten 64. 755:849-854.912-959:96ss10164 1023. 1033, 1050. 1075: 1077. 1IS2; 1160. 1163: 1165. 11740 IÎ11.1223.1242.1250:1333 13644 „1397. 1405-1456: Openen 141. 391.544. $ Spijte doen verteeren _$o.t2g.131s 486, 487. 577. 657-693-742:996: 1057. 1110. 1173:, 1240, 1246. 1394. 14424 1448, 1449e 145 2e 1454 1457 1463. 1466. 14814 geel maecken 330. 580 11251467. goeden reuck ende ſmaeck ghe- ven , ende onfchadelijck maec⸗ _ ken 330.437.443-445- 459. 4655 466. 483. 1395. 1449, 1450. 1454, 1455-1468. 100dt purper maec- ken 9 ‘Spinnecoppen „vergift; ſteken © beren ghenefen _24.26,69.125; 146: 168. 183.216.330:336, 390. 400.451, 455-459. 488. 537. 569. 574-588.682. 739« 900.914. 9 56: 968. 1009. 1016. 1020. 1023. 106 3. 1067.1085.1097.1402.1108,1154 1200, 1413. 1269. 127 3136014185 EURE rar 0 ror: or __ vande Kòeyen memmen hou- vs —— bind Spit oft Spit ; foeckt Lenden wees Splintefs uyr trecken 25.40.155» 39 1:390.394-520.656s Spraeck benemen 749. f. Worgen. Spraeck. doen wederkrijghen , oft beter maecken 301.304:317:4374 en $07.617.2113.1168. (848.1370 ‘Sptoeten doen komen 964 „Sproeten doen vergaen … 54.82:88 __120, Hal. 167.187. 248527 9.280: „303. 319, 3274 351. 387-455-476: 26 488. 492. SOL. $O7, 520: 542055 Fe 560. 573 $974 610. 622.637.656; 6571658. 661.684. 695: 698.726. 733-7735793 797-824-831.84re 946. 850 858.909. 929: 934.937 · 941. 9440 948-975-983499 5. 1015: 1020. 1023 1043. 1050. 1057. 1007. 1078. 1106. 1108. 1125. 1144. 1152- 1155 252 1272 1317. 1323. 1329. (1340 1389. 1398: 1425: 1454 „1470 d Jz Sprouw van de hoenderen ; £. H. _Sprouw van de kinderen ghenefen — 238.922 928 1242 _Spruyten oft ionghe fcheuten ende "fteelen der cruyden, die erelijck 11841209: 1247. 1285 ; E 4 1406. — Squmancie — en zijn 49, 50. 42 1, 422. 5135 16.518 — „6575658. 661:672,673.88r.1ogre krOÂ.1165,3160.1168.1174z127 fe 54-150. 176.232) 233: 425.481, „goo 517: 528.622. 638.849.554.: -9$7-1003. 1058.1075:1077.1114» Ghebrugck der Cruyden, verfachten 160.162.23i.551.968. 1272.1367. nefen 437: 439. 454: 510. 520, 657.726. 9791448. Stuypen vande ionghe kindets ge- Swijntenis, dat is, befwijmtheyde, 1146.1197.127G.13521356:1386: « oft Aauw ieheydt des herten ghe- efen r 31.264,265.304.409.437. 440. 449. 454 690, 1139. I24I% 129713421444. 1448.1450.1454, 1468; » 2345235-264-935; 1491 Suchten oft verfùthten doen ver- gaen 101. 150.27 1. 414. 326.637. 119. 1121. Swaermoedigheyde ende ‘droef- heydt verdrijven 45.125.233. 240: 331.380. 414. 444. 558. 586. 590.626. 63r. 690.762. 842.884, 979-981. 985. 1057. 1063, 1064. 1695.1T13.1238.1242.1248.1297. 1305.1377-1397-1399.1489. Swangher vrouwen, foeckt Vróu- ven. Swart verwen 621.942.1294.1313 Sweeren , oft fweeringhen rijpen, 1442. Stanck des lichaems verdrijven 132. "rs. 434. 632. 858. rigs; 1159. 13681454 van'c{weêren. 1338. van zeerigheydt {1087 Stanck van den mondt verdrijven 132.970 3608. 1454. van Loock 167.970: 1087:1470. van VVijn 1329:1470. Srekenende diepe wonden genefen 13811437. toeckt V Vonden. Steken van vergifuge diereti , ſ. V- Steeckten des ichaems doen’ ver- gaen ‘Pr6O.1182.1466.1470, ſoeckt TE. Arden: beumigheydt , fleeu- wigheydr ott eegigheyde “verdrijven 10331473. breken ji bederven, los ende weeck maec= ken 837-1058.1077.1102.1144, die hol zijn , doen morſelen 63.682.701.829.1102.1288.1356. 1433. die rot ende bedorven VVinden: « >: Steen ende graveel inde blaſe oft meren breken , doen rijfen, de pijn verfoeten ; ende”tvergade- “ren vanden felven beletten 13. “32.40, 41. 50. $2. 75- 81,82,90, „RIJ 132: 157. 180.189. 208. 221. 214, 229. 263.265. 268.271. 2744 280. 390.299. 320. 387. 390, 391, 402.416, 428. 445-4524454. 476: 478, 479. 480.483. 490.499,500. “893. 505,506. 508. 547. 554: 556. / 558. 564-643. 646.659. 681. 684. “699.744. 7663;767.769-773. 808. 817:823,824. 829. 842.886. 888. 895-897. 903.914. 934 936,937 939-948.953. 958.976. 938.991. 1002. 1006, 101 5.1028.1038.1042. “929.960. 979. 1025. 1029. 1092, > 54. «“doorbreken , oft oock ‘doen ‘fcheyden , oft anders ghenefen 35.40. 49. 51. 94 83. 92 1 39. 142. 175. 182. 188.190. 201, 202: 212. “234. 291.303. 317-323. 411.463. „491.497. SOL 513552 573-583e ‘610. 672.685. 692.695. 70t. 714. 718.733, 755-773-797-854.858. diepe , holle, verarghetde, oude erterachughe , tranende, ‘heete , kavckerachtighe qua- lijck gheneeflijcke fweeringhen füyveren ende ghenefen 25,34. 37-40. $2. $7-63. 65. 77.94.102. 108. 119. 122.125) 126. 144. 150. 160. 1625163. 173.180. 192, 196. Fandrfieckte van ‘Fandetweer oft “zijn, fuyveren ende voort be- vxacren 72:510.1269.1294.1372. fchoon ende wit maecken . 183. 437-460.468.1462: ſuyveren van flijm ende vuyligheydt 437.523. 536-718. 1021. 1098, 1099,1100, 1228. 1362.1365. 1379. van ca⸗ tarren „ bederffenis oft verrot- _ tnge befchermen 290.437.125 5. 12891474: vaft maecken,alffe los ZIJN 437 460.523.536:557 625, 719. 748, 912. 1033-1050, 1081. TL2S-1 14411631175: 12220224. 1244. 1289. 1362. 1308 1375 1392 1462. ren ghenefen 48 Kid 3901400854 KOST, 1052. 1059. 1062. 1077. 198. 201, 202.204. 206.209,222. - Vergaen — 27-40.45 49.63.7279. 1086. 1088, 1090 , 1091. 1094. 225-227: 265.282, 291. 304.319. 102 118.125. 138. 141. 149.162. 1096: 1098 , 1099. 11óT. r104. 107. ÊT13, It gel 116. 1130. 11 39. 1171. 1177. 1285. 1193, 1194. x267. 1292. 1303, 1305. 1314. 7319 1322. 1328 1355 13591361. 13760.15 6e 1444144 31463147 2e 49E — Steen in de blaſe oft nieren doen - 486. 510. $15. 517. 524. 535.542. — 556, 557 621. 626 632 648. 657, J 25 S1262. 7 680.734. 744 798. 841.845. 854. 860. 867.877. 12 927.937. „945. 975-983. 1002. 1017, 1054. 1058. 106 1 1114. 153,11 54: 1194: 1215251,1252. 127 312954379. 347351380 394. 424 433 454. 164. 169. 209, 218. 220, 221,222. 258. 265.290. 295-313,319. 391. 404. 433: 440. 444. 463. 476.488. 497-506. 510.913. 515. $17. $20, „537: $46. 552: 561. 595,596.604. 610,622.624,625,626.632. 646. 665.681, 682. 693. 701. 718:738, “739-741. 746. 748. 815.888.970, 1461. ievochtzijn _ 2000. 1Ó14 10231 033.1o46.1048, …_ groegen — __687.815.1253 __t213. 1397. openen fonder vhie- - 1063,1067,1068,1077.1088.1093. Steen-puyften ghenefen 1278 men 351.701.993. 1015-1107. 1896.r102.1165,1106.1110;pfr1, Stroote engh maccken Stout ende kloeck maecken 331, Stoelganck maecken 12721285. _ 1322, 1323. 1359. 1370. 1376. 2383. 1385 , 1386. 1390. 1396. 7398, 1401 , 1402, 1403. 1405. S ri iz· verkoelen 3745140. 194. 232.572. 732. 749. 8 —— P427. 1429 1430: 1432 14420 gO2e 1086 , 1687. 1096. 1100. EEL. 1222138. AAA en 690 732 1113 1487 Reken ende brangen 591,5g2, 749. Ont-_ 661.690: 711. 755-797. 816.874, $75- 900.902. 545.954-983.1018. 1055. 1092. 1110. 1113. 1120. „k241; 1272 b276.1a „H329 1461.1468.1472,1475. jmelinghe in”*t hooft ghe: 1 11.922, 924. 38 1130.1154 — 4451 58. 1473 S1130$.1309, 1122. 1125.1130.11 32-1138.1144. 1i65-1169.1182,1183. 12161222. TL old 1268. 1272. 1289. — 1292.1317.1334.1340.1348.1356, 13711372: 1579.1386.1392442, ° 766. 877.922.948.980.1033-1050. 2080. 1110. 1144. 1175: 1182. "3187.1216.1222.1224. 12441251, _k2$5-1261,1269.1272.1288,1289, 1292,1293:13039 13041362136 ge. 1368.1371.1375913761386.1392e BED de ionghe kinde- ú 147314751487. v Sweet n, ende EEE RL Stemme kler , helder ende fterck ten ft 1 287.319.692.848. Tandtvleefch blocyen , catarten, __maecken 304.589.842.968:1088. _ 8sr.1osr.r 178,1179.1213.1286. __ ghefwillen, verhitunge, fweeren, — “_»Fo67. 1077. 1081. Ì119. 1368. _ KISSIASD IAF puyften, (mert, ftänck, vochitigh- __1595:1437- — zouw ende heeſch verweeken _ 32.40.60.75.134. ° gheydr, lofligheydtverrocheydr, __ maecken 486 164 173. 175. 237.239.274:294. Ende andere gebreken helpen 79. Stom maecken 749 415.437. 445. 469.481. 491.501, 132.150, 157.196. 204. 207.290, “ Stooten, buylen , blutfen ende fla- - sr1,sr2. SE49 SIJ, 538. 533.537. 295.380 437.454-468. 523-556) „ghen ghenefen 159.482.56a 544 561.581. 584. 591.6 54-657. _ $37-546: 566, 58 3. 596. 685-695. 734 741 831. 977. 1023. 1057. 1376-1386. 1392:145 1148841473 5 der voeren die ſwuecre ge- nt —58 ep wering e , dat is de uytdrooghende fect verhoeden oft ghenefen 37-43-49-$2-72- 80.90.119. 1504 174: 223-329 354- 380. 394-468. $38. 552.626. 690.696. 731.760, 775-789. 846.850. 854. 929. 944. 976. 1020. 1028. 103 3. 1043. 1057. 1097. 1128. 11 50. 11595. 1254 1300. 1328 1344 1345. 1355 1355.1361. —— veroorfaecken Teek enefen 1056. f. Borften. Ther cruyden —_ 14.169 292. 503. 513-525. 557-564: 566. 632. 720. 846.874.900.908,105 3,1054- 1067-1069 1086.1088s0go.1 1151 1141. sn 1442:1478, lemmertheydt Öft ghe- raccktheyde genefen 1107.11r3. * 1250. 1329. kloven ; fcheuren; rouwigheydt ‚ drooghte ; hitte, fwartigh-yde ende Gweeringhe in de kortfen benemen 54132: 159-449:733-773-1035,1036.1039. 1163.117$:1177.1181.1223.1246. ke „1394. ps en 2% 592700, 701: — en oft bleynen T 5 — 773-919: — F —— vervloeckinghe maecken - 42:77-121.169.202, 210 222, 223. 371. 330. 452. 47 4. 13610. 759. 071. 1080. 1112. 1184. 1329. 1462. 1489. 1491. Tranen verwecken _ 71.390. 616. — „MV, — so. vs 442. 444463 SOL. S19) 520-524 556.561, 562 $64- 586. 588.614: — 623. 626. 631-656,657-659:669. — 7859, 790 857. 874. 882, 883. 899. — — 131211316. 1326.1334.51371.1379. 1386 1405 . _1408.1435-1444-1454- 14620475. Men — — — — 631, 18.774-1117, — jck haer iongen doen worpen sor engen » "6311331. veel melcks doen ge- ven 914 ver maecken 30-516. — 914: — vol luyſen maec- nst ken 885 — Vellen bereyde 1221312 „1223800. ad olden: 1329. — RE OS verhitten ende ont⸗ ende alle quade beletinghen krachteloos 61.68.7477: 150-222. 23Ze 264. „299-313: 380.410, 411.436. À 407750 an veelderley ghe⸗ — blooten 657. V Ghebrujck der C ruyden. Verbrandtheydt, oft verſchou⸗ winghe des huyts verkoelen, de Pijn verfdeten ende ghencfen 42. 49.70. 102, 1031043105, 106. 140.182,183. 201, 202. 210.213. 220.227. 292. 302. 309. 315: 319: 351-428. 455. 530. 576. 620.680, 744- 759-851. 854 856.929.944. 955- 967. 970. 977. 982. 1008, 1009. 1016. 1020, IO21. 1023. 1028 , 1029. 1046. 1048. 1058. 1075. 1428, 1129. 1155. 1179. I201.1213.1216.1238.1246,127 3. 1311. 1316, 1317. 132213231347: 1365, 1366 1367. 1418 Verckens dooden 407:739:964: 1139. 1141 1349. ſen van de keelſieckte, ghebreken des borfts , ongeevigheydt ende peft 235:418.556.661 762.1305. VOE- den 320.664.759.1477 Verkoudtheydt ghenefen 460.513. $24:1450.14 5411470, de pijn daer * — 1369. 1373. 1380. —— — 7246. 617 107 1155. veroorſaeckẽ 12 37. Verghuft oft Venijn afkeeren , ende tfelve mer ſpijſe oft dranck in- nomen zijnde, oft andersaen’t en ghekomen; v — ef sen c lijf drijven ; door Oft anders 14 is. prs 25,26. 42.79. 103. 118, 119.125, 126. 131-134 162.165. 167. 175. 180.185. 212.222,223, 265.268:274;27$.280. 292.301. 317. 323.37 1e 3975 400. 402.404: 409.433: 436. 437. 442.45 1,45 2e 457.468. 476.480. 503. 506. 512. "513: 515-517. $193 520:523-530. 537 5AFrS44-SS3r 554 55655575 558564. 566. 569. 558. 618.626. 629.632: 646.654,655. 668.672. 692,693. 711. 720,722,723-725s 871.874. 886, 908. 945.98c,981. “ 1920.1053,1954-1057:1062.1067. _ 1071-1080,1086:12g0,1 100.Ï113, Tig. IIIS. 1121. 1138.1 14591146: 11541160, 1214.1240.1247, 1269.1273 1277, 1278 1281 _ 1333-1365» 1366, 1370. 1372: “1379. 1386. 1405. 1408. 1427: 1442-1446. 1454-1464,1465,1466. 1468.1470. Verghift uyt de vonden trecken “1247-1488 Vergiftige cruyden 14:24.160:203. 253-407:483. 590. 617-6177221, _723-726.748,749-787:857-1030. _ 1F23.1143.1174. 1331 13321343 . rrd. CD — — kruy «re vuyle dieren doen Îlerven , verdrijven 1424-3405 * 116. 134. 168. 72647274729. 734 73997403741. v 1211 1333. — 59. 82. — 1289.1 2921301.1305;1322.1326. — deljeke. Verſtijſtheydt ende verkoudtheyagt ien ey 1130-1214. Verftuyckeheyde derleden 11134130. 22144 Lt Verghufughe dieren E —— ken sheni We 24: 48. so. 1035 KRO. 535. 13S. MARE ten. 159. 173. 176. 199. za2. 252. 258. 265. 268. 299. 301. 303, 304: 317. 387. 397. 400; 409. aar: 427. 435. 452. 454, 455. 459. 463. 468.474. 475. 481.483.488, 495» 496. 498. 500. S15. 517, 19: $34 553. 556. 558. 564. 568. 573. $8r. 625. 637. 665. 668. 690. zit. 720. 741. 744. 749. 768. 789. 794. 846. 871, 874. 900. 908, 914. 970: 980. 983. 1057. 1061. 1064. 1067; 1068, 1075. 1081. 1095. 1097. 11O2,1106.1 108. 1121. 1130. 1141. II 451541163. 21185. 119124200. 1203,1214.1238.1241.4274.12820 129213411379. 1386144201448; 1454-1464,1465.1470.1479. Verhiuinghe ende allerley heete opdrachtigheden — oft beletten voorts te gaen , oft te - verargheren” _190.552.672. 695 732-738. 748,749. 757-7737771. 788,851.854.886.898. 911. 914. „919-926:929, 930. 933, 934-947: „950. 960.968. 970: 982.993.998. 1005. 1008, 1010. 1020, 1021. „1033. 1039: 1036, 1048. 1050. 1053. —* 1173. 1175: 1184. 5213: 1237» 1268; 1285, 1289; 4301130 112: 1317. 1328. 1347. 1366: 1375. 1384. 1402, …1444.1456.1458.1488, Vermoetheydt benemen, cb. WD 41,42:82,120,128.239.265e 411.437.440. 481, 520. 554-575 576. 579.676. 742.770. 790.805: 815. 1O21,1204.1214-1289. 1308. - 1313. 1328: 1350, 1370. 1377 oe SVT: 686 Hoz. roza. 1128. 1189.1 308; 1350, 14054 — 491, 525. 637. 1064. 1128, 1169. — 26. 149:1645 165. 216. 222. 290. 379. 476. 554 583. 587. 1016. 1033. 1081.11724 1173. 1385, 1457-1461. veroor- „A2 "535-727 739-762: ——— — _ bekommeren 132 486. 691.726. 731738.747.829:12254 „125-299. 317.436. 442. 584-693: 1058,1107.1113.1246.1 5291397: 1433-1457.1466. E helpen _ 132.330 der leden beteren 128. — ſvillen daer van genefen, ende Erivan 34 141 142, 150. 303, 304: 308. 351. 370: 433) 434-438. 469.525. $44: 557-572: 579:657- 659 684-734. 755-761. 810,831.858.908.953.984:1023e 1063. 1084. 1102, 1113: 1128. 1179. 1211. 1214. 1285. 1355- 13681418. Vervaertheydr ghenefen 82.170. 224.301. 586. 1457. 1489. Vervellingheoft afghewreven huyt gheneſen 196.391.741.787.929. 1021.1075-1129.1214.1347- Verwe des lichaems beter maec- ken 72.82.329.463-481. 515-517. 632.690. 762: 7989. 807. 841. 846. 858. 991. 1014. 1102. 1IO9.127 je 139751398414 545145 5-1468.147 Ip 1472. 1478. — nae de geelfucht 414.626. nae het kinderbaeren 04e —— leden, ſ. Verftuyekt. Ver maecken _519,520.755.1273- 1280. — 1285. 1345. 139 . 1405 ——— kortſe gheneſen —— 1146. 1152. 1154. 1169. 1204. 1379:1395-1442-1464. Vierigheden , ende alle heete fwee- tinghen ende zeerigheden be- sdwinghen ende verkoelen 1 675 183. 394. 822. 922. 924. 929.93. 943 1010, 101 1. 1020. 103 3. 1039. 1154 1155. 1164. 1171. 1366. F 551386. doen voortkomen Vierieheyde van de peftighe zin uyttrecken Viervoetige ende wilde dieren dee _ brenghen 670.719-722-725.727- —— 90.359.10 vindende geeen: — ——— 316. — ghe- … nefen, die in de vijvers fieck zijn 1086. haeren grondighen fmaeck benemen 153 83-1067-1073. inde maghe, doen vérreeren “485. langh goedt bewaeren 483. van. 5 zin 524-604-964. — — 311⸗ 1444: : vie —— veriagen 682. 1166. vii in EVR zeeren ende: X Bes 12.55:387. 10. 523, 524. 542 6 677-742. 6 1130. 1273 1322. et 1352. 1362. 1365. 1374. 1376. 1426, 1428. 1457 > 1488. I49T. Vleefch af eten dar verrot is , oft te ___ Overy 32. 180. 225. 495-515 530: 532: 610. 619.632. „656.701.722.755-790-1077-1114. 1166. 1294. 1293, 1314. 1338. 1352-1426.149E. * _ Vleefch dat in ftucken ghekapt is À wederom in't fieden aen een ‚doen — SEE 1952047 167. 170-175- 1 7 — 488. 512,513, — oek: — — — Chebruyck der Cruyden. $40.543-766. haeſt morw doen worden 226 617.627.1016-1033« 1273:1279- langh g goede bewae- ren 125. 180.485-437. 816.959 Vlieghen verdrijven, oft dooden ” 26. 34:68. 114. 125-414: 627, 669. 786.788.1046. vergaderen 1332 Vloeden des buycks foppen 99. 117. 142. 149. 169. 164. 179. 192. 290.292. 299. 323. 3945395:437- $13. 536, 537. 568.572. 574-638. 646. 696.768. 774-790. 820. 844. 929.948, 949: 970. 1033. 1128. 1139. 1152. 1174 1175. 1188. 119 1. 1201. 1213. 1222. 1246. 1248. 1253. 1255, 1256, 1257-1277. 1280. 1285. 1292; 1293. 1301. 1306, 1307. 1325. 1342. 1355. 1362. 1369. 1392. 1396. 1428, 1429. 14315 1432. 1437. 1450. 145514561458. Vloyen verdrijven oftdoodén 26. 68.118,133.160.170.274 455.487. 39-857-886.984-1313.1332 Vochtigheydt uyt het hoofdt oft lichaern trecken door pile, braecken oft floelganck 34. so, 81. 185. 357-382. 442: 444. 455: 469.479. 503: 506. 546. $61e 595. 634-740. 898. 990. 1054. 1063. 1113. 1152.1159 1169. 1195-1362. 1364. 1374» 1388 1397. ed _ 1443,1444-1464-147 3: dick, grof, taey, ende rouw | 1244. ftanck wechnémen 991. 1002, 1046.1052.1078.1123, 1129. 1187. 1194. 1272. 1308. 1340. oude fweeringhen , quet- fufen , zeeren , loopende garen, fcheurfcheydr ‘ende andere ghe- breken ghenefen « 255.677.681. 1 1338. _ fweeten beletten * verhittinge koelen 183. vermoer- heyde gheneſen, ende de bleynen vangaenghekomen _106.arr. 657. verfluyektheydes pijn ver- foeten 1209.1217. f. Verftuyekt: Voghelsdoen fterven,oft doen ruy- v ven‚oft anders hinderen 739. 1343. Vanghen 591.996.1189, 1215.1224.1260.1295.1307.1324e 1343-1432. 1464-1489. verheu- ghen ende verquicken 37. ver- 1aghen 183.1068. voeden,ende vernfaecken — 816.856,857.890 oortsetende zeeren genefen : 096, 1113. 1118. 1144. 1152. 1155. risz 1184.1187.1213:1216.1221. 12 Sb 1273-1285.1288.1292.1334.1338. 1347.1352-1362.5386.1432,1433. foeckt Zeeren. Vorfchen dooden Vorft genefen 524. foeckt Handen, Hielen,Voeten,&zc. Voffen dooden 546.632.670.1252 V reeſe benemen , f. Vervaertheyt. Vrolijckheydt ende blijchap ver⸗ zijnde, rijpen , verdeylen , En 7 de tamelijcken dun” maecken : —— 26.134-136. — 34 SO SI 99: 387-390. kga „529-532: 534-541 585. 19. 674. 686. 990. 775-789. 842.886. 921. 1014. 1067. 1069. 1073. 1075. 1077. 1087. 1094. ae I1191282,1522.1328.1333.1361. 1398-1402. de felve opdrooghen … 804. 818.831. 858.902.942.1110. Ï204. 1212. 1340. 1372 1373. 1442.1472.1478. haer fche heydt ende hitte bedwingen oft oock verkoelen, 165.193.1248. 1263.1266.1459. fwarte, fwacre Oft melancholijcke uytdrijven - 5 Br uyt het lichaem nae de huyt wecken oet —— kack- hielen efen 49-190:220.319. 517: $24- 533. 544-699. 742.794. _ 845,846.854.946.970.1052,1053, « 1054. 1075. 1081. 1179. 1244. — — 1492. heydt doen vergaen 980.1z1r. 1322,1323. gicht ghenefen, en- de pijn ve 222. 225 — 265.301. 317-322. AR. Vv oorfaecken 82.124,12 51320145: 222: 139-409. 448. 524: 558.577 586.690.741.979.1470 5 rouwelijcke — ende qua- 41.72.467.660 Vipawelijekliedis ghcbteken, ge- fwillen, herdigheden, vierigheyc, _ontftekinghen , ieuckfel , pijn, _fweeren ende zeeren. gheneten vraiende | 554 eaten. — SE fchade ofchinderdoen 69.544-1338 — 60 223. 476. 598.620. 646. 672. 739: 854-944. 1214. 1352. 1379: vervellinghe nae het kinderbae-. he — 1077. — to, — F — — rouwen onmatighe vloeden , bej fonderheydr den rooden, flop- À 132-138,139. 145 157-164-182. — 193201, 202, 203. 282. 287. 290. 292,293-296- 299.379. 436. 455- 467. 483. 408. 503. 646. 695, 696. 31 738. 739 749. —-. 877.929-948,949. 956.986. — 1014 103 3 1050. 1131 —————— ghefwollent- 163 183. AIOS En 394 424: 454-492. 529. 609619, 4 620, 621.626, 646-686. 739.772. — 777-380. 786. 798-829. 5 1975: "3097:1426. 1181,1182. 1187. 1194-1200,120K. rarnc1216.1a2a. 1a2h.1253-125Se 1267.1285. 1288.1325-1333-1349: 5 I — 365,1; — 395-478. — —— hebben 119.1 33 169. — 479: — — 66. 81. 99-101. 114-118. — Vrouwen vruchtbaer maeckch” $ 3. 136, 205. 460. 468. 48%. 615. Dr. 996: 1O1 5: 1049-1064-1077. rog 5. 11 46. Vrouwen witten vloet floppen: 115. 127! 131. ’T3$8. 190, 203. 205.127. 282.290: 405. 431. 437. 455-480. 561.637. 666. 820. 899-943, 949: roo2.'Teo8. rost. 1096. 1204: 12111222. 12441277. 0281192. 1300.1478:veroorfaecken _ 666 Vruchtbaer maecken _ro48.ro6z ‘Vruchten oft kinders in ’s moeders fichaem hinderen , oft dooden 170. 5335 544-591. 622. 625.626. 632.78.758. 1112. 1116: 1528, 1538. “doode oft levende uyr den lij- vedrijven 44. gg. tu1. 124 134 «169. 238, 239. 271-274- 329.307. 404: 4510435 440. 443: 4514 2e A54 464: 467,468. 474-497. 509. S14. 516. $19,520. 423.533.540. E 542. 553. $72e 622.626 632-642, LC 656. 681.749-758.771.841-848. 899. 934-939. 944-993,984.99 Te 10624086 1091. 1097. 1 112.117 Se 7ν 1338-1365. 1579. TREE IAS * 4671529 1417. — E hk Delia ‘wakende fieckte 976. f. Sti. waenftoclganck genefen 4$1.1244. 133913551359: Walginge ende braeckinge verwec- ken 50,51.186.225.319-351.358. “371-390. 411-442: 459.463.5 19. AE 581. 587,588.594,5954 “597. 665. 607. 610, 611-621,622. 626, 628. 635. 650.652: 684. 728. 7417498354 859. 963- Aoi, — 1072. 1086.1 Lan 1193 194 eren 1249-1278,1279-1283.15 23. 1324 13891390. 1398. 1405. — — — 157 Es 1465-1475: — 1076 e Pis doen tijſen 3 Ë enk Warer Mi loffen, 1051,1052. „1054-1057,1058,1059, « 1o60.1062-10641065- 1067,1068, # 097,1098,1099: — 103,1 104: 4 ‚ Wederdrijvende, of te 12. 1039. ERE ; _1069,1979-1975- 1077107851079» 1081.1086,1087,1088,1089,1090, _ — ——— 2 7,1 108.110. KIL3ELEA EELS 911311 1321133: 1135.1137. — * 390.1 * 8 ze — ek ee 4 G hebruyck der Cruyden. it 4i5 63 165, 1166. 1108, 11600 1i85 3, 1194, 1201. , 5 1216 1a18: 1233 1337. 12 38. 1241. 124—F. i21277 1299: 1292 105. 1308 1319 1322. 1328 1329 1333 85. 1357 1359. 1362. 1371. 1379. 13 80. 1385. 14 323143 3. 1442.14441448. 1454-1463.1466.1470.1479. 14861. 1490: water , oft waterachtighe ende" weyachtighe overvloedigheydet quijt maecken door’ braecken oft ftoelganck 111.186.254.309. 386.413. 433 SIS 524. 546.538. $99) 591.594. 597-603.605.609; Gro, 611. 614. 618,619,620.622. 640. 647.6s1. 656. 658.661.696; 727-770. 859. rooy. 1028, 1029. 1043 1047. 10097 1104. 1125. 1131. 1159. 1141. 1194.1228. 1305. 1322. 1364 1376 1388. 1486. Water peerfch verwen 95. quaedt maecken ende bederven 627. — 282.665. water doen {tollen 1490. tuflchen vel „ende vleefch ſchoylende af iagen ne- he- 682. warerfcht, oft waterladen fen, oft verhoeden,ende de 475: 479.480.495. 498. 503-507: 5155516, 543. 546: 548,581.587, 588. 590.597. 605.607. 609.616. 618. * 621,622.625;626.632: 6476 690.695. 741,742-746.748.77 14 _ 842.857.899,900. 908, 9219344 — 957-964 991, 1029, 1046. s 1054 1057,1058. 1062,1067,1068: __1077,1078. 1o80,1082. 1084-1086. O1op2-1107. 112111251129. E Ld 1135. 1138,1139. 1141. 1146. 1150. — 1249.1273 1289.130 — _1534-1371,1386.1588-1396,1397, © _ 1398. —— * an mugghe drij Io. 190. 1298, 12991312402, Weedom des buycks verdiijven > _ vende eruyden 478, 479. 482. 484.489,490,49 1: 497. 593. 506, $07- —— 519. 543. 813. 816.818 823. 879-884. 1064. 1067. 5 odd _ 1077-1080.1086.1090,1091.1096. 1102.1189.1 24e 135 5ek564- 1379 1405+1435-145 5e 415 455 434: 449. 454. 457-459: 2 656. 658.661. 669.673. leederen maec- Re zee Weeren, (oeckt Wracten. W cfpen. fteken ghenefen-oft vers hoeden 132,155 168.466. 1020. 1023. 1102. 1328. Wefpen venaghen 34-1046. Wijn beletten f fuerte worden, ende vederom goedt maecken, als hy bedorven IS 173. 444 759-772, 73-1058.1677.1182. Boet, klaer de wel finaeckende maecken 125.449. 568.648.666.1058 fterck, hoofdighef welrieckende maec- ken 218: 391. 449. 472. 7323. root verwen 1216, doen dick worden oft flollen 1490. vans water (cheyden 632 Wijnen nde wijnachtighe dranc- ken uyt verfcheyden gewas ende vruchten _ 584.1386,7387.1405: 1409.1427: Wilt vier, ende voottslodpende zee. righeydt,ende heete ſchotfte ver- koelenendeghenefen 37.40.454 54-63. 132. 141. 150. 157. 162.067: 175 183. 202. 222. 260. 289,290. 292. 3033 304-319: 330. 400 414. 451. 474- 478. 486.493, 581.597. 632. 657.732. 743. 748. 750 757. 773845. 848. 854. 860. 928.930. 933. 34e 939. 94399440954 958. 963. 968. 970.977: 981.983.990. 1008,1009,101 5. 1020,1021:10294 1033, 1046, 1067. 1086.1090.1144. 11 „EL 11179 I182. 184 661375. 1402,1405. SEEN * veroorfaecken winckbraenwen | Ki recht doen groeyen 993.995. 1006. 1353. 1361. 1478. kaelheydt benemen 1348. 1 390.1 3524362. verhittinge oft ieuckfeldoen vergaen 930. 1187. rouw —— verdrijven 9301107, fwart verwen 88. 1348, Winden die verftopt : ſcheydena6. 32. 132.1 6.167.176. 199. 41Is 412. Â46:448.465,466: 478,479; 480. 482483. 488.490. sor. ok 506. 514-558. 611. 690, 692693.720. 810. 57. 895:912s _1060.1062, 1064410 74073 1075. 1077: 1086,1090,10911 10941145. — — 1364 1368. zijn „ doen AAR IGAS IAS DIAS 4e * eene Brew 226.955» 1466 ——— 1472. oi „1129. 1405214096, aiziarz· W de oe lafinghen in't —— 449.585.685- pn 809. 815.825:828.831. 8414 843. 354. 1009. 1952. 123$.1237: 1262.1267,1436. it zeer, oft meelachtighe fchorft- heyt ghenefen 17 5.188.390.626, 637. 664. 666. 741,768.797.809; — 1106.1272. bend — 1389. Wolle van boomen 86. 85 5-9 TAIIsI41Ë. wonden die gh flaghen , ghehou⸗ wens gliefteken oft ghefchoten zijn met vergitughì gheeweer, oft oock van verg; itäighe dieren. , oft anders ghemaeckt „ verfch ende oudt ‚ fuyveren ende heelen : de: fimert” verfberen: van ontftekinge oft verfweeringhe befchermen, ende volkómeuitlijck g ghiene{cm 3235740. 48. 52553: SS „60.66.68. 70.77:81,82.84,8,5-988.90. 99, 102. 105.108. Í14-125. 127. 1294138, 139. E4Ïs 142-14f.149) 150.157 163,164,165. 175.180. 188, 190, 192.195, 196, 197,198.200.202, 203, 204» 206, 207, 208,209,210, 216,2175218:223-234, 2354239. 260. 268, 273;274-290.293.2953 296. 304: 317: 323: 3460 354 371. 393. 387- 400. 402,405.411, 412.414 424. 437: 467.474 4950 $07-Sro. SES: 5323 533-5405427 543: 5465547: SST 55215 SFe5 5. $60. 572. 578. 583-587.610.618, 639.646. 648.661 677.692. 711. 7284734. 741. 758.766. 845-877. 888. 897. 908. 920. 929.941:949. 960. 975. 9785979-981-987,988. 990.993. 1002. 1017. 1023. 1049, Ghebruyck der Cra uden. 871.874. 888. 945. 963 970 975. 977, 978. 984. 1016. 1033. 105 3, 1054. 1058. 1067, 1068. 1070. 1076. 1081. 1096. 1108. 1413. 1138. 1141. 1154 1170. 1175. 1182. 1237 24 51242. 4. 1248, 1249. 129 1262. 1268. 1278, 1289. 1292, 1391. 13334 1349, 1356. 1368. 1372. 1388. 1423, 1428. 1433- 1448. 1464, ‚1465. 1470. doên groeyen 793. 1008; 1267, 1273. 1289. 1405: uyt de wonden ende zeeren drijven „oft daer in doen fter- ven 192. 857. 1017. 1376. Wratten „wenden , weeren, eelten doen vergaen oftafvallen” 32 64. 66. 94. I22. 144. 167. 210-303. 445-445. 449-A54:479. 488. 515, 516. 597-605. 607. 610. 631.646. 657.684. 700.734: 74(,742,849. 852.993. 996. 1028. 1075. 1080. IIS2. 1163, 1272. 1292, 1318. 1367. 1388. 1432 maecken. 12. Wetwaflen , aenwaffen „oft over- waffendes vleefchs-oft des huyts wech nemen 66. 94. 94, 95. 144. 167. 443. 479. 488. 516. 597. — A 1396: 4685 469. 480. 482:493. 495, 496. 498. 501. 510. 513 SiS. $23. 525 · 532 532. 535: S425 545 547: 5523 553-556. 557 568. 574-583. 586, 587. 590.610. 631, Gee hae 643. 655.6574 664. 669. 680,681. 685; 686.689, 6924695.7 14.718. 734. 7403741. 748. 7595 760-764. 837. 846. 848. 867. 877. 884,885 924. 926937. 943-945: 943,949. 958, 959. 96$- 975. 986. 1003. 1050; zo6d4.1078.1086,1087.1092. 1121, 1154. 1168. 1175. 120112101261 1273 1275. 13171 323 1347. 13 54. 1358. 1364. 1373 1374.1426.41 428. 1445. 1461 1462. 1487. Zenuwen allerley —— hel⸗ Pen 24.37.42. 47.57 . 60. 99. 1024 141: 162, 200. 210. 215, 216.218. 240, 265. 274. 301. 303, 304. 3164 317: 319. 351. 354: 371, 380.390. 395.436. 438.440. 4Ö1. 498.510. 520.541. 56. $86 614: 6165617. 623. 632.794. 975. 977- 1081. 1146. 1204. 1396. 1405. 1433. J krimpinghe, fpanninghe ende —— ghenefen “209. 391. 411, 412.438 4545455. 510-514» 1049. 1050. 1077. 1087. TO94. pg $16. 519,520.626.637.794-835. 1114. 1139. 1146. 3166. 1175. 1189. 854-857. 1048. 1128. 1130. 1139. 1194. 1209 1222. 1237. 1248.1254. Ket met de pis afdrijven 1272 1216. 1328, 1357. 1387. 148Le 1255»1256:1270.1285.1295.1297. f.Graveelende Steen. ghequetft,ghefneden,ghepler, Zeekatten verglift wederftaen 1033. verwronghen, oft verreden zijn “Zee-draccks oft Pretermannekens 1305. 1310. 1318. 1340. 1347 1349. — e beteren 616. 677: Bret 1002, 31354. 1365. 1367. 137251373. 13744376. 1379, 1380,1381:1386. fteken ghenefèn 448.467. 1017. 1048. 1146. 1191. 1279. 1409-1432. 1434-1440. daag: 1486, Zee-haens geeck oft beer ghene⸗ BT 1372, 1373. T38L, 142Be 1487,1488.1491. ten — 1336 —_ _1486,1487. Wonden — ſonder — Zee haes — — 476. fchaden, oft laftigh weken 6Sr. 8 telden j 544-9581244. 1356. 691.790. 844-1077- 1238. Be ‚ ee —— beer ghenefen 467. petigheyde, oft onghevoe- * Zee-fcorpioens fteken genefenrzz2. lentheyt, endeflappighey: ghe- _Zee-fieckte cheneſen 461. neſen ____265. 1107 À * 955: Poen 5. 1343. — Zeeren ende zeerigheydt, ende al- * mert ende pijn verfoeten 442. * “Wormen des buycks oft des — _ wants dooden , ende af-iaghen, ende de pijn,fteeckteende fieckte daer van komende ghenefên 25, 26, 27. 325 33-35:45:47,48.56.95. 117. 129. 132, 133, 134-138. 150. —— 159. 164. 167. 176. 22.222. 2600. 265. 274. 290. 313 48 429 431 443:452-463. actie: 486,487, 488. 515. 525.528. 537 SAL, 542. 554 556.558. 564. "568-583. 587. 624. 639.,648. 669. — én. 687. 728. 741. 745.7 58. 777. de 808.845.848, 849. — — 182. lerley mwendigheende ur — _dighe verergerde quade fw ende wonden , die ineten, foo S pen, draghen, traenen , vervuyle ende vierigh zijn , bedwinghen ende ghenefèn 49. 52.53, 54-60. — dooft zijnde 519.815, 816. 829. 1345. 135 5e EKC ETL, verkoudtoft verftijft ende ver- jude ghenefen, ee, haer koude "440.460. 464-467, 468. 48. 525 63. 66. 70.79.88. 95. 95. 102.108) — 115. 119, 120. 122. 139. 140. 144. 149, 150.157: 160.167. 183.188. 192.196: 206. 20 „218,222,223. _ 227. 2341235 290 291 293. 295. 302, 303. 319. 330. 346, 347. 351. 354.379.3887. Ee „239-265. 280. 287. — — — 457: — * 637. 675. 693-815. 908.914. 1213e 1295. 13E 14: ank EEn ver morw maeckèn, ende doen ont- fwillen_ 56. 1033. Zieten dooden 77. 739 inde — handen hemende we 8 12420 J wollen zijnde Cruydt Boeck REMBERTI DODONAI MEDICIINS VANDE KEYSERLIICKE MAIESTEYT, HET EERSTE DEEL. Het eerfte Boeck. : od ke dr .N. — eld N D B Ralle de deelen van de konfte der Medicijne, de welcke niet weynighe en zijn, es en is de kennifle der Cruyden oft de wetenfchap der ſi mpelen, tot de Medicijne die- à nende, gheenfins her laerfte oft het minfte deel te achten ; maer behoort veel eer > voort meefte ende t beſte ghehouden te welen, als het oudtſte ende het eerſt ghe- B vonden; ende, waer van den oorfpronckende t beginſel der Medicijne ghekomen is. p Want doen de konfte der Medicijne noch onbekent was , ende vande krancke ende SSERPEEE onghevallighe menfchen te helpen ende te ghenefen niemandt wetenfchap oft be⸗ — ee Handigheyde en hadde heeft men die met de kennifle van ſommighe cruyden be- _gonft, de welcke eerftelijck van de ghene diemen voor d oudtſte vinders der Medicijne houdt (He- roës oft Goden gheheeten ) doof eenigh g k oft wonder! ijck gheval bekent, ende daer.nae „door het dickwils ghebruycken ende verfoecken ‚in veel ghebreken, wonden ende kranckheden oorboor- lijck ende nut bevonden zijn gheweelt: * PE DEET AN D'andere deelen der Medicijnen zijn langh nae de vindinge van de krachten der kruyden in’ liche gekomen: ende hoe wel fy den Medicijn bequaemer ende in tijne wetenfchap volmaeckter doen wor- den ; nochtans zijn fy van fominighe wijfe lieden voor onnoodich , iae oock voor verachtelijck, ghe⸗ houden, Want fommighe van dien, Empirici gheheeten „houden her deel der Medicijne, darmen Phy- fologica noemt, voor heel onnoodich ; fegghende,datmen der menfchen aerdt oft natuere niet en be- hoeft tonder-foecken ; ende dar de konfte der Medicijne alleen beftaet ineene werenfchap , die door oan eben ck ende ervarentheyde ghemerckt ende ghevonden is. Sommighe andere „hoe wel {y de enne der menfchen Nacuese oft —— niet heel en verworpen, en achten nochtans alle haere deelen niet gorboorlijck oft nootfakelijck;ende houden d Anatomie (oft de kenniffe der leden van de menfchen door het (ijden glhekeghen voor onnut, iae vuyl ende wreedrt, Sommighe Van d'ou- ders hebben. oock het onder-foecken van her flaen vande arterien oft de pols aderen heel veronacht- — — felf heeft in fijne boecken daer feer luttel van vermaent.… … … Doch.noyt en zijnd Ae era zhewaffen verfuymc, oft niet gheacht er — * tenſchap ende kenniſſe der cruyden ende B geer er dd ebs bevinde dak cht. {chen o ** ende * —F 7 5, Wat men da * ) ſy (hoe wilt fy oock zijn e cruyden ene dierghelijcke dinghen cor ghenefinghe van hunne wonden ende ì kennen; uys meotsbnsboil stb onodt ab, 105 vn _ … Voorwaer in d'oude ende cerfterijde! haete vindinghe den ontdek oden heeft roe-ghiefchreyen ;endeyden mentchen, de welcke kri en ebeyenden of gheroont hadden helmen (eer groots eeseaenghedacn, ERGE sbao norsib ern orte tav 27 „Het cruyde ee Gode Mercurius gerftelijck bekent gheweeft: ende Homerus Schrijft dat hy ’cfelve aen Vly{les getoont heeft,om dactegen de tooyerije van Circe te gebruycken:Hee cruyde Mercurialss; oock vanden felven Godt ghevonden zijnde, wort naer hem gheheeren: De Poëten dichten infghelijcks,dar den, Gode heeft; foo dar. Ovidius hem devindin moetmen E lapiusende Hercul ick weten, Nymphaah ct: den naem van eene. Nimfe oft Water 3odinne,die eerlt de krachten van dat eruydt gheopenbaert heeft Chiron den Cenraurussende Achile nn 5 eerdigh gheacht „om ibsM ï 8 an hen gon ahenpstngnanden) oek gesaneerd in vels manieren nucrelijck bevonden iiemt Apollo den menfchen velg cruyden glicwefen ende mede ghedeyle 5 ge van de,Medicijne toeſchrijtt De cruyden Papaces gheheeren 8 En Cruydt-Boeck Remberti Dodonzi. ben; te weten Panates Chironium , endealle beyde de gheflachten van Centaurium; ende Achilléa: met velck cruyt Telephus ghenefen is, ghéweelt, too Homerus vertelt. Ë Daer en boven is de kenniffe der eruyden niet alleen van de Heroës,, o hen ghekomen zijn, ineeren ghehouden gheweeft; maer oock vele Koninghen ende machrighe Vor- ften hebben de felve feer bemint ende vermeerdert : hageni Gentius Koningh van Illyrien, Ly- fimachus Koningh van Macedonien „Artalus Koningh van Pefgamus , Iuba Koningh van Maurita- ‘ien, Artemnifia de huyfvrouwe vän Maufolus Koùingh van Carien ;ende boven alle Mithridates Ko- ningh van Pontus ende,Bichynien:van den welcken. nier alleen de kracht van het Scordium ghevon- den is, maer oock dé wijt-vermaerde: ende hoogh-glieprefen com poſitie, Mithridatium ghcheeten, haeren naem heeft : de welcke by alle oude Grieck{che , Latijnfche ende Arabifche Medicijns veel gheacht is gheweeft , ende nu ter tijde noch {eer veel ghebruyckt ende gheprefen wordt. Oock van al d'oude Medicijns isdaer noyt iemandt gheweeft „die tijn-befte niet ghedaenen heeft omde werenfchap van de-cruyden erde fimpelegt te werkrijghen zin dien niet vanalle, ten minften van de ghene die in het ghenefen ende daghelijcks ghebruyck der Medicijnen nut ende oorboorlijck waren. Bt Daerom en is het nu gheenfins van hoode alle de fehare van d'oude Medicijnen hier tot beveſtin- ghe van mijn reden te roepen; van de welcke Galenus dickwils vermaent : Aenghefien dat her ken- nelijck ghenoegh is,dat d'oude-Medieijns, gheene Apgrekers ‚gheb uyekende ; felfs met hun eyghen handen , oft door hunne leer-iofigheren oft difdipelen s-allê hunne draficken ghemaeckt , ghemen- gelr,ende den fiecken gebroghr ende gegevenhebben, Hert welck fy (onder de kenniffe vande cruyden Ende dierghelijcke fimpelen gheenfins en fouden’köfineit-doen hebben. lae dat Hippocrates felue ( die Wy allé voor den opperften Medicijn houden) in dief voeghen! fijn kóhfte ghebruyeke heeft „kanaen eenieder kennelijck ghenoegh wefen door den brief die hy aen Crateuasfchrijft. — Ede dit is d'oorfaecke dar Galenus alle Medicijus ende lief hebbers der konſte neerftelijck ver⸗ maerit om de Renniſſe der cruyden te verkrijghen , aldus ſchtijvende in fijn eer{té boeek van de Anti Hott + Een aenkomienden: Medicijn behoort de kenniffe van alle eroydente hebbent;, often mintten van'hèr grootfte deel vân die, de welcke wy meett gliebruycken. . EE —— Van alle de ede waer mede. Galenus de Medicijns verwec te hebben , zijn defe twée meeſt nopende : D'eerfte is in her fevenfté böeck van de Merighelingheder Medicijnen nae de plaerfen, in her tweede capitel; ende is :Op dat ach ech ‘Medicijn niet onbekent et Zi Zy; hoë eenen dranck oft ander medieáment ghèmaeckt etide ——— „ende waef voor t{elve Len nut is; het welck hem onmoghelijck iste weten, — eene ghewifle kennille van alle de droghen oft fimpelen, die in diecompofitië gedaen worden.Sel _dariemande, die wel verftaen wilt al dat de Medidijhisin ervaren’ zijn in de kenniſſe vàn alle de drögen oft cruj lefen. Want (onder diergelijcke weten — den eer hy lich wil begheven om de boecken té — verẽ ott wijs worden ih war geflachte _ vandrancken oft medicijnen cent zen voor-gheft ende onfterckeofe ónder de heel fferckè ef geweld dranck is dat is,oft dien dranck onder de flappe „oft onder de middelbare gerekenr moet welen, … Dandêre teder, waefom Galerius begeert dar den Medicijn inde ctuyden ervaren ko isvanhem voortghebrochtin het derde boeck vanrde Medicijnen hae — sende is dele: en eek Ha de gele p dat de Me- dicijns hen gheenfins vân de Drógitten eri laten bedrieghen. aerofn(feydt hy aldaet : mek rr iek vermane u fiëétftelijEk feérsdar ghy u befte döet’om my daer in oockte ghy-lieden wkntte welende erlijck ús (kr wel beken hoe dâemy tiener yealelaidén alderleye droghen ende firfipelen:ghebroghe worden s door die ick ‘bevin vonbefchaemde de , dat ende oneerlijcke op-Koopers vat alte dine en (fog klaeghe Galenus n de Drogiftèn vari fijnen tijde, — die welcke hy zbebupste ozon dens ófmenfe Romp-koope —— ſchen énide vervuylen in vetfchèyd ——— er nier alleen de Drogiftente befchuldiglren, maêröock de kóop-lieden „diefËhen te koope brenghiet ende ind elek sock E noch meer „de ghene die de cruyden, aen de koop-lieden leveren; als oock de gher diehetfapvanide wortelen, de vruchiten,de bloemen ;endé de fpruyten van de berghien. hal ene eindeftedenbrenghen; Waar defe zijn dic het eerftebedrogkiir'de drogſten doen.Soodan,alde ghenedie de meriightevande nootfakelijcke hulpe inde konſte der Medicijn uyt alle lariden hebb wilt, die moer inalleghieflach- ten vanghewas,dieren ende merael, ende andere aerd{che dinghen der Medicijne oorboorlijck welén- de ervarézijn: op dat hy daer uyt, al dat hem t befteende”: nutte is, úyt-kiefen ende ùyr-kipp — — Vootleker defe ende dierghelijckt redenen van ‘Galenus voordr-ghebro: ts ii dlen oyt plá ghehadr hebben,zijn immers in defe‘onfe tijden veelte achten;in de welcke die deel der Medicijnéfoo 7 s., oft van de Medicijns, die naæ kt om de kenniffe van,de ghewaſſen EREN RT ENE MERE (feyc hy aldaer)hebbe ick dickwilsvermaent, … — hunne boecken fchrijven; moeteerft (eer wel jij enden, i n 4 iede 4 a vergheten ende veronachtfaemt heeft gheleghen, datmiën die otghê óp V'onwetehde ende onervaren — — menfchen,iae oock op vrouwen; wiens ampt was decruyden te vérgaren heett laren ruften ; techr als oft die fake den Medicijne niet aen en ginghé. Het welck niiet — ſchande van alle Medi- cijus en gefchier, iae oock nier ſonder groot achtetdeel ende ſchade vari iewandt fy-felven voor een goedt konſtenae deryenuyt gheven Sifidiën-hy de hereedfchap ende in⸗ trumenten van ſijne konſte nietwel en kent? De Medicijne is oock if't getal der Lonſten eñ éen ge F Inere Want hoe Gldoch B _ Medi — Het eerfte Deel. Het eerfte Boeck. EE Medicijn is oock eenen konftenaer. Maer fonder inftrumenten oft ghereed{chap en kan gheene kon: fte volmaeckt zijn, oft in't werck gheftelt worden. De inftrumenten oft de ghereedfchap vande konfte der Medicijne zijn meeftendeelimpelen ofc onghemerigelde droghen, van de cruyden oft ghewatlen ghenomen; wel verftaende van dat deel der Medicijne, dat de Medicijn-drancken ende dierghelijcke dinghen belanghende , Pharmaceutice ghe- heeten wordt : want aengaende dat deel der Medicijne, datmen Chirurgica heet, dat heeft eerft ende meeft voor fijne ghereedſe hap de handt van doen) ende fommighe andere inftrumenten ; hoe wel de felve daer en boven-oock drancken ende andere medicamenten eeûf-deels van noode heeft. Voorts alle medicamenten zijn oft fimpel(dat isongemengelt) oft worden van de ſimpelen gemaeckt ende ghemengelt. By aldien den Medicijnde fimpele medicamenten ende ghewaffen nieten kent,hoe fal het hem mogelijck wefen den fiecken fijn oorboor te doen,ende behulpigh te zijn? Daer zijn A pote- kers ghenogh(andwoorden fy) in-defetijden,de- welcke onfe voorouders niet en hebben ghehadt. Hee is waer : maer fal daerom een Medicijn àl her welvaren van den krancken opden Apoteker betrouwen, eride laren ruften? Ende ofenu den Apoteker onervaren ware, ende gheene forge en droege om dedro- ghen:te kennen, oft fijne drancken van goede ende oprechte fimpelen te maken ſal den Medicijn dar af onghemerckt laten door gaen ? ‘Sal-hy ghedoogen darmen’ fchadelijcke cruyden in plaetfe van nutte, koude voor. heete, warme voor koirde'; verlepte, vermeluwede ende bedorvene, voor verfche éí goede gebruycke:Voorwaer dat en ftaer een Medicijn niectoe te gedoogen. Ende nochtans fal hy dat moeten toelaten, indien hem de drogen erde cruyden vremt ef onbekent zijn , foo dat hy her bedrogh vande Drogiftenende ontrouwe Apotekers niet en kan ontdecken. Wat fal daer en tuflchen den armen fiec- ken ghefchieden? den Medicijn doet hem goeden moet hebben, enderaet hem om niet te wanhopen: den krancken hoopt; ende betrouwt hem op de werenfchap ende ervarent heydt van den Meefter; ende isonderdanigh in aldat hem gheradenende gheboden wordt : maer daerenteghen kan den Apoteker al dit door fijn’ onervarencheydr oft ontrouwigheydt verwerren ende bederven. Om t᷑ lelve klaerlijcker te kenhen te gheven,ende onfe redenen te verftercken,laet ons tot beveftinge ftellen een Electuarium oft meefterije; amargariton calidum geheeté ‚het welck van Avicenna beſchre⸗ ven wordt, tot ghebruyek van de bevruchte vrouwen; in de menghelinge van het welck eene droge by- ghevoeghe wordt, Seitaragí vand’ Araben ghcheeren : in plaetſe vande welcke, d'onwerende en onghe- leerde Apotekers ( her recht. gi niechebbende) plegen te ghebruyeken Turbich; eene wortel die feer purgeert „ende het lichaem met groot ghewelt ende beroerte fuyvert. Ende alſoo wordt die com- poſitie, in ftede dar fy behoort facht,ende de onftercke ende bevruchte vrouwen bequaem te zijn, door haer groot ghewelt ende kracht aen d’arme vrouwen fchadelijk,iae oock fomwijlen doodelijck. Wie is- hier in te befchuldighen? wie moetmen die dwalinghe voefchrijven ? den Aporeker, oft den Medicijn? Den Aporeker fal hem felven verfchoonen ende ontfchuldighen ; fegghende dat hy t'ſelve niet alleen daor ’t ghedooghen „maer oock door den taet van eenighen Medicijn ghedaen heeft. Soo moet dan’ alle de ſchult van dir groot mifverftandt op den Medicijn gheworpen worden; als onervaren in de ken- nifle vande droghen , diemen in dedrancken ende meefterijen behoort te doen: Want hadde hy ghe-. weten,dar het Seitaragi,nae het fegghen van Avicenna felvesende oock het betnyghen van Hali-Abbas, geene ghelijckeniffe met allen mer den Turbich en heeft, maer een houdtachtighe, dunne ende broofe droge is, den Genoffels-naghelen niet ongelijck ; niet feer verfcheyden vandie ftockachtighe rijf kens, diemen by de Genoffels-naghelen pleegh te vinden ; hy en foude voorwaer niet toeghelaten hebben, _datmen den Turbith in ftede van Seitaragi ghebruycken foude: _ Dierghelijck mifverftandr oft dwalinge fietmen daghelijcks in het gebruyck van eëhe droge Zytium _gheheeten, Wantde — — — — e met herden (toelgangh oft druc- « kinghe ghequelt zijn, pillen ,om van onder te ghebruy, 5 torien ghenoemt (als die pijne feer root ie dat —— Hciumte maken; de welcke fy — oock Lycinia Sn at fiermen heden{daeghs , dat; foo dickwils men de felve pillen ghebruycken wilt, daer meer letſel ende fchadeaf komt, ende de pijne grootet wordt , dan fy te voren was „in ftede van daer door verlicht oft winder te worden. Ende an’ n den. Ende dar gefchiedt door dar d Apotekers nu in plaetfe van het fap van Zgycikm(dat t famentreckende is) gebruycken het {ap van de vruchten van Perichmenum oft Caprifolinm, in Duytfch Memmekens-cruydt ghcheeten; welck fap fcharp ende — Maer hadden de Medicijns de krachten van't felve Memmekens cruydt maer alleen aen den ſmaeck willen beproeven, fy ſouden _ Hichtelijck hunne dolinghe ghemercke hebben. Dan fy zijn tot noch toe foo onachtfaenr ende luy ge-. weeft, ende hebben de werenfchap der fimpelen foo feer veracht, dat fy alleen opd’Apotekers altehun betrouwen en — ie —— A7 My is noch wel indachrigh,datick in fommighe Aporekers winckels gheen hebbe errelijcke voor- — van ſalven, daermen het fap van Cycláminus bof Verkens-broot) by moefte doen. — — wet: etende alsdan, dar d Apotekers t felve fap niet en hadden,hebbe hen ghevraeghr; van waer ſy dat ſap bekomen oft ghekreghen hadden. Waer opfy my , in ftede van te andrwoorden, het cruydt Pyrala', gheheeten ghetoont hebben; het welck fy voor Cyclaminus ghebruyckren. Ende voorwaer diergelijëke’ fauten oft mifverftanden fietmen dickwils in vele winckels ghefchieden. «24 er het (oude my als nu te Jangh wefen te verhalen „in hoe vele manieren (y han bede * B OE Az _ valfcheyde ! 4 Cruyde-Boeck Remberti Dodonæi. valfcheyde te wercke ftellen : ghemerckt dat fy hunne menghelingen oft compofiien van verlepte, ver rotte ende bedorven cruyden ende droghen maken ; en daerenboven de felve verargheren , als fy daer fommighe onnoodighe oft fchadelijcke dinghen bydoen , ende fommighe noodighe achterlaten sende (datnoch meer is) verfierde, naeghemaeckte, vervalfchte ende onrechte droghen voor d'oprechte; naa tuerlijcke ende uyrghelefene dinghen verkoopen. Ghelijckerwijs men fien magh „dat fy in plaetſẽ van oprechte Aloë, ons het fap van dëizöon ( datis Huys-loock oft Donder-baert) mer de vuyligheydevan Aloë te famen ghefoden , niet en fchamen te verkoopen … Voor oprecht Rha oft Rhabarber , gheven fy ons ecne wortel met Saffraen gheverwet. In plaetſe van fap oft wijn met fuere Granaet-appels, verkoos pen fy het fap van eenighe andere fuere vrucht, uytgheperſt, ende mer de wortel van Anchufa voor ghe- verwer: Vele andere dierghelijcke dingen zijnder,de welcke d'Apotekers niet alleen, maer oock de Dros - giften pleghen te vervalfchen, te vervuylen, te bederven, te befmetren, te verfieren ende nae te maken, alsfy hunne boofe ende onrechte waere den onvoorfichtigen eñ onervaren. menfchen in de hant ſtekem Daerom behoort den Medicijn ſeer forghvuldigh te veſen, om de kenniſſe vande ghewaſſen ende dierghelijcke dinghen te hebben;op dat hy van d'Apotekers ende Drogiften niet bedroghen en worde, Daerenboven behoort hy, foo veel als *t hem moghelijck is, het ghebruyck der vremde ende uytlandigg droghen te fchouwenende te vlieden; maer moet veel eer ghebruycken darin het landr,daer hy woon achtigh is, ſelye waft : het welck feer licht om krijghen is, ende foo haeft niet vervalfcht oft bedorven en kan worden, Defe twee noodige faken fullen den. Medicijn feer licht om doen wefen, foo wanneer e hy decruyden ende droghen feer wel kennen ende onderfcheyden kan. Om defe ende dierghelijcke oorfaken en kanmen niet te vollen loven ende prijfen den arbeydt ende moeyte van alle de gene die hun befte gedaen hebben, ende noch hedenfdaeghsalle hunne neerftigheyt doen, om dit deel De Medicijne, verbetert ende vermeerdert, nae langhdurige duyfterniffe in’t licht te brengen. Ende by foo verre fy de waerheyt {om wijlen niet en hebben konnen ghevinden , nochtans en zijn ſy daerom gheenfins te berifpen oft te verachten (gelijck ommige door bitterheyt ende onverftan. digheyt ghedrongen zijnde,plegen te doen)maer bedeckende ({oo veel alfmen kan)ende latende onge- merckt henen gaen hunlieder — falmé alleen ſijn beſte doen, om de —— vijſen;de velc⸗ ke maghtigh genoeghis om alle dwalingen ende fauten te niet tedoen endere verdrijven. Maer by foo - verre de dwalinge fulcks is,dat fy in geenderleye maniere en magh noch en kan verfwegé blijven,moet men de felve met faechtmoedigheyt ende feeghbaerheye ontdecken. Want ghelijckerwijs het dwalen ende miffen in alle faken feer licht is, (oo is dac inde kenniffe der cruyden alderlichtte; door dien fy foo langen tijt veronachtfaemt ghelegen heeft ; ende oock om dat d'oudefchrijvers foo kort in hunne bes fchrijvingen zijn,dat fy menige eruydé (de welcke in hunne tijden van een iegelijck feer bekent waren) oft niet befchreven en hebben,oft foo luttel daer af vermaent hebben,alsoft fy van hen niet gheachten — waren geweelt. Daerom en is het geenfinste verwonderen, datde gene die eert hun befte gedaen heb. _ benomde kenniffe van defe faken wederom in'tlicht te brengen,nier ftracks in't eerfte ende in alles de As baden en van die gemift oft gedoolt hebbé.Doch hunlieder poo- en * nende voornemen en is daerom geenſins te verworpen; noch hunnen verdienden lof ende prijsenis — en daerom ns t'ontrecken. Selfs,men is ghehouden hen grootelijcks te. ken, om dat fy veel eer menſchen gheeft verweckt hebben; de welcke geholpen zijnde door denarbeydt ende vindin- ghen van hunne voorganghers,ier fekerders ende waerachtighers hebben konnen teweghe brenghen. Wy hebben ons oock in — maniere van arbeydt willen oeffenen, ſoo langh onsonfeionck- heydt endet befoeck der krancken kracht ende tijdt om dar tedoen ghegheven hee te maer nochtans 4 niet met ſulck een voornemen, dat wy daer ier af in't licht fouden gevenyalleen verweckt ende gheporr zijnde door begeerte,om voor ons (elven de kenniffe vande cruyden ende fimpelen te ghenieten. Noch a _ick en (oude noyt gedocht hebben daer ier afte befchrijven,en hadde Tan van Lae,Boeckdrucker van Ancwerpen, mijnen (eer bekenden ende goeden vriendt‚op my niet verfocht eñ begeert,dar ick vande — __€ruyden die cot mijne kenniſſe gekomen waren,eene befchrijvinge in onfe Neder auyatlehe tale foude Willen maken,en indruck laren uytgaen. Het welck van my nae fijn nghedaen zijnde, hebbe t ſelye boeck noch eens overfien, ende ve ert zijnde, detweede rcyfe laten in’tlicht komen. Op. den felven tijt zijn de figuren oft fchilderijen van de felve cruyden oock in’ licht gekomen, mitfgaders de namen van die, ende fommighe — — oft by-voeghfels tor verklaringhe der felver. — Endealfoo haddeick verhoopt de liefh bbers — maer nochtans ‘en hebben fy my —— ſtil oft ongequelt ghelaten, maer my ſeer dickwils vermaent,dat ick t felve boeck , dat ick in )uyefch hadde: en‚oock in de Latijnfche {prake (oude tellen, op dat het volck,dat een an⸗ dere tale dan onfe Ne tſche, ghebtuyckt, t felve boeck oock verftaen ende ghenieten moghite. „Ick hebbe dickwils ghewenfcht om tijdt ende ftade te hebben om’ felve te volbrenghen. Maet hoe qualijck ick daer aen hebbe konnen gheraken, dat kan een ieder lichtelijck bemercken, die maer en overdenckt, wat een moeyte, forghe ende arbeydt tot het — befoecken van de krancke van noode is. Eck ftelle aen eene fijde den inwen beroerte, vande welcke ons jaeren en ftade — en heeft om mijn voor-gh en werck te voleynden. fe oorfaken ben ick ſpader cot het uyegheven van defen mijnen boeck gekomen; ende en hebbe doen maer fommighe deelen van’ felve bocek (bijfonderlijck op Latjnfoh) in — SE Ee — Se 24 _ daten 7 _ F Het eerfte Deel. Het eerfte Boeck. $ laten uytgaen: de welcke ick-nu alle te flamen vermeerdert, overfien ende verbetert in dit boeck ghe- ftelc hebbe. Maer om te reche de Befchrijvinge van de cruyden oft gewaffen te valbrangensheble ick de meefte fwarigheyt gevondéin d'orden of’t vervolgh,dat ick daer in beft (oude mogen houden. Wanr gelijcker- wijs alle konften cá werenfchappen , indien fy mert eene goede ordinancie ende belegginge befchreven worden,daer door {eer verciert eñ verlicht worden;alfoo oock en. is't geenfins te twijtelé,ott de betchrij- vinge der cxuyden in eene goede ordinancie geftelt zijnde, enfal-veel aengenaemer eficierlijcker wefen. Nu dan,om dat d'oude {chrijvers, de welcke iet van de cruyden hebben laten wyrgaen, niet alle eenc orden en volghen, foo heeft ons boven alle meeft behaeght de maniere die Diofcorides volghe. Want Theophraftus,te wijlen hy de verfcheydencheyt derftruycken „houten „fchorflen, wortelen, merghen;bladeren,bloemer,hacuwen,vruchten, faden, fappen, ende dierghelijcke, onderfoeckt ende befhrijftdosr dien hy de deelen oft leden van elck cruyt foo van den anderen affondert ef verfcheyt, isporlakedatmen de gedaente van eenigh-gewas niet anders leeren en kan dan uyt vele ende verfchey- den plaetſen wan fijn boeck : het velcke de ctuyde lief-hebbers moeyelijck ende verdrietelijck valt. {_ D'ordinancië van Galenus(de welcke oock van de Griecken,als Oribafius eñ Paulus Egineta;ende vande Arabé,äls Avicenna;gevolght wort) {chijnt lichter ende gereeder te wefen:namenrlijck;darmen deeruyden ſtelt nae 't vervölgh ván den A;b‚c. Nochtans die ftellinge en kan niet heel goet wefen,door dien darmen 4lfdan fier,dar de cruyden die malkanderé van gedaente gelijcké,van een gefcheyden ende geruckt worden;en daer tegen. d'ongelijcke van krachten ef geſteltemſſe, te (amen belchreven worden. Maer Diofcorides en deylede‘cruyden in hun gelitten oft leden nier; dan heeft zijn befte gedaen om de.ghelijcke van ghedaente ende krachten by een te vöeghen. Daerom hebben wy hem oock willen gaevolghen; nochtans fijn voornemen in alles meer ‚dan fijn’ ordinancie oft ftellinge, onderhoudende, Want ghemercke dat van ons vele eruyden befchteven worden , die in de tijden van Diofcorides heel onbekent waren , foo hebben wy noodrfakelijck meer ende verfcheyden verdeelingen van dien moes gen (tellen dan hy heeft ghedaen: É Wy hebben dan ons befte ghedaen ; om deeruyden ; de welcke in krachten oft in eenighe deelen, ie meeft ghebruyckt worden, den anderen feer ghelijeken, by een te voeghen ; ende boven dien alle ie eeui jckeniſſe van wefen-oft ghedaente hebben „en hebben wy gheenſins willen verfchey- den : als het in’t vervolgh ende overlefen defes-boecks klaerlijck ghenoegh blijcken ſal. Maer, eer dat wy tot de befchrijvitighe van decruyden „dar is de verklaringhe van hunne namen, — de moeyte wel weerdigh te wefen, krachten ende dierghelijcke bemerckingen komen, dunckt her my de moeyte wel dat wy eerftde ghewaffen in fommighe gheflachten verdeelen; ende daer nae deleden vanelck cruydt uytleggen: ende ten laetſten de verſcheydentheydt van haere faculteyten oft krachten voortbrengen, ende eeren,hoe de ſelye bekent mogen wordên. Hert welck eerſt ghedaen zijnde ende uyrgheleydt, {al de befchrijvinge cû hiftorie vaneltk cruytbefonder lichter om te verftaen ende te befchrijven ween. PE) nj EB IERSE 1 Agt LRT HC AD iP Bil — Tee NP Ee ande * Van de gheflachten KE: ca 20 — ge Dou a S vecht lich in — * an neen, Bo hee Ag 5. elen hebbende oft deraerden gock langen tit oer / alsde boomen nateelt fielen heefe/ wozt het wan — ee VERTE | Polyclado ner ae Het en var Kon le) 0 … FAC j er —— De ant ë Cruydr-Boeck Remberti Dodonzi. fommighe/ plaght het oock in't Latijn Cremium genoemt te bn —— — ſchrift dat de landt · lieden plagé Cremia te heeten kleyne Drooge oft dorre ſppꝛuytkens. Ende Dit woordt Cremium wordt oock Hooy tet dors oft drooghs berftaen tan den Latnſchẽ overletter der Pſal⸗ men/ als ho overfet inden cr. Plalm / Et oſſa mea ſicut eremium aruetunt [Ende nuijn beenders zijn alg vonckhout Dorre gheworden; J daer nochtans inde Geiechfche over⸗ fettingte ftaet optyior Phrygion (Het welck iet droogte bez Diedt) ende niet Optyavor Phryganon. Fen foude dit geflacht mogen Boutachtighe ſpruyten oft anders Doudtachtighe erupden noemen. id Cruyde. Het vierde geflacht wordt epgentlijck Crupdt gheheeten / in t Latijn Herba, in t Geiechg Nea Poa. Dit beeft teere oft onftercke ende lachte firupckekeng oft halm ns / geenlins houtachtigh: fomwijlen en heeft het gheene eer oft firupcken/ maer beeft alleen ſonmighe ſteel⸗ ; de welche de bloemen ende het faet voort ᷣꝛenghen; ende dan komen de bladeren Bande Wortel af uytgeſproten; algmen fien magh ín dele naevolghende ; té weten / Weg⸗ bree/ Bernagie / Coole / Beete / Tarwe Gogghe/Boonen/ Cirerg / ende andere moes cruydt; ende voordts alderley ghewas dat men met De handt leeft/ en Legumina heet / met noch meer ende bp nae Ontallijche, @nder defe Lier meefte ende hooghſte gheflachten/ ſchint dat alle de ghewaſſen begrepen mogen Worden: Pochtang het gebeurt ſeer dickw ils / dat fonunighe van Vele voornoemde / oft doer het neerſtigh meften ende bou⸗ Wen/oft daor onachtfaembept van de gene Die 't landt gae⸗ Be ſigen / oft oock door eenigen eyghen aerdt / van Haer ghe⸗ daente verſcheyden worden / ende by nae in cen ander ghe⸗ athie ſchnen te willen treden. Want onder de Jar luwen fietmen ſommighe in den tijdt van (eg oft (even maenden (do dick ende [oo langh / ende ghelijck ven ſparre Waffen / iae foo boomachtigh worden / datmen Die voor ſtocken ghebruycken / ende nae de Grieckſche tale ({ want Han haer Wordt Diergelijcken crupdt Dendromalache An- deguerdinghenoemt) FRaluwe-boomen heeten mag. Lan gelijchen —J oock dickmael inde Beete ghebeüten; de welcke { ſoo lachana Apdegrézene in't Grieckg / in't Latin (mac het ſegghen van Theodorus Baza) Oleriarbores „ ende in't ®uptfch JRoes-boomen ſouden moghen ghendemt Wars den. Fn ſommighe landen wordt het rrupdt Rieinus ( het Welck nochtans maer ecn crupdt en is foe groot / Batmen dat voor eenen boom t moghen Gouden, Doo fietmen oock fonantahe Weeftern tot boomen w alg Vitex nus taftus ‚ende Paliurus , T a Ichrgft. Ende daer ⸗ men als ſy niet ſthoon oft heeſters worden. — Sommighe crupden komen voock dickmael ſeer nae bp ben gerdt ban de Heeſteren de weltke dickwilg van — — — amnia, ende Phryganoîdes ghendemt wo; „alsof: menfe in onſe tale Beefteren/ B —— ende Houtacf cruyden neemde : te Weten alg 6 een · ſteligh zijn / oft met herdachtighe Zoo wordt be Savie / Androfrmon, Salomongfe Bilfen-rcupdt/Dorycnion, ende Rhododendron oft Olean- der, met meer dierghelijtken ghewag/ oock Ehamni odara oft Beefteren genoemt. Botrys oft Brupben- zende Zee- oft Crithamum, heeten oock oapvendis Tham- t ig igh ghewag. Dan Melanthium, t Nardus fact/ ; gerupbt/ oft Periclymenon, igus, Paronychia; afchape(anberg Nacht · ſchade) ende Aftragalus , Chamzedrys ende Aimbrofia Worden ouuriczes Thamnifci oft Heeſterkens ghenoemt : Polygonon femi- na heetmen Thamnion eaurier, oft kleyn Weefterken. het trupdt Polyenemon noemtmen em e- Opmzarcerdis Tham- nos Pliryganoïdes, alg ofmen fepdeseen Deefter het welck een houtachtigh cruydt gelijck ig, Clinopodium noemtimen Thamnion Phryganoïdes oaus/or —— is / een kleyn heeſterken / dat een houtachtigh trupdt ghelijckt. Alyſſon heetmen Phryganion Ogeyáner, dat ig/houdtachtigh bekert, à heophraſtus in lijn cerſte boeck berhaelt) ſomwijlen foò groot worden / dat fn daerom Deadrel f uxyt Der aerden opftaet ends iei,Thamnoîdes, HET IL CAPITEL, Van de deelen oft ftucken der - Ghewaffen. De verſcheydentheydt ban de gheflachten der Ghewar: fen íg in't boorgaende capitel ghenoeghſaem bedupdt: laet ons nu dan de Deelen ban De crupden / dat iss hare ftucken oft leden onder ſoecken ende befrlzijven. De boomen ênde de heeſteren Gebben leer vele deelen oft Teden : Be houdtachtighe rrupden oft ſpzuyten hebbender foo bele niet : ſommighe crupden hebbender (eer luttel. … Dan dele deelen ſonunighe zijn ghedurigh bp haer ghe⸗ twas oft cruydt lommighe en blijben daer niet altijdt hp/ maer vergaen dit kwils ende Gallen af ; de weltke Daeront van fonpmighe boor geene Deelen oft leden Der Ghewaſſen ghehouden en worden; ende zijn ban ettelijche de iaerlijcuſe Deelen oft leden genoemt/om Dat Ip alle iaer bernieuwen ende wederom Gergden. De gedutigh bp-Blijvende deelen Der Ghewaſſen zijn de Wortelen, ftrupchen/tacken/ ſchorſſen / haudt /t binnen te, houdt, 't mergh/ende dierahelijche, De iaerljckle oft licht⸗ Derlatende ende nict altijt bp-blijbende / maer alle faer op een nieuw unt · ſpruytende Deelen zijn De bloemen/de hapte Keng oft knoppen ban de bloemen / de hattekens ( Iuli ghe Heeten de Bruchten/ haeuwen / bollen oft hoofdekens daer het faet ín iszde fader / De ſnoeſters / de bederktels oft om windtlels / de kroonkeng/ de wollachtighe hapzliens / oft ſtuyfkens / eñ van ſonumighe de bladeren felf/ maer noch tang niet ban alle: want men liet gele boomen / ende niet Tuttel hecfteren / hare bladeren verlieſen: nochtang vindt men daer oock ſommighe die altijdt ende ghedurigh groen blijven; als zijn alle de gene Die m't Latijn Coniferæ arbo- res ghendemt worden / om dat ſy een harde ſpitſe vrucht Dragen upt-ghenomen den Lorcken bᷣoom:) te weten den Terbintin· boom/ Lentiſcus / FhE-Loorn/C pyzes-boom/ Citroer-boom / Laurier-boon: / Tinus oft Wilden Lau⸗ rier / Hulſt BGool-marijn/ Oleander, ende alle de gijeflach= ten Ban Myrtus, ende meer Diergijelijche, ô VVoftel. De Wortel (in't Latijn Radix, in't Griecks Rhiza rige mn) foe wel in de boomen alg in alle anz der ghewag / ís Dat ouderfte deel/Wacr Doo, 't ſelve met Der ac nfchap / ende Daer aen vaſt ie; ende Waer doop het fijn boebdfel neemt. Dit is een deel/bat allen affen pu íe; upt-genomen Geel w de welt⸗ ——— —— leven ende — alg 18 Cafycha oft Schozfte / die ſonder — ou hagen ende cruyden / oft Viſcum groept / ende Maren · t ende Hyphear, ECamper-noelien/ende Wos / dat aen de boomen ende onder de ghe⸗ EPEN ens ie —— —————— — —— deel in de Erben Bilan Belien, — ae Scheuten. De Scheuten oft Water- er / be weltke men oock Onder-ghewag heeten magh in t Latijn — Stolones) zijn De —— die by de en ende fien (teren plegen te waffen; te weten de wel upten/ tej jen — fh eed end oock komende di el nge tp ed te Worden /ende Worden ſelfs Wel groote boomen — ock. Den Block oft Tronck (nae het Latijnft ‘Truncus ) íg het onderfte oe van ben fend oft — ende naeft bp be wortel; oft ootk dat deel ban den boom/ Bat oter-blijft nae dat alle De tacken of-goegorwen zjn. Tacken. De Cacken (in't Latijn Rami) zijn die deez geen u ⸗ armen upt me/ men ck upt gheſtreckt ende over al verbreydt | ijck upt- Worden; gelijck ben Poẽt Dirgili i or gelijck Dirgiliug de boomen befchrijft/ Men fiet de boomen ſterck bum tacken feer verbreyden, En die noch min moch meer als armenvvijt wytfpreyden. ! Alle defe voornoemde deelen der Gljewaffen / te weten de blocken/ tachen en wortelen der boomen / heb⸗ en ghemepnlijck noch andere epghene deelen / haai Het eerfte Deel, lick de Schorfſen / het Houdt / ende Het Mergh. Ri Schorfle. De Schoꝛſſe oft Schelle is Get upterfte ende buptenfte deel / ende magh van't gene daer ‘t onder ig wel verſcheyden Worden ; met het Welck De frrupchen/ ſtengelen / tacken / ende wortelen bekleet / ende alg met cen plies, vel / deckſel / rove oft kozſte bedeeht worden. De ſchorſſe 18 in fonnnigbe Ghewafjen oft boomen enckel/ in fommighe bobbel / oft twee-bick, De enekele ſchorſfſe als ſter Dicht wefende/ Wordt Dickmael van verfchepden Deelen ghemaeckt: want het buptenfte is rouw / onghelijck / ende alremet bol fpleten ; het binnenste glat ende effen. Dit deel pleegbtmren in't Latn Tunica, dat ig rock oft kleedt (al pfimen befchudder oft bewaerder fepde ) te heeten / ende oock fomyjten Liber, om Datmen daer van in oude tijden De boecken plagh te maken / alg heel beguaem zijnde om op te ſchrijnen. De dobbel oft twee-diche ſchorſſe ig in ben Piier-boom/ Sporken-houdt/ende meer andere. Houdt. “CT goudt vanden boom oft heeſtere ig't bin⸗ uwen fte deel met Be ſchorſſe bedeckt ende omringhelt/ bꝛeut⸗ kigh oft (pluitbaer en hardt ; ende. ig als het ichaem oft vleelch der boomen oft heefteren. Wet buptenfte deel van't houdt, 't welrknacft Bp Be ſchorſſeis / lachter ende wirter Welende / Wordt ban ——— Latunſche ſchꝛijvers Al- burnum ghenoemt; ende han feer lichtelijek verrotten ende vande meluwen oft wormkens ghegheten worden. Strepen. Striemen / Straemen oft Strepen (in't Latijn Pebtines, in't Gꝛletks Kradies Keedones ) zijn rechte Tanghe fireken van boven tot beneden in het houdt van de boomen alg linien oft draepen in De lengde ghetrocken; langhs de welche het bout gekloven ende van cen gheſchep⸗ Bert kan worden : ende daerom Worden fp oock Lan mighe in't Latijn Interualla ghenoemt. co kHerte. Det midden van't Hout wordt ban ſom⸗ mighe t Bert ende t Mergh geheeten ; Medulla ende Cor in atijn. abide Ee tt ——8 ** eld __Mergh. Wergh ie oock't ghene dat in't midden nt De Delen oft Stenghels ber rrupden (in't Latijn Caules , Cauliculi , ende Coliculi, Scapi en Culmi) dvorden/ nae dat fp groot oft kleyn zijn / Stelen oft Dteel: heop phare; fomwoilen oock Dtoppelen ende Halmen: helij s de fielen van de Boonen / Koren / oft Fiet/ en óft Halmen ghenoemt zijn. Ì … Bladt. '@ ghene bat een rrupdí oft ander ghewas klect gende vertiert / wort 't Bladt genoemt / ín ‘t Latijn Folium; in't Gpiechg véma Phyllon ; van de welcke de boomen oft goeden —— znde / eenighlins bloot oft naeckt nen n. _ Bloem. De vꝛeughdt oft blij ban be boomen en cruyden / ende alg cen —— deg is De Bloeme / Flos gan de nen / A99 Anthos gan de ziecken ghenoenit. Want alle ghewas / elck nae ſjnen ze —— rdt te bꝛenghen. De bloemen is fijn berucht boo Ì « ®e bloe goth haer eyghen deelen/ te Weten de naebolghende: 5 Khoppe. Knopken oft Dunfken / in't Latijn en Gyieckg Calyx ghenoemt / is t ghene Daer de bloeme rerſt in begrepen ig / ende Waer ín Daer nae He vzucht bez Draefykens. lepne veelelinghen / be welche de jr niet ongbelijek zijnde/vau het fte der bloe: RENE, aepk _Noppen. De punctkeng oft noppeliens / bie ghe⸗ mepnlijek watch sn” ende pe ooge ban be Draepkens hanghen / borden Apices in t Hatijn ghe⸗ Endekens. De witte endekeng ban be bloemen/Vrigucs in't Latijn gheheeten / zijn in de Goofen ende ander 2 en eere df de ont rd glenn ren/ Waer mede fp aen de knoppen v neyn⸗ ck bleeck — hebbende — HE note / i erahelijche boomen fiet / wordt van ſommighe in't La⸗ tin dtas geprezen in orfe tac Hatten) oft Bloepld. rune De Dau (a aen Foron Overks te mietenis/ Het eerfte Boeck. 7 Kagnis Carpos ) wordt gheheetent gene daer het fact ín ge, boren wordt; hoe Wel dat het Dichwils gebeurt Dat het fact bloodt voordt komt, fonder ergens in befteten te wefen. ol. Wol Kop/oft Hooft, Caput bp De Hatinen/Ly bi Griechen Kephale Keparn is al't ghent bat iu be vonde uptz buplt/oft als eenen Kloot waſt. Tgemeyn volck verſtaet Daer mede oock alle rande ende loockachtighe Worteler:; Die int Latijn Bulb: oft Bulbola genoemt Worden, Bolleken. "EC gene bat minder ende kleynachtigh is / woꝛdt Capituluiri van Be Hatijnen/ Kephalion Kepduer Gan de Birdie genoemt ; alg de bollekens van Eul/ mode welcke het laet groept ; im't Grꝛietks Kodia Kodie, mt Duntſch Mancop. ’ — — Haeuvye. Fe Barumers Peule in't Latijn Siliqua, in t Griecks Keratiõ Kupänor is een langhworpigh overtret⸗ fel/ ín De welcke De greynen Der pluck vruchten / van de Latijnen Legumina genoemt / oft De ſaden van de cruxden befioten zijn, Iet den ſebben naem verſtaetnnen oock De blaeskens oft huyskens / waer ín alle dingh bewaert is/ booſten / vaetkens borſeltens / int Latijn Folliculi, Thecæ, Valuuli en Valuula, Vaſcula, Loculamenta genoemt; de welt⸗ ke oock / indien fp heel met ſtekende dodrnkens befet zijn ghelijck eenen Zee-egel/ in't Latijn Echini ende Echinaca benoemt worden. — Kroonen. (€ ghjene Dat boven in't alder· opperſte van ben tele ghewaſſen zijnde in bele ſteelkens verſpreydt is⸗ de welcke te ſamen in de breede uytgheſtreckt zijn / eñ alg dar ín eene ronde bp een komen / ende eerſt De bloemen ende Daet nae 't fact voordt· bꝛenghen; wordt in't Duptſch niet fonder teden Kroone oft Kroonken genoemt / in't —5* iadion Eeutdver int Latijn Vmbelſa, nae de ghelijt e Ban een waeyerken / Waer mede de vlieghen ober maeltijnt ban tafel verbieden Worben. d ‚ StuyEkens. Pappus wordt in't Latijn gheheeten 't gene Dat nae ſommighe crupben overblijft / als be bloeme verz gact ; waer bp het foet ig 't welcknen oock leer voel met wolla bar: chen magh / ende daer Van Stupf⸗ CHET IL CAÉITEL _ Van de krachten oft maght der Ghewaffen: * ber Ghewaſſen (van de La De acultates —— Daer pad af voo, hebben te frljzijen /en zijn niet Die in= Wendige n/waer dao, (p levẽ / groeven en bloepen/ ende inde e/bickte en bꝛerdde waffen eñ groot wore den / ende haer bloemen / bruchten ende laet voordtbrenñ⸗ mi ; maer alleen De gene/met be welcke (p betoonen wat bint —— lichaem boen oft —— konnen. boei einen met te voeden vj ddie dat oft in fijn gheheel / oft in ergbelijcke Erachten heeft / eenighe van (ine beelen / ig voedſei / ende dat wordt daer⸗ — — —— che berkeeren ( batmeu altereren nae den FLatine fcpdt) oft t ſepe eenig oberwinnen / Medicámenta an bete krachten sonder feeanighe hie pace werchin- ede) —— fich betoonen ; het weicamen int Latijn / energeiâ Greyie in't Griechs noemt: ſommighe zijn — — — maat iu potentiã Griechg u: mer ——————— ende wercht /dat ie ale nu ſulcks ende aldusdanigh als het ghenoemt worbdt;norh en heeft geenen tút Han Boen om Biergelijck te worden : ghelijck het Vier metter VE gene inde mogelijchbept is / hoe wel het ſulcks no: notbtang magh bet ſultks worden, s Al dat volmaeckt is { ed fegghen ban Galenus) is metter daetsende al dat onvo is / dat ís inde maght ende noch toekomende, ende bp nae beguaen om fulcks te Worden als het ghenoenit Worde/ maer en is nochtans deler front lulchs niet : ghelijckmen eenen mentch die — DE 3 niet en liet / genen Jacht · hondt heet, En A4 Mas 8 Cruyde-Boeck: Remberti Dodonzis ° aer pan De dinghen die in maght zijn vorden de ſom⸗ lie epghentlijck lulche ghenoemt / iae ſeer epgentlijeh/ ende fommigbe min epghentlijds, Ë zeeft eyghentlijck Worden ſommighe binghen ghefepdt inde maght te weſen: De welcke ſulcks van haren aerdt zijn/ dat Íp door haer eyghen Lelfg toedoen tot volmaeckt⸗ heydt komen Tullen / indien haet niet van bupten in den weghe oft tot beletfel en zy. Doo fepdtmen (als boven) dat een nieugheboren menſch Gedelijck is / ende een nieu- gheworpen hondeken/ venen Jacht houdt; daer nochtans eert ionck kindt noch niet oudt genoegh en is om reden te hebruycken / maer magh lulchg metter tijdt eens worden⸗ indien het tot beguacmen ouderdom magh komen : noch oock Bat hondeken/ dat ſoo onlancksaheworpen is / ende noch blindt is / gheenſins bequaem en is ont te iaghen / hoe wel het ſulcks Worden kan / indien het ſjnen volkomen wasdoni magh krijghen. Min eyghentlijck in maght / is al het ghene dat bequae⸗ mer ſtoffe oft materie fg / om dat ſeſve oft ſultks te wore den / alg het metter maght te weten 5 wordt. Dan dele materie oft ftoffe zijnder fommighe bie heel nae bp ko⸗ men om te worden 't ghene datſe machtig zijn te Wor: den; de welche van Galenus Profecheis Hegorzäs , Dat is in t Latijn Continentes, Continu , oft aenhoudende ghe⸗ noemt zijn: alfoe ig Ben voockachtighen donp Die heel nae bp be vlamme is / metter maght Blamme „ende het bloedt Dat in De lichamen Der Dieven is / fg metter maght vleeſch⸗ gm datt geen groote veranderinghe en. behoeft ons vleeſch teworden, Maer de lyijſe die ín De mage al verdoudt ende ghereedt lepdt / is wel ſtoffe oft materie Ban het vleeſch/ maer niet —— oft continua; dooz Dien Dat de felte ſphle om fulchig te Worden / eerft bloedt behoorde te Weten. Noch verder daer ban ( dat is/min —— in maght) ie den onverdouden koſt / als Deeg Bꝛoot/ Ter⸗ We, Gerft/ende dierghelijcke dingen; de welcke / om vleeſch te worden / noch meer verſcheyden veranderinghen Lan noode hebben. Kiet te min/ alle deſe dinghen worden van Halenus metter maght vleeſch ghenoemt/ ale mogheſjcn ede bequaem weſende /om naer ſommughe beranderin= — daet ſulcks te worden. Ende dit gact de voed⸗ elen alleen aen. * Aengaende de diughen Die niet en vorden / maer alleen tot het ghenelen dienen ende Meditijn drꝛoghen gh worden (p ſuliẽ pock door de iveredene min noch; Dan de voedlelẽ / lulcks metter maght oft indemmogelijtk- heyt Want ſpen koren niet Door haer reu oft toedoen totter daet oft ad aaum (Haer Wu: af bermaent hebben.) maer als daer ban noode te in de Dingen. die toekomende Hoed felen zijn; aenghefien datde Fedirijn- voed⸗ en veranderen / Dat ſy heel tot voedſel ghebrontt dens dan ky worden alleen met- beranderinge totter dact gheledt / ende Warden fuickg alfmen fepde dat In zijn; te weten t ghene Dat heet genoemt wirde/ verwarmt; eude datmen koudt neemde/ berkoelt / Het brandende Berblup: ſtert oft maeckt inten bes bertduetee bennen, bet ahe- voelen; ende (oo voordts/ alle dierghelijcke Dingen worden alfmen zi kalle tot fulcften epnde gebroght/alfs i menſt Dat de dzogen nutks —— anghen al van ons: ghelck bet droogt) titet wan fp fel ben nieten heeft Dattet onfteken wardt/maer ban het bier: t welck maeckt dat het Giet metter dact ſuleks zp als het erft metter maght te gheweeft . Eude fao-en kouten de proghen oft — ons gheenlins verwarmen noch verſigelen / voor bat ſy metter daet warm oft houdt zin: geben Lier niet vermeerdert en Wordt Hoor — oft riet van het bier verandert en ie. foo enie'r Doek miet te vermonderen / dat alle birtgë die verwarmen/ erft ban ons lichaem verwa: begheeren te Wwefen. Dit kanmen met eene bewifinghe meer verklaren: ighe droghe bie / dat ont: Want darmen op een Verkoudt lichacrn —— Lie / heel ück ten ilepn ghemaec zijnde / overlinzepde noehtans en foude Die de — i g — — Bila EI Stages bate opleggen neige > _Wort/en is niet Gan zen — en werckt. Daerom ſeydt Galenus / datmen de verkoude leben met dierghelucke Droghen moet Wel doorzwrijnen/ Waer door Wp eeusdeels de hitte al wrijvende verwerken, ende censdeels al Dat doorde koude dick ende hardt ghe⸗ Worden was / openen ende Dun maken / op Dat de drogte (oft de kracht van dien) binnenwaerts kome/ ende metde bitte ban Get lichaem ghevoeght de leden verandere ende verwarme. Maer /op dat de dꝛoghen totter daet ghebzoght moghen Wordensende recht in t werck gheſtelt / loo moetmen die in Ne⸗ne ende fijne ftofkens brenghen / die eerſt ſtampende oft anderfing brekende / om aiſoo de dzancken bequaemer te maken ende krachtigher ín het werthen. Dit maghmen lichtelijck bemerchen aen de Drooghe houten / Die teer en Bun zijnde veel lichtelijcker Booz 't vier on ftekert Worden / dan oft fp dick ende Hardt waren· Daerom oock die Hoor den (maeck willen oordeelen Ban de krachten van eenigh dingh / maken dat eerften kleyn / eer (pdat pꝛoeven: oft knauwen ende breken Dat met hunne tanden/ om Daer bez ter oogdeel afte moghen gheven . IE mat HET IV. CAPITEL Van het onderfcheydt der krachten ; enwelcke de eerfte zijngen van de Graden - de van dien. de & krachten van de droghen oft meditijnen zijn beelz nde: ſommige van bien zijn d Eerſte gherekent⸗ ſommighe daer nae volghende / wozden de Tweede ghehee⸗ ten: daer Rae komen Diemen Derde krachten heet: de laet⸗ fte Worden de Vierde krachten ghenoemt; de welcke Bande voorgaende dry wiet Hoordts en Komen / noch met haer gheene ghenieenſchan en hebben / maer alleen door bepzoe= vingheñ oft Fi an bekent worden. — SEerſte krachten komen van de vier elementen (dat is de bier beginlelen der Wereldelfjcke dingen) te Weten van Vier/ Locht / Wateren Aerde / ſonder toedoen Pan iet an⸗ ders: daerom houtmen Die oock voor het fondament ende grondt Gan d'andere krachten/uptghenomen 1 Dierde krachten; Be welche ba paft 7 maer Do tqualite vᷣt en lghen et maeckſel oft wefen Ban de ſtoffe oft fubftantie Daer ſy Ban ghemaectkt 3 j > < eerd tert die verwarmen/ a ijn. d Eerſte houdtmen de krach oelen / vorht maken / dꝛoogh maſten / ende voorts alle wogen „Bie upt Det ſaemen voeghinge ban dete voor dtskomen/ ale bie Warm en vacht / oft Warm en droogt / oft koudten vocht / oft koudt en Drooghmaken. oe * ¶ Tuſſthen dele krachten is een ander middelmatighe oft ————— nae niſſe oft temperature van Baer fp bp ghevoeght —— ſoo dat fp ban haer elgen niet en verwarmt / en gerkoelt ; oock niet en oght / noch oock niet acht oft nat en maeckt. B'anz n Worden genoemt nae haer meeft vermo⸗ epghenfchap ende qualitept ; inde Welckt aenmercht wordt de maniere oft mate ban haer teonmate oft eres. Want alle t ghene tot ftoffe oft materie oan De drancken oft medicijnen gebraght nde —— oft eben hoogh ch van krachten gan die ver⸗ warmen / verkdelen/ gerdrooghen/ ende vervochten fa telicker dan d'andere: — ighe doen 't ſelve Wat meer: lonumighe veel meer: en fommige getwelbighlijck oft alderz Dele berfehepdentheden oft vertrecken Han Krachten Worden ín fonumighe fehere palen oft berfchillen hegrez gen —— de weltke Ban de oude Latjnſche ſchrij⸗ vers Ordines, in t Grtechs Tátes Taxeis/eft A'zosdozis Apoſta- feis „van A'estpor Arichmoi oft ghetalen / ban de nieuwe fchzijders Gradus ghenoemt worden; ende daerom foudemen die oock in onſe tate moghen Ee des ten/ Getalen/Perfehillen/ oft Dertrecken/ ——— ghe⸗ aft melb Graed. Alle be krachten de wel. oft ba jek: [og batmen eenige hewrifinghe van doen om met vedenen ‘te betoonen/Dat fp iet zocht abe „Het eerfte. Deel, Baen hebben: ghelück d Olie Ban goolen is ſulcks / dat fp Be genedie verhit oft berbrandt zijn Berkoelt ; maer noche tang de ghene Die Berkoudt zijn/ hinderlijck is: Waer upt Blijckt/Dat fp meer verkoelt / dan verwarmt; nochtans en vindtmen in haer gheene gheweldighe verkoelinghe / maer Wel eene Die de middelmatighe ertheydt naeft bp komt. @p de (ele wijle moetmen oopdeelen Lan De Dine ghen / de welcke ban cene matige gheftelteniffe/cenighfins —* de hitte / vochtigheyt oft drooghte afgheweken oft ghe⸗ ommien zijn Tvveede-Gräed. De tweede hooghte ig in de dinghen —— — * cg en oft De ben nn — / n ijlinghe van doen om elan — Derde-Graed. Tot de derde hooghte klimmen de ghe⸗ ne / die krachtigher dan de voorgaende/ nochtans uiet al te „ Sheweldigh en zijn. Vierde-Graed. De vierde ende alderlaet ſte a Ban al de ghene Bie met ghewelt hunne werckinghe ten epnde en, ende alberberfte Ban Be middelmatige afwijcken : te Weten onder He heete dinghen / Die leer vp ende andende —— die de huyt — blaer⸗ Keng en en maken : onder de konde / die verdooven ende het gheboelen benemen. Maer men Lindt geene din⸗ ens fn Ben vierden graedt drooge zijnde/te lacmen oock fet brandende en zijn / alg Paulug Egineta betoont met Halek/ Noper root ende Mify ; die wel ten upterften ooghen / maer oock heel brandende zijn, Dan onder de Do in ben derden graedt/m wel cenighe weſen / Dre niet en branden; te weten alle Die — te ſamen trecken: van d ‘welcke wp hier nae breeder Cullen ſchaijven. HET VV. GAPITEL. Van het Wefenoft effentie der deelen van de _Droghen oft Medicamenten; _ Et is wel van nóode bat w met korte wooꝛden — welen — Dt Der Beelen van de droghen oft medicijnen Germanen / cer Dat wy vo perklaringhe gheven Ban d'andere krachten. Want fonder Be kenniffe Ban dele fake en konnen nochen moghen Be tweede endederde krachten niet Wel Berklaert ende uptge= leydt worden: nk dat dele niet alleene d eerſte krach⸗ — / maer —— rad oft weten Ban de Deelen in alles volghen ende nacko Dan Get welen (ffe Ber beelen ig in ſom⸗ Bun ende fijn of eften — t Griechg Leptomere Aex AAe⸗, in —— Tenuium partium heetẽ / dat is fijn ban Beelen: in ſor grober / Diemen Pachymere — int —— /in't Latijn Craffarum partium noemt / datis dick van Fij gb deelen. alle dinghen —— bn be —— — ———— m verbꝛeyden / bꝛeken oft on oꝛlelen Rider van deelen. —— oft dicke dinghen zijn die niet poi Eno kleyne oft deelkens eng / Da BE van — peen of ongein zagen 1. boeckg ban nei deme ge vetdont int 24 — Backer bare as — fins —— — Dicke egte ee et — — — ent — —— enten, dick — eon —— —— Water /allegghen e —— We ——— t abd eee dat Het eerfte Boeck. 9 grof van deelen is / is Leer hardt ende traegh ont iet ban fj: ne Kracht fn * vochtigheyt over te ſcttẽ oft te ſchieten. Dit kammen Klaerlyck bemerchen aen het Peper; het welck grof van deelen zijnde / ende ghtenen veuck oft heel Tuttel wan Lich ghevende / lijn kracht meeft aĩ by ip felven houdt / ende Die aen gheen Water oft ander nat mededeelt: Baeram blijft fijne werckinghe oock ontrent De maghe ſte⸗ ken / ende en raeckt de Leger niet / gelijck Galenus in t eerfte boeck van de Bewaerniſſe des ahelondthepdts betoont. Maer t Cancel’ van fijne Deelen ende ſeer luchtige ſtoffe oft effentie ghemaeckt/ teer grooten ende Leer goeden veuck hebbende/deelt fijne krachten feer lichte lijck met/ende ver⸗ fpzepdt die in alle vochtigheydt / eu Hat in feer korten tjdt. HET VL CAPITEL, Van de Tweede krachten: & Tweede krachten volghen d'Eerfte / fonder eenigh tuffchen komen van fet anders. Onder defe Worden begrepen alle de hrachten ban bermorwen oft perlarden/ an del ende los / oft dick ende Baft te maken; Ban openen oft floppen / ban nae trecken oft te rugh drijven / Lan af vaghen / ſuyveren / teer oft dun maken/ Han beſetten / ver⸗ oppen/grof maken / ende ten laetſten van de fijne te ver⸗ —— oft te verwecken. Alle de welcke Wp in't kort bez —— futen / ont eene alloo noodighe fake eenen ieghe⸗ Ic a KHaerder te hennen te gheven. Verfachtende. Sachtmakende ( in't Latijn Emol- lientiasin’t Gziechg Malactica Marans gemt)zijn ende woꝛden gheheeten en Die harde ghefwillen/ ende ver⸗ —— oft — vleeſth Scirrhos glcheeten) morwe ende make: Dele en bn niet Geel — van de dinghen die het — rbe iet et beam ergo ende ghelijchmatígle Gitte / ende oock een drooghte Die met De Ditte ouer een komt; nochtans bepde in ber: manieren. tter-makende. De etter verweckende dinghen wor⸗ den —— itica Arervilsk , En zrines —— van ghenoemt / ende pdga ned Warmte —— welcke be lichaeme heel gheljck is ef bequaem/ ſonder daer eenige vochtigheyt —— te doen oft af te nemen. Dan de verlachtende ri verwerken ín Bet lichaem cene Gitte 3 de Bice e een weynigh grooter is ban den eygen aerdt Des lichaems pleegt te eaf ef bo⸗ Ben dien Boegen daer oock Wat vochtigheydts bp: daerom wertken fp ghemeenlijsk meer boor Menighte / Dau dab: gheen oft qualitept van hitte : hoe wel fp/ wanneer daer herde dinghen te bermorwen zijn / 't lebbe met haer gualitept meer Dan door De menighte van hitte volbien⸗ Daerom al het dat eygheutlijck etter maeckt / ek lacka aenkletgende/ ende toeftopgendr; het we in't Lat — noemt: Want is't Batmen He ſubſtantie of n d ingheboren hitte moet vermeerderen / ende niet oft te ———— foo moet men —— s int lichaem —— ende verſtoppen ⸗ de welcke Pori in't Latijn gez andere Darhtmakende dingen / die de: Want alle borhtige ** natte ende morwe / indien ſy met een matighe het Bloedt facht / om dat t confiftentie vocht ís, er van Be fachtmakinghe/ biedt oft inwendighlck/ gheljck het inde v he des it Bat de Boebinghe cen’ eygene gheſchiet upt wendigh⸗ in De ijdele pletſen ende ——— en dierghelijtke vochtmakinghe komt en De ſto⸗ gan —— Belie oft door t ghebꝛuyck Vande Verhardende: hardtmakende dingen (in't ek Indurantia , dige — — Exhhgornek) zíjn p= hitte oft ko Be ben. Da Erle — ft oee ni als oock uno, ij erat neske — en het Nuet oft Smeer / En an⸗ —— Binnen ansi os de — vierighe hitte — — bef SDi en ied e n dele DIT, Bent mach door eenighe andere bere aniece/oan door nge a * 10 € cor dꝛoochinght alleene wor den Die dingen har⸗ —— ge wezen door cenighe vremde oft van bepren komende vorhtighept morwe erde lacht geworden waren/als tet weectier oft vochter vlteſch in de ſrerigheden oft troceringhen: om het welck harder ende vaſter te ma⸗ Ken/ drꝛooglente dinghen van usode zijn / die oock gheene bijtende, upt-etende/ knaghende / oft eenige diergelijcke gez weldighe krachten hebben: ahemwerckt bat att ghene Dat droogl) ig, met renen oock hardt is. Tan het droogermaeckt Proogt) ende hardt in tweederhander voegtet: eenf-deels boog t berandere: oft het altereren van de geſtalteniſſe Der peelen oft leden 't welck de opzerhte wijſe is om iet te ver⸗ harden; ten anderen / door verminderinghe oft verteeringhe ver vorhlighendt / De welche inde holen ende ſweet · gaten giïdebefloten Mag, > Li Zoch iſſer ooch rene maniere Van hardigheyt / de weltke gelo oog vervullinge oft volligheyt: ghelijck het ghe⸗ chec alg eenen lecren Lack te leer verbult zijnde / gheſpan⸗ nen ende ghelwollen is: dan dele ſoorte ban hardigheydt wordt van Galenus tegen· dꝛringende oft wederſpañnnigh⸗ in't Griecks Anticypon A'rsérurer ghenoeint / noch en Wordt ban hem wiet epgenttijck geor hardigheyt gehocidẽ. Onder de herdt-makende Dingen rekent den ſelven Galenits(in t vijfde boeck van de Brachten der ſinwelen) de dinghen Die bp naderhand: Dickmakende oft. Pycnotiea noemt. Hardt. Ben noemt gemeente alie bie Dingen Hardt / be welche ong middelmatighlijck gheftelt: vſeeſch Doen ————— — — acht. Sacht wodt ghenoemt a e dato vleeſch oft huydt wijckt ende toc gheeft: Wel verſtaende⸗ andien dat een dingh ou ſyſelven íe / en niet van vele ver⸗ ſcheyden ghemaeckit. Want daer zijn ——— welcke opt vele verſcheyden dingen gemaeckt oft verſamelt 3ziún/ Die malkanderen vaken als eenen hoop Korens; oft —* aen —— haecken thy zijt — * — anderen gh enen ghewonden zijn/ a /DAP/ en ———— de welcke ſoo t ſamen zijnde wel wijchen en toe · heben konnen / nochtans en zijn gheenſſins Looy ſacht oft weeck te houden. _Locht-makende. Alle dinghen de welcke van dien aerdt zijn/ Dat ſy de weet-gacthens van De hupdt wijder / ende de [ubftantie oft fiofie ban De leden fijnder / Dun lochter en fubtijlder maken konnen / warden in't Refoluêtiain't Grietks Diaphorerica Arapeprloes ende meeft Argorica A eprenne genoemt, Dele zijn van haer ſelven maz ZE W te Maluw ol De S rhebben defe Ea nict: want fj Maen ret orde oft wong tabe Abt — voer „Daerenteghjen de middelmatige Warmte opent de — dringt En dodꝛ in het Diepfte der — EN — — Ijde Wen heet Dubtij j Leghene Wiens deelen met ijdel puttckens oft —— eed gaetkens —— —— hol eñ ghegatet read onfe ende Pupmfteen;in't Latijn Rarum, Die Dedeene ne fumín't Latijn gelgeeten/ att gene/wiens deelen geene apen erneer oft del bolleke en, ebben / waer bof J je ende bat de / in t Latijn Condenfantia,tn't Griechg P, de „makende — — —— an Deelen / warm / fcharp/ btachtigh als eckens- broodt/ Loock en up. — — er oft oft wꝛingen de dinchen wordt Dirhtint Duntfch/ Den· bite ia et abi ite ahli et welt E verft ES C- niet inde v Dieten ft wann zijn: — | beebinderen/ sen ip biete groot sijn. Shane men nbraf … Cruydt-Boeck Remberti Dodoni.! Conftipantia ende Zrenanzd Stegrotica , Cofitrahentig,. Oca cludentia ende Conftringentia genoemt / Hebben fuick eenen acrdt/ Dat: ſy de mondenens fupten / ende De onnuttighe⸗ den oft Burligheden / Diemen Hoor de ſweet gaetuens oft door de huydt plagh te ſuyveren ende unt te laten, binnen ouden. Sy zijn houdt / grof van deelen / ſonder eenighe cherpheydt; als is Bolus van Armenien / en vele andere dierghelijcke aerdachtighe dinghen. Want al't ghene ſterc⸗ Eelijcht ſſuyten en bp een dringhen ſal / moet ceniah teghen⸗ dringhende ende harder ghewelt hebben; het welck nergens gan Ban unt aerdachtigh ſtof voordts en kan konen. Aentreckende. Naer hen· treckende dinghen / Helctiea E'Xeneà ende Epilpaftica Emozuerà in't Grierkg „in't La⸗ tijn Attrahentia, trecken het fap ende de vorhtigheydt / ende lochem dat uyt de diepe holligheden des lichaens. Dele zijn Warm / ende Ban Dunne fijne deelen gheniaeckt Mant t ghene dat Geet is / treckt epghentlijck nae hem ;-en bp ſoo verre Baer eenighe fFinthept oft. dunheyt der deelen mede gez voeght fe ſoo trecht Het noch gheweldighlijcker. Middel⸗ matige treckinge wordtmen ge\waer in Dingen Bie heet ende droogh zin in den tweeden graedt. Noch krachtigher trec⸗ inge ie in't ghene dat ín den derden graet Drooght en ver⸗ warmt, Dan boven alle blijcht de aentrechtnge in't gene in den vierden graedt hect is : Want nae de menighte ban de hitte is ooch d aentreckinge grooter oft minder, Voorts de aentreehende Dingen zijn van tweederhande materie oft ſtoffe / nae de meyninghe dan Galenus: het een 18 acn= tretkende gan Lijnen epgen aerdt / ende wordt in't Griecks Autophyes A'or gors ghendemt/ dat fg van In ſelfs voort· ge⸗ komen : het ander heeft Lijnen oorſprongh oft beginſel upt ten Perdorrende rottigheydt. ze Pan fp ſelfs komende is Get weſen oft de gheſtalteniſſe Han het truydt Diftamnus „ende Thapfia, Sagapenum, cit Andere dierghelijcke. ì ; Vyt rottinge komt be kracht Gan den Deeſſem bft Heef⸗ deegh/ ende de geftaltenifje van fommigh Feft/ (te weten ban Dupben-meft) maer nochtang niet ban allen. Vooꝛdts zijnder oock wel fommighe nae hun treckende dinghen; de welcke ſultks zijn upt ghelckeniſſe ban Ae erde vet qualitept oftepghenlthap. Soodanighe zijn a uyve⸗ ogen / en fommighe Alexiteria ghe⸗ noemt ; be welche — de Medichn dzoghen begre·⸗· onder de vierde krachten pen Worden : wiens Werch: gherekent moeten welen/ als tier nac blijchen fal, „VVeerdrijvende. Te vugghe oft weder · om· drijvende dinghen / Repercutientia pft A'mexpsarà Apocrouftica, Deij ben alle be humeuren oft vochtigheden Dre haer in den Wez. ghe sijn nae binnewaertg/ in De diepten deg lichaeme : en Dele zijn koudt van aerdt / en grof ban deelen: want de konde drijft te rugghe: het welck noch krachtighlijcker wez Derom iaeght / (oo wanneer Haer eemghe grovigheydt van deelen bp ghevoeght is, Suicks zijn de fuere/WrangerLerpe / als Derjups/de bloem ban Wilde —— De Schorſſe ban Granaet appelen/ en looda⸗ _ Oet famen-trechenbe dinghen / Aſtringentia ghenoemt/ Drijgen ooch te rugghe/ de ghene ijſheydt van deelen ; als he feer gew ín heel fijne ende welcke foo fijn nieten sijn / en konnen foo ghem Dienten bemaen/1 de geobichjept wan de ftoffe Daer ly ban gemaeckt zijn ; ghemercht dat haere dicht Done en oe gana belen ; — lijmachtighe oft in be ineen gat — bore in't —— Ds _Rhypcica P'orone genoemt. — aer en ís niet aen. € din⸗ noe Defe hebben Bracht om te ver⸗ met fijnhepdt ban haer epgen ſtoffe oft is oft dele din⸗ noch de koude / noch de ban uiet Het eerfte Deel: bagende dingen onder De koude ; te weten Gerft / fap van Limoenen / Smeerwortel: Snfghelijcke oock onder de warme, als Houich / Dupcher/ en andere. Suyverende. _ Dupber-makende / Expurgantia ende Deoppilantia in't ghemeen Hatun / in't Guerhe Ecca- tharcica E nnajaplaë, ende ban Galenus Eephrattica E'ngrar- Tee genoemt, dat is ontftoppende/ oft van verftopthept eft volligheydt berloffende ; fupveren de (ws eet · gaetkens des hupdts/ niet foo veel alg De holen en deurganghen van het binnenſte ingtewant; te weten van de lever; nulte ef ade- ren. Dulche zijn Nierum oft Salpeter/ Averoon / Lupinen/ en andere falpeterachtige en oock bittere dinghen / hoe wel Dieten weynigh tefamen trechen. Defe en gerfchillen van d afvaghende dinghen niet ( wel Berftaende foo veel haer engen ſtoffe aengaet) dan alleen in het Beel oft luttel werc⸗ Ken; oft meerder ende minder ban krachten te zijn. Want alt ghene Dat De fweet-gactkengende De binnen fte gangen fupbert / is ban dunder ende finder deelen ende matelnek Warm; gheliek de falpeterachtighe ende bittere dinghen. Vooꝛts oock tgene Ban bupten dot vei gheleyt / D'onfup- verheydt van De hupdt / oft ooch in de zeeven oft fweeren⸗ af vaeght ende reynight / en heeft ganfchelijck gheene te ſa⸗ „men treckende kracht, Dan datmen dierghelicke dinghen van binnen ghebruyckte / oft alg etewaer oft dranck inna= me⸗ ee Wel Daer cenighe t famen-trechtuge bp i8/foo fou- den fp nochtans niet temin de groote door-ganghen oft holen fupveren ende af-Bagen/te Weten de holligheden Van d aderen ende des inghewandts. Want van buurten Wor Deu de kleyne boorgangtefkeng eer door de t'famentrerz kinge verſtopt / dan ſy chereynight konnen worden. Daer alle de Deelen deg lichaenis die ontrent Ber bupekt / ende in de lever / milte ende ander inghetwant zijn/Door dien ſy ſeer groote holligheden ende door-ganghen hebben/ ontfangen meer hulvs ende gheriefs upt De verfterchangie der hollig- er, oft vaten/ De welcke door t famentreehinghe ghe⸗ chiet/ Aan ſy konnen worden door d enghg⸗ heydt ende k Dt van ———— Dacrom tan den Allem Van binnen ghenomen zijnde / de ganghen ſeer wel lunner maken; nochtans ban bupten op-gljetepdt en kau bp gheeulins af vaghen. Dun-makende: Alle dinghen / Die ſuyveren ende reyn maken / ende heet zijn / ende Han dunder ende finder deez Ten ghemaeckt worden Attenuantia, Extenuantia ende Acr- twaxe Leptyhricà ghenoemt. Want het is aen alle npver⸗ makende ende outſt oppende dinghen ghemepn / dat ſy de grove / taepe ende Dicke humenren/ oft vochtigheden⸗ Fijn Der ende Bunder maken doorz Haeren eyghen aerdt/ nac het legghen van Galenus. efertende: · Dinghen bie gantſth anders wercken dart D'afBaghende / worden Uinentia ende E'urhenxe Emplas ftica, Dat ie Belettende oft Toe-plachende ghenoemt: ‘Door dien dat fp op de (weet · gaetkens gheftveken zijnde, Daer feer Daft aen bljven Danen „ende de lelve Hervullen ende'zerftoppen; ghelückmen Let in alle bette/ lijmachtige ende gerdaghtige dingen / die gantfch gheene fcherphept oft oueffenheydt en bram als alle Smeer oft Guct / Olie, Darft/ Boter, Olette (datis Lichargyrium ) Bolus, Crijt, ee tn, it an bupten opgelepdt zijnde/ cen ende {foppende ftoffe ende kracht heeft ; mact binnen ghenous de ghebyupcht zijnde/ opent ende Tuptert Door fijne bitterhept, An dele Dingen è gen en heeftmen ie hitte an doen / dan Alleen fulch cen wez Bn enbeheftatenife han ftoffe oft ubftantie alg ick ge- Verftoppende, Alle dele ende dierghelijtke binghen zijn vock ende n Verſtoppende ende Dick oft. Grof- makende genoemt /in t Latijn ef Griechg Obftruentia ende Emphraêtica Eupggsluù ; oft Incraffantia ende Pachynrich Hayvrnxá Waut ghelijcherwijs: d af vagende ende fupser- makende dingen De ſweet · gaet kens ende 1 des lich⸗ aems van verſtoppinghe verldſſen; allos oock verſtoppen dele dingen ende vullen de ſelne / ende maken de huuneuren oft de bochtighepdt Hes lichaenis diek ende tacp. … Smert-verdrijvende.” Twee. foorten zijnder van be din⸗ ghen de — — — —— ijven: ſommighe Van die zin gent ſultks; —— die de Griechen Anodyad A'vúdvu endte Paregorica Haenseuk (dat is Pijn verdrivende en Vertvon: ſtende noemen d'andere worden alleenlijck (oo ghehees “Defmert-verfoetende dinghen / zijn allede ghene die ner ien / maer en zijn epgentlijck ſulcks niette Weten Natcotica; Het eerfte Boeck, if de welche ſoo bremdelijck oft miffelijck Anodyna genant Worden, al ofmen cen Doodt lichaem een ſert· vrrlichten⸗ De oft ſmerteloos dinck noemde / om dat ber ſelve gheen ſmerte met allen en beeft. Smert-verfoeteride: Alle dinghen Hie eyghentlijck Amert Berlachten / ende foa ghenoemt megen worden / zin van fijne ende Dinne deelen/ heel mateljck heet / iae nict veel heeter dan de ghetemperde Dinghen en zin ste weten inden eerften graedt oft hoogide ban Hitte : ende daer-en- boven zijn ſy oock ijdel rakende oft locht-makende : atg zijn Die te boren Ban ons Rarcfacientid gengemt zijn. Vele zijn van ſulcken aerdt / dat fp al'tohene in de deelen die met ſmerte ghequelt zijn/inftekende oft ſchunlende is/t zu dat eenige ſcherpe / 't zy eenige taeye oft dicke vochtigheydt is; de welcke De nacuwse ende enghe £ weet-gaetkens belet / reynigen / verdouwen / los / locht/ dun ende gelijck maken. inlgeſlijcks oock indien in be feden Des lichaenus eenighe dompachtighe / dicke oft koude locht beftoten blijft; fonder eenigen uytgangh te konnen Hinden/ de ſelve upt-laeten / verdouwen ende verteeren : als Het blijckt in de bloeme van Camille/ lauw Meltk / ende Oiie van Wille / fog Galenus betupght. Ö Verdoovende. Dinghen die de ſmerte niet eyghentlijck en verloeten / ende d'odrſaecke van den werdom niet en benemen / maer de Deelen des lichaenis dooꝛ Haere onma= tighe koude verdooven ende t gevoelen benemen, Worden Narcotica Napvanxù gheheeten. De berdeovinge (in't Latijn ftupor die van dele dinghen komt/ ig Wat nun oft wat bee ter Dan de ongevoeligheyt / oft gheheele bere obinge des ghe⸗ boelens, Men noemt deſe Dingen oock Slaep-malieude/ Somnifica int Latijn/in't Gyeräg Hypnotica Y'rtenek; oiv dat Ben menſch Bie ſulcke dinghen inghedroncken heeft / niet alleen tot faep ghedzongen en wordt maer oock dicke mact tot eene hinderſycke flacpert eydt ( Caraphora Kard- Pecs gheherten ghebroght. Alle defe Dingen bevonden ghe⸗ weldighlck eer / om Dat fp alle tot den vierden grardt toe koude zijn, gelijck Galeuus en meer andere Bettingen: foo bat fp nief alleen t ghevoclen berdooven ; maer oock / indien-menfe fn Wat té grooten menighte in neemt / ter doodt bꝛeughen: Diergclijche zijn het fap van Deul Opium omt) Bilfen-trupdt/ ende Mandragora, Nochtans chijnt het dat ſy Dat met alleen en doẽ Hooy haert gualitept oft kracht, Die geheel houdt ig, ſelfs tot den wierden geacdt foe ; maer Door eenige epgtenfrhap ende gheftelthepbt van Baere ftoffe oft ſubſtantie / die daer bp ghevoeght is Want de krachten oft qualiteyten ban bele koude dingen worden Booz eenigh by · voeghſel van heete Caen Bichwrts vermin dert oft befchut ; foo datmen in haer gheene oft heel kleyne verkoelinge ghewaer en kan worden, Waer de Verbaan be endet gheboelen benentende kracht van Heulfan oft Opium, ende andere Diergelijcke Dingen/ Wort feer luttel gez broken oft ghemindert daor BErmenghtnghe van Warme dinghen / hoe warm die oock zijn: De tompoflitie oft Anti- dotus vã Philo / dooz be kracht ban Opium ende't fact va Wilfen-rrupdt/ verfoet met berdooningie alle fmerte ende pijn/ niet tegen-ftaêde datter Euphorbia, Peper; Bertram, ende meer andere ii Dingen bp-gevoeght jn ſoo dat fp ban (marck oock (chery ende brandende re: noch oork daor — ban tijde en wordt De kracht van t Opium ende 2ilfen-fact gheenfing berwonnen : waer unt merchelijek blijcken magh / hoe ontberwinnelijelsde iracht van defe on- gheboelrjeken-makende oft berdoovende dingen is / ende Dar ſy dele verdor vende maaht/ niet doo hacre koudtheyt alleen / maer ooch door het ergen weten ende gheftalteuiTe ban hare ſtoffe oft lubſtantie verk hebben : gemercht bat de konde ghedaente oft qualitent Boor de faeren ende Sangtepdt deg tijdte met mengelinge van Ieete Bingen ver⸗ wennen hanworden : maet t ghene dat aen cerinh diuch ban goepatenije, fubftantie oft froffe eyghen ie/ en kan- men fao haeft niet verw innen oft tonderbrengten. 2u foo Heeft het Beulfap oft Opium ooch tn bitterhepdt ; de welche bewüſt Dat 't deelen heeft / die verlchey den ban aerdt: ende krachten zijn: ende dat ſy niet alle ghelijck tent upter= ſten koudt en zijt. Doo volght dan Hier upt/Dat de kracht van't berbooden oft t benemen des geboclens/an de ghe⸗ ſtalteniſſe van ſtoffe oft fubftantie/ oock mede ghedeplt wordt ende uiet alleen van De uptermaten koude gedaen⸗ te voordts et komt, — Ä 4 —— bende ferht verlchenden / oft tontrarie ban te vervecken: alg zijn Die verwarmen ende — * Cruydt-Boeck R bes lichaems ontdoen oft bꝛeken; ghelijrk die De hupdt bensben ( Rubefacientia daerom Van DE Latiulche ghenoemt) ende blaeren oft blepnen verwerken : als zijn Seerfle/ ADoftacrt / Dupwen-meft/ bifonder ban Wilde Pupvens Euforbium , Spaenfrhe vlieghen / Hanevoeten⸗ ende IL oock-bollen ; van welcke de blaermakende falven ende Diergelijcke dingen gemaeckt worden, die in £ Gꝛiecks daerom Phoenigtni Georygeì ende Sinapilmi Zoamopeì ghe⸗ noemt zijn / ende Han ſommighe oock Amyctica a hvxlxæ ende Merafyneriticà M⸗eavyre⸗x⸗ j Bleyn-makende. Wan dit ghellacht / maer wat heeter; zijn sock de dinghen/ diemen Bfcharotica E zagonze noemt/ als ofmen Blepn-makende / oft Dlaer-makende Lepde, om dat (p foo brandende ende berblapfterende zijn / dat fp roven / ſchoꝛrſſen oft kor ſten met groote pine maken / min noch meer dan de brandt-ijferg doen. Voorts defe en zijn niet alleen in De vierde hooghe oft graedt heet ende dzꝛoogh/ maer zijn oock dick ende grof Lan ftalteniffe ; eñ daer⸗ om aen Wat deel deg ichaems dat Íp aencleven / 't felve guellen ende gjninghen fp/alg oft (p daer acu vaſt ghelijck met eenen frech oft priem aengheflaghen waren s dierghe⸗ lijk ishet ongheblugt Calckt. — Verrottende, Niet verre verſcheyden in krachten ban de Blepn-makende zijn die dinghen Die Septica Zwe linde in't Griechg heeten / de welcke oock leer heet ende aoghe zijn; maer Gp verſchillen vandien alleen / om dat ip Van ghe 2* dunne oft ſubthle deelen zijn / ende een heelfijne gheſtalteniſſe hebben : de welcke daerom met klepne pjne en bytinghe / iae oock Wel fonder eenigh geboelen van ſmer⸗ te/ het Deel deg lichaemd / daermenle op leydt / gheheel ver⸗ gaen oft bijnae verſmilten doen. Dele worden wel Seprica, _ dat te Verrottende / genoemt ; doch niet eyghentlück. Want d'operhte Derrottende dinghen maken Warnt eude vochtig : maer om de ghelijrkenifje van Were kingen worden ſy oock foo ghebeeten / Want ſy allebepde een bijvallen / Diemen in't Griecks Symptomata * noemt/an de leden berwechen. Dan eene Take magb in veel⸗ derhande voeghen bedorven Worden : Want t ghene dat te peel verkout / verhit / verdroogt / vervocht oft nat gemaeckt emberti Dodonæi qualiteyt niet en verſterrken. Men udemt dele Bingen oock Maturantia, {nt Griecks Peptica Naxlxa, dat is Rijp ma⸗ kende / oft ( om eyghentlicker te ſegghen) Derdouwende/ Cokende oft Verterende. Vleeſch⸗makende. Fut Griecks noemtmen Sarcotica Zepvonxà alle de dinghen/ diein de holle oft Diepe zeeren oft ſweeren vleeſch doen groepen / ende D'ijdele holligheden vervullen, Dp zijn droogh in't eerſte verſchil ende vagen matelijck af / [onder eenighe bijtachtighepdt / ende fonder tfamen te trecken; als ig Gherften-meel/ ende Wieroock. Heelende. … @famen-hechtende / Conglutinantia in't Latijn /Colletica Koxynxe in t Griecks / worden genoemt alle dinghen Die Geelen / ende de deelen Des lichaems / Die in de Wonden van een gheſcheyden waeren / wederom bp cen, halen. Dele drooghen bp nae in den tweeden gracdt/ ende zijn tuſſchen de Bleelch makende ende De WLijck-teecken- makende. Sp en vaghen niet af / maer trecken t famen/ ende beletten datter gheene vochtigheydt en. kome bp oft in De lippen oft kanten der wonden / Waer in ſp meeft ghe⸗ brupekt wordẽ. Poorts deſe en wordẽ niet alleen gebzuyckt om in de bloedighe wonden te hechten / maer oock om loo⸗ gende gaten/ holligheben/ en veroude zeeen ende ſweeren te beelen. Men noemt defe oock Symphytica Zougvnrà oft: Traumatica Teguwensk, ende [omtijdte ooch Enema Erpe, om dat ſy op verſche ende noch bloedende Wonden gedaen pleghen te Worden, - / _ Lijckteeckens-makende. De Wonden lluytende / oft lijcktreckens · makende dinghen / dzooghen Leer ende trecken tfamen / ſonder nochtans eenighe btachtigheydt: der⸗ ſwilghen oft nemen op alle vochtigheydt van t vleeſch/ ende trecken t vleeſch aen cen / ende overdecken Dat met ren kleyn weerken oft lief ken/ / t welck de hupdt heel ghe⸗ lijtk in't aenfchouwen ig: daerom is't oock ban noode dat deſe dinghen meer Drooghmakende zijn dan Die't vleeſch maken oft te (amen hechten; ghemerrkt dat ſp t vleeſth t ſamen trecken / aen een brenghen / Llupten / ende als een weere verherden moeten; anders en ſouden fp gheen lijck⸗ teecken konnen ghemaecken / oft de Wonden te rechte toe⸗ fluyten. Dele worden in't Latijn Cicatrieem inducentia, ie/dat wordt alle bedorben. Hochtans en wort het niet gez in t Grieck Epulotica E mwranzà gheheeten, — fepòt det alt ghene bedorven wort / oock berrot;dan alleen —— nocheen ander ghelſacht van de lluytende foo wanneer de bedervinghe met eenen quaden ſtanck gez dingen / twelck het overvloedigh ende upt waſſende vleeſch ichiet. Booꝛts / de dingẽ Die Berrottende oft Septica heeten meg neemt/Dat oock meeft van lijnen cygen aert bijtach⸗ zijn dele: Operment / oft Orpiment/ Berch · root / Berch· tigh ende frharp bevonden wordt. Dit noemt Galenus groen, Aity ocampe Acontum ende andere dierghelijcke. epghentlijck Cachereticum Kabage nay, als ofmen in't La⸗ Ende Dit is h vant De Torede krachten tñ Detractorium, in't Duntleh Aftreckende fepde. Men oft. t nght: loo is t tidt ende reden / dat ghebruyckt bit ghellacht / om een lickteechen op cenigh zeer 8 et — Ae 2 ere eten fik — — eed — groeven. alſoo d'onervaren r an ſommighe wort hier bp gevoeght noch een ander ol tot de kenniſſe der Shewaſſen te lepden, NS — oane lurtende — arte tibet NEN: EE, Tae at fonder t Ta in goghtaen ee rect 5 HET VI CAPITTEL “ VVeeren-makende, - — Die Weeren oft wiren Vande Derde krachten. — bareel — Derde krachten en lprupten niet alleen uyt d'er 6 —— En ren soie rd Di maerveniverder tgaende / warden oock glee tarten afsantiedinan —— rde Tweede gerekent plegen eene weere. Dan datmen eene Deere noemt/ in't Lathn zijn ; foo dat fp upt de mengelinge ban die tweefthijnen Callus, en is noch been noch / maer is tuffchjen die we Hi had’ ende(Gan de welche e eiffelende ban acrtzals wetende een hardt; droogh/ u ) verd: oogben fonder eenige bijz welck De beenders by een haelt eñ voeght· bet trectien oock t famen: in de bien dat de deelen van de ghebroken beend ooh dere krachten sn hek lomen trec: te groote drooghept aen malkanderen niet Geek. te — o2ts konnen o heeft de Patuere(dat is den jorden —* alle die dingẽ aerdt van alle de wereldtli Dingen) de kanten bande — om met een weere belet / ende als met eenen eere te Boen groepen / heeftmen eene beguae⸗ leven ende mate in't eten van doen / ende van bupten fulche medicamenten oft droghen / De welcke oft nde zijn/ende matelijck warn. Vater· loſſende. Draretica Assema Warder ghenoemt alle die water doen loffen/ oft tot piffen perkoerken, Wam bate fut / fonmmt eea te inder tuffthen / Dat fe./ (pdoen door wochtans bier: oeren det rend presen — eerd ———— — nsin't Latijn wa⸗ goes gene tama makende dinghen ter doen zijn boebtieh/nat oft blaepende/ende ban EE neen df ee ——— oft de weghen van de oare Sntghaamen / waen : 8 iuretica, Het eerfte Deel. DPiurerica,dat is Pis loſſende genoemtsals zijn be (eer repne en lichte Wateren ; Witten / en lichten oft klepnen win⸗ dun Gerften-water/ ende jn andere / be welcke be menighte oft den plas Der piffe wel bermeerderen/ macr noch en openen De Deor-ganghen hiet / noch en maken be grove Dingen niet Dun eũ fijn, geluck als b'epgentlijck wa terloffende dingen gemernlijck van haeren ingeboren aerdt plegen te Doen : maer nochtans konnen defe dingen lichte- ziek uptdeijben oft afloffen alt ghene dat in de wife blijft fteken door Line dit kheyt / oft ‘tgene door de Wepnighepbt oft ghebretk ban pifje niet wel neder-daelen en mogdte. 2. Baer nae volghen de dinghen/ de welcke foo wel epz gbentlijck afs bp’ ghevalle water loffen. wete hebben cene middelmatige kracht om: te ſupperen ende dun te makens ende dDooy Dien fp de weghen open ende log maken, gheven Íp de Ë € eenen vrjen Doorgangh om neder te komen. Danlonunighe Lan dele zijn oock Wel koudt van aerdt/ maer fijn ende dun ban delen ; ghelijck Het fap ban Alke- kengi oft Kriecken van over 3ee/ De laden van FPeloenen/ Pompoenen ende andere Konhonunerachtí vruchten / De wortelen ban Gzag: de welche de pifie fachtelijck loc⸗ Ken / ende oock Dichmacls 't ghene in de Wegen fieckt upt-deijben moghen : waerom dat fp ootk epghentlijck Waterloffende heeten moghten; hoe wel fp nochtans 't fel- Be ooch fomWwijlen bp ghevalle doen . Want alg eenighje te groote oft onmatighe bitte d aderen bewanght / ende de Weparchtige — verdwijnen doet / oft elders lepdts dan konnen befe eũde biergelijche koude dingen / door dien Dat ſy d overvloedighe hitte maten ende bedwinghen / foo Heel te Wege brengẽ / dat de humeuren oft Vorhtigheden des lichaems gemachelijcker van be nferen getrochen worden/ ende foo Heel lichtelijcker ende in korter tijt door De blafe neder dalen mogen. : 3e Dan die epghentlijck doen piffen oft water loſſen / konnen de gangen (upberen / de weghen openen / de grove v heden ende t bloet ſebbe dun maken ende v den / ende boven dien 't Dat bun gemaeckt is/ van de Dickere ende grohere Deelen af-{chepden oft. ſonderen; het. Welck Daer nae Ifchtelijck Han de nieren ende doof De door ganghen der piſſe af-ghelonden wordt. De dinghen van Dit ghellacht zijn feex gheweldigh heet ende Droogh/te Weten in Den derden grad ; fcherp ende ſeer fyn van ſtoffe: alg zijn De ſaden ban Eppe/ Petercelie, Dent: helrbogbelneff/ Petercelie van Matedonien/ Sefeli ende Steen·bꝛeke; ende niet alleen de laden / maer oock de wor⸗ telen ende andere dusdanighe binghen / Door De welche de vochtigheden ende 't bloet niet al bun gemaeckt is / maer oock Die 5 Creer peet bet walcmmen epgentljck in't Gri Cheitai Xerez feptzende alsdan Í bat het “bloedt in't lichaem ghelthepden wordt / min noch meer dan doop het rintfel alle de dunnigheyt ende weparhtighept van t melck af-ahe Wordt / daer het rooghende / ende berfchepdende/ in't Gyiechg Diacritice Avanprraùs en oock bp een Di e oft verlamelende / in't Griecks Synattice Zovaurumit. — 9 — De — —— oock Hoor Steen⸗ e Dingen / Lithontriptica in't Latjn/ nae 8* — Aflarrgrle genoemt / dat ís/ bie kracht heb- om de fieenachtighe dinghen in't lichacm te beken „ende te moyfelen, Pochtang men Lindt gheene dingen díe Waerachtighlijck fteen-byehkende zijn; dan alleen die de „fandekens oft graveelltens / de welcke do ende lijmachtighe vochtigheden aen een alg met lijm gez papt ende gevoeght zijn / ontſſuytẽ ſcheyden ende uptdrij- ben bonnen, Want eenen herden en kan doer geene hen oft geneel middelen dat ig medicamenten) ghez broken worden / te ijle die in de nieren fteeckt; noch min oock Bie in de blafe — ghenomen heeft: hoe wel datter Hele din weten ende gepreſen Worden/alg oft 8 — —— ouden konnen te weghe brenghen: de W e indien ſy chery zijn / eñ bande gene die epgentlijck waterloſſende geheeten wordẽ / en bꝛekẽ alleen den ſteen niet / maer helpen daer en tegen om dien te boen groepen: aengelien dat ip door haer eygẽ Bracht alle 't gene dat dun is af ſcheydende / de grovigheden bp een Dringhen / ende Door hare uptnemende hitte hacken ende in fteen berkee- ren. Maer ist lake dat ſy alleen Han de —— Koude / oft oock middelmatighlcke waterioſſende et a zijn / deſe en konnen des fteen niet breken; ghemercut elepaam boer mige One tenighetaepe - : o ben lelven Gal Het eerfte Boeck, 13 ‘tgene Dat upt aerdachtige ſtoffe met tacpe ende hleuende oft lymacbughe vochtigheyt gemengelt zijnde, Door ghe⸗ weldige hitte verherdt ende eenen fteen gheluctt ie / noch boor hitte noch boor koude outdaen oft ontloken en kan Worden ; macr Wordt alleen door Brijven gebroken oft Elepn gemorfelt, Want de harde dirigen Worden san mal⸗ kanderen / ende Han andere oneffen ende rouwetaken ghe⸗ fleten ende ghebroken, Maer daer en is iet aitt lich⸗ aem Ban binnen genomẽ zijnde, Boor fijn rouwighept ben ſteen flijpen oft Mijten kan/ ende in kieprie ſtutkehẽ wrijven oft moꝛſelen. Mant hoe wel dat den Spongie ſteen ende dierghelijcke andere rouwe dinghen tot deſen epude Lan fommigbe ghebrupckt worden ; nochtans en konnen die Sheenfmis in de nieren oft blafe/ in de welcke niet anders ghekomen en kan dan 't ghene dat nat ende LIGepende is. Daerom en hoeftmen gheene dinghen voor epghentlijck ende opterht ſteenbrekende te houden, dan alleen die d'acn- malkanderen-hanghende ende vaft houdende Tandehens antdoen/ ban cen (chepden/ende daer nae —— kon⸗ nen: ſoodanighe zijn Wel fommighe waterloffende bingen/ warm / droogh / ende dun ban deelen ende haver dien oock fcherp/ maer niet foo ghetveldighlijck ; ende oock die eenige het Dt hebben : alg is Virga aurea oft Gulden roede De welcke De rouwe en taepe vochtigheden / de pis-gaten Berftoppende/ fupbert/ende D'aen-ren-klebende cfieng ſcheydt ende ontdoet. * Maendt-ftonden vervveckende. De dingen Hie be vrou⸗ Wen haer maendt-ftonden doen Komen (in't Griechg Em menon agoga E'wumvar dyoyà ) moeten heet nde Dun ban deelen zijn, op Dat ſy de rouwighedẽ verdouwen / De grove ende taeye vochtigheden fijn et dun maken oft Door-fnijz ben mogen / ende de doorganghen fupteren ende Dan herz ſtoppinghe berlofjen ; £ —— zijn alle ep jcks Waterloffende dinghen; de welche oock de fupermakinge Der vrouwen / die alle maenden gefcijtet/ helpen vervoorde⸗ ren. Indien be felipe ooch frerch oft waer ban reuckte/ oft bitter ban (make zijn / foo veel Culión [p te beter ende te ber elen. Want de ftinckense Dingen dauwen nederwaetts; ghelijch de welrieckendebe (cle trecken : ban die opwacrts trecken / biezen am be maendt-ftonden te Berachteren oft te verſpaden; maer Bie nederwaerts douwen / Gerwerken de ftonden ale íg Djnrupte/ Matre / Galbanum , Beberfijn ofs Caftorium, Ende andere Dierabelijche. De bittere dinghen verwecken Be maendt · ſtonden oock gheweldighlijcker dan andere/ door Dien Dat {p meer fupberen: wel verftaende indien ſy niet alleen bitter zijn / maer oock ſcherpigheydt ende fijn: heydt ban ſtoffe daer bp hebben ; als Banel-hoom alie ne geflachten ban Ofterlucie, — ende ſaodanighe din⸗ ga Want ſulcke maken dat is / dun / ende Herfyep: dat herwaerts en berwaertg / ende boten dien fuptge- ende n der aderen gheweldighlijck Wel andere Eenden verwerkende + alg zijn alle de ghene die fiechte oft andere ooyfahe d lap ende onfteve gheworden zijnde / vermaken ende Berftercken;oft alle de ghene die t oe koop te groote bitte verdrooght zijnde) v oelen ende vochter m . Want Ban bloedt/ de Worden : dende ende berdroogende hitte het bloedt berm moermen bie bitte ende boogie met kous: ende vochte Dinghen maten ende bedwingen; ende het bloedt tot eene ef — hen / op Dat het Dunder werde De nae-gheboortenafdrijvende. De dinghen die He Se cundinen (1't Grietks Choria xipra ene ATepd, in't La⸗ tin Secunde,in anfé tael Qae· gheboorte genoemt) nae He baringbe overblijbenbe / ef oock Be doode vruchten upt= Á — zijn ban eenen aerd met Degene die de maendt- onben erwecken;tonbertin fe ge die onder De ſelve ftercher Jer zijn; te Weeen de heete dunne van deelen? er bittere met ſchervheyt; fonderlinghe alsfg menigte ende bickmitder ingheghetaen worden, oeft-ftillende. Galenus rekent de maendt- ſton⸗ ben verweckende ende de waterloffende di oock alle, Bieden hoeft ftillen ende doen Gergaen/ Bechica Buymeint cmt, Dan dele zijn / nae t feggher ban enus / tweederhande: Zeene ſtilleñ oft ver⸗ in J rin ge hoefk/ de andere perwerken dien. Want à —53 om de grove ende dicke vochtigheden oft humeuren uyt de bofte te loſſen/ gerwerkit gheijthelijck ch den hoeft : daerentegen / alt ghene dat De Dunne ——— en En: „maeckt, berloet lide ſtilt ben Hoeft: ghemerckt.dat ghene gheloſſet oft. upt- gheſpogahen vordt / met poeft ende ghewelt ban d'upt- ghedronghen tocht wegh ghedreven moet zijn. Doordte ate geete dingen / Die oock DUN gan Deelen zijn / ende goth eerren dun makenden acrdt hebben / dienen tot De ſuyverin⸗ atebder grover obervleedigheden des borſts: fe Weten/ Pops Scabieuſe⸗ Malrove / De wortelen. van Frees ende Want: Poehtars zijnder noch Lormmige andere Die de borfemateliak fupveren / niet feer Heet / ende oock niet feer drooghe wetende, maer WAL gocht-makende / oft ten mun ſten ã t ghene dat rouwer gheworden is verlathten pe oft verfoetende „als ie. Doet-hbout/ oſhnen / dzooghe Bygohen ende dievabelijcke ſoetit heden / De weltke lom wijten beter in dan de verdzooghende dingen aengelien Dardoperblocdigheden veel ghemackelijcker uyt BE borſt met vorhte dan miet drooghe Dingen geleydt ende gheloſt Konnen worden, Doordts zijn tot de borſt ende DE longe: ver heel beguacmvalle de dinghen die onder. het middel gheflacht pan de Water-loffende dinghen gherekent zijn: ge welcfte ín Dien fp houdt zijn / foo maken ſy de Dunne vocbtighedé Dicker; ende doen alfoo den hoeft op-houden: alg spu alle konkonumerarhtighe fapen / de kernen ban Pyn-apyelen Piughels genoemt / ende pierg gelijke, Dan bover alle andere konnen de dunne vochtigheden Dickemafiensende den Hoeft ſtillen / alle de dinghen Die tene Berdoevende oft 'tghjetooelen benemende kracht hebben: als sijnde Koppenoft bellen deer het Cul-lact in ie / ans pers Cul-bollen ghenoemt z.upt de welcke Galenus (in't fevenfte boeck Ban de IPediepnen oft ghenees nuddelen nae de plaetfen) —— oft to mpolſitien / Diez nende nps ben hoefte ſtillen/ leert maken. «> Mglikrende:faer makende. Te Krachten out melck gude eden act te manen / zijn eensdeels in de voedtlelen/ eensdeels inde medicamenten oft ghenees middelen / fog Galenus beturgit. Want Het voordts komen van't melck :‘wardt verweckt door Hermeerderinghe Van: eten/ —— ante ende ghebe uyc van goeden kof; den welcken Euchymos Forens Grieck bat is gect Dan ap) gljenoenst \e odt ende Die-moet doch cen Werntgh beeter ende daos welen / indien het ichaem Waterachtigher ende Kee enten fiche — ee valle oe udien HEL DIDEE DOP DIEEE ende T&L Seca ponds mibdelë bie mel — ost Ban dunne ende fijne deelen / ende Daer toe vork heet/ ende _ geer nae komende by — ijtk wa⸗ ter loſſen / nothtans heel lacht eipanfrhadeljck ban krath⸗ ten: afs zin de Laden ban Angsende ban DillGe niet al- Teen Iet faet / maer oock het lay ban Venckel. CT gene dat al te geweldigh ende te Erachtigh is / cf de-maent-ftonden herwecht/ Dat belet ende verachtert oock het Doortkomen pan t meltk. Aant de Drouwen die haeren geiwoonlije Ken vloedt alle maenden hebben / die en hebben in haere Loy ften gheen melck / oft ten mie ften eer wepni oh. dan =e Saet-vervveckende. Maer t faet Wordt verwerut / niet lfeen-door pile ban (eer goedt ooebfel / maer oacktoor ä alt, dat de menighte Ban bloet vermterdert; poordt —— mie fer Drooge maer Winbigebimgens a 4 zn Clufters oft Bulbi, F meefte Deel ban de Puck Beuchten oft Legumina, Dtandel-trupdert ende Gakiette. “rabene bat amber bi geacht an be ODE heden c an TD gherekent moet zijn. — ck si an ‚HET Vil CAPITEL … Van de Vierde krachten. Eer verſtheyden ende onghelijek van de voe — 8§ zin de krachten / de welche de Bierde — ef bt Mant fp en Banghen niet aen eenige aan d Eerſte krach⸗ ten; noch oock fp en volgen De Tweede oft de Derde niet; maer fp komen alleen van d'epgenfchap ban He geftalte niſſe oft wefen der dingten. Bulcke worden alleen door ervarentheyt hemerckt/ noch en konnen door gheen’ an⸗ Dere middelen bekent welen: ghelijcherwijs dat ben Derl- ; vd et nfer nae hein treckt ende bp hem houdt / ende dat ne Krachten dooy lootk ghemindert oft gekrentht woz- : Cruyde-Boëck Remberti Dodonei. den Dat en is boor gheene reden door · vonden gheweeſtz maer alleen DE brmerckinghe oft het Waer-nemen Heeft dat bewefen ende in't licht ghebroght: Ander felber boe⸗ ghen oock bat Amber Door wrivinghe heet gheworden zijnde / het ftrop nae hem treckt / ents Door gheene reden, bekent gherwowden. T felbe waghmen Lan Vele andere dinghen fegghen; de welcke Doop errughe befondere eygen⸗ fchap Gaers maecktels oft gheftaltemfjes haere krachten te Werche ſtellen. Ende daerom Worden dele verborghen/ verho en ende verſchil malende krachten in't Latijn Spes cifice ghenocmt. Doovanighe zijn alie de krachten oft ep= ger(rhappen der wilde bieren, ende bergift upt-fchietende beeften/iu't Griechg r:Cana Côù Tobola zoa: boten Dien oock álle Grarkten van dé Dingen Die vergift oft vergiftigh zijn énde gendemt worden in't Griecks Deleteria Aparier, De welche tiet door eenighe —— oft met menſchelijcke veder beherneljeke yxchentchanpen oft qualiteyten / maer door verholen ende heymelycke Gracht poodelijtk zijn. Te wetende Benijnighe dieren door bijten/fteken/ laetende dock aentaken aller; maer de vergiftighe dinghen / als fp ût Wfats dranck oft ectwaer Worden ghenomen. Ban ghelijcterwns elek cer Van Die fijne verſtheyden epgenthez ben Geeft/ alfoo wordt het oock in verſcheyden voegen den menfrhe hinderluck oft boodelijck bevonden. * AGE Vergiftighe dieren. “Gut ghetal bande Wilde dieren brengh den Afpis ( ten ſodrte Ban fange) den menlch tat eenen doodelychen daep / ende doot hem feer haeſt. Cen ſteick oft bete Vanden Adder verooraeckt terſtont (merz ten/koudigheden oft bevinghen / bzakinghen oft fpouwen ban gallachtighe vorhtigheden / dorft/ ende andere leer — {ware toé-ballen : — krachten heeft oock het vergift Bar vele naer vo ſghende / te weten Dieren Am phif- bena „Ceraftes, Diplas, Sepedon Eazdùr, Dryinus noemt/ ende noch meer andere. — * — As iemandt ghebeten is ben het gedierte dat Hemor- thoûs heet / dan komt hem 't bloet upt alle ſyn leden ende Deelen des lichaems ghtloopen. De Scorpioenen / Scolo⸗ pendren/ Agdiffen/ Phalanghen/ ende andere van t felue gheftachte/ zijn oock op haere maniere hinderlijck, Den bete van eenen dullen Hondt verwerkt De lieckte dienten A hobia (Dat is Water angſt nocmt; in de welcke be tit gedurigh vreelen / ende in angfte ziju arn bi ——— Vergift. _@nder het vergift / datmen in't lichaem als lyijle oft dranck kan innemen / zjn de Dyaeniche Vlie⸗ ghen oft Cantharides de Biale meeft frhadelrick : ben Zre-hacg (Lepus marinus in't ati) doet de longheren Meeren ende cruleereren. De herſenen oft t brepn ban een Katte maeckt de menfthen dul ende Geel uptfinnigh. Te Aerdachtige dinghen Lan metael ghe cn oft geno men (ende daerom Metallica gheheeten ) als is Cerupfe/ E geen Ban ſilver Antimonie/ @ufchfilver/ hoe bat et oork bereydt is eude Heel meer andere dingen / zjn oock d Doobrlijck Hau binnen gen wetende ; maer nochtang tj oen manen. anr toramijenan bien dao” — fore fomuge egel, nfgelijche moet- mien ooch leggen ban de doodelijcke gewafjen ; de welche wiet alle in eender voeghen Ben neufchen-hinderlijck zijn, … Gan alt gene — Ve af devergiftighe. Braben genefen kan heeft de lelve Gracht ooch ban deygente hap ban (ine ſtoffe oft ſubſtãtie. Dele zijn twee Is —— Want fammighe dierghelijcke dinghen worden Fheriaca, ſommighe Alexipharmaca genoemt. >, Theriakelen. _ Theriakelachtighe dinghen / Theriaca in t Latijn / worden epgentlijck ghenoemt alle die Ben bere mf Dieren ende haere ſchadelckheydt wederſtaen. Dele worden nac de vergift· fhietende gedierten genoemt / ‚Die de „Griechen Theria ofgsa heeten : onder welcken naem alle dieren/ die Vergift uptgeben oft ſchieten / begre⸗ pen Worden, Pae dele Worden alle ſoo ghemengheldẽ als „Bnghemenghelde dinghen / de welche de beten/ Aagheren ‚Wonden ban de vergiftighe beeften genefen konuen/ The- Haca Ongsaeh —— Dan ſommighe van dele verdꝛij⸗ —— frhadelyche dieren ende de berijd ge flangen/ mits ha die in t voocké/ beftropen oft befimeert gebruyckt: mmige ghenefen de ghene die hier Han kranck zijn; ende —— — Beten oft aghen ban die geene ſcha⸗ Doen en! en. 5E pgerBift-afkeerende, Bier onder wordẽ begrepen diemen 5 HAmmMata Iegsduwere ende Apotropæa Azoregreie NOEM; e welche aen den Gals oft elverg aen gehangen —2* e ſchade Het eerfte Deel. be ſchade oft hinder / die de verghiftighe dieren pleghen te doen / af· keeren; ende niet alleen de verghiften / maer oock pe tooverijen ende beleſinghen krachte ldos maken. Deer vete van deſe vindtmen bp verſcheyden beſchrijvers. Bet Emmer oft Amber wordt de kleyne kinderen Voor cen befchudtfel van vergift aen den Gals ghehanghen: t Ko⸗ rael keert alle haet ende nijdt van't hups/ daer het in is: een Drooge Dquille/oft Zee-aiupn/ aen t voorſte oft den ingangh van't Gups/oft aen den gevel oft bovenften doz⸗ pel gehangen / belet alle quaet-doenderg ende tooveraers / temanden van't ſelve huys te beſthadighen: t welch Pli⸗ nius / met nochveel meer andere dierghelcke dingen / ver⸗ telt. Galenus in het tweede van de Genees· dingen nae de plaetfen/berbaelt meeft alt gene dat op het hooft krans· gewijs oft als een hoetken gelept zijnder de pijne verſoet. Befchuttende. - Defe worden oock Amuleta genoemt/ Ban't Latijnſch woordt amoliri ; het welck af-keeren bez teechent ; om Dat ſy alle verghift ende quacdt af-keeren ende befchutten. Sy heten oock fomtijdtg Alexiceria, A'acEipea int Grietſis. De dingen / de welcke tegen't vergift ende dE doodelijcke praucken gebrzuyckt worden / niet Van buyten ap-leggen= de oft beſtrijckende / maer Han binnen innemende; de ſee Heeten Alexipharmaca A'hcZrodppara ; hoe Wel ſy oock Ale- xiteria gan ommige ghenoemt Worden. Dau Hippocra⸗ tes noemt Alexiteria alleen die baten oft vetnedien die tez ghem de beten der Wilde dieren ghebelight worden. ‚ Beroerende oftaf-iaghende: Met de bergiften oft fez nijnen hebben fcer groote gbemepn{thap alle be Binghen die eyghentlijck Cathartiea genoemt worden/ dat is de din⸗ ghen die om't lichaem te vepnighen oft te purgeren Dienen: Want alg de ſelve inte grootẽ menighte ghebruyckt woz ben / Dan en ſchaden ſy niet alleenkijekt gheweldighlijcken feet; maer benemen den menſche lichtelijck het leven. Dan fp worden Cathartica glhenoemt ín twee mantêren. — 1. _Ghemepnlijck oft waden Loor fn pen vurgerende dinghen gvervloedigheden des li e ï Boebaniger voegẽ Dat het oock zp inls zijn De Pis⸗ Be Flupmen oft Spouwfel loffende / de Maendt⸗ verweckende / ef voordts alle de grove vochtigheden dun⸗ makende/ de door⸗gangen van verſtoppinge berloffende/ ef de wegen openen de dingen; van de Weleke wp genoegh faem gbelvrakien hebben / doen wp van de Derde krachten int boorgaende Capitel handelden, — * in ghemeynlijck / maer eyghentlijtker / noemt⸗ men Cathartica Kadaprive ; alle Di die den bupck Van gnder/ eñ de maghe Ban boven boor Get braken vepnigen; pe welcke epghentlijck ſuyperende oft vitrgerende / niet maght ban eenige qualitepten die ín haer dooꝛ kracht oft magh ighe qualitepte ijn /maer Do ende ghelijckeniſſe van haer- fende —— antie / De bochtighepdt die met erf mt ende ghelijck ie/ nae hun trechen ende Baer naer upt-lepden oft loffen. — — Eendrachtighe oft Tvveedrachtighe: _ Nae be 2 makende dingen. volgende ghjene Die onder malka Heet in't Antipathia ‚de Eend 5 Sympathia ZvurräSea. Pliniug noemtfe Hact ef Driendt- ſchap. Dele twee faken en Worden nict alleen ín de Dieren _ vende binghen bie ghevoelen hebben / maer dock in De onge⸗ boelighe/ ghetijckerwijg zún de Ghewaſſen ende meer anz _ Bere/bemercht. Waer af ich vele betooninghen (oude kon: be / iſchrÿvers / maer het oude ge hier teen ighe voor gen/ e ghenoeghlaem voldoen om te betupghen Yoe ms vriendtſchap ende Gaet dickwils tuffchen he Ghewaffen is / ſonder datmen Haer af De rechte oop fa oft reden kan bewijten oft gheraden Door het menfehelijck Ô Berrie genen Boodelijcken Gaetende tegenhept tuffchen ee datter El dd ſa — ranch oft flock van den Wijngaert, als Die — en Men eane Kef bp be Koole is / en Lal niet meer vert op-Wwaffen ende ſchieten⸗ nen Doen moeyelijck 5 — de degh weſen alleen 8 foffen ende uptdrijvern /in nden Het eerfte Boeck. 1 maer (al achterwwaerte wijchen ende keeren. Inſahelijcks opk gelchiet metde Koole : want indien, —— wen Diefieben oft kolen Wilt / Daer wijn bp oft boer giet/ be Kooleen falniet meer door Het fieben morwe worden maer al daer-en-boven oock hare verwe verlieten ende bleecher worden. Ende oock hoe wel iemandt veel Wijng Drinckt/ nochtans en (al hn wiet dzoncken worden, oft bez vangen konnen wefen/ indien hp te oren Ban eene rouwe Koole ghegheten heeft eer hy hem tot drincken begheeft. Daer-en-tcghen ondertoudt den Wijngaert / foo Get ſchijnt / met dé Olmboom fulcken vrientſchap ef ganepn= ſchap/ dat hp door t omhelſen van Dien leeft ende luftigher voortfprupdt/ende hooger op waft/Dan hp anders foude, De Epcheende den @lijf-boom Drijven onder malkanz Beren ſulcken hertneckigen haet / ende foo grooten LIjandt= ſchap:; dat ſoo wanneer den eenen geplant oft gefet wordt ín den put oft kuple daer den anderen te voren in gheftaen beeft / geen gan beyde daer in aerden kan / maer haeft vergaet ende ſterft / algin vijanden landt weſende: inder voeghen dat een Eytke niet Teen en kan daer eenen @lijf- boom gheſtaen heeft; ende ooch dDaer-en-tegen eenen Olijf: beom eere als hp op de plaetfe Daer de Eycke te voren ftandt ghjefet wordt. , Det Varen-krupdt en fal niet Wederom upthotten oft aſſen / (oo wanneer het met cen Giet ghefneden is gez weeft; inſghelucks bock als het landt omgierloeght wort met eenen ploegh Die aen sten kouter cen Giet (tekende beeft/ dan en (al dat Daren-krupt dat daer mede geraeckt is gheweeft / gheenen wasdom meer heenemen / maer fal gheheel vergaen. Ander felver voeghen fal het Giet Bers gaen /wanneet dat omgeploeght Wort met cenert voed: guter / Den welcken met cenen Varen⸗ ſteck beſteken fg. Daer-en-tegen iffer foo grooten vriendtſthap ende np heydt tuſſchen 'tfele Giet ende daſperges; bat D'A getges nergheng beter boordt en komen dan in plaetſen Daer een groote menigbte ban Giet waft, … Dele vꝛiend machmen oock bemerchen tuſſchen Myrtus ende den Olijf-boom/ende tuſſchẽ den Bijgh⸗ e den felpen @lijf-boom. Een lidt oft deel des lichaems nue oft Fchadeljck. Ou⸗ ke de oft haet —— — — vriendt⸗ ap oft haet onderhouden de dinghen eenighe ghemepn= ſthap oft ghelijcheniffe hebbende) worden oock gherelent alle dinghen die eenigh lidt oft deel des lichaenis alleen ſchadelick oft nuttelijck zijn. Mant dele dinghen zijn ggn Deel bee lichaenis meer toe-ghedaen/ oft hinderiijez dan het andere/ Door eenige befondere ende merckelijct verſchil makende epgen{rhap/enbde oock berfrhepdent dept oft ——— welcke van Be ale ſtalteniſſe van het — paf ghemaeckt zijn / voordts ie ghekomen. Het welcke Galenus ín ſijnẽ eerften boeck van de Genees nud⸗ elen nae be ghefachten/Blaerlijck betoont met be Spaen⸗ Blieghen ende den Zee Haes. Mant de Spaenſche Di Ep mit 2 / anders Cantharideg ghenoemt / foo wanneer lichaem inghenomen zijn / laten alle Be andere Deez den daer —— Amie heel onbefchadight de vꝛy / dan zin ſy be Blale hinderlijck / ende ha⸗ Die op / iae quetfen Die leer, ‘Den Zee Haes is de Lon⸗ gher alleen meeſt ſchadeljck / hoe wel hp andere fachte ende on deelen Bo 0 act eer hv tot de Longher en Mio gocks inde Beton Biecjag-eau, / en fommighe nut ende … Houf-bladerd/ Dcabieufe ende Bſop/ zij if entibe: Longher nut, Agrimoni abe aenghenaem en begi dinghen zijn het een deene / ende het ander D'ander deel nut Naer hi obenond bande Hearpte. Dus al het aer Dit an 5 a wel noodigh zijn te betoonen/ hoeendein Welcker voegen tot de en en dien te komen is. HEF IG CAPI TEL Hot de Krachten der Ghewaffen té kehnen zijns _ __— ende eerft door den Reuck. de \ A Enkanbde Krachten ban De on Ide —æeS — amente en anders Din 2 J 16. | Cruyde-Boeck Reinberti Dodonzi. noeint / door ervarentheyt eñ Berfoechinge bekennen” ende —— den ſmaeck. Det fet oock datmen daer af oordeelen —— * —— — tid — ſchrijvers Konſtlief hebbers zijn Ban meynin ⸗ Nrd De krachten der Gewaffen/ende bijfonder van de Pierde/ beft oordeelen magh door het lepden ende wijfen van fommighe Iercken oft Teeckenen / de welcke Dicke wils in de Ghewaffen gevond worden/ Ban haten eygen aerd voortkomende / ende aengebe é oft ingedruckt zijnde De meiche in't Griechs Chara anai Kapen Thpio ol heeten. ‚Reuck. Godt — heeft om den wille van de gevoe bare dingen het gevoelen van den Geuck gefthaz gen: nochtans Vande gheftalteniffe oft acrd Van eenigh Dinck te oordeelen oft te beramen ende te raden door DEN Beutken ig foo feher ende vaſt niet als doo ben Smaeck alg ong Galenus verklaert. Daer zijn nochtaus lom: mige renchen/ de welche ons noch min not meer als fmarchen beweghen. Want alte fuere Hinghen/ ende bijz fonberlijck den Ron verwerken den Geuck ‚(oo doen oock pe fcherpe/ alg Loock en Aiuyn: de welche niet alleen dert fmaech/ maer oock den reuck moepelijck vallẽ / ende kiten. Ende alfoois in ſommige bingen bp nae cen gevoelen (oa in't vierhen alg in't ſmaeckẽ: maer dit geſchiet in heel — nige. Domtijdte oock worden de krachten ban ettelitke Binghen upt den reuck alleen bekent / ſonder de hulpe oft toedoen ban deu fmaeck : ghelijckerwijs het ghebeurt met pet Meſt / ende andere frinchende dinghen / de welcke niez mandt en beftat te proeven oft te ſmãecken: alloo oock de fprjfen Die Door rottinghe bedorven zijn / ſchaden oft zijn moepelijck met haren veuck alleen; eft niemant en Wil hem gernederen ont Die eens te ſmaecken oft té prꝛoeven maer verwoꝛpt die terſtont / ende gelooft lijnen veuck alleen, Det welcke hoe wel ín dele dinghen gefchiet / nochtans zijnder eyghentſchan do: pele andere/ wiens krachten ende € 02 den reuck niet beent en konnen — Maer de meefte/Weerdighfte ende krachtighſte oorſake / waerom men vpt den reuck niet aem oft ten Bolz - Ten gheoordeelen en kan / is de ch oft weten: acnghefien dat de lichaemen meeft alle ban _ verſcheyden geftaltenifje zijn ; ſultks dat den reuck van de ghedaente oft welen Haneltk deel van dien gheen oordeel Duet: Dep middelmatigh/ ende tuffrhen de koude ende heete gefftelt; te weten Suct / Vetachtigh / ende Ontieflijck/ dat ig onbeweegblijck oft Plat ban ſmaeck. Scherpen fmaeck. Den Dtherpen ſmaeck / in't La⸗ tin Acris , in't Griecks Driniys Apsuos, is ſnüdende oft ſte⸗ Kende in't proeven „ende bijt de tonge ende den mont/nijpt/ ende berhit gheweldighljck: fomtijdts laet hp oock aen de keel/ende brandt die bij-nae/ghelijtk is den fmaeck ban Peper/ Pyrethrum oft Bertram / Eutphorbium / inſghe ljckg ban Kerſſe / Moſtaert / Loock ende Kiupn. Woordte van alle de dinghen Die ſchern Ban ſmaeck zijn / de Lom mighe zijn eethaer/ende fonumighe niet. Wan de ghene die niet cethaer en zijn/ de ſommighe zijn alleen genees-middez len oft medicamenten ; be ſonunighe Zijn fchadelijck oft doodelijck alfmente inneemt. Bequaem om te eten zijn alle de fchetpe Dinghen / de welcke eenighe vochtigheybt met” haer ghemengelt hebben; als ig Kerffe/ Loock ende Utupu. Pan de ghene Die fonder eenige vochtigheyt / met eenige dunnigheyt oft fijnhept van ftoffe/ onder de derde hoogte de oft graed ban Be berbittende dinghen zijn / moghen boor gheneeg-maabtigh(m't Latijn Medicamentofa)gtje- houden worden ; alg zijn alle de Waterloſſende / ende de Sweet · verweckende Dingen /ende oock alle Die kracht heb ben ont te ſnüden oft te doorgaen / ende om door den Domy te Doen verteren /incidentia oft digerentia in't Latijn. On- der dit ghellacht — oock die het ſpouwſſel upt de bor ft eñ longher lichteljcher doen los worden/ vijfen oft voordtko- men / ende oock alle die de maendtftonden Lerwerken. Daer · en· boven oock De Binghen die den derden graed ban warmte te boven gaen/ feherp/ ende gelijchelijck oock _ grover ende Dicker ban gheftelteniffe / zijn berbrandende/ ende maken blepnen oft blaren / ende roven oft korften/ door hare groote hitte; als isde Spaenfrhe Wiiegte, Ra- nunculus oft Hanẽ · voet / Chamelza ende andere: de welcke indien (p Door haer gheheel ftof oft fubftantie ben acra Ban De Dieten têghen zijn / zijn oock te famen Bottende/ oft Bedervende ende Dinderlijch/alg zijn de Dingen diemen Deleteria noemt, f Bitteren ſmaeck. Den Bitteren [maeckt / Amarus in't Latijn / in t Griecks Picros Trupòs en ig foo heet niet ale den » maer is heel onfoet / guaedt ende onaertgenacm: gheven en kan; ghelijck dat Galenus in't Lierde boeck ft den ſmaeck / ende det Le z bart de Krachten der finaplen door het bewijs van De Ken; alg blijcht in Wloë/A tn en oole / beeeder betoont. rror | Amdere Dierghelijcke, Dan de dinghen van defen maeck — het ſtof bau ii ven nd Ate en van — u h: boor goede veden maghmen dan Hierom zijn alle bittere dingen oock warm / dro ale demo — inge Boor heet houden/ ‘aerbachtigf/ ende hebben acacht wan te werdronsee POEDe —— DE men — Doper en roocken erde te [upberen; ende boben Ddien/ om datíe Perge ei ap tf die eben opnemen enbe verminderen te ded Dee vrijd — eenige btarheige petighepdt / de welche — — ———— orga vegers err heen sin, van krachtê is oock den Bouten naem/in't Grierhsg Euodeis Eud8ess Die met de ahee fier shit be Halmyros A‘uvpòs nd i wordt. H pede ied f Owaer/in t Grieche Dyfodeis aurwdussde en oan Galenus ton otaethid 7 ee See leren HET X.- CAPITEL en Van de Smaecken, ; & Smaechen/upt de welche bande krachten endege⸗ — ende droghen Heel lekerder ghetal. Dap zijnder | ; te weten/ ; — ——— pt Den ftrengen/ (turen en — — rouw ende ende is oneffen / e bed er he Het eerfte Deel. Heel houdt ende derdachtigh van ftoffe, Wan belen ſmaeck zijn de onrijpe Jeeren/ onrijpe Drupben/ de vrucht van de Eornoelte ; ende meer andere onrijpe vzuchten. Serpen {macck, Den ſmaeck die in 't Latijn Aufterus, nac’t Griechg A'verpes, ende bp de overfetterg van De Arabi⸗ ſche boecken Stypticus gheheeten Wordt / komt (eer nae bp ben wꝛanghen; maer 18 wat fachter ende aenghenacmer / ende oock Wat mun koudt ende dꝛoogh. Delen proeftmen in Dumach/ Galnoten / ende Granaetfchellen / ende Heel andere ampere Dingen. Pan Ip heeft ſulcken gemepulchay met den Wrangen ſmacck / dat meeft alle de ſchrtvers geen onderſchil tuſſt hen deſe twore geftelt hebben. Tant ſy zijn alle beyde verkoelende / verdzooghende / te ſamentrecken⸗ de / ende het buptenfte ban alle dingen dick en vaſt maken⸗ de. Dp verſchillen alleen in De menighte ban krachten; dat is / dat den eenen meer oft min lijn krachten doet blijcken als den anderen :-ghemerckt dat den ſerpen (maeckt / mits dat hp min verdzoogt / de tonge Niet en Wringt noch rouw en maeckt ; maer den ip beg) / Beel dzoogher dan den ferpen/ maeckt de vochtẽ beelen Lan de tonghe heel vouw, oort / foo welde wrange alg De ſerpe bingheu leggen haere eygenſchap oft kracht alleentkeng af: Want men Liet altijt / dat alle de dinghen Die verouderen / alle wꝛangig⸗ heyt / ſerpigheyt ende 't famentreckinghe af legghen/ ende Daer voor eenighe loetigheyt oft fcharpigbhept aennemen, “E ghene dat wrangheis/ nae 't leggen van Galenus/ Wardt in Dep manieren ontfloten oft ontloken ; ende ver⸗ Left alfoo fijne ——— sten eerſten / alg dat verhit wodt; ten tweeden /als het vochter oft nat Wort; ten ders den / als het t'famen heet en Hocht gheworden is. 1, Indien de wranghe Dinghen alleen ee Worden / tude noch vochter noch mor wer oft weerker en worden / maer harde blijben/ gelijck ſy te boren waren / foo Fullen fp met lanckheyt ban tijden alleen De ſoetigheydt aen · ne⸗ eek nae ebt nie biert 2. Worden (p allee ocht; ende oc van dicke grove deelen / ende waterach van — ſullen díe ſelve dingen / die te voren Wz e waren / mins ber Wranghe/ dat 18 alleen ferp/Worden; maer bp ſoo ver⸗ re de vochtigheydt dun Lan deelen ende lorhtachtigh van ſtoffe is Dan worden ſpy ſuer. .Waer is t dat de wrange dingẽ te ſamẽ heet eñ vocht woꝛden / foo (al de waterachtighe vochtigheyt in ſoet heÿt veranderen / ende de lochtachtige in vettigheyt verkeeren. _ Sueren ſmaeck. Den ſueren ſmaeck / Acidus int Latijn / Oxys o ⸗ in't Griechg/ ſlaet/ noopt / dooꝛgaet en, dooʒ⸗ ingbt't ghevoelen bande (makelijckhepdt. Deſen bijt onder eenigh ghevoelen ban Gitte / ende knaeght de ton⸗ he ende De omligghende deelen: fijne kracht is ghewel⸗ bi doo de fijnighept ende dunnigheyt Lan floffc; daer om boor gact en doorboort bhp: pie merrkelijrk in den zijn ende alle andere fuere Dingen, Vooꝛts alle fuere dins — — bed ne haere ftoffe boor komen eñ doordringen hacft ende or ck: Beel ver door-boorende ende ſnjdende — t be⸗ ght / ſoo en zijn ſy niet ont dan de ſcherpe me⸗ ditamenteuſe dinghen / de welcke onder de Derde hosghde an hi in 5 nochtans en ontluycken / oft en verſprey⸗ — einen bt — maer — — —* od Abena — cch met re — ed Den foeten march Dulcis in't Latijn / Glycys ravrùs in't Griecks / ie aengenaem ende lieffelijch ; ught de tonge / eñ en is boog geent uytmuytinge ban enige mert genſchap eñ Dit is inden Vonigh ende het Dupker te Alle foete dinghen Bütboen / ende ontlofjen / ende maken rupm ende breedt / nochtans min dan be Kette: ſy Gerlachten be rauwighe⸗ — vervoorderen ende de teeringe ———— ge der ſpijſen / eñ maken morwe en rjp/Datmen matureren noemt. Dele zijn middelmatigh van ſtoffe / eñ hebben een _ Borhtathtighegedaente oft gualitept/De welcke met onſen Aerdt ende welen ober een komt/ ef leer gemepn ig: ly zón got matelijcké warm, Want Haer en is gef Van alle de Loete dingen / koudt ban — datmen nochtans Wel iet loets binden kan/ dat oudarhtighig: te weten t gene dat waterachtigh van ftoffe isd oorts/de (oethept- fg alle boedende dingen heel n. antal 't gene Dat Hoedt lele heeft oos veel oft luttel (octighepts met hee N Her eerfte Boeck. 17 „Vetten {maeck. Den Dmeerachtighen ſmaeck / in 't La⸗ tijn Pinguis, in t Gꝛiecks Liparos Atmapis, befmeert bpnaeeft befteijekt oft laept de beelen van den mont met eenige vet tigbepdt oft jmachtighepdt / ſonder eenigtje ierchelijche hitte / dickwils ooch eenigbe dunſtere oft niet heel blijchez Igche foethepdt met hem — Delen beſtaet in cerne middelmatighe ſtoffe / tuſſthen de grove ende fyne gerruent zijnd; Die welcke wel vocht is / niet waterachtigh noch⸗ tans/ maer lurhtachtigp / middelmatighlijck be telt tut⸗ fchen be hitte ende koude, Den Vetten ſmaecũ en blijche niet alleen in't Guet ende Smeer / ende ſonumighe Olien / maer oock in be Maluwe / Witte · Maluwe / GonumeDzaz gant / ende meer dierghelijcke dinghen. Voozts / alle vette dinghen wijden / vermozwen / vervothten / ende effenen alle verrouwede dinghen / ende brengen die in haren eerſten ftant: ende dit alle doen ſy veel beter dan be foett; onder be welcke fp wel gherekent worden ; maer zijn nochtans in ben ften graed oft verſchil van de (ete Bingen te hous den ende te velenen. Smetfen {maeck. Men foude bien ſmaeck / den welchen ín't Latijn Infpidus, in't Gꝛiecks Amies Apœus, Dat't (onz der eenige qualiteyt oft kracht/ende Lan fommigeExqualis —— Wordt / op het Buytſch wel Dmets/ oft On⸗ makelijch/ Doof oft Plat moghen heeten: ghemercht dat dien ſmaeck niet foo epghentlijck Boor eenen (maeck alt Booz een beroovinghe oft gebꝛeckelijckheyt van ſmaeck te houden en ig ; aenghefien dat hp met gheene merckelijcke Werckinge de Mmaeckielijchhept oft het gevoelen en beweegt. Delen wort ghevonden in ſommighe vruchten/alg zijn de Pompoenen ende de —— oock alle gheſſach⸗ ten ban Kozen / Dpelteende Terwe. Wet ſtof oft materie ban defbinghen ig Wel grof ende Ditk / maer nochtang niet aerdachtigh oft droogh ende nijpende oft tfamen ende/ maer met — vochtigheydt overgoten: t welck md dien dat het plarkachtigh ig ende klcvende / verſtopt / belet / ende vervult alle de ganghen ende openin⸗ ghen / berfacht de rouwigheden / ende vereenight ende vᷣdeght t famen 'tghene dat ontdaen oft ——— Wags Doe, De onfmakelijrke dinghen ooch leer nae bp Di gerlieder ftof is cen Wepnigh grover ende entijper dan het ſtof ban be loete. Dit is het ghetal ban de ongemengelbe Smaken: upt be welcke van t wefen ende geftelthept oft menginghe van t frof ber ghewaffen / ende oock van alle andere ghenees: middelen — Wort; ende waer upt voorts bekent Wordt met hoedanighe tweede oft derde krachten bie felbe nghen begaeft 3ún: t welck Leer licht om Doen is / ſoo anneer dat ſelve dingh maer cene ſmakelijcke epgen{rhap en heeft: Maer bp (oo berre daer meer (maken in veſpeurt Wezden/ dan cenen alleen/ dan fait felve medicament oft gheen dingh eene werckinghe nde kracht betoonen / de elcke ban verſcheyden eyghenſchappen is voortkonen: ghelijck den Alſſein / om bat bp Isen De bitterhepdt gock een t'famentteckinge heeft / betoont daerom oock dat hp Lan verfchepdé ftof gemaecht is / ende met verſchillen⸗ de krachten begaeft: ghemerckt bat bp bande bitterhepdt eene afbagende/en ban de t r ‚gene verſterc⸗ kende acht glen ‚ Pan men Bindt fomWwijlen De vers ſcheyden (maken foo ſeer onder malkanderen ghemengelt ende verwerret / Dat fp daerom oorſaeckt zjn / batmende - Bracht ende werckin ge mediramenten oft ghenceg- nuddelen niet fcherlijck bemereken en han. Maer als dan komt ons De ervarentheydt ende berfoechinghe te baet : doop de welcke alleen Bickmacl/ (onder de onderhennifte Banden ſmaeck / de kracht van t meefte Deel der gheneeg- gen gesonden kan worden, Daerom moeten de felve tot ong roepen eude v / hoe Wel ong dochte / Dat Wp de kracht ban eenigh dingh wel bekent ende doorgront den: Aengheſien datmen dickwils ghefien heeft / dat gele din bp alle menfchelijcke redenen goedt ende specht ende gheoor deelt zijn/bie welche noche tang daer nae anders / dat is [chadelijck ende quaedt / in't gerfoethen ende beproeven Bebonden ghewerſt zijn, ulckg dat de seben / Hooy de brooſhepdt des —— nbts / foo onghewis ende bedriegheljck is/ datmen daer op alleen niet bouwen en magh/ londer De verſoec⸗ kinghe daer toc/ algeenen techter/te roepen. … ® : HET HET XL CAPITEL Van de Teeckenen oft Indruck{els der dinghen. n * ok Sok de En Geeft nopt inde ſchꝛiften Bande vermaerde en M ——— oude feljrberg bevonden / datmen de kra Mien der ghewaſſen foude moghen komen te kennen ende te Boor-gronden upt ſonunighe Indꝛuctklelen oft FBerck-teechenen; de welcke in ſonmige ghewaffen oft in renighe deelen van dien ghemerckt ende bevonden worden: Dan alleen alle defe vindinghen / oft (om beter te ſegghen ) Gerfieringhen / zijn van fonumighe nieuwe ende min Hers tmaerbe ſchrhvers in Dele onfe lactfte tijden onlanghs ghe⸗ bonden ende Hao: Den dagh ghebꝛoght: de welcke houden fran / ende met vedenen beveftighen willen / dat den Aerd van afte werelt lijche Dingen (Diemen op £ Tatijnſche Raz ture noemt) aft ghene dat hp ter werelt gheſthapen oft gez maeckt heeft/ line epghene teechenen ende mercken uptz pruckelijchen gegeven ende ingheprint heeft; boor De welc⸗ ke de krachten ende Werchinghen Van Dien / belonder de gerborghene ende hepmelijche, fekerlijchen bekent moghen Vo den ; min noch meer (foo fp legghen als upt het aen= fehouwen oft befien deg aenfichtg ende ſammighe beelen beglichaenis/ de ſeden ende genegentheden oft affectie det menfehen/ door de konfte der Phpfiognomie bekent ende Boorgeondt Worden: Pufos wodt de Confte ban den Menſchen Aerd te nen (Dat is de voornoemde Phpfiognomte /in'tJLatijn ende Grieks Phyiognomia Dursopronia ghefeeten ) ban Ariftoteles ende andere Dude wijfen wget men eigene maêr Baer-en- de ‚ deere oft wetentc hap ban deſe voorfepde Teeckenen ende Indꝛucklels der ghewaſſen / en ís ban niemanden Van de dude / die renigheñ lofweerdigh zy/ noyt geacht oft gepre⸗ fen geweeſt: eñ oor boven dien/ ly ie foô los / wantkeſbaer/ twijffelachtigh ende onſeker / dat ſy geenſins voor eenighe kenn iſſe oft wetenſchap en behoort gehouden te worden. Nothtans ont de nieuws · gierighe eenighlins te Holdeen / ñillen wp daer wat af Lchrijen / meer om De ÿdelheyt ende onfeherhept van diergeljcke dinghen te Letoonen ; dari om pijn ed toete — ie / oft de ſelve — zſen. en houdt gemep Boor Mertken/ tels /- oft Kenteeckenen / het mat uptte dis — —— gen ban De elo ij eeen dere bee, = , 5 ve nf — ee brute be a Vn baden ft anp ——— w gant crupdt Scrofularia fende knoopen oft : daerom nut ende krachtigh om de knobbelachtige harde gefwillen/ de welche ſomwlen ín de Klieren van den hals / ende bock bande ooffelen / lieſthen oft cegbeniffen komen / in't La tijn”Scrofule, in't Griecks xapddes Choe ende te boen berdwijnen: dat ly alleen aen den hals gehan: — J—— d j * konnen : t welcken ‘Ewel ne onw tachens weerdigh ie. Ende (p prijfen be : vᷣoornoemde klieven / maer: er lmerte ban Be Aenbeyen / datis Spenen oft Hemorrhöi- des. Het ig wel Waer dat (p op de Spenen ende Leren gez Tept zijnde goet ende nut zijn / om dat ſy Heet ende Droog heere w3jn/ maght om te v enz ens uptterlijcken Schijn hebben met de knob oft Kropfweeren, Want waer’tfake dat Deden om Bat fp knoopachti moeten torrhoïdes gft Bai 7 ijn de —— ban Smeer woꝛtel oft Telen eiche oock Enobbelachtiah zijn Balomons gr be wee ane ane ont ban Ben meu, elen fommige wtfaenbeoft weegs oerades, te gljenefen en ; muger niet om dat ſy eenige ghetijckeniffe gock de foorte gan Sterre eruydt / be we Cruydi-Boeck Rembert Dodonæi. De Klieren niet heel onghelijtk en zijn. Porhtans ſietmen dat gheene van die twee cruyden tegen de Klieren oft Au⸗ bepen. nut is / oft ghepreſen wordt. — EE Nen de Wortel par Ehelidonium minussoft kleyn Speen⸗ crupdt / hanghen ooch ettelijcke kleyne langhworpighe koz renkens /gheljck de Spenen Die te ſeer uytwaerts hangen: ende dat lelbe cruydt met ſijne wortelen verdrooght de Anbepen / ende helpt Die ghenefen. Haer ſoude daerom fentandt foo {tout welen / dat hp Get cruydt Ranunculus Myricus ghensemt oock op de Abeyen legahen ende ghe⸗ Brupcken ſoude / omdat Get oock Bait Wortelen het ſelve trupdt niet ſeer onghelijtk en is? De kerne oft Hee fte vande Note wordt beſloten met een houtachtighe ſchorſſe / ſchelle oft fchelye/ ghelijck de herſſe⸗ nen met De beenderen Ant betkeneel bedekt zijn : maer daerom en volght hier niet upt / dat alte Noten de herſſe⸗ ner bequaem eñ nut zjn door ghelckeniſſe ban ſtoffe ende geftalteniffe. Want hoewel de Pôte-mulkaet de herſſenen ende Bet hooft nut ende voorderlijck is / nochtans en kon⸗ nen de Okernoten ende De Halelnoten het hooft gheenlins itut efen : jae fp zijn t ſebbe dickwils moepeljck ende ſchadelijck / byſonder als fp de maghe Herladen. De bucht van Halicacabus, ghendemt Briechen ober —— ín ſommighe huyskens heel gelijck blaeskens⸗ de welck e oock de blaefe der menſchen ſeer bequaem is / ende verwerkt tot piſſen. De Veneetſche Maluwe / in't Latijn Alcea veſicaria ghendemt / de aep makende Naſchape⸗ Colutea ende Pimpern welcke in huyskens als blaeskens waſt: maer en Werc: Ben nocht oten hebben oock eene vrucht / de ans in Dier voeghen niet / ende en zijn De blale gheenſins nut, Den Krans oft Kroone / dat is et bodenfte vande bloe: me Bant groot Ereeft-trunt / ende oock het laet Han Scot: pioïdes oft ScorpioenscrnpbtAnsidt omgijekronchelt ent Ghebooghe ale der fteert Vanden Drorpioef : ende wordt an de oude ſchruvers ghehouden vod een goede bate tes ghen de Scoro oenen ende de ftehen Ban dien Det fast Halt De Goutbloenie ig oockt omghekrsmt · ende ghekronkelt: de dt hauwkeng van Dogelsdet gheljck den ſteert va Ten Btorpioen oock. FBaet wie foube Hoth hier upt wite ns lieren, bat dele oork goedt fanden- Weten on Di E quaet dat bande 5 — eh verwe enen ghekomen is te boeten ⸗ we ban Vere sint / Worden vandit tghen de gheellucht / omdat Haere t die ſierkte 0 it kartit. Ende Ha ed vande (ele verte / Die ſeer nut gheelfurht te ghenefen : Maer daer zijnder ooth leet daer teghen hief ghebrupcke ent worden / er B Î k d be Welfen: Ehabatbet ig wel gheluwe Han ver we ende ghe neeſt de gheelfu — ct de Gedorbeit ende ge kl et de bedorven ende DE oek / bie nochtans heel wit is: wijten in el irr Fe ben — * banden jn: barber eig ghemerchkt à à che b * gert / De ri minoren — jen op on Feen” : raf Boere haebolgfende crupden 5: — Conyrs 7 ende Fundte-ooghe / Buphehalmum he woel che gelwebloanen oerttrerighen. Dan oatesi oock bele andere rruphen De Welc —— 0 Gulden roede/ Bof vinger * derne Ere en dr gote oft Bellem ende het —— ghebeel gheluwe is,‘ Selfs/ forme — Dieet eeen (nde geuit Koens pe =e * t cruydt nevset an — ® benenden ef eren bet ega , g | uw Hert gerfte Deel. gheluwe verwe heel blinckende zijn: maer nochtans en oude niemant Het ſelve crunt derven teghen de geelſucht ingheven. Niemant en ſoude oock de grelluchti ghechet ghebruyck bande gheheel geele Kbzicots / dat is Abant· Derlen / oft oock ban de waſchverwighe Pruymen wil⸗ ien toelaten: ende — min de geele vruchten van Pandragorat' eten gheven. j dsg 8 — is't met de roode verwe/ de welcke onder de Mercken oft hen-teechenen gheenlins Loor 't minſte ghehouden en Wordt, Bier boormgelg Warender fomz m ohe die Vaftelijck geloofden dat alle voode dingen. heet waren/ ont Dat het fchijnt Dat fp de berde van't biermet haer bꝛenghen eude ghelijck zijn / 't welck oock root is, JVaer de dwalinghe ban diergelijche menfchen ís ghe⸗ noeghſfaem berifpt ende omgeftooten geweeft van Gale nus/an Get tweede boeck Han De Dimpelen oft ongemene gelde geneeg-muddelen. In oufetijden fchat-men dat alle roode dingen Pfamen-trecken oft tac-nijpen ende Aupten/ ef dacrom alie den vloet en bloet-ganck ban alte kanten {killen ende ſtelpen: ende t ie wel Waer datter beel dierge⸗ Tijskens te Wcten de roode Goofen/De bloemen Lan den wilden Granaetbeomyde roode befien oft vruchten Pan aerberig/oorhde Cornoelien / het Hoet Dandel-hout / waaken-bloet/de Dor telen Han Derts-tonghe ende Ban Ol nneneiliesenht noch meer andere ban De ſelve verwe⸗ die-kracht hebben om t famen te trecken ende Den bloet⸗ ganek te bedwinghen. Nochtans vindtmen vele andere toode ding hen/ oft die roodt Lay hebben / die met een heel. andere ende berfchepden kracht begaeft zijn. Het ſay dat de geperfte oft ghevreven bladeren ban Hypericon oft D. Jans crupdt/ Ban Werte-hop / ende Lan wilde fMupteupt-ghedrurkt wor dt / is foo root al oft het bloedt Waer: maer nochtans dele cruyden en ftelpen het bloedt Het eerfte Boeck. 19 ſelfs inden.tijdt dat de Donne opin is / eñ ciue alderſterckſte hitte heeft oft van — —— rd en berlact maer gheduriat bp hem baugende Bou: ; waer upt van haer belloten wordt / Dat 't lele roupdeken kracht foude hebben om deg menſchen ingheboren ende evaben- aerdighe boebtighert te bewaren” ige te bermeerderen: het welcke nochtans valfch ende onwaerachtiah is, ende tez ghen alle reden firijdt. Want dat Dit crüyt ghedurict nat pan dauwe in t heetfte eft fterchfte Ban de Donners ende blijft/ daten komt nict bande vochtigheyt houdende ep- genthept ende kracht / maer alleen Ban Den aert Ban t lant Daer Dat felbe- in groept : ghemerckt dat het tufithen’t Moſch hoort-komt/ ’tWwelck Water onder Geur heeft, Ende om dat upt dat water ghedurighlijcke watbonunen opgetroben w orden / daerom komt het bp / Hat niet alleen aen dit kleyn crupdehen/smaer sock aen’t Moſch ſelf / eeni⸗ ghe druppelen vochtigheyts hangen: aengelien Dat on den felben tijt dat dit cruydeken lijnen dauw heeft; / het Moſch gock vochtigh bevonden wordt. VVater van Sondauvv. Boven Dien ſegghen De naevol⸗ ghers Lan Theophraſtus Paracelſus / datter noch een au⸗ der teecken oft indzůckſel in dit crupdt Sondauw ie; te Weten de verwe ban een Waterhen Dat ſy Ban ’ ſelbe Door ben diſtiſleer heim Weten te trerken / ’t welch bleech geek is daernochtans ghemepulijck de ghebiftilleerde dingen waterverwigh ende wit zijn, Ende fp verſekeren Dat deſe berwe int water van Dondaus ie/om dat bie vorhtigh⸗ heyt eenigh vliegende Dout (foo lp ghemeynlck pleghen te prelien in heeft + ende dat Get daerom maght hreft om De ing heboren vochtigheyt des lic haems te bewaren / ende de ustdrooghende oft uptteerende menſchen fer nut ende befonderlijckhegimemde,, > 17. 3. —5 — daer oockt een reden by; te weten dat de en wiet leiſe daer en tegen driven endetagenfp:t dinghen diemen int Bout leyt / feer langh beww aert kon: —— or — Allod oockx nen worden Maer voorwaer de Doode ſichaemen ende rootverr té — — 59— het v —— met out eeigen esi jorfren oft fchellen den Lijn: echt enzijn — maer gheenling ’t gene Dat noch in'tleven fs, Want den ———— tſtoppende / maer — de Abee k van ’t Sout wel bez berweeken eenen gewelbighen loop oft vlset ban onders it / maer al te Weel fet leer (radelijck 7 bez De Lattouwe geguetft sonde geeft een fap/ het welch r Hoor De ghene die gende oft in eenige bieeck oft ghewatert melck gelijck is in t aenfien: eñ teeringhe zijn. 1 e iChaemeuteer/ maz oock fem-Wjlenmelch: krijghen, Daer bloedt oock uyt de aequetfte Eitbpma en (anders Wolfs-mele gendemt) een fap dat heel witen melckachtigh in't aen{thouwen fe: d ‚He, Tithrmalen mahenomen zijnde het elen. —— en fal vocz w aer niemant Die diss derden verlekeren; t dat gvb demen, ichymalli noemt / heet ende pes ban krachten ass dee ong ——— F ſuyv e omkeeren ENDE Û ijd bos omen ende de beevmeerderinghe aant FE bollen been melt daer af te dꝛuppen. Want dat bat ouden ha ne vorige Er! Sout m gher ende rantk /ende berdrdoght be vochtigheden ghe⸗ welbighlijcken feer / ende Ichijnt Die ín te Owelghen oft te ficken & maer Die wotteerende lieden en Gebben niet Ban nioede datmenſe verdrooghe / maer be hoor den bert eer Wee derom verquitkt ende gheboedt te weten. Oock de (oute af drꝛop Loft ſinckinghen be welcke van het hooft dp de bor ſt Dalet” en bewaren Be longeren niet/ maer hin- deren Die Beel eer / ende bꝛenghenſe tot Fweptinghe ende “Soon en volght Get gheenlins dat ben ondauw 3 oden 6 — —— pr OEH he uptteereide beguaent weer Ban: te weten / on bat RE bp int heerfte bar de cht De foo ton —— — pat —— — ies Honte ledge Ban: dn —* wm —* — laten ende rede⸗ * — ——— —— Tote te willen So BENE LELIE HC ED ‘Bint fonúitigte Die ban ſultken goedt⸗ mepniae zijn / dat de vude Ichrijberg ou dele en oock goepaft hebben / ene Die waerghenonten hebben : ende bat tp de Standel-rrupden: (Orchies t de weleke- gen de beefclingetBan haer te ws twee tonde bollekens alg klootuens hangende Dock feer gepreſen ende gebꝛuyckt hebben chẽ met die Worte tot ancupthept té ver⸗ werker; Ende Dat bp haer de cruy den Bingel-rrupdtende. on, Diemen Mannekens noemt / our foorien oft maulijek opys ende de Wfkens bant Lelve geflacht/ om B 4 dochters 20 ger oft wijfdelijck opg te krijghen beguaem ende nut — zijn gheweeſt; om Dat die twee verlchillen van man oft vrouwelijchtept in't laet ende De bloemen van de felwe kruyden merckelijck ſchijnen te blijken. £ Pet kan oock ſonder twijffel weſen / dat ſommighe van pe oude ſchrꝛyvers ſomwijlen eenighe achting! ghellaghen hebben óp deſe teeckenen; maer Dat zijn mee endeel gie weeft de ghene Die der Egpptenaeren ende andere dierghe⸗ lijcke guyghelaers leere ende bedriegerije naeghevolght heb⸗ hers de welcke/ ſoo Galenus betuyght ende beklaeght) de Sentes konſte met loghenen ende vãlſche ydelheden ver⸗ bult ende vervupylt / iae eenighlins verachtelick gemaeckt hebben. Daerom cn hoeftmen sock niet / oft immers ſeer wepnigh/op haere leeringhe oft woorden te paſſen. Want oe wel bat het ſomwilen door eenigh ſchieljck gheval gez ——— Be krachten der Cruyden met dele Eed aren ober een komen; nochtaus en kan daer upt gheeuſins Hol gen / datmen de krachten oft werclunghen epgentlijck ende feferlijek kennen ende bemercken magh upt alvufdanighe Teechenen ende Mercken: Aenghelien dat feet dickwils de krachten fcer verſcheyden van de Teeckenen zijn : ende pock fomwijten daer veeht teghen firijden / ghelijck ick hier voor ghenöeghfaem met redenen ende ervarentheydt ban tele dierghelytke ding hen bethoont hebbe. sl Daerom en raede ict niemant op de Teeckenen lijn bes trouweneenighfing te ſtellenz t en zp de ervarent heyt dat feltpe oock betupghe $ van de Welche het ſekerſte oordeel van de krachten der dꝛooghen oft ghenees dinghen genomen Wordt : alg wp in't voorgaende capitel oock vermaent hebben; « — HETXII CAPITEL. Hoe de krachten der onghemenghelde droghen oft ghenees-middelen door verfoeckinghe be- „proeft ende bekent vvorden. N B ig'tdan tijt datmen ban de Erbarenthept ende Bez M proevinge oock iet in't koste befliupt / om de krachten Der ghewaſſeñ wat beter te kennen. Want de verloe kan alleen ban tele krachten ende werckinghen ende ald erſekerſte oordeel gheven ;’ende ——— fp De redenen verſtercken: ende vindt dickwils voor — —— — te houden, De krachten ban de Theriahelen/ Alex mas, ek Superbe oft Buen Banen is aleen —— * — —— pt Wort epgent i Een ghebachtenifle / oft begrijp van — geenen ne jan. — vele berfoerking — eenderhande maniere te ie⸗ ben bevonden gheweeſt zijn : oft. —— henniffe de welcke ghekomen ig Doo dickwils vernieuwd settled aren abelen Tant de ervarenthendt en komt nict door cen br maer Eens en gebeurt ;maer doop 't gene dat dichwilsende J enen Ee — gn sens Eru genen Bo tbe be x Bt / ende De bez peen t w sos gork — Ben deb —— begeert te ——— t eñckel ende niet ghez t wefen/ Ek ons dat us leert : —— ben dien / men moet berfoecken oft beginnen (n libaersen beel gaef ende ghefont zijn; oft ten minſten ín De gene/ bef tonie ce od —— eck bevangen ziju: aor menghelinghe san ma van mig bgn lepe dj ater — hal en Kanten mee bg — uwe Doghe benomen oft pen enen MEE Aodꝛts oock de felted í * EEn oe en an alle Breemde oft uptwendi 8 den vry en waan —— ——— — oft meefterije t onderldecken endete vinden acr bp foo verre De reden gockbp De verloethn IN Ztbemael wp nu be Bmgendie int Cruydr-Boeck Remberti Dodonzi. was eenighe vremdigheydt ín hitte houde / Doonhte oft vochtigheyt aengedaen Wordt / alfmen dat wil ghebzꝛuyn⸗ Hen /danen fal dat ſelve niet go haeft oft foo lirbtelijds fijne kracht konnen boen blijcken, Want indien (cm onſe reden met gelijekeniffen de bebeftigen) iemandt FPandya- goza “oft Billencrupt/ oft Cicuta, dat is Dreheerlinck / eweldighlijcken heet gemaeckt zijnde, op eenigh lichaem epde / die en ſoude dat ſelbe niet verkoelen „maer geel eer verwarmen ende bpnae verbranden / niet teghenftaende Dat He felipe cruyden Han verkoelende ende verdoovende krachten zijn. } ned Oock moetmen een onderfehil maken ban die dinghen de welcke doop eenigen toeval gefrhieden/datmen in't La⸗ tijn ex accidenti fept 3 ende de gene Die epgentlijck ende Door haer ſelven (in't Latijn primariò ende per fe) ghebeuren. Want het Water / dat Door lijnen epgen aerdt verkoelen⸗ de ig / werckt ſomwijlen ín dier voeghen / dat het door dien de hitte dooz 't verfchieten herroept / herhaelt oft Wez Derom doet keeren / de hitte niet en vermindert / maer groo- tetenpe ſtertker komt te maken. Ende alſoo bevindtmen / baten ionghman / Die wel ſterck ende vleelchachtigh ig / in t midden banden ſomer / bande ſpanninghe der zennuen kranck zijnde / met Veel hout water befprinchelt oft overz goten Wordende / Door 't Wederroepen Bande inwendi ende leven⸗ houdende hitte / geheel van ſjne fiechte geneten ende verloſt wort / als Bippocrates inden eenentwintigh ften banden vijfden boeck der Afforiſmen betupght. fBaer dit en daet het koudt Water niet Doo, ſjne eygene kracht 7 —*— — — — ir toeval oft accident ; te ooꝛ dien / dattet De hitte \wederroepende verſterckt —— eghen dock het En ahebr n der felner voeghen vor overvloedigh uyck van heete Dingen kan ſeer wel verkoelen ende hout — te Weten / foo wanneer· nien de verhittende vochtigheydt verteert / ende verdwijnen doet Hoor openende oft vertee tende dinghen: ende allos als alle die heete vorhtighepdt ontloken ende los oft dun gemaeckt is / vordt Het lic kouder ende Wijfachtiger/dat is ſlappachtigher dan het te voren was ; ende Daer volghen andere toevallen nae/ De Welke Hippocrates ín Den leftienden Banden voornoem⸗ Erde Dit ſy gheleydt Ban ſoo bele belanght de maniere, metde welche de kracht ende maght van eick eene dzꝛoghe is. seght wordt / ende de felve berftercht ende helpt / alldan dervarentheydt tefekerder ondete bafter. Want ghe⸗ Wjtketwijs het berfoethen ende de ervaren ooꝛdeelt Ban De kr det (aken Die * reden gebonden zijn; ai⸗ foo toerdt de Ervarentheydt oock niet luttel berriert ende vaſtelijcker — — deeden met haer over ten komt: el ver aende / in bien het moghe iijch ig dat de Beden Haer oock bp komen mag.” ant het ij wils / dat de kracht Gan cent ft toer ban: Beden geene p — — banbe ———— —— SHET- KIL CAPITEL Vân de krachten der Voerfelen, eneen te paffe: Dat is de Ber ghefprofen Gebben / ‘tun or Benda deine raaf bande Boerin nieten — — hae het verhael van alle die di Ong lichaem veranderen Berheeren konnen / tot be pe ebande ghene die ftoffe van't beetfel zijn / moe en it e van ongte boren / in het berde Cas Bearden pee edit ete agenderen voe ene dat de Cubfta ftof des be Eide vermerrd ——— * lulcks Bat: oft tot niet komt? eckt ende ververſchet moet Het eerfte Deel. moet weſen. Ende'ten fp dat ſultks ghebeurt/[oo wordt het gheheel lichaem in't laetfte gantfch berfprepdt / ver⸗ ſtropdt / en uytghemerghelt / alfmen in de uptdtooghende menſchen oogbfchijnelijck kan aenmercken. Pet Voedlel is eenighſins de ftoffe van ong lichaem gez lijck / in het welche dat felipe Berandert moet worden. In⸗ Dien dan Dat felve ſoodanigh is dat het met geene vreenide epgenthept merchelijck en werche oft beweghe/ foo wordt het —— befchepdelijck/ ende volmaecktelijtk voor Voedſel gehouden. Maer indien het met eenighe over Winnende oft te boen gaende kracht het lichaem veran⸗ dert / foo en ís het niet epghentlijck Boedſel / maet Wordt in t Latijn Alimentum medicamentofum ghendemt } af ofmen fepde / Een voedlel 't welche oock / beßalven de voe⸗ dinge / het lichaem beweeg ht ende bergert alg een meefterije oft medicament: ghelijck zijn alle dingen Die met hare ſoe⸗ tighept oock eenige ſuere / wrãge / bittere oft fcherpe kracht bijghevoeght hebben. Nochtans Worden dele ootk Poed⸗ felg met den ghemepnen naem gheheeten. Dan hier upt Worden de berfchillen oft berfchepdentheden der voedſelen af-abhepaelt ende bemerckt. Want fonunighe Lan dien zijn fulcks/ dat (pin cen goedt ende loflijk fap oft gijl in't lic haem berandert Worden ; ſommighe en konnen niet nuts voordt beenghen/noch gheen goet fap gheven. Daer zijn⸗ Der oock ſommighe die ama gijl geven; lommige / iae het meeſte deel/ maken heel dun bloedt. Voordts zijnder oock Die lichteljck ende haeftelijck verdouwt worden ; ende an⸗ dere die ſeer moepelijcken ende traeghelijcken veranderen. _ Goedt Voedfel. Poedlelen Die goedt fap gheven / in't Briecks Euchyma Eòyvua ghebeeten/3zijn foet van fmaeck/ Hieffelijck ín den mondt ; niet onbehaegblijck ban reuck: fulcks zijn oock alle/oft meeft alle de Dette dinghensende ſlſommighe ban de: gene diemen Onfmaeckelijcke noemt. Onder dit cht worden begrepen/ Melck / Eperen/ bijfonder Han Hoenders / Vleeſch van Boghelen / ende _ Dier-boetighe beeften / boven alle die geen Buple oft onſuyvere ende ꝓlaetſen oft riolen ende goten hun aes halen : de Viſſchen Van fleenachtt oft Dre in De Diepe zee anghen worden ; maeckt van de bete ende Ban goed Mmaeck is / ende bijfonderlijck den ſoeten. Quaedt Voedfel. Quatdt van fap oft quaedt Loedfel gevende dingẽ / oft Boedſelen Ban quaet ſap / in t Griecks Cacochyma Caxoxvus ghenoemt / zijn alle de ghene die / be⸗ —— pe foethepdt/ Han eenighe es Kracht oft qua⸗ itept deelachtiah zijn / als is te groote fcherphept/ bittet- heydt / ſoutigheyt / wꝛangigheyt / amperheyt Lan ſmaeck: voordts oock alle ſtinckende / onbehaeghlijcke van reuck / ende oock alle verdorver , @nder de Dingen fap gheven / wordt gerekent alle het Moes ctruydt/ et wilt ende on ; Uptgenomen alleen de La⸗ touwe eñ Cit voedſelen plaetſe vinden: quaedt Van voedlſel zijn oock alle vroeghe / tijdighe oft haeſt vergaende vruchten; ende ſultks zijn oock alle Ko merachtige bru t — — t Vleeſch F — —— ed bvuplighepdt / on iens; meeft a — grove⸗ —— — Wünen / Hier dat vau quaedt korenwerck ghebr ouwen is / ende alle andere bieegbelche bimgben/ worden boor quade Doedfelen ger en. — — en grondt/ oodt ghe- oes cruydt: Konlommerachtige/ende h ——— jupn⸗ gockbe et ſomnughe maken heet en gallachtigh fap/ ae Battles be Moſtard / & 5 Gentse grofen [waer fap/'t welck Melancholi- eus fuccus ghenoemt wordt / als de Pluck· vr (Legu- eñ bijfonder de „onder de Moes crũup⸗ en oock het Vleelch ban Berten; ghefouten oft ghero oc ende Dick bloet m € —— Der Oe afroepen bee, — * Boeken vleelth; ende oock de — beelen wan die woozfepbe ‘ erwe / Wijn die goedt Lan reuck Latijn Olus ghenaemt/bijfon= oft Cicorepe/de welcke onder de goede — van dele re gren sn ende rouw fap/alg zijn de —— uchten/ et 8 kt zijnde, loet ma⸗ Het eerfte Boeck: at ende Diergelijcke dieven; de Viſſcthen Loligo ‚oft Zee-Ratte/ de Spaenſche Zee-katte oft Sepia, en er eid ende alle fchelpachtige/Teftacea genoemt, als zijn @efters, Pectines — Moſſels / Kreften: alle foorten van Kacs/ Kaz anien / Cechelen/ / Swammen oft Tubera Duppeis bꝛoot oft Kampernoelien; dicke Wijnen / ſoete ende ſwartt ende alle ſoorten van Bier. Voordts oock alle liymachtighe ende —— ed dinghen worden onder De voebtelen van gtof ende Dick fap gherekent; alg de Voeten / Oozen ende upterfte deelen tan de Dieren : de welche nochtans als (p Wel ende Beboorlijck ban de age verteert ende Herdouwt Worden, goet · ſappigh bloet voordt· bꝛenghen; maer fp bez fetten ende Herftoppen de Leder ende de Milte feer lichte: Ick. Tan alde ghene die in ledighepdt leben / oft die hun vooꝛ Dent eten niet oeffenen / oft nieten arbepden / moeten deſe ende Dierghelijcke ſpijſe Gan grof fap ſchouwen ende wachten / foo Veel als t hun mogbelijck is. Maer de befte ende meeft prijfelijcke ſpſe is die tuſſchen He dicimakende ende teer-makende middel matigh is. __Dun voedfel oft fpijte: Dun voedlſel komt Han geene taepe hjmachtighe ende vaſt van ftof wetende dingten/ maer ban dinghen die teer / mals / bꝛeuckigh oft lichtelijck vrijf baer van ſtoffe zijn, bijſonder als daer eenighe ſcher⸗ Eee bp geboeght ie; als zijn Loork / Viupn, Parepe/ Hop / Grove Marieleyne / Heule; Kadijs / ende andere Dierghelijcke: Terwen · bꝛoot dat wel ghedeeffemt is / ende beſonder tweemael gebacken oft Biſciut: bittere Aman: delen / Piſtacien: gedierte Dat Lan beetachtigen ef Droogte ächtige aerd is; als Perdrijfen/ Limogé oft Hafd-hoenen/ Fapfanten/ Spreeuwen/ Duippen/ Meerlen / ende bie on hachtige plaetſen leben: witte/ dunne / lichte of klepne Miner; Wep. Dele dingen openen de ganghen / bagen je lijmachtighepdt af/ ſnjden oft berdeelen de grove voch⸗ tigheden / ende maken die fijnder en dunder. Alle Be men⸗ ſchen die gallaghtigh ende feer heet en Droogh van aerd ijn / moeten aldusdanighe fpijfe lieden ; want door ghe⸗ ——— a wi # ne int lichaem vele gallachtighe epachtighe o oedigheden vergadert. Zp zijn nut al de ghjene Dre rouwe / ſin oft grove melanholic: Ke bochtigheden in't lichaem ende in de aderé overvloedig: Tek hebben. De dunmakende voedinghe/ Atcenuans ghe beeten/ ie verſcheyden Lan de maniere ban voeden / Die in't Latijn Tenuis genoemt Wordt. Want de fmatle/ ſchraeie oft teere voedinge / oft Tenuis vitus, ig alsmen Heel luttel neemt / ende niet foo veel en cet alg Den noot oft hongher Verhepft ; maer de Dun-makende / oft Attenuans victus; laet ong weltoe den nootdruft te Boldoen / dan ghebiedt maer alleen ſulcken (ypijfe te ghebrupcken / die Duu/ teer en fijn fap oft voedlel gheven kan. Lichte ſpijſe. icht Voedſel / ende dat ghemackelijck om verdouwen oft te verteeren ig / en heeft gheen Lafte oft harde / maer een ijdele / licht ende haeft ontdoenlijcke oft —— ara get eek alle de —— den: oo 2 5 an tonge ende malt{e bee- ften/als ban Calveren/Hanmekens/ D / tonge Hoenderkens / eñ andere tonge Wagelen ; voorts sock Dil ſchen Die in fteenachtige plaetfen Icven. Dan gelijtherwijs dele licht verbouwt wordẽ / foo Worden fp oock Daft ende lichtelijck dert ende bedorven. Want als ſy in een Mage komen/die Ì bijtachtighe ende kortf- achtige hitte heeft/ende in de welche gallachti vochtig⸗ heyt invloeyt / dan en Worden ſy in geen VBoedtel / maer in guaedt [ap oft vochtigheydt verkeert. Maer die dinghen „Die hard om verdouwen oft te verteeren zijn / die en worden oock niet lichtelijck verandert oft bedorven. Harde ſpijſe· Men houdt Boor hardt ende ſwaer om verdouweũ alle ſpijſe / die hardt ende vaſt van ftoffe is, eunde al de ghene die grof Van fap is ; als is ongheheven oft onghedeeſſemt Broodt / Koolen Dacpen / Eeckelen/ Kaftanien / onrijpe Sorben / Offen oft Loepen vieefch⸗ Berten vleefch/ ende Van andere dierghelijcke viervoetighe beeften/ende oock ban alle beeften die oudt ende taep ghe Worden zijn; aldat ghefouten/ in den wint oft too hard geworden oft gedrooght is; de Slecken/ Krabben; Kreften ende dinghen / oft die in Dchelgen wooren: oock ſuere oft Wranghe Wijnen. Defe worden ban cen heete mage eer Lerdouwt dan Han een imiddehmatighe : in een flappeoft onftercke en worden fp niet oft Leer traghe lijck verdouwt oft verteert. B Det Íchijnt dat de kenniffe ende ervarentheydt van dele Hoorfepde krachten / door de uptwendighe fechte en 4 — in 22 Cruydt- {nt water [oude konnen ghekwegen worden. Want alle die “pingen/de welcke gheloden zijnde een fap oft fop ban haer geben/dat foet/ Welriechende eñ de tonge oft 't gheemelte panden mout aenghenaem is / Die zjn oock goet van fap/ ende vervolghens goede voedſels. Daer-en-tegen al ‘tgene eenen onbehaegtlncken fmaeck oft reuck in fijn fop nae pet fiedeu heeft /'t ſelve is oock guaedt Van ze} oft quaedt Hoed; als ig alle pekel ende af-Lietfel oft gheloden Water bande ghefouten viſſchen. Doo dock ban de welcke het fopnae datter gefoden is gheweeft/ en daer nae verkoudt/ hardt ende Dick wort oft ftolt/ende een vaftighept cright/ alg den Lijm oft datmen Gelepe oft Gelatina noemt / Die zijn oock alle pick Han fap : ende bp [oa verre Die wel Bere Bouwt ende gefoden Worden in de mage/ foo geben Ip feet geel woedfel Yan haer. Baer-en-tegien de dinghen / van de welcke het fop houdt gheworden zijnde dun blijft / ende heenne niet en ftolt / die geven oock cen Dun ende kleyn vᷣoedſel. — * Soven dien oock al Dat ín 't water emackelijck oft langhfaem morwe ghefoden wordt, t fefve wort oock heel traegijlijch inde mage verdouwt · En daer-en-tegen t gene bat in't lieder een hacftige veranderinge aen neemt,'t ſelve wodt oock Gaftelijck ende londer eenighe macpte in tene niet heel koude maghe Lerteert. Poorts behalven dele krachten / de welcke meeſtendeel in't ftof ber Woedfelen bemeeckt worden / foo znder pock nach fommige andere Die niet te verſmaden oft achter te laten en zijn. Want ſonmmighe dinghen zijn windach⸗ tigh; ende ſommighe niet : — zijn traegh in t ne⸗ omen; fomnuohe dalen lichtelück. 5 V Vindachtighe {pijfe. Buijle die Windt maeckt winbdachtigh at rouwe/ kouwe ende onverdeuwde Hochtighepdt : als zijn alle haeftige oft — jaende vructhten / diemen Somer · _ bruchten noemt, fonderltghe als die rouw ghe· eten wor⸗ Ben: onder de hau vruchten oft Pluck· vruchten / DE Cicerg/ Lupinen / ende Erten : Boots oock alle de ghene bie foet ende ferpte famen zin ; be welcke om: dat ſy niet haeft inbe mage berfprept oft uptgedeplt en konnen wor⸗ Ben/Wat langker alg het behooglijck is in de magie blijven is / heeft in haer ten groote menighte —— oft ha Boeck Remberti Dodonæi. maken daer bele winden: afd zin genoegh gegaen en is / ende meer andere dinghen. Spijfe fonder vvindachtigheyde. ¶ Maer alle ſpijſe die wel ende behoor lijck bp het vier ghebacken oft geloden is/ Die ig brij van alle windachtigheyt⸗ wel verſtaende als Die ban geene Moes kruyden oft Pluch-vruchten gemaeckt fieken ; ende daerom Moſt / Bier dat noch niet klaer en wordt maer ban goet vleeſch ban bergh· vogelen ende ander viervoetighe beeften Die goet fap Han haer gheven: Bock wel gebarken ende wel gedeeffemt broot Gan De befie Terwe; fterchen rijpen Wijn/ lieber oudt dan nieuw. Rafch doorgaende fpijfe. gene dat Hoog fijne groote vochtigheydt over vloeydt / dat Wordt onder de raſch oft licht doorgaende ende haeft finckende ende Han onder af= fetetende fpijfen gherekent : te weten/ alg de vochtigheyt we weaugbighept oft — en heeft / maer eer wat outachtigh oft Ícherp ban maeck is / oft oock gantſch onfmakeljck : alg zijn Maluwe / Melde / Bingel-ccupt/ Goudtbloeme/ende meer andere aldusdanighe. Titht afkomende dingen zijn oock al de gere De welcke fn deu bupck een groote menighte van overvloedigheydt gen bergaderen : alg zijnde Brooden / die Beel ſemelen ben / oft die van Beel meer ſemelen dan bloeme oft fijn meel ghemaecht zijn. Vodꝛts oock alle gefoden Coppen dalen feer lichtelijck/ bijfonder alg fp van bet Vleeſch gemaeckt zijn/ende oock Get ſon van Hoenders oft Capoenen ; t welck eene glep= achtige oft af-fchupbende vochtigheydt heeft / de welcke de Darmen ſlibberachtigh ende los maecht, . _ Fraghelijck af-komende fpijfe.. Suúfe die hert in't Dalen is / ende lange ín den Ei ende itt de darnien blij \ n die heeft leer luttel borbtighepdte: a is alle dꝛooghe ſpijſe / gebraden Vleeſch / gheroofte oft gez backen Eyeren / reyne Terwoe · Bzooden / van De —— al de ſemelen upt-ghebupit zijn : voordts oock alle pile, die eene kleyne t — — by haer heeft : alg zitt de Peeren/ Dorben/ Wijn die ſwart oft voot ende gheen⸗ —— / maer geel eer onſoet ende amper oft ferp ban abe ig. EE Dier mede [p ghenoegh gheſeydt wan be Voedlels. 5 . —— IJ nde van het eerfte Boëck HET / HEt MEREN Weele Het tweede Boeck. VOO RER SEFDAEEN: Ar DE MA EL wy ghenoeghfaem in't voorgaende Boeck uytgeleyt ende verklaett hebbe alt ghene dar ons dochte te dienen voor eene alghemeyne Inleydinghe oft Bereydinghe T torde kenniffe der Ghewaffen, ſoo ist nu tijde dat wy tot de eyghentlijcke befchrijvinghe van elck ghewas befonderlijcken komen, Dan wy hebben in de Voor-reden van dat felve EEEN, cer{te-Boeek te kennen-ghegheven, dat wy ons befte ghedaen hebben om de Ghewaflen in fekere en vafte verdeelinghen te verfcheyden: maer ghemercht dat die-verdeelinghen niet wel nae onfen fin lucken oft vallen en wilden ; foo is't ‘On$ naotfakelijck gheweeft fommighe Ghewaflen buy- ten alle orden in de vier nae-volgende boecké te befchrijven;en dat alleen naet vervolgh vanden Ab‚c, Want ghelijckerwijs de letteren beginfelen zijn ende de noodefakelijcke middelen. van alle befchrij- vinghe ; foo is't oock wel behoorlijck dat de Ghewaffen, wiensnamen van d'eerfte letteren beginnen, voor de andere befchreven worden . Het welck nochtans {oo van ensghedaen ís, dat wy,de ghene die malkanderen van gheflachte oft ghedaente meeft ghelijckende zijn , niet en hebben Yerfcheydelijck wallen.befchrijven: ghemercke dat het reden is, darmen de ghemeyafchap van welggende ghelijcke- niffe der ghedaenten meer achte dan het vervolgh van de letteren. _* Maer het is te weten, dat wy int gheheele eerfte Deel , de Ghewaffen,die van ohs befchreven fullen worden, met nae hacre Grieckfche ofte Duytfche namen voeghen oft plaetſe gheven én fullen ; maer alleen nae dat fy in't Latijn ghenoemt zijn. Waer in wy liever de ghemeyne namen ghevolght hebben; waer door fy nu ver tijd bekent zijn; dan d'oude, de welcke foo' feker ende kenbaer met en zijn. Hemert AP TER ——— akar Van Averoone, HSxoote NH Geroo — Ne, ——— J je dn * EKleyne NMexoone. het fegghen van — of tael de \ 22 4 r aente oft maeckfel. 15 De : Een ASS twoerberlep van gheft —— B Manneken: de welcke met DE naem van Groote yebeffent Wordt) afeliicks cen boomen oft heeftere : erde ende Klepne Kveroone over al bekent sijn. Maer fchiet foo hoogt op/ale ie be hoogtjde van eener tanghen — bee twee iffer moch en Derde gheflacht; ‘twel - man: ende bzeught frrupcken voordi die eenen Dupri dicks , zyn/ 2) SNE —— / * Cruydt· B oeck Remberti ijn / oft nch dicker: uyt be welche vele Stelen oft Tackl⸗ — gheſproten / bekleedt met Bladerkens die me⸗ nighbulbiahhjek ef kleyn doorineden zijn / wittachtigh oft affchverwiah / eenen ſwaerachtigen maer niet onlieffelijs= Ken veuck hebbende: de welche inden Winter vergaen / ende fpuupten Wederom upt in den Apzril / gelijck De bladeren Dan pele boomen. Fn plaetfe van Bioemen heeft [p van t mid⸗ Ben tot het boven ſte fop toe / langhs de tacken beel knoppe⸗ kens (in't Latijn Corymbi ghenoemt) ban kleyne rjskens f-hangbhende / gheluwe Ban verwe; de welche Baer naer t faet Boordt-brenghen, De wortel ie veſelachtigh. De kleyne Averoone en waſt ninmermeer hoogh/ iaer blijft leegh: Cp vecht haer ſelven nothtans op met haere dunne / Doch houtarhtighe rijskens oft tackskens. Daer Bladeren zijn meer doornedẽ Dan die vã De groote⸗ endeen zijn foo Wittachtigh niet / maer groender / langher endeteerder/ ende ſtertker van veucke. Fu Pederlandt brenght ſy ſedẽ kKnoppekẽs voort. De —— hanght met pele Gefeltngen aen een/eft leept oft kruypt langhs det aer⸗ den: uyt de welche ſpruyten ghemepnelijck gele upthotten, Welxieckende Kleyne NGevoone). ZN be: leegher dan de © tweede / 4 / maer niet foo wit; teerder reuck; waer in ſy de bladeren van heter ag end Dit ghe idden tot boven toe ; de gheluwe verwe feer blinkende zijn, De optel is Averoone / foo Theophraftus — er emme opene od ene die wel ban —— ne befchenen wordt . Dioftorides ſchrft dat fp ín Tap⸗ _ padorien ende Galatien / 'tWweleft in Alien lepdt / ende in erapali ban Sprien in t wildt groept. An Boogh ende Peder-Dupdtíthlant wordt Tp inde hoven ghefacpdt. Bet s Tide. Snde Ooft-maendt bloeyen de Knopper Kens ban Averoone/ fomtits gE: huelche aen et (nero oen matte Ae Beptember; Ss Namen Dit erupdt worde in't Gziechg Abro- z. sr ordt Wel De de andere Ban reucke te bovẽ gaet: in't Sautolina oft > Aarht feer Heel v pele — bengh — aets vᷣvordt / ende heeft fees vele Dodonzi. tonon A’Cpbrover ghenoemt / enbt met dien nactts 18 het by De Latijnen eñ inder Apotchen bekent: Mt Italiaenſch heetmen dat Abrorano ; mt Spaenſch pock Abrorano „ oft Terna lombrguera in t Poogdurtieh Stabwurt⸗ Gertwurtz/ Garihaglen / Schoſwurtg /Ruttelkraut / Affruſch; irt Peder⸗ Din ich Aperoone ende Averruyt; in't Franlops Áu- ronne ende Auroefne ; mt Enghellth Sothernwod; int _ Behmfch Bzotan. Dp heeft noch ettelijche andere Griet k⸗ fehe naemen bp Diofroydes/ Ban de weltke ſammighe galfche oft baftaert namen zin: te weten Aboutonon, Heracleion, Cholopceon,Thelyphthorion, Abfinthiomênon, Procampylon;Kynanchite, Thelythamnon, ende Abfinchium Pontieum: 1 Groote Averoone Wordt van Dioltorides Wijs _ Ren ghenoemt/ ende oock Thelyphthorion en ‘Thelycham, non; gan Plinius Abrotonum montanum „Dat is Bergh⸗ persone : want hp fchrijft alfdo in het 21: capitel ban het 21.-Boerk: Aberoone is van twee geflachtens Get eerſte waſt op de bergen / het tweede in De Belden; bar de welcke —* eerie voor Wüfhen ende het andere voor Manneken te houden ie NPp noemen dat Abrotonum femina arbo tefcens 3 int Griecks Abrotonon thely A’6pórovor Siu sin’E Poogbouptich Stabwurts weiblin: in't Franlops Averons ne femelle. i 5 d Taer zijn nochtang ſommighe ſchrijvers ban fulck een ghebboelen/dat Santolina oft Cppres-trupdsboor Ave⸗ taon wijfken ghehouden behoorden te zijn : De welche ghe⸗ port worden om Dat te meynen / door Dien Dat het Cppreg- rupdt in t hooghfte ban fijne rskens geluvre bloemen al … Anoppekens poort-brenght. Maer hadden ſy De Weorden ban Diofcorideg wat neevftelijcher willen over-wegen oft Boorgronden/ iy en fouden fn dierghelijske dwa linge niet ghevallen zijn. Want — ept Dat Aperoon Wijf⸗ ken bele blo ckens ontrent oft langhs ſjne tacks kens heeft: de welcke bloemkens op heer hooghfie ernige ghelijclenſſe van Unoppen oft Corymbi hebben/ ende gautghelawe van verwe zjn; Dan Cpyreg-rrupt en Henght op elek viigken maer een bloem ké voort; daer nochtans foo wel de Groote Aberoone /als de Welriechende oft Be Derde Averoone veel bloemkens op een rijsken draeght. Hier upt volght dan⸗ — dat dele twee gellachten (te weten het eerfte ende het derde) wijfen dehoo den ghebousen te zn. — Aberoone in't Guects Abrotonon arrhen — — Plinius Abrotonum campeſtre mennetin int Fantch Auronne mafle. Averoon genoemt / oft Abrotonon mas, Dat is manneke; in't Boogh duytſch oort Gtabwurtz “3. Welriërkende Averoone / in't Latijn Abrotonum — — — zún bat Dioltor des Siculum naêmt , dat is Breiten, Dele wordt e t —— — efen —— celioticon AGpérovor Euertortndr in't Hooghduytſth Wo riechende Stabwurtz; in't rbe el nd q — de ei ac pin Averoo zijn heet ende droogt da sbooaphie wan ben Betz ben graed: beven Bien foo zijn fp oock berteerende / ver⸗ be — wijfen: het À Zombdatig melle ys q_Kracht ende vverckinghe. Detfaet ban Averoone gedꝛogght / geloden zijnde oft rouw geftooten ofttot pols der gebrocht/ende met water oft Wijn gedroncken / ie goet 2 É ged die k niet wel en — — ende die ber zenuen gheguelt zn: gheneeft oark't feerfijn oft giet ld / —— — ze gie ne j D maen * „Komen: want boor fijne fint ende fubtijle kracht 09) foo verdrijvet / vertecret „ende doct ſtheydẽ alle koude vock⸗ tighepbt/ lijm, eude t die de Tonghen / Nie⸗ ten Blaf ende act be oppende 3 men ref i tegen ——— — — — Spin⸗ nekoppen ende Falangien/ bat ig ichelde Spinnen. — ——— abeel neen weg ait RE mede wafer be hoi aenkore. * — —— — 5 Het eerfte Deel. Wit Dact/ oft het Crupdt lele / dzoogh zijnde / met geerften meel ring / gerteert ende verſpreyt alle koude ghefwillen ( Phymata gheheeten) daer het opgelept wort. Bet helpt oock de verhittinghen oft Mweeringhen der goghen” met eenen ghebraden oft anders ghekolten Que· appel / oft met wat boots op de ooghen ghelept zijnde, È Det aſſchen ban gebrande Averoone / met eenige olie die dun van deelen is / als olie ban Gadijs/oft tan Palma Chri- fti, dat is Wonderboom / oft olie Sicyonium genoemt, oft oude olie van olijven / belet de kaelheyt / eñ doet den baert / die wat traegh in't upt-komen is / ſnel voortkomen / ende feet wafjen. Auwt hedde gheſtroydt oft ghelepdt zijnde / iaeght alle flanahen wegh: het felffte gefchiet oock Wanneer-men cen roockinghe Van Averoone maeckt. Plinnis ſchꝛüft dat ſommighe gelooven / dat eenen tack van Averoone onder ’t bedde oft kuſſen gheleydt zijnde / den luſt tot ontuyſheyt des vleeſchs verwecſit. ne q Verkicfinghe. De befte Averoone Wordt van Pliniug en lid ghehouden / Die in Dicilten oft Galatien ghe⸗ waſſen is. q Hinderniffe. Averoone heeft nothtans dat quaedt ende ghebreck / dat [p de maghe heekteghen is: het welche oock oopfaeck is dat Galenus act ninmernreer in 't lichaem heeft willen ingeven. BILVOEGHSEL, . 7 beter boort van ten af· ghebzoken tacksken oft dr voort te telen. Dp en magh noc che É rd berdragten / — bie gheplant wordeũ op ecnighe ghetem an den haf. — * — 55 fen —— lepe efen an one 5 Dat erdee Miet dor! — — —— t noemen * an dit erupdt, Beh 4 mii en Dat frupdt dat ban Vodoncus antolina € hier ee seh Webers voot oraete Anhalt boor it Dat bart ne / maer houden dat boor cer foorte Doch het fal ons gbeneeghtwefen / niee foostenf bie ban, niet befchreben en zn / te berhalen;1 . Averbone fonder fmaeck oft teuck. Den hooghateleerden wijtberoemden Doctor Matthias de Lobel befthrift dit crupdt (ende gheeft datde ſelfve ſchilderije gft figure die Sodoneus in het derde Capitel beeft gheboeght met ben name ban Wren (onder reuck oft fmaeck ) ende fept bat bet ban ghedaente / bladers / bloemen ende fact de Attemifia tenuifolia gbelijck is. 2. Averoone metbladersvan Cypres. Defe wordt dock banden felven D. M. de Lobel befchreven woꝛtel / ende else L ic fide De laters bebbendeban ben € s — — ——— die ghe 1 oft seri / ie jh —— langh achten geheel open ten: in 1 — peregtinum ‘foliis Cuprei, oft rd Aegypt side Befchröft — Averoone. fmaeckende als Crithmum oft Em- petrum ; De W it boonen mat ban De een ns: hl onee Pl ebretins De. boosftede beraone for hee : _Camerarius Camphoratum , ban andere Incenfa- —* De welche licht voort komt : ſwaer van rrucke is· {-gbelijck. 4. Groote Averoone, Abrotanum magnum, Het tweede Boeck. 2 berdrooght be berrotte vochtigheden ban de Moeder / endt maeckt Die bequaem om te ontfangben ende va ee unt De hac? wen bucht : bieeckt den hebaorten oft fecondinen/ ende De —* ban de blafe ende van De nieren: ſteipt bet bloedt / ende berfoet ten nigh poeder ban De pijne ban De ooren. Wet felbe water met een wer, ———— is feer nut in de koude pifſe ende biergdelgcke ghes acken. F Em bierendeel laots ban 't ſaedt ban Averdont / gheſto eenighe bladers Ban dien / in witten wijn — en eentoude Mate met wat Bolus ban Armenien daer bo ghedaen / ende Pfamen door een ſtamijne ghedaen / ende ghedrontken/ ie eenen foudertingten Dranck tegen De pefte ende alderande verghift Om de bupberinge in De kortfen te berdrijben / daer Dodoneus ban bermaent / fatmen nemen de fop pekens ban DE Aberoone/ ende De bloemen wel gheftoos ten ;ende met olie toteen ſalfken ghebroght znde / daer mede wrijven het hol ban De boeten, De polfen / ende Den rugghe graet van de ghene Die De kortſe hebben. Averoone foo wel bupten als in t lof ghebrupckt doodt de wormen. HET IL -CAPITEL. Van de Alflenen : ende eerft van Alffen met breede bladeren: Gheflachten; M En bint berfehepden gheſlachten van Alſſen Cen van Die heeft breede bladeren ; het welcke oock het befte ban allen ts: andere twee zijn ſmalder van bladeré z alle de andere zijn baftart oft balfche eflachten. Dioſco⸗ rides verhaelt ban dp [oorten van Affen ; te weten Por- ticum, Seriphium ende Santonicutn:de Welcke onder de voornoemden geachten gherekent Fullen worden: g Ghedaente, De ghemeyne oft Beeebiadighe Alfen Waft recht op/met eenen houtachtighen fteel/ een elle oft meer hoogb / met Hele aenWaffende tachfkens ende Lijd- fcheuthens. Dp beng! met menighvuldighe Boorfnijdingen ghekerft acht uet den groenẽ / Wat grijfachtiah oft witachtigh bau Lberwe/ te weten aen D'onderfte lide Witters bitter van Anake, De Bloemen / die klepn en vont 3ijn/ als knopkens/ bez Bleeden De botenfte fteelkens; gheluwe van Herwe : de welche in heel klepne Beelelachtighe f. : Baerts nee Le fafslingen de elche oock bes winters overblijft/ ae gele faren leeft, . Niſſen met Breede bladerey. w ht bladeren voort / die groot zijn / * 26 q Platf. Alſſen Waft geerne in ſteenachtighe / berghach⸗ tighe ude ongeploeghde / wilde oft onghebouwde pplaet⸗ fen : komt opt dickwils voort omtrent de djcken. Sy fg allefing ende ín alle landen en rijcken bekent ende ghe⸗ mep. Plinius fepdt dat de ghene die in 't landt{chap ontug ghenoemt waſt / geel bitterder is dan Die in Ita⸗ —* groept. Ende Guidiug lelf betoont dat de Alſſen gan Pontug leer bitter is / ſegghende albus : Dit is het bitter landt, het kan my uier behaghen : : Vant hier de welden grijs niet dan droev? Alffeu draghen. Det lelve fchrijft Bellontug oock in Het eerſte boeck ban fijne befondere aenmerckinghen / ín het 76. capitel / ver⸗ tellende dat omtrent de Tanden Dan Pontus / diemen nu de Swarte Zee noemt / een ſoorte Lan Affen waſt / de welche de onfe Heel ghelijck is / ende Wordt ban de Medi⸗ sijnen te Conftantinopelen leer ghepreſen ende gebzꝛuyckt. gen bindt dit lelve cruwdt ogek in de koude berghen Han Zwitlerlant; hoe Wel dat Get aldaer niet groot en Wort / noch niet hoogh oo en ſchiet / door De groote koude van de Tocht / maer cruppt lange ber aerden ; waerom Get Lan fommighe oock Cruppende oft Ligghende Affen / ende fut Latin Supinum genoemt wozdt. € Tijdt, An de maenden ban Julius ende Auguſtus Worden de bloemen en ’tfact volkomen ende vijp; ende als dan maghmen Get felve cruydt beft pluchen ende vergade⸗ ren tot onfen ghebrupeke/ ende dzooghen oft bewaren tot den Winter, ij : À qNâmen: De Grierhien noemen dit cruydt Abfnthion Alu + ſoinmighe ban haer Comedie⸗ ſchrijvers noe⸗ mendat Apinchion A’zriuv, oft oock Apinon A'zivor, af pfimen ſeyde Ondrinckelijck; om dat het Door Lijne on= lijdbacre bitterhepdt in De drancken niet en ſthnt be⸗ hoezen ghetnuve tte worden, Sommighe h dat Bathypicron Badr oft Barypicron Bapu'oripov, al gfmen leyde Ohser-bitter / oft Seer-bitter. Fn t Latijn Heetmen * Abfinchium: eft Dien naem heeft het inder Apo⸗ teken Apuleius noemt 't Abfinthium Rufticum : 1 het Den toenaen Han Latifolium ( dat is Bree-⸗ bladigh gpegbeven/ om alfea Dat beter ban de andere te én RE 8 oberfetterg Ban be Arabifche boecken gheben He bez & fien (be welcke Ponticum Gan Dioſtorides genoemt ) Ben foenaem Ban Romanum, dat is Koomſchẽ Affen : ende Daer mede ís ſy onder de nieuwe — die He Barbarilt he Geneel-konft naev i ootk bekent, De „oft ll ; De P — de Hooch⸗ buptíchen pre — Jord * 3 om⸗ AAffen is van — mn menge e weten heet in den len drꝛoog Syis bitter van ſmaeck/⸗ charp/ende af baghe eermakende; ende daer bp Geeft ſy de kracht van te f oft t lamen te trecken / veegden tn -q Kracht endeV Verekinghe. Alſſen is ter feer goedt ende ún Boor de ghene die weeck oft onſtertk ban JCUUÊ Cruydt-Boeck Remberti Dodonzi. mits alle bedorven ende quade vochtigheden door De ade⸗ ren ſuyverende ende loffende, Alffen ig oock ſeer nuttelijck voor de gene Die het bloedt dat upt de Milte komt door ſpouwen oft byacken quijdt Worden ende overgheven: het welcke gefchtet/ foo wanneer de Milte met grof bloet vervult ende gheſpannen oft ghe⸗ {wollen zijnde Gaer ſelven ontlaft ende ledigh maeckt, Dan gebeurt het dichwwils/dat de kranchen Leer Beel bloets van boven door 't braeken overgeven/ende oock niet Wep=- nigh fwart en heel bedorven bloet van onder met De Dip: ligheyt ende dreck ghemenghelt zijnde quijt Worden ende „upt-worpen. Delfs/ het ghebeurt fomwylen/iae dickwils/ dat ín die gewelbdighe/ende al te overvloedige brakinge den Kranchen komt te beïwijcken/oft indien hp fijne krachten herhaelen kan/in eene moepelijche eñ bp-nae ongeneeltijche waterfucht (Afcites gheheeten) metter tijdt valt; belonder= tick foo wanneer dele braekinghe-dickwils weder komt, Pan defen noot ende ongheval kan de Affen Den krancken dickwils verloſſen / indien hp nae de braekinge lijne krach⸗ ten herhaelt ende eenldeels vernieuwt hebbende / de Alſſen ín lulcker manieren oft voeghen bereydt zjnde als't hem goet dunckt / langhen tijdt wil ghebrupeken. Boven dien iaeght de Affen oock alle de wormen unt den lichaeme ende darmen / niet alleen Van binnen in't lof ghe⸗ nomen/ maer oor van bupten opgelept zijnde. Sy weder= ftact ooc alle verrottinge: verbetert den ſtinckendẽ aeſſem. Au de plaefterg ende andere diergelijtke Dingen/ alg ba⸗ dingen ende nettinghen die Ban bupten gefrhieden/ om iet te droogten oft toe te ſluyten / is dit truyt oock leer krath⸗ tigh ende beguaem. Diolcorides ſcydt oock Dat de Alſſen ſeer nut is teghen alle winden ende opblafinghen/ende oock teghen alle weez dom /walginghe ende pW orpen der magen, ende ſmerten des buycks / met Deelt ende Nardus Celtica gemenghelk zijndesoft met Het fact Han De felve cruyden ingedronchen. Ende oock Hat fp He geelfucht ghenefen kan/in water ghe⸗ foden zijnde oft te Weprk gheſet/ allmen alle daghe Han dat fop oft water een roomerſien in-neemt, Affen met Editk inghedronchen ig oock Leer er di tegen de Worginge oft toedzinginge van de kele / die komt nae datmen fenijnighe Kampernoelien oft Duyvelsbroot k Met Wijn ghedroncken is fp goet tegen alle ende fonderlingGe die ban Scheerlinck/ ende teghen de beten ban de Spinnen / ende andere verghiftighe ghedierten/ naemelijck diemen Zeedraeck noemt. ij Met ete de Aalneirt op de kele gheleydt / gheneeſt defguinancie oft ghelwillen der helen : met Water op de pupften oft gheſwillen die znachts komen (Epinyêides Ermórrides ghenoemt) ghedaen/ verdrüft Bie: met honich gheneeft fp de blauw oogen. Teghen de ſchemelinghe van De „ende i bloedende ooren is dit ſelve truyt oock ſeer nut in Der fever voeghen ghebꝛuyckt ob t u zijnde; oft met foetert Wij Alſſen met DBij Pfamen ghemenghet/ komt te — itchtigh zůn /on ben duyck oft opdelijde Dan Affen wort ootk Wijn gemaecht/ diemen Alſſen⸗ win heet/Die in alte de voort —* eer hi ‘gedept /bemaert De Klecberen date geensbotren bies ters in en komen. oek alente 4 ffen in Ole leed al datmen met nl he pig vand en Pliegen/IPuggen oft IPeufien niet aen "@ ater daer Affen in ghjefoven oft ahewepckt is / en 1 befproept/bewaert dat lele Verkiefinghe. Cot het ghetnupck ber. Medichuen los Wordt van alle de oude enbe nieuw, ij a | nieu — Pontus ende Car —— ghen / peterende meel Ban Dzavick hulpe Ben die Water Het eerfte Deel. Án / willen fommiúbe het. gebrupek van dit truydt ín edn maghen gant{chelijck verbieden / alg daer in weer hinderljck dan nut Wetende, ‚BILVOEGHSEL. Erfcheyden gheflachten van Alfen. Men foude belt weyden Ven —— ſoude men alle De abeftachten van Alfen willen befchatjbert. Want ghelyckerwis bele andere Den / is dit trupdtoock (hae — ende Get landt daer het waft } berfchepbendansenck / ſmaeck Fu bele plactfen is de Alſſen heel ende wit / in — groender; in ſommighe rieckt fp. wel / in andere ſtinckt (pbijkante ; in andere en heeft gantſch — reuck. —— is in de krachten oock ; Net infommigbe plaetfen is fo hanne Dan inde andere. Doch berfchepventteden sijn meeft-alle eerſt bemercht ende befchrez eid ban Bert Boogbgheleerden/ / wütberoemden Edelen Beere Câr — re 38. capitel bau fijn Derde boeck bande Dende Ifde neecftighepdt is Eri inden feer vermaer⸗ en Doctoo Matthias be Lobel gebleken dy — om De veranderinghe ban bele crupden te kennen te c Maer hier ſullen wy — gerd / krachten ende wert⸗ kinght ban dit ſtlbe crundt bet welcke Dodoneus / omde fangbepdt te ſchouwen / niet * oft willen beſchriven. Aerdende eyghenefchap van Alfen. anmiabe toller edsbet bat —— — agit ae lanbtleden / ende menfchen die ben arbeyd er is dan teere / ſwacke / re bed EA — laden tg bat fp houden ſtaende / bat — er ea, BE e des mens ch om deſe grovighepdt te e imenr ter wijle Dat ſy noch groen ende verſth ie / in gaeber sDufcavel — weycken den tüdt Han vier · en · twinti⸗ en die Beek naet gieten fp den wijn af; rt — pòt in de — ende ——— daer een poeder. : het welcke alleen beguacm waer achten om Bemas, —— ne bat de Al wordt. —66 de Dt / —— techepdt ban Ed i — — — wat alſoo effelijch er ghemarckt te teghen Bett he oont } indd us ſelf / datde bitterbepdt Van de Alſſen haer deught ís. — ap ban Alſſen is onghelck heeter dan t Erupdt : ende Gas lenus fchrójft bat de gemeyne Aſſen dat is die met Weede” Bladeren/ min warmte heeft dan de Zee-Alffen/ Dantonicum ende Aberoone : Want fn heeftmeeft ten t ſamentreckeride kracht: De welche al iet niet foo fin oft dun van ſtof em is als de andere / ende oock min krachts heeft Ban De andere om dun ende ſubthil te maken / fag en is fp nochtans niet min dꝛo nde. — Aen eme boa abemengde id Krachten Pe Ed — — ae eds agen ger afbefteeken be Situeer ke hee geen oock ban — de tanden oft ooten —— fp ed quellinghe ban de m (abu D Dae — — zeen iede boe EEE En — ED gheſchreven darter of gede ld boe wel dat dit nieten i dt bar Dijn Be is Ne DE Erochifen / en lien ivalte lange fouden zijn om te Des Be ferve is menfchen meeft — — RE beans) —— Dale ——— aei dit conſerven inde Donne wel rſen ende _gatn een meent langi: Omicek cie er eneen brun in bet, er Die * ighe baet gn — fertoe) als @ ban opꝛethte ghemeyne aechg erheen. Het tweede Boeck. 27 Wordt / Dat is De Alffen met Ineede bladeren ; ger die andere con — han Alffen wordt aeckt bie aa bites: nieren is Wordt bau De Meeſterſſen / Vrotbiouwert « erb) om batfe foo bitter niet tn is / ende d ged Bis ri (ae eef een aneh is'tbetde Alfen met 1 abel 5 —* * —— Wefielpche bite nig an bipten gijebrupckemen de WEE mater fen, alen Daer LT —* oft lagh tande — — * berdꝛuft Den hooftfwrer Dit ban 3 ne * het Voren ih Carte bederven oft verduffen ban A nders eh —— ſchadelck ghedierte Met wilde Dyega — Slie daer Alfen in gletoepeht is beewijftof Wiopen, alfmen. bee ete ade den is ghetweeft eghen d men zie ater daer in gheſo e fprendt / —— oft ghefprinchelt/inegtt be wautlupfen wegh ê Affen befcheimt oock bete dinghen ban ffanck ende —— ende daerom nme Dat berl ont de doode —— te waeren teghen het verrotten —— foo wanneer-men dat met bet rundt halfen/ hy bet ſap van * ſelve doet; maer als dat met ——— dan (ouden men De alſemen moghen ſegghen. HET III. CAPIKEL d Van deteete ende kleyne Alffen of, * Roomſche Alllen. raft ad Ghedaente oft maeck{el, An met tetre en Rlepne 2laderen drenaht geer vele isis voort / teer / een [pan oft eenen hoogh/iae — / met Bladeren routom — ge SÁnde: be welche ilepndee erde teerder bladeren Ganbe sertene life ene daer-en- Dork feet kleyn ver dicht gekloben —* —— mekens hanghen út —— nde! —— — de eerſte ſosrte De Wortelen sin teer / fcheef Des voten: de welcke bele upt · ſpr eñ derwaerts u ú eben / ende fehieten, Diterupbt ig ooch — — oft —— — 28 pt 5 er ier het is gheenlins foo bitter ban ſuiaetk 9 fe ebiabe fien zende fs boven Dien vork okt fog ſterck oft ontieflijck ban — maer ís, eer behae⸗ 59 aengenaem van reuck. * — — komtin de landen bar Myſia⸗ @ipacia/ Bongeren, Ooftenvijek eude andere omliggêbe fader met groote menighte hoort. Sp wordt oock wel ki Behemerlande’ ende 1m Vele onghebouwde landen van Poogypuptthlaudt gevonden: maer in pederlandt ende ín @nghelandten bindtmenfe niet dan in de hoven. ses bijde, Auden Derfft bengijt dit truydt lijn bloemen enne faet woordt ; niet fange daer nae/ int aenkomen Ban pehginters vergact het rrupdt ; maer De wortelen blijven oer: upt De Welt —A ontrẽt de Lente nieuwe bla⸗ Dérer acten kemer gheſlproten. = bene Dee aufen die ick (wt Latin Abûnd ihfum senuifolium ( bat 1e Affen met teere oft Dunne bladeren) noeme wort Ban het ghemepn bolck Goomírhe Aiffen ghendemt / Abfinthium Romanum jut FLatijn: met pen weicken nacm Ip by meeft alle De Meeſters ende Apes teherg bekent ig / de welcke pele Alffen Hooy Abfinchrum Ponticum ghjeb;uprken . Dan Het fchijnt dat Abfinthium Ponticum gehe andere Aſſſen ie / Be welcke Galenus int elffie beeck Van Lijnen Methodus beferift met diergelijt⸗ Ke woorden De Alſſen die uyt Pontus komt(ſeght hy)is De hefte ende bequaemſte teghen Be outſtekinghen ende fweeringhen des levers ende deg buycks. Maer ſy is ban bladeten ende van bloemen heel veel kleynder dan alle de andere ffenen zijn z eñ haeren reuck en is niet alleen njet onliefijck oft fwaer / maer heeft oock wat aenghenaens oft fpecerijachtigh in hem: daer alle de andere Loorten bau zulen gantfe Buplende frinckende, ban reuck zin, „Diet upt bincht nochtang/ dát dele foopte ban Abfinchium Fon- vicum Geel verfcipllende ig van de Alſſen die van Diolto⸗ rider gheprelen wordt. Want de Alffen die Diolcorides Ben toenaem van Ponticum gheeft / 18 onder het eerſte ghe⸗ flarht van de Aſſſenen / dat ig onder De Bree · bladige / te rez kenen: tet welche Galenus lelve oock in Het ſeſte boeck pan de krachten Der. anafemengelde ghenees· dinghen in't capitel ban de Averdone bekent, fegaheude aldus : Alſſen ís drijderlepe Ban, aheflarhten : ban de welcke d'eene ep⸗ ahentlijck Wffen-ghenoemt Wordt met Den ghemepnen taem 5 ende fulchg ig meeft de Alffen Die Poñticum ghe⸗ hoemt is / ef w * landt Pontus komt, pt welcke Wooden van Ga Blijeckt / dat hp de Alſſen die Pon- deu wordt/ Door geen ander trundt Dan boor an de 3 t bladeren ge en 5 t het bp/dat fommige met [onz Der reden ——— ; waerom Dat Galenus in’t $oormoemde boeck Ban fjne Methodus gheletzeven heeft/ dat den Affen die Apt Pontus komt/ kleynder van blade: ren ende van bloemen is dande andere. Bp wordt van fommige Meeſters ——— verſchoent / als oft lijnen boeck in die plaetſe qualyek gelt hreven oft ghe⸗ dꝛuckt waer gheweeft; ende als oft hp ghefchreben hadde/ dat die bladeren grooter Waren; eñ De ũpt· ſchꝛijvers daer · en-teghen qualijck re en hadden / als oft het van rd dat (pk Waren: want die biwaz linghe leer lieht ís in de Gy — gemerckt datmen _ fn plaetfe ban mieroteroig antor oou ; het welche Kleynder “beteechent/lichtelijck€ macroterois axsor - ter oft Langer / heeft konné fchriijven: ſulcks dat de vera ban foo groote verw deringhe van cen letterken —— — konnen maken: de welcke Heel wegh; ghenomen beeft ) lzin / indien men die plaetſe van us veranderen ef bitte, teren Wil ; ende alsdan en Lullen lijne woorden tegen ma Kanderen geenlins firijden, Bier upt blijcht dan klaerlijck ei Ad dat dele Affen / Die Wp nu befrhrijven met ere {malle bladeren / gheenfing boor oprechten Pont- cum te houden en is ; noch oock voor de Goomſche 28 Alſſen ban de Araben: de we andere Goom- ſche Alſſen en kennen oft en noemen / dan de felbe die van be Griechen Ponticum Wordt, Sonnnige gelogver / Dat dele ſoorte Van Alſſen de ſelve is bie Santonicum gan ve duders plagh te woꝛ⸗ den: ban dieen Wies in Mpſia aria niet / oft in enige —————— en liggende; maer over de nt / in Banckrick; indien de boecken ban Dioſtorides goet. g ende wel ghefthzeten zijn. Daer zijnder nochtans ommige — — zyn / Dat Bit cruydt niet in Dat deel ban Wranckrjch/dat épots, Dat is Gꝛoo⸗ —— Cruydt-Boeck Rembert Podonæi over De Alpes gheleghen is 7 en plagh te watert maer iet een ander landtfehap/ dat Lande Francopfen in Wien be⸗ woont plagh te zijn/ ende nac Jun Galatien genoemt is; ende oock in Dat landt Daer het volck Sardi genoemt vlag te woonen / het weltk in Kleyn fien leydt; ban het welche bit rrupdt, Sardonium Zardir ghenstmt machte elen (naer bun fegghen) eñ daer nac in het woorꝛdt Sentonicum Boo? het utit hziven verandert eude bedorven Loudezijn/ doo nusverſtant ban De ſchꝛüÿvers. Enite het is Wel waers Bat het woordt Sardonium fm de oude boerken van Dio⸗ ſcorides ghebonden wordt; dan de boechen Lan Galenus houden gedurigh ende Vaftelijck het woordt Sahtomcam: van de weltcke / foo Get fchijnt/ dien naem bp de naekome⸗ linghen onthouden ende bekent ie ghebleven. Boven dier foe noemt. Plinats dit erupdt ooch Santonicum; Die Baer sotk bp boeght/ dat het dien naem Lan vene ftadt oft lant⸗ fchap van Bzanckrick ghekreghen heeft. q- Aerd;Kracht en Wetckinghe. De Kleyne oft Room⸗ ſche Uffen ig heet ende dzoogh / ende heeft oock wat bits terheyts / maer nochtans Heel min dan De WDzee-bladighe: maer de Pfamen-trechende oft Auptende kracht main Dele meeſt blijckelijck / eit overwint de andere die in haer zijn, BIEV OE: GAT S: BHE “A Nder Gheflachten van Alfen. Wy Gebben in't Bijboeghfel. sant boordsende Capitel belogft ſomm ighe andere geflachten ban Aiſſen te verhalen: ban deſe fal-D'eerfte wefen De Alſſen Die ban Lobel befchgeben is ende Boomachtighe Alfen ghendemt wordt. … 1. Bopmachughe Allen. Defe Affen ghelhekt ban ghedaente (immers foo Baere fchilderije ban Lobel gheftelf Wordt) onfe vᷣoorghenoemde Goote oft Boomachtighe Aberoone. pen is de Ghemepne bace bladighe Alſſen ban Bladers ende Bloemen niet ſeer oge Ks iaer groept ghelijskeen boomken / ende wordt ghelyck de Aberooneeen mans leũghde hoogh: doch de Bladers 3m war klemider enoewmitter Dande Ghemepne/ bie altijdt grou aen. In Aederlandt Geefterft ende vergaet fp fomtbote door de orſt ende t giuact weber. Den ſmacck is wat bitter ſpecerh achtigh / eude den reuck niet onliefijck. “_£. Ghekroonde Alfen. Dit crupdt is rerſt ban den edelen Beere Carolus Clufius bekent ende beſchreven gheweeſt ende ia ban hem in’t laetſte ban be maent Zuniug in Goffontielt ek Antie” marck bloependeghebonden/ aen feer Hooghe klippen — ſelijcke ſteenrotſen waſſende Bet wordt ban hem Abfinthium Alpinum vmbelliferutn ghenoemt / ende bar De Boftencijchfe ia⸗ Vafer Frauvven rauch ende Wey fz rauch. Bet vecht hem felz zen op met dimne grÿſachtighe / teere ſteelkens / niet veel haogher dan eenen h boet: Waer aen kleyne ghekerfde ende verſpren⸗ De Bladerkens waffen / heel met grÿſachtighe wolachtighepdt ala done bedekt zijnde ; He welcke Blaterkens ontrent De Wortel oock grooter zÔn Dan hoben / de Groote Made lie ven niet feet onz lick ban ſchn / kleynder nochtans) ende meer doorſneden dan Dè Made lieven bladers / dick en grof ghengegh / uptermaten bits ter ban fmaechk . Cp het fop bande Dteelkens beeft het acht oft meer Bloemkens ftaen / kroon-ghews berfpeepdt zijnde / nier onghelijck de bloemkens ban Achitlea oft Gerwe De welche Bloemkens feben oft acht witte bladerkens hebben) bie ten ront knopken oft bolleken ban — — veſelachtighe bloemkens ghemaetkt zijnde omringhe len Daer ban komt het faet / ’t welck bat Van de Ghemepue Alten ghelickt / goedt van zeuk. Den wortel is wart / met inghen oft af-banz — fafelinghen/ Dig oock ban beſgdeñ ſommighe ſcheuten oft af- — ie ſoorte ie niet verre herſtheyden bande ghene bie Zobel — Alfen met — — woꝛdt / ende * kerfde bladers heeft / die ban Vone laer dhe ihen ende ban vertwe a Die ban Zee- Bijvoet : De welcke Bladers groepen aen eenen Stele ban Bp palmen hoogh· sleemen gesepen ghelck kroonkens, Die ban Camille niet ongheljck / ghenaeckt ban fes — jan is Dit trupdt een wepnigt Pfamen cchende en — — — 4 is noch een minder forte ban dit c fche Allen met kroonkens ghenoemt ; in't vmbelliferum alterum Italicum; in't Statiaenfch Alenzo ombellife- to ; ín alles klepnoer ban de boomeemde / met Brie Steei⸗ Kens ban een ſpanne hoogh; de welcke in’t ed te bollekens dja met Bloemkens Bladers zjn bit⸗ ea Pand — grooter dan te Abfinthium, Ponticum tenten, Die Wp int ant naevelghende Capitcl fullen befchijben. Zommi — De Prarmica. oock — een forte ban Shekroonde Uffen „ Dan bie is elders ban Ons beftheben alg een wilt gheflacht ban, Dragon. „Se Andere Gheflachten van Kleyne Alfen, Sen voomoembden Beere Carolus Clus! It hi fn Derde boeck ban de — — — dee — nae de X me trecken nde met — elachtighe wortelen ſrer lichtelijch sarin krunpen ende haer uibighen . Bet eene is heel tijs ende wit ban verwe / ende wordt te Wienen in „Eich boor bet beſte ende bet Abfnchinm Ponticum primam , t / Traliaen- Abfinchium. en⸗ tbuptkt . Gp noemt oek Romanum. Met bit / maer grooter: Het eerfte Deel. bit gheflacht komt ober een t ghene Dat Boifstin’t iaer 1590. unt Stalien ontfangen hebbende feer prees. 6. Tet andere gheflacht beeft wat purpurachtishe Atrcelkeng met bladeren Die niet Heel grijsen zin / maer ban D'een fide groender. Defe ſoorte wordt banfommighe meet gheacht Bande boorgaende. In't Bonger ch wordt Dit crundt foo wel als de ghemeyne Groote Affen / Lrom gez heeten /in’t Latijn Abſinthium Ponticum tecundum. De verſchep⸗ dent hendt ban deſe forten komt alleen (nae de mepninghe ban den felven Cluſuus) door het verſchil bande landen. 7: Alflen van Xantoigne. De Alſſen / die Xantonicum vulgare ban Zobel genoemt werdt /enis de gbemenne Zee-Alffen niet eer onghelick ; maer fp heeft langter en geoender bladers/ ende eenen onlieffelijcken make ende frinckenden veuck. Dp en komtimet San- tonicum niet ober een. 8. Huckende oft Leege Alffen. Benfelben Matthias be Lobel befchrijft noch een ander ghelijckenifre oft forte ban Alffen / die de Koomſche Alfen wat gelicht. Bo noemtfe Ponticum fupinum Herbariorum : de welcke den ſteele huckende heeft / ende De Bladers ende bet fact ban den Boomachtighen Affen. Den veuch is feer lieffelijck / den make fpecerijachtigh ende bitterachtigh. Ji 9. Alfen naenken. Soachimus Cameratiug hadde een foorte ban 4 / Die uiet boogber en wies dan een palm / heel teer van Steellzens de welche ſtracks upt de wortelen uptbottendes met bele klepne grüſe ghekerfde Bladerkens omrin wierden / niet on⸗ tieffelijck ban veucke. Opt hoogbfte van de Dteelkens dꝛoegh het bier oft bf hoofdekens oft knoppekens / de welcke open wnd bie gheluwe Bloemkens alsde andere Alffenen boorts rechten. Er — Aert, Onder alle be ſoorten ban Alſſen komt Santonicum, de ghe⸗ mepne Xlffen aldernaeft bp ban aert en krachten. HET IV. CAPITEL Van Zee -Alffen. Ghedaente. * D: Zee Alfſen en is niet min doorlneden enbe gez * kerft van bladers / Dan de Allen metteere blade: ren oock wel foo teer. Aant foe in Dunne eft teer jaer bla⸗  \ 1 jet in andere ghefchiet. Sp heeft harde ende ſtjfve houtachti- abe wortelen. Dan reuk ende verwe ig fp verſthepben nac de plaetfen daer ſp waft. Et H 2 — 8 J de welcke de Bloemen ende’ oort komen / als de Het eerfte Boeck. zg g Plaete, Zee Uffen waſt teer gheerne op fouten grondt / ontrent de dücken / ende Ongbebouwde plaetſen: byſonder als die aen de Zee gheleghen sijn. men bindt{e feer veel aen den Zee-geber ban Dollant, Zeelant / eride Vlaenderen / ende in De omligghende plaetfen. Zp wort por in Pranckrijek / Ftalien/ei ander vijchen aen de Zee liggende dickwils gevonden. Tan (pis diewsils Berfchep= den Wan reitche/fomwijlen oock Lan verwe: gemert dat de Affen die outrent den Zeerant van de Binnen-zee voort komt / in de meefte vijchen van Europa’ ats in't deel gan VPrꝛanckrijck dat ontrent Parbonen lept/zeel waer: ber ende onlieffelijcker van reücke is / dan de andere s ende en is foo Wit niet alsde andere ijt. Pan de Uffen die aen den hant ban De groote Zee / Dat ig Den Oceanus, waſt / die is witter Ban berwe / ende en rieckt foo ſtercũ niet, Sn Africa ende Egypten is ſy noch krachtiger van reucke / als ick gheſien hebbe aen die Affen die mp over lange gefonden ie geweeft ban den wijt bevoemden Hee: re Facobus Antonius Cortufus ; Edelman gan Padoua. SeeAlſſey Gay Egypte. fed df NINE ELS pe NEER VMS SS n VA NS t lijnen naem bande Zee; Abfinchium marinum ende genden /va Det id , APNldydov Serdastop affion oft se ne on Sepioiv , Van de Neder⸗ landers Zee Alſſen; van de he Zea-DBoemwode; Van de Franfoplen Seriphe, oft Aluyne marine. Het wordt Bock Ban ſe Santonicum „maer t onrecht / ghe⸗ Dioſtorides betuyght: Alis t datmen wel indt die Santonicum ghenoemt is/ r Die is hande Zee Alſſen heel verltheyden⸗ ghelijck wy in't voosee Capitel betoont Gebben, : g Aert ende Nature, Beet ende deooah van krachten is dit rrupt/ alg alle de andere foorten ban Wiften. g Kracht ende VVerckinghe, Díofcorideg Hüft datde Zee Affen in Water den / all met Gijs eũ beni a ch in nomen / bewaren — 7 ret ——— ende daer · en boven eenen in ane ed J et 30 per welcke ban Pliniug Bock verſekert Wordt ; want ho fepot aldus : Alſſen maeckt den bupck weeck / ende Verz faeght het onghediert upt het inghewant oft dermen. me Offen/ Schaepen / ende ander Ver / die Zee-Alffen werden/Worden Daer ſeer Het af/ als Dioſtorides ſchrijft. « Hinderniffe. Pochtans ſeydt den ſelben Plinius/ Dat pit crupbt de mage vhandt is ende ſchadelick. BIIVOEGBRISEL. Ec-Alffen. Met de ghedaente van dat crupdt dat ons Dodo⸗ Z neus hier boor Zce Alſſen ſtelt Wordt een ander dierghe⸗ ghelhen crupdt ban Lobel befchreben/ ende ghenoemt Ponticum Tridentinum Herbariorum; ’t welck upt Komanien ghebꝛoght is: ban’t welcue De alderminſte bladers witachtigh zn / ſpecerhach⸗ righ / te ſamen trechende / nde bittetachtigh. Welck crupbt gheen Zee-Alffenen is / maer komt met De Buckende Alffen meer Overen. Ghieflachten van Zee-Alffen. Cluſius befthrijft twee ſoorten ban Zeer Aiſſen / herl verſcheyden van malkanderen. 1: ®erene wag ban Padoua ghebroght / ende hadde fachter Blaͤderen / grſathtigh breedt / met Dip / bier oft vijf ten hooghſten Kerben ghefneden ende ghekloven : fomtoólen waſt bet oock fonder tení — foo dat het den Bipoet met blade tetiban Zaven⸗ Del senfbeele ghelijek is / nochtans berfthepden daer van / aenghe⸗ naem ghenoegh ban reucke / maer bitter ban fmake. 2. Be andere, üpt Depffen-landt ghefonden / beeft ſeer ghekerfbe Bladers/ vol fap; oock grijs ale het voornoemde ghellacht / ſeer nae komende ba De Zee-Alffen Die aen De Zee- hant bart Hederlandt ende Engelandt waft/ nochtans wat flercher oft ſwatrder ban reuche; met Den, ele Ken’tfelve De Zee-Alffen Han Zpagnien ende Narbonen bp nae ghelckt maer mede fpoock van finake feer ober een komt : deſe fgote en — vante nerghens dan inde Binnenlandtſche er en ; ghevonden. —_ “3. Zee-Alffen van Dioſcorides met ghedaente van ghemeyn Cypres- „ €ruydt. Lobel befchróft dit crupdeken/ ende noemt Datin’t Latin Ee egel Diofcoridis Abrotoni fernina facie: het weltke/ t at ghedaente het Cypꝛes crupdt Geel ghjelijck is ban ons _ breeder befchreben ſalworden ale wp ban Cppree-rrundt fiulten hans Beten. Poorts het komt mer Alffen overeen / foo beet alg Den veuck — ne Al @p be htuwelkens ban Oo 4 Oofteariick(che Kleyne Alffen. be ens ban Oos ſtenrick / ontrent Wienen / waſt een foorte ban Wffen/die ghemepns Iek eenen fteel voortbrengt / eenen boet hooghe / fomwijten oock een elle langh / ſterck / grijs Ap beeft Bladeren) Die N Nederlantſche van ban bit — werdt. AES amen. Dt in't Booghdurtfch Elez ghenoemt Abſinthium Seriphium wordt — aat ct Leon oeeks Ep: landeken / het weltkt heet dor / ende fleenachtigt zijnde / ban De groote menighte van dit crupdt aen Den Zee-kant bp nae grijs À Ponticu bt /Dat en komt oft Pontus Eurinu … — — Ee ee | ſmaeck ghenoemt foude 3 “ban meet alle de naroljer® ban be Arabichie Sl ghe⸗ A ezen agenten egg — achtt mt fiber ft dun maken / verwarmen ende droogben; maer fp enig niet Be ala be Aoerodne / nochtans hererr bim oe eenspne Alfen fon Hinderniffe. Dezee-Alffen ie de mantge frer hinderlijk! midte Datfe met de Bi ig | — * foucigbepe heiſt· — HET V: CAPITEL Van de Vremde ende Baftaert- » e en * * y er sûn nach ſommughe baftaert ofte Den Greven Djembe le Cruydt-Boeck Remberti Dodonxæi. £ 1. Het eerſte onder dele gheftathten isdat cruyt bat van De Switſers Weif-Fraut ghenoant wordt. Tir ie heel facht in ’taentaften / ende bp nae wollachtiak / witache tigh/ ende be Zee-Wffen heel helje / maer norhtang witter : van reuck ende kmaeck is Get De Zee Alſſen vock ghendeghlaem ghelück; dan het is wat lieffelijcker / ende komt fcer nae bp den vruch van Camfer. 2’ Det ander gheflachte Lan vremde Affen / is Lan Bladeren⸗ Dteelen ende Bloemen De ghemepne Bzee⸗ bladighè Affen Heel ghelijck / dan bet en bets eenen reuch noch fmaeck ; waer van t lijnen naem oock houdt; eN {ffe fonder veuck ey ſmaeck. 3. Det berde gellatht ig bp nae een gewas dat ban twee te weten / Tavendel ende — oft ghe⸗ mengt ſchnt te welẽ Bet heeft veel freelkeng/teer/dun/ hout eñ ín bele tackskens alg wiecken 2 omt de welche Bloemkeng Hoort komen alg die v —— van Lavendel / for ſſen ijfac langhachtigh / ari gock in ePlaetfe. 1 dat deel van Dar EE ick Dat Balo t Sebun/op be orbtighe enbe 2. In wat landen oft in wat plactfen dit tweede gheeme lichen roept” en bek hoch Was oft gemepulijcken niet kennen vernemen; ban Ke ed AE — — groept Fe degel booen ende Derdraeght de koude tamelijcken. —— — te eeft ts lelie an ben Bomer af ouer ben oft é 5 Namen. 1. Bet eerie ghefacht wojbt han Cones, berghs⸗ ef. randen by-nae ben (elen tijdt/ Het eerfte Deel, Alſſen met matte boaderen. — LAH NDE N LD jj —— ik | WN — — Sed 8 EN il Nl OSE S ACN KON é ART SS E\ —* 9 — AN N * bus Geluerus Seriphium femina ghenoemt / dat ig Leek Alſſen — die oock ſchrijft dat het in Switzerlandt ghemeynlijck Wejſtraut ghendemt Wordt. Daer ig eenen anderen Die het Santonicum liever Heeft te naemen ; om Bat het cruydt Santonicum ín Pzancherijck oper de Alpes ghebonden wort / ende Gan’t landt daer het int wien te waffen / ſjnen naeme heeft : ende het landt(rhay van de witferg is panaoomen af ter over — — @udt-Pranthrijch gheleghen: maer het landtfehap ban Santognen( daer het crupdt „ Santonitum ſijnen toe-nacm af heeft ) ig fecr verre ban — — deel br í F 5 Aer ——— — — * 1 'Santonicum Hee / in dien fp oft Fantognen geheet: ns J 7 den. Ard ende Krachten: 1, Wit · ruydt / bat is t eerfte gestage vande baarr gienen, 1 eh Wepaigsken Het tweede Boeck. 31 Vey täcyten Gau cſſen met fmafe bladexey. nr © ftelijchen toe-fien/batmen (in bien’t Boot eenigh ongebat erghens bp de opzechte Affen ghebonden Waer) dat fel: Be voor de verte AL en niet en bergadere. Om dat te ver⸗ oeden / moetmen Ben veuche ende oock den fmacrk té te nemen / foo Wanneer men be Affen pluchen oft gaderen wil, 3. Alfen met bladeren van Lavendel is heet ende oooh ; niet ghewelbighigcken fer : Beel selinber Ber — < Hinderniffe, Woe twel befe rrupben ban haer lelven ntt tiek en sin — —— oprechte Alſſenen niet en gheb — geenfing it te ver⸗ —— kant in Swit⸗ Er a bianca, batig 5 — — — e bier Alfen ſonder reuck de Alſſen / De welche —— —— — Latijn Abfinthiur — — um, hoe wel — voornoemde nochtans Wordt fp ban Cliſius in't: Ì ee Bei Der Member ghewa ſſen / in het 39. capitel/ gheftelt boor De geljckenifte ban Bijvdet met fimalle bla ch gb: ende dat al? Teen / om de DE ar — Die tu Dat trupòt ende onſe boorheembe Alſſen is. De ſelbe omfake dient Die felbe figure oock /om Lo ſonder reuck te beſchrij⸗ ben. Marr bet — — betse beren het boorder onderſchil gheen: h met eene bere, in de prente niet kan. Bet crundt Bat van AbGathium anguftifohi Je noemt is / oft Lauendel mer been van — — — — gade egg matie coodore genoemt : berwondert i ACTON * c — — — — 42 Noch vande erachten eh vverckinghe van Alfen, Wet Dap ban Klften ghjeftooten / ende het lichaem Daer mere gheſtreken / maeckt gen fchaone klare hupöt / ende effene lidtmaten. Als De Borſten te groot willen Waffen / Ban ſalmen Die met cen falbe ban dit fap ghe⸗ maeckt beffrijcken ; ende fp en fullen niet grooter worden. Dap ban Alſſen met heernenban Perfefteenen ghemenght/ doet De wormen ſterben. Dat felbe fap/ indeberfche/iae oock oude ende berbuplde wonden ghedaen; geenetft Hie haeſt / infabelijcks oock bet gbeplettert oft bedo ven vleeſch. De bladers ban Alſſen tot affchen berbrant/ tnet falbe ban Rosfen ghemengbt/ maken bet hayr fwert. De Biode⸗ men ende bet Dact ban Affen in goede berfche Boom · olie gheſoden / ende deſe olie op den navel warm gheftreken/ Dat ie een ſeer edele Ware tegen de grouwfame grodte ende ſmerteltke ſteckten en pine in't lijf ende ín’t inghewandt Affen heel ſoo fp untter aerden al: bloepende komt / int water gheſoden / ende Baert mede ghebaecpat / is goet tegen grups / ſteen oft grabeel; oock tegen Den unt · ganck ban den hdarm / ende de uetballende moeder. Dat felbe water maeckt oock belotercnde tanden baft. Loog van ghebranden Alſſen verdrift de wratten. 3 Om Alfen-vvijn te niaken. Bet is een Beel ghemepne fake in Bantfch Duptfchlandt / Alſſen⸗· wn te maken : ende Daer toe nemen fi meet de Alſſen die indat landt waſt daer ſy in sijn ; te weten De Alffen met breeder bladeren / Die oock enghentlijck Affen ban Gaz knus ghengemt wordt. Sauom be liefhebbers oft begeerigte men: fchen te belieben ſullen wp bier de beſchribinghe ban Dien twin Berhalen / {oa Gie ban den hoogt en Doctor Matthias — fin Crupdt · boeck gheſteit is; met deſe naerbolghende orden : 8 ‚ RR Mt en Ä _, Abfinthites Diofcoridis: Aiſſem win bart Dioſcorides. Be mar niere ban Alſſem win te malen te beelderlep ; want 1. Dommighe — wijns een pondt Alſſen Ponricum genoemt / ende laten Dat Pfamen een derden deel infieden: Daer nae Doen fp Daer bp bijf pinten Azijn / ende een half pondt Alffem : ende Dit wel onder een enght de / gieten fp t in ven Dat: ale hp nu gheheel enge fp Die ett 2. — nemen cen pondt Alſſen gheftooten/ ° zonden in eenen fynen lynen⸗ Borek; De bange bie ee var bast titie) porcen shaft tn Dn Ben rijdt ban twee maenden. 3, Andere nemen Dig onten / andere bier oncen Alſſen / Nardus ban Dpzien / Kantele € affie/ Schenuanthos , Calamus, ende Elate Ben de Bacpen/ vanelchs twee onten : deſe dinghen doen fp ghe⸗ ſtooten in dertigh parten wins : endet bat welgteftopt hebkende / latent foo ffaen {mee oft dp maenden tújdte: Baer n=e teecken fp Den wijn klaer af in een ander bat / om te ghelinupcken. „4 Andere doen in twintigh porten SMôft dp loot en Half Nardus Leltica/ ende bijf oncen Alfen Jin tenen lijnen -Doeck Shebonden: enbe ala Die beertigh daghen daer op gheweeft hebben, trechenfp dieaf in eenander vat. s. Ander doen in bf pinten … SBoft eenpondt Alſſen / ende twee oncen witten herſt; De { : f at de tBien Dagben bast eenen inen- boeck * 1 ende 33 Se Sementina Cruydt-Boeck Remberti Dodonzis Verkiefinghe. De bitterſte Alſſen is de beſte / als alle Be ouds Medichnen altúdt ghehouden hebben / ende als Lobel in ſonen Erupot- boeck betoont: wiens vedenen weerdigh zón om aftier cent deels verhaeit te wefen ; Want bp ſendt aldus: Witter dinghen werck / is te openen / afvaeghen / water Doen maken / ende De coferij ke humeuren te purgeren: ’t ſelbe mooght ghn ſien in Woë, Cerr- galle/ Ramille / ende andere. Is t dat nu het Pooticum han Galenus, upt het fchrijven ban Theophraſtus ende ander Medichns ſoo ſeer ghepreſen/ t ſelbe krachtigher doet Dan Die andere ſoorten / ſoo maer ‘toock hebben een ſtercker kracht door De welcke Dat ſtertter werckt ; de ſebbe is voorwaer de bitterheydt. Daerom hoe dat krachtigher is / hoe hitterder datis: ende hoe dat beter ig / dan t Roomfch/ hoe dat bitterder is gheweeſt / ghelück Plinius / nier upt fijn oxinie / maer upt Die ban Doude Medicins / verklaert heeft / ghelijchmen fienmaghin’t confereren ban fijn ende Diofcaziz Des capitelen. Maer dat Galenus wil ſegghen / dat de gheheel bie ter dinghen De mage nitt en Dienen / Dat ie waer / is t dat ghr Die boor fpifeghebuipcht maer is t datmen Die alseen 1Dedicine ghebuwtckt / foo wijff de vebenende De daet contrarie. Want Wot is Der maghen ſeer aenghenaem ende nut ; nochtans is fp De Leder Dan Be maghen Díenftelycker. $ Voorts Die hegheerigh is om ban Die trupdt meer te weten / Die magt lefen het boeck Dat Joannes Bauhinus in Duntſrhlandt van De Alſſen alleen heeft in dzũck laten gaen. Hinderniffe. Bet Dap Ban alie Affen ghedrontken zijnde / ie De maghe fchadeljck: ende daerom ſegghen ommigbe/datmen de Alſſen (als Galenus van De Abergone beemaent) ban binnen niet en hoeft te gheven / ten fpdat haer den bitteren fmaeck benomen is. Maer Diedat ſegghen / sn Boor ſammighe waerfchijntijcke / dot nachtang onwaerachtigbe redenen beoroahen. Patrom die gene Die eenige hint e ban t ghebruyck van Affen vreeft / en hoeft niet De min bittere te ſoecken: Want alie de Conſerven ende Diers ghelit ke dinghen die van Alfen ghemaeckt zunde geenen bitteren ſmaeck en heben / Die hebben dock min krachts / ende berbolghens: sn daerom oock min te achten Dan die bister ban fimake zjn, Fac Be Alſſenen / Santonicum ende Seriphium ghensemt / en zijn foo! bitter Ban ſmake niet / ale De rechte Affen; ghelick — welghemercht ed dn Die Ber maghen ban reuckke en ſmake Geel meer SHET:VIL CAPITEL Van Sementina oft Zee-warfàet. $ „ Geflacht, — NE Ct ghebeurt ſomwijſen datmen onder de aheflachtert Khan Alffenen oock tekent dat pede tuna mt Karijn noemt ; nochtans er ie dat gheenfing met ft Zees arſaet 5 zen N À & Pe, Het eerfte Deel: De biert fte cheſſiachten Ban Affen te Bergelijdken; maer behoort veel eer oft onder De Vremde Alſſeñen gerekent te wefen/ oft voor eenig ander geſlacht gehouden te wordẽ. « Ghedaente. Dementina waft vert op met lijnen Steel / Die Daer nae ſtracks in bele tacken alg wiecken verdeplt ende verſpreyt wordt / aen De welche bele klepne Bladerhens waſſen; maec noch Veel meer Sadekens / de „welche alis ‘t Dat ip heel klepn zijn / zin nochtans foo overvloedigh in’t getäl/dat Dit geheele gewas/ met alte fijn tackskens/gantích bef van Dact ſchijnt te wefen. € Plaats Sementina ie cen ———— ghewas ende en grocyt hier te lande niet: maer het ſaet in heete lan⸗ Bouwen ín de hoven ghelaeyt zjude Komt overvloedigh⸗ Tick ende ghewillighhuck ghendegh voort. * € Naem. semenzena wordt Dit truydt int Italiaenſch (om de nienighte Ban fijn fact) gheheeten ; ende daerom pack in’ Latijn Semenúnas mm't Frauſth Barbotine, „Det faedt wordt ober al Semenì ändétúm , ende Semen con- „tra lumbricos ghenoemt; Ban fonunighe oock Semen Ze- doarie, Batig Zeewarfact. Aerd.Dit erupt is geweldighlijckẽ bitter van ſmaeck: “ende ont Die oorſake is't oock heet ende dzoogh van aerd. ¶ Kracht ende V Verckinghe. Det is feer goedt ende nut tegen de wormen Der kinderen/ende doodet alle wormen Die in't inge want moghen — /in hoedaniger voe⸗ ghen datmen dat ghebzuucke. Maer het ſal Wat nutte⸗ icker ende beter welen / als men daer wat Ghabarber bp Boet : want im Dier Hoeghen en Worden De Wormen niet „alleen ghedoodet / maer oock van onder / nae datſe doodt zijn / wet Den — af ghedreven; het welcke in alie manieren nootfahelijck ig / ghemerckt bat het niet ghensoegh en ís datmen be Wormen doodet/ maer men nioetſe ooch upt-drijben ende quijt maken, CO BIIVOEGHSEL: Je dit crupdt onder Be Alſſenen rekenen wilde / en foude fao feer miet npt Den wege gaen ; mart nachrans en ie d men AAT oe oock „Wet als't jat ban bitterheyt en ghedaente ghelütken en zún De faben ban dien niet foo volkomelyck b foo feex bitter als die Zeewarfaet. ca , aer Die foude willen fegghen/ dat Zeewarſaedt foude komen ban dien wortel die Tedoaria ghenoemt is / die ſoude alte feer Dwalen ; ghemerckt Dat Zedoaria eer onder de foorten ben Liſch / Bet ban Aiſſen te rekenen ende te houden is: al blicken fat “in't lactfie ban Dit gantfche Werck / wanneer Wp de Indiaen⸗ geben hefet berfchilt oock beel ban Seminalis: —— Roemaat ont art Werd gea en — ig B Ard st andere tn ie gronin Abkema (he andes metten ne Lobel) bit ut: — mengt ng mken v mis — e facpdt op t — Semen eontfa. Deel tb bat boor nochtans — end dt afp 5 7 _ nam heet / oft Boelkeng-crupt, Pan de an Het tweede Boeck. HET VIT CRPITEL Van Agrimonie. ar; ____ Ghedaente; A Srimonie brenght anghwdinigbe Bladers Hoort ; de welche aen bepde ijden in Vele. deelen zyn; van He welche Deelen eick een De enchele —— 22 ard neker gtoen van Kerup-bladeren tenightins getrek fchijnt te weten; íp zijn breeder / fachter / ende niet foo 5 Us mact Agrimonie. De E Bik ° — ade verm aiglden ern bekleedt / ende aen gant{ch mec eenige hayra oock Haer kanten oft vanden Do den 5 SE Mene 7 A Tijd. Agrimonie ft fpaeder: E > € Naemen. In t Grieks en Lavis Eupatorium Eözaráprov : Plinius —— heeft or oneyghene naemen; te weten Hepa⸗ torium de Heparites R'rarirns. Waer is noche Reen De M ‚ Waer is oock cert ander zpatorium in De Kpotekers-winckels (ao a neynlick gebrupcht opt ; eds dan Cruydt- Boeck Remberti Dodonzi. ee cruydt dat wp nu beſchrijven eñ Eupatoriam noemen / A grimoniate eeien mmige noemen’t Ferraria minor, oft Concordia; oft oock Marmorella. In de oude overlettin⸗ ghe vanhet vierde boerk der Dimplen dan Oꝛibaſius wort de Agrimonie Lappa inuerſa ghenoemt/ dat is Om: gefieerbe oft Derkeerde ende Averet hie Kliffe; ende Dat om diegwillebat aen haere Steelkens rouw ende ſtekelück act alg bat hande Hliffen nederwaerts hanght. Aut Gealiaens heet fp oock Agtimovia ; in't Spaenlch Agrdmonia ; in *t oogpourtie) Sdermeng / Bꝛuckwurtz ; in t Peder Tandefeh/Franfrh/eft Enghellch Agrimonie; in't Behenis Siarcck Agrimonia is een auder cruydt Dan Argemone, vat Wp hier nae ſullen beſchrij ven: g Oorfaeck des naems. Dit rrupdt Heeft fijnen naem Eupatorium van Ben Koningh Cupator ghekreghen: ende a 3 om fijnent wilſe (ale Plinius fepdt Poor een heer⸗ ck iae Honig hljek cruydt inde oudetijden gheacht. „eg Aerd: Agrimonie heeft een matelijtke t famentreskende Kracht ; fonder nochtans eenighe merckelijtke hitte: maer fp is dꝛooghe / ende (nae het ſegghen Vn € us) van Dunne deelen /ende machtigt on tedoorlnijden/ende teer/ fijnen funber temaken. ——— achen VVerckinghe. Daerom ſeydt Den, ſelven Gãlenus / dat Agrimome de a openen / ontflopven / ende de bellotent heydt ban Dien ſuyvern midts dien dock de Kever Door fijne. tlamentrechende macht verſtercken ende kracht gheszen. —— af lietlel oft ſop van ghefoben Agrimonie is de lez verluchtighe begugem ende helpt de gene die hun nieren ontfteken hebbeñ / ende bloet piffen/ cndemet diergelijcke ghebreken ghequelt an, 8 iN 7 Det Baet ban Agrimonie met wijn ghedroncken ghez neeft het.roodmelffoen/ fepdt Plinius; Diolrorideg ſeydt Daer noch meet bp / dat het de Teverluchtighe gantſch geneeft/ende al de ghene Pie Ban flanghen ghebeten zijn. „ De Bladeren —— ende met oudt ſwijnen⸗ ſmeer oft verckkens liefe ops de lweeren Die niet Wel en konnen tot-aheheelf orden gheſtreken / ghenefen die / foo Diofcorides oock betuyght. ‘ BIEVOEGHSEL. edaente. Bet Ginrienffe hän het fact ban Agrimonie is wit / niet G Sietses oa bn. ck oock bit heet. Kle onife “ek ban ſmaeck noch ban veuck ; 5: ee gott ende niet onaenghenaem ban veuck is / befonder mt andighe aerde Sen pluchtfe wmpchen. Esbel / geoept de (ele Agrimonie/ Die fp Del: be: Jom deit tench Die fp aldaer beel ther beeft Dan elders. Spwaſt oock voel in Italien bu Caprarola, ende ei⸗ ders / fchrijft — Conmnna /m̃ alle haer kleynder bande ghemeyne / bet ende klam om aen te raken. * — Agrmonioìdes, alſoo van den elven Columna ghenoemt / is een ——— tuſſt ende welriecke nde Agrimonie re te racht en erckinghen. den / is ge —— Hb De beten bande fent aoj edes toat faden ghenteſt fp De ghene die bloedt pitten. Day ban igrimonig met Edick en Dour Jateneeft de krauwagie / en t mede ghefirehen. Agrimonie ie oock goet den hoeft ban Be Dehapen/ ende voor de dempighe Peerden ie in melck ghefoden zijnde met Grifecom / doet water maken. IDelek ghez Branchen daer Agrimonie met Giſetom in oben fa bertngchr ae endtft bande ouwen. Betis oock feer goet inde beghinz F —— — —— kl ghebruycken: foo water Daer Die 8 in ghefoden heeft (’t welck tieffelijck ghelijck lac baelentojn) ohedroncken zynde — — bef 8 Hek RI t. je Lobel fzodt dat de wortel ban Agrimonie / bewelcke diek rb is ende ban buyten (wert / dooghende ende mateihen ende — bj —* ——— De Lever weder op ſhnen te wegh ende be verſto tart het erst ere bewaert in Trochi … Piet nftaende alle deſe krachten ende deughden ban Dit trupòt/ fe ſommighe die in ffede van deſe onfe Agrimoz stie (De welche nochtans — — van Bioſto⸗ ties ie ) lieber ende meer ghenumeken Boelkens-crupdt mannes Ken ghenoemt / Dat wp bier nae fullen? z wet verftaende in De ghelneken ende lieckten ban de Leber fnaede welcke bac LÉ : maer Die — beriſpen e beter t hebben 2 tpdt dat wy nu sch. de ouders meer ebehanekt ie — — — dupen ban eenig crupdt ertoe on niet belerten ek beers ce bne pet maken kan ; ende alst Tanden waft : De bloemen vifbladigh. Een : — et gh. Ap en hoeft gheen de ghemeyne Á 5 bloem — ven hoosken; het ſaethooft is alseen derſderken; ende bat felve ghebonden hebbende) keber dan bee ans Der te ghebꝛiwcken. í 5 Agtíimonie in wijn ghefoben / en ban dien Wijn omtrent fes onten inghenomen / gheneeſt de koude · piſſe wonderlücken haeſt ende met tat ſupckers /doet piſſen. Bet crundt Elbe wordt in te wondt-dyanes ken feex nuttelijck ghedaen dd en Het water / t welck ban de bladeren ghediſtilleert worde / ſtilt den hoeſt / reynight de borſt / gheneeſt de geelſucht / helpt de kortighe menſthen / ende berdryft de biwckpn. _ Agrimonigin Kooſen⸗Edick gheſoden / ende eenen lepel Baer af — berdrijft alle heete ſieckten / als koztſen / on Diergelijche ghebreken. Wir roock van Die crupdt verdrijft alle booſe verghiftighe bieveny ende dock De Plieghen ende Defpen. ; Dommighe lesghen De ſtelen ban Dit crupdt met foo Dele ſtelen ban Boelkens-trupdt in den dranck ‚en Dat abeeft goeden fmaeek ; ende vepnight het gantfche lichaem dan. alle onfipbere bochtig, heydt / de welcke Koytfen ende dierghelicke ghehzchen pleegt te „beroorfaken. Fn tbe ban Peſie iet ſeer goedt datmen den Steel banditerupte _ “tot poeder ghebioght / met goeden Wijn in neemt; beſonder alſmen De kracht Ban dit crupdt / midts foo veel ſtelen van Boelkens triwdt Baer bp doende / vermeerdert. 8 ei RATE …_ et poeder ban dit ghedrooght crundt met Duncker ghebruvint / ie goedt Hooy den hooftfweer ; in Rooſen· honigh ghenomen / is’ goedt boor ben ſwrerighen hals, — Bar bupten gheBrupektmen be bladeren om de licteeckenen re Daen becwijnen/ nde De blaut ghellaghen plaetfen te ghenefen sne. feloe met ſemelen inwijn ghefoden / ende op De lidtmaten ghetepdrs — ———— de vervrongheñ leden/ oft deelen des lichaems die uyt het ibdt ghewereſt zóu; maer dat ſelfde Doen fp noch beel beter met Boter en Edich in een panneken gherooſt zÚnde, “TC aheviftilteert water fupbertende gheneeft de ſweeren ende zeeven bam den mondt ende lippen, Is oock feer moedt inde laughdurighe kortſen. Ven ſerr vermaerden heere Petrus Bembus (Die daer nae Cardinael ghe⸗ worden ie verſekerde Dat hy niet beter ghevonden en hadde om't — upt de nieren te dzüwen / dan her ghediſtilleert Water van imonie. en HET VIIL CAPITEL Van Boelkenis-cruydt. Ghedaente. en * Oelkeng-crupdt/ het welche voor ghem epato- B rium ghehouden Wordt / komt —— vant met ronde roodachtighe telen / dzy boeten hoogh/oft — pock meer/retht — ende. Deſe Stelen worden be⸗ fanghatbtighe groene Bladeren / die aen | ekerftoft ghekertelt zijn: dele bladeren hanghen ghemeynlick vijf oft les t leffens aen een ſteel⸗ en/ ghelijckt gebeurt ín De Kemp bladerer; maer ſy zijn nochtaus ſachter ín’t aentaften. Baer Wioemken gn klepnachtigh/ende waffen op het hooghſte vande fe en/ met vonde fachte kroonkens ende zjn molachtigh/ Ban Berwen heel licht vood / oft lyfverwigh: de welche daer nae tot ſtuyfkens verdwijnen / oft met den windt. wegh. ghedreven Worden, Be wortel ig matelijchen groot / ende beldlachtigh. a — Ander gheflacht, Deer nae bp 't Boelliens truydt van ahedaente ende ban alles komt het ghewas datmen He- patorium aquatile noemt/oft Water Boelkens-crupdt: het - welcke wp in het laetſte boeck wan Get vfde Weel deles Crupdt-boeckg (dat ie in onfen twintigbften boeck)onder , de ———— beſchrijven Cullen. ee teh g Platf. Woelkeng-rrupdt wordt meeft —— Omtrent de grachten ende kanten ban de oft ftil-ftaenbe wateren ; oock aen Be boorden ban derie Bieren/ ende andere bochte oft poelar eplaetfen: het waſt ootk fomwijlen bp oude dervaulen vochte mueren. Betis gheerne in waterachtigh landt / het welcke niet verre van't water en ftaet ; maer nochtans en ig het niet gheerne in plactfen Die heel onder- D water de —I — en Die heel onder-looyen ende met wat s Tijd. Fn de maenden ban Julius ende Auguſtus „bloepòt dit rrupdt/ ende is dan op fijn befte. We wortelen onghe pien. _Plibenoter;maer de ſtelen metde biaders vergaen des winters ende ir uyten in de Lente wederom upt. q Namen. Ghemepnlijck heetdit rrupdt Heparorium z, femmighe noemen t ooch Eupatorium.-Lenardt Fuchs eet het Eupatorium — at oftmen ſeyde Baftart- ie, Dan ſommighe wordt het Cannabina ghes Moemt / omde ghelijckenifiedie't heeftmetde Bladeren bant Kemp. Daerzin ettelijche die vermoeden / dat dit het ruupdt dat fla Barbus Terzolk noemt. In ————— beetment S, Kuntgund kraut / oft Waſ⸗ ſerdoſt; in Kederianttth Baclkens-rupdt. ou Het eerfte Deel. Boe lkens crugdt. Oorſaeck des nacms: Den naem — ie * — ghegeven / om Dat het de Lever foo dienſtelijck is /diemen in t Latijn Hepar noemt : want den Koningh Eupator en — oor bert vinder Han Dit cruydt niet ghehouden q Acrd. De Bladeren met de wortelen Han Boelkens- — zún, bitter van ſmaeck / heet en diooghe ín den Ee nde VVerckin he. Dit t heeft een ſuyver⸗ — ende — — be dicke vo dun/ — die af boor ’t berken bat be Bertina ; Bat ſy met pijlen SE — BE BUVOEGHSEL sn | grim EERE foo fer geacht viegh te — — 3 eu hy x — hei nde gie / Hert tweede Boeck: 35 bitter van ſingeck / ende alſoo lieffelück butants ck als be Betonie oft Agrimonie. Ap Hadden boorwaer ——— (als Lohel ooch wel betoont) Die ſeyden dat dit crunt eenen inc en⸗ ben reutk hade want het heeft merckelick tenen lieffelijcken veuch . Boven in ’topperfte van De ſtelen dꝛaeght Dit — tonde haprighe lufverwighe bloemen / ende als — Dt met Ben wint wit blieahende. De wortel is mbt vele beefelen bebangben ; maer en is nerghens toe nut. Gheflachten. Bebatben t crupdt datr Dodoneus ban bermaent ll ende befchreben word int xv1r. Capttel van het zo. boeck: t we —— Boelkens· cruydt Wijfken noemen / ende van —— epatorium Aquatile gheheeten is — Zobelnoeh een Bocl- kens-cruydt Wijfken, ende noemt Dat me Tatijn Eupatorium Can- nabinum femina Septemtrionaliam, ſtellato &:odoro flore: t weick meeft in De gheweſten Noord waerts groept / ende van ons ap ghe⸗ leghender tijdt beſchrꝛeven fal worden. Naemen Dit trupdt wordt ban Dodoneus Hepatorium vülgare ghenoemt / ende oock Hepatorium adul ende PG rium : maer oft hp Eupatorium adulterinum beeft willen feaaben /oft Pfeudo-Eupatorium , dat en weet ick niet wel : Want bet blgektupe fijne befchrijbingte dat bp bart boor te rechte Hepacorium houdt. Zu't Booghouptfch noemtmen ’t Hertzkiee, Hirrzenklee -, oft Waffer dorft ; in’t Qderlandts —— Lobel noemt het Boelkens-cruydt Manneken , oft Eupatotium mas , ende oock Cannabina aquatica ; ende Eupatorium Caânnabinum — van de Apotekers ; ende —— — is ’tin be Hederlandtſt he wincz kels Eupatorium Grecorum ghebeeten geeist. Fn t JItaliaenſch noemtmen Dit ctupdt ooch Eupatorio volgare , ende Eupatorig d’Auicenna,. Kracht ende VVerckinghe. Boelkens · trupdt in wijn ghefodert ende ghedroncken / abeneeft de quetfuren ende wonden : ende is een goedt wondt -eriipdt in alle inwendige ende üptwendigte Wonden Sen ſtampt de blaneten van Dit crupdt / glelickmen ban LE Agrimonie doet / ende men bewaert het gp } ende et eg Dat inde Zon / ende men maeckt daer @: vochifcen * die Bedr behulpigh zjn in allede ghebreken bon de Leer ende sis onder ín De hardigbepdt vande Mitte. Hen — rs flve 63 oock te drincken den ghenen die koude apo {ende meteen koude maghe ghequelt zijn. Wan bit c en pf plaefter oft pappeghemacckt op De koude ghefwilten / at e oo De —— de ſweeragien ende wonden. — ap tieel Worden verdreven tet ben eooch ban kie woorden boen; ende borst rberet TE maman oen moe bee ber te weten/ Die boormoemde 17. cap. ban het zo. boeck / a tf Barbee HO Boelkens-crupdt ſilen fprehen. WET Ie CAPET EI Van Muer. Gheflachterí, O geer de eur die den naem Han Buer bebe — — —— hoogher en langher ie; de noch fo Diemen niet fondet reden a goch fami — — — felten op met bele Steel⸗ Ni RE Omer \ 36 beef hleynder: ghelijckerwijs oock Het gheheel cruydt gheenfing bp de grootte van de Groote Auer en komt / ende minder fg Dandat in alle fijne deelen. De Bloem: keng zijn inſgheljcks oack wit: de, Bollekens daer het Saet in groept zijn Dock dierghelijck: de Woztelkeng zijn oo ck fafelachtigh alg die van het ander ghellacht: Sroote WMuer: — veel ma ug tweee oen Blad heer hin. Ee Benen D vervolghen — be —————— Daẽer is noch een ander oft vierde Peen — — maer en Ro — en Deane, ne teal ; 2, 5. Detweede ende be berde foonte wafer ooch gers 5 MALE Dupftere gochte Bve tiepen be d> / Wijngaerden: ; afs r ourecht elders dan — gien Dele — elen w Glenn bieden Brie medi ok, ende Gꝛiecks | In etat Peleman eraf „Dat bra — oen nee den, Ber orgie Galenus heef banier ze maeckt ac obeetthepoe taffchen. bant bade zijn niet EO Cruydt- Boeck Remberti Dodoni: ae Wiets Nan AN WS > > D Ni Bord UN IS NR IEN AN ze Ser p= Sat NIE Kd IN — Ze — AN 7 WAE de — an Paulus Egineta (foo ende Muplen· dor het ne — FB) en heeft e vremde oft bafta: ark Mo iocos ; ende Myortofplenon. * — . De Groote Hippia maior mar — — fie beenen verwonderen fg) forumugpe beet mene — 2 zes et Het eerfte Deel. CR St uwer, sf — / } Zl SG rn 9 ff 9 ij KAN — 1 ZON \ 4 8 —VV DES la 4 NN ſeght / dat het ban de Ftalraenen Paferina gend ban de Franfopfen du Mouron; Gan De Weltke de Pederlan- ders den naem Muer — hebben; int Hoogh⸗ duytſch Huner biſs int Enghelſch Chickeweede. 4. Det vierde ghellacht moet Alſine Marina in't Latijn / ende mt Duytſch Zee- fuer ghenoemt worden/ om dat Det det —— El € Aecrd, Woordtsfoo is de Dyer houdt en borht ban aerd/ ende ban waterachtighe gijeftalteniffe: waer Doo fp ——— om ſonder kinghe te ver⸗ Koelen / gheljtk Galenus ſecht. — €_Kracht en Werckihghe. Wuer met Meel oft Wort (foo Diofcozides ſchrijft op De verhittinge ende {weeringe ten gheguclt zijn / tet leer nut datmen het fap van Fuer Daer In giet oft indrupt. RO jan Ed — quaem om de voghelkens / diemen in ent work: een met bet mee te. berkoes Daken —7— „Het tweede, Boeck. 17 thdts vijf! ſes lae meer Dan feben boeten hoaatstworbende. Fabius € opepuia befchatfe ooch cete Jentiaenichemmenetoeste daer van die hu alſiae montana hederacea maxima Beet mar baer vante bevlachs tige bladeren / bie twee Dupm-breebden breedt sijn / vip lanch/ rondtom ghektonkelt als Maluwe bladeren. De bloemen zin bufs —— doch in tien ai Toe gpefneden: be mibbelfte bloem is tudts aberlachtigt … “CT faet ie kleyn / vos / in langhe vecit-op - ftaende blaeskens ais hauwen.» — Zee-Muer waſt gheerne in (oute qtonden . —— zon platachtigh/ tonbt ‚ende wat kantigh /ghelpck cen Éroate Crwre, koorst: e biùpn' facts bep oft Gier in ecn Dauwken; etch ſchier foo groot alseen Kiépue Vitſe. an Allerklefnfte Maér, gjëtgehe: den GSupchelhevl -maer is feer kleyne met teert tachskens iae ghelytk Draepkens / veel bladers hebbende / Bie ban Den Quen ie heer òft lernen T bjmus gheljckende . Dek voorſenden Columna beſtc hft voer Itauacuſche medefdorten ban deſe Kdeeklertfte Muer ſeer teer / met ſmalle Klepne bladerkens witachtigh : mer witte vierbladi⸗ ghe bloenkens /-ihhoubende bete witte Duune. Draenkene : met ronde doch bofkantigbe hoofdekens vol bijfterklepu Murk ſaet. Bp noemtfe Aline faxifragavanguftifolfa mipinte , Bp bont onz trent Napels bp De Ket eert foorte cons ſos gros met, roode bloemen Ende langhwopi facdt-hoefodiens De Caghelfche Steenerne ordt oock Alfine misiiitsa glenoemt/ dl& elders bes toont wort. / 7 \ Naem. t. Groote Muer wórbe Voghel trupdt phertafnt: in't Italiaenſch Centone, Pavarina, oft Papariaa, Przzagallina, Galli. nella, Gentocchi, Budellodigallina ; in't Gugbelfch Gakar Chicke- vveede. Befennaem Alinee inde Apoteken onbekent . Up komt daer ban / om bat bit trundt veel in De boſſchen groendt. 2. De tweede foorte ban Muer heer in't Dupdtſch Glepu Voghel crupdtz in't genten Mogniet énde Mouron; in't Enghelſch Middel Chickyveede. 3 We Alderkleynſte Muer is een ſeer bekent crups Deken: ende iS Alline mindr Fuchfij, ban Dodoneus en andere Al fine minima: int nr gl heet ſe Frcbercraudt , om Datfe de itte in de kortſen Door Verkoelinghe doet minderen. Deſe tivee actfte faarten willen ſommighe in’t Latgh oock Patleriaa noemen? alg ofmen Muſſchen crundt ſeyde. Wed $ Kracht ende Werckinghe. e SMuer ts inde heete kortfen ſeer goet. Men gheeft Dit crupdt de kuderen int LF, wanneer.fp dt groote bitte zijn s want Iet (licht Be graore Wermte / ende belet vele toevallen / als zijn krampen ent (pannin ban zenuwen / ende lam⸗ ighendt oft gueraecktheydt ende betoerthepdte. T fact is ooek ban 7 t Zuer gediſtilcert is komt met krachten ober mn diy, bes ad u De gene die in lange eers , Auer gbeftooren! off bet pop beogen — de berbittinghen der oa — oock feet dortt aheleudt op alderhande beett quade fwerringhen / nde fanderlingen ban de ſcha⸗ melycke leden Gilepn Muer ende oock De mivdel ſoorte / is cen feer goet truydt regen De hittighe fchorfthepdr ban De handen, alfz * Ee men/nae datſe met wat fouts in Water gefoden zijn De Handen Dicks wils Daer inne baepdt. : ad terupdt/ het ſap / ende Get Water ban Mier is feer nut in de inghebannèkever. … $ ben in olie ban € amille / Rop Den buntk gheleydt / frilt Be ſmerte ban den Bupck/ ende oock bân 5 rie chen twer ſteenen op ï MOED re oft ghewieven wordi nuttelick WAS a em Mupfen-ooren- feet goedt zn tes hittigbefchorfthepbt. ee het maechfel ban de écen/ ende De Verwe ban de Bloenibens en komt ín Lotumígte van defe met de voors gaende niet € Gh: Nr. oe betfie \ 58 F Crugdt-Boeck Remberti Dodonæi: Eexſte Valſche Muer oft ofBoenderbete: Tsei Vatſehe Maer 1 ES E heide JPuer zûn aen De tanden Heel ghehe: Crrenpnig. De mortel ie omen heffen DeX to’ De zyn denaecbolghende. 1. est hmdl geeen — bedeckt / ende daer · en baven meer doncker groen dan pe Kline Fuer: Want de Stelen ende De Bladeren ko- men ín bit truydeken gantſch met die over een, Ce Bloem⸗ ‚Reng zijn oock wit: De Knopkerng Lan t Saet zijn oock- als van de kleyne Muer: inſgelijcks oock De velelarhtige woztelen: 4 — Det vierde gellacht ís het derde heel gelijck, foo veer als be Bladeren / witte Bloemkens ende Dactbollekeng aengaet z-Dan het en huckt fan niet neder / maer heft fp ſelben vecht op; ende ig oock noet Witter ban verwe⸗ ende boven dien met eene tacpe limâchtige vochtigheyt ats fan oft dauw Hedecht ; de Welcke aen De Vingeren kleeft/wan- neer mert die aentaſfſt. J Platf. · Men vindt dele trupden over al oor ín ghelaepde landen / nae dat het koren af ghemacpt is: maer het vierde ghellacht en wozdt foo dichwilg niet gebonden, q _Eijdt. De Baftatt- Muer bloepdt ende brenght haer faet voordt op den Leven tjdt alg de andere; dat ie im Braerkmaendt ende Doepmaendt. , Ô g Naemen; 1, 2, ®eeerfle ende tweede foorte wordt muweftendeel vock Morfus Galline abeheeten ;tn't Baogh- duntſch Hunerbiſz; in’t Franlth Morfgelin, nat is Doen- Berbest. 3. 4. De derde Wordt Van loninuge Myos ota Mvòs'dra ende Auricula muris ghenoemt:ſy en is nochtans de rerhte Muyſen· ooꝛ niet. Want [pen heeft gheen Blaeu We bloemen / ende en heeft gheene Wortel die tenen vingtjer dick te; hef welck [oo oude toeten welen / nae het fgahen van Digltorides / indien Fijne baechen wel ghefcheeven oft ghedrutkt zijn. Ende daerom maat dit rrupdt wiet alleen voor Baſtart Muer/ maer oock Door onrechte Mupfen- oo ghehsuden Worden; als oock de vierde ſoorte/ de weic⸗ Ke ban be Derde ale niet verfchepden en ig. S ! q Aerdende Werckinghe. Tefe runden ſchijnen oock kout ende vocht te efen ; ende daerom met de ander ghe⸗ flachten;Ban Fuer in haer krachten over cen te komen. BLV OEG HS Eske: Nadere gheflachten van Vreemde Muer. r ——— ghewaſſen / bie ban Loke! ende andere befthrijbers der So beg? foarten ban Muer / om harte groote gheljckeniffe met dien / — ghehouden woꝛrden / oft immers van't — ban dien: ende Cruypende Muyſen· ooren· Dit truptt is de Muer tenighlins ghelijck / maer noch meer De Pilofellas ende alfa oock de tweede foorte/ te weten 2. uyfen- ooren cen deels cruypende, ende een{deels opftaende „ bie boven dien oock 7 heid — Oe, far Bef | — tijben/ a ban Pilofella ende Scorpioïdes ſui⸗ len. — Muer, oft Alſine corniculata Clufij, beeft Bladeren die bande Miter gelijck; mate langher koer ban Die van ons Woren-roofen / maer De Munſen· oore / ſtaende twee teghen een over. De woꝛteli * Klepn/ onnut / ende bergaet alle iaer. Inde Sen krüght witach⸗ — tiabebloemkens ; nae de welcke bolgten belachtighe doozkuchtighe feherpe bupekens oft hosenkena/ als — Die metljmz 3 achtighe beft /nachtane k befet zin waer in kleyn ſwart ſaedt be } — light· T ſteelken ig cen palme! Ì gh / boven in ffjde- Ze p Dalamanca iw’t koren /gbelick alg de Bet reftoachtin Scalien zuffeben bet hozen. Dit crundt en heeft gantſth — erbere met bladers van Onderhave wordt fac par de opel pie ſp met be 2 * is eenen vingher Dick de bloeme gheel/ de gijeele Languwdschfe en 5 À oender! „ met g — Die fjck ende high toord Buen Het eerfte Deel. Kende; maer Diep ghekerft ende berdenlt / foo Hat het fchijnen bla⸗ Berkens ban Runte te weſen. Boden aen de ſteekkens ( Die een palm beegde zin) groepen feet k blaeuwe bloemkens ban bier blas Berkens : Daer nae volght het fact met een dobbel hunsken / eenigh⸗ fins gheljch Mercuriael manneken. s. Hoendelbere mer bladers van Gamander wordt gebonden in De faeplandenban Brabant / Zeelantende Vlaenderen; ende is heel Klepn /maer een palm hoogh / eensdeels opftaende/-ende eensdeels ligghende / met bladerkensban Germandel oft C hamed:ps : daer⸗ em wordt Het Alfne foliis Triffaginis in't Latijn ban den felven Zo⸗ belghenoemt . Wet draeght dobbel faet-rooskens/ ghelück d'ander Boorgaende; maer De bloemkens zijn wit, De worrel is infghelijcks klepn/ gheveſelt / gheelachtigh. 9. Kruypende Muerisban Dodoneus bier nac wt 14. Capiz tel van fijn 1 3. Boeck befthreben. 10, _Alfine Bætica van Clufius is de Piloſella / diemen Auricula Maris noemt/ eensdeels ghelijck ; maer Geeft purperachtighe bloem: kens: wordt fomwilen in bele ſteelkens berdeelt ; ende De bladeren fn doucker groen, niet baprigh. 11. Hollandtfche Zee- Muer waft in be Dupnen bp Eamondt op't ſandt / tupght Clufus; ende heeft beel boordt-kruppende tac: Ken/ vierkant / met bele bladeren/ Dick en bol faps/ als de Porcelepn bladeren/ twee altijdt recht teghen malkanderen ſtaende / feer groen / ende fout : daer tuffchen fprupten groenachtighe bijfbladighe bleem: kens/ met of bleecke ghenopte Draepkens. Kort Begrijp van verfcheyden (oorten van Muer. 1. De Eerſte is Kleyne oprechte Muer , met bladeren ghedenit als Kupte bladeren (miffehteh een mede ſoorte Van het boven beſchreben febenfte ghe⸗ —— Lobel beſthꝛeben. 2. Muer mer klevende ftelen ende bladeren heeft blacuwachtighe vette bladeren / de andere Mueren banghedaente ghelijck ; dan de fappen ban de fEeclkens ende de dun⸗ ne bapikens ban de bladeren zijn bol klamme taepe bochtighepdt/ daer de Vlieghen vaſt in blijven. De bloemen en gaen niet open/ dan ſmiddaeghs in De heete fonne nae Tanghe reghenen. Vater- Mauet met aroote bladeren / ban ander Middel-Muer gheheeten. 4. Kleyne Muer met Dunne lanckworpighe grüſe bladeren. BKlepne Muer met bele gheknopte ſteelkens / ende ſmalle blader: kens. 6. kleyne Muer met vonde/ maer beo fpitfe bladeren. 7. Klepne Muer met lanckworpighe ronde bladeren, boor ſpitſer. 8. lepuſte Muer met vandac Ens. 9. Suer met groote endt klepne bladeren Loor een laopende. . Klepnfie Muer Ï bladeckens betwaffen. —— oft Alînevan hagen, is een Anthyllis. * — Aerd,Krachten en VVerckinghen. De Muer die Corniculata Ghehoꝛende Muer ghenoemt wordt / is een ghewas (onder fimaeck; ende komt ban gerd ende kracht met de andere foorten ban Muer over een, Baer fap is goedt ghedaen in De lospende ooghen / ende berklaert het gheficht. Bet water bat ban Dit crundt ghediſtilletrt is / doet het ſelbe dat het fap kan doen. HE Tl GAPI TEE Van Guychelhey!. > Oprhelhepl heeft groste ghelijckeniffe met Muer / bij⸗ Gombert metde Kleyne. — ei 5 Ghelachten, 5. 2. Daer sijn twee ghettachten van Dit cruydt / die in meer dan in de verwe van haer Bloemen en « Det eene heeft roode bloe⸗ men / ende w heeft — ndere — —— „ende heet Wüfken. — vindt noch een ander gheflacht met gheele bloemen. q Ghedaente. De Dteelheng van G 13ijn vi igh / niet recht on ſtaende / maer e/ter aerz den [pzept je, Dp heeft klepne ef luttel Bia⸗ derkens niet ront / aen de opperſte fijde groen / aen d ander (ide met kleyne ſwarte (piche chelt de laders upt-gebot op dunne large sen zijn gan Berwen blacuw oft root/ ſoniwylen oock Pae bat de Bloenikens ot eronde — als nopens s oft n8/ de welcke het Eoziander fact geljcktsinde welche haer 5 feet levi ig, De wortel ie van klepue ve } € ge den egg ed paden/ ende ín en üngaerden e twee gerfte oft ghemeynſte ſoorten ban veel te — * eel eedt eenen 3. Bederde min gemep! Dele wart in De boſſchen /ende ſchaduwachtighe gebonden: is ſy de twee eerfte ſoorten niet ongelijck, Dp wa 5 (p or ongelijck. Sp waft foo € Cluſius fchrüft; ende oock in EE me q Tijd. 6 ftaet den Demer — ———— Dof endt emen· G wozdt mt Griecks foo wel gen En Anagallis Arayaaris À ſommighe Corchorus , foo Pliniug — van Het tweede Boeck. 39 een oudt ſchrijver / noent Dit crupdt Macia : welcken naem oock onder de valſt che naemen Die in Diofcoyides ftaen ge⸗ vonden Wordt : in t Hooghduytſth Bauchept ; in't Heder⸗ duydtſch Gupchelheyl; in t Enghelſch — ir. Gunchelheyl met roode Bloemen wordt voor Het Manneien ghehouden; ende is oock Phoenieion ende Co- rallion gheherten / om des verwes van De bloemen wille, upt dit crupdt wordt een Compolitie oft meefterije ghe⸗ Surchzethzert Manneken oft met roode Sloemen. — \ LEN —8 Ne — RIEN gSugchelfert Smijfken oft met blacutse SBlſoemey. ‚ tende kra: ten waerdatmen Ao maeckt / Diacorallion gheheeten / diemen teghen 't Flertijn ende Dierghelijcke gicht ghebruyckt; de welcke oock van Paulus Egineta in lijnen fewenften boeck beſchreven wordte Dit erupdt wordt oock Aerieis, Ægitis, Sauritis gez heeten; maer Bit zijn haer baftaert-naemen. 5 2. Gupchelheyl met blaeuwe Bloemen Wordt Wüf⸗ Een ghenoemt ; ende heeft oock twee onverhte naemen ; te Weten Zeliaärus ende NyCteriús. 3. Diemet gheluwe bloemen maghmen naer de Verz we Ban haer bloemen Geel Guprhelhepl noemen. q Aetd. Detweefoorten van Guprhelhepl/ende foo het ſchijnt / de berde oock/ hebben cen verdroogende kracht / mder nochtans eenighe bijtachtigheydt: ſy hebben boven Bien oock wat hittes / ende eenighe nae treckende kracht / fulckg bat ſyt gene dat fn t lichaem ſteeckt oft vaſt is / upt konnen Gaelen; alg Galenus ſchrijft. q_ Kractitehde VVerckinghe, Dioſtoꝛides fepdt dat alle bepbe de Gupchelheplen een Gerfoetende oft Gerlache hebben; de ſweeringhen verhoeden / de ſteken⸗ be ſch linters oft doornen ende dierghelijcke dinghen bie in't lichaem vaſt zijn konnen upt-trechen/ ende het loo⸗ pende pier ſtillen oft gheneſen. BENE Zufgheljeks ſchꝛhft hy oock / dat haer Dap Get hooft ban binnen purgeren ende ſuyveren kan / alfmen de heele Daer mede ſpoelt al gorgelende:ende dat het ſelve Sap in de neufgaten ghegoten zijnde/den tandtſweer Derdzijft : Wel verſtaẽde a ’ in Dat neufgat giet/t welck vecht tegen over den kranchen tandt ie / dat is het neulgat van de ſjde Daer de ſmerte niet en is. Ende dat het met Honigh ghez menght zijnde / de onſuyvere ende loopende uptpupiende ooghen reynight ende haeſt gheneeft ; ende boven Dien de donckere oft e ooghen verklaert. lelie Sap houdt hy Hoor goet om De beten van de ad⸗ ders oft ſlanghen te ghenefen/ wanneer men dat met Wijn Drinkt : fn Dier voeghen inghenomen zijnde houdt hp dat ootk Boor nut in de ghebzeckelijckheyt ban de Leper ende Han de eren, N 3 Hy voeght daer noch bp/Dat de Gupchelhepl met blaeu⸗ we bloemen den upt-Halfenden eers-darm indzijven kan; en Daer-en-teghen die met roode bloemen/ Daer op ghelepdt zinde/ den ſelven doet upt-komen oft upt · vallen. j De Compolitie oft ghenees menghelingh Diacotallion geheeten/ diemen upt Dt crupdt maccht/ geneeft het Fler⸗ cijn / ende alderiepe ghicht. BIIVOEGHSE LL. k (rj Hedaente, Deſe trupden hebben ober al teere / Dunne / vier⸗ Goranre fieeitens bekleet met De bladers van Muer / draghen: Be ſeer bele bloemkene/ meeft voo / oft srangtie verwigh: nae de welcke fact volght in klepne ronde bollekens die van't Blas eMaer t biaeuw G /wifhen ghenoemt / bat het foo veel niet ghebonden en tarot / en is alfoa ende feherp Ban aerd niet/ ale het ander: ende daerom is en raderen d ſelbe miet en eten / ende Iet Gheflachten van Guychelhey!. Behalben be ghellachten die ban Dadoneus —— en wordender — af alst ín andere landen Broepende in Enghelandt ende Pebderlandt ctfen. Ban dit ceupdt fchrijft ben aas laf ar pet vante, en teere tackskens die bol ſaps fijn / ende op Der aerden En 5 de [twee neck. De inkeer EDE t dere u toten / ghemacckt ban bijf geel ban berwe : de welch aende nae haer. harde knopkens laeten / —— —— Guychelheyl met pufpurachtighe bloemen. Daer wordt noch — ‚ban Supehelbepl beſchreven van den ſeiven lich iss 5 a Bae — knee Ker purpucachrigd /fierees pent Dat ban bf dia, — pp t ímvt middel ban de fo ve lbf btaepkensmet barba fs zontte Defe foozte eeft Gp te Franckfort in fonen Guychelheyl mer {malle bladeren , bän Clufius Acagallis tenui- — Monelli· gheherten / heeft ſtelen als de ahemepne ſoorte van Byyvoet rerſt ſpreken; ende Daer nae ghekerfde X Biaderen ſende ooch al-upt níet Cruydt-Boeck Remberti Dodonzi. Supthelheyl / maer ſmalder blaberen / ſomtijdts Dep unt een lidt. ende bac miste fanghe ſod ſteelbens / met een bif-bladigi blauw bloemken / in't midden peerſth / groster dan Szangie 6 6 re eheineh {er anders niet Dan den Sant ſoo wel met purpere als met geele bloemen / alſoo onerghentiück Van ſom⸗ i noemt. * de wen geelen Gupchelheyl krght in Wedemaent ende ijn bloemen. É î — (et Grieche plagh den Bpacinthus Gallis oft Gallos genoemt te oeſen / ſoo Lobel betunght:des halen maghet dit erupde om de Siangie berte ban den Bpacinth wel Anagallis int Griechs ghenoemt werden. Bet kan gock wel weſen Dat de ouders dit Erupdt Anagallis, batig Berheughende / ghebeeten hebben; om dat Bet feer moedigt ober alde weghen verciert is met gerdighe bloem⸗ kens/ die feer lietijch en tuftigh zón om fien . Walerant noemt dít trupDdt Molochia Serapionis; int Spaenſch beet het Mortiaom, oft Muruges. \ — Kracht en VVerckinghe. De Gunchelhenlen hebben een ver⸗ warmeude en dꝛooghende kracht/ feat Salenus / ende ſunveren feer twel: iae met Den Kortften gheſeydt / fp hebben een Drooghende kracht ſonder fcheepbepat / waerom Datfp oock De Wonden toez beelen / ende De buxle fmeeringben helpen . Plinius fepdt/ dat een Bragme bant fap met wijn ghedroncken / goet is teghen De flans ghen-beten. Zp doen wel water maken / ende zijn de Lebet unter maten red Bock bedwinghen fp de voordts · etende ſwetren. Zp zón oock ſeer gordt op verſche ſweeringhen gheleydt ſonderlinghe opt lichaem ban oude lieden. Men ſeght oock / dat Ber foo grooten Kracht beeft op De verſche wonden gheleydt / dat het upt De beenders etter treckt. Gupchelheyl is goedt teghen de peſte: wãnt alfmen Dar in neemt eer men ſlaepen gaet / ſy ſebben wel deckende / dan wordt men al het quaedt met ſweeten quůt. — het ſap oft het ghediſtilleert Water Lan Gunchelheyl ghedrone⸗ Ken zijnde oft ban bupten op gheleybt / is ſeer goedt teghen De beten han bulle honden. Bet werdt vock dickwils Lan ze igeghers ghe⸗ Bruncut / ais himne honden ban De wilde beeften gheliaghen oft he⸗ eten zijn. * Bet is de leber-{uchtigte nut; nde drijft de ſteenen oft Get graweel upt de nieten : 8 É Gupebelhepl met roode bloemen gheſtooten / ende op de ooghen ghelepöt/ oft t fap van Dien in d'ooghe ghedzimpt / Lerbrift de ver⸗ hittinghe / ——— ende ſweeringhen ban de doghen: gheneeft - oock de heete ghefwtllen ban de fchameiepdt. : … Supchelbepl met blacuw bloemen met Zout fn water ghefoden/ / is ſeer nt om de crauwagie ende ſierkens bande handen te verdeh⸗ ven / alſmen die dickwils daer mede waſt. HET XIL CAPITEL 3 —. Van Bijvoet. € nieutwe Behrijders ſtellen vele q dachten gan Den want b tekenen De ———— ende de Aepn= vger oock onder de ſoorten van Bijvoet. Furhliug Geeft Flos Afticanus oft de Thunis bloemen hier bp oock wil- - Ten hebben; van de welcke wp de befchrijvinghe in het twaclffte — van ons achtſte Boeck ſullen gheven. Maer alhier fulten vip nu van de lyck ghengemde Î 3 wp komen tot be andere Die eenighe ghelijckeniſſe van geſlacht daer mede Gheflachten. Van de oprechte Bijvoet zijnder twee gez ſlachten: het een heeft — Sinalle —3 e eerſte foogte ban Byvoet heeft bꝛeede geſnipper⸗ de ende menig lick doorſneden ende acu De kanten / minder dan Die Han Alſſen met bꝛeede En fp ban gra ge verwe grof; Ban onder ( aen De nebe tegen beras) ensjn eid pe ) tigh: haer Dte den drak reken ende geft: ve t; De Ee ghlijck doorſnede Be Avberdone mars heel grtjes; — — Wat grooter eñ langer veroone. Steelkens zijn teer enn dun / ende wordẽ ín noch teerder en dunder tackekensg/ fteelkens oft w ns berdeplt; aen De welcke, behjalven de klep= ne bladerheng die nederwaerts sijn / ——— bande bong ne oer De worn bie ende roept geel ne we Het eerfte Deel: 25ijGoet met bzeede bladeren. VENT AS GEN we q 3 NS X * K dpa ín plactfen Die hp de Zee zijn / maer oock inde ghene die Perre ban Daer gelegen zijn: ende op fommige kanten waft fp weldigher ende hooger / op andere plactfen leegter/ ende niet foo weeldigh : ende dat alleen nae De ep pt Han het landt ende aerd ban den gront oft aertrijck daer (p op waſt; die feer veel tot de veranderinghe ende verfehepdent- heydt der ghewaffen doen kan. E 2 Deanderefoorte Han Bijvoet / te — Bijvoet Her eerfte Boeck. A5ijGoet met [matte bladeren. At Mater herbarum, bat is Moeder der trupden⸗ chendemt; in't Booghount(ch Belfufs ende Sant Johans guttell int Spaenſch Arremifa; in't Atalianfch Artemifia; in't Franch Armoife sint Nederlantſch Bijvoet / Sint Fans crupdt; in't Enghellch Mugworte; mt Behenis Csernobptt, 2, De tweede foorte Ban Bijvoet heeft Ben toenaent gekregen ban Leptophyllos AcrripvaaG- in't Grieche/ in't Latijn Tenuifolia, batig Smal van bladeren. Ben met ſmalle bladeren / en waſt foo ghemepu= naem Han dit truydt wordt gebonden in het epgen capitel Kij — de be Zee gheleghen sijn. an bat Diofcoyides van —— gheſchꝛeven / ende oock Duptichlant /Bebemen / ende Oo ijck / endeandere in het naefte tapitel ; in't welche hy ban de Hremde foorten eden Sn — — openlochtighe 3333 3 —— ——— w l J EE mbfan ek ee en nn ijdt. e î ——— * ende mo Gacr Batt tijp in de 5 maenden: - bft Vnicaulis in't maan ban Bonje in dede irene Boeck ben borne einge Tren eene —— —— me Het tweede Boeck. 43 Ander ghebruyck. Ghedaen bp het vleeſth ban t welckmen het lop plet alte etensmaeckt dat viceich ende bat fap veel aenghenaênter ban (maeckt Dit felve cruydt gedzooght zijnde — tuſſchẽ de klee⸗ deren geleydt / uiet alleen opdat de klederen vg nac eis ken fouden ; maer oock om die van de motten ende ſchie⸗ ters te bewaren; waer in Dit trupdt (eer ghepreten wordt, BIÌVOEGCHSEL. Deb trundt grotydt gheerne op ſavelachtighen ende grondt / oft in warerathtigh landt Dat ſandachtigh ie ** in noft outrent De loopende helfen. Alst eens gefacpdt is foo En behoeft bet niet meer ghefaepdt te zijn; oant ber grocpdt —— ——— twel begheert / ende waſt bijkans at Naemen. _ rimben-crupdt ger greg m Bat fine bloemkens/ Die neffens / bp ende beven de blapers (ber bele Shez tat waſſen / ban ghedaente qhelijck cen eerſt b Dꝛimve zijn, maer bleeck-aheel / gheligeckoochk De plante glftelachtiaty groen is, bet heet foo nae Den lieffeldeken veuckt / Die fuck is / alofmen * Mitadel· diuyvpe — Sommighe ſegghen bat her i't Fraliashfeh Liſne heet : Camerarius ſeght / bar her Patientia ghenoemt wordt in fommigte plaetſen bar Italien maer Caſto Durante en bet gheenen anderen Ftaltaenfchen naem dan Borri, Fn Met toemtment Lungenkraut, om Dat het de Kader feer goedt ende nut is : want om De ghebrelken Der Toughet te knauwtmen Dit crundt/ende men ſwelghet ín met wat wus Men maetkt Daer oock een electtrarie ban met Kracht ef VVerckingbe. Wen felbett Caſtor Durante ſeght dat dit crundt allé ghebzeken ban de borſt die van rid — men / ende De uptteerende helpt / ende Die etter ſpouwen / ende kort ban borft sijn ; foo Wel wanneermen het water drihekt back Dit crupdt in — is / als wanneermen het poeder ban dat felve —A vde met het af-fistfel ban Doer-boudt oft kalifi- ou t inneemt Bet water Dát ben bit triwdt —— is ſeer goedt — De boꝛſt / ende verweckt De ers Am — piffen. Dit crupdt op een gloepende tichel enne met — e oft anderen goeden Wijn — /8 * bunck gbelept/ 5 toe pens ban Be Moeder, ar ia nord benwaemer om Dat te blabeis ban — Camille — en bp ghs Daem 1de al —— ——— ende Boperen ban epera — Geen! be komen nae Tp Bieb 532 —— eg HETeXIVGCA PIT EL Van Ambrofia. Challier FP brofia heeft oock maer tenen Dteel / ende qroepdt EE — — ———— drink be Daodi” an / ende Wordt — heet sens oft ende worde in vele ta o Dt. Haere Bladeren waft dit erupdt van felfg: ) rj groept Bet ſeer voorſpoe⸗ in fijn landt plaat te doen. t laetfte ban den Somer worden de ende —— chlandt volmaeckt ende A⸗emen. Dit trupdt en e Griechen / ende oork He U Aubpaoia. eter derma ofia ECI naem is / ende vele an Sign egneeg be je 8 Te felfg oock vafie Pemoline aigeboe ban dit erupdt ín de Gaten Ban oogh # rijp. * anders en EE, rader geenen agr mbzofia eenen 44 NAmbzoſia. 7 * NN — — WPT ZN , EA (A EN / —8 NS — en ME De (iss KS — “v— —— * SAN VZ 4, We felve (alg wp in't voorgaende Capitel ghefchreben w dt oock Altro ane — Me dd: $ i get met 2 he iaheen hetere hedde Fu defe onfe tijden vindt⸗ regen is. ® Wie Reynvaer fonder reuck. In t Franckenlandt waft Dit trundt met groote menighte: het en beeft gant(ch geenen reeks anders is het anders heel ghelijck ban ghedaente. f Scherpe Witte Reynvaer, ban Tragus it Latijn. Tanacetum acurum album ghenoenit / is anders niet Dart De Ptarmice. Soo wel De Wilepne als de Groote Rennvacr geoept op vochte plactfen/ ghelk aen de kanten ban De rivieren ende beken ; fam? thdts oock op drooghe plaetſen / gljelijek Wp Die fien groeyen langhs Be kanten ban de weghenende velden. - Werckinghe. De bloeme oft ſacdt met ijn ghedroncken / doet De wormen Dit crundt dient oock omt water te boen mas ken/ den ffeenende geabeele in de nieren telreken/ in fenderbepot de mans) ghelijck de Matre De vrouwen doet. HET XVIIL CAPITEL: Van de Groote Kliffen. ſen-trupdt / dat is Het wast welck De len waorde-Grengijt/ homie eeeft pt Der je groen zijt ban verwe / ende aen de fide een weynigh nae ben witten trecken. Den feel a Dit erupdt is hoecktgh oft kantig: | / grof ende dick ; ben weltken oock met Dierghelijcke Bladeren / maer noch⸗ tans beel kleynder / omringheit Wordt. Delen Dteel/ in gele tachen en minder fieelen berdentt zijnde / brenght * ——— — rondt als bollefiens/ ſtehende mét r rou; De welche aen De kleederen van de Di gaen bijven hanahen. Gn bet bovenfie ban beke 200 ie : een Bloem upt toten / Gan elclie wanneer bet rijp ig / ende alg de kla ee Ban Beel Van v Bet gaen/ met de oot Kliffen-crupdt ix ghebouw tlen komt ‘het ban (elfs voordt : indt hetoor! belt fear ghe landou — oft italie nn © Tijd. Ft beghinter nan ben Somer/matis in Ba nde, komt ben Steel tu chen de Banse Cm bladeren gedebern —— 5 got 8 bn " en / midtl⸗ ondtom beſet ende dele Kliſſen draepen oft pe ts Ban eenfathe bitte, baord enne berwaepdt. Dewoztelistangh/ ——— outs À Criyde-Boetlé Remberti Dodonæi. Franfeh Glouteron oft Gleweron 3 int Spaeutth dar dana it Enghelich Geeat Burre; int Beheniſch NR sepiice, Apuleius verhaelt // be ha lven de vooruoemde / noch ſo mnu⸗ ghe andere naemen Lan dit ghewas; te weten / Dardana, Bacchion/ Elephantoſis, Nephelion,„Manifolium, root Mliſſen crurdt. AN Ki IEN R F NSS 8 * Á DN ) * (// A) ii A Hw n | 1} Wint LA A & B 4 Ue 8 ip == y N * eerd AM ie — — DS Dorf daer is ven groot onderfchepdt tuffchen Arcion ende Arctionz gijelijck het egbfaem bijjcht upt de bez ſchrivinge Ban alle ——— * ———— Dioltorides elch alleen ende op bijfondere plaetien ende rapttelen geven / ende als wp betoonen fullen in’t 35e Caz pitel ban ons bijfde Boeck ; alwaer wp de befchrijvinghe Ende de ſchilderhe van Arction gheven fullen. Gacromen — dwalen die niet Wwepnigh/die door be aroote heltickeniffe vande — bedrogen zijnde / Arcuon — Arcion boog ahewas houden. € Aerdende Krachten. De a oft Luſſen zijn van krachten svinden ban Goote matelgefs ger berteerende : ve wortel is De wortelen ban Groote % oghende ende is deelarbtigh 3ûn feer nut en beguaem boor de ghene díe bloedt & — en bequa met JP —— ⸗ Het eerfte Deel. Ban be langhen. Dy Berfekert gock / dat be ſelve wortel op be krop-[weeren oft gheloillen van den hais (eer groote bacte doet. d : ì Poorts, ben Steel van 't graot Kliffen-crupdt / noch longh zijnde, ende eer daer Kliſſen acn-Waffen/ gheſcheit⸗ ende roum met fout en peper/oft gefoden met het Cop ban wet vleelch / en is niet onheffelijck om eten. Ende dien alfoo g'eten vermeerdert het faet/ ef verwerkt tot vleeſche⸗ tjcke luft; ende boten dien ſtreckt het liehaem boor tame- Iek goct boetfel/ befonderlijck als bp ghefoden ig. Allmen daer Pingels/ dat is de kernen van de Pijnappelen / bp „boet ‚Dan 18 Dien voorſchꝛeven Dteel *9 nuttelijcher : “Ip ende alfoo is hn de uptteerende ende bloet ben niet min oozborlijek dan de wortel feive, BIJV OEGHSEL. Ergh-Kliffen. Bit ghewas wordt van Lobel ende andere boot Bet opiechte Arction ghehouden / ende het is de Groote klitten fer abelek ; maer de Nliſſen ban dit bt zjn Wat haprigher ende fachter / eride Den Wilden oft klepnen Kompn meer gbelijckens Be/ hebbende ooch 't faet Dien niet ougbeljek. Ber waft op hoo: Boftbachtigte ende lommerachtighe berohen / in Latiguedoc / De mont ende Dabope. ú —— Een ander ſoorte diemen kleyne Klitfen magh noemen. Oock { fept Ben ftfven Lobel) hebben Wp ghebonden in Engbclandt een foorte Dan Kfepne Kiliffen; met bunder bladerg ende fielen / die onder Graubs waren / bollekens hebbende eenighfins Die ban de groote ou wende liez Ukien gheliickz maer fachtachtigh ende Deel teerder / ghelijck die … ban Den wilder Komijn. Deblaeme is Eek: De ftelen zijn twee oft Dr baeten hoogh / dunder ende fachter dan die bar de Groote Kliſſen. Où wortel ig groot / inde goet om eten / binnen wit / ghe⸗ luck Die bart De liſſen. k Oorfacck desnaems, Wit erupbt ie in't Griecks genoemt ghe⸗ weeſt Artion (fendt Eobel) om dat De kliffen oft flehende bollekeng lijcken De rouwe tnde lockachtighe hoofden ban-de ; t Latijn noemtmen’t Perfonaca, react benoe om barn Dae med gc ten hoet) 't hooft betwaerde ce, ghen de hitte van der Donnen. t j Ì : us Dele redenen / Hat Dit trupdt gheen rêion en is / maer Aidoa van, Ee Biofto:ides. Den naam Klilfen is den ghemepnften ; fp oock op bele plactfen Kliccen, nae Den hooghduntſchen — worden. Lappago istenen naem bie bete andere crunden ghegbeben wordt / bart be Liliffen feer veel berfchepden zijnde. Wilde Kliffen oft Lappaagreftis Tragi, is anbers niet ban be € aucalte; Die hier nae beſtineven doordt. Ss, Krachten Werckingh&van Groot Kliffen-cruyde. Om ben ſtere⸗ Een reuch ende ſmaetk Der bladeren ban Dit errpòt / ghelaoven fours wighe / Dat bet Den felven aerd foude | diemen ín de Bonds tonghe bebindt ; doch er. De wortel (Diegroot „ zede ghelyfvigh is) worbt met ſuptker > nde wordt liefs lytk / ende io feer goedt gheacht “tgraveel / ende ben ———— oock berweckende tot als Dodoncus van den e . pe Kd Deworteteen bierendeellootg fwatrmet Pi ingbenomen / belpt den ghenen die bloedt ende etterachtiahe voc fpoùs wen. Vr Dorre felbe is ſeer goedt ende die dooz dat de Keref uetſt zjn gheweeſt Daer De bladers in gheſoden sn / ie feer go om daer Aimee hao. mede te netten oft robert de wonden B 8 Be anche. Ende men font elks men he liefeen zijn/ ende men maeckt daer een plaefter af / eitde mer lege —— der gbefootensenberet wit baneefic gemenohe / De verbrandthendt / ende alle fwoterende ef VE fattis orde ngben foo goebt als de wortel; ende bet met gheconfijt. Betis veel krachtiger in’tgras beef dan de wortel? facbreeckt den fteen / foo wel ban Î bandera bovenop beraamt ef ft dd arden en, * Die het —— —— miet meeten , _ Krachten van Be in Kliffen. De twostel ban ———— ns Het tweede Boeck. 49 HET XIX CAPITEf Van Kleyne Kliffen. Ghedaente. Hepn Kliffen-cruwdt. heeft veel klepnder Biaderen dan het Groote / ende bleecker groen ban berse: die welcke (eer nae bp die van Melde trecken / ende aende kans ten gheſneden oft gheherft zijn. Den Steel ig anderhatven ‚ Boet hoogh / hoeckachtigh oft kantigh / met klepne (war: te fpichelkeng gheteeckent / in andere klepnder fieelkeng ——— De Bloemekens omringhelen de ſteelkens eer Dat de Kliſſen daer aen komen / klepn ende haeſt af⸗ vallende. Dacrnae komende Kliſſen oft de vruchten u den Oorfpronck Lan de Bladeren, ende oock op’t Hoogh van de Dteelkens / langhworpigh / ban grootte met de Olijven oft Cornoclien gelijck / maer ban rouwigheydt iet be ballekens oft bruchten ban Platanus ober cen komende ; de welche aengheraeckt zijnde aen De hleederen blijven fteken. Dele en gaen gheenſins open alg de Groote Kliſſen / maer ghelloteũ bljvende maken in haer felven een langhworpigh Dact. De Mortel ig inder aerden met bele ln vaſt / ende en ſinckt niet leer biep, lexy Riffen-crupdt, € Placcfen, Wit krudt waſt in goedt ende vet landt: í en d — — ——7— Tide de oftmae hiene lt — be k L{e) 5 la e gm’ franfry Petit Glouteton; fn ꝰt Enghellch Lowſe barre / r burre. — desnaems. Det wordt Kanchium ghenoemt / ‚pat het hapr raod han maken ; want Xanthos zard ìs pi — beteekent rood oft ros Van verwe. Men ect het oock Serumaria, om Dat het De kroplweeren / dat pe gheſwillen die im ’t Latijn Struis heeten / gheneeſt. € kend ende Kracht. — —* dat Ener ekleyne Kliſſen kracht heeft om te digereren ï tn, pede gerdouwen/ aenghelien Dat het heet ende gogh Lan aerd Is. NE, E, ’ en Merck nete Dioltoꝛides frhrijft datmen de vruch⸗ ten van Dit —— — 3 de — belon⸗ perlijck de kropſweeren / Iegghen magh. 5 Dele vrucht eer die heel Droogh gheworden is / verga⸗ Bert zijndergefkooten / ende in ecnen aerden pot bewaert ; ende daer nae al&’t den noot Herhepfeht / eert wepnigh paer van ghenomen/ende in lauw water ghew epcht/ op Het hayr ban den hooofde en/maeckt het hapr rood oft cog van verwe : maer het hooft moet eerft met ſalpe⸗ ter daertoe bereydt weſen / ſeydt Dioſcorides. BIIVOEGHSEL. À EVE klepnekliffe/ anders Xanthium ghenaemt/ig in alle landen Doo walbekent ste be groote Kliffe/ maer (p en komt foo ober: — Knee Se out te shae, pp ſommighe plaets ii naem Lappa —— — tea van ſom⸗ mighe de Agrimonie niet eplt. Br Sranfopfen cmd deſe Kliſſen —— oock Grappellas. Ar tius noemtſe Choeradolethron, ende Philanthropon, Noch vande krachten. Em het hapt geeloft ros te maken / ſtoo⸗ ten (ommige de kliſſe bandit crupat met Wijn / ende bewaeren dat alfao : ende als fp Get hapt ros maken willen / rijden fp bet Hooft rerſt met Dalpeter oft Nierum. Be felbe vzucht heeft de kracht van tedoen ſcheyden / ſeydt Galenus. Dandefe l liſſe vertelt € aftor Durante een bijnae ongheloof lijck / immers frec haerlck vreemt dingh: te weten / dat ſoo wan⸗ meer men in deſe bruchtopen ghedaen zijnde tvoee korenkens Gherft bindt/ vanbereeckenen fpeen goet koren· iaer ende oberbloedigh gez was ban Dat iaer; maer indien men Daer twee greinen oft kotenkens Bader invint freken / Dan bedieden nde Worfengben fp Dierin tijd t / Merefelt bandit cant e 4 art e 5 endeen zjn iet oneffelijekbanfimartk. egen SHÉT XK \: — miet langhacptig bau berwe / Wat rouw in't genta neen bladeren. ochtans blender. Tuſſt hen be welke voortkomt eenen vierkantighen Dteel / wat rouw oft haprachtí | | ben weltennsloos ween alg &ozen-aten aen malkanderen — * > hij aende — es di jee (he gelinkt — te/ende in alle diergeltje — die Ban k veroorꝛ —— — de en van de Do U —— is een loot ) 5, gaen) ende) etonies in Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. Metonie⸗ Ef / CA — N * Ee 6 U — ZON 5 Zj fj IN Bast Sarxiphagon belchrüft. In d a ——— Genie Borkent iet met den Era eg arg raun duptſt ——— Bet wic sint Spaenſch Bre- , — 9— Re oine ende Betofne sin” Eughelftb Betonp; in't Belemich Bu bes > Aerd, ende Kr d Han aerd/ende dat i dooꝛrlnidende ende …—_ q VVerckinghe, e. acht. Betonie ig heet ende droog nen tweeden lg en door drijvende oft dun Betonie is leer uut ín de Daer Grachtis eballende ed ende e ltechten eñ gebe kẽ deg hoofte/ tzijn. Met honieh fupbert fp eck Bot, — 5 gheneeft ect endeopentde van De Milte / en oock van uchtige. Doortg loo ver⸗ verteeringe der fpijfen —— znde⸗ Maerte van wiër bragmen (bat men sij Blame bes — ſuere win⸗ Het eerfte Deel: BIIVOEGHSEL. B Etonie is gheerne op kouden oft bochten gronbt gheſaedt / ende omtrent fonunigbe mueren/ om de fchadutwe te ebben: want fp en heeft niet gheerne De firalen Der Áonne. Gheflachten van Beronie. €lufius in't 4. boeck van De Vreemde ghewaſſen / in t 24. capítel befchrijft de ahemepue 2Betonie met ecs nighe berfchillen ban dien : want bp ſeydt dat fp tweederbhande is. 1. De eene heeft een kleynder adere ban bloemen / ende komt broes ber voort. 2. Deandere heeft een adere Die langher / fachter ende tupnder is / ende Komt ſpaeder boort: ende waft oock hooger op Dan deandere / al waren fpopeenbedde gheſaepdt / oft al quamen fp op cen plaetfe alie bepde voort. 5. Maer behaiben deſe / beeft bp nocheen andert Beronie in Goftenryck ende in De omliagbende landen gebonden /met bele rouwe gherimpelde bladeren / wat baprachtigbjaen dekant ghekertelt / De gheme yne Betenie heel ghe⸗ Tek /macr nochtans niet foo boncker-groen: De ſteelen zjn bierkan? tigh/ geknoopt / wat baprachtigb/upt t midden ban de. Bladeren uptkomende eenen boet hoogh / fomwijlen in t laetſte baer ín ander tachen berdeplende: upt elek knoopken komende Bladeren rond⸗ om Den fteel ghelijckelijcken upt/ kleynder dan bie andere Dit ter acrs Den berfprepdt liggen / fonder eenigt freelken/ telriecktnde / dit⸗ ter — De opperſte tackskens krijgheneen Dichte adere ban knoopkens echt; upt De! ekke een Bloem komt ghez ſproten /metde ghemepne ban ghedaente Ober cen Komende / maer wit: Daer nae komt het Daedt in Die bupekens boort, als at ban De ghemepne Betonie / grauw ban bere. De wortel is ale Ban de glemepne / ende blijft langh ober / ende fprupt alle iaer ten nieuws Wederom upt / ende gheeſt nieuwe fcheuten. Dek bloeydt in de hoymaendt op de berghen / daer ſy ban (elfs toaft ; mact als fp in de hoben gheſatydt oft abeplant wort / Ban bloepbt (p wat eer Jende waſt oberbloedinbljeker en weeldighlijtker. Dan deſe loorte heeft Valerius Cobus in fn 145 ,capitel van fjwtiweede Boeck bermaent. 8 HE ’ * Wte Beromie, ín’t Latijn Beroniea alba, ts be Sleutel-blorm, Water Betonie, anders Beeckfchuym ghehteten / is elders beſchre⸗ ben / te weten in't Capitelban Groot Speen· crundt. d - Beioalen altera oft vorh ietenen naem bie Fuchſais de Pliwm⸗ ens oft Wilde Ginoffelen % — — — 18/ nae Bemepningbe ban ſommighe / niet oe ermen. eranieGeefroen he Gyiecketghe: Kregben/ om de geaderde U a: gelijck een boor baermen —— istp Yvoir msde ede boort zende ò, miffchien / fepùt Lobel / Sarxiphagon oft Steenbzeke gheheeten gez Weeft; maer Pfychorropha, om datſe in doncker ende lommerachtige lastftn grotpdt. K ” Kracht ende NW erckinghe. De wortel ban Betonie Geeft andere Krarbt dan de bladers ende —— ese * —* * — nd n moepelijck / ende ondieftijck in Den > 1 Blin rd beer ben ecnen (eer goeden veuch ende lieffelijcken On laberd gbertsoten enne gelekt eeh placfter ghebiupett de neten —— repr Teln Eeu p lae ſter van De bladergende verckens lieft aeckt / Doet be bloerfeeerenende andere? en tat Dragt „Be Bladers met war fouts gheſ o 5 4 hadden kr es ad É * — * na bit crupt ( dat Be. 7 Het tweede Boeck. zt in Italien meeft ghebzupekt om alle hardie J —— wend 8 À ba: isbepbt te bermortwen / Mie meer ban Dit crundt begbeert te beten / pn beſchuij⸗ bij die Den hoogbhateleerden Marrbias ——— —— cherft. Antonius Bufa beeft oock eel ben bat felve nhefchreven / — men andere ; Wiens ſchriften bier te langht fouven zijn om re balen, k e BBTK Xd CAPITE ER Van Eerenprijs Manneken oft Veronica. O M dat Paulus Cgineta het cruydt dat Wp Veroni⸗ ca nu ter tijdt oft anders Eexenprus noemen / Den naem Van Betonica ghegheBen heeft / datrom ſullen Wp dat nae de Betonie beſchzcven. € kad € Gheflachten. Wp (uilen Hier Dip ghellachten van dit trurdt beſchrꝛu ven: het cerfte Geppt/ Ict andere waſt recht op / het derde is kltynder dan De tweeeerfte. sh Ghedacente, 1. Bet eerfte gpeflacht Ban Ecrenprijs FPanuehen heeft Dteelheng. een (panne langh oft lan= gher / ende ſſeypt oft Eruppt ghemepnlijek langije Let art⸗ Den : de Wladeren zijn beeedachtigh/ grooter dan bie Van be Kruypende Chamedrre/ ende oock Witter; dan ſp zijn oock foo aende kanten gheſiertelt ſaeghs · ghewüjſe: ende gn ntet hlepne wolachtiaheydt bebeeht: de Blornilens omen-op klepne ficelheng oft voetkheng ghefchichtelijck eftelt / Yicht blauw in ’taenfien. Darr nae krüght het lepne platte hauw kens / die cenigbfins klepne borſekens ghelijcken ; in de welche het Dacdt ſteeckt / Dat Geel klepa 18 / rond ende Amaral, Te Worrel igteer en dun / biet en Daer ſich felben verfptepbende. NEerenpzijé Wannefey Krurpende⸗. aer S tende komt met de eerfte-foorte / acngdende be reth⸗ KA ve an ee … Ez 3. Bet Komt het feer nae bp hete ba 5 exenprijs (Manneken Wecht op ſtaende. 5. Bet berde gellacht watt ín Be velden ende ander —— te plaetſen. Dat heeft k er Bladeren / groen / effe! eú glat/fonber rouwigheydt oft haprachtighept: ander Et jae bi generen eg Pladeteit ende Hoort-kruppende. laemekens/ ende 8 OOCK DIe k Bac in ee fact het is eert onnut cruydt / ende «Plaete. 1. 2. Detwer eerfte fooyten ban Eeerenprijs komen in plactfen boort Die opene lotht hebben / in ſa⸗ ee ha en $ fon e 00 ki Dt. 3. De Derde ſoorte komt in de te plaet{en boort tafkekeng / ende be licht blauwe £ Libie trie * ort; moetmen dat eerfte …_ ant berecht op- Eerenprijg en ig foo krachtigh niet alg be eevfte : en de Delt-Eerenprijg er — Karr oft enge. ee gauit ijtks oock daer het _ tiakelg/ Hedaente, fiet “ín bele Goumrniandt er witte Bien Ho G eol Ei Alylum ban E . — EP tret erenprijs. oꝛte / v ne en Cruyde- Beeck Rembert Dodonzi. Gpeft-NEevenpzijg Manneßen. NZ MM) kj uz WE ss VE 4 WEN A / Al Fia 4 — J SV \ ZN ff 4 De tweede fosrte/ ín ’t Latijn Veronica affurgens ges noemt/maghin Duptlch Staende oft GechteFerenpijg ‚ Janneken ghenoemt worden. 3. Dederde ſoorte / in't Latijn Veronica pratenſis maghe men Velt· Eerenprijs Manneken noemen / om datfe meeſt in velden ende w ghevonden Wordt. Aerd. Eexenpꝛijs JPanneken/ foo Beel alſmen aen ben (maeck ghemerchen kan / is heet ende dzoogh maer nothtans mateltick. p Kracht ende Werckinghe. Bet af-fietfel ban Eerens pris is / nae het ſegghen van Be nieuwe ſchrzujvers / feet nut ín bloedige Wonden ende oude ſweeringen oft did Do verlekeren oock / bat het Leer goet is om deg en te ontdoen ende morwe te mak ver aen den hals: oock dat het de serftopvinghe van de Lever en bande Milte openen kan ; het water loſſen / dat ig doen piſſen; De fteenen oft het grupg upt-Drijben / ende De nieten met be blafe fupber-maken:'t welrk Paulug Egineta (ne Betonie oock toe-fchrijft: want hp ſeydt / Dele WHetonie eken ban de Pieren — The⸗ kels / ti woꝛdt ſeer in de peftighe ¶ Verkiefinghe. @m iet met dit truydt uyt te rethten / nemen ; te Weten. be andere twee laten p gheene oft re ORERIINOEGCHSEE 2 plartfen ban ete bloemen boots komen/ ate Th: chten van Eerenprijs. Gen tijtbermaerden Fabius Cor sch efen: anp gm boren ede durm oft anderhalf geeor deinde har — Het eerfte Decl. btr hebbende dan onft ghemerne Eerenprijg: de bloemkens en zón gock niet onghelick / maer Dichter en bafter bp een ſtaende gheljck gberen; nae De weichke bele bupskens met faedt volghen 2, Rechrop-gaende Eerenprijs van de Herbariften „Defe Getenprijs beeft ſi pe blader Die ban Gamandrie oft blanwtn Wederick belge, febr Zobel/ waer af Bat cent mebdefoorte is / fod van ee äls ban bloemen : mt Latin zoemt hp 't Veronica reûa Herbariorum. „ 3. Lieghende Eeerenprijsoft Gamander. Dit trupdt wordt ban Zobel befchreven onder De foorten ban Errenprijg ;matr Dodos neus rekent dat onder De Gamandze/ en Geeft dat Chamdrys fil- veftris 4- Domm ommigbe tekenen de foorte ban Wederick oft L yfimachia met blauwe bloemen / Die — cærulea hortenfis heet / oock Bnderde aheflachten ban Gerenprijs / ende noemen Die Veronica recta oft erecta de welcke Dodoneus Pfeudoly(machium caeruleum noemt. 5. Chiſius befebrft nach tene ſoorte ban recht p- ſtaende Geren: pꝛůs / Die hp Veronica eredtior latifolia & maior hoemt/ van ſmaeck gerft Pfamentrechende/ daer nae ft ende waft bp De twee boeten — blinckende ſwartachtigh n bladeren (aa hook met bie rachens — fn ao / met bele tacken om / fee groot als't voornoemde; maer Die en blinchert niet / aoch en zijn foo wart niet : ban fmaacch kota gacnde. 7. Baer ig noch en abe foe ban bake cup Vd J 80e — / meteen langher ad ‚Jan bi geken nee, ‚ Ben (elven « tus beft oe) edad — die be blauwe Baftart-Wederick ſeer ober een kos men /maet grover ende Dicker bladeren boort-brerighende / oock ———— op· ſtaeude: het eene heeft heel ſmalle/ —— middelmati⸗ Lo. ——— Eerenprijs: Den (elen € (uus befchrijft eene ſoorte ban Gerenpris/ De —— — van ghedaente is / le níet foo teer enig als de endet heet Veronica Fruricans, 1r.Steen-Eerenprijs, in chain, Veronica petra femper vitens, ban Clufinsg alfoo om batfe aitudts groen blijft / beeft Dunne —— als Die ban Gamandie / niet foo —— — eeft / dick / blinckende/ boben rungh ende ee dgn ded Beren dan Quendel / met h cl lichte fte foorten waffen beyde in Pralien / ende 13. Veronica tetragona trioatana recta af lumna beſchreven / aft op de ‘Teucrium Prarenfe Veronitæ facie: bel Deelen, k Barten lende is het } Boch in alle haer lepnber : maer De Bloemen zyn grooter dan in alle haer mes Be faarten / bollen blauw / op ’t fop bande twee ſjd· ſteelen: den ei igten — hoogh / bierkant / roodachtigh / rauw / in ſes knie⸗ eng oft ledekens verdeylt: aen welche ledelens twee bladeren Waffen / ober ander ech foo groot als Den naghel ban den vingher (dan de onder fte bladeren zjn maer foo groot als een T ) pigb/ rontom met anden chaerdt/ bp nae als Gamander / doch ste acten oft ſteel⸗ n/ ende omtrent het lidt bꝛeeder / war verdrooghende Van Be ſaedt laepkens zjn dobbel / met eén lange pofttip. De woꝛ⸗ | ende is in ledektus lt, He oe geplant zjn in brdogbe ar⸗ aer de Son feer ſterck ie aemen, et truydt boneus Velt-Cerenprd [ — lepne Cerenprijs : in’t Latijn ——— pet Kra — Weereki nghen. —— tſy ve gheſchturthepdt. Eis arterie kerde dit 6 7 Dz atoom brente Wis hoon hak & — teen de hosten enne —— — dat Koningh EE — EEn nen Been oft hem niet gheteren bit erupbt ghedrontken zijnde / en De ie Etn ig eef Hevtweede Boeck. HET XXJl-CAPITEL Van Elatine óft Ee rrchprijs VVijfken. » Ghedaente. D It erupdt en heeft bijnae gheene ghelůckeniſſe met de opzechte Gerenprijs / die wr int voorgaende Capi⸗ tel beſchꝛeven hebben : want het wordt gantfeh met cen fachte en Dunne wolachtighepdt als dons bedecht? ende met fijné vijfachtighe fteelkeng oft tackskens/ die het feer “gele heeft/ kruppt het laughs der aerden· De Bladers zijn als die ban De Voornoemde Gerenprijg FRanneken / maer ziju ſpitligher van boren / bat is langhworpigher/ ende aen den kant niet ghekertelt. Langhs de Bladeren heeft het geele Bloemkiens ; de welcke cen achter-u en Aſtekende oft af hanghende horenken hebben / als de lo gemen Ban Linaria oft Wilt Vlas / oft Gidderg-fporen. Pac dat de Bloemkens verllenſcht zijn / komen. daer vonde knoppe⸗ Eens oft bollekens aen / alg die ban Gupchelheyl; in dé welche het Daedt fteecht, De Wortel is fafclachtigh. € Plactfe. Det waft in vochte en ghedurigh met water vefin oende plactfen: hoe wel dat het ooch wel tuffrhen het Koren ghevonden wordt. Nfatine oft Eerenprijs mijfken: | En gla inte hae maenden : hat nae ost ten Die heeſtere / fepdt Ciufius / die-ick in Spaegnien ghevonden ardin derd — eri — hebbe / ende daerom Van mp Teucnam bæticum ghensent is. Die, den is : want hp fept aldus : Chamedy s is een kleyn hee: am Val \ Dit erfen/ een (pan hoog. Dan De heefteren teehten haet — — efen op/ ende Waffen al ſtaende It welck dele onfe ha: _ achtighe fchorffen / inettelche tacken ghedeplt / die foo ghefchiche. medꝛys niet en Hoet. Raer van Teuctior fepdt hp albus: -_oftgbeboegbt zijn; datter twer teghen oder den anderen waffen/ @eucriou is cen vijfachtigh crupdt/ datis een ghewas ——— 7 —— i ini grootter/ aent ten wat ahefneden/ ach De buptenſie ſi ev SE pd nen % : f gie linckende / feet bitter ban fmacck. De bloem ie wit met lippez waer hp frhrijft/ Dat Teucrion dunne biefen vante geeft _z | ende verfpiept; ulchg als zijn De freelhens ban dele Krup- DRL eeen — eren —— he Te 6 Ì $ 7 x aer ſommighe drae upt het midden Dan De bloe⸗ pende Chamedzrs/ de welche foo klepn zijn/ dat ſp klepne me boortg-komende. Die ales — aldaer in De — — peel ongbelijek — bat bite ghehour —— Cluſuus befchrijft noch meer andere ſe tn 0 en WO zen! cruydt meer Ì ; ius beſchꝛi boten - nae De ghelijthenifie Ban Teutrtod. Ban Ban Châmzdrys —— Die goedt te kenmen dijn / alſmen de tene kent. Ban toerke Vat nietheelteghenaile (som pee onberehil wan alen meweeen!, Die lft fin reden Chamedrys en: Wanf /naer het fí 45. capítel ban't derde boeck Der Vremder ghewaſſen. eta fte toe wabe TencrioAien Comnuige J 5 9 Ne al ä ghedroncken / e derde daeghſche kortſe. az medrys ghenoemt:ende daer-en-teghenfoois Chamedypg ders oock boor falact —— nuthteren geven iS een goe de bp fonumighe boor Teucrion ghehouden geweeft: ende dat boor bact teg hen de pefteende quade och 1d : allen om de groote geljcheniffe ban bladeren dietuffchen „Et water Daer Ehamed:ps iu ghefoden is gheweeſt langhen deſe twee ſoorten Ban ghewas pleegh te weſen. D —— — teghen — — fiche Poorte, foo Plinius fepdt/ ie Teucrion han Teuter dẽ de pine / ende andere ghebr herſſenen ; oock teghen geder van %iar gebonden ende nae hemakeheeten: hp _ er facdt mrooden wn ghelendt / ende een olie daer ban ghe ⸗· br fepdt daer noch bp, dat het van —— z _matckt/ehde Daer. berdrij enbi noemt is / van andere Splenion, maer Ì etoguaemen hoo: _ dente ; ende heelt ſeer ha ven vere he tene „ren het crupdt Hemionics toe/ ende niet het Teu ke — pr z. Bet ander gheflacht magh Kleyne oft Witte rup: ⸗ HET. XXV: CAPITE LE. | Bar bie eucas genoemt moet , ge voillen epohen — “Van de Recht-op-waflende oft, — À moet welt epgentlijck mon- en fen zijn / Di oten —— Ghedaente. 4 van ghewaffen zijn / Biemen Leucas noemt : de eerfte sper Et ander ghellatht ban £hamedypg oft Bathengel/ 4 „dat is't dat op berghen ‚de andere 5 eb Boen epnlijck 0: et tachz tdi. ghemepnlijck op, ij ch⸗ q herheros , Dat ig iva, dt. Daerupt ti vern fna — ———— ighh Er hoogh/ oft den te houden die op de bergen warft: want hifept/ dat Dte 5 t Cp baeeder van bladeren bitterder an tact! Dele aen de welche 20 — * ere mear ale. Ket ban Krachten dan de Kerft oft laeghe gher⸗ ertelt zijn/ hlepnder dan die 1e bie in ge peen otd ig — Eprkenboom / anders die leive heel gelijck, Sp $ kortig grooter dan die van de Kru pet verie De 5 — loen om mg ehm eng de bladeren / / — nde Chamedpsisdun ef fteké oor wanne / ende heeft een Doorfnijdende oft berdeplende twe watpurpur roodachtig. De Wortel {pr * — nn dl mg ven eedt en wi met fy Dort pad 5 $ Daerom is Dit cruydt fen: Nt d gogheen dorre — —— lanen men aan: mat een oee verlch en groen zinde/ met oxycratum oft _qualijck pri ie en Ee Beo mart et gd emir eee genen aenema pillen de mil een € Naemen. In t Gziechs heet dit rrupdt Chamedrys is ep Doek he noemen ’t Chamedrops- — „dte oft Line rs aen Tiago a Tale 30: nae van P geiser ende % Booy Teucrion is ee zink — Het eerfte Decl. Becht-op saſſende Chamedryxs. € Acrd. Chamedꝛys ie een ban bie dinghen/ be welche in ben Berden gracd verwarmen ende berdrooghen / foo Galenus betupght : ende heeft eenighe fehergiahevbt met De bitterheydt ahemenaht. < Kracht en Werckinghe, Nae het (eggen ban den ſelven Galenus / — —— kracht om de Milte die ſeer 3 jek allimen bie met Ebick ne Pt Pehamebrps Rn —— — ——— (goan bee Eee Ban De Waterfucht, ——— Feber bie want raft aders ©. — oft left st Bm al Bet boorfepde te vo /fòa magtmenbit _ gibt losten eoa — ſcydt Dio⸗ ſtorides; oft us lert. Dit lewe cr Pigella ende varmop booft _ Daente aen te nemen : Het tweede Boeck. 57 bladeren) Kkamimachtiah / gbeljvigd : in 't midden ben den fleel zins fe grooter / Dip Dupmbrecdden ſangh: de ondere ende bovenste zijn koster ende ftompet / alrbdt twee: te dert enderen ober / aen Den ffeel baft houdende fonter boetken oft ffeciken Op ’t (op vand fiact een langbe adere / bieckantigb, oft met bier rijen ban ronde bladeren / Die ruygh zyn ende dicht bp een: als. Die bar ghemepne Cufratie > Bacr upt (pripten belmwfe bloemen / grooter Dan nae Len heyſch an | Bit ghtwas / met breede bacrz dektus / bleeck Wit / met peerfche hoofdekens ) Daer een- geel drarnken alseenen tandt ptfteeckt / upt Dichte vupabe bupekens Die tuſſchen De bladeren ſchuylen / gheljück De knopkens van den Ebbm/ beort-komende. De bruchten zijn (wart / touw / ront, fpits boor / op haer’t(op cen langh Draepken hebbende: mot zie blyven ober foo groot als Cicerg/ bloot/ herdt/ (wart / wat gas pende/bol klepn (eedt als ſant / geel. Deſe adert is klam ende gom: achtigh. De wortel is im ig klepn/ wit / houtigh / bitter; afbagbendeende De tongh bûtende. Pen fmaeck der blaceren is oock — ſcherp / verwarmende, bjnae ſpecerhachtigh / de herſſenen aenghenaem. rachtende Werckingbe. Sommigbe caoben dat Dit ghewas ban krachten met Betonie feer obereen komt. Ber water ghediſtilleert ban Dit crumdt bertweckt De maendtſton⸗ — macckt Den acbepdt in t baren lichter. hd ende wormen ban De ooren worden haeſt verdre⸗ pen / alfmeh het fap ban de bladeren ban Cbamedipe daer in Ne Cbamed:ys arden in water gheſoden ende gedronken ís (eer goet teaben gheſponnen oft ghetrorken zeuuen / tegben den hoeft / berde SDitte/ ende be gene Die met phue hun water maken; te weten ala ttnigbe handtholien ban Dien ghefoden worden tot op 'tderde deet int ten(eker mate waterd. Chamedepsis goet boor De maghe / teghen Den berouderden hoeft ende Fupimen Die „in de kele bljben hanghen / oock den ——— — zyn / ghetrocken zenuen Gebben, ende teghen de pine Be: ard wordt dock wijnaf ghemaeckt teghen de gbebreken ban ft : Apuleius fepdt dat Chamedans gheſtooten mét wijn ín eenen — — ende gedronken / gheneeft teer haeſt de ghene Die gebo: Spefonen erder daghen verboighens ghedzoncken / ghenteſt wonderlijck bene, inde den / Dtia —— Bit crupdt in Edick gheſoden/ — op De ma gbelepdt / ſtilt bet neten oft bꝛaetken / twe ban koude ver⸗ —— end met bladers 5 ban bit erupbt gbefode met Z ín eenighe loos X de ſemel geene add „HET. XXVL CAPITE L. Van de VVilde Chamedrys. © Gheflachten. f En fouibe ettelijche gheflachten ban Wilde 2 aten: Champs moghen bethoonen /foo wan⸗ neermen — ief — * rt ſdude ——————————— —— * — —— ſomwijlen EE tiger —— rouwer bladeren/ wijlen nig ander ondericnd. bend ——— foort ent, beans ent — eene ende gemeynſte geandere Hehe s Ghedacnte: De Hilde Samander/ : Gen etappe men knoopkeng Î Deane een (sen, Hoogh: de welche met merchelijche i ⸗ hen tine, ach bladerkens waffen/ aen —— | dn Bomi be bloes de —— gheſtelt zijn s oft Tefkeng vo en. niet fonber velelrhgthen. De — —— niet boon —— nood: nf nen te De mai eeen bie e Cheophraftus ft — Plagic / dat is leynende oft len. — sia De ſelve ſteelkens ban dit als oock blanche ern oep vouw oft ap Cruydt-Boeck Remberti Dodonzi: ke alleen ban Periftsreon „die va d ak Geboers —— tane Herba facra; dat ís Heyligh cruydt / ghenoemt wilde Chamedars oft Samanderliy. soort ia zonne men niet fonber reden mogten beduche ten / dat Dit maer eenderhande cruydt En is / met verſchey⸗ Den naemen begaeft; Bet welcke indient alfoo is/ fog 58 ide Bat — — biicut het ghendegh dat deſe onſe Mil hengel oft —— € — gheen Heyligh cruydt en is / noch dock ſoo GEN niet ghenoonten maah welen. — < Aerds Kracht en VVerckinghe. Dit ghewas is oock AN xenighſins deelachtigh ban eenighe hitte ende dzooghte: WASS ende en fg niet heel fonder eenighẽ openende ende — SA, makende kracht: ende daeroin maghmen 't eenige plactfe ED, gheven bp de ghene die de Lever ende De Milte spenen 09/09 e ende ont{lupten konnen, Te op BIJVOEGHSEL: Gamandre hier verhalen; onder De welcke De eerſte is Die ban Lobel Gamanderlinoft Teucrium pratenteghenoemt ie; ende onfe Wilve Chamedyps bier van Dodoncus beſchreven ghelijck ie var ghedaente : Den ſeben Lobel noemt dat sock Feucrium fpurium Chamadryoïdes „noe Hicra botane mas Dodonei ban ſominighe / maer onbehoorlck/ Chamædrys Fuchfii, Germanorum & Offcina- zum : oock Gp de Apotekers meeft Chamedrps/ maer quatijek ; in’e Boogduptfch Gamander; ín t Enphelfch Wilde Germander. Bet is beelklepnder Dan de Wilde C hamed:ps bier van Dodonens Vefchreben > want het Geeft kleynt ſteelkens / Die niet harbt en ed van anderhalve eme Dbobh met cen houdtachtighe en ſa⸗ etachtiahe wortel, hlabers ſtaen aen Den ſtrel / teghen mats Kander ober met fpatie ban ecn/ twee / bier) feffe / Die rondomme ghekerft zin / die ban De groote Chamedꝛys van fatſoen en grootte, ghetjek. Aen D'opperfte van de tachekens groepen adere-wijfe troskens / dzaghende biolette blauw bloemkene/ ban berken die —— el ghelijckende / op be maniere ban de gheftervede acint 2, Toveede Gamanderlin. Dit ghewas ie den boorgaende ghe⸗ Beel ghelijck jeune del bet beel kleynder ban bladers ig : nochtans heeft deſe plante beel metr bladerkens ende tackskens. beet / oft Sacfa hetba ‚oft Verbenacafupina femina ban Dodoncus / (IS) Rn ‚ | IN er inmn t Booghduptſch Eerdt vveyrauch. 3. Kleyn kriypende Gamanderlin. Lobel noemt bit erupdt int , Latin Teucrium paruum ſupinum. De blauw Adere geoepende / met de bladerkens / bewijfen Bat bit crupdt vock cer - ‘fooite Van Gamanderlin is / hoe wel dat de bladerkeng & Placcfen. Dit cruydt waſt op bele plattlen in de weps * 5 — (albers bieten / beckskens⸗ „ende gelijck, armes. dhthand bans ip ouse $ den / omtrent DE Tibieren / bechshens / s / end brunnen oft fontepnen/ — De gel eens — Ende ecenigh erden JL andouwen. Gerregepnent puk plaetfen cwag datdoorde fndebp Deventer int lanct ban Ober-n{f Dart Chamedrpe gherekent · maer behoorden eer voor infor laetten fe J hamepitps mede nict fog feer beſet / én hee — banen n —— kens: op andere piaetten „bet leer 4 et Op Pya boen De ie mar Deegan ban Kobe Chamz= andere ig het rouwer ende bn dd ni CYPAUIGS AIEN PLEN en en _ fepdt hebben: ende elders beeft het bleecherbloemen, … : - 5. Chamadryoïdesrepens. Witerupdtie b beide ghes °C Tijd. Den gheheelen 8 Agen hè Hachee dan — : * Me * air fs ie À bt fel van de Braeckmaendt tot Roo, va nn oee, erbete met an Gamandre is boren by deghe⸗ % macndt/ fietmen Dit crupdt bloepen. - 55 lachten ban Mu beb — { Naemen. Eer dat de oprethte Chamedꝛs oft gTeu nl dre, Onùer be Benfelven Lobel ſept / dat herint Latijn Teucrium pracenfêalterum. &. Chamadrys mer ghekerfde bladers. it crupbt twardtin't Las í tj Chamade foliis gheheeten / ende Van fommioheonder ij G Hetschren: . Aumagten we fommighe oncechte botten bad * * — grocpt in Vꝛieſchlant / 5 Heteerfte Deel. Het tweede Boeck. 59 gheluwe van berwe. Het gheheele cruydt is een ve aprachtigh : van reuck eenighfing den Gpeft-d : — oft Loyckenboom giel — * Tseede Velt· Cxpreſs oft Cfamepityé. NEerfte Speft-Cypaef& oft Chamepityé. Diolcoꝛides fepdt bat bit truydt ban bladeren de leje ne Donderbaert oft Se * viuum minus ghelijcht / maer nochtans dunder / To ende better. Enz De voorwaer Die Dit cru — — meynen dat het ban b met Get voornoemde Sem- —— per een komt / als hp dat — —— — ld elende Enten fijne bladeren / is deg ag : Der ridge 2E herbe hiep manberbaerten De eerſte — ende eyghentlijck kleyn Donderbaerd ghe⸗ | — — ge bee Bins, be Bene objet de bleeck peerfch oft 60 € Plactfen: Deſe ſooꝛten ban — de —— op fteenachtighe/pupnachtighe/[andt tie ek diie de Wijngaerden en Pik boarmen groepen, In de hoven ghefacpt zijnde komen weelbighlijcken boort, « Tijdt: An Hopmaendt ende Doftmaendt bloepen defe trupden : ffvackg Daer nae wordt het Dact rijp. s Naemen: @efe dp erupden Worden net eenen naem int Griecks Châmepitys Xeuarrfrvs ghendemt ; in 't La⸗ tijn WBiga Atuga, ende ſomwijlen Abiga sin De %potekers Winrkels Iva, Iva Archerica,lva Mofchaua; in t Italigentch 1va , Ghamepiië; int Spaenſch ende „Portugijs Pinillo ; in’t Hodghduptſeh Vergifsmieh nicht; in ’t Pederlandtfch Pelt Epmarfe ; int Franfopg Ive moſchate —— Nerd. Veit⸗ Cypꝛeſs/ nae het ſegghen bart Gale⸗ nus / drdoght in den derden graed / ende Verwarmt in den l. — en VVerckinghe. Velt· Cypzeſs ſuyvert het inghe want / ende is de ghebzeken bau de Lever ende van de Kieren ſeer beguaem. * Dit ſelve ghewas met Wijn ghedroncken gheneeſt de ———— Die alreede het gheheel lichaem door de geele vᷣerwe ghefchapen hebben. Het is dock bequaem gt de maendtftonden te dgen koz men/ met Wijn ghedroncken/oft met Honigh Lan buyten op-ghelepdt; ende doet gock piffen: A Dit lelie cruydt met Dpdromel oft Water gan Bonigh gheſoden / kan de Schiatica oft Flercijn in de heupen in beertigh daghen ghenefen/ oomen fepdt, Fn het landtſchap van Pontus Wordt dit erupdt als een Theriakel ghebruyckt teghen het verghiftigh cruydt Aconitum oft Wolfs⸗wortel ghenoemt. - Het poeder van Dit cruydt meteen Dijge pilg-ghewijfe inghenonien / Verfacht den buyck / oft maeckt kamer ganck : Verntorwt de hardigheydt gan de bor ften ; heelt de Wonden: met Honigh op oude berrottende oft bedoy= ten zeeren oft ſweeren ghedaen / gheneeft die. _& Verkiefinghe. Alle dele hrachten blijchen alleen oft meeft in het eetfte ghelacht Van Velt· Cypreſs: de twee Andere hebben welſũlcken Bracht als de eerfte / maer en Sijn foo ſterck int werchen niet/ ſeydt Dioltorides. BIEVOEGHSEL. —— De eerfte ſooꝛte ban Beit. Cppꝛeſs orde dickwils met bloemen ghevonden / k met blauw Ooftenrijcks Vele-Cyprefs,_Clulus befehrift cen remde foorte an Delt-Epprefs / ie be — — Auftriaca ens k (enne Dekan Det re bape met bele ki zptì aen bepde fijden/ pre pe heeg emey ef ee Eppe Zelijck / maer breeder / met ier oft meer ghekerft/boven groen en blinckende / onder zenuachtigh ende / niet quaedt rcuck / van ſmaeck hett / maer oock —— | / met bele blades nd langtas! tia } —A rd bloemen. Het bloepdt in't lefte ban Bep; beetenint ict nit fo er om oe eere ed le — amen: Derom (ouderen alfoo wel Zeegbe Pij mei joe lie ——— zend ZE feben daghen mer — Woꝛtel is houtachtiak riaca noemt, gewas ;met bele fielen / eenen baedt hogh Bloemkens ff verwe / aa sen alen f ner morst EE a fee 5 oft Belt-Cppmels heeft Crüyde Boeck Remberti Dodonæi. Pillen van Velt · Cypreſs. Dder worden nu Ban Weemodaltpten / Termentjn/ ende Delt-Cpprefs (Die daerom Ìva Arthetica genöërnt fg) pillekerns ghemaeckt teghen 't fercin ende waterſucht / met edn Bijghe kamerganck makende. eN Delt-C pprefs/ nae het ſegghen ban BrafVabola worde ghepzeſen in de ghebjeken ban de fchapen : want De cuelende ende onghefonde ſchapen worden lichtelück verquickt ende ghefotit/als fn Dit srupde moghen komen teten. ; Belt-É ppzefs met Edick ghefodenende ghedroncken / iaeght ter; ftondt afde doode brucht. Bet poeder bandit gheheel crupdt alle daghe ghe brunckt vrertigt Dagen langh / elcke vepft bet gewicht ban eere Dragme/met cen ha: Once Termentijn/ gheneeſt de Sciatita. Velt-Cpprefs in t watet ghefoden/ gheneeſt gile de ghebzeken der her ſſenen / ende ban De denuen / ende leden oft Adtmaten / die van koude beroorfacckt zijn. — Confervevân Velt⸗Cypreſs. Men maeckt ban de Bloemen ban Velt· Cppreſs een Conferbe met Supcker / de welc ke ghenomen súnde alle abondt eer darmen te bedde gact/ omtrent 't ghewiet ban twee dragmen / gheneeſt De bergerthepdt oft gheraecktiepst Der leden. N Alſmen bandit couypbdreenen Krans maeckt / ende die op 't hooft ſet / dan en ſalmen nict lichtelick konnen dronchker worden. Dit ſe we crudt noch groen op de berde borften ghelendt/ marke Die mort ende weerk. HET. XVIEIL-CAPITEN Van de Baftaerrt-foorten van Velt· Cyprels, ende van de tweede. Anchyllis. Gheflachten. Ehalven be voornoemde opzeehte dzu gheftachten B van Velt· Cypꝛels / zijnder noch twee — — „de welcke daer mede groote gheljckeniffe Gebben ; maer zijn nochtans onrechte oft baftaert-foorten van dat feltse ghewag : de cerfte is grootter / de andere klepuder. € Ghedaente, 1. De eerfte foorte / datie de groote Baz ftaert Velt · Cypz —— langhs ber actden alg de cer⸗ fte oprechte Delt-Cppyelg ; waer mede fp feer groote gez lijckeniffe heeft / ſos beelde Dunne/macr norhtang herder fieclheng /ende De bladerkeus aengaet : maer het heeft _ fomwijlen aen fijn uptterfte kanten eenighe kertelinghen faeghe-gewijfe gemaeckt. De Bloem is oock alg Die ban de eerfte oprechte Velt · Cypreſs/ maer ig purpur rood. An elck oft ken ſteken bier Daepkens. De C bick/witachtigh/van ſmaeck bitz ter/efi Daer ín De Wortel bantichorepe niet Leer ongelijck, Dit gheheel gheloas is feet ——— ende ruÿygh/ fWwaer van veuck / ende gheenfing neffeien / ende verbale ada fn bp bien vanhet oprecht Delt-Cpprelg_ te Klepn Baftaert Delt-Cppefs komt met fijn liggen: fer mas Dj deed — eer nae sorte ban Pelt-Eppseld; maer de —— zijn verſcheyden: want bit —— ige dd od de —— landt ahebyocht ie. * — — hen wege berde in den Somer / ende soc „€ Naemen. 1 Delrifte te wort ín Portugael rerva —— Wp benoem han, Daas. ee Er deden menen keniſſe met Iva mofchata, dat ig —— — > Waer (np en ís gheenfing de reuck alleen blij ee 5 eqbfaem pt ben ES pam nde game een deon deden man a ene ele Dll ps ze Ears ban ee met Cine Wladerheng/ / Het eerfte Deel. _ Het tweede Boeck. Ci Verſte 5aftaert- Velt· C ypꝛeſs oft ede Nnttz ilis. Toeede Baſtaert· Velt · Cyprefé, Ander ghetijckeniſſe Gande Ts eede — 25aftaert-Spett-Crpafs. So, — — BE —— 77 hebben. Daerom en hebben y ghee — — INR * chien /ont in: HDE Leeds aante ban enle bieeenigDegjelcke. te berfchepder pie metsdelot-Epprcl oa grooten Bind - met Bandaf ende Eier —— —— permaent pan twee trunden An- SE Acetum mulfum,be kan/on= _thyllisgeheeten : de eene foude van bladeren de Linfe green 4 beter af v reyñigen kan / dan de oprechte bie nu — oft immers ban be err tc foozte van Amel. BIIJVOEGHSEL. — A Nader gheflachten van Baftaert-Velt-Cyprefs zi onepghentlijck — Aven se vele haten ape ebehounen. hament: lijck 1. wooperieon/ om Dat bet fart baer ban vieckt als Bart, E 2. en —— —— ED e met . hats 1 dao: vooe Olen. dl in bun engben Capiteten befchreb 6: Cruyde-Boeck Remberti Dodonæi. Bladeloofe, ban hem aen be Lee berghen ban Enghelandt ghevon⸗ pen/ ende oock wel in de mid driantſthe gheweſten / ghelk bp NE, fes : bꝛenght bele rijs kens boordt / twee boeten oft meer —— rom / houtigh / aſcſverwigh bewaſſen met bele dicke ers * groene bladers / Gan ghedaente tuffchen De kleyne Donderbaer ende Velt · Cypreſs manneken; de welche altidt ———— Des winters niet ent bergaen / alg allé Be ſoorten van Sedum. De wortel ig (eer hard ende fafclachtigh. Debladers zjn fbut / ban fa P ende fimaeck de Wali gijelfjck / ſeifs al is t beeke bande Zee ghewaf⸗ fen. Ber fe tweedertep : allebepde belt tacken hebbende Dicht bp eert ftaende; maer de vene foorte ie grooter / met witte bladetkens / wel Dicht bj cen ſtaende / ende ghetandt/graoter dan Die ban DE Blade: loofe. Oe tweede ie klepnder niet foa Dicht ban bladeren, die langh⸗ worpigh ende tondt zjn. De bloemkens zjn groenachtigh / Die bart Dupfent-knodp —— Yp houdt dit gheſſacht boor Chamæpitys vermicülata Diofcoridisminor es Alexandrina Cortufi, Ander oudeit’t oock boet de Tweede Anthyllis. 5 Gheflachten van Anthyllis, Bier wordt alleen ghehandelt ban de Tweede foorte ban Antipllig : want de Eerſte Anthpllie is bp de gheflachten ban Kali / ende bp de Baeucrupden in’t langhe beſchre⸗ ben. Booꝛdts / foo znder noch bele berfchepden en boor de Tweede lis ghenomen / oock elders met hunne eyghene nae⸗ nen —— ed * — Soer —— pe behodren bande en Pr elt- Cppreſs niet pben tesójn. mei athyllis Valentine, ban Clufius alleenlijck in Spaegnieti De/ is ban hem wel boer een Anthyllis ghehouden/ doch nict voor de Cerfie : want fp beeft gheen rechte ffeelen alg De Eerſte / maer medie flechte fi@artachtighe wortel / bele rjskens oft piuptkens een fpaune lanck / langhs bet aerden — met. ens „meer fijbtachskens / alle voodachtigh ban bermen. Be bladerk ghelit be Linſebladeren / ende zjn gheniepniijck/ alſoo wel als dè fackskens / met eenighe datuwat htighe nátft —— oock wat foutachtigh van fmaetk. Tuſſchen de bladeren zupten klepne bloemkens van bier bladerkens ghemaeckt / upt den gh. 4 2. Kleyne Tvveede Anthmis woordt oock ban Lobei beſchreben / ende Antbyllis Chamaepityides minor genoemt. bp feabt bock / dat bet hân Die ban Languedoc en Probencen Lva molchata gheheeten fpat ; want het ig ontieftijck om tiechen ! t ende —— — eneen houd ' irper bloemen/ met —— De Wortel ig ar aeck / ende wat ſtoppende / iae heel onlieftijck . Dit tistghes at Sodoneus boor de Tweede Anrjpllia befchaokt ick / 1. Feel Ánthyliis vaa de Íraliaenen. · Dit Ei Á ot ende 6 ber lengde e / ende De oprerbte Tweede Xn Lal. Znthpllig smde ghedaente De Chamzpeuce oft Ebben oe f tiers ghelijck / maer Lminder / boor aen tops perſte ban de — wolachtighe ⸗ ween! Fer dꝛoogh van ſmaeck · Zp heet Anchyllisalcera 4. Anthylloïdes. Dit : geirn ende pe — bar Jatobus Thalius Krachten. Plinius ſtabt dat de“Etmeebe Antptlis atbenranee en pe Lee maen (ae gbebuupeh gemee De ballende lech eoa, Carols € buf febr /bat de Tweede Anthyn ä de / in Spaegnien batt ns Bet oufupber bloet te pon bolck feer Shepiefen wozöt om HET XXIX. CAPITEL __ Vande Stinckende Gouwe, oft Groote | _ Gouwe, __Gheflachten, € oude ſchai Weeloorten van Chelido- — ulrbijn Seer betlverichien Beene (a be Groom Gou Dalentzen groepende gebonden /in’t begbinfel ban April bloepens —— te boeten 0 zende e Wel Dat het den opzechten ende telriechenden Velr-Cpprefs bode paer” 5 5 bergen de agen” be f fact bat Baer in fieectt/ worde rijp, pretentie hv ary we / Daer Wp ín dit Capitel af fallen ſpreken: de andere is De Clepne Gouwe / de welche wp int naevolghende Ca- pitel befchrijven fullen. g Ghedaente. Grꝛoote Gouwe heeft Bteelen die ander: alven voedt hoogh zijn/teer/ rotit met knoopen oft lede- ens / een weynighsken rouwachtigh / in ſommige wieckg- kens oft tackskens verdeylt: de Bladeren hanghen aen malkanderen/ghemaetkt ban bele die aenden kant gekerft oft ghekertelt zijn / ſeer ghelijck die van Hane voet oft Ra huficulus hortenfis, maer nochtans grooter / teerder/ ende —— oft ſachter / ende uyt den blaeuwachtighen oft den vblaeuwen / een weynigh groenachtigh ban verwer de Bloemkens ghelijcken de Bio ieren / eñ zijn oock geel. Pae bat díe vergaen zn / ſoo komẽ daer kleÿne ſmalle Hauw kens aen / veel korter dan Die ban de Wiolieven oft Leti. cotum: Daer in ficken Blepne/ Wat geelarhtige Daepkens, De Wortel ie kort / ban binnen ef Van bupten faffevaen- geeluwe/ ende heeft fafelingen belijden ban de ſelve berwe: Dit gheheele rcupdt ig [waer ban reuck: ende oock aen Wat kant oft deel batmen’t quetft oft Weijft/ geeft het van het ten goudt-geel fap/’t welck fcherp ende bijtende is / ende wat bitterachtigh ban ſmaeck. Stinckende Souse⸗ erageen / iever in Lamonerachtighe ban locpre ene ent an en pair pen eedaendoor groen: keng / ende het mega — DVD hie $ on Cielo noemtmen’t Chc- ee — s golondrinas; Ws Doohan F Dh „nl 1_@echwalbentraut Dich Het eerfte Deel. chemſch Celidon. Bet heeft noch ſommighe valſche nae⸗ a 5 on eten dele Grieth ſche / Pæonia, Cratta, Aoubios, Glaucios , Pandios rhiza „, Phelomedion , Ochonion ; ende genen Latijnſchen /Fabium. Oꝛibaſius int derde boeck van fijne Synopfis ſeght / dat het oock Othonna heet, Dio⸗ ſcoꝛides verhaelt datter ſommighe zijn / die meynen dat Ochonna anders niet en ig dan het fapban Dtinckende Gouwe : maer den ſelven Diofrorides befchzijft een an⸗ Der. Othonna Han de Dtinchende Gouwe verſcheyden / met actte bladeren die van Gachette gelen : ban de welche wp handelen ſullen in ons achfte Boeck / als wp pan de Thünis bloeme int twaelffte Capitel ſullen ſpre⸗ ken. Atheneus ſeght / dat dit felve ghewas Ban ſommighe gock Anemone ghehoemt is: nochtans ís de opterbte Aue⸗ mone feer verſtheyden Ban onfe Dtinckende Gouwe oft Chelidonium: . — Avbicenna in fijn 199, capitel noemt dit cruydt Cauú- chun,ende bet uyght dat het felse oock vã ſonimige Memi- zan genoemt wordt: ho ſeght Haer noch by / dat de Kley⸗ ne Gouwe van Gele Memiran ghendemt ie; ende de Gꝛoo⸗ te Alvardachule oft Alxardahune noemt: Maer in lijn 486, tapitel ſchrijft hy / dat Meiren een hout i9/an ghedaente alsknoopen / wat nae Den ſwerten trechende/ ſch dan zijn de Vens tintorum : waer doo hp merckelijck gheudegh betoont / dat Memiten van be Dtinckende Gouz we verfchile, _ —— Paulus Egineta vermaent oock Han Mamitas Maures; ende ſeght / dat Mamiras een kleyn Wortelen ban eenigh crupydt fehijnt te weſen / met vele knoopen; ende dat ſeſve heſchrift ho op een ander plaetſe Ban daer hy van Cheli- donium (pzeerkt, Vaer upt oock blijckt/Dat Chelidonium ende Mamiras perfehepden di Î „gg Oorfake des naems. 3 Geet bit cruydt Chelidonion en ad oft Swaluweruydt / niet om dat en eerſt upt komt alg de Swaluwen (diemen in’t Griecks helidonas noemt ) ogerkomen ; oft om dat het alsde Swaluwẽ he voor aries et eb⸗ ben/ — bat heegt —— Waele /om ghemer heide bed aluwen het gheficht van hunne bfinde ion⸗ n daer mede plegheu te beteré ende te genefen : het Welcs 2 nochtans een ijdele ende valſche meyninghe is. Want Het is openbaer ghenoegh / dat fommíge fonge vogelkens / ie ne gelicht gbetehent hadden dao, eenige uptwendige gortafie/ oft oock blint uxt het ep Waeren/Door langheydt ban bijde ba Ifg en ende ſiende worden; bijfonderlijck de tonge Fwaluwen/’ welck hun oock dicke wilder dan eenigh — Ite / als Coꝛne⸗ Tus Colſus in’ ſeſte —— ban fijn ſeſte boeck beturght: Waer af oock den oorfrronck Ban de fabel oft verſicringe — — 5 —— en; het welcke ſchiet Het ſelve berken rf el int fefte boeeh bam be befelaije ain inge der Dieven/als hp feght: Alis t dat iemant de oogen —— — waluwen met eenẽ ſteck oft iet ſchervs al quellende quetft Mae npt-fteecht / nochtans groepen De doghen weer/ ende ſy krijghen Gun gheficht wederom. ot Bee omen Een ee ene 1e lanoh / bän bunten (wart beu Lebon 1 Merel benen | bar Vp be efen ae ende ae % ——— A Kres mede F ⏑ HE 24 76 Krachten Werckinghe. De woꝛtel vanGeyten · baert oft Kepnette dioncken — | met en ni waer⸗ den ck · loop ende den bloedt · ga orn feaaben, bar bit crupbt met De handen gijrbreben/ en op be bupft oft aen den pola gebonden / De bitte van De kotter EEDE: Cn smar et gijetieeft oock be fiffuiert ende ioöpenbe Baten. Be anaetieben ende die de peerden gade-flaen / —— het water daer dit —* —5 — —— ais hun veerden met phnende wormen gente ——— ‚SR wel gade-flarn/ datmen Geptenbladt oft Caprifoliuma boor Dit crundt uiet en ghebꝛuycke: want alg Genten biadt met gheen groote bor Achtighendt ghékupekt en wordt / ban boet het de menſthengroot Cuaedt /ende Doet blsedt piſſen. SCHETST CAPYTEL en Van T halietram oft Valfche Rhabarber. Gheflachten: —— Di welck het Thalietrum ban Dioltorides alpernaeft bp komt/oft daer Boor ghehouden Wort/ is tweederlep ban ghellachten; te Weten Groot ende Nevn Det Groot en is niet eenderhande / maer heeft noch ſommige andere foorten onder hem;te weten de Hier nactvolghende: Det klepn/ dat is de vifde ſoorte / is maer renderhande. Sroot CThHacietrum. 2* ſ J — ——— —— Cruydt Boeck Remberti Dodonæi. plaetſen nieuwe ſcheutkens uyt · ghevende / ende alſoo dit ghewag ſeer vermenighvuldighende. “Sz: ger vele foorte komt dit ander cruydt ſeer over een; maer het heeft bladeren/ Die Donckerder groen Van Herwe ginds Rlepnder : het Steelken is ronder / ende niet fod kantigh-/ heel fouder ſtrepen oft voren. 3. De derde foorte heeft hooge Dteelen / dicker / dick: wits upt den rooden purpurachtigl van verwe: de Bla⸗ deren zijn grooter / bꝛreder / upt den blauwen groenver⸗ wig: de Dracpkeng ban de Bloemkens zijn geel: de woꝛ⸗ tel is alg van be andere / oock Hoozthruppende: Dele (ooy= te ig ſwaerder Van reuck Dan de andere. 4. De vierde foorte fepönt van verwe De bleecke pur⸗ purachtigheydt ban de warte Viole met ſijne bloemſiens te ghelijcken/ nochtans met geele uytſtekende oft uytpuy⸗ lende nopkens: voorts / in alleandere dinghen komt dele foorte met de eevfte ghenoeghfaem or cen. Bleyn Chalietrum, dat is de vijfde ſoozte van ditges — wãs / heeft klepne teere Dteelkens / een panne oft ander= halve palme hoogh: de Bladerkens zijn klepn: de bloem: kengen zijn. niet dicht bp een / maer ydelende luttel / met bleech-geele.dracpkeng-:-de wortel is dun / ſwartachtigh en herdt. Den reuck Han dele ig oock (waer/ alg Han de andere ſoorten ban Thalietrum. - : Kleyy CThzalietrum · Het eerfte Deel. Barbarum Monachorum ‚om bat het sock een geele wortel eeftals De habarber doet. Maer niemandt Lan die chynt veel ghelucks te hebben ; ende ich houde / dat ſy be- ser ghevoelen / Die Dat Thalietrum noemen : het Welcke ®iofcorideg fepdt bladeren te hebben alg die van Corian: per / maer Wat Better / met eenen fteel Die van dichte den ſteel van de Gupte ghelickt ; aen den welcken de bladeren waffen; foo fijne woorden in't Griechs lupden: _ Pu feo ſietmen / dat de bladeren ban die ghewaſſen die Wp boven befchreven Gebben (befonder van de groote foorten ) met de eerfte bladeren Van Coriander niet quas tick en fouden konnen vergheleken worden ; ende boven bien (als Diofrorideg van fyn Thalietrum fept) wat dic- Ker en Better zijn: endeden fteel komt oock met dichigthept vau dien Lan De Stercke Gupte ober een. Doortg / foe Geet dit truvdt Thalietron @eakrrpor in ’t —— / ende pock fomwijlen Thalictron Omps ; ghjez Ick het licht ghebeuren kav/batmen de eene letter boo de andere [chzijft / fonderlinghen alg die malkanderen foo feer ghelijcken/ alg defe twee / e ende c‚ in de naemen Tha- hietrum ende Thalictrum. Fn’t Latijn houdt dit crundt den felven naem Thalietrum ; int Du en hebben wp’ abeenen anderen willen gheven. 5 € Acrd. De Groote foorten Han Thalietrum zijn | — foo het ſchjnt / ende met cenen oock 00g 6 € Krachten Werckinghe. De bladeren Lan de Groo⸗ tefoorten ban Thalietrum met de Moeſtruyden ghe⸗ —— / ref den bupckeen Wepnigh/ oft maken en weeck, „Bet water daer de wortel ín ghefoden is gheweeſt be roert den bupck oock / maer veel hrachtigher ; ende Doet id” c8 verhaelt / dat de bladeren gheftooten ed — — le — — * BIIVOEGHSEL G Heflachten van Thalietrum , bie Chiſius befchrijft/met de boor⸗ gaende ighe ober een komende / fommigte daer ban vers | aad jn feben in’t al. 1. Spaenfch Thalierrum heeft blas eren ghedeplt ende eben als Die ban De andere foorten ban € bali ; De welcke nochtans de Kkelep bladeren foo gheljck zin / Datmenfe daer ban niet wel en konnen ter Dat De ſteelen ende blotmeri sijn/ maer geel foorten van Thalierrum komen met malkanderen gheeft be Paddebloemen oft Corula feetida eraf Jt welck Daos » maer Tha- B Î | oft en ende Nabe Bep tot heel diep. fn ben bit met fijn bloemen; ende — — Het derde Boeck. 77 gbefteken / De oughe kinders ban alle quacdt ende ongtebal okt tooberijen bewacren ende Bebrijen kan ; in be ballende fieckte. —— ce Bet water/'t welck ban Dit erundt met fijn bloemen iftitte twordtjmet doeckskens op De wonden pel ob heben he 1 —— tnde DE zeeren/ alſoo wel ale De bladeren (etwe oft bet fap daer ban. HET IV. CAPITEt Van Grijfecom oft Duyven-kervel, Ghedaente. G Büfecom is een heel teer rrupbeken : fijn ſteellens zijn dun / gheknoopt/ bijnae knies ghewijs/ met veel Blepnder tackgkens ; de Welche haer felven nauwg oprechtenen konnen / teu fp datter iet ſtjfs oft ſtercks bp ſtaet / dat haer fteunfel oft ſtaut gheeft om tegtjen te lenen ; Daerom ligghen oft deyſen fp ghemepnlijck aen de fijbe : De bladerkeng Die waflen daer rondom / ende sijn heel kleyn / aen de kanten ghedeelt/ ende ghefneden/ als die van Coꝛiander; van Verwe alfoo wel alg de ſtrei⸗ kens upt ben witachtighen green : de bloemen komen aen t lop Ban De ſteelltens voort / aders· ghewijs gefehicht ende ghevoeght / uyt den purpurachtighen roodverwigh: daer nae volghen de hauwkeug / Die Mepn ende rond zijns inde weſcke kleyn ſaed fteecht : de wortel is dun - ende fincht recht ín der aerden. Srij ſecom oft BurGen-kerGet, - velden / de — landen (ietmen Dupven- ende Duphen-herbel wordt | Eumoermre ; in't 5 Ponies tn BE | en Káé- noemtmen’. 7 78 Cruydt-Boeek Remberti Dodonxi. ï „apnos - int its inde 4 twjs / veel witter dan Bie ban de ghemeyne Thooghfte van De feet: —* „da 5 ; — ee teste der * is vertiert met grootachtighe aderkens ban purpurachtighe — 5 ij } bloemkens / die klepnder zijn Dan Die ban de ghemevne Grifecom; men/ die nochtang onder de baftaert naemen Derworpen maer sijn dicht bp een gebyonghen: De wortel is Dun en klepn : het zin : Corydalion , Corion ; Marmarites ; Can- — : zijn : te Weten y » > EN Geel ghewas is bitter. VE ed Grieam en fe het ban krachten, ää ee bale erd. Gereuterom en is niet ant krachten 2 gaende foortenir de hoben ban Nede 5 ht vallende tice totnutoe gelooft heeft/ maer Berkoelende/ ende _tnbeHoorwaerte Gurkende ſteelkens: tfacht is plat ende geelachtigh í : De bl ig bip. peerſc ten wepnigh berdzooghende: [p opent nocht ans / ende ee: Genade: * ——— Den felben Carolus Chuſius befchrijfe iaeght de onfupberhendt deg hichaems met de viſſe af. 5 Esch en Werckingle. bn SAE Le Die met fchorfthepdt oft eenighe onſuprerheydt des _peeft freelen oock bol faps / maer teer ende hoeckigh ter aerden huc⸗ upts ghequelt zijn; oock die de pocken hebben : Want kende: de bladeren zijn oock klepn ende hayrs · ghewijſe doorfhedens verloſt de lever ende De milte ban vullinge ende Herz er ee * —— — — — — —5 — epe nd ene ocen en ee, aegbfche kortſen. a , ils Ra je “iben gheeft Get af-liebtfel van dit trupdt / oft de pe pack obedleckt oft gerekend Eben ee (notes Kee ee ene edn eend en „Diede voor· verm ghebre en: het wa ek inde Hoym oft wat broegher : et br omtüjdts iſti i ſaedt boort) 'twelck ban felfg vallende / niente fcheutkens boort: eh en ene bange rgbenter vake ap — is noch teerder dar — 7. Grijſecom van Surijen. an eert gonnie lejearbeode ne laefichanbe Henten genornen ala mers ij Beba bn n Doctor Bernardus Paludamis upt Egppten ghebzoght inde ed maenden upckt. ; weeſt: hp fepde Dat Dit bat de Egpptenaers Selrereis gd ad … Paulug Egineta leyt / dat het de galachtighe piffe obers twordt. Bet (prupt upt /al worde het ban ſter oudt facdt ghefacpdt : err ne ende langhdurighe quale des levers gheneeft / De m t ⸗ mat td É ghende iaer te boorfchijn. Wet welcke licht om aenmercken fal Beefteere ende den bupck — Grifteconithefonter ienie zeilend wiee in Det aerden maeckt / ende —— he F Dioltoꝛides ſchrijft / dat het ſan van Gꝛij faeden worpt. Want alist dat ghp die plantkens/ vie van dat facdt van díe in De gerfte aft, Leght ABaerbp)met eert upt-fprupten/ upt trecht/ ende wegh worpt / nochtans fuld > / / p mune / gheneeft bat ghebrech deg haprs/ t welck Tri. feh/ dasrer niet alleen dat felbe iaer / maer oock het naervoighende / fis genoemt wordt / alfmen de ſtekende oft quellende _ rbe mifchien pock het derde iaer / ander plantkene upt fullen kos Gapren eerft upt-rucht; Want dat fap belet dat ſp niet men gheſproten. het welche in fommighe andere crupden oock Dicks A Wils ghefchier. E : , meer èn Waffen, i — allo is anders nict bande Wolwortel: die oock den aem Capnos voert — BIJVOEGHSEL. Tijdt. °C faedt worùr in ben Somer vergaert / 't welck rond ende Heflachten van Grijfecom. ®agr werden ſommighe ghellachten doncker groen is. Anders het geheele crupdt is in fn kracht ende ban dir ghewas gebonden/ an Boboncus niet beſchzeven ieught inde Lente/ende ban ie fijn fap oock alderk: fte. oft bermaent en heeft / als deſe naervolghende. Naemen. Iu't Italiaenſch wort Dit ghewas van ’t epn volck ‚_r. Nederlandtfche Grijfecom oft Fert toock met vxitte bloemen Famoſterao genoemt: ende ís int fammighe plaetfen b NHeder⸗ wordt ban Carolus Clufiue ende Matthias de Lobel vermaent Landt met den naem Ban Eert-roock meer ban met bien ban ende befchreben. Dit crupdt heeft wat breeder bladers dan de ghe⸗ Duyven-kervet oft Grijfecom. menne Grifecorn : ende De bloemen zijn wit. T it in Neder⸗ Oorfaecke des naems. Bit crupbdt wort Eert-rooek in't Duptſth / ——— plaetſen/ — j als fn’t Eatijr Fumus terre, ende Fumaria, in't Griecks Capnos ghea” bel [ t/aen De boft anten bande belden /endein heeten om dat het ſap Baet vanop de oogen geftreken zijnde/betras _ Cormualienoemt/inbet koꝛen. het nen — — ——— Klauwierkens oft haeck⸗ inde waere — „Kracht. Ben Eert-roock fchijnt de Corꝛydalis ban kracht ; at he od als in ’t bolghende Capitel ban ons in t langh (alwogden. * — Van Splich, de andere ſoorte van Grijſecom. | re ged Ft is ootk een leer teer erupdeken /macrwaftnochs fans wat ban de eerfie z het pón belgen kan. Den ike daer bp zijn / wke: — eſlacht met vvitte bloemen. ; bat beelen È betw bloemen” heel Ben wegh ban Florencen nae Piftoia ende Luca et. Ticht oft bleeck tígh ban berwe : baernackomen edere oere mer ite bloemen; welcheberboomean” _kiepne pautwkens oft — het (acdt in fieecht 2 4. Kleyn Eert-roock recht — n de landen ban Zar Be wortel is dun / als Gau de ere Sriſecom / ende Pori ais Hebel 1 wafer loaded j heel fincht diep in Der aerden. Dit crupdeken is uyt EE OO gen le ade =q Plaetfe. nt de en / hegghen / kanten van be —— — — Peene ——— EEE fpyupt upt der aerden/ groept ende bloepdt op ben felben tiek als EE ANDER der, “€ Naemen. van de nieuwe Crundt-hee- fel ijvers (ale folus) noemen dit cruydt Splich z Le ende mepneun dat het Corydalis cruydt ie/ daer Galenusaf. affen Bermaendt ín ſjn elffte boeck van de der on⸗ n/ jas bijnae bapre- Stes glemsengtjete gijeumeldingten /alinart be be kracht ban, E) Het cerfte Deel. hel Corydalis gerbaelt: maer/mae mijnen beften/ os —* heee pat het crupdt Corydalis geen ander en ië ban De opzechte Fumaria oft Griiecom / daer wp int boorgaende Capitelaf Lermaent hebben: Get welche one per fijne andere baftaert toenaemen Corydalion genoemt wordt / als wp boorfepdt hebben. Ber fchijnt dat dit erupdt eet (oude Wefen t ghene dat han Plinius Capnos prior ghenoemt {8 / ende ( als hp ſeydt) Pedes gallinacei van andere gheheeten Wordt: want de voornoeinde Fu- maria oft Grnfecom wordt ban den ſelven Plinius Door Capnos altera ghehouden in het 13. capitel Ban Lijnen 25: boeck / alwaer bp twee loorten ban Capnos befchr it. CTebeede f oorte Gay Srij ſecow. emt is/ wa — oude pen oe Deet — —— chen —— den ſelven — — — gende) 't welck nochtans een ander ſoorte van Capnos íg/ —— gpeg end zen gan naane/ maer Heel Dun en teer / met ——— he/ is Pedes gallinacei ; Dat is Dinne: Ene — IEEE Kg BchrendeWerckinghen van alle beydede foorten van — kad —— ei od — : ende ar is niet/ batmen ban Dit ghe⸗ ouden E kadar? ofttwaeeom bannen "met rerht oude * — ————— nꝛoghen is⸗ oriander / aſchver⸗ — — Het derde Boeck, 79 (als Foanneg Meſue ſegut) dat het af te chemtyn ie / ende beer ct milbelgch ende obeeblaedightijct feb t — —— vinden. Bet fap wordt in de Lente upt bit cruwpdt gheperſt ban de Xpoter Kers/ om fpropen/Ele&tuarien ende pillekens dert afte maken. Wat ap ín de ooghen gedaen / fcheept da Sbefichit zende Doet de oagben tranen/ daecom heeft het den naem ban Gert-roork ende vee gBekregben/ foo baorfepdt is; gheiuch Gateuus en Plin iuus oock betupghen Sommighe pleghen dit cruwdt te ghebrupcken om de flercken/ enùt lichten kamerganck te hebben :macr teelt vaagde Dat ghedrooght zijnde wegh ende els p dat gbelsupeken witten om ameeganch te bebben / maken dat nat met Bppocras: matr om de maghe te ſtercken / nemen dat met ghetwaterden wijn. De vrouwen ghebruptnen dat fap oock / om de bapren/die tetwijt upt-loopen boven Den neuſe / ruffehen de tee Wijnb;autwen oft ons der bet beor- hooft, te bedwinghen / alg bie 7 ende te dicht groepen; maet fp trecken die ha; apren eerſt upt /ende dan ſtrycken fp Den grondt met dat lap: het welcke beter, Dar bat, bet hapr aldaer niet ‚ meer en eigens Grfeco m ghemenght met et Stoechas/ Gember, Betonie / Peters —* Denckel / ende diergbelijcke dinghen die ———— voch⸗ gheden berepden ende rype maken iaeght af nòe melan⸗ keldehe galachtighe bochtigheden. Daer wordt oock een olie ban —— ghemaeckt / ſeer nut in de polſen dare ——— bet putteken ban het hert / ende — So blemen Krachtigber te wefen / n ban Zobei/dan de gl — 1 om be he dat eban de Grijfecorm ghefepdt —* Col Wjek gbenefen; maer gbetgek — —— * —— veel min gbeacht Werder foo ended sieg bat fp luttel Sbebonden Wordt / te meer ghe⸗ — — cht te et witte bloemen die in Italien dogma) lis ſeer atath⸗ tga pg verd te Doen maken/ fepdt Anguilla’ it crupdt maeckt niet alleen ben buipek eeeh / Bock et itt rt ende de maghe / ende maeckt — er bafter. bn Beld met allen; ende is hiet moepe — en heeft — heeft His wel van noóde mee —— e⸗ gt) £ galachtabebschtigheden, 5. @m de melancotie apt den lijbe te í neemtmen bet SBrúfecom/ met fap van Bingtel-crupdr;ende men maeckt ſproop af met ſupcker. woꝛtelis oock bitter / ende is ſeer bequaem teghen de peſt ende ep * — allmen Die met wijn indrivcht: doer ſweeten en pifs en/ td — in langhdurighe upc leopen. fe de ſelbe eken mattk kem ooch _Pillen van Grij — —— err geen ‚… Drammonea: De welche —— Teen maken/ befons Verkicfinghe. De bgn oe en — — ende fp hee⸗ ten Die ns in t Ztaliaenfch Fimoftérso. Ende onder * if p ke — weiden el voer eha era J— tndeniet ineen g gekronckelt; talien pleghen bie Grijfecom Bo Cruyde-Boeck Remberti Dodonei. vaers · beck; in't Hooghduytſch Storckenſchnabell; in't En: AE TEAR RIT EL, re eg Nak) in’t * —— 4 t dns ranſch Bee de Cigogne; in't Italiaenſch Geranie ende Ro- Van de foorten van Oyevaers-beck oft Geranium: fo doma; int 5 Le hade rm worde Pea ende eerft van die met knobbelachtighe wortel: JWaer dele eerfte ſoorte Die wp nu beſchrijven / Geet ep= — uberoſum; dat is — ree met knobbelachtighe wortel: fommighe noemen 't ooc , ei * Geranium Bulbofum, om bat Het foo knobbelachtige vonde M En bindt feer bele foozten ban Geranium oft Opt: Wortelen heeft. Dioſtorides heeft dit oock Voor De eerſte vaers berk: ban deſe zjnder twee van Dioſtorides ſoorte ghehouden : ’t welck bp hem noch ommige andere bekendt ende beſchreven; De eene met knobbelachtigpt valſche oft baftaert naemen beeft; te Weten Peloniús ,Tri- —— /de andere met bladeren Han Maluwe. Pan ca, Geranogeron, Ouchinaftrum oft Echinaftrum. ge: eſullen wap ín dit Capitel handelen; € Aerd. Delefoopte van Opevaers beck ie Warm van ek laa) geel De — bent. 5 OE i raeht en Werckinghe. Dioſtoꝛides ſeydt / dat de wor⸗ Dyevaexs beck met £nobbelacht 5 go telen oft knobbelen ban dele onfe eerfte (ooyte Van Oper Koatel. vaers beck goedt om Peten zijn : daet-en-boen/Dat eert Bierendeel loots [waer Ban dien in Wijn ghedroncken / de ſwilling hen oft apoftematien des moeders Doet bergaen, Plinius fepdt/ dat Dele Wortel ſeer bequaem is den ghe⸗ ten Die ban eenighe kranckheyt beghinnen te ghenefen oft hun krachten moeten hervatten: ende dat een vierendeel Tootg Ban Hie felve met. ſes oncen Wijns tweemael sdaeghs ghedroncken / leer goet is voor De ghene Hie upto drooghen oft de teeringhe hebben, BIITVOEGHSEL. ————— Baer zijn noch ſommighe gheſlachten ban deſe knobbelachtighe Oyevaers · beck; vande welche defe twee nae⸗ “bol van Clufiug in het zo, capitel van bet s-boeck bez Brem⸗ Ber ghewa (fen befchreben zijn. t. Gerantum bulbofum, dat ig Oyevaers-beck met loockachtige oft bulbeufe vvortelen. Dit truvdt heeft cene wortel ban Dele klepne ende langhworpighe bulben oft bollen ghemaeckt / nae boven wat befelachtigh. Den ſteel ig anderhalben boet hoogh / gheknoopt / emtrent de wortelende aen De knoopkens wat roodachtigh. Wt ele: Kkenknoop komen twee bladeren boort/ op langhachtighe ſteelkens ruſtende / in bf deelen gheſneden / ende Daer toe noch aende kanten fontom onghelickelijck ghekertelt ende doorkerft. Mt díe ſelbe knoopen / bp den oorfpronck ban de bladeren / komen vijf fcherpe oft fpitfighe bladerkens. Ophet hooghſte van De ſteelkens komen De bloemen boot als rooskens / op klepne fleelkens bp malkande⸗ —— bie ban Zlantve Opebarce: beh var gebaren beliekf / igh / n s · beck ban ghedaenten ghelck / maer wat klepnder. Het waſt in Denemarcken met groote mes dy ——— —— is van Plateau beſchreven / ende enden: Die Dat in't Las zvn based nodofum noel oft teberiferam. Bet kright ſommi⸗ \ bl upt de wortel / ſtÿf ghenoegh / in bf —— — — lijf en De welcke twer oft Dip —— jj end — hooghe / teer purpurat gheknoopt : aenel —— komen twee bladeren Ghedaente, De eerfte ſoorte ban d tsbeck met — Doen een, — mene ——— Het eerfte Deel, HEE VIE CAPINEE Van Duyven-voer , dat is de tweede foorte van Oyevaers-beck. Ghedaente, p H Ertweede gheflacht ban Opchaerg-beck /’t welche ©upben-boet ghenoemt wordt / heeft rondachtighe Bladeren / lacht m’t aentaften/Die ban De Bilepneoft nũn⸗ fte FRaluwe ghelijck / maer nochtans klepnder Dan die/ watter/ foo ghelat niet/ ende aende kanten ghekertelt : de ſteelen zjjn een panne lang, fomwijlen ooctt wel tWwee/ Buu / Wat hayrigh / laughs der aerden kruypende / oock met dierghelijcke bladeren bekleedt: op het t fap Lan Dien komen de Bloemkens voort/kleyn / wat purpurachtigh ; daer nae volghen Klepne hoofdekens oft bollekens/ die oock ghebecht zijn / alg een Craenen-hooft; ende cenen upt-fiekenden priem oft herdachtigh ftechisken hebben : de Wortel is Dun/ ende veſelachtigh. ' Ander gheflacht. Doggeen mede-foorte van Dit gewag moetmen dat Geranium Dork houden ; ’t welck Mãtt hio⸗ Tug fcpdt dat van Calceolarius-aen hem gheſonden 1e ghe⸗ weeft. Dat heeft gheknoopte Bteclen / met ſachte hapt: abtighept bedecht/ eñ in meer tachf hens berdeelt Die ooch langhs der acrden kruppen / alg die van Maluwe: de Bladeren gelijcken be Maluwe oocft/ oft Beter de Alchza ; „Hat ig de Witte Faluwr; hoe wel datfe een wcynigh lan: her zijn ban die ban Althea. Op't fop ban de tackskeng komen de Bloemkeug voort / Wat purpurachtigi (fomz wijlen — bleeckachtigh) rood Gan verwe / kleyn / langhworpigh: nae de welcſie —— de lange eñ ſcherpe upt-ftekende prtemen/ die met de Cranebecken groote gez lytkeniſſe hebben, De wortel is Dun ende langhworpigh. Pre ld adidgendoel rbe h de woꝛ ot niet al⸗ fenn Durpifebtande /mmaer ooeheloers. hande BurGen-Goet. Het derde Boeck. di g Naemen. Men noemt bit ghewas in Hederduntſch Pupver-voct / int Hooghduviich TauBenfucy © carter Braut zint Franforg Pied de Pigeon; m't Hatun. wordt het ghemepnlick Pes Columbinus, gljenoeimt : Harron Funes t Geranium Columbinum magben heeten, Det is blckelijck geuoegh / Dat Dit De Tweede Geranium pan Piofcondeg is; van Get welche bele balfche oft ouverte toenamen ghevonden worderts hoe Wel Dat Die mecft alle eenige vande nacvolgende ctupden tbegefehreben beoor den te wefen / oft eenige andere crunden Die Daer geene gez —— — hebben; alg zůn deſe Griechfche, Oxy. phyllon, Merthryx, Myrrhus , Cardamomon , Origanon; en- pe defe Latijnſche / Pulmonia, Gicutaria, Genina, € Aerd, Kraclit ende Werckinghe. Dioſtoꝛides ſendt / dat dit ghe\wag (oft immerst ghene van ben tweede Opee vaerg-beek ghenoemt wordt) nergens toe ín De Medit⸗ ne nut enig ; nochtans meeft alle de nieuwe Trupdt · be⸗ fehrüvers fegahen/ dat Dupven · voet leer goet ië teghen de pun oft krinpinghe des buycks / oft de rommelingije der Darmen/ ende feer bequaem om Haer mede te ſtopen/ Ende in de Baden te ghebrupeken. BIV OEGHSEL. A Engaende de tweede ſoorte ban Oprbaers-beck / daer Dods⸗ neuen bit Captrelaf vermaendt / ende ſeyt / dat het batt Mat ⸗ rhio ins befehresen ordt ſoo iſſer cen dierghelyck crawdt ban Lo⸗ bel befchreben, gheweeſt /ende in atm Geranium Malacoïdes gez froemt/dat isin Duntfch actuwe-achtigh Biranen-beck Dar ſel⸗ be bloepdt oberwtordigh-aen De veſten ban SPonrpeliiers / enbe oock ſoinmighe mijlen Lan de De gheheele plante is facht bart ffeeten ende bladeres Die gheljekde Maliwe op Dev aerden ver ſpext liggben / maer langher ende bletfk- groen. De Bloemen et zjn fog ot niet alg brander ende Wijf verwigh var De welcke oock beek fs Kens volglen/-mhaêr korter. Dewortelisdie van dert Lert-rodeit ol É fÀ t ER DER d Steen yevaers-beck-mef rond deren , ban Fabius Columna Geranjins faxatile fotundifoliumgenoemt/ beeft wat ghelijes keniſſt met jen-boet ; ende Het —— — bia⸗ deren vond blinckende / tee fre Jâ met witte Idele ens waſſende: ijn uptben wirten rood / ter aerden lig⸗ J / bewe i ’ ban De voor toon dan dact ſrer korte ende ſlappe dact fnimtkens oft voghel beckskens nae daer fact onder waft / dat upt baie alg delacpkengoft Gooskens open gaen : Be welcke wat rouwachtigh zjn. 7 Pes Columbinus wordt oock genoemt een ghetwas dat in Perſien ende elders in Afien groepdt; *t wekk van ons in het Copitel bart Amomum beſchzt ben is Nacmen; de noemen Dupven beet Golia korem, Dat ie Opcbaets na tOptbarrs klauw. í Krachtende —— de pyne ban be begren Ben gier Bie niet den fien ghe⸗ gack water maken gleroncken ende op · ghe⸗ fr,’ Hin, Punius ctrupden met witten win ghedroncken / den — —— wk Viik CAPITEL — Van’ Robrechts-cruydt, de derde foorte oro etwas Oyevaers-beck. — iN 8 bie fonitwijlen had en fm bapthans bee t De ka fprupten de € Tijdt. Dit eenen bloepdt Lan den — tot heel diep inden Somer: ſelfs / het blijft in den Winter OENGEHDE gn wordt niet lichtelijck ban be ſtuerheyt der der Kouwen be chat jn Bateson ooi gewaar, bupeieh genoemt; int B — na; wp um⸗ etten Bit cruydt Wel beſien ende aenmertken wil / bu met De erde Sideris pan Diepe amen baene E, te „oft ghelijcken; dan falmen lic —— ghewaer wore Ben pat Get de oprechte Derde Siderius Ban Dioſtoꝛides ís; want hp vermaent — — en Han Sideritis; de eerſte met bladeren Ban JB, tweede met blade: ren ban Darencrupdt ; de Wijngaerden waft, Met — —— — komt dit ons el ober een; Want maftssck on di br / Berten bai aan he ende muren : De erde Sideris van ——— ſeght dat de Sideritis bladeren als de Coriander heeft. D fa ene fa bee — —— ver erde / bie ende muren ende … fehrijvin van de derde Sidericis alfoo / nae. — zen Cruydt-Boeck Rembert Dodonæi. Lobrechte-crupdt. Sommighe meynen ootk / dat Gobrerhtg-rrupdt het bloedt frelpen kan / ende alle bloedt · loop beletten. Dit felve wort ban Dioltoꝛides de derde Sideritis oock: toe geſthreven; want hp fepdt daer aldus ban: Dit rupdt ís krachtiah om /alfmen dat erghens op lepdt/allede bloe⸗ dighe ende verſche wonden te heelen ende te gheneſen. BIT WOE GH:SEL. G Heflachten van Robrechts-cruydt, In Duptſchlandt worbender twee ghellachten ban dit ghewas bekent / ende Bloedt- ctrupdt / in hun tael Blutyyurtz ghenoemt/in't Latin Sanguinaria. Wet een is Geel groen / ende heet Weiblin, datis Dfken; het ander is rood⸗ achtigh / ende heet Menlin, dat is Manneken. aemen. Beneffens den naem Sanguinaria , Bloedt· crundt / oft Bloedt · woꝛtel / foo wordt dit ghetas oock met eenen naem / die alle ſoorten van Eranen-boet ghemepn is / in't hooghduntſch Storken fchnabel gheheeten / ende Gratia Dei „oft Gortes gnad. Pe hongeren noemenfe Varyu lab, dat ig €raeijen- -boet/befonder ’t gene dat dmz ne ende feer doorfneden bladeren heeft ; ende om de felbe veden wordt bet Geranium Coriandri-folium ghenoemt: ghelijck ——— oock an in de volghende Capitelen ende hun Bijvoeghſels ſullen wy ander ſoorten ban Opevaers· beck met Coriander vbladeren / ende ban oprechte Bloedt · wortel verhalen. Krachten van alle de ſoorten van Oyevaers-beck. Alig’t fake bat alle De foozten ban Opevaers · beck met loo bele krachten ban Godt begaeft zijn / datſe daerom Ben naem Gods ghenade by de Boogh ®uptfchen boeren; nochtans foo wordt Han alle de Medicinen ban deſe tyden meeft gheprefen (Lbefonder in de wonden ) deſe ſoorte Die Kobzechta-crupdt noemen. e Barbieren oft Chirurghnen ghebzuycken dit crupdt ober af veel / omde Roofe ende Diergheljeke ghebreken te ghenefer. De herders van Buprfchlant noemen dat Bloedt-rrupdt/om dat jet feer uptnemende ban krachten is om het bloedt te flelpen Doch et — Kobꝛechts cruydt dat roodachtigh is / wordt ban meeſt ghepreſen: ſpo ſieden dat in t water / ende gheven dae bui be ——— alg Cp bloedigh piſſen wortel baer —— fende gbedzorichen, i ia goedt de gez ne die den bloedt loop hebber Als iemandt feer betfehricktende verbaeſt is ghetworden/ deſe wor⸗ tel inghenomen hebbende / ſai ſtracks wederom verquicken / ende tot fönfelben komen. Bet gheneeft de brrucken / ende den ſteen ban de nieren: is feer bez auaem om Hen menft ende luſtigh te maken: helpt aert zijn. jn / endeberdrijft oft fchend — Drift oft fchepdt bie vreite deucken ende te leeren he Eerd deld nuttelck altúdt smorghen te oft hoofs j ’gabonts dit fap innamen Want De ber bet verſterckt gteimeld aut De de kranckh des — Benen ziek agben sit! met een falbe bandit fap gheſtre⸗ — (bergen hae als oock de herdighepdt ban de borft Men — dat den ghenen die van —5 af het ae van dit teupòt alle daghe aberupcht /een —— olijck leben leyden eren ende fonder eeni⸗ ts met goedt ende fterck berftant. [het felbe kanmeu bp nae met het langh ghebzuyck ban be blades — crundt doen / beende alfmen bit laet dꝛoo⸗ ghen / ende — Bet ſap / frl at — rſt wordt / De ghene die placken —— t lichaem —— wel! an — budel — rak ed water banieren ——— BE ee bebitte/foa anzett bit ceupbce/ Daer op geiept : wia te —— Bet en en Wordt Het eerfte Deel. fes oft feben bp een / kleyn / rood / van bijf bladerkens: daer nac worden ’tElepne Ko —— ſcherpe Fpitfige ſte⸗ ens ghebeckt: aen * onderſte neungheskens oft priem van de welcke ettelijche blaephens oft holte te keus ftaen; ín de welcke langhachtighe kleyne Daepkens portel is teer en Dun / mit / ende Diep fn der aerden finc- kende. Niet alleen De bladeren van bi ghnae/ maer oock pe ſteelkens ligghen op der aerden v gen dich wils wijt en breedt, Krurpende oft Zigghende Dye- — bek, preydt / ende kruy⸗ —— € Phaetfe. Omtrent be weghen / waden / zie — — —— te — in de at⸗ Kers ſelve⸗ op Droogte dore laetfen fietmen Dit cvupdt veel — ls bende — w et gheerne SE — heeten Bourbon: Des Name in en armoe Hee Anet langen hd it was Han fin 26: boerk/” in Get — Reel 8 ijn naebolghende Wordt Gan Ae Mershrys ghjenserùt, ſteken. De F bar —— pPinm Het derde Boeck. 84 Det ghelijckt de Cicura, bat íe Dulle-kerbel ; m kleynder bladeren ende korter fect” die ik —2— ende ſmaeck lieffelijck oft genoeghelijc. Maer oat crupt/ t weltk Plinius daer befcheift / ie de Myxhis wan be —— bp wat onbebachtelijck boor Opevaerg- vernũ ghehouden & Aerd, Krachtende 9 Verckinghe. Dit trundt en heeft —— ach Die bekent oft Van iemandt tot ut: the ver⸗ acht is geweeſt. Dan het fchijnt wat berkoelende te zin/ ende oock een Wepnigheken verdradahende met eenig Plamentrechinghe: ende daerom ie bet bequaem om de verlche ende bloedige wonden te ghenefen ; tude nut ont de beghinnende ſweeringhen te betetten, - BIV OEGHSEL.. ©) Yevaers-beck die nae den Mufcus rieët, fn * langen Koket beſchꝛeven / heeft de ghedaente ban Tupbet. keet: int Latin noemt hp dat Myrrhida Plipii, Roftrum Crconie, Acus mofchata eofficinarum „oftoptk Acus psftoris, ene Geranium mofchatumsin 't Franfons Bec de Cigogne fenitant le mufc, ighe noemen’ Mofcatcila, Mufcatella. Cit crupdt Wordt wat min gtebonden dart Bie anbdere/ende beeft oock bele teeve ſteelkens uytren klepne wortel boorrskomende/ De welcke vouw zijn : aen De welcke van middetops warrts Bladers groepen / die ban De Wilde Kerels Pimpernelie aft herlinck abelijek / ende alg die ban den Plummtois ftaende. Op ùumterfte bande fleclen groepen purpure bloemkend } Pie op haer fleclheng bollekens laten. met beden uptwaerrg enve gerts ahekromt/ ſtaende ghelijek ben Halo baneenen Ope⸗ Baer, welcke beekokens ——— zin / gel ck een —— twacr af bat Iet den naem —— ban Den ghemepntuma Acus mofchara, Dat ie sMufcusachtige aelbe/gtettoemt ward be om Ben foeten reuck Die fn beeft Die banden Muſtus —— dee Op de handen (laet: befonderlijck smorgens en savont: Ghemeyn Oyevaers-beek fonder reuck , purpur- seri Vitis rbe boorgaende Dufcus Opebaers- beek (ob abelijck, datmen D'een ups D'ander niet kennen en foude Aten waer dat hatr de ueus nieten re alſmen van ie Banden flact/ atjelpek De voor fepde ori dm — ende De ſteclkens roodachtish. — an tooorgaende. Lobel roemt — EEn ei ——— woemde * ch /maereefe Krachteride Werckinghe — graden vieckt / wordt. ——— te boen nues heel tegen De opfijgingbe bande mocber/banandeemngbeb eenn H Re De + CAPIT EL. tande Blauwe Boter-bloeme,dar is de vijfde foor: te van Oyevaers-beck „ende oock van de feft& foorte oft Robde Boter-bloeme. Shelachten XV ute ſoorten van 55 / ende Daer nae 5 {CG eeh or ane er obees | orubdt/ oft bétere be tierde En Sant fs bere hej ain bene tied —— — ſtracks nae dat en rood ban tꝰ loemen v — eld í Han verwe: daer naer 84 Cruydr-Boeck Remberti Dodonæi. s Naemen. Dit ghewas Geeft fijnen toenaem Ban de Slauss 25 oter-bloensen. Woter-bloeme in 't Latijn ende int Griecks ghekreghen: want het heet in alle beyde die talen Geranium Barrachioï — De) Noe des Tepdyroy Barparytocdts; met den welcken naem anders NGS Np niet en han beteechent weſen / dan ofmen dat cruydt —E V noemde Boter bloemachtighe OpeBaers-berk: ende Dat” Tl 2 om dat dít ghewas Han bladeren de Boter· bloemen / ende \ : van Bloemen oft upt-fiekende becken de Opevaers-berz ken leer ghelijck is, 1. De eerfte foorte wort nu gemepnlijck over al Ranun- culus ceruleus , dat is Blauw Boter-hloeme ghenoemt. Fuchfius heetfe. Gottes Gnad in’t Dooahduptich; in’ Latyn Gratia Dei : tot onderſchil ban de andere maghlſe Geranium Batrachioïdes primum Heeten, 2. De andere loorte met roode Bloemen Wordt Han ſommighe Acus moſchata gheheeten; met welcken naem de Knobbelachtighe Opevaersbeck oork ghenoemt Wordt / viens bloemen feer oder een komen met die ban Dit ghewas/aengaende De verwe ende ghedaente Lan Bien. Men foudele Goode Boter-bloemen moghen noe⸗ men; ín’t Watijn Ranunculus ruber, oft Geransum Batra- chioïdes alterum. î < Aerd, Kracht ende Werckinghe. Gheen Ban dele twee foorten is beguaem om in het gheneſen te ghebrupcken Fuchlius fepdt nochtang/dat de eene ſoorte/ te weten die met blauwe bloemen / feex krachtigh is ov De Wonden te gheneſen. BIIVO EGH SEL. A Ndere foorten van Oyevacrs-beek. Met de boornot mde ſoorten ‚A ban Opevaers⸗beck hebben de naervolghende groote ghelücke⸗ niffe ; ende worden van € lufing ende andere beſchreven. 1. De eerſte wort van hem ghengemt Oyevaers-beek met grauvve oft doncker-roode bloemen; in’t %atún Geranium. Barrachioïdes flore pullo. Dit truydt krÿght upt eene wortel belefterche ghe ⸗· knoopte fleclen/ anderatben boet hoogh / groen/ maer nochtang , met bloedighe fpichelkens als befproepbr / woolachtigh ende ruygh / infommigbe tackskens berdepit zap top ban de weltke acn eitk Enoopken langhe ſteelkens oft ſteckskens waffen sop De welcs De ANS ke twee bloemen ftaen ban bf bladerkens ghemaeckt / anders We NS : Dan alle De andere (oarten ban Optvatra-beek pleghen te zijns / ae gent ende ghefnippelt / ban: do ncker roodt / ende bimac TED reGacrs-beck — gade ban de blemen faen boft omgekonshetne D 4 Dzaepkens / met venen _upt-ftek iem 5 Daer nae volght met bladeren Gay 25otex-bloemey, grauw Darrin nekens : be welcke ale’t (acht rijp oz, TR — ——— pm-abekronckelt woorden. Het heeft uyt de — se ee Se (hoetrel bele bladeren / groot / facht/ vupoh! aen de buptenftefjde 3 / Die Be Barrachioîdes oft haneboetachtigh S gelijck / met bf oft fes oft meer Diepe kervinghen doore ⸗ freden / not htans niet tot Het Begbinfelban de bladeren toe; Bacrnae … Aen De kanten ertelt. Dietghelijchke bladeren komender oock urnt eltken knoop onder be tackskens gheſproten / maer klepnder Dan De ghene Die upt de wortel fprupten zende dickwils ſn ſy bp tieke Doorkerbinghe met fwarte plackskens ghetreckent. De wortel s, RE EO Ale Ai a he is groot / in bele Dicke voodachtighe knobbe len ende bele ſalclingen berdeplt / upt-puplende/ ende alle iaer vermeerderende / ende nieu⸗ we feheuten uwighevende. Bet wordt agendas De berghen van —— Meene batt — de ha a +eft bloep? aer mdensep. Ban is het Saedt in gekweeft/endealdacr À — gewordẽ. In Goftenvijck tt wilt; Bloeptingdiep, — * Anery ban denn tua bef ene ghe⸗ — 5 f ——— — —— ven fleck oft feel” — eercn bomen — Bandiet En bp nae ghelijck 4 aente / rouw ende gherimpeit / diep Doors zn dg Piep EEE ilk É 8 ij A Het eexfter Deel: Ovyevaers-beck met bruyn cerſche in’ midden vritte bloe men. Vit erupdt wordt ban Zobel beſchreben / ende ghenoeutt Ge- ränium fufeum flore livido purpurante, & medio candicante . Deſe faorte is Ban ghedaente de Sanikel abettick $ maer de bladers zijn grooter / met ſommighe fwerte nde — lechen. Im t be⸗ nhinfel van den Somer gheeftſe ſeer aerdighe Hbemen / Die brupn peerfch zjn/ in De middelwit / ende omgheboghen Dit trundt beeft ffeelen ban eenen voedt Hooghe / met ſommighe ſyd tackskens Daer áen/ fpruptenbe upt een Tanghiwörpighe woztel. Bet fact was ban € luis verft in Nederlandt npt Wienen cheſonden 4. Geel Oyevâers-beck metde bladeren van Boter: bloemen, Bet — Burdefchlandt tende gelijkt de borgaene / maer beeft geele er On Kleyn. ſeer ghebeckt Oyevaers: beck, eit truwmdt noemt ‘Elhufms Geranium Salmanwcente roftracum: twelck hp bp Dalas manca beeft — Dit —— klepn; Faas: De beciensi groot. — “Den W Den ae Gods Ghenade upt / datmen in —— a: bloemen beeft Dat de Bla 2öster- met feer Dele krachten ban Godt begaeft zijn / ende in fonderhepdt bifter nut zón teghen bee cken/ Dieint Sijvoeghſel van't boorgaende achtſte Capitel anbere willen verſckeren / dat alle De foarten up welche, ingebreke van de boosfepde Blacin Boter-bloemen, fees rust zijn in Alle wonden nde quetfuren. : ze diek XL CAPI TEL Van de twee laetfte foorten van. Oyevaers- been te weren: Kraen-hals ende Bloet-wortel. Eheflachten. Bea de voornoemde foorten van Opevacrg- neck / wordender noch twee andere van Fuchſius bez ichreven. € Ghedaente. 1, De tene ( dat is het ſevenſte ghe⸗ Aarde) ——— heeft ſeer ghekerfde ende abjez aderen: de St 3 — — ende rd — helle tk ghebeurt ) ban ſy upt_ pzu 0 tigh ban verwe. Ee olden zijn k de w Koppekens gh proten/ / die ch als de Cranen- komen 90 hoofden laugh ghebecit zjn. De wozrtel Ven beamer witachtig, van bupten wat geelachtig. - Rraen-hatsoft Sexanium Sauinale. fchrvenson. Ende Cluſais eude Zobel RE oe gbewa ‘luf 2 feticben bie mepnt Dát bet ban Fr Het derde Boeck. 85 as Ge andere(dat is het achtftegefacht ban Oyevaers· eci) gelicht de —— van pad Han bladeren / bloemen ende Wortelen : Haere tarhskernd zijn dun / ede dock met eenighe wolar Kachtinbepbt beft: De Blader⸗ zijn Dun / oork biep Doorheden ende in [nip- pelinghen berdeple: op thoogbfte ban detachen krijattie purpurberwoighe Bloemen; nae De welcke ooch biergtze- Ieke Koppekens waſſen van —— — -hooft pock feer gelijck, De Wortel is ban binnen ende van meng tighrood/oft beupn-rodd van berken, Br 1 Ken be Kanten Van de bermden / znde ame ne de haghenendetupnen „ende bp de uplen en grach⸗ ten komt de eene foorte 't lieffie voordt. 2 De * foorte * in — in berghachti⸗ hen ende achtighen grondt. el < ‘Tijde Tefetwee crupden bloepen fu den Bomer. „stoet-sortel oft Serg · De⸗ Gacrs-beckt, ve 1. Det « han 8 den narm —— hals oft en- x Bets a rus t wordt ban ben felven Fuchlius Spion —— 7 niet alleen nae de verwe van de wortel maer eer nae de Kracht Ban de ſelve. Men ma ——— m oock — bd eeft Waft / e f het op de Berghen 1 Want Get wordt daerom in't Latijn van ſoumighe mie jee Aerd — ckingbe. Den felgen fuch⸗ EEE oere CDi. big gemee Wag/ ban mdk onbe le fept ploept. Ende dit — bar Dr gbewmas trigger vanen, ad ENOE GH SEL — erger nand — | ghewas batt —— groote jekeniffe vaer mede hehben / oft inuntts Loet zl ghehouden wor … Bloet-vvortelvan Tragus. Dit is al dat 86 gheweeſt. Deſe ſoorte beeft ſeer ghetackte ſteelen / met vele knoo⸗ omringhelt / met locken oft noppen belet; bovenwaerts daer ſy teghen De Sonne ſtaen / purpurachtigh oft roodachtigh: aen eltk knoopken waſſen twee bladeren / met langhe ſteelkens teghen ober malk anderen ſtaende / van ghedaente niet ſeer oughelick de blade⸗ ren ban De twerde ſoorte van Geranium columbiaúm dft Diwven⸗ voet / tot onder toe bijnde ghedeelt in vijf ſneden / de welcke ghe⸗ meynlück in twer ander minder Beelen gheſneden zin / ruygh ende haprachtigh / bobenwaerts groen / onder wat arijfachtigh / ban ſmaeck Be tonghe berdroogbende : upt He boenfte-kuaapen kos men Tanghe ſteeikens boordt / elk éen bloem hebbende |. Die grooter is datt eenighe ban alle de bloemen van deſe ſoorten / ban bijf bladeren ghemseckt / bijnae alg be bloeme ban Citus marines Kerr, ſchoon rood Ban verwe / met thien Darpkeitsdacr in. Daer nac bolghen ghebeckte kophens / Oft vijf-kantight beckskens / dit oock (ale de andere ) fact in haer uptpuplende ende dicke blaefz kens oft fachskens Bebben : het welcke rijp zinde met een ghe⸗ Yupöt upt-fpringbt / als haer de fitelkens ban be hupskens om⸗ DMaepen ende kronckelen / als in alle foorten ban Dit crupdt ghe⸗ ſchiet De worttlis dickachtigh / roodachtigh / wat veſelachtigh die alle iaer nientdt af-fetfels onder ber aerden ſpreydt Die fomwijlen dicker en grover ende veſelachtigher worden Dan He eerſte Wortel. Bet waſt in Ooftenrijck ende Gongarjen inde bergachtige plaets fen. Inde boffchen bp Franckfort wordt het oock beel ghevonden. Bet bloepdt in den Mey / ende ghemeynlijck den gheheelen Somer door. Bp noemt dat in't Latijn Geranium Hematodes:welckennaem eenige gelyck eniſſe met Blutv vurez heeft. Bit fchijnt te wefen t ſelfſte Bat Lobel Bloetwortelnoemt/oftGeraniü Hæmatodes radice reptrice, z. Set diergheihcke bloemen wordter etn ander foorte bar Opevaers beck ghebonden boven Nurenbergh / op Den wegh nae Praeghs de welcke nochtans ban bladeren meer ghelijckt die ban Barrachioïdes, Dp waft aen De lommerachtige kanten ban de wepen en belden. Bp noemtfe Geranium Hematades alterum. 3. Zobet efchtfe noch cen foorte Ban dit ghewas /’t welck bp Candiorfch oft Wilandes Krane-beck noemt / oft in't Latn Gera- nium Creticum annuum Hematodes: het weltke ban Candien ghe⸗ ſonden ig ghewreſt tu{fchen de buffelkens van Den Candiotfthen Diktamnus. Befe plante heeft grootachtighe soode ffeelen / anderz halben Hoedt boogb / met knopkens Die ban Perfiearia ghelijck. Debladers sin ghekerft/ gelijck Die ban de witte Moerbeſie / oft Deneerfche SRalutwe / waer ín bele bloet-roode aderkeng loopen. ®e bloeme is purpur blauw / ſos groot alg die Ban den Bolachtiz goe Hirane-beck / Jan fatfoene ende verwe de felve ghelijck ; nae de ke beckskens komen / waer in Dat fact light / grooter dan ban femmighe andere foorten ban Ditgheaa . Dit gheflacht waft oock eel in Italien / alg Fabius Columna betupgbt. 4. Geraniom Apulum Coriandri-folium , gan Den felben Co⸗ kunna beſchreben / heeft met het boorgaende Geranium Creticum epn ſteel ſtaen bedeekt/ goet van reuck / als Die van Welrieckende Opevaers Te — derd Een: Ae omm det feat vanen Bier boet Larrob) daer bier oft bleeck purpur vijf⸗ bladi rupgbe bladerkens voordtskomende / die boor * evoghel becken / onder dieker dan boven / iu bij —— eener be wich etna he aas beelden —— Ef eeen aen lee re tendens f — en / een langh tp rup: et onder ‚Ven is feet ‚ Bett kn Oei, aha bar et dese —— ommige mepnen | bat gljetne bam bef bo crunden Boor Bloedt-wortel oft Geranium Hæmatodes te is; maer die houden Daer boor De tweede ſoorte ban Opcpacts- met blas bloemen / ’twelck Bodoncus in Get zo. Capitel rabe oe: echte Blaet-tmortel is omtrent ben Herfft Heel goan foo wet et antfebe ghetoast als de wortel. — Ees HET XIL CAPITEL nrd _ Van Gnaphalion. — Ghedaente. aphalion heeft ſteellens tatkshens ten palme hoogh; aen de welcke lire. — ee { / F Den / gan De bed⸗ por feng af Kan (pn ptp vande —— Eens gan de Averoone ſeer ghelijck: Daer upt koren bloemfens oft 6 — —— cruvpt herwaerts en derwaerts / ende is herd ende houdt⸗ Cruydt·Boeck Remberti Dödonzi. q Plaetfe.' GnapGalio bemindt de onghebouw be plaetfen / uiet, herre bande Zee gheleghen in Drancke tick omtrent Narbonen Lietmen dat allefing over vloeder ek groeyen. * «Tijd. Wet bloeyt in de Braeckmaendt: ende t (act Wordt daer nae rijp. Wa S «aq Naemen. De Griechen notmen bit erupbt Gnapha- lion rvapdauv; om dies wille Datmen De teere bladerkens daer, van / in ſtede Han vulfeloft bolſter ban de bedden rude Kuffeng pleeghte gebꝛuycken: t welch bolſter / af· ſtheerlel oft vlochigf bulfel/int Grieck Tveparor Gnaphalon pleegh ghenoemt te welen; ghelck Paubis Eginera ſchrüft. Pu⸗ nius feght oock/ dat vit gewas Chamezelon pleegt ghe⸗ noemt te zijn ín’ 10.cap. van fn 27. boeck: maer ick louz de gelooven/dat Plinius aldaer Chamexylon,dat is Leegh oft Kpn Cottoen/beeft geſt hreven/ ende niet Chamzzelon, Alfmen in ſijne boecken ghedruckt bindt : ende niet fonder reden oude Pliniug dat Eleyn oft Leegh Cottoen hebben konnen noemen; om dat het met ſijne vlockachtighe oft ——— witte en lachte wolachtigheydt het Cot⸗ toen tenighfus afelijckende fs. Dacrom ig’t oock ban fommighe Tomenttia ende Cotonatia ghengemt gheweeſt / Ban andere Centunculus, ende Centuncularis : ben welcken naem Ondet de baftaert naemen ghebonden Wordt. Dan Plinius oaren het vs.capitel ban fijn 24. boerk/Dat het ahene’t welch in Latijn Centunculus ghenoemt is / int Grieck Clernatis ghendemt pleegt te weſen. SeeSnaphalion . Voordis / lod ende Albinumy — cl ele e : gan de W t ————— tom dat het foo kan met een dk naemen / Bedelen — toonder wegen ge —* ijck met bit ban gfeeft be bladeren oft wzanghen Wijn te drint⸗ te 5 ee Een sr 3 …% Het eerfte Deel. BILVOEGCHSEL. It ig een feer nut ende fraey crundt; ende Daer en is geen plante Dien Ketroen naerder komende in ſeldenheydt / aervrghepdt ende zofgt/ iae! Dat meer is/alfoo groot al (p ie (gelijck Lotje betunght) ha en fchijnt fp niet te wefen anders dan fcheerwolle;betatven alleen De wortel ende het binnenfte ban de bloemen. °T fact is dzukan⸗ tigh kieyn / kafachtigh / langhworpiab ende Wicachtigh. Ien bindt het oock Wel in de Bopmaendt klaepen. De Franfopftn noez mart Herbeà Coton. Bellonius tupost/dat het oprecht Gnapha⸗ Jioo in het eplandt ban Candien beel waft / aen Den kant ban de Mid dellandtſche Zee. Andere ghetlachten van Gnaphalium , tensdeels ven € Iulius, gensdeels van Lobel befchreben/ zjn als bolgbt. 1. Gnaphalium van America. ®it czupöt heeft ſtee len bp de twee boeten hoogh / dickachtigh / met beel witte wolachtighendt alg dans beſet; De welcke ongtelycheljch onringhelt zjn met malle bladeren / eenen vingher lang / van bupten gefis / binnenwaerts groenende fer blinckenve . Vet hooghſte van den ſteel wordt Dicks gls in bele tacken berdeplt; op de welcke bele dichte bloemen ſtaen / alg met bons bedeckt / ban bele witte filverberwighe blinckende ſchelferinghen op malkanderen ruſtende als tichelkens ahemaeckts De welcke dycngacnde / vertoont fich het binnenfte knopken ban de bioeme tetek geelachtigh ie / bemae alg de bioeme ban ghemepn Goaphalium , Bie oackanct ſtuyf kens berwaent /met het fact datter inis. Dt wortel ie bimae foo Bick als Den klepnen vinghet / ſwert / fafclachrtab/ ſanghs ber aetBen haer aen Defijden uet fprepdende/ alle taer nieuwe ſteelen uytghevende: de welcke als fp eerſt uptkomen / niet ban dons oft ſcheerwolle cn fchönente wefen. Betbloept den Beelen fomtec Loor. Bit crundt heeft groote ghelcktniſſe met dat ander gewas, 'twelck Ben felben Clufius Argyrocdme noemt/ om Ben AlBeven krans oft knoop ban De bloemen. 2. Gnaphalium van Plateau, Den ſelben Clufins befchrijft dit trupdt aldus + Bet beeft ſteelkens cen palm hoogt oft heogder; van de welche ſommighe recht op fraen/ ſommighe nae ber aerden omz —— n / ronb / lochachtigh; gen de weicke ongheſchiktelck per Waffen, bie acht Befacri bende ban onder bzeeder / ï t De (eten he weert werf e “oi — Dos n Ander Gnaphatiom. van Plateau. wit beſchrhtt den (elven — Cluſuis oock. Beten heeft moer eenen flecl/ met fommighe tacks⸗ Rens / die haer aen Be fide draepen en keere / om de welche herwaerts sn derwatrts waſſen breedachtighe / ſachte / gryſe bladeren. Xen de leden oft knoopen ban De tacken / tuſſthen De bladeren komen bijf oftfesoft metr bp een ghedzonghen knopkens/ upt den geelen wat gꝛhſachtigh / ſeer welligt. De wortel is onmut / maer von bet fact/ % welck rijp jude afvalt / kan Dit crundt hem felben vermenigh⸗ buldighen / ende alle taer wederom u Ld Sen bindt bet in De — velden / nar Dat het koren afghemaen Ber J——— RTT — bloemen beeft te ghelijckeniffe met de Uleyne keen met roode — ———— tum montanum purpureum Sheeeten / is onfeec: fchilwerpe ban De laleyne Pilofclie chelk. : 6. Incarnaet — wore sd Latin Gnaphalium mon- tanum fuaue rubens, Geeft De ghed — det CS: Pilofelle. „… Hofteocolon van Banonien , ſeght den ſewen Lobel; is cen gee lomen van Snapgalium / | wat grooter dan de Desmedt) met e blo — Alpinum ban Cluluis beſt hueven Lig ten kleyn —— nne hoogh / lomwilen kleynder: de biaderen lig⸗ ke ende zun bijnae alg die bande Kilepne rungh ——— berdrooghende De ſteelkens wa ——— met Beel wollig ed ber ende u ptgbefprepde lachtigh Dat fp anders niet en gereken ban Ponsoft Echeer-wolle: upt het midden bar de welcke vier / Bf oft meer k — die van iũ / met k-geele kens: tuffchen be welcke. - 4 ockskens hed Í en hadde, Die Daer nae toe ghe⸗ — —— e worte tigh grauwe fa Beb — it — Anglicum —— Teon noemt. Snaphauam Ee — en een ——— me groeyt — niet tie eier nf jp vibe be — ſeer klaer branden, — —— — arnte van de tweede ſchilderijt van — — ie Erne @p't hooghſte erve eed mes — Het derde Boeck. 85 worden ghebumekt boor Schetr wolle / ſeght Disftorides òft im⸗ mers Den bons oft wolathtighepot van Dien oock te kermen geeft. — Devenag HET XIIL GAPTIT Et: Van Kortoen oft Boom-wolle; J Ghedaente. TI ghewas / het ‘welcke Kottoer oft Woom-wolië voordtbꝛenght / waſt ghemepnlijck anderbatven voet hoogh / ende ſchynt cen klepn Geefterhen te elen. Det wordt in tarken verdeylt: de bladeren zin byeedachtial, ende bijnae DEE ijlantigh / ghekerft ende Doorlneden / bijz kante ghelijck de bladeren ban den Wijngaert oft ban lcea,bat ig Digmaerg-rrupdt; maer fp zijn kleynder dan Die / ende fachter/ grijſachtigh ende oock beguaem om daer kuffeng oft bedden mede te bullen. De bloemen zijn geel ban Gerwen / m’t midden wat purpurachtigh / de Welcke nae haet kleyne nootkens als Klepne appelkeng laten / niet heel gerfehenden Han ghedaente van de 5 van een fooyte ban Ariſtolockia konga oft Oſterlutie; welcke rijp zijnde van ſelfs open gaen : daer in —** midtſgaders het fact / een Geel rr ſnecuwitte wolachz - tigbepbt : de welche fomwijlen upt de ſpleten van de ſelve gapende vrucht af pleegt te hanghen: de welche daer nae Bergadert Wordt ende ghefponnen / om Baer kleederen af temaken. Wet laet —— oi dulieflijck Ban achtig Kottoey oft Boom Golle cxurdt. ſmaeck: de Wortel is klepu/ veſe ús Dvaente Ee * hd 88 Franfch Du Coronsin’t Nederduytſch Kottoen; in't En- Zhelſch Coton, En n —— Theophraſtus vermaent ban bit ghewas ín het 9, tapi tel ban fijn 4, boeck / maer en geeft vat geenen nacus; dan ſeght alleen/ dat Het cenett Loom is die Wol Boortbrenght/ in het eplant Tylds Waffende: maer heten moet niemant Beemt gheven / dat hp een onbekent ghewag / ende dat ín Berre landen groepde/renen boom gheheeten heeft: nu het . Kottoen oft Wetachtighept ban dit vosrnoemde ghewas/ in Defe dnſe tijden (tm de welche vele dingen bekent gewor⸗ Ben zijn Die de ouders heel onbekent waten den naem Hart Baumwoll oft Haomwolle / dat is wolle die ban eenen boer ghekomen is / ander de Duptichen noch behoudt. 5 Dan Theophraſtus ſchrijft aldaer ban dit ghewas in Be naerbolghende maniere : Ien feat ooch (Echrift hp) Bat het ſelve Eylant Tylos pele boomen oordtbienght die Dolle draghen; eñ ſy ſegghen / dat Die boomen bladeren hebben als die ban den Wingaert/maer nochtans klepiiz Bers ende Dat haere Wrucht/ daer de Molle in fteecht / foo groot ig alg eenen Appel; De welcke wanneer Get tit is vau tip te Welen open gaet ; ende dat de Wolle alsdan daer, uptgenomen Wort / ener Ban 3 webben eri laken pleghen te maen. Fut Griechg hoeeh van Theoptraftus was Het Woozdt. ouden older te Heel: want hp fepde/ Carpon de Ouden , ende ſoo voordt; Waer upt Datmen verftaen Loude hebben / dat bie boomen geen Buchten Drocgen; maer dat Woozdt ouden moet wptgedaen zijn : want upt De naevo⸗ gende woorden hlijckt genoegh dat hp heeft willé ſeggeu⸗ Dat ſy vzut hten voort brochten / gemercht dat hp daer nae ſtracks ſeght / dat de veen o grootis alg eenen Appel. Pintus fpreeckt Ban het ſelve gewas int eerfte cavitel ban lijn 19. boeck: Wet hooghfte Deel ban Egpytenfeght bp) twelck aen den kant van Arabien lepdt / brenght een heeſtere boot Die Ban fonunighe Goflipion ghenoemt is/ maer meeſt Xylon ;-enve Baerom W@rden de webben oft lakenen die daer of ghemaeckt worden Xylina gheheeten. Die herfter ig klepn/ende krijght een drucht de ghebaerde Rote ghelijek van gedaente/ upt wiens binnen fte ſyd⸗ achtigheydt den wolachtighen bone ghenomen ende ghe⸗ fponnen wodt : ende daer en is ter werelt niet witter ende lachter dan de wolachtighepdt van die vrucht. De Prie- ſters van Egpptenen drãghen Die daer Han gheweven zijt. — NER s Aerd, Kracht ende Werckinghe: Bet affchen wan gez ant Liottoen kan jet bloet / 'twelck upt de wonden 8 53 — fielen eñ op Doen houden / als De affen ar RABE Papiers nt Det binnen fte oft het merch ban het fact helpt De gene die met Den boet oat zijn / ende Gaeren aedem niet wel _ perhaelen en konnen; eũde boen dien het verweckt tot be onkupfthepdt ende — des vleeſchs / Want het verz menighvudight het ( rd edn sn leer, De Olie Hie upt het fact AE Wozdt- doet de 5— vergaen / ende verdryft alle andere befmethepdt el hptaj Me — Ander ghebruyck.· Watmen met be Wolle ban dit hewas doeũ kar /oft Waer toe het Kottoen al dient / te ie / Bat eu komt met mijn vosrnemen alhier niet vver een. Dork tet is te weten/ Dat niet- alleen de Wolle : id uyt de 5 ghenomen / maer oock de Kot⸗ toen-bladeren felf beguaem zijn em daer mede de bedden ende kuſſens ende andere dierghelijtke dinghen te bullen. OBILVOEGHSEL Ker geer terde be gef en Jean Kaoomeu te Civita Decchia/ ende te B Dit cridt _ Dep oft bier maenden / nae dat bet obefaapt el toef zrootte ; eud ee Mn oben BalF ee vaerde : oft Dratckmacndt ghefacpt/ ende in moet Get alle iaer ban nieuws r gheen klederen leer dan — paz befaept in Italien boormement: … in Calakrien ende Poulien; oep bend sd : mt neft _bebloemenop't op vaude. _gact; waer pig leger endo wet ee ne Cruydt-Boecke Rembe Dodonæi. dick; ende daer mede douwen ſy de brutht ban’t Kottoen op ces bert: het ſaet / dat rond en hard is / ontlgapt oft dtſpringht bet úfer/ ende fchept ſich ſos ban de Wolle oft HRottoen ander Loen't met een pefe oft ſnare op een vat oft wiel / alg onfe fpinne-Wwielen zijn. Kotten van Cayro, in Euypten waſſende / van Bellonius Gof- Bpium perenne ghenoemt / van Proſper Alpinus Gofpium ado reum, in t Egppfth Gotne mfegiar, atofmen Beem oitoen fepde/ Waft aen ten boomachtighe beefter / menthe iae ren oberblijvendes doch men-bindt het aldaer maer alleenlhek in fonunighe hoven. Ben ffam wordt wel vijktien boeten boost / ende ís houtigh / met arde tacken: De bladeren/Vuchten en-Dong zijn als die Hatt A lepn kottden/ doch grooter; Dan dit Uottoen en Wart in t wocben aldaer niet ghebrꝛuyckt / maer welin Arabien. ber Kotroen van Indien oft Bralilien beeft Dick fact/ (mat / tien oft twaelf by ven verſamelt / tunght Dellonius , Pan het. Aligenſch beeft in eicke vzucht maer een hefonder fact. Ander Wolboomen van Weft ende Ooft-Indien llen ban ons bp de Indiſche ende min bekende ghewaſſen ten Deele Gier nae bez ſchꝛeven worden. é WEE Naemen, Dit crupdt / oft de wolle, Baer ban, heet iet Griecks Bambax ende. Pampax ; ende daer nae in Italien Bambagia: in onfe tale heetſe meeft Boom- wolle; hoe Wel’t ghene datter. ban ghewe⸗ ben is oock Bambafijn beet / ende de — heeten vaer: ban. pock miſſchien Mambayſen, Fut Latijn heete’t oock Cottum; Daer Han komt den Franſchen nacm Corte. je Noch van de krachten van Kotroen. digttoct op ú bier ghelent/ - ende Ben raack Daer bau gheroken / en met den neuf ap Gehaelt/belpt be brouwen Die met De opftijgbingde bes moeders gheguelt zint. De Barbieren ghebruprkeu her Leottoen oock nurdelje tom De wonden ende zeeven te fupioeren : als fp Den Aottoen eerst in wijn ghelent bebhen/ende Daer nae uprghebeuwt. Pie ban Egppten en gheupeken anders geen Wiecken oft fchrapfelen in hunne wonden aft zeeren; ende daer toe nemen fp hun Bo din⸗ ottoen / Dat fijnder is dan t gene dat acn De leeghe beefter watt. DP ghebrunchen fel he Kottoen oock om het bloet te ffelpen, Wet fact Dan Dit ghewas is goet teghen alie koude ght bꝛeken van de borſt Ende de 7 naers ghebiupeken de ſſymerighendt ban t ſelve fact/ als't in war ghewepchtis gheweeſt / teghen alleheete korten / sm ale bergi dat De maghe en darmen kuaeght oft door-eet,”T fclbe Baam-Kettoen wodt bau hun sock ghe brunekt teghen Ben hoeft dic ban fcherpe ſoute vochtigheden op De boeft finchende beroorlaechtiig. — …… Sommighe hebben ghemepnt dat kottoen Get Snaphalium ban Dioſcorides is / om dat het fao goet is teghenhetrootmelifden. _ De woꝛtel ban ottoen cruvdt is De lever ende nieren goet maer is de magbeende’t haoft ſchadelijck ende moevelijtk. „ende. WA Fn Arabien wort wan het Boom-ligttoen cert ſoorte Han heel fijn Doeck [Sella eten >-Banfonunighe By me RN — HETXI CÁPITEL —— „Van Ruer-cruydr oft Filago. pe eN Gheflachten. RIEN. Ke heeft oock een ighe ghelijcheniffe met het „ANbopygaende Kottoen· cruy dt / om Dat het ooch wolz achtig, boulachtiahende lacht ie in’ acntaften Ban Wp fuilen alhier dꝛy (oorten van Dat ſelve cruydt befehij= ven / De welcke van malkanderen in bloemen ende grootte “wat berfchilen, * oe — — * De eerſte ſoorte van Gr „Baenght Dep oft bier ſteelkens vogrt / een hie ‘tibts aack hoog aen je elen Claderler Wal „langbworpigh ende ſmal zijns dan foo Wel be ſtee len blaemen zijn met een {achte ſpruneweb⸗ ac hti achtighepdt bekleet. Opt fop ban de ld bloemkens upt/ bleerk-geel Ban verwe / die ten ſaetſten tot. dare eea „uptkijken : De. cel is met Due bapjachtigge fafes voordt / gh | anders zij Die Gios Sam de eerfte loopte, ende fp verwaeren “3. De derde fooyte trecht heel nae de at | eerſte / (oo Heel Be Wolachtighe freclhens/ de: debloemen lp vande liens bood wende get fe toosten ban Guer- Wijlen omtrent De upt gedroogde. — ende berlaten oft beronachtfaemdeachtrs. 4 Tijd Dele crupden. g_Plactfe. Ben bindt alle D ndachti⸗ sen 5 Het eerfte Deel. Het derde Boeck. 85 , p trad @ogbftmaendt toe ; ende in Die ma í * 3 4 el Euer crurdt oft ilago. mene pluche, wiltmenfe gfjetnuochen. CS het tüdt dat⸗ Naemen. De nieuwe Crupdt⸗ beſthꝛüvers hebben bit cruydt Filago ghenoemt / ſommighe oock Pilofeila: pan Dder zijn noch andere loorten ban Pilofclla , pie wp etnerg beſchꝛij ven. Het ſchijnt dat Dit ghewas een gbeftacht oan Gnaphalium ie;ert om bie oorfacche wordt het oock van fonunige Ghaphalion gendemt: de Hooghduydifchen noe ment Faͤrkraut. Bet fehijnt dat het de Impia i daer Pie nius af ſchrnft int 19: cap. dau't 24, boeck; al waer hp at- dus feght : Herba Impía wgedt genoemt dat grijfachtigh — t welck de Ao rijn mt aenften gbelijcht/ alg nen thytſus, tuplken oft tros bekileef eñ verrrert met upt- fetenne knopkens ; daer nae fprupten Daer andere tackſ · ens upt/Bie oock hare hoof dekens oft knopkens dragen: eñ daerom ndemtmen Dit ghewas Impia (als ofmen Eer- Toos oft Ongodtvruthtigh fepde ) om dat de ionghers boz Ben de ouders uptfteken: want de ionge bloemen verdruc⸗ Ken in Dit cruydt de oude / mits dat fp langer ſteelẽ krijgen. 1. 2e De eerfte ende De tweede foorte magthmen Groot GuerSrupdt noemen, 3. Dederde foorte magh Klepn Huer-crupdt ghenoemt * € Aerd. Dit ghewas is verdzoogende ende een wey⸗ nigh tTamentreckende ban krachten. Krachtende Werckinghe. Wet water dat van dít cruydt ghediſtilleert Wordt / is feer ghepreſen teghen den Kancker/ fonderlinghen Han de borſten: want het belet de Berborahene hantkers tot ſweeringhen te komen / ale men baer alte daegh eens eenen doeck in Dat Water ghenct zijnde op leydt. Sommighe ghebruycken oack de bladeren van hane-soten in dit voorfepde Water nat gemaerkt zijnde, nde binden daer-groote bacte bp om den Kancker te Bere Drijven oft te verldeten. — SBIIVOEGHSEL D? t eripdt ie foo droogt, oft immers ban diett aerd / dat Get tuſ⸗ febent nies ewre den zijnde) heet wordt. É en fende oock bat glee terte bit criwdt aen en toert. 4 — — bloemen als Averdon / die oock op't — van de ſtaen: Tobel noemt het Goaphalium dé minimum. —— FEE ge Hooghduydtfch Ruer-eraydt béeft fn bloemen neffens de blas S afd: ; in Latijn Filago G ica altera feeundurn folia florida. Reg Euer crixdt oft Kerne SAF: omge * ban Matthiolus boor bet Tweede Leontopodium gehouden: Lobel notmt het Gnaphalium Auglicum folio longsore. * ) IJ u Naem. Dit crupdt magh in Iederbupdefch Ruer-cruyde ghe⸗ Na N * — noemt weſen / oft beter Roodmelioen-cruydt , om dat berfter ghez — S VA zefen Woz omt bet Roodmelifoen te gheneſen welcke fiechte its — — PEN VL ſth Rure ende Ror-roer ghendemt wordt. Bet heft Gna if f\M B PTSS phalium vulgare ende Cerunculus; in t Engbelfch Cotton v vede, ‚… Kracht, °C crupdt gheftooten ende in olie te en gheleyt / „ende gheſoden / wordt ban t ghemeyn bolck in de -kantrcpevan ) ende goet bebonden teghen de blauts ghe⸗ ftosten oft gheflaghe { {oe Lobel betupgbt. : als bet fap met wijn en metck ghemenoht ier eea eee en —32 gheproeft oft ingenomen - dat Roodmeli —— —— ber joumen obrclerbigpe materie eanchijept df “HET XV. :CAPITEL Van Pilofella oft Naghel-cruydr, ende eerft — vande Groote. GSheſlachten. — — zünder diemen Pilotella oft Pagel· gehaat: hes gent Me bac al : he Pilofella / aer ſul⸗ den wp in — ſpreken ; het andere is de Rlepne Pilofella/ de wp hier nac Fullen beſchrijven. : 5 € Ghedaente: Groot Nagel· crupdt heeft dunne rouwe — — —— ed ſteelkens; ende ſpꝛert daer ban DIt herwacrtgen derwaertsnienwewor= ⸗ telkeug upt : De bladeren zijn langhworvigh / breet / nach ⸗ tang niet groot / dock hamrachtigh / aen He bobenfte fi xr / aen de onderte witachtigh: de bloemen Ack op een ſteelken / vol ende dicht / eel / die van Havick ninae en 3 À nut ín dierghelijche ven oft fWeeringen Ban de beenen,/bijfond _vanelcks twee oncen by gen _bat famen bp dagen in be 90 waerende ſtuyfliens vergaen / oft in hayrachtigh wolle⸗ ken veranderen / Waer onder Get fact fteecht. De wortel is eenen vingher langh / met bele velelinghen. Saꝛoote Piloſe ta oft Sꝛoot Maget-crupdt. 8 —* SS, EP SN — — ——— VL — 15 (a F AN AR EAN WAN Ja g Phetfé. Ou aerdachtige heuvelhens enbe dütken fs Dit cruydt ſeer ghemeyn / ende ín de beemden ende atrkers van Doeg — ep ijdt. n eerſte tijden iaers loeyt í truydt tot heel bien in den Somer. zi LH od „€ Naemen. Pe nieuwe Crupdt-befchrijverg noemer bi glen ag Pilofella, ende{om dat ban het naebolgende te reg tg eer hein ren 198-002; nochtans dert EE ment: 5 Pildfln; An Eter an pe by ſommi a u iS. Aerd. Betis was Peetachtiod ede bran. BEE 7 ï van Krachten; ende ooch afbaghende/ende met enen wat Pla Be. __ Kracht ende Werckinghe, el-crup flopt den bupck-loop ende Get i —— Het te genefen (co w 1 San bupten opghelept/ als úp de wonb-branchen gedaen. Wen — het water daer dit crupdt in ghefoden is gheweeſt / in de bjeuchen ende fcheurtelen oft Linchingen Der darmen: ſultks datmen / bat het foo brache tigh ís/ dat het in verſche i “© fap van Pa S — — Pp prijft dat fee gediſtilleert mater oork leer ín de zee⸗ Ig men @ooz 4 er a Lithargyzion oft Dilger-Glette/er perba, ge ard at —— / „Door Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi BIIVOEGHSEL Nder gheflachten van Groot Naghel-cruydt, met ſommighe díe den felben naem voeren / maer elders behooren. 1. Groote Pilo- fella met kroonkens, van Fabius Coliumnã Pilofella maior vmbellis fera ghenoemt / waft in Apulien ober als ende heeft langher ſteelen Dan De ghemepne/ dry boeten hoogh / onder kael /boben ruygh tot Be bloemen toe/ rond / groen/ hol / vecht; met dip bladerkens / altijt klepnder Wordende hefet. De er ij is dick / met ontalljcke witte befelinghen. De bladeren zíjn eerſt kort / Daer nac langer ; boven oen / ruvgh ende grijs ; onder witachtigh / niet ſos ruvgh: de loemẽ ffaen krans · gewys dicht bp een/foo groot als Gerwe-bloes men / anders Die ban Babicks-crupdt ghelickende . Dp is ín alle Baer deelen bolwit fap als melck / niet feer bitter. De ſaden ſtup⸗ bentwegh. 2. Ander grijfe Muyfen-oor oft Pilofella twaft op be ſteenrotſen ban Poulien / ſeght den felben Columna / ende is oock vol wit fap als melck. De wortel is (wart / maer met geele ſaſe inghen hefet. De bladeren ffaen in De vonde / bier oft bijf in't ghetal / cerft rondachtigh / daer nae langhworpigher eps- gewijs wordende, wat — gebouwen oft toeghellaghen / ſeer dicht met grſe rupghigheydt belet / als de oorkens ban De Muyſen oft andere vierboetighe Dieven. Den feel is eenen boet hoogh / rond / ruygh / met weynighe gheblaedde fúd-fteelen ; op’t fop waft een Dichte rupge knop/ met een geele bloem; ‘tfaetberwaept . Zp en ig niet bitter / maer dzoogh ban finaeck; tnde oock niet gheplackt als de ghemepne Mupyſen ooz / maer grijs. De bolghende hebben facthauwkens / oft anders gheboeghdẽ blas Devens te weten/ 3. uyfen-oor van Candien, út Latijn Auri- cula muris Cretica, heeft bladeren als Die ban Anthyllis leguminoſa ban Lobel / maer groender / Dicker ende ſpitſer / haprachtigh / bf; ſeben oft meer langhs een middelrib / aen liggende ſlappe fteclkena; met bloemkens ale die ban Lotus ſiliquoſa „bonigh-geel. Wet fact ghelúekt eenen Nier / in ruyghe bꝛunne / kromme / vonde bautwkens/ De ghedaente ban klepnemupfen-oorkens hebbende: daerom noemts men’t Muyfen-oor; ende ogch Auricula leporis, dat is haſen · ooz / nae Be ghedaente Der bladeren. De wortel is kleyn / geel/ ioet/ bijnae alg Bieban Doet-hout/ danin’t laetfte wat fcherp oft heet van (mack; eñ ſulcks ie het crupdt felf oock ende 't water datmen Daer ban di⸗ ſtilleert. 4. Pilofella Gliquâta, oft Naghel-cruydt met bauvven, wort ban ſonmighe befchreben/ende is Drijderlep . De eerſte heeft blaz derkens tamelijcken breedt / met langbe facthauwkens. De tweede: is als een Paronpehia, De derde is ais een Teskens ctruydt Dan Die zijn elders met ander naemen befchreben. 5. Pilofella van Sy- rien, is ban ondet af Dicht hefet met grooter enbê ghelijbiaver blaz Derse Dan Die ban De gemepne/ ſeght Lobel; de welcke grauw zijn ban De witte ende fdachtigthe wallighepot oft ——— ghelijck een föde om handelen, fect fEhoonen luftigh om fen. Zp Dioft bier geknoopte vierkante fteclen / ban eenen boet hoog . Ve hoes meu beeft hp noch niet ghjefien . De woꝛtel is bardachtigt/ lalelach⸗ Naemen. — noemen ons Naghel erun t H. — ti ban Latima : De en t oock Oreille eng re ‘ ê pfen noemen tis; Be Dalen Pilverre, ende Velverres De Ftaliaenen Pelofina; de Ens ghelſthe Moufe eare. Kracht en Werckinghe van de Groote Pilofella. Gꝛoot Naghei⸗ trupòt heeft een ſerr uytnemende teghen den ſteen oft het gra⸗ kracht veel / ende andere ghebreken de: nieren en ban de blafe. Met gorghelen gheneeft het den Bupah. 5 ï k ——— die van arte Parren eene Doop ban Pilofella tenten den hoeſt / upt-teiven/ ende Longbeefuobt. ®ebladeren ban bit crupdt ghedrooght ende ghepoedert / ende in - De monden gheftrapt/ moghen de felbe gesehen ghenefen. Pilofellemet ſpyſe ingbenomen verklaert Her ghjeficht/ ende ghe⸗ neeft De voode loopende oo ghen· en —— Ander ghebruyck van Pilofella. Zobel ſeght / dat de gheheele plante — — — fi Ee en deg 7 túlhepdt : welker kracht is / Dat bet fap oft water daer pin — sbr, foo barh — eej opn often 3 ï an t AEL ENDE GONE ERN bot te worden oft „HET: XVL CAPITEL e Van Kleyne Pilofella oft Kleyn ‘Naghel-cruydt, — sn — Ghia, ullen bier twee ghellachten ban Kleyn page NAE adt 5 G ‚1 Klep Paghel-erupdt / is witter” fachter oôt : De bladerkens — grijſach⸗ venta en — X / ret, * Het eerfte Deel. — nem oft T > 4. Daer wordt nóch eet ander gewas ban Matthio⸗ Jus hefefreben, het voornoemde Kleyn Nagel· cruydt (eer gelijck : dat heeft eb, fmaïte/ —— ende grilachtighe bladeren / twee duymen langh: den feet ig vouw / Dep oft bier vingheren Hoogh; op Wiens tfop fonumige breede koppekens uptfteken / met bloemen Die nae de Doncker purpurarhtige berwe Lan de Violetten feer trecken ; ín De welche fonunighe gaetkens gheſteken fchijnen te welen. Be ina Dan Det ander, Deontopodium Gay Wrattfiofus. her weihe fan, Croffophtoon; en dele Latpnl che / anders Pa Het derde Boeck. gr Ts eede fooate Gay Piloſella. € Plaetfe. 1, De eerſte is gemeyn oogh ende Neder Dupbdtíehlandt if op — eheen op er andel ende tfoppen Han de berghen. 2. Det ander Gede waſt op de berahen Alpes ghe⸗ prs rd vh lj al alten ende Hoogh Dupdtíchlant; ende bergh Baldus;bie in t Lant ban Verona tights ge op ge 3 plaetſen. et eerſte geſlacht bloeyt —— Dupdtlch⸗ tbe —* in de —— Naemen: Bepde dele —*— ie ea Loor dachten van Leontopodiam ghehouden ; —— de ——— maniere meng kde een cruydeken twee —— ren hoogh / met blad anerhens/ bjnae twee of ba bingheren lab; deg vo naeft bp de beef eg gan — babe met dons bedeckt oft is.De beſchrijvinghe de tweede foorte san Kleyn — evana sss —— ambte —— — naemen; te Zoönyc! „ Kemos, on sn — hon: Ph bafila, Crof, ium oft — bit —— van dat 8, edt Tant 16, —— — al t —— Leontopodi um noemt. Bet * e met Dat cruydt dat — 55 — ton teren verhaelt: — nen en n Denton een BE Dat Leontopetalon gock 92 van andere het Leontopetalon opgeleyt oft toegheſchreven worden;: ende Daer mede betoont hy genoegh bat het ſelve gewas/t welck Ban hem woor Leontopodium ghehouden Wort/ anders gheen trupdt en is dan 'tghene dat Dioſco⸗ rides / Galenus ende Paulus Egineta Leontopetalon noemen. 1. Deeerfte foorte noemtamen-nu ter tijt Kleyn Pancl- crundt / iae oock Reyn Mupſen oor / int Latijn Pilofella minor : ſommige houden dat voor een — van Gna- phalium, ende noemen’t daerom Gnaphalium montanum oft Bergh⸗ Gnaphalium: van het welcke dit ghewas/ on De waerbept te fervaren / niet feer Herfchepden Ban gedaente en is:als ooek de Filago,ende Bat truydt /'t welck van ſom⸗ mighe Stœchas Citrina ghenoemt Wordt: de welcke alle bepde Heel met Dunne ende donſachtighe wolachtigheydt grijs ende bedeckt zijn. nb 2. De andere maghmen Leontopodium Matthioli noez men / om dat Matthiolus die ſoorte van Naghel· cruydt eerſt beſchreven heeft. Aerd, Kracht ende Werckinghe. Al is't fake datmen dele cruyden inde Medicyne met en pleeghte ghebruyc⸗ Een / nochtans foo zijn ſy berdrooghende ende t ſamen · treckende van aerd. BII VAO EG H SEL. Mess van Pilofella ende Leontopodium. Den Bafc-boet oft Bergh · Gnaphalium met witte bloemen heeft bjnae De ſel⸗ ve ghedaente ban cafe Kleyne Piloſelle ende het Bergh · Snapha⸗ Yum met roode bloemen ghelijekt de eerſte figure in't teghenwoor⸗ Dia Capitelban Dodoncus gheftelt ; ende het Intarnaet Bergh Snapha lium / is De tweede ſchilderije ban de Kleyne Pilofella alhier ghelgek. Leontopodium oft Leeuvven-voet Ban Cluſius verhaelt / j is bet fel t Bet heeft ſmalle kleyne laghworpighe havrighe bladerkens / Die grijs zyn / in ſonderheyt beneden / maer breeder Dan die ban Gnaphalium gft Stœchus citrina. Tvveede Leontopodium’ ban Matthiolus is anders met dan het Enghelſch Kuer · cruydt / voren ban ong upt Los Belbermaent. Kleyn Leontopodium Han Lobel en heeft maer eenen ſteel ban dry palmen hoogh / met bladers Bie Dan Bergh · Gnapha⸗ iüum niet ongelück / oock Beel beſet met grauwe dicke wolachtigheyt. Kleyn Leontopodium met bleeck-geele bloemen, ffte Dat Dodoncus Leontopodium Matthioli noemt; want die ban Bergh - Gnaphalium niet heel ck. Be wortel ie k — B De bloemkens ſtaen it t bie ban 2 aen den _Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. Leontopodium.van Candien, met twee berfchepden naemen aen € ius gefonden ( want ſommige noemen?t Leontopodium Creti- cum, fommige Catanance Cortufi) is een kleyn crupdt/miffchien een medefoorte ban Dmalle Wechbre / cerft upt Die wortel bier oft DIE langhe fimalle teere walachtighe bladeren voordt · bꝛenghende / met Dep zenwenlanghs enen beſet; Daer tuſſchen fprupten rupghe kate gheboghen ſteelkens / dꝛaghende wolachtighe knopkens / ende wits achtighe/ in’t midden bnae ghegaette bloemkens,/ die met haere ſteelkens fomtijdes ſoo krom worden / datfe De klauwen ban eenigh ghevogheite oft ban eenen Leeutw ghelücken. De wortel ís bruyn / ghefchelfert/ ende gheveſelt alienghekens fpitfer. Leontopodium, ban ſommighe is De Alchimilla, die oock Pes Lege nis, dat is Leeuwen-boet/ heet. Catanance, is van Sodoneus elders beſchreven. Alle deſe truyden Diemen nu Boor Leontopodium houdt / ſouden bequaemiucker der naem Han Pfeudolcontopodium boeten, ú Krachten Werckinghe. - Sommigbe (nae het ſegghen ban Ca⸗ ‚flor Durante) mepnen vat lep Jagbel-mupdtde krachten heeft Die van Biofrorides fijn Leontopodium , ende Van andere De Cata⸗ nancetge abefthreben worden ; te weten / dat het kracht heeft / alleen ober onsghedraghen zijnde om De klepne fweeringhen ende gheſwil⸗ Yen te doen bergaen oft lincken > ende Dat het aen Den hals ghehan⸗ ghen/kracht heeft omeen ander tôt liefde te verwecken / iae te dwin⸗ ghen / nae het upt-wijfen ban dennaem Caranance. Immers fp ghes fooven/Datmen Dit crupùt bp ons hebbende) ober al willekom ende aenghenaem fal wefen. s HET XVI CAPITELE Van Leontopetalon. Ghedaente. Eontopetalon Geeft byecde.bladeren / als de koolen / maer ghekloben/ ende met [neden verdeylt. Den feel 18 een (panne hoegh/ dikwijls hoogher / die in Gele tacken oft fijd-fteclen Berdeplt Wordt : ep het hooghfte Lande weltke roodachtige bloemkeng ftaen ; daer nae Arij, et hauwkens/ daer laet ín fleecht de Citers leer gheltk. De wortel is groot ende knobbelachtigh als een Gape, van bupten (wart. 7 q Plaetfe. Wet waſt ín beemden /achers/Ph velden / ende pock in't hozen, Men vindt het op ſommighe plaetſen Van Italien/ als in Toſcana ef Poulia:het waft oock veel int plant Candien/ ende in meer andere landen en eplanden often ende aen den Zupden gheleghen. X contopetaco · Het eerfté Deel. vg Tijde.- Det bloept in den Winter/ als — lomus betuyght. € _Naemen. De Griecken noemen dit rrupdt Leon= topcralon Acorzor rror ‚ Dat is H euwen-blat : Plinius noemt het oock Leontopetalon ; Ayuleiug Leonto iN, alg tek in?t voorgaende Capitel ‘gbetept —— int Stas ligenſch Leontoperalo : Guellius ſeght/ dat pee be Apote⸗ kere ende Erupdenierg Pata Leonis oft 3L eeuwen-klauw emt is; nochtans iffer een ander crupdt Para Leonis PN be bolck: genoemt, t weltkmen int Leu p — —* heeft bit cruydt oock ſeer Hele ba ſtaert· nae⸗ id — —* — jd —— — men; te Weten” in't Greeks deſe naevolgende/ Leuceoron, Leontion. Doris, Doriteris, Lychnis agria, Pardale; Thorie berhron, Ortybethron, Mecoii — Anemone; s ut az tijn dele / Rapeium, Papauerculum , Semen lconinum, Pes leoninus, Brumaria. Aerd. Heontopetalon/ ſeght Galenus / fe verdroo⸗ VEK verteerende ent verwarmende in den derden graed. Krachtende Werckinghe. De wortel wan Heonto- a ſeght Dioſcorides met wijn inghenomen / helpt € bie Han de flanghen ghebeten zjn /tnde neemt gudt de ſimerte — wegh: fp w — — beate — rd trien te maken boor de ghene Die eup-ghic zyn / oft Stiatita hebben. Ì BTIV OBG HS EIL, “A Ndershefach Leontopetale ickeniſf B ban Sikri, foo Foo veel ber veel DE Wortel — t | e bladeren ende ant berg; want ijet iefke he fanscan tc boorde deden manja bef ae ighe bladers — —— ——— —— Adab EEn nemen bet poeder ban Beheren Jeude ——— wortel; —— — eis bock eenen Pes leoninus ——— de footer nt Moſch gbeftelt. We Alchirnilla heet Pes icons. Leontopodium Plinij, bat Dodoncus bp het Leontopetalon abes ſtelt wilt Gebben / ben hem. pock Leuceoron, Dorypetron, ende ghenoemt / waſt in dorre magere velden. De wortel ffopt den bupek; dan een half loot fart in honigh⸗ water gheghe⸗ ben/ iaeght De galle upt Den lijbe „ “C fact gheſoden / maeckt vers baerljeke ende rmiffelcke Ozoomen, HE T- XVI. CAPITEL Ja Groot Heliopsplan ; hetcene — u — — Het derde Boeck. fed Bank, — * 23 Groot Aeliotxopion oft Reeft-cruydt. tropion vecht Dee felter met — í wat hapꝛigh ende witachtigh is / ende in andere ta berdeplt : de bladeren zijn brecdachtigh not nochtans lancer ban breeder /alg die ban Ocymum oft B ————— ter / rouwer / eñ oock etn — de bloem kens iede wit / chic Boordt- ae de —— — tende; —— ſelven op haer tfoppen gen Wepnigh omkrommen / oft lichten, als den ——— — —— de woꝛtel is — maer hard — Ee — 94 kanten bam de beernder / in goeden grond en luftighe opene gheweftert ban Languedot. ‚+. Det ander wordt in Vranckrijck bn Montpelliers gebonden. q Tijd Bet bloept meeft omtrent het beginfel gan ben Omer. ' ed _ € Naemen: De Griecken noemen dit truydt Helio- tropion mega H°avrpbmioy uiya3 oft Goth Scorpiutos zzp rp G-: in’t Lat in nomentmen’t oock alfoo/te weten He- liotro pium enbe Scorpiuros: @uelliug fegbt/dat Get fo mnnu⸗ ghe Cruydeniers Herba Cancri pleghen te noemen/ Dat is int Nederduydtſch Lreft-crupdt. 1, 2, Beteerfie gitfiacht maghmen Groot Heliotro⸗ ian © shet ander Bruppende oft Liagende Aireft- Fendt. Oorfake des naems. Vooꝛdts foo heeft oock dit cruydt fijnen naem Heliotropion ghekregen / niet om dat het lich ſelven nae den Donnefthijn keert ; maer oock om Dat het omtrent den eerften dagt van den Domer bloept / dat is Wanneer de Sonne / verſt vanden Equinoctiael vertrot⸗ Ken oft gheſcheyden Zijnde / lijnen keer wederom nae Den ſelven neemt > wantde Sonne wordt in't Gziechg Helios H'@- gheudemt; ende Dew heer oft omdraexinghe Die de Sanne op den eerften dagh van den Demer Deet / heeten fp Trope Tro Dulckg Dat Heliotropium foo peel bedup⸗ Ben Wiit/ als Sonne⸗ wend / Doune-keer/oft het gene Dat Gem nae den heer Ber. Sonnen voeght. Het Telve crupdt Beet Scorpiuros dat is Scoꝛpioenẽ ſteert / om Dat De tiopz pen Han de ſteellens amghekromt en ghebooght zijn als De flerrten van den Scorpioen. q Aerd. Belfoteoptum is werm / droogh ende af vae⸗ ghende/ als Paulus Egineta fchrijft. — q _Kracht'ende Werckinghe. Alſmen ban dit crupdt foo heel alfmen tn een handt doen oft onwatten kan in Water fiedt/-Dat felge water ghedroncken zijnde iaeght de flijmachtighe ende oock de galachtighe vochtigheydt des Hichaems (int Latijn bilis ende pituita gan onder af/erde fireckt Booy een goede purgatie. , Delfotroptumu met Wijningenomen oft oock op gelept/ gheneeft de ſtelen Ban de Drorpioenert, * Pier korꝛenſtenis van het ſaet met Wijn ingenomen voor het aenkomen vaude vierdaeghſe kortlen / doenſe gautſch apen blijver; alg ſommighe ghelooven / daer Diofcorideg af bermac J OREERT „De lele ghelooven dock / dat dp greynkens oft koren ⸗ Heliotropium de — vo ande ſaet van J Drijdaeghfe kostten ghenefen / oock alg boven met Wijn woog Get aenkomen der kortlen inghenonien zijnde, . gtr BIIVOE GHS EL. Gies Heliotropiam ie ban ommige ú't Meberdupdtftl Kreft- — — act Rate bloemeu / Phil an fielen ramt omgbebaghen ⸗ — — — Sheben Dat eenen GEE kem di tte ter Grieche Helio- tropionkomt/ te weten Sonnewend ; Die ſoo deel te ſegghen ie als Torneſol. Die ban Candien noemen’t Heliocrota, tupght Bels, lonius. Sommige noemen’t oock Verrucaria, is / bernieutt fish felben daer nae alle iaer / fonder Daer meer tot te Boen. Get wafi eel in Spaegnien / al waer fp Dat Tornefòl Bobe oft. EA Tornafol Bovo naemen. — en Baer worden nach ettelijke ctupden beſchreven ban de nicutwe Erupbt-befchtijverg met naeme ban Heliotropum , Die met haer. ee féchte naemen op andere ban Def; als sijn Flos Solis, Herba Solftiialis, Hehofcopium , nd bie paar has De Dome bier ban 8 De t'fopkens ban ks ck om alg den ſteert ba pen 5 komme Dt Re oock om n : atr op pen, ghefchickteljck (als in't Groot } bit lakens vac belet —— | nae Dat her eens in Be oben ban fatt woordt onen 5 Ee — be met luttel woorden beſthꝛeven is / wordt van den hoogd. — Cruydt-Boeëk Remberti Dodonæi. faêt volght / nietin bieren berdeplt als in't Gꝛodte oft biet bp cert ligghende/ maer ghemepulijck cen alten / fomwglen-twet t ſeffens grooter dan Lan de Groote Mornewertd / ende langhworpigher / grauw / met een ſchorſſe / bolfter oft hulſe bebecht. enber be blade: ten ſchunlen famtijbts ooch Kiepnefteelkens / met D:p aft ier facps kens. De wortelis kleyn / van bußpten ſwartachtigh / ende bergaet bes Winters dan alle iaer fprupt Get op een nieuw upt ban het fact Dat Daer ban Gheballên was in't vorrgaende iaer. Bet waſt aen 67 mighe kanten ban ghebouwt landt / boſonder daer Meloenen waſ⸗ ſen / bp Dalamancain Dpaegnien het bloent in't lactfte ban De Bopmaendt ende in Gaghitmaeudt; wanneer/ ende ooch wel lacters bet faet vp pleegh te wörden. … Kracht ende Werckinghe, 1. Het ſaet van Goot Sonnewend is ſeer goedt / abelijck oock is de ghehee le plante / teghen De Wratten, ende alle harde gheſwillen / onde voorts etende ſwerren Bant ſom⸗ mighe pleohen vát feet te ſtooten / ende ox De vnatten kus bbelkens aen den acre oft Dievgheljehe aenwaſſen ende roode puyſtkens te legghen/ om Die te berozooghen. - Be bladers gheftooten zijn feer goet gheleptop’t fctcin/ ende op ghebroken eude ghequetſte leden. — E felfde gheftooten ende op den bupek ghelepdt/ kan de vrouven haer maendt fonden doen krjahen/ ende de bucht afdrijven. tiniug vertelt / Dat de Mavioft Wife van Orienten plegen te ghebieden / dat be qhene Die be vierdaeghſe kortſe hadden / Lit crupdt biermael acu Bun dijf binden ſouden; Die de dzüdacghſe kortſe had⸗ Den/ dat Mijmaelsfauden doen met hun eyghen Ganden. ®e bladeren gheſtooten ende opghelept/ ghenefen alle be ſinckin⸗ — gheſwiſſen daer de ionghe kinders mede pleghen ghequelt te weſen. z, Viruppende Sonnewend ſchünt de felbe krachten te hebben Die be Groote heeft; want hetis ban dierghelcken aerd. : „Hinderniffe. Men moet dit cruydt niet te Geel ghebruncken in Bevuchte pꝛouwen / oft de gene die ghrerne ontfangen foudéns want het Doet niet alleen migval krijghen/ maer alleen aenge bonden zijnde belet Hetontfanghen der vruchten. HET XIX, CAPITEL,:. … Van Kleyn Heliotropion oft Tornefol, 3 Ghedaente. — — Keen Belfotropion. ſchijut het Groote van bla= deren oock feer ghelijck te Welfen ; maer ſy Sijn apt den groenen / Wat (marter dan Die ban het Goor te: be bloemũens zijn geel ; mae De welche De vricht tp oft oane Her eerfts Deel. volght / die Bandi» ſaenlens oft korenkens aen cen ghe⸗ maeckt 187 atgelijck Dre Ban: de Tiethymallen soft Wolfs- Mete) aem dunne fieelhens Oft voetlens hangende. De woꝛtel Geeft etteluckie velelnahen. Plaetſe. Dit truydt wordt meeſt overal in bv ae Wijngaerden gevonden: elders Bindtmen’t dock ver daer de Ôlnf-boouren waſſen © Diolcorides verhaelt / dat het omtrent De moraſchachtige plaetſen ende bp de poelen waft. In Duptfchlandt ts het vremdt / ende en Wordt daer nerghens in’ Wilt ghevonden. a Tijd. Het bloepdt oock in de Somerſche maenden. Det fact wordt rijp in September, € Naemen. He pion micron H'asorpóarsor zrneèr noemen de Griechen dir ghewas / dat ig in't Latijn Helio- topium paruum, oft Kleyn Beliotr Atius in het 3. boeck van fijn vierde Diereboeck / int 14. capitel noenit dat Heliotropium Fricoctum. Pliniug-in’t 21. ta⸗ gitel Bant 22. beerk — oock Tricoccum ghe⸗ noemt heeft} en Bat het anders oock Scorpiouros genoẽt is. Pu ter tijdt wofdt het van ſonimige Verrucaria oft Wꝛat⸗ — de etheen noemen’t Tornefol; bet kebp nae foo eel te ig alg Heliotropion, en Donnewende- SEF chde Werekinghe. % Heliotro⸗ « Aerd; Kracht ende leyn vion oft Torneſol / mitſgaders Lijn ſaet mét water ghe⸗ droncken / nits Daer Sal mitri / Uſſop / ende Kers bp doen⸗ De / ijft alle foorten Wan Wormen deg buycks / foo welde breede oft platteals be rönde. - Diofrogideg ſeght/ dat het ſelve cruydt met fout op de wratten ende andere che upt-waffen gelept zijnde De Ander ehebnagdke in rdnchijtk pleeg Li < Anderghe u Vranckrijtk p en Lij⸗ nie doecken met Ip van Dit te eben be melche daer nae als (p ijt / purpur berwe hou den: euide dan dienen elappphensg/[oo wel in als in Dranckrijck / om alte faufen / loppen / uch⸗ ten diemen int lae nde maeltiden op te nn pete pury tract gt bent eden. et che al iet fake Dat de andere oude felyrf fchijnt geweeft te zijn; nochtans beeft Plinius bat feer gheweten / die in't achtfte capitel Ban fijn 21, boeck ber maent vaneen ſoorte Bân de purpure verwe / de welche in het Heliotropium gevonden wordt. BIIVOEGHSEL. TA3t bt wordt ban Cluſuus Heliotropium minus Tricoccùm Dienoemtremvsr in dek Depstken oft bautwken rp farden ez is/ e Á Jie Solanum m it int acnfië. De bloem is ffeecht ] ’t welck uptſpringht als De Ricinus Úitiagin À Jh 3 — Be boeren bâu ( baer Dat bit fart ſeer deel rüp is omtrent Deptember ) bergaeren’t felfhe met groote winfte : want Dog nae ape Ve ae Wam afte in tien ene oe ghevonden gheweeft in marafachtighe f teere / dumie Het derde Boöcls Ds ghetal. De bloemensijn die ban de S korter / ende minamgbebogten / ooch gam arb geh maer —* ghende ban onder Dan tuſſthen De bladers / gbetieh, inde © 4 eef Be morel ie kleyn ende enchel… Ber en witooch tiet wel —— bi te lantoe Dechotksimen. . tt ban fart «Kracht. Milepne Aonucwende is feer krachtig tenen den £ penden € ancher / cndt Diergbelche woordte etende quan ELL ende alberiepe hupie oeccinugben. —— bladeren met olte ban Koofen op het hoofdt len latus — — be. in 8* KE — get ie oock goedt om De beten ban de Deorpioenen te * Ander ghebroyek ſendt datmen met —— ne purpure oft peerſche bere ka maken / aiſmen bet fap ban bit s crupbt onder Den wijn menght : waer mede den Bppoeras, Gelene ende andere Medichnen cood gheverwet worden. De hauwkens ban Dit crupdt aen paptier/ doeck en laken ghe⸗ ſtreken / verwen die met een groene bloepende oft glinfterende der⸗ —— Daer nae haeſtelick in een ſchoone blauwe oft blijde peerft De lappen die upt Spaegnien ghefonden worden 1 in’tfap ban bit crundt ghedopt zjnde/ verwen oock peerfch/ gheigeit De ghene dieupt Branckrjck ghebroght zijn. Al ſmen de holen; daer de Mieren in p! te neften/met bit crupdt toe ftopt/ foo Doetmenfe Daer alle gader flerben / (onder daer upt te mogben komen; ende alfmen de holen oft gaten Daer de Deorpioes nen in woonen met een Kransken ban Dit crupbt befer / foo en der⸗ ren fp niet upt komen ; ende alfimenfe met bet crupdt felbe maer tens aenen vaeckt/ foo ſterven fp terftont. HET XX. CAPITEL Vande foorten van Scorpioïdes. 8 à „ Gheflachten, , L iet dat Dioſcoꝛides maer eenderhande ** veg en beſchrijft / nochtang foo Wordender in onſe tij⸗ Den meet bekent ; Ban De welcke Wop in dit Capitel dyp bee ſchrijven Fullen. : \ NEerfte Gocorpioïdeë. — ga 96 Eruydt· Boeck Remberti Dodonzi! op drzooghe berghachtige plaetſen / Daer He Olijf boomen Waſfen: eiders wordt Het u de hoben ghefaepdt. 2. De tweede foo, — daer Mãtthiolus af op ſommighe plae den ghevonden. Ban de Erwten / Lathyrus ende Vitlen / ende andere plutk⸗ ‚ pzuchtert Han gedaente gelck/ maer Blepnder, Daernät krijght ſy rouðe / hapr ighe aen malkanderen Wotfgewijfe hangende laeden de weicke oock als ben ſteert pan De Drorpieenen hrom ende omghebooght zjn, De Wortel ‚ig dun, eeckt / w at en ban Vranchrijck bp ae de E S erde Georpione: Tseed⸗ Scoꝛpioen cꝛurdi oft Sco⸗ pioides Say Matttzioſus. RE — 3 rete Bai wkn a be pre neere À — — de beemden / tuſſchen — —— — inde weyen / omtrent de loopende Wateren : ende hoe dert EN Te Bebe — w van nz 0 Dy 5 fp waſt vochter en waterarhtigher ie / hoe fp — dtʒeũ Wort met Leer bele ‚blt eondonn bek — * welcke — die — de weeldigher waſt; maer Goe die dꝛoo⸗ — egg ridge e * — —— Dandieander … € foo) — langher Ee z Hat trechende. 8 ft Î — aderen ie ichter „par bleyne ve de. 1, Det — eend in een, Het eerfte Deel. ten / als het cerfte gheflacht : want het en heeft niet Tuttel / niaer feer Dele bladeren. DSommigemepnen” dat het Tele- phium is/ ende foo ghenoant behoorden te wefen: ’t welck noch mp nothiemant ban He gheleerde crupdt-befchjzijz vers behaghen kan oft goedt Buncken. 3. Te derde foorte maghmen oock Scorpioïdes noe⸗ mei / nac De kronume ende om gheboogijde t (oppen Lan haere tackskens; de welche alg die van Groot Heliorro- me oock in een ghetrochen ende ghekroumen fchijnen te wefen. Dat defe foorte gheen FPupg-oor en is/t welck noche tans meeft alle andere Crupdt-befchrijvers mepnen / blijcht ghenoegh; niet afleen upt de bladeren, die geenſins twee bp malkanderen en ftaen / maer oock upt de wor⸗ tel/ die gheenſins eenen vingher dick ig / alg die van Auri- cula muris oft Mupſen ooꝛ pleegh te weſen. q Aerd, Kracht ende Werckinghe. Dit truydt ( wel ber- ſtaende De cerſte ſoorte Die het opzecht Deùrpioides is) wort Lan Diofrorides Goo een ſekere / haeſtighe / ende Leer ghereede bacte ghehouden / ont de fteken Lan de Scorpioe⸗ nen te ghenefen/ alfmen dat op DE ghequetfte leden doet. BIJVOEGH SEL: — DE eerfte Deorpioides ban Vedoneus wordt ban ardere Erupbt-Belehtijberg Scorpioïdes folio Bupleuri ghenoemt; ende Lobel gheeft dat den natm ban Hafen-ooren in’t Duptfch/in’t Laz tijn Scorpioïdes. repens folio Bupleuri , om Dat het bladeren heeft upt fone knoopkeris booerskomende/ Die Lan Den Bupleurum met Breede bladers. (Diemen Hafen-ooren noemt) ghelckende / ghekeert flaende / maer niet foo ſtjf. Voors / foo komt de beſchrvin⸗ Lobel met bie ban Dodoneus ober eert; „want hp ſeght: | wordt emt Deorpioen-crupbt om De haumkens im iigbt; be welcke dp zijn / met haprigheydt bekleedt, t / eenighſins abelpek den ſteert / groepende aen tenen licht vallenden ende ban anderhalbe palme / ende fomtidts De bladers boort nde ende feet ſo [ten (pin J mna ís ban boelen/ Dat de (oopten ban Scorpioïdes Bupleuri folio boor Bprerht Clymenos Diofcoridis te houden zijn: ’twelck nochtans ban't —— Theöphrafti, ende noch meet van Clymenon Pli- ni berſchilt. : , Kl — — met eeũ bloeme. Bit crupdt noemt Los belin’t Tatijn Scorpioïdes minor flore ſingulaxi: bp.heeft dat te Doors nick ghefien. Het is ren ſeer klepn crupBeken / eeniabfing van ghe⸗ daente als De Deorpioides ban Matthiolus /oft De tweede foorte ier ban Bodoneug hefchreben ; maer ‘ten hadde maer cen haut: ken / enne een geel alleen. — De derde ſoorte ban — bemalen: nen Me be beſchrijft / alg ſy leer nae bp be water-loopen ſtaet dan worden haer bladeren k foo groot alsde ahem bladeren : énde alis’t 2 en-oo2 feet ghelijcht / ende bar — — —— —— neus edenen erom r — — eneen beeft/ dan onder Ly J ct ES 54 ef 5 2* tide — a 4 „Ander — —— woꝛdt noch a pn a z vrg? dl onder S ooren bel Muyſen⸗ooren ecenſdeels — ——— ‚ende eenfdeels opſtaen⸗ de : het welcke met Defe voornoemde derde foorte ban ban Dodoneus feer ober ende erecta „noemen. $ De wortel met —— 1 ban ni be ea vere as Bragi — — palmelangh/ die over epnde ffaen : int apperfte bande pen Kromme hauwkens / met ſeer kromme puncten / De Bunder ban bie ban Den Fenigrieck / Be inne-waerte — * J liüjck / fog Beel de inghe Het derde Boeck. 97 ghekromde fleertkent vande Scorpiecuen ia balen E hietongbelijck. De bloemkens zn klenn donoren —— beren Scorptvides gheluk· de bladerkens shu die ban. der Voael- boet oft ban Tribulus ghelgek / maer klepnder: ve welcke efrftondt ban onder af rechte boben der aerden upt-fprupten ; tmde gteepen aen ribbekens / op beyde fijdeu im orden ftacnde. —* Stella leguminoſa, bar € oꝛtuſus Attuto gutnott beeft biaders als beboorgaende Scorpioïdes teguminofa „Bat Lobrloetk befchtes ben; bloemen bp nae alg Lampfanas kleyn wart fact} in Wat gbekrombe hauwkens / die op een frecllen fietre-Wije bp ven fracn,. Den ſmaeck is pluck-graenachtigt. Oft die ’t felfdecrupBt ie ; dat in Frlandt beel gheacht ie/ Sterre ghendemt/ende in de miune-Drancs ken gbebrupekt wordt; is ons onbekent. 5 Be Auricula mauris, Die Lobel Scorpioïdes toe naemt / is nae de wenringbe ban Columna ende Cafpar Bauhinus /het Echium mini um , een foorte Van Buglos. 5 De Klenne Bondte-tongbe/met haer mede · ſoorte die Columna beſchrift worden Han anderein't gheûacht van Scorpioides bez grepen. : — oft Scorpio van pi erg Dodoneus fal daer ban op ten ander plaetfe fchrijben. Dan Daer zjn onder meeft alle de Crupdt-befchrijbers verſtheyden meyninghen / welck crundt Dit fouz Be moghen wefen : want fommigbe ſegghen dat het de ickende Hac li / oft de eerſte foorteban kali ben Doddneus is andere mepnen/ Dat het de Gafpelboten is / cen foorte Van Brem. Want daer zijn toet foorten van een Brem-achtigh ghewas/dat oóck eenighe ghe⸗ cheni {fe met de Deorpioen-fteecten heeft / Die ban den Boagb-ghez rBen € arolus Cluſuis voor foorten ban Scorpius oft Scorpioides ghehouden wor den / als wy breeder fullen verhalen wanneer wp bart De Brem fullen ſpreken. l „Krachten Werckinghe. Alſmen de Scorpioenen met Dit cripdt aenraeckt / dan ballen fp in fwijm / al oft fp half Boodt waren; maer komen zot haer felben alfmente mer de wortel ban den Witten Elles borus acnracckt. De cerſte foorte niet bladeren ban bupleucum wordt ban fonunighe boor een wondt-erupdt ghehouden. HET XXL CAPÍTEL Van Hippuris oft Peerde-fteerr. Et ghewas/t weickinen Hippuris oft Petrdt-fteert ' pleeg te —————— onder de criwden⸗ Die in w oft poelachtighe gronden waͤſſen/ gherehent te wefen; maer nochtans / om dat het Loo groo- ten ghelijrkenig met ſommighe andere heeft daerom Heb be ick dat felve alter moeten beſchrtven. € Gheflachten. Daer zijn ober af twee foorten ban dít ghrmag bekent: Be tentig De groote/ ende de andere de ileyne Heerdt · ſteert. Ghedacfte. 1. Degroote Peerdt · ſteert retht haer lel⸗ Ben op/met eenen vonden ende hale gewijs hollen frcel/ hoogher dan anderhalsen Woet / fomwijlen wat roodach⸗ tigb/rouw/mct vele kuoopen \idts- gewijs in malkandez ren (luptende / —— fomwilen de doockens oft op malkanderen fiet paffen ende flupten : aen de Enoopkensg ftaen bieſac Dunne bladerkeng / oft/ont pe cher ——— gekniedde ktangkens oft herteien/ rouw ende aentaften : fp Wordt bock wel ſe fe ige oft tandt ijſe blader ghevon⸗ bi) kens —— baren heeftle anders niet dan gheimoopte rou⸗ weende ghevoorde oft gheſtre — pe eert Fn san bloemen fp Dy ghewijſe dodden oft hoeplens/ als ** t fop van de vrꝛuchten van ——— Feen —— BE ate, ï $ 8 — Bele ii — — —— —— ket 2 De efoozte ig Han e e e⸗ ek wgn elen ede Dine biefachtíat 5 egher : fonte Wijlen is fp wat meer met bladeren bewaffen/ cndt niet foo rouw oft hetdt : De bruchten / hatteliens oft aderen zijn min in haet fefven ende bꝛenghen witte bloemkens voort : de wortel ie Warta⸗ beigb/ berre ende F —— ude / oock met knooplens lidt · ghe ep: a « NE £ Placfen. 1.De Grdote wort fn grachten ende water- —— fomtijtg oock in vochte ende met Wepen, ze De Kleyne komt voort in ſav ighen ende ſandt⸗ achtighen grondt / die nochtans niet heel fonder water en fg : Want men vindtſe oock wel bp poelachtighe vochte dn — ae Dele tw — Efe ee ghewaſſen komen boort omtrent bd 1 2 * — Griechs Hip, Yaa ie ghenoemt ;in’t Latijn Equ am, Equin 3 98 Cruyde-Boeck Remberti Dodonzi- — Rregne Peerdt · ſteert oft Catten-fteexto rr met haere bloemey. f, NWZ SU SAN sE — Dg if zat fi bele foorten Van in Di „makers Het eerfte Deel. nius noemt het fn 28, cagitel ban’ 18, boeck Equifcts, om dat het hayr van de peerden oft oock den eerdt- ſteert ghelijcht: ſommige noemen 't oock Salix equina : de %potekers noemen t Cauda equina; De Hooghduytſchen Scafft haw / BN prs. Pfertzſehwantz; De Franfopfen Queue de cheval; be Dpaegntaerden Coda de mula ‚ ende Rabo demula; De Italiaenen Coda d cavallo: Wip Pederduptíchen noemen % Peerdt · ſteert; De Enghellthen Hoefe taite ; de Behemers Pres licka. 1. De groote ſoorte wort van eyghentlijck Peerdt- ſteert ghenoemt / ende Lan fomnifahe int Latijn Afprel- la, alofmen Houw-rrupdtfcpde ; ende Dat niet fonder groote reden: want het is foo touw ende oneffen in’t aen= taften/ dat bele. wercklieden Die kleyn hout-Werek maken oft polijften/ alg kam-makerg / hecht-makers ende dier⸗ gelgeke andere hant· werckers / hun kammen; hechten enz de meer ander Binghen met den feel Ban dit crupdt plegen te ſchrꝛabben / effenen ende polijften. Wet wordt oock van de Vrouwen in Duptíchlandt KannenFraut ghenoemt / om dat ſy daer mede haer kannen ende andere tennewerck eel fraep en net nae haere wijfe vaghen ende doen blincz en. Men noemt het oock Ephydron E'oudger, om dat het ín waterachtighen grondt waft. Det is nochtans ver⸗ fchepden ban dat abewas/ % welck epghentlijck Ephedra ende Anabafis, ende Ban ſommighe oock Hippuris genoemt Wordt; als het in't nacHolghende Capitel blijchken ſal. 2, De kleyne ſoorte wort MinùsEquifewum ghenoemt / Dat is Klepnder Peerdt-fteert; van ſonnnighe E'zérsov in't Griechg / nae t Latins Equnion. Het wordt van andere Hatten-fteect ghenoemt. Dit gewag ie ban Diolcozides en Plinius beſthꝛeven alg koster ende fachter uptwaffen- De : ende voorwaer het is korter ende fachter dan niet al- Teen De Ephedra, bie wp hier nae beſchrijven Fullen / maer pock dan deerdt ſteert. RE __g Acrd. & eght/dat Peerdt-fteert ven t ſamen⸗ —— Vaer fonder i ht je bütat htighvedt. ¶ Kracht ende Werckinghe. Dioltorides ſeght / dat door eerdt-fteert de bloedighe Wonden ghe⸗ heelt Worden / alſmen Die daer op leydt / eyn gheſtodten oft ghewzeven zijnde; ſelfs al Waren de zenuen gheraeckt eude bijnae afgijefneden /alg Galenus daer noch meer toe fepdt. 8 , S——— is in deſe ghewaſſen ſulcken groote kracht om toe te heelen / dat ſonũnighe vaſtelijck ghelooven / dat⸗ men daer barmen/en= de Wonden Ban De blafe de ———— ende ſcheurſelen ghen 2 F ende aen een c n. EE on — — * eee ett ben neuſe € uptleopt/ e op gen houden: er je Boch welijcke vloeden / ende bock het en/ foo haeft en= odmelifoen/ende alle andere de lieheeleft af eenig ander bind ste weren alfinenfe met water oft Wijn inneemt. / DG Det feloe Deet oock bet fap ban deſe cruyden / allmen dat oork [oo met water oft wijn gebꝛuyckt: iae het wercht north krat jtelijch EE — Ander ghebruyck. De rouwe herde ſteelen van Groote Peerdt · ſteert / zijn bequaem om daer niede De kammen / herhten / ende oock hannen ende alle andere tennewerrk ende huylraet te reynighen / effenenende glat temaken : ende Daer toe Wordt dat cruydt Veel Gan de Vrouwen ín Duptichlandt/ende ober al van de hecht ·makers / am⸗ / ende dierghelijcke werck À noemt· ie à Ghedaente. Dit gis grooter ende d Peerdt-fteert : ende ————— niet eni ed tel _ghen 8 — omeen hea olen WE BSP Het derde Barkie. 29 beſet / qbelijchk aen de Groote Peerdt · ſteert; Doch mi ſo Pi noch niet foo rouw / maer fachter; futch. derdag wers — en st. fi ſulcks dat ſo tor polnften niet bes Unckende Peerdt.ſteett etuydt. Beneffena de " Peerdt-fteert / Die goet am kermen sijn / — banander crunden berfehenden ghedaente foo bermaent Den wite bermacrden boestabeleerden & afpar Beubinus ban een gbefache Dat En Lutern in Stwitferlandt/ ende in Italien br Alano waft/ in ſolferachtighe gronden / ende Ip De warme baden ; twelck bn Equi- fetum olidum noemt 7 bat heel wit is / ſſückachtigh oft folferachtists ban reuck / met lange f ghetackte/ knôoprijcke / bench arme fices len/ rondom met bieskens oft Dracpkens in ftede ben bladeren aen De knoopen befet: be welcke droog) jude tot flof bergaen / almenfe tuſſchen de vingheren wro, t. » Zee Peerdt-tieeit-cruydt ig elders ban ons bp de Coraclwije oft ſtecnachtighe Zee-crupden befchreben/ende Hippuris faxca genoemt. Daer wordt noch een ander ſoorte ban Dit ghewas ghedonden / Water Peerdi⸗ lleert ghemoemt/ ende in t Latin Equifetum patuftres Die ban Dodonzus hier nae befehreben wordt met den nacm ban Po- ygonum femina. Oan Tobei noemtfe Polygonum femina femine vidua, om datſe beel tybrs gheen Fact oft dodde en heeft ; maer fam: tdts/ ſeght hy / vindtmen een onder bele Die cen drunfs · gherra langhworpigh knopen heeft / ghelück Prerdt · ſteert· ende Die noemt bp dan eyghentljck Equifetum paluftre. 2 „Tuncara ban Cluftus befchreben/ heeft eernighe ghelckeniſſe mét Dit ghewas; maer ig elders met meerder eben beliei:. À Tijdt. Be kalefitelen van de Srodte Peerdt ſteert homen in Sep boort. De bloeme van De kilepne berthoonen haer in April; ende kozts daer nac de ſteeien / met De bieſachtighe ftectkens rontsz om bekleedt. Krachten, Bet ſap ber bladeren Wan Peerdt · ſteert ghedroncken / ſtopt de blaedt-loopen/ ende andere bloeden; ende helpt de gheue Lie bloedt ſpouwen / oft blocdigh piffen / D2p oft biermact dae aho ghez droncken Dep lepelen t'feffens. 3 3 Ghedronchen met tin / gheneeft 't roodmeliſoen / pine in de dar⸗ men/ ouden Goeft/ amborftigtept/ ghefcheurtbept/ oft beeukinate. Alhetfelve doet ban De bladeren/ oft het heele ghewas in ende Doet leer piſſen. De ſweeren ban De Barmen/nieren/ende doeckskens lauw opde Koole oock De roode piyſckens ende verborgheue oft ſcha⸗ Dat water gheuet zyn / len gheſoden / is goedt de ghene bie bie aedem zijn/ende die ban binen ghebarften zun / als Dioſtorides ende Plinius ſchꝛuben. T fap ban Peerdt · ſteert in Den neufe ghedaen / ffopt hee bloeden upt Den neufe ſende met een peffarie in de moeder ghedaen, freipt diene Der vouwen & t ſeifde doet her ghebiftilieert warer van terupdt. : —— cheſtooten beſchermt alle wonden voor verhit⸗ tinghe. Em De wonden te gheneſen maghmen het poeder ban Peerdt · ſteert hedrooght sijnde daer in ſtropen / aft het heele ghewas met afijn ten/ ende foo op Be wonden iegghen. jk De ionghe untfpruptfelen oft fcheuten ban Groot Peerdt-fteert- eeupòt gebruycken De Italiaenen in ben Daften alseen ſpſe ( want p zijn mals ende teer: ) Doch eerst gheſoden zijnde in water / ende í Eke ende met olie inde pan ghebacken / in viſch. Maer de boeren pleghen hun Daer mede in fulcker boegberte bullen ende teverfadigben/ Dat bum het ichaem veeftopt Wordt / daer tene te buptkpyne nae bolght ende Het voort, ort op oden feb. Die ſieckte die fp Mal de madrone noemen HET XXIL CAPITEL. Van Ephedra oft Anabafis. hd M$ bindt noth een ander ghewas / t welck met Peerdt · ſteert cen iſſe fchünt te heb⸗ ighe ghel hen; dat wordt van De onders Anabafis oft Ephedra gijez Bie eenen. dick is / ende ín Hele fijd-tacken ber — * lij fm =trupdt ghelijck. e lirijght het molachtighe/ klepne/ bleeck-geele bloemtieng / alg Die van de Kornoelten: nae de welche de ve bal vol Ban fuer fap/ niet lick kleyne Moerbee De wortel is herdt ende kens: ín de welcke het ſaet Îod wiens hooghte dat het dotk ghemepnlijck in't waffen nae pleegh te volghen Beillonius kehrüft i in het boeck Gan fijn Donderlinghe Nenmercktughen/ vat be dit ghewas loo hoogh heeft fien Waffen als cenen Platanus. Peffens teeger oft klepnder boomen òft heefteren groept Bet oock leegher / ende niet wel foo groet ende weeldigh. Beren maecht fich ſelven met geene klauw kens oft en= dekens aen de boomen baft / algden Wijngaert : noch bet eu Becht oft en vlicht fp lelven om de tacken niet / alg De Verpl ende noch veel min Windt het ſich ſelven daer tondom/ als de Winde ende de gheflachten ban Clematis; Dan Het ichijnt dat Get alleen gheuoeghte neemt / om bp oft achter de boomen oft Heefteren te blijken ſtaen / ende nae haer hooghte fijn ſelben op te rechten ende Googh ou te Cehiecen”/ oft leegh te blijven. q Plactfe: In ſommige dalen Gan den bergh Olympus/ ende oock niet Gerre Han Gaguza ín Dlavontjen is dit ghewas Lan den felben Bellonius ghevonden gheweeft. q Tijdt. Bet bloept inden FVWep: in Auguſtũs zijn de vruchten rijp, g Naemen, Plinius noemt dit ghewas Ephedra E'oé- dra oft Ephedrofi E'oed'por ; ende oock Caucon: andere noee mer 't Anabafis ArdGao1s 3 „om Dat het om Hooghe klimt. Plinius beſchrüft het int ſevenſte capitel van Lijn fes-en- wintighſte boeck met diergheljcke woorden: Caucon ; fegbt hp/ ’t welck oock Ephedra ende van andere Anabafis ghenoemt Wordt/waft meeft fn Windighe gheweften: het Klint op de boomen / ende hanght Ban de tatken Ban dien af : het en beeft gheen bladeren / maer krijght bele tupten - oft brallen / de welcke anders niet en zijn Dan rijſen oft — vol knoopen: de woꝛtel is bleeck· geeluwe ban ver⸗ Den telgen Plinius vermaent van dat voorleyde ghe⸗ was dock ín’t derthienfte capítel bant voornoemde boeck / als hp Ban Hippuris ſpreeckt; van De welcke hp ſeght / dat de Griechen teer berfchepden meyninghen oft ghevoelen hebben: Want ſommighe Ban dien / ſeght ho / noemern’t Ephedron;fommighe Anabafis ; ende ſeggen dat het neffeng de boomen waft / ende Dat het daer op klimt / ende daer af hanght met bele — ſwarte vijfen /_ deu fteert Gan een Bog Leer ghelijckende/ met kniewijs gez Enooytetachskeng : eude dat — —— Burner — — F ie — Se \ bladeren Geeft / ende vond laet / als —— — Wortel: ende — waſt Diofrorides heeft dele twee fo ten Be groote Prerdt· ſteert ende die wy nu beſthrijv NHippuris by de ouders hadden) alle beyde miet eene bez — ide begrepen ende verwerret; (eggende/ dat Hip- uris — ———— De Groote Peerdt-fieert pleegt te doen. Daer nae voeght hee daer noch meer bp/Dàt het hoogh op ſchiet / ende op tachen van de boomen Die daer bp waſſen klunt: het welcke de Anabafis ghemepnlijck doet * — nu befchzijben ; De welcke oock niet in vochte pla : maer eet in vaſten grondt / ende daer boom pe Haen als Bl als Ates — —— dat Dioſcorides daer n ſchijnt ghehandelt te hebben / dat hp die en ed Ei: p tenerjanbe onrecht ghe⸗ boude beftineben en heeft. S J Aerd , Kracht ende VVerckinghe. Dat Anabafis 9 Ephedra kout ef daer tor oock boog gan acrd is/ —— — upt haere krachten / de reid — red ä Hoge ad van hj ene Dae ale ten — e Anaba — oft Ephe — tene EP dn BivOEGHSsEr — ghewas ie ſomtydts ſe wervloedigh Ee bi eden ha Cas en ban den Hooghe luie : verhaelt vooꝛr wat foorte en end ——— BEE —S dat en (De welcke beyde den naem van plaetfen ende in de kuplen oft grachten ghelpꝛoten / met dunne ſteelkens oft bo Echerp/ t F — ende langh dea iedbenin inden een / efen sen — ——— ghelaeyt zij Crúyde-Boeck Remberti Dodonzi. HET: KKIILJCAPITEL Van Vua marina oft Zee-druyve. Ghedaenite, ẽ Ee⸗dꝛupve oft Vpa marina / en ís de Anabafis van ghebdaente niet heel onghelijck; dan fg klepnder ende leegijer/ ende krijght bele teere Dunne/ vonde freëlkeng / bijnae alg Bieſen/ met {eer vele knoopkens verdeylt / als Die van Peerdt· ſteert Aende boven Dien oock in pele wiec ken oft tackskens verſpreyt: de welcke alle poop aen haer See dꝛur ve oft Vua marina. — gelten ende ſtekzend | achtigh zijn. 5 gep peek cfr zon alg Brutlens/k — Has Wits — tigh ban verwe; ende die Komen u oopkens — oe ie van bele klepne befiekens bp-cen Herga Dei en — ende ghelijckt ——— hefond erde die noch kleyn ende onvolwafjen zjn. Alg die vrr Wort /is fp Icharlaken-rood van verwor; ende is van ú foet / ende den mont leer aengenaem : ne is herdt/ Dephas an — De ft ewas enr — plaetſen daer omtrent che — ban, En her 5 — ende Hol — plecchie zijn, nva fp op haeren epghen Tij den w — — — nt A De Zee:inde van in: — : De bloemen Heteerfte Deel. Hert derde Boeck, ende aldaer blijft het trundt leer langh groen / ende magh eene ís Groater / ende wordt ene ü vperi wonderluck wel teghen de koude, À noemt; het ander ís klepnder ere Vele 8 € Naemen. Dit ghewas Wordt van de NRieuwe Crupdt- — A: —E belthenvers Vua marma gljenoemt ; ende ban de Franfop: e%ypericop oft Sint Jans-cruydro fen Raifin de mer: ende Daer nae maghmen’t oack int DuptfchZee-Drupge noemen / om dat Het cen keernache 101 F — —— tighe vrucht heeft Die van de Framborfen oft Dinne-bez AT PNY de 5 fien ghelijck ; Die oock alg een Drupve van nele bezien aen SAAN cen ghemaeckt is. Ant Griechs heet het Trogos’ TedyG- —— Vl ende Traganon Tpdyaror,oft anders Traganos TrayarG-3en and — RENS Ir Ghedaente, ê A Pbzofemon Heeft vecht op ſtaende ſteelkens / rond / ; ghefireent, herdt / ende boutachtiab omtrent De wo tel / ſonderlinghen alg Die anderhalven voet hooghe zi de bladeren zijn. dp. oft Dier mael grooter Dan die ban Sint · Jans rrupdt/ iae oock dan die ban Afrpron oft Derte-hop : de welcke in t eerfte groen zijn; Daer nat / dat is omtrent Den uptganck des Bomers / doncker-rood gan berwe worden: upt de welche. gewreven oft ghenerft zijnde lap upt-komt /-gheen (wart bloedt he ende / maer cer heel rooden oft klaretten Wijn nackomende van verwe / Dat is (als Diofcorideg ſchꝛuft) wijnachteh/in’t Gꝛiecks tenodes owddus. De bloemen zijn geel! grooter Dan Die Lan de Boornoemde gheflarhten : nae de welche ———— rond — eerſt groen / ———— chtigh / ten laetſten ſWartachtigh ban - * * — ir, bxup m ef fi ghebonden kc mot De borielis aat) heubtacdrigp/ be langh Cy 5 ) SS 8 erblij v ende. PERO ZIJN N/ —— Diofrorideg ——— bit ghewas cen Koppelen heeft, A45 dat van de fwarte va ghefijchende : ende Hoorwaer, naem. Sommighe noemenꝰt oock Androfamon; Boor BE het enig? felge niet ongigelijck ; macr ie kleynder , gele oorfake/ om De welche Dpperican oock Loo heet. Gaz ticon í8/ ende Afcyron oft Afcyroïdes ghenoemt Wort. De Vooghduptſchen noemen 't Hartshaw ende Waldthopff: in’ Pederlandts maghmen ’t Derts-hop noemen : het en is in de Apoteken uiet bekent. Badge q Aerd. Dit ghewas is oock warm endebzoogh. € Kracht ende Werckinghe. Berts bop kan bp nae fos Beel doen als het Dppericum oft Sint Jans crupdt. hHet lacet / ſeght —— een roomerken Hy- dromel oft gee /iaeght af door den kamer⸗ { anc — ick alte galachtighe overvloedigheden. — —— is oock feer beguaent jk de, — Jenus fept/dat het een ſoorte van Androſæmon ende Hype- EN nd2ô f: mon oft Wané bloedt, te der heupen ; maer ban moetmen Dat s — — — — A ; 7 ——— —— beed ane vid Hd ) ton/ der ende Jmet teere „ : aen ï ; ckicedt ende in't ar t ende niet Doorz E, —* chr z De bloemen zin ende langer ban bladeren : Deh k tar t 8 3 st Ô L ee Ditcrupdt ten ander ghellacht gebonden / bat Coenraedt gjtnoemt ghelijckende heel de bladeren van Fe bog enen or binen ben De wortel is houtachtigh / gelijck die van het andere, ‘ J 106 ende en heeft gheen decklel alg Bat van de ſwarte Heul Heeft: Waer in de boecken ban Diofcorives qualijtk ghe⸗ druckt zijn ; ende men inoet daer het Woordt homazos egt G- im homo pof Geranderen : Want € toſcorꝛides wilt daer ſegghen / dat de Vrucht ban Andzoſemon in een hoof deken oft bolleken fteecht/ als het fact-bolleken ban Marten Beul; maer wiet ( ghelijchmen te boren verſtaen moefte) dat Het faet oft de Vrucht Han Androlemon Het faet van fwarten Dewi ghelijckt: want de ghelijckeniſſe en is niet in het ſaet Han dele twee ghewaffen/maer alleen inde koppekensg oft vóllekeng daer Dat fact in ſteeckt. - @ ghenedat daer nae Bolght im’ lele boeck van Dio⸗ frozides /dat het als met ſpickelkens gheteeckent oft be⸗ chreven is dat en gaet dit cruydt niet den; maer moet ander de befeihrijvinge Lan Aſtyron / oft oock Lan de Wil⸗ Be Gupte/ geſtelt weten: want Dre cruyden krijgen haubr⸗ Eeng/die met klepne ſwarte ſtickelkens geteechent fchijnen te efen : De welcke in Dit Andzoſemoñ / Dat Wp nu bes fchrüven/ gheenlins gebonden en worden. ẽ Plactfe. Ju Italien / Sitilien / ende oock Engelandt groen pit ghewag in de boſſchen ende Dicht bewafjen pᷣlaetſen. ER Red P k Tijde. Pet bloept ín Dopmaendt ende Doftmaendt: er wijten wort het fact ín die bollekens oft ronde hauw⸗ hensrijp. Omtrent den herfſt Krijgen de bladeren een roodachtige berwes ende als dan kanmen Dat bleeck· rood “pft wijnachttath ſap/ daer top boven af vermaent Gebben / “feer liehtelyck ende londer eenighe moeyte daer ũüyt perſ⸗ “fen off Bouwen. Ende daerom af DE gene die mepnen / datmen dat bootfioenide winigh lap upt de bladeren niet zen Rau kiijghen / Die zijn feer Dedrogher — “€ Naemén: Tit rrupbt ig int Oriechg Androfemon >-Apdrózargor ghenoemt: in’t Latún houdt Get Dien nacm götk: Fen noemt Het esch Dionyfias; alg Galenus be- tupgbt: ben welcken gaem onder De vallche naemen oock “ghekonden wordt. In de Apoteken en kentmen Bit ghe⸗ was niet. Vooꝛts de ghene die het voor Shymenum acu⸗ “fien/zijn foo verre van Be waerheyt verdoolt / ende miſſen ed Wich Turian — pdeghen Daer permits fijne dat het naes Cruydt-Boeck Rembérti Dodonæi. Siciliana komt/om Dat fommmighe Italiaenen gheloofden / dat dit crupdt alleentek in Sictlien afte, Vit alle niet ceghenſtaende twozat het van vele Androfemum ghenoe nit· rde Dod oneus heeft bet níet fander redenen daer voor beſchzeven · Maer Zobel bende Poor opzichte Androfemum. Be Rura filveftris Hypericoïdes pan Dodoneue/ als ier voren in't 254 Capirel verhaelt is — Stinckénd&Androfamon. Bit crupdt heeft ſmalle bladtren; ende te ſteren van reucke / niee ſerr bekent, Bellontus heeft dat Tragium Creticum ghensemt / foo het ſthunt. Ber waſt in t Eplandt Elba oft Ilva; ende wilt qralijck De koude ban Defe landen bermaghen/ als hèt Groot Andofemon ogek niet en doet. Bet bermentobtuldighe fic ſeiben nochtans feet Vanfact. ° 5 Dry gheflachten van Androfemon, van Fabius Columna beſthre⸗ ben / in Poulien euelders in Italien waſſende · 1. Bet eerfte naeme bp Androfemon Camporlarenfe : wiens wortel dun íe / lim ofe Biwaers / twee oft Dap ſteelen upt-ghebende /Die vond zijn 4 recht / glat / ſtuf / Dum 4 niet feer hol / bů De twee boeten haogh: He bladeren houden aen De ſteel knie kens vaſt / ende zijn (onder voetkens / bnae alg aen Soorbladt ghebeurt / groen / glat / onder witachtigh / ſtit/ rondom acu de onder (fe fide. met ſwarte ſtipkens gheteeckent / doch uiet doorluthtigh oft ahegaet: die aen t mioden ban den (feel staen / zón Dep bupm-bretdden ſangh / De onderte korter De bobenfte Heet fmal. Daer che fprunt een verſpreyde bloem kroon, alfmenr fietaën Orega oft Hilepne Danterie. We bloemenzjn geel; Die Ban Bppericon niet onghelhek / doch grooter / met ſwarte fricz kelkens ende haprkens Gelet, Her fact is feev klepn / fwart (veel Pfamen in een knop) (oo groet alseen punckt Datmen fn ’t laetſte ban een reden ſchrüft: als Dioſcorides Baer oock ban feght, Bet gantfthe cruydt is alom met Defe ſwarte puchelkens ghez teechent / herſtachtigh ban teck sede De bloemen / vruthten eni bet heele t ſop gheftooten zjnde gheven ſwart peerſth bide⸗ dadel — 4. Bet ee bh Andro- dr irfgrum: twelck grooter is Dan ericon í alle fijn Deelen / frrupchachtighefdan 't boorgaende: bibe dieg” oe lekt bet Afcyron beter. De werrelig lim /rafachtiah: de, Ì zjn rond / and “boog rupoh bewaffen met ac Dent fiben rupgh aderen / facht ende witachtigh / zee 3 uchtigh off ghegact. Be worden in andere ſtrelen / ende die weder in andere verdepit: welck teechen Peboör gaende ſoort niet ent heeft. De bloem· kroon ís grooter dan acu t — Bppericon/ kleynder dan aen de boorgatnde ſoorte. Dir ghewas ghewreven ie oock bloedigh : viecht als harſt: De fact-bollekene zijn klam : is beguaemer dan ecnigh ander. Bppericon om de Wondolie met wijn te maken ; daer Wp boren bans bermaent ehm ben bastiaan samet De € ra 1 *t * Bppericonoar in oteherzete ueereeneauenaltaven tat foo merrhelijch/ dat hunne dwalinghe gheene beriſpinghe bebben, Bet ie miſſchien het Afcyron Gâleni, oft Afcyroides. oft — — — ús gio 3. Get derde Androfemum alterum- Apulum ba err Pe Aerd. Dekrachten die dit gewas met die ban Afcy- Behe eDnsher maen KOT ‚Br chtiahe ron heel over cen‘ hotmende betoont Amten genoegh uyt _rond/ rond/ n 5 lap of vet tons aanb Hieke ethoagb/ bat et oock wann gnoe HERE AEn ARE Ge ee __kantigh : de ffe - r in fjo-f werd _g Kracht en Werckipghe.-Eióftozides ſchrift „bat het _ aen be knien oft paper We bladeren tegen ten / met fact van Androfemon kiep gheftootenoft tot poederges _Eeutten/ foo Bicht Daer aen} alsa ‘Geptenbladt ghcheutr : de benehht / de kwaerte van twee draghmen oft Denarij ghe⸗ -klepnfie b zijn fpitfer / onder witter / effen/ ont De vanden droncken jude, / de galachtighe vochtighept afie: ‚geer gheſtickelt oortuchtiah oft ghegaet:-boe naeder fm bet ſop — onstrnns ape loten Bie Ue ene Die met De Seia komen / boe fp grooter zijn / breent/ Gol ale beckens / rondom Aa 5 kan: € 4 pr ie klepne nauws fienlijche tantekens gbekertelt. De bloemen zin — ticaoft heup-gichte gequelt zijn” gh ende nuts _ troemije veel bp een / van binnen ghesenutoer ; anders bleecher dan zmaer mien moet wel ben Bander : Debloemknoppen zijn oock met (wart gbeftickelt : be Ken terftont/nae bat hp door he Pfoppen gheven bloedig fap / ghewreven sijnde, ende viecken nac fupbert oft ghepurgeert is barft. Befe ſoorte ſchynt het. Androfemum ban Viofcozides beftte — ie oft inftorpe / om Get guncht /1 rd inenen zi fons utah ett befe ſoorte / als in Romen/ teerhtuderen: nn Dpt Coeck bar het eunoe vee erieandent _gheneeftsenbe op de Wor — pdt/ het bidedt / dat daetr maer nac dat het gheuzocht heek eten daer nae moeten fp een nemen bar dE Wortelen ban Cappers He Bi MO:EG HSE LS ee fem poDe over nt \ Betoor Matthias de Lobelsende nieer andere + Zobelfeght/dat dit as Ctwelck hp Toute fainenoemt) ma⸗ kreet odonzi glee gdea el —— ed ae pellen red dn oft opeene t Caciliana ghenoemt +ende in attente fasear taats tent eleent — — — — 6 — Heteerfte Deel. Hetderde Boeck: voeten hoogh oft hoogher/ bie in een breede krans ver⸗ fprepdt sijnde/Rlepne geluwe bloemkens voort-brenght/ bie Daer nae Af-hangben alg blaeskens / ende als ſy rijp worden (wartachtiah zijn. De. wortel is wit / langb= Wozpigh / allenskeng dunder wordende / heel Diep in der aerden ſinckende. 107 Tamme Speede. mn lelve bituveit Plinius oock ín ’t eerfte capitel van Ein heeel” -twintighfte boeck / fegghende — An Vꝛanckrijck iffer een crupdt/ ’t Welch ban ghedaente de Weeghbꝛee ghelackt / aldaer Glaftum ghenoemt ; met Het welche De ghehoude Prouwen ende ionghe dochters im ——— rt ren lichaem beſtrjcken: ende gaen oo. heel nacht ende bloot in fonuuighe feeften. oft — —— Dit ſchzijft Plinius. — rag ag —— wel ín Defe plaetſe vari e — van Ceſar / Die wp boven ver⸗ — ———— it 3 / —— — Somn — ten Vtm Nitrum geranderen/ % u cfr magen eend — en pleegh ghevonden te wor⸗ % altijdt qũalyck om Linden — von —— oock in De oude tijden ban inte. —— Nitrum en han niet Boen om be Ií- cthaemen te ear verd ve en eel r gheloo⸗ fe Dinars ë —— nu het Enghellche vit crupdt —— — Biene — 5boeck van Tank 8 De Cy be ee ireen t Latijn heet het ns ï anders ri Een ne — 168 noemen / op fijn oudt Franſch oft Hooghduytſch Glaſſum oft Glaftum ſouden gheheeten Gebben. VBooꝛts / foe ig de Wecde van ſommighe Guadum ghe⸗ noemt; in t Italiaenſch Guid: welrken naem ban Gla- ftum febijnt gemaeckt ende verdraeyt te welen / oft eer Bart Weede en Woude; in’t Spaenſch ende Franfeh Paftel. Men vindt den vacm Lan Paftelluni oft Pittellum ; met cenighe bef hrijninghe ban Dien / by Plinius Balerianus / inhet Derde capitel Gan lijn tweede boeck. Dan men magh Weede Paftillus noemen / omdatmen Bant fap Han dit trupdt koeckskens oft groote ballen pleegh te maker; die int Latijn Paftilli ghenoemt worden. Fu onfe tijden noemen De Pederlanderg dit cruydt Meede ì De Hooghduptichen ende Behemers Weyt; DE Enghellche Wode ende Lade, Avicenna noemt het Nil in fyn $12-capitel. Daer is nochtans bp de Araben een auder Nil, ’ welck Granum Nil ende Hab alnil ghenoemt wort ; waer Han Avicenna ſpreeckt in't zoo. capitel / ende Serapion nt 283-capitel:twelck eer foozte van Wende oft Conuoluulus ís / alg wp hier naemaels bethoonen Lullen. u 2. Weeerftefoorte/ die gefaepdt ende geoeffent Wort/ heet Tamme Weede: de andere / om Dat fp Lan ſelfs Hoort komt / maghmen wilde Neede noemen, Indicum. Baer fijn ſommighe ban die mepninghe / dat Bet ſchuym / °t welck het fap ban dit Crupdt uptworpt / Wanneermen de Lakenenoft He Wolle daer mede ver⸗ Wet/ anders niet en is Dan het Indicum gan Dioſcoꝛides; ende epghentlijck her tweede Indicum: Get welche noch⸗ tans niet ahenoegt en blijckt: want Dioſtorides en leydt niet / bat indicum homt Ban het opworpen oft ichupmíel fart be Weede / alg bie fiet oft bpnae overloopt; dan hyſeyt alleen/ dat Indicum upt kopere Haten opgeworpen Wort, Want van alle bepbe de ſoorten van Indicum ſchrůjft Dioſeorides in deler manieren ín fijn vüfde boeck: Het gene homt Dan felfg boort / ende ie als een ecbrafma int Grierkig / óft duerlietfel/ende anders overvloeyſel van ’t Indiaenſch Miet : het andere Dient de verwers / ende is gen purpur bloeyſel / Hat ban de kopere vaten opghewor⸗ pen is; ende van He verwers afqhetvochen Wordt / oft afghenomen ende ghedrooght · g Aerd. Weede/ nae het ſegghen ban Galenus / is gewel⸗ diah verdrooghende van aerd / bitter Van. ſmaeck / ende met eenen oock tſamentrerkend. Kracht en Werekinghe. Weede ig machtigh om de groste wonden van berde ende ſtertkis lichacmen toe te —— ende te genelen: en wort ſeer nutteluck ghedaen op ie deelen des s / uyt de welcke het bloedt met me⸗ ghte bloepdt. Dp belet ende drijft te xugghe De dicke aterachti achtighe oft lümerachtighe ghelwiſſen / Die in't Tatun tumores dedemarofi heeten ; ende ſy ondoct Die ſel⸗ ge/ ende Verteertfe wouderbaerlijcken wel. * wWeede is ſeer wonderlijck ín het genefen ende Wederftaë van alle quade ende afgrifelijcke zeeven ende oude ſwee⸗ xen: Alwaer ’t ootk fake dat die begoften te verrotten / oft doorlnacaht ende Doorgeten / iñe bp nae ghekanckert aren : *t felve fepdt Diofcorides ende Galenus. _ wan Galenus fepdt daer noch meer toe : Waer het ſa⸗ Ee bat dit cruydt wat te fterck oft te —— Geene EN “wefen nae de krachten ende gheftelteniffen van Den kranc- „ken/dan foudemen moghen bp de bladeren bandit cruydt eftooten zijnde Wat broot toe doen oft Gerften-meel / arwen-meel/oft Polenra,die ommige Wort noenten/ “bat fg gherooft Gherften-meel / naeden heyſth Han de ckheyt / oft t ghebreck Kranckheyt/ daermen dat in gebruycken wil. — Ander ghebruyck. Men pleegh Dit crupdt eer het bloe- men krijaut / te ſtooten ende te ftampen/ ende het fap daer uptteperfjeu ; ende Daer groote ronde bollekens oft balle⸗ Kens af te maken/die ban De Verwers gebeficht worden / ende Patel ghenoemt zijn / om de Wolle lakenen ende de af ghen wolle / ende „Get lfnwaet ende andere webben Daer mede blauw te verwoen / als boven oock verhaelt ig, : BIIJVOEGHSEL. — ME veeltes Ken hebben / ſoudemen al de verſchep⸗ denthe den befchrijben willen bien í ſelfs boortskomende — te Hiei oberon Ene — Ae De wilde Wrede ooch ich, de welcke wet hoogber baie buibte ende hriwnder ſteelen beeft, ende (malder bautwkene „Anders gheen aap ng hele —— want alſmen dat ſel⸗ Ade wo dt de Tamme berte gan verandett bee fgne gedacnte/ Tandtwinninghe de C ruyde-Boeck Rembert Dodonæi. Doorts / ig in Dit erupdt temercken/bat de bladeren Bie aen de ſteelen waſfen / beet ſcherper ende kleynder zún/ dan die unt de worte komen / alg ghemeynlyck ín alle cruwden ghebeurt. De bauwkeng van Dit trupdt ghelzcken tonghakens: de wortel is recht en ſſecht / met luttel ſaſelinghen. Mude Weede is het koren fehadelijck / leght Lobel/ ende groept beel hooger dan be Tamme / hebbende De laders die ban De Endi⸗ vie ghelci / maer veel kleynder: 't welck een oorfake was dat Pli nis de felfDe ſteide onder de Lattouwen. De wortel ie kleyne / de ſtee⸗ len hout achtigh ende recht / van onder af met bele bladers bekleedt : aen de tacken komen voorts de bloemen / Die boden in't opperſte feer bele zijn, Gleeck-geel-ban verwe: De welcke van DIE ban Pꝛovencen in hoepkens en tuplkens ghebzuytkt worden. s ‘Ander foorten van Wilde Weede. Lobel houdt Be Vaccaria oock vooreen ſoorte ban Weede / Dienochtáng elders van Dodoncus bez febreten wordt; waer ban Lokel ghenoeghfaem verwondert iS, Anguillara heeft dat boor Decerffe Meede aenghefien/ cude Glaftum primum ghenoemt: Lobel noemtſe Laus filveftris Vaccamadiéta , oft pock Tamecnemon van Corduss in't Enghelfch Covv Balill; af of- men fepde Bafilicon van de koepen : want Get is oock Van fommiz abe Ocymoides ghenoemt gUctureft. Bet waft veel onder het koren / bebhente ſmalder blader dan de boorfepde Wilde Weede / Die bart Ben Ocymaftrum oft Wilt-Behen ghelück / maer niet faa beel als't Voorfepde/ aen eenen ſteeie anderhatben Hoet hooghe / die vele tacks⸗ kens heeft / ende verciert is met klepre bioemen/ Bie ban Den Ocy- maftrum oft Neohel bloemen gelijck : de welcke witte ende bleecke kopkens hebben / denfelben ooch ben laedt gelijk / maer noch ter tüdt nerghens toe nut ghebonden, Rondeletius houdt het crundt Hondts tonahe oft Cynoglofum Booy een foorte Ban Glaftum : Dan Daer ban handelen wpelderg. É — Ioſephus Scaligher ſeght / dat cęſar Ende Bitruuius de Iſatis in t Tanhn Virum ghenoemt hebben / bie Plinius daer nae Glaſtum gheheeten beeft. Ifatis Indica ig daermen het Indicum oft Indiſch blauw ban Maecktsin’tIndifehaack Gali ende Nitgheteetensin’t Arabifch Anil oft Annil : Die ban onſt Weede alg niet en verſchilt. Bet wart oock NiroftAnnir gheheeten / atofmen blauwfepde. Plactfe. Weede maeckt Iet landt ban Tolouſe vijck: want deals — derbeſte wordt daer omtrent ghefacpdt ende ghewonnen: waer dat bet groen crupdt Guede heet / alg Lobelbempgbr. 5 Dp wordt oock ahefacpdt bp Wijffel in Vlaenderen! ende in ®urtfchlanbt op goedt bet landt : Waer Dat oock leer Goede — Die luttel argher is dan De felbe ban Touluſe) ghewonneu odt, : Aerd. Det amme Weede leght Door de oeffeninge alle haert fcheeps heydt af: fn behoudt nochtans haer dꝛgoghende kracht / De welcke meer bljckt inbe wilde : want bie Geeft Daer noch tenighe ſcherv⸗ Dt oft bijt, üt — —— ede is goedt gheſoden ende gez —— ate oude v thepbt oft bhetdighepdt en: Die feet goedt teghen De feex vochte bupleberatgherde ſweeringhen / Da p ohelendt — Verkiefinghe-@m iet goets te doen met deſe trunden inbe lichae⸗ men van de niet ſeer ſterck ende hertbarighe lieden / moetmen de Wilde Weede laeten ſtaen / ende de Tamme ghebrupcken / de welckt noeh gheweldigh ghenoegh valt: want be En dient foo wel niet in de andere gebreken daer De Tamme toe goedt is; om Dat ſi foo ſcherp ende bijtende ig / ende daerom Krachtiger in be ghebrt Ken der milten ende herdighendt ban dien. A Deoeffeningheyan Weede. Bet is de moepte wwrerdigh Ja ier be dveffeninghe / planten ende plucken ban Weede te verhaclen / j fp ban € ft in hun gheltjek de k : aerle Stevens ende Jan Liebaut beft! ' ads, geedit ph hagen see eplar Kapen; hoe wel datmen daer af niet en t dan het opperz ſte / ende het langhſte ban flock en bloemen. Dy ceffnoch voꝛrſt / noch eed ep 4 Be enge png iere Ie: 2 Dette paer 0 hicha Li ha eet grondt Aerde Dan middel gh lichte. Zp groep landt bat dyn oft bier taeren Graech ghelegh bef „tue eeen ban te boren bemdt is Ban op wel: Ì Hann teks ® aif pt 2t welck contrarie de Dee is / díe alfoa groote „ban’tlandt begeert als be verte enbetfngacrt dae be De Weede wilt Dat het landt ober ander iacr braeck ligghe / oft „Anderfins be wortels, die foa dickwijls gheplant zijn / ent komen sgnchhen oe her veh groe beematit) foomaecke oe deit Ben “flben mage: daerom en magh (br magber lan faepbt worden) want fp geoept Daer ende — el; maer wel in wel ghemeft landt : t Welck op een nieuw ond 2den/ cermen Die Dt. Ale De Neede, ie) alfe metderegghen wel ie: de met - er aerde ghedeckt Worden. Maer planten hun bla Gebben bi toe s langb / falmen mo pꝛil / oft laeter / nae Dat het ; is gheweeſt / D'aerde rueren / ende JD ij lucken: als die ghepluckt Foe gen de wortels onder bladers zjn / De — de ende’t ſelve nen AD nes —— — endt / Ooffmaenbt DE cle manet De Eh se ghema rueren — gheſchiet te weten deſe ſen/ De bladers * pluchen lsb EN behan ieaDe Het eerfte Deel: middel coleur te kryohtn dan moetmen Die ban plante tot plante metter Bandt plucken/ endein fulcker voeghen tot aen De wortel af- breken/ datſe met eene ſickel fchimert af gheſneden te wefen; daer nae falmen Die op De rije in De lonumer leggen/om Datfe be Some niet en foude hinderen. De mantere om Weede te maken ig Defe : Men ſal be boorftpde bladers in den roſmeulen breken, onder Jen ſteen Die in etn kuppe om · loopt / de welcke wat wijder ig dan den om loop ban den flens als nu alte het erupdt Dat fu den ſelben meulen is / Bart den fleen ober-loopents / doet men het peerdt flille-ftaen / ende men keert de gheperfte bladers omme) Ende men leght die aen Deen fijde/ in ſult⸗ ker voeghen / Dat hetfap datter upt-loopt nac de middel —— bet welck het leeghſte is ban den meulen : ende als dat upt- men/ ende de plaetfe wel ghedrooght is / dan doermen defe vladerg Wederomme onder Ben meulen om te malen; ban de welcke Daer nae ronde ballen ban omtrent ander half pondt fwaer ghemaeckt wor⸗ — Sonnt / oft als t reghent in den hoven dꝛooght / ende —8 den ſolder dre tot D. Bertens miſſe / — Die boor tepfe maelt om tot poeper te maken / ’t welck open — maer midts dat het op eenen hoop —— eghint te worden (oa moet het om- gekeert ende met water bez foroept zijn | tot dat het ban paffe nat ig : want ghelick te beef waters ’t felbe berdrincht / alfoo wordt het door te luttel waters berbrandt. Daer nae moet het op- Worden / niet in De va maer ín De lenghde / ende alle daghe gheroert worden, tor at het kout gheworden is : daer ——————— alle bier oft fes Das gen geet metten woꝛrden / tot dat het gheheelkoudt is. °C welck met groote ighepdt moet ghedaen worden — ſoude de Weede ligghen backen / ende en ſoude niet deu Als t nu bes reydt is gelijck dat behoordt / fal men’top een. wel ghepla⸗ vepde plactfe legghen / totter tijdt toe dat Get Berkocht wozdts maer hoe langer dat bet ober hoop light / hoe Dat bet beter wodt. Die ban Touloufe (waer omttent dat groote menigte ban Weede @roepdt ) en bꝛenghen de Weede · ballen in gheen poeder / maer ver⸗ garen de Weede in groote buſſels ende worpen Die onder den meus Ten / om ve vochtigheydt upt te perffen : Ban maken fp ban Det margh kleyne ballen / die fp inde — aeten dꝛooghen / en Daer nac totten. Deſe baller worpen fp inde kuppek Daermen * verdad Lr oft fwoert / de de — — — — Guado — te fact als ar wiet — ank / Id sig: nigh azijn te famen gen in Fn Cufacate wordt Dit blauw peel Gbtmaccht . tot dien faepen fp dat alle iaer bergaberen Dat/ Drooghen'tende wepcken weer ;. Daer nae floaten fp dat / makender broodekens wint Die fp ettelijche daghen te dꝛooghen ſtellen; dꝛoogh e ſchinen groen te zjn dan ten laetſten worzden fp dontker blauw. Bet be is't ghene Dat ghebrandt zijnde niet over En blijft als fandt [maer ijn wordt als bloem oft Dons ban meel, Ander houden hoor tbefte/ dat et pen/ Baer op Drift oft blot. fen 5354 — Bolnes Indum noemt. flRaer Pprard ſchruft / da anders Indigo / t weltk veel Wardt / ende vande befte wacren ng Ke meeft waftin Cambaia/ ende ' 5 ein kbstente O6 —— — heart —* | 0: e nat gemaeckt / ende noch weder gediooght / tot dat wedt. HET XXIX. CAPITEL _Van Wouweoft Lutum-cruydt. Ven pock lan: wor — V eerden chen de w enen el et ende: gheene —— / met Glepnder bladeren pelo Dan eene ——— daer op ſtaen toe nine maatend —— —— ſaet — tel en wit, 5* — ern bost genezen bri is goudt · geel oft Plaetſe. vette ende taeye — ——— ——— vele landouwen van wd perd end op Bele plact- onenig er fen in't wilt bre gie ord En de ve rg wan he — is / ende Het derde Boeek: rog Gpousse oft SZutum-ceurvis, ndemt dat Lutea; Pitrubiis ín’t7. boeck — het Lu· teum; maer is van Vircilius in De bierde Etloga van fijne Bucolita Lutum ghensemt. Pae dit cruydt Wordt int Latijn be geel verwe Lu- teus color ghenoemt/ ende alle geele din ghen Lutea , al of men ——— e virwe oft Wouw -verwighe ding Ean ghelijeh — int Latijn Crocus, alle bin, en ctocea oft Daffraen- —— pe bie be Purpura ghelijcken/ ® ——— plegen te weſen. ———— is / ende Beel min Ptar⸗ des/ res de, we en beſchreven met gq_ Acrd, Kracht ende Wercking Jen cheb be Toute utr tijt in de sene; Fan (p wordt andere verwe aen. echt : te: De ———— la ——— gebruyc⸗ beftrijckent ghene dat fp bal er cupdt/’t welck Lutum ende Ban kright het een bijfter — tto Cruydt-Boeck Remberti Dodonzi. ban Weebe feer verſcheydẽ igsende en verwet niet blauw, roodbanverwezijn. De Wortel ig velelachtigh. Det fa maer groen / als Wp ghefepdt Hebben, van dit —— * —* foe wel an : % BIIVOEGHSE LEL. dat Han de An znoem zten & tooutwe magh tel gheftelt worden boor eert derde foort Rafioft N jj D ban Weede) ale Lobel betuyght. Ap ie een crundt van groot £ í (kali profút / ende ſeer ghebzuyckt / om delakens geel oft goudt-geel te berwen/ fonderlinahe in Iederlandt . De bloemkens ban Douwe Waffen D' eene boven d’ andere/ ende vergaen in klepne bollekens tipfwiis ghefneden: · : N 4 Bp de foerten van de Wouwe ſoudemen noch twee andere crun⸗ ben mogen fielen / die ban Elutiugende Matthiolus befchreber zn, Ban be welche het eerſte van Clufius Lilepa Sclamoides ghe⸗ fRoemt tordts het ander ie het Ephemerum ban Matt hiolus. Maer ban die crupden fullen wp elders preken. . _ Plactfen. DBoutwe wordt ín bete plaetfen ban Brabandt/ bp Lot ben en Bruffel/ op De belden ghefaepdt : het is oock groepende op bele fteenachtigte plaetfen ende weghen ban Vzanckrijck ende Enz gelandt / ende inde nieuw bedijckte landen. Naemen. Sommighe noemen Dit crupdt Orant; maer niet fonder Dwalinghe : want Brant is een ander crupdt / met Wouwe gheene gelhckeniſſe hebbende, als in den boordtgauck deſes boecks ter vechter plaetſen bljcken fat, Den naem Woude komt met Dien ban Wede gft Weede ober een. Het is ban ſommighe Pfeudoltru- thium gebeeten/eft AntirrHinum ban h. Bock. De Griechen heeten’t bedensdaeghs Chiméli: it Walſch heet het Waude; in t Latijn gock Luteoia, Dan al is’tdat het ban meeft allede Crupdt beſchrü⸗ berg Lurea ban Plinius ghenoemt wordt / nochtans foo twÿffelt Lobel oft Acherbrem (iw’t Latijn Geniftella infectoria vulgi) de ops rechte Lucea ban Plinius ie :’t welck ghedrooght / gherot/ ende gez malen / ende in feer groote hoopen bergaert zijnde) Paftell ghenoemt ig. °C wordt oock ghefaepdt bp Kÿſſel in Dlaenderen / ende in Dupttífchlandt. ; 3 Oeffeninghe van Wouvve. Pit cruydt wordt oock op ackers ende farplant gewonnen / gelijck de Kapen: ende men gebzuckt daer ban maer alleen de le ende het langbfte ban ftock ende bloes men. Get en Bree gheen ongheftadighepdt bande locht; noch⸗ tansen begheert het niet alte betten grondt : ende is lieber in vafte dan in le acrbe. Grocpdt oock lieber op landt dat dry oft bier iaer braeck gheieghen heeft / als Weede oock Doet. Dp wilt oock heb⸗ Ben dat Get landt over ander iaer braeck light. Bet maeckt het lant magter: ende het landt meet op een nieuw ghemeft worden! eermen Dat faept: ghefaept zinde / moetmeu Dat met De aerde wel bedecken, Als de bladeren twee vingeren langh zón/ falmen Die plucken om⸗ trent half Gprils ende de aerde rueren : ’t felve ooch alle maenden onderhoudende; Dat is/bijfmael moetmen de bladeren plucken/ ende bijfmael de aerde log maken. Maer men moet De aerde tweemael gheruert hebben eermen de bladers af-gheplucht hees Den tijde ban het plucken is oock rag nt —— Gohen/ende niet inhet midden / brekende De bladeren metter handt tot DEWI: teltoe ; ende dan mottmen Die bladeren oock in De locht drooghen / wachtende die van de Donne. — — — — HET XXX. CAPITEIL. EE Van Kali. î — SE Cheſlachten. K Ali trupdt is veelderhande / gelijck het niet alleen upt „boecken Han De nieuwe Crůpdt · beſchrijvers / maer pack upt Abicenna en Serapion klaerlijtken blijekt, Dan wp fullen alhier dp ſoorten daer van beſthrijjen. Ghedaente; zt, De eerfte foopte waft recht op) ; gele Oe ee — Languedoc/ ende DE atsu ew €: nd — trent ben mondt van de Maeſe Zeelant. X Derde for al fe Bee nn: de Jl / oft aen de zee-kuften Ban den 1 — — ſouten Het eerſte Deel. Stean ban Supenne ; maer oork aen den zeekant van Pederlandt/ befonderlijck in de Zecuwſche Eplanden. Shetnoopte Rafi oft Oaticoznia. RS 9 — * — — — € Tijd. MWen vergaert de eerſte ſobrte omtrent bert Herfſt / eñ men leghtfe op Dweers fterupswijg ghefchicte — — houters; ende (ao tmen Daet den brant in : Die voch⸗ tighept Die daer van drupt / ende het a chen / wordt in font: migte kuplen oft h N vergaert om te ghebzuycken. 2, Be tweede fooyte wordt in Dz ck op den ſel⸗ gen tijdt ende maniere vergadert als de andere. _ 3. De derde foorte Wordt oock fomwijten ghebrupcht alg de anders; maer en is foo leer niet Di Naemen. we overfetterg ban de Arabifche boec⸗ Ken noemen alle defe crupden met cenen gemeynen naent Kali énde Alkali. Sp worden ban Avicenna int 724. taz pitel met Ben naemt V (nen beſchreven; de welche ban Vínee gerfchepden ís : Want Vnee ie Bryon Bpúor Han de Griet⸗ Ken / ende het Moſch oft Muſcus van De Latijnen / Daer Avitenna in t 722, capitel af vermaent. Deranton noemt dele loorten van Kal in fijn 247. capitel oock V (nen. De afichen ban dele cvupden is Han Mattheus Srl vatitus Soda ghenoemt ;maer men noemt Die meeft Sal Alkali : andere f: Alumen Catinum is. Som⸗ egaben mi dere fteflen dit verſchil tuſſchen Sal Alkali ende — —— — aſſchen ſelve Alumen Catinum; Da: ij is / maer het fout dat van Die afichen ghemaecht ig / Sal ——— worden de kleyn ghjeftooten oft ghe Det deſe a = — fteenen — ende —— welcke daer nae — ghelaſe vaten kroelen fe maken: welck neee boden heet ende ghefmolten zijnde. weer oft facht ghewoz- en i8/ gheeft van haer eene Det t die Daer boven — an a ende lichᷣt om morfelen. Men noemt{e ghemeynlijck _Axungia vti ; in pederlandt Gelafen (mout; in Doogh- * — lant Selafen ſmaitz in Vranckrijck Sun de voirre; in walen Eiove de Criflallo, Dat ig lbern ban Erpftal: ende baer nae noemen fpt in Latijn Flos C 2 1. Deeerfte foortensemen Wp Kelt. Maer de ghene die mepnen dat {p Tragus pan de Griechen is / zijn leer B 3 tT ig cen Geel ander crundt / Van vrede etbers fallen ke Ehpdifta Sontenus fe wp elvers Lullen fppeken. ft erahens/ dat Kali anders niet en is Dan Empetron E'uorerger + maer Empetron , nae het fchrjven ban Dio: frozideg/ waft in berghachtighe plaetlen aen De zee ghele⸗ ghen/ fout van ſmaeck. FPaer daer groepen veelderhãnde ri aen De zee / ende Daer zijnder oock veel Die ceren maeck hebben ; nochtans daer upt en volght het gat die alle Coorten van Empetron zijn. eeft oo Orle rilen er coïdes bexserdts glen enus Prafocides Teagoeddès : maer gheen van dele twee Woorden niet gend Het derde Boeck. ut Komt met Kali over cen : want Kali en eene ghe⸗ lijckeniffe met Iinfen oft Porvep: eraf rz a en pleegh níet fonder reden eenigh crupht infarbtigh/ Porrepachtigh oft Loockachtigh te noemen ten zp Dat Be rrupden Die bp beſchrzift eenighe ghelyekenute met Hin —— 2. Dẽ andere ſoorte / die a Witte Kali noemen / die ſou⸗ beeenighfing bp de Anthyllis altera van Diofeorides —* nen te komen/ waere ſy ruygher ende hayrachtighetr ban Velt· Cypꝛels / ende Daer by oock (eer fiertk oft fmaer van reuck ; maer aengefien dat fp gheen Han deſe tosce Dingen Heeft / foo en maghmenfe nergens onder / dan onder De foorten ban Kali rekenen. De Franfopfen hoemente Blan- chatte, al ofmen Witte Kali fepde ; om Dat haere ſteclkens niet rood En zijn / maer et ghebeele cruydt bleeck groen Ban verwe ig, ee 3. Dederde foorte noemen Wp Salicornia: met weltken naem ſy bp alle de nieuwe Crundt · beſchrvvers bekent ie: befe ig oock vooreen ſoorte van Kalite houden / al is't ſa⸗ ke dat fp min verſocht ig om te belighen : Ban fonuniahe Wordt fp Kali articulatum genoemt / bat ie / Kali met kneopen/ oft met leden verdeplt. Aerd, Halt felve ie beet ende Droogh; maer het aſſthen ig noch) veel heeter / felfs tot den Bierden qracd van Hitte ende Droogbte : ende daerom Heeft het cen brandende oft verbluyſterende kracht, g Krachtende Werckinghe. Een kleyn wepnighsten ban Dit cruydt int lichaen ghenomen / verweckt ghewel⸗ dighlijcken niet alleen de piſſe / maer oock de maendſton⸗ ben ; iaeght uyt alſoo wel de doode als De levende vrucht; drift af Doop Ben hamerganck alle waterachtighe voch⸗ tigheden / ende purgeert oft reynight De Waterfuchtighe menfchen. Maer allmen daer te beel af innemt / Ban ig Bet ſchadelijck / iae doodelijck. Meit den roock oft reuck Van dit truydt / alſuuen dat brandt/ iaeghtmen de ſlanghen wegh. 2 5 e affen wordt oock ghedaen bp be dinghen diemen chorftheydt ende onlupvethept deg hurts pleegh [ende te berepden : Defe aſſchen fweeren oock lichtelijk benemen ende v als Avitenna en Serapion verhalen: Dan In De boecken van Deranton lecſtmen / dat kali foo grooten boom is / datnen onder fijne fchaduwe ſoude moghen recht over eynd ſtaen maer Dat en komt niet door de ſchult oft orwetent heydt van Serapion ſelve / Dan (foo het fchijnt ) doe, De Dwaz linghe ende migverftandt Lan ben overſetter. Ghelafen fmout verdrooght merchelijcken ſeer: eñ daer⸗ am —— het de ſthorftheyt eñ onſuyverheyt Bes Guptg lichtelijck / allen de leden Des lichaemg die men ghẽnelen wũ dickwijls baepdt ende waſt met het water daer dat eweeſt. en — q Ander Ghebruyck. Det aſſchen ban dit truydt is foo krãchtigh (alg wp bove lepdt hebben) Dat het Be geftooten oft klepn gemoꝛſelde freenen Doet ſmilten / eñ tot cen ſtoffe t die beguaen is om Daer hae te blafen. t oock upt defe aſſchen een feer fierche ende bijtende ldoghe / Waer upt daer nae Lan de Deep-lieders feep ghefoden Wordt / Baer Clie van « oft eenighe andere bp doende £ Welche feep om lijne en oft klee⸗ deren — — te waſſcheñ ende ſchoon te maken gez Hinderniffe. Men moet wel gade-fleer/Drtmen niet te beel van dit erupdt in het li en gheve: want het is gen fchabdelijck ende doodelijck ghewas / om ban binnen met eenighe menigijte fonder veden te ghebzupcken. we BIJNOE GHS EL: fe ſaorte ban Kali dit hier ban Sodoneus boorde eerſte ghe⸗ Den woꝛdt / is ban Zekel boor —— — deſchreren verrte ban Be befchrvinghe nan de andere Bekende foorten van dit ghetwas : bo houdt bie nochtans boor oprechte elk j ende noergtfeint Latijn Tragon Marthioli , Drypis heophrafti: marr het is tonrechte van Matthiolus veor Tragon: oft Tráganon ghehonden ghetweeft : want / ſoo Tobel betupght / deſe plante is van den ed ban Crithmuir Salicornium oft Cali, ende wat naerder ku Bie doornachtighe ſoorte die fp Secacul, oft ben tweeden Crichmum noemen . De befchrijvinghe die Lobel daer bari gheeft / komt met De ghent Die hier ban ghe⸗ ſteit is feer over een want hy ſeght: Ap is eenen boedt — half hooghe upt- in kramme/ bicke en dichte tachokehe/ en ſtekende bladers ban Berweente vaert gheljck watte, dick bermen fo Dele) 2 — met ban ben tik matr boben fehjerip Ende ſtekende / ghelijtk die van de Water · noten oft Tribulus terveftris; in voeghen / dat ghp ſonder u te ficken gheen tacksken en ſoudt komun af krecken Euſſchen de biabers groepen rande hlsemkens die geel groen zún: nae De welcke plat faedt komt (fog ick mepne) gelijck Bat bat de Kali. De vroztel trunpt m den riſth vander, derden / De welcke kiep erde heutachtiah is / abeljck die ban de Kal, met eenen grafachtighen ſmaeck / ende bol hmachtigh fap/ gheenſins tfameh-terckende; maer fout) fonder eenighe andere — fmakelijcke epghenitheyt Zulks dat dit erupat meer elckeniſſe met dert Scorprus ban Theophraſtus / dan met Tragos ban Diafcorides heeft. 7 Saer Lobel houdt beo? de opꝛechte ende cerſte (oote ban Hali dat ghewas / t welck hy cyghentlyck Soda noemt mt Latijn/ Fran: ſops ende Italiaenſch / oft wt Latin oock Rali magnum SediMe- dij folio, femine eochltaro : tiens figure hiet ban ous gheſtelt iss Bie oock fn de andere Druck ban Bodonei Tatinſch Crundt- boeck ghedient heeft / om de eerſte foorte ban Kali te beteechenen. Maer haedemael wp ghebauden heben dat Dodoneus een andet figure heeft willen ghehrupeken boor ſin eerfte foorte ban Kali, hebber Yp heim daer in oock willen volgen. . Groote Kali met fleck. ghevvijs faedt; SES — sports foo befetft bet Lobel met deſe voorden Diterupbt eri —— —— andere brandende mb | endeie fetr wel bekent aen den zee- kant ban De landen ban Languedoc waer Dat het ag wel ban (elfs — kn — —— fimalie bladers / Di den jel-Sedum:oft 5 8 ——— zonde langi worpigte bladers [maer twoer-mael Tanger ende ſpitſther tuſſchen De welcke ’t ſaedt tight ghelijck een Klepne ſſecke / eum ban coteur / gefloten in blaeskens —D — t ſaedt ban — — —— in de — — — foorte t bed Kelk beeft ſwart ſaedt / dat t Surckel — bande Kalf heeft cen fatſoen bo 0) en, Donder” — “mart te upt De ment opKer tozpigde 09de eeens, atsin der peerd-fteest! nde gelek e oock teel ruffcpen Werandrien ende Capra ; ende wordt Daer . é Alerandrjentekoop breughenſe ede mer ficken me | at Cruydt· Boeck Remberti Dodonzi: De andere is een mede· ſoorte van de Wizte Hali oft Kali album. Be Derde ig epaentlijck Kellu oft Kali Agyptium, die Egpptenlant ep⸗ is hebbende webnighe bladeren) Die ban Kiuga ghelck / matr eel langher / met eenen niet heel vechten ffecl; Daer twet oft Dep fijd- ſteelkens upt fpruptert / oock vecht over eynd ffaendes elek op haet ’tfop een Betgaderingte dragende ban bf oft meer bladtren als Die ban de Pelt-Cppzefs oft € hamepitpe/ doch nederwaerts boogt- wijs ghekromt : upt midden ban De welche bele bloemkens fprupten älsrooskend. î : … Lebinug Leniniug ſchnft / dat de Keelanders upt het Kali fout wetente trechensefi dat fp Dit crupdt Hrabbeguelnoemen/om dat het De krabben Den gangh verhindert / dies fp zer ghtbangben worden: boordts / dat Het tene aenghenaeme ende geſonde (pijfe voor De fchaez ben ie / wanneer fp met den Bot/ datis, waterachtighe gheſwillen / ghequelt zijn. Re Ed Aerd ende Werckinghe; Alle De foorten ban Kali / {oo welde Franſche als De Egpptifche/ sijn fout ende bijten be tongh met bunz nen fcherpen (mactk :Daetom nanen fommighe poeder Daer Dan met tenigh fop in / om de prmen ende verbrande galle upt Den lijve te iaeghen; ende ſegghen / bat het fap uptde felve bladeren ghedoudot / bet ſelbe oock Doet. tn — … Wet wordt dock in ſalaet ghegheten ghelück de Zee · Venckel ende” foo doet het verl water maken. à Anderghebruyek. ®eintwoonders der Eplanden bande Mid⸗ denlantſche zee Doen De placken upt Be kleederenmet het fap bandit ghewas ag, Die ban Egppten ghebruncken dat in plactfe ban brandt houdt⸗ ende het trupdt beſighen fp oock in hunne verwerjen. De konſte⸗ naers /ende goudt oft flver-fimeden/weten het Sheiaſen · ſmout oock te ghebruycken. HET XEKILCAPITEL: Van Steen-faet oft Peerlen-cruydr. Gheflachten, — — is tweeder hande: h et eene en wordt foo dick⸗ wijls niet ghevonden/ ende is het groot fte ; het ander ig feer ghemepn /ende Wordt Beel ghebzuyckt / ende ís Kleyn Dteen-fact ghenoemt : maer behalben dele / Cullen wy noch twee andere foorten Ban Dit ghew. beſchrüven. Sroot Steen · ſaet oft Peexten-crugdt.- MAND à € WEG r — LO EA eN, \ ONE al ACORN 7 ANTI (pa ‚N ger, 9 : — EET or NN F — _ Het eerfte Deel. nevens be Weltke blauwe bloemen op kopte ſteellens ver⸗ fchijnen : daer nae volght wit fact / foo Bard alg eener ſteen / van grootte het Etuum ghelijck. De wortel rs fafcl- achtigh/ ende blijft des winterg over, Kreyy Coteen-fact oft Poerten· crurdt er WES” W 8 — —— eerlen· crundt heft lich lelnen vecht op / met eenen in bele tacken oft (ijd-fteelkeng verdeplt ig/ — ende — : De bladeren op ge à maer orter Dan Die ban Groot Peerlen-crupt/da ooch —— ſwartachtigh in't aenfchouwen , Te bloem⸗ kens / die upt Den oorſpronck van He bladeren Tanghe de fteelkens/ zijn witachtigh: daer nae volght bet fact; ’t welch alft vijg is / wit / glat / blinchende ende is / wat grooter dan een greyn oft kozen Birs oft Miltum; groote — met kleyne peerelkens hebbende. De Wortel nekt leer diep onder d aerde / ende is Wat d igh / met vele aenw beſet; de goreng / als de blabrria be be 3. Dederde end nan en vrg van fteelen/ bladeren ende bio ; maer het laet en is foo wit niet; ende is couer / ende gherimpele/ gheenfiug 4, De vierde foopte Wordt ban Hieronpmus Bock vermaent / wiens — zijn: de blade⸗ ren zijn ſmal als bie wan infaet s tuffejen de welcke ende de fteclen kl —— efen marsen: /alg Die ban De tweede ſoor⸗ tevan Steen 5 —— Plactfe. 1, Waft in Italien / feat Plinius Ted — opt meelk gbevacle ns. et het oock van ſelfs Waffen in Languedoc; maer foo wel in’ als in Ne⸗ _Der-Duptíchlandt en woordt het nergens ghevonden dan ted — ben kpBtichtandt/ ende oock Enghelandt. e p 3. De derde ſoorte Wordt — eri {ao er al i in Behemerlant / in velden Onglebouwde vervallen plaetten ghevonden, ghenoemt worden — @ Het derde Boeck, 4. Det vierde waft in Dunpdtſchlandt ci ben onhe: cot ben eer egen bne befje van Be : Daer-en- pet (roo eh rid, — en· tuſſchen wordt aemen. in De groote herdigheydt Wozden dele twee eerfte crrupden Lithofpermon he Bed ghensemt/dat ig eyghentlijck Steen-act te L : lom: mighe noemen’t oock Gorgonium Topyóyroy : andere noe- men’t Zgonychon , Leontion oft Diofporon „oft sock Dio. {pyron, afg Plinius leeft ; boven dien oock Heracleos: de Araberg noemen’t Milium Soler ; be Apotekerg ende de Staltaenen Milium Solis; de- Dwaeaniaerts Mijo del sol Be Franfopfen Gremil, ende oock Herbe aux Perles, I, De groote foorte/ ban ons groot Peerlen-trupdt ghenoemt / is in be Apoteken van jeder ende Hoogh⸗ Dupdtiehlandt onbekent. % 2, De tweede foozte noemtmen epghentlijck ín Pedet- bupdtich Dteen-laet ende Peerlen-rrupùt ; in't Boogh Dupdtich Deeerhivfen ; int Spaenſch Milbar ; int Engelírh Ozomell, Defe wordt in de Apotekers Winckelg ban Pooghdupdtichlandt ende Pederlandt ghebeſight. 3. De derde ſoorte magh het tweede Klepn Dteen-faet 13 4. De bierde foorte maghmen Alderkleynſte Steen⸗ ſaet noemen. Aerd. Bet fact ban de twee eerſte loorten ißs warm ende drꝛoogh tot in ben tweeden graed. Krachtende Werckinghe. Steen-faet verwerkt tot piffenvorift het graveel af ; elfs/foo Triofcorides fctyzijfes ‚ Met witten wijn gedront kan den Ban de Rieten bft ban de Blafe breken. BIIVOEGHSE 1. onzus hadde bit ghewas in fn Brucken ben fijn Denmör ont —— ne etri ri De — — 8 Tam pPeerlen-crupbt noemde / bet ander Wilt Peerlen- teupbt : ij noeg noemt Dat Lithoſpermum maius, oft Bet fact Daer ban oock een Peerle oft Dteen g ten foorte oan Wieg oft Milium,op fijn vechte p Latouwe, 1e _'@ fap ban De bladers / oft het ban” î ed ©. — * J pe . * — 114 Cruydt-Boeck Remberti Dodonæĩ. ende om Water te Doen maken. Inſgoheliicks een half laat ban Dit ee as 126 ‚_* Cruydt-Boeck Rembert Dodonzi. wiet —— dd midden ban de oe * oemkens ſpruyten / De bloemen van de Doove Netelen Sachte Molucca ghelijck / maer wat kleynder. 2. De twerde oft de fiekende Molutta Geeft oock Gele ſteelen / omtrent anderhalven voet hooghe/ die ghevoort ende vierkantigh zijn. De bladeren zijn Dien van De voor⸗ gaende ghelijck; afg oock zijn De bloemen / die inſghelijcks iu fchotelwijfe huyskens voortkomen / maer nochtans zijn die huyskens engher ende langher / hebbende rontſom — berde / Dooywaerts uytpuylende/ ſchery ſteken⸗ OMME ee g Plaetfe. Deſe twee crupden zijn hier te lande vreemt: Dau fp groepen ín de Molluckſche Eplanden / de welcke onlanghe bn @oft-Gudien gevonden zijn : Waeraf fp. dent nacm hebben, € Tijdt. Ap bloepen in Hoymaendt ende Ooftmaendt. _€ Naemen, Befe crupden heeten Molucce op't La⸗ tinſch / nae be vooꝛnoemde eplanden, : 1 ®eeerfte Molucca fonder doornen is ban Matt hio⸗ lus (foo het ſchnt nae de ſchilderje die hp daer af gheeft) Meliffophyllon Conftantinopolitanum ghenoemt / Dat ig Meuffe van Conftantinopelen : wp noemenfe in’ La⸗ tin Molluccâ lzuis. | 2, De ander noemen 't Btekende oft doornathtighe Molucta; in’ Latijn Mollucca fpinofa, q Aerd , Kracht ende VVerckinghe. Dan de Grachten van dele cruyden en hebbe ick niet bp de crupdt-belehrij= „Bers berharleng weetdigh ghevonden; dan ſonunighe fegghen/dat fp goet zijn teghen het verghift · BIJVOEGHSEL. Eneerſtighe crupbt-beminders hebben deft faorte van Meliſſe D ban Molucks oft gack van Turcks fast ſomthdts tamelijken eel ghehadt, Boch fp en verdraeght De kouwe niet vel. Noch van de krachten van de-tvvee foorten van Mollucca.r. De teefte ſoorte ban De Conftantinopelfche elise / heeft een openende ende Dun makende kracht / ende kan niet eenen afvaghen ende bere, bei eng floptheben/maeckt de grobe borktíe B: erftop. en, } et e dan —— — — — lieven oft u ï ſwillen. Ea ts ende ie wonderlijcken goeot inde ges Ze — Van Glidt-cruydr oft Herba ludaica. on LEL Geladen. &t be voorndemde gheflathten Han i Je Mriekee aan Woe geolrend ober ep aat an droo be se aes den; maer fyn ſteelkens zen aen de lijde/ de weltke kantigh ende o — zijn: aen De welcke ban x Het eerfte Deel. Slidt crurdt oft Kerxba Judaica. € Plaetſe. 1. De eerſte loorte van Glidt· erundt waſt aen denZee kant van Lombardijen / omtrent ded Apennin⸗ derghen / ende oock in Prantkrijck in de landouwen Han Tancuedoc. Dp wordt oock ghevonden bp Gegenfpurg ín Durtſchlant / niet verre vanden Donouw/in de beem⸗ den en ín Be weyen groeyende; ende oock ele andere gheweſten: ſommighe legghen / datle en fand plaetfen mente in en arendt p tevinden. 1. Detweedefoorte waft in Bollandt/ende elders / omi⸗ eerſte „trent de grachten ende beechen ; ende daer is ſy Witter van verwe: laetfen ie fp wat Ve hide — —— —— ain en oft Epe: Een-bladeren meer nae by komende / kleynder nochtans enderouwer. Sp beenght boort vierkante ſteelen / een en rs weicke met Lonuuighe iedigheden / zonde krangkens / Het vierde Boeck, « 117 Andre ſoorte Gan Scidt cruxdt oft oKexba Judaica. e NAE SAS ES DA ringhekens oft werbelkens ſtaen / als het ghelien wordt ín De Malrove: in de welche haer (wart (act fteecht, orfaeck des naems, Men noemt defe eerfte foorte van 7 A / - Glidt-erupdt Siderius „alofmen Ferraria int Latijn / oft Plercrupdt in ’t Pederduytſch fepde/ nae Get i —— Erik —— * aid ler —— —5 de en die met aen zijn / geneſen Eet — — te febiint jk — n 2e tweede foorte ſchijn een g van de Sideritis oft Herba Tudaica te wefen:’t welck upt den reuck t/ die met de eerſte ſoorte Leer overeen komt z traer-en- foo is de ghede an de ſteellens end gan be bladeren niet onghelijck van di paerom mag: menfe [eer wel h ft id re Hei ved idt· trundt noe= niet wel konnen gherekenen / fake bat {p ban fom- Shehelhmde Wederick _ Ù ge t is ï 1 ft ge d [ * gh lickes nifte met eenighe ſoorte ban de Wederic Hfdfsen gelekt be baftaert-foorten van Wederick niet Í ——— — beef min de oſ — rd kinghe toeheelen ende te ſamen voeghen : ende rd «28 — BIIVORGIUSEIL. Her ijn ſeer bete trunden bp de ouders beſchreven gheboee ft / die ben naem ban Sideritis boeren : want bimae alle Crupdt · be⸗ ſciniwers houden eick een verfchepden crupdt voor Sideruerss fac bijz nae alle die erupben die kracht hebben om De leden Die doos gler ghe⸗ quet ſi zijn te ghenefen / hebben {p Siderius ghenoemt / ende hebben bie maer met eenigen toenaem ban den aderen berfchepden: want foms mighe hebben den toenagm Heraclea „(ommige Achillea, fonimiz gie eentgben anderen : daerom en fal ick maer met korte woorben eenighe bau die ghe lachten verhalen chemerckt dat het heel langh / taenoodeloos foude weten / Dievalle hier te witten boorthzengben. Somm iche houden boor be ercfie Sideritis De Watet- alrobe/ Dart Sobon us onder de Water-crupden ban fal ſpꝛcken. Dalefeampius houdt be Herba venti oock boor cen foezte ban Si- deritis gndere gheven het Kobzechte-crupdt ben felben naeme ooch; andere De Bevernelle ende het Bloedt · crupdt. Dan hier ſullen ww alleen Ban De berfchepdenthepdt bande Te- trahicoft Sudt criwdt preken; De welcke Van Dodoncug mde onz bere boor be cerfte ideritig oft Siderieis Heraclea ban Diofcozides ghehouden worden. / 1. Ônder dat gheflacht worter een gherckent ende beſchreven ban Lobel; ’t welck bloemen heeft die vande Dteen-klavermoft Stal: crupdt gheiden. De bladerkens,zijn gljeljck die van De Sljf-boomen oft ban Phyllon Thelygonon, groepende aen ſteelkens baneen pals me oft anberbalbe hooge. R 6 z. Wp befchrijft noch éen andere Mideritis ban Montpelliers — gele bloemen; in Latin Sideritis Monfpelliaca Scordiofdes , oribus lurcis. 3 Bergh-Sideritis, alg Den ſchoen Lobel beuwghn iP arijn Si- deritis montana genoemt / ——— Sideritis van Dioſto⸗ rides eenighfins/ ban heeft ſmaider bladeren / ende is veel onkrach⸗ tigber. Fabius Columna beſchrhft cen Sideritis montana paruo{lo- re nigro ret ‚ Capite medio croceo: Die cenfteeligh/ ende fomrijts Beel ſterligh is / bimae anderbalven boet boog: De bladeren waſſen met beurten wêe regten. Den anderen ober / ſanghworpigh / bléeck- roen/ met wit langty bons aen bepde fyden bedecht: aen haer upterz e met Dip ſchaerdeſens gijcherft te weten Die onder aen Den feel oft Id ſtetien ſtaen / Die oock op ven lang voetken vruften : de ghene die ovenwaerts waffen zûn fpitg/ onghekerft/ ende fonder boethens. Tt beleden der fiecten ende fijd-freelen komen ghemepnljck fee bp bloerikens onu ene is fles te Cruydt-Boeck Remberti Dodonei. bangtedaente als bie ban De andere) grau ban berte / ban bint bieeck achtig Iet fact is klepnder dan Dat ban De andere hstsche tigh: De worse! is wit/ ende herdt maer bergaet nochtans Des wins ters) alg be tweede ende Vierde foorte oeck doen. Wet upterfte ban De tacken oft fteelen is bleech-geel in ‘taenfchouwen ; eudt het heele gewas is mer een fachte wolachtighent bedetkt. Sp waſt in Bons gargenen daer omtrent; daerom noemt huſe Sideris ſexta Paano- nica: fp bloept in Braeckmacndt ende Bopmacndt. 7. De fevenfte foorte krijgt upt eene wortel bele ſteelen / Die eenen boet hoogte zjn / vierkantigh / houdtachtigh recht opſtaende / upt ticken knoop twee blaveren ghebende / teghen malkanderen over ftacnde/fmal bijnac als vie ban de gemerneBijfop/maerdonckerder groen. De bloemen geleken Die ban De vofde foorte; maer zijn Klepnver / niet feer ongbefjeh De Labendel bloemen bleeckachtigh / op't hoogbfte van be fteelen inde ronde ſtaende / tuſſchen brerdach⸗ tighe korte ghekertelde bladeren / oock in ’t upteefte geelachtigh oft rofachtigh. Be wortelis langh / herdt / houdtachtigh / grauw · geei ban berwel veel iaren overblijvende : verdraeght de koude heel wel. Sp bloept omtrent de Gopmamtot. … Srachys paluftris oft Betonica fatidaben Gefnerus / daer bier bes: in t Sivoeghſel van't vijfde Lapitel van gthandelt is / oock in't Bijvoegbfel van't 17. Capiteldes zo. boeck ban bermacnt wordt; is ban Gefnerus ſeifs / ende ban andere / ghe houden boor eene mede- foozte ban Sidericis. De Enghelſche profenfe upter mate feer in’t fuck ban Wend-genehngbe: dies fyfe-Husbandmans W ound. vvort ende Clovvnes Alkeale noemen / alg eene Panacea ber hupgs lieden daer vanmakende : gelijck wp bier te lande t oprecht Slidt · erupdt het Timmmeelieben-crupt noemen/om Dat (pt gebruxcken als iens houdt oft ſer ghenue ‚ Be beſt huwinghe die D'Engels ban haere Clovvnes Alhealc doen / komt feet ober een met De eers fit Siderius ban Clufius / vptghenomen/ vat ffe met purpure bloes men ende met knobbeten aen de wortel maken. Somnughe houden Dit crupdt Doop De Beronica Rondeleuj „oft Hesba vent ban Lobel; D'anoere boor een Groot Speen crupdt oft Beechfchupmban Tos boneus ; andere boog Andoren ſommighe ooek boor een ben de dru foorten ban Canabis ilveftrie fpüria van Lobel; oft wel ban Lamm oft Galeopúis: alle om eenigtje ghelijckenife ban uaem oft ghedaente / ende omt De groote — ban werckinghe Bit met de voor⸗ notmde crupden beeft. Cefalpinus noemt het Terriola, als De derde⸗ Daegbfche koufen gyenefende. Boe tis; Ger hoort am 't ghedacht ban Sideritis. Naemen. @piecht Glidt · crundt (foo Lobel betupabt) wordt in een ghevoeghbe fiekelighe bupskens/ elek ten Kleyn bloemken bes en nekrójck C T — rank Barca nier wter —— Peren oft ezen crupotr ende aac Hers La: booft ende be randen bande blarerkens zijn upt pen peerſchen ſwart⸗ mand enen crupdt ; ende Dat om be redenen Dit hier nae blij: achrigb/ben mtopel-nabel ie gee ben balg wit. CT fact is kantigh/ fuse en/ als wp be pacht an it als Clus bier te gader/afchgrauw. De wortel is geelachtiah/houtigb/ gefatele. adt — kade Baes Weede rg — triwdt ís warmachiigh / foet / ende niet on van an his bef oememen rine raut. Oe an fagrten Ack. * er ig” Pel, 3 waſſen Ander gheflachten van Ghigt · eruydt. Clufius heeft in te⸗ tapitel — did, uesf p De fe in Be fez : B ore maghmer de: noemen / datis eee mn ; ), iwtK eritis . — berge —— fj J — etnon Kracht — — — 5 7 E -crupdt. De eerſte ende peen ban Die Glidt trupde zee rf beeft bierhante ODE A emee Blaberente, bt Clus befinoft worot Ke ieemarckt ban be mionawen gie, gen malkanderen ffaenve / vouw! che —— grooree Preoght ende bewoaert om be pine Des hoofts te gheneſen / Die (p op Dan bie ban de verde ſoorte / aen de gbekertele/fisaer ban Haer tale Fues peer noemer: want fp waffehen bet haoft met het waz veuchf: achtiab ac van fmaeck:upt elch knoop: ter Daer Dit crundt in gheſoden ie; met het ſeloe water waſſchen fp k andere tacksk belg bladeren befer, Be DE Dortenende andere leden; omm de bermoertent 8e Boen vergaen / A—— * k ûf ende ghenefen De berftijfde leden daer mede oock haeſt. Wiocnuen bie op't boogie Dane Cn adee, tmar bemachtigt een € tftuo fehrife aar pp Dieks oeren eeft armen wit / welvieckende/ binnen in bebt jende mondeken / met epen | in Jpeg — Mete rad be Ada — — die edaſt —— kesgmde in water fade! ende Daer mede De beenen veen eer dente: me ‚bat {oft alleen ben roock aen de beenen liet komen. De tweede ie feloen hoogher dan eenen boet! beeft luttel taco bert sind baeft to bat et de ber ffupchte leden) ale fp we⸗ kenf de bladeren in ais Die ban De eerfte / — — By bies * Ag plee — — Ens men zíjn wit) ende grooter ban de andere / met eet bleeck Kphen / dan ed — bet ewe gm groote fulchen langhen adert giet als be EEE ter —— — * — —— endt in te pe genie ie dao: ffoben ende inghtben/ de ghefcheurthepdt — — Pane te eeft langber bladeren dan bt $Mateobe wetriecs ende oock Den witten bloet vande brouwen. — Ee HET IX CAPITEL 4 Devierdbeghe hete de errfte war) maer is wat hiepnber:be fees Van Herts-ghefpan oft Cardiaca. m sfjn ter beefpaepel bant midden Oe DODeeE Se eene 7 Ghed bede ef tackskens aen de fijden upt: fp is ooch Erts ghelpan hens —— ſteelen / dick mea min he b Debloemen A he bar Baeten booahrten oft bꝛuyn « andere / matt Wit. DP mBe _rood/ oft upt den warten eg Er be een Keeten ven bob: zin — eg er — tee ; gegauden te pe —— sche f —— dan de bladeren van rot 4d > oogber ben ce zel — deſſteelen waſſen Bende e Gupskens als kroon tac — — kens; upt de bloemen komei — heerd ———— hete * —— aderathtigh / purverw igh ais de bloemen vAn de Doove Petelen/mact irr en ren Kn kanten. Oe Kepner : fact ig Klepn ende Mwartachtigh : in ſtede 0 ve (ferien ende tacksthens/in ban wo beeft bern efafelinghen / ban eenen knok⸗ bel in ſinckende. Dit heele ig Owmacs genoeg ban ceuch/ bama Hereerfte Deel, Het vierde Boeck, ES 129 He rts geſpay oft Cardiaca. € Plaute. Dit erundt waſt gheerne op puynachtighe plactfen / oft ſteenachtighen groudt; het Wort oock lome Wij ouden omtrent de oude Lervâltern muren. An pe hoven pleegt) het al te tichtetijcken ende te ghewilligh⸗ Tijchen te batten ende te aerden. ze M q Tijde- dan de Braecknigendt af tot heel diep inden Berfft 15 Dit cruydt meeft in fijn kratht/ ende ter wijlen — Speen ſteelen vergaen deg Winters ; maer be wortel blijft ouer. — — Naemen· Zn onfe tijden wort het int Griecks ende — Card — ’ de ri prleb Dertg- heſpan; ín ’t Hoo fe Hert geſpu oer Maurens AS uime; EE ghelfcij Mo int — gent it. Sonmighe houden à ten foorte Han Eonfilie be — — — ichten wan Sideritis Her moghen * Maltove Doet / De ten ghelijcken / di pock ronde w welfieng krangkeng / bac Keng in ficken s-ende Get fact ig oock wart. Maer het ghebeurt ooch Dicktwrls datter bele wen Werden / Die miet eene be Ban ded uder ghedo a ) ORE et ende dro ogh in den twee: 8 rn Erf De 28E ES rachtigh im a bat het daer na De / ende goth 4 — hef ven / bau nietlgen ve piffeperweeheu eude doamg endt⸗ Re ER ders· gh de ff fn’ tel van defe kruppt dock ſtonden doen komen/ maer ooch be ſwaerlijtk barende brouwen helpen / ende den arbept heel verlichten ende ver⸗ boorderen. T ſelbe crundt Wort oock Leer ghepretſen in De bloedighe wonden. Det wort ooch gebrupekt in ſomighe fiechten ban de Koepen ende Offen : ende Wort baerom Leer geſocht ende tu Weerden ghehouden ban veel landt · lieden. BIITVOEGHSEL. H Erto dheſpon en beghtert gantſeh gheen oefehtnahe/ ende toeft lieder op onghebouw: en dan op wel pie bouwben gronör. Zommigbe houden de Molueca Han A prien boor eene medeforte bau bit ghetwas , maer Die heben wap boren befchrchen. Kracht ende Werckroghe. Alſmen De bladeren ban herts · geſpan met boter fiedt oft roo f/ ende boven de ſchame laepdt op ‘t ghemacht tepbt/ ban wercken fp wonderigchen ſect in de (merten des moeders ende het Colitompas. d Alſmen dit crupot ghebruptken wilom detgormen te verdziven ende te Dood / fonder De wi oepte te Boen om iet ban binnen te ghe⸗ ber / foo falinen De bladeren Lan herte · gheſpan in otte ban Alffert Geven / oft in olie van bitter Amandelen / ende Dis foo op den navel ghen. Dit crupdt ohe drooght / ende tot poeder phebroghit/ noe Barr ban eenen tudt lanh alje avondt eenen tepel botengenomen/ is feer goedt boo: de amborstuchepdt. \ F koudt gebreken des herten is het beft. … Berts-ghefpan obeftoorn, ende op bezfche wonden gheleyde / ber waert ende beſchernit Die boor alle verhittinghen ſtelpt Dat bloeden) ende gljeneeft De bonden. — —* Bet 1e feer goedt tegen de kloppinghe ende auwheyt ban herten. T felve boet Bupmen ioſſen erve wotfpouwen/ ade verlof? de tons Bber ban bun taepe waterachti ghe rouwe Bochtiobepdt. Almen De brouwen Die m't axbepben bes barens zjn Wil helpen / 8 moetmen haer ecnendepel vol van vit erupbt/ ghedzooght zjnde/ mabeben; ende fp ee Baer groote bate bp Vinden. j Bet gheneeft De bevlnghe ſcer haet : ende het wordt feer krachtig gebonden in De Fweerende boften) fel albegonft DAE Den kanker inte komen : P, ì Auder ghebruyek. —— s Cordus dat herts gheſpan de sini * hard be —— ———— err eliffe felse, Dacrom 8 1 be of voo: em — 4 Ene — — TX CAPITEL | Van Mente oft Munte. Ghefiachteft. D Aer worden veelderleye foorten ban Munten ober al ghebonden: De welcke meeft al Tamme zijn / ende in De heven gheſatyt pleghen te weſen: be andere waſſen van ſeffs / ende Worben daerom Wilde —— genoemt: Ghedaemte. 1, De eerſte Munte Mort Rꝛupu · hepli⸗ abe geïtoemt / eude heeft vierkante / bzupn oft doncker roo⸗ de ende wat hayrachtighe ſteelheus; aen de welche waſſen ronde —— aen be hanten ghektrtelt,banrher-groen pan * bl —8 F s zijn Lood / ende Waffen in dE jes aen de Polepe: De wortel Ë aetde/ niet fonder 3. © Kroonkeng rondſom he ft upt/ opt. Je ek Gelis / met haer Aelinghen ende enghe uptſpꝛupt⸗ Se De herde / oft herte trupdt / beeft ooch langhe bla⸗ — zerk no t id / (hoe wel Dat die - pnbet zijt) eft wortelen / de berde loorte heel aer bloemen en ſtaen niet op De ch een adere/ maer ſtaen met É ende — end Bie van van Here, 130 Cruyde-Boeck Remberti Dodonzi. Gunte oft 25zupn-heptighe, „25 alfent-Wiunte oft Smalle Munte. AN 5 F Leeg Ei Het eerfte Deel. Spitte SO ide Munter. 5. A. De vijfde foorte ig een Vande wilde Munten / ende wordt ghemepnlijck Witte Munte genoemt, Dele waft weelbighlijck ende overvloedigklijck met haere lan: ghe / Bierkantighe/ haprighe / ende grdfachtighe fteelen : haer bladeren zijn wit / met dichte wolachtigheyt ban boz gen ende van ónder aen bepde lijden befleet: op ‘tfop Ban ” de tachekens ftcken de troskens oft aderen Vaude bloe⸗ menupt. De wortelis —— Gede, ende Wijdt/ aen alle lijden boortkruppende/ende foo haer ſelven met gele nieu⸗ Het vierde Boeck, if 1. De eerfte foorte wordt int — * t Hederduntlſch hes rij en pe . De tweede heet in’t Dooohou ment/ Wieaufs Munt / ende Krauf 5, pi haf oaf alfam; 5 derduytſeh Ghekrupfte Munte oft Krups — * % Tatin Mentha cruciata; ín ’t Frauſth Baume crefpu; in't Behemfchj Balfzam. 3. De derde mag 6 in't Pederduptfch Smalle Bunte ghenoemt worden: lommighe noemente in't Latijn Men- tha Sarracenica , Mentha Romana , Mentha Anguftifola , Saluia Romana ‚ oft Herba Sander Marie; in ’t Boogh: duytſch Balſam Muntz / Onfer Frauwen Muntz 1 Opitzet Muntz / Opitzer Balſam. 4 De vierde maghmen Herte tru ydt oft Berts Mun⸗ te noemen: want de hooghduptſchen porrn Hertz⸗ Fraut ; Cardiaca oft Cardiaca Mentha m’t La A. De bijfde ſoorte noemt —— ‘Hedyofinós agrios H'voouO- dy G-, Dat is Wilde Munte; opt La⸗ tuufch Mentha filueftris: anders foo noemtmenfe Mentha= ſtrum, nae — vau Plinius: de Apotekers noe: menfe Alba Mentha, oft Witte Punte : be Hooghdupt⸗ ſchen Wilde JRuntss de Italiaenen Mentha falvarica; be Spae⸗ gniaerts Mentafiro } De Enghelfche Horſe Mynte; de Hehe” eg — Mata. Men maghle Witte Wilde Munte neg Det anber gheſlacht ban dele Wilde Munte maghz nien Klepne Witte Wilde Munte noemen, q Aerd, Munte wort gherekent onder De dinghen die in * derden graed verwarmen ende verdzooghen. Sp eeft wat bitterheyts / alg Galenus betuyght ende Wat br —— ende is onſtercker dan de Calamintha. Krachtende V Verckinghe. Din reuck van de Munte/ en! t ſegghen van Plinius / —— den gheeſt; ende haeren ſniaeck maeckt greyigh ende luſtigh am eten ; ende Doet de fpijfe verteeren. Boven alle Jie ie de Munte feet mut ende bequaem boo} de mage. bet fap Lan eenen (uren Granact- Snert / deet den een op ——— kies — ———— walgin e 3 bat is/ aje (men overvloedi pais oedigh obergheeft / ende den buyck· loop tfamen heeft. 5 Fet azijn ende water oft oxycratum ghedroncken / doet Get bloedigh obergehen ophouden / als Galenus betupghts ende / foo Plinius feght / doet Get felipe almente met een fopken infloypt. Do ftelpt de onmatighe fupberinghen oft bloeden det ouwen ; ende Wort leer ghepreſen tẽg hen haeren witten bie et / befonder de eerſte Dune / dat is / de Bruyn hep⸗ en der ma sG gch/ datle angim — egen 55 ———— fieke ee var ip ve ben man eghi febeuten haeft bermenighuulbighende eran —— ————— ien À € * en van ij eeft/ alleen banier ilde fDunte worter noch) cen anderfoor= d ghebruyck Ban de Szutpn -eplighe: — die niet alleen Ban bladeren/ maer oock van op het Beorhooft/oft aen’t ſlagh wart den hoof: andere Deelen Llepnder ig : Wieng bladeren dichwijls de aen alle epbe lijden ghedaen / Kan alle pijne Des hoofts — — ende eentoerls Cchiet (nec mit sijn. — Plinius A lace. De JRunten Werden meeft overalinde Menl — ende alle affen die — Sn ee EDE ol etn À — den/ ende elders op vochte vlaetlen⸗ Deguade enefweeringen/ bi op be hoof” —— de ⏑—— — che moggen ban Sune blaepen ende Day van Munte met met Gonigfwarer gemene” abe op haer befte in den Domer: des ben De ef ae pijn an beogen aar) geget wortelen atieendrick ser. Boe ed naq t heeft / Sommighenemenfe — pen — ek eet — cude : ee Ee ghen — De Munte oft spent iig de ifs Dae race e dyofmos i —— — th, etri melen rinue / oft kaet⸗ t8 — belet dat a Wet geen unde dae ba res mn eni ig —— p Dae De Daer a ———— ten te weten berftoppinghen / worgin⸗ nt/ at fepde Soet ‘qe — — — het Hedys c e bez Netd — an Lp — e⸗ ende Ofmos O'ouòs is foo ) en generere: Want ſy ii. De Ftaliaenen lek fact niet dich en kan worden⸗ na, BE Verkieſinghe. Wie wat goedts ban defe crupdert wil verwachten / moet de eerfte ſoorte ghebruycken; te Weten de Bꝛuvn heplighe want de andere en zijn foo krachtigh niet, ſaet - ene: de ſaſelinghen / niet * neemt Bat Millefolium A Pao) — t Dat het tiermacckt ghevon een Ene Verfchilvan Ghemepne Gefvve: Den ſelven Op De berghen ban Cnfiug heeft Bee elders kts eeft bp Dat gefien met heel ſnecu gn ef fehaon lieftijck rood / ſomwijlen tufihen Den rooden ende witten. Bp heeft het sock ghefien met roode bloemen / Die daer nac Tyf-bertwigh wierden. In Ftalienen Probeneen is De Serwe heel a ſche verwigh ende een wepni . Kracht ende Werckinghe van Gervve.” De gheknautot /endecen tjdt langh inden mondt de pijne bandetanden. Water ban Gerwe it laetſte ban den Mey if ghedront ken ¶ De fwaecte bar bier oncen / verwarmt be Roubarsrtsd boude kneden SC felbe gediſtiulert water heeft kracht am alletoormente dooden, Die Biecck gheusorbensijn/ oft bun bere berlozen heb⸗ nuttelick met Dit felbe water. eouden berdrijft Serwe Die witte bloemen draeght haet twater/ Bat met Gepten mel de mang de koude piſfe / . df (meteen bi men bten om de wondenende quetſuren / die enfen-. Voorts) foo zijnder ſommighe De Ghemepne / met Der acrdert kruppende. — Bee Cruydt-Boeck Remberti Dodonzei. HET:XVIJCIAP ITE tf Van de Kleyne Geruwe mer geele bloemen, Ghedaente. Leyne Geruweis cen ſcer leegh ende kleyn erupde- ken / nauws een fpanne hoogt) ; wiens fteelheng bez leet zijn met langhworpighe / maer heel klepne blader⸗ kens / ober bepde Lijden Veel ende diep ahefneden / de ve derkens ban de bleugbelkens ban Klepne voghelkens ghe lijckende / inde midden een ribbeken hebbende ahelick de Bederen / ende aen bepde lijden klepe (malle bladerkeng/ elck kleyn bladehen belonder / een hapyken van die klepne vederkens ghelijcbende. : op D'opperfte Van de ſteelliens gon ronde Éroonkens / met bele klepne geele bloein- ene/ immers foo ickle in Pederlandt hebbe fien geroepen. De wortel ig teer ende fafelachtigp. —— Kleyne Sexuse oft Seele Sexuse uerſe Defe loorte van Gerutwe word fetben — dan ſy waſt op vetten gi — edere E ij e q met fiber Rn ete : ; acmen. De nieuwe Cruydt i 1 eit crupùt ben naem ban ome Genner Bee Gee — ruwe ghegheven; ín Latjn Millefoliam minus ende Mil- — ters inbe Apoteken endobp ben gemeprien _manietonbekent, 7 PRI: s bat in't Gziechs — * * * El sal — 5 > Heteerlte Dect. is dichter ende Holder Ban bloemen : want het drꝛoeght op fijn hooohſte kleyne ſpruyt kens oft ſteelkens; op de welcke Eroonfcug ſtaen als aen Anijs. De bloemen zijn kleyn ende wit. Fet Dele beſchrijvinghe komt de hooghde Lan bit ghewas feer Wet oper een ; ende oock De gijedaente ban Be bladeren : alleen De berwe Lan De bloemen doet eng wat achtev-zepnten ; de welcke in de befchrijbinghe wit wordt gjefepdt te zijn : immers foo ftaet in De ghedruckte boechen van Diofcarideg: maer Andzeas Lacuna ſchrüft/ dat hp in een oudt metter handt chreven boeck ghe⸗ vondẽ heeft niet leuca aeure,Dat is Wit (alg in de gedruchte boecken ſtaet) maer ochra öpre, dat is geel ban verwe: ende fag —— die beſchrijvinghe met Bee erupdt heel wel over een. Dact Wordt noch een ander ghewas ghevonden Stra- xiotes ghenoemt / met Den tocnaem Poramios:waer van wy zm — _ Da „ berm “preuwen Die lengben tot ghecu Beb in De wonden te $ edelen ende er oe ——— ſullen ſpreken. — Geruwe is ben Brachten/ behalven En mat üche owdiglept/met eenen oock Wat rfamen= * zende. „Kracht ehde Werckin ghe Seele Geruite is ſeer be⸗ —— ende nut ont alle bloedt· loop re ſtelpen. Syis dock feet hrachtigh om de eric” ende berouder- de fWreru ghen ende zeevigijeden toe te beelen. Clelve trundt aheneeft oock alle wonden op feer korten tijdt. Ven vindier ſommighe die deſe Geele Geruwe in de fiſtelen oft loopende gaten pieghen te ghebruycken / ſoo Galenus betuÿgl it. BIJVOEGHSEL. De NEE rden heere Carolus Chung beeft dierghelick ghewas 28. capitel van fijn 3. — Dꝛeemder ghe⸗ — len ien Wa —— t shoe / — — — «be k kt — heben / ban Zp. Met bocarhanides: — Berg se gft —— — gee ban Lobel t gtoote cheniffe met D as :maer ont Dat hp dat — ——— eer In ban de Geele Geruv ve ban Cluſius aent/ Daerom hebben wp Dat in't Bijboegbfel van't boorgacns de Cap. beſchreven: aant imt Be fchilderije Die hy Daer ban gheeft (net upt fijn woerden) blückt / dat de bladeren bandat ghewãs foo Klepn ende plupms-g jſe niet en zijn als Die ban onfe Secht Se⸗ ruwe / daer Sodonus nu af ſchrft Krachtende Werckinghe. Aie De —53 beſchꝛhders kom eghſgem daer in ober een / Dat de Kleyne Geruweende alle Haer mede foorten De feïbe kracht ende aerd bart wercken hebben alg De ghemnevne Geruwe / iae oock alg De Achillea felbe; hoe wel die wat onfterker endeniet foo welrieckende in femmighe koude landen en wordt / als ſo in Be heete landoutwen pleegt te wefen /al- waer fj fpecerijachrio vie riecht: het weltke nochtans onſener is ‚8 ee haet Pfamentreckende end —— — vermeerdert oft be’ — Immers men magh in ghebiꝛckt Beense jede on” telück De andere zuvcken. en geeft het fap vande Klepng Geruwe met groote hulpe ende acte te drinchen DE glee Die b ſpouwen oft braechen / gft cenighe aderen ban binnen — en hebben; erde oock De met eenighen bloet ———— het — dit crupdt zijnde / ghe⸗ Böncken met water ree oft Confolida maior. — ———— dln el / doet ophouden den ige lion — De brouwen/ ende sofist —— Befeioe gbeteken ghene Lie met bloedigh pifſen ghequelt is to bet: once ſwaer met een z Dan Baros Amen. met aepemameick dunchen Den anveren. metta endet) of wepe — mt eeh hef ghe⸗ hg — nd zin metho, — gheöroncken. —— —— den naem À neat tt oe __gheteemende oheleert waren / bermaent eden wonden glsebeupekt / ende daer — era — —— ban alie ſon quade wonden gheneſen, — — met wat rood Koraci/ Omber) (lien geor bare … tj ig nu ooch Geel ——— Het vierde Boeck. HET | 49 XVIL CAPATE LE: Van Ofyris. Ghedaente. Ae is een hoogd ende langh crupdt / ín feer bele tacken gerdeplt/ anderhalven boedt hoogh / oft noch hooger; bleeck· groen Van verwe: Lijn ſteelen oft epahent: lijcker roepen ende vijfen zijn dun ende rondede 61 zijn langhworpigh / ſmaſ/ ende teer / als die vant Plas: De bloemen zijn hieyn drupf-ghew ijle neffens de bladeren ——— graſſachtigh oft geelachtigh ban Berwe; daer nae volght kiepn (wart fact met Dinne wolachtighepdt Belt ; De wortel 18 veſclachtigh — ferie. Plaetft. Bet wetge — wen van (elfs be jenlant elders lien ende oock noemt:in — eenen bedorven upabt: want hier. —— — Sꝛiecks Of; O'rúprs 3 ende urt Tatijn bock — Het nn One om Aerd. Simi as Benus EU WEE tnt finheck / ende beeft Kracht om te ont⸗ luycken ende te g Kracht ende inghe. wit truydt mag —— eee ſchrij aat het water maer bie ut ín roncher ne gelede gereten an. Men p hea od venen enal tantes leste gienen, om Daer beffemenaf te * _maken/als Er CBIIVÓEGHSEL. — Odon den Grieck 05 is — —— 140 nen Belyedere noemen / ai afmen fepde Schoon-ohefichtoft Behdon {wt actien; boe wel Bat bet foo aerdigh/ noch oock marter daet ſod luſtigh int aenfien niet en ie als den Ftaltaenfchen naem bez toont/ ghelijck Lobel wel vermaent: men noemt het Scoparia, ont Dat bet (eer bele iwtgheſprepde tackskens beeft / beguaetm om befz ſemen te. maken] met feet bele diaders tweemnellângher dan die bant Plas / ende Die bant Dlop-trupdt gheljck; de welcke Bett gheheelen Somer groen ffaen:ende midts Dat hetfeer luttelghe von⸗ «Den wordt / foo pleegt het in Stalen in de hobenende inde aerden potten onderhouden te werden; maer nuter tidt is t daer feer ghe⸗ meyn. Sommige nomen’t Scopx Paduanæ: de Griechen noement tut Axyris. Norhtans heeft Zobel dien naem ghebelight om het Wilt Vlas te beteetkenen / met meer dierghelücke foorten (ban de welcke kop fpreken fullen/ als wp bar’t Wilt Plagende Tripolium, ful handelen; ) te weten: z1- Linaria purpurea oft.Purpur-Ofyris. 2. Wilden Ofyris. 3. Linofyris, eeh foorte van Tripoſium. 4. _Ofyris purpuroc@tulea repens. Ofyris van Plinius, Daer Clufiugaf bermaent/ te Montpelliers ende in Dpaegnien Cafia ghenoemt / maer banden ghemepnen man Èé Badajoz ende Daer omtrent Guardalobo , ís een heefterachtigh ges was / met dunne / tacpe/ groene / en fomtijts fwartachtige rüskens/ dewaſſen met wernigu bladeren / alg die ban Wlas-crupdt / bitter ban ſmaeck: De bloemen zjn upt det geelen groenachtig oft blecek/ mofachtigh/ alg die bande EComnoeliehboom, wringende van ſmaeck / ùp cen fieelken vergadert: de brucht is ale zen Myꝛtille / maer raod als Aſperges faet / foetáchtigh/ taep / in't laetſt wat ſcherp bar fimaeck / meteen hard fteenken / ende wit foet mergh. De worel is bard ende Houtigh. Placa houdt dat boor het Pôlygonum Plinij. Maer als den (elven Clufins toont / heten is noe Cneoron Theo- pim, toch Cafia Hygini „noch Cafia Virgilij : want heten is niet elrieckende. Jochtans dierghelück oft het felfde ghewas noemt Lobel in't Latin Cafia Poêcica Monfpelliënfium, algelders dan ons betoont falworden. 8 5 5 F - Oiyris van Ooftenrijck, int Latijn Ofris Auftriaca , ban den felben. Clufius befttpeven (bie ſeght dat het De Linaría tertia oft He- Kochry(on van Tragus is / in’t Hooghdupdtſch Linkraur,ende Gros Keynblumen ghenoemt / ban andere Chryfocome Diofcoridis , oft Chryficis Ariftotelis) heeft verfchepben vófer twee boeten langb/D Bard fwartachtigh/tasp ende — dn fes (alsde Oſp⸗ tis banDiofcozides')tmacr met bele bladerkens bewaſſen Die langh⸗ achrop zún,/ fmal / als die ban Vias · trundt / bard / fpíts/ donchet groen blinckende/bitter ban fmacck op't opperſte ban De rüſen ſtaen Dele dunne fijdtackskens / draghende elck een-bladigh knoppeken/ pende cen getle bloem / ban bele klepne bloemkeng verfamelt/ Die efclt met bf crups-wijs gheboeghoe fivaelkens ende een middel · priemken berciect sijn. ”@ faerie ſwart / langhachtigh / baven rungh⸗ De worel is hard / houtig; gheveeſeit / fwart / alte iaer nieuwe fpruptenuneghebende. 7 Ofyriaca is anders niet dan de ghemepne sBaluwe. Baer woꝛden noch andere fuorten ban crũpden ghevonden dit den naem ban Scoparia boeren / als is Flosxin&orum, daer wp af ſpre⸗ Benin de befchrijvinghe ban Brem. & - HET XVIIE CAPITEL Van Glas-cruydt oft Parietaria. Gyhedaente. Las trupdt is een ſtruyckachtigh truydt / anderhal⸗ gen voedt hoogh het heeft ronde/ teere / doorſchünen⸗ De/ brupu-roode oft upt Den groenen roode ſteelliens; ende daer aen rouwe/ haprighe / breedachtighe bladeren / Door aen (cherp/als bie van Bingel-trupdt/dat is Merturiael ⸗ oft epgtjentlijcker als die van Balilitom / maer grooter: fijn bloemen fijn feer ghewel geken klepn/ende wafjen tuffchen de bladeren aen De ſteelen ende leer Blepn / ende, lept in Scherpe rouwe khffachtighe hupsekeng/ rondom De ſteelen groepenbde z mighe haprſghewij elinghen — …—_ _g Plactfe, Bet waft gheerne bp de mueren / weghen / vervallen Guplen/ ende sock wel bp de Wwijnz mueren fel Tú € Naemen. Ditrrupdt noemtmen in't pederdupt{ch re nacht / S kraut / sit Frauſch Parie· eatres tut Spaenfch Teva dl mmo; in't Italiaeuſch Pariaria; in't Pelutoꝛy ofthe wall. AR eel Irt Latijn noementmen’t uu eynlijck Parietaria oft met een vede iven woordt Aaritaria; ende dat sm oorſake dat het bp be mneten chtighe plaetlen meeft groept/eft daerom is t oock fomtiits Murakis genoemt:dan Plinius onhe Eee t Grietks t bekent met den, naem EaEim ende Perdicion Trod dan daer is noch een ander Helxine, Citfampslos pel __ ghehand Cruydt-Boeck Rembert Dodonzi. Slas cruydt oft Parictaxia JA —* 8 del, 4%, — * S 5 * INS pi DATA ARNE d toeghenaemt Wen naem Perdicium heeft Get ban be Betz drijfen/ die Dit cruydt Dikwijls pl te eten. Digſcori⸗ des/ Plinius eñ Apuleius noenent oock lomtijts barche * nion TleeStriovihet ig nochtans verre verſcheyden Lande op⸗ rechte — ban Parthenon; van De weltke wp genoegh t hebben in ons voorgaende tweede Boeck. Bet wort sock ſamwijlẽ Vreeolaris, Vrceolatia genoemt/ ende Vieraria(pat ig epgentlijck in't Duytſch Glag-rrupdt) om dat het feer goedt ende beguaent is / dooz lijne rouwig⸗ Hepdt / om De ghelafen kroefen ende bekers daer mede te rijken endefrhoon temaken, sds Dooydre/ foo heeft het noch ettelijcke andere Griechtche nae men/ daer Dielrozides, qpliniug ende Apuleius af ver⸗ manen ; te weten Sideritis Heraclea oft Herculana, Hygici- ne agria, Clibadion , Polyonymos, Eleitis oft Alitis, Amelxie me, Eufine „Amorgine , Soucotachos , Pfychouacos ,Mclam- pelon, Kittampelon, ende Anatetamenon. : de) een af vaeghende kracht / Daer bp oock een Wepni Camen-trechende / met eene bpnae koudachtighe bod K sh Cnenqht. & q tende Werckinghe. Dioſtozides ſeght / dat Het Glas-crupdt gheftooten ende opahelepdt zijnde / Leer pupften ende quade zeeren⸗ 4 Aerd. Glag-rrupdt/nac'tfegghen ban Galenus) - „goedt ig om’t is gier te gheneſen / ende alle uptwaffen/ — Het eerfte Deel. ren/’t welck een compofitie oft menginge is / inde Apote⸗ ken ſeer Wel bekent. Diofcorides ſeght Daer noch meer toe / datmen Den ou⸗ Ben quaden hoeſt met het ſelve fap gheneeſtz ende Pat het al gorgelende inde onſtekinghe oft verhittiuge ban de aman: delen inder mondt ghehouden / ende dickwijls de felve paer mede fpoelende / oft daer aen ſtrijtkende / al de pijne Berfoet/ ende de (weeringhe doet ophouden. Dit felige fap met Olie ban Goofen ghemenght / verſoet De pijne ende Weedom Der oozen/ Daer in ghedtuppt. . De nieuwe Crupdt beſchrijvers eggen / dat dyp oncen ſwaer Ban Dit fap inghedrzontken / De qualijck voordts · komende piſſe haeftelijck kan boen ten boorfchijn komen. De bladeren Ban Glag-rrupdt/paps-ghtwijle oft plae⸗ ſters ghewijſe met Olie van Loete Amandelen gemenght / boten de ſchamelheydt gheleydt / eft op De ſmertende leden bes lichaems ghedaen / helpen de ghene Die met ’t graveel oft vijfenden fteen / oft met de Druppel-piffe ende verftopt= hepdt der blalen ghequelt zijn. ommighe doen bp dele bladeren eenighen ſtercken Wijn/ als Malveſeie ende Candiotſchen wijn ; maer met Olie ban foete Amandelen — — konnen ſy de ſmerte “geel eer ſtillen ende verſoete De ſelve bladeren cen webif ighsken abe ende ——— op — verſthe wonde ghedaen / ſtelpen het et / ende heelen de woñde / alg men Die daer dry dagen op reen liggen / fondet die wonde te Bermaken/ oft ander verſche bladeren Daer op té Doen. BIIVOEGHSE L. : fte wan erupden/ bie bah for, Arolus Clus befchrift op might Parietaria velo! sit Glas-crupdt ghenoemt zijn, —— wel bat fp met ons Glas · trupdt bier beft — — iſſe en — dehee gevast sehen abos) — ts eerſte alleen Aden bee —— van de ande oer len Mela abe oft —— t Glas-cruydt van ſommighe. Dit rrupdt waft — Bae — ſteel / eenen voedt hoogh / noopt / ghenoopt ende vouw in’t — aen de welcke twee ap tande” Beren ober ſtaende ( upt elcken knoop een ) komen gheſ bꝛeedt nde Daer nar ares ende ſpitſgh —— dot ged — athtigh: het — an den ſteel ende ban de ſpd tacken heeft tenen trog vanveel kleynder bladeren / van onder gekertelt / ende met een ſachte donſachtighe wallachtighepat beſet / van verwe purpur⸗ achtigh / ſamwhlen bleecker / ſomwhlen donckerder / fraep ende lu⸗ ſtigh om (ien / ende nae Den violetten treckende: tuſſchen we welcke tee bloemen althdt teghen den anderen over ſtaende waſſen / langh⸗ mene hol / wat gapende/ met De ken een wepnigh omges booght / ende — h de onderste lip iet at htigher neders ‚ waerts hit El — Codus — Beerta venti dotk Sat. en per Parie⸗ taria „oft Glas-crupùt; orgie ,Rondeletius boor ten foorre — — ghemeyn mueren / ende EEn hermen gee alens earn U —— —— — —— plaefter op legghen / van Glas-crupdt ende oft epen er T crupdt ín water gheſoden / ende ghedron⸗ een van det alleen ban binnen inghe bekt maer te bar och fe mrt tate globe son enaé ban op de en de — eier bam beu balen vallen, Glas crupdt — maat us ſpene / — Beits — EE daer op legghen’t bbs ende met azijn warm —— — — ope bd wortel Het vierde Boeck. t4t Cen plaefter ghemaeckt ban groen Slag- cup een krupme bzoodts jolie ban Lelien/ ban Koofen ——— id ende ontdoet De geſwillen ende ban der droutwert Nees ig oock t in dek ine me hen goth! uiſterien bie facht maken, erde ze in Stalin plegen it bit erupdt oogben —— — — oft tot Eee p woäklaer ken. done Alf eenen ortie fieen gloeperde,Ghemaecht zijnde i en eenen -fteen t fap ban Slas-crupdt npt doet / ende did aen —— tan, 4 —— ere aften beeft falbp 4 iemandt eenige zent t met groote bate el —— * den Aad met olie ban Olijven, Ness aast — — Ander ghebruyek. Glag-erupòt is goedt niet alfeen org | fegen liebaern ban mtr obehieken —— akan am e Die ater Daer mede te ° blincken en glinfterende te maken, HET XIX. CAPITEL Van Teskens-cruydt oft Borfekens-eruydr:; Ghedaente. „ T'Gekeng-rrupdt gheeft in?t cerfte apt fijne wortel Com mige gpe langhorvigbe blabeven/ rondſonune Diep gez bie ban De Aakette ghelijch/ Tanghe der, aerden ver⸗ forepbt daer nae krijghet dunne / fomtrides beelachtighe recht op fraende ſteelkens / ín andere Lijd-fteelkens dick wijls Berdepldt / met dierghelijcke / maet Klepnder blade: ten befet: op het fop han de welche Blepne Witte bloemz kens — —— gbeboeght Ee dd Bergaen zijn / komen dat aen Klepne / platte / kantighe —— 3 Ze haer fteelken oft aen at [maller ende wat meer ineen dan noe herinne. waer f) ſekens teskens eenighlins Ale aad Keskent oft 25 oafekené-crupdt. Eni en EN ez NT EN N ip * — af: SCAN A BEN — EA Ie LEON IJ N A NN t4 Fen foude Ban Hit ctruydt ſommighe verſtheyden ſoor⸗ ten mogen maken / om Dies wille dat het dicktoijls nae plaetle/ daer het op ſtaet / leer groot wordt / oft Geel kleyn bluft, Anders iſſer in de ghedaente gheen oft fee kleyn onderſchil. Kcervy Tesens cruxdt. er ce: zl QS © (DES iN, Mot U a & Plactfen. Heu be w vem en ftraten/ op ongebouwde en vouwe verlaten worfte balen Oe pdt gtjemepulijek ban felfs » ende is waſt pit cruydt ghemeyn zende ís ſomtidts — fomtijdts oock heel — als voorſeydt ís. “€ Tijd. Det groept/bloept ende maeckt fijn ſaet rijp ben gheheelen Domer DAR. À “Naemen. Ghemeynlick noemtmen dit crupdt in’ atijn Paftoria burſa oft Burfa paftoris , ende Pera paftoris; wt Doogourdelch Seckel oft Teſchelkraut; mt Neder⸗ fandt{rij Borfekerns-trupdt / oft Teskeng-crupdt ; int Franfri Bourfe de ou berger. € Acid. Tegkens-crupdt is verkoelende en verdroo⸗ gende van actd/ende feer Pfamentrechende ban krach: Kracht ende Werckinghe. Dit crupdt ſteſpt bloedt, Han waer dat het oock vloeyt /’t zp Datmen ’t * Baer van in drintkt / oft het water Daer dat ín gheloden ig _gheweeft zt * dock dafmen ’ ſelve üfe oft —— —— nettende Daer op / „óft anders upcke, 5 4 ; di wet een — — ingegoten / kan bet BILVvO EGHSEL. petten van die pots zonn ende fer aen men Dia, ft —— it . Deteskens oftimmers die borſekens Beven g 1 — et je B ene: Beel gewas Le eea foouteiscene Eblafpi ooch feer wel, ngebouwbe ff bit Capite! fen / ende oock bp De ver⸗ É unpt de welche tuſſt ed Cruydt· Boeck Rembert Dodonzi. Kleyn Boꝛſekens· crundt en roept maer tenen bupm oft andet» halve hoogh: ſyn onderfte blateren geben plat op D'aerde/ende zijt. tien-macl klepnder ban die bant ghemepn; anders Die heel ghelijck , Naem, ®iterupdt en heeft gheenen neem in t Griechs nochin't Lathn van de ouders aegheven ; maer Die naemen Bie bet nu heeft jn hem ín onfe tgdeneerft ghegeven · Dau bet is te ghelooven / dat het De oudersonder de gieftachten van T blafpi ghevekent was. Krachten. Al is't fake dat Dit crapòt een ſoorte ban Thlaſpi febont te wefen / nochtans en is't foo (cherp niet ban ſmaeck / maer. ger drooghende Ban ver koelende / als Lobel betiwght. Bet is feer goedt teghen bet bloedt· piſſen ende alderhande bloedt · ganen / hoe ende ín war manteren dat Get ghebruyckt wordt· eude is daer toe frer krachtigh / alfoo Dat fommigbe ſchriven / datter het biedt fictpt / aten wordt het maer fn de bande ghehouden / oft ober t lichaem ghedraghen. Eesheng-crupdt in regen water gheſoden met Weeghbree ende Eoſus / ende ſommighe daghens morghens ghedroncken / oft met klpfterien in gheſet / ſtopt ben bupck-loop en roͤsdmeliſoen. Een badt berepdt Ban Get water Haer dit crupdt in gheſoden is gheweeſt / ffopt deoderblocdighe maend-ffonden ban de Vrouwen. 3 °C fap inde doen ghedrupt / dꝛooght De quade ſweeringhen van icn. De bladers in den neufe ghefteken/ flelpen den bloedt-loop. Voorzts/ (oo Lobel betuÿght / de ghene bie ſegghen dat Teskeng- crupdtkeudt ban naturen 18 / om Dat het feer fferchelijck het bloedt fteipt/ ffaen op een quade reden: want De kroonkens ende bloemen bebbenwat fcherphepdtsupt De welche Blijckt/oat het ſtelpt Doo? fijz ne drooghende ende bp een treckende kracht / gelijtſ ala Doet bet fap ban Loock/ Vitriol ende Ietele/ niet boort berkoelen. 5 à Borfekens-trupdt geftooten mer Weeghbꝛree / wordt ghehouden op, de bupft/oft bp den pols/ tegen de valſche kortſe / nae dat het lichaem del repr ende fupber ghemaeckt is met eenige bequaeme purgatie. Be brouwen in Rederlandt plegen ban De bladeren ban dit trupdt/ klepn ghefneden znde / met eperen ſommighe koeckskens te backien de welcke weten znde / alle bloet ſtelpen konnen. ‚Andere ftrampen dit criwdt / ende legghen Dat onder De planten ban de boeten /ende vind e daer ſeer groote Bate in tegen 5e geellucht. Zn Bupdefchlandt pleeghmen Dit crupdt/ gheftooten zinde / op De peſtilentia le ghefwillen met groote baete te legghen.· — Sommighe drincken het ghediſtilleert water ban DIt crupdt / bijz fonber van de blaemen/alle morgen in tijden ban Peſte. : — Boven al wordr het fap ban dit crupot gheprefen/ alſmen Daer een false af makende ve fwacke leden mede ſtryckt / Die nae ernighe prij er ve oft quet{inge hunne oude krachten noch niet herhaelt en hebben. î ; 4 HET XX. CAPITEL Van Deurwas oft Perfoliata, ende oock van Vaccaria. Gheflachten. 1 fullert wy twee verlcheyden erupden bez ferien / Die malbauderen eenighlins frhijnen te ghe⸗ Igcken;, te weten Perfoliata, ende Vaccaria, € Ghedaente; 1, Perfoliata oft Deurwas heeft eenen dunnen 7 ronden / kalen ende — fieel / hoogher dan eenen voet / in meer tacken verdeylt: aen de welcke bladeren waſfen in Dier voeghen / dat ſy de ſteelen ſchjnen te omvanghen / aloft fp boor De bladeren quanen gedron⸗ ghen: de bladeren zijn breet / kael / effen / glat / / ende met bele aderen / bleech-groen Han verwe: op’t fop van de fteelen komen breedachtighe kroonen oft Brauffen/ ſomnughe kleyne bladerkeng vele Klepne bloemkens fprupten/ wat geelachtig ban verwe; nae de welcke wat lwartachtigh fact volght grooter dan — * Ban Paleye. De Wortel is echt ende eenigh / wit / net af hanghende velelinghen. Vccaria wordt van ſommighe Loor een medeſoorte van Deurwas ghe houden: dele waſt her op dan een ———— —— werderlt-upt elch idt keng/in ander chskens : uyt elck oft knoop pruyten twee langhachtighe bladeren / cock — ſtaende / bat Die twee maer een bladt en ſrhynen te welen. van ſtaet een teer ᷣoren velden Het ectfte Deels — ten /ende ewijfe daer op ghelept/ wederom te doen In de ſelve maniete pft het oock De krop · ſweeren Het vierde Boeck. —— in Italien / Duydtſchlandt / ende ——— geland ade elemen : elders woꝛdt 2, Vatctaria woꝛt oock ober alin de — bouwde landen ghebonden brfonber op teren ores OD € Tijd. Deurwas bloept meeftendeel in Boepmaendt ende Oogftmaentsert als het Laet cüp is / foo vergaet bat erupdt heel/ ende en blijft des Winters nimmermeer over. Paccariâ bloept van't beginſel banden Somer tot in den Berfft toe; daerent uſſt hen wordt hetfact rijp. « X Naemen. 1. Dit trupdt —* Perfoliata oft Perfo. liatum ín’t Latijn vande nieuwe Crupdt · beſthrvers gez heeten / om Dat de fteelen upt be bladeren ſchijnẽ te komen” eñ Daer doop te Heingen: om Die felbe oorſaſte ist in Jeder: Buptích oock Zeurbladt oft Deurwas geheten ; ende in’t Booghdupytſch Durchwachß ende Bruchwurtz; in't Franlch erfoliate ; it Enghellch Thorouw ware, é 2. _Vaccaria — andere ſoorte geheeten: Geſnerus heeftſe liever Perfoliata rubra, dat is Rood Deurwas/ghe⸗ noemt : Baleruis Coydus noeuitſe Tameenemum. Sy fpriet-ooghen leer / Die mepnen dat het Glaftum oft Weede íg/ oft eenighe medeſoorte Daer Lan ; want (pis heel onbe: guaem tot de verwerije / noch en gheeft gheenfins eenighe blauwe verwe Han haer/ als De Weede pleegt te Doen. € Aerd, Deurwag ig tamelijckten warmsmaer noch tang een weynigh drzoogher als welende wat bitterachtigh ende t famentrecheùde ban kracht, - $ _q Krachtende Werckinghe. € eurwag wordt gherckent bnderde Bingen die de wonden Geelen eñ genefen konnen. … FBen gheeft het water / daer Dit crupdt in gefoden is gez weeft/ oft het poeder daer Ban / Ben gienen die ghelcheürt oft gheguctft zijn/ oft ban Hooghe gevallen, «Wet woidt feer ghepreſen in De breuckingen ende ſcheur⸗ felen oft ntkinghen der darmen / fonderlinghen ban de — — lelve is oock ſeer goedt om ganes navel Ban de fange kinderen/ vtrſch met ende wijn geſtoo⸗ vertrecken. ende Klieren Ban den Hals. SO ERTEVORGHBER 8R heeft dit crudt luſtiger blormen eude aerdigtr vonde krooniens — ——— — van de Maes: dan elders wordt het ban be lief-bebbers in de hoven gefaept. Dine geele bloemen komen: upt fonumighe knopkens als fterren gheſpro⸗ ten. °C fact is Ban (maeck termenthnachtigh / dat vanden Hype- ticum oft Clymenum ijckende s ‚Mer dit eupdt Hebhen de fodsten ban Cerinthe grostt ghelhe⸗ (fes maer Baer ban fullen wp handelen, als wp Ban Maru fulten zele! Enghelfchen ghehausvden Deurvvas * ———— n, wordt ban Lobel beſchreven / ende in’ ijn Perfoliata Na- Anglorum ——— Een bet Braffica cam⸗ ris, dat is Deldt-Wooles in't Collejon, alfoo beelte 8 Kilepn-Hooiken , Maer al is t Dat het ban fommighë Deru was ghe [ te {d zjn / jck Die bande Dentillaria vock feet | [Dunue heecks hautwkens hebbende bie bart DÉ Bialieren gelijck; De welcke — —— — ——— an ent — an t Capitel ban de Wi — — * 2. Kleyn Deurvvas is De ghelück / ende waft beel irt — — Deurvvas — ſomwhien t van t ghen Deurwas / ſeght Camerarius/ die Dat Per hoger —— noemt ; om dat de bloemen moſa ede abel ——— en kryghen gheen ſaet / als vBergh Deurryas blijft beg * BE meten 2 En al Et Op een in een MID en oft boosken, Camtrarius befchrift dat en noemt bet Perfoliaca OR ; nan Pabiut Catena i Apulien Alde EN » pe 3 g dte? Perfoliata minima Bupleutifolió —— emt heeft lie Dy Dirpmreedden / de / hard. elamre age met semen — achtig ; daer tuſſchen komen krauskens ban bf oft mins klepne geele bigemkens bp een / oock bijf-bladiah, elek twee faden begrü⸗ pende. Betis bitter van ſmaeck. Vaccaria wordt ban Lobel Wilde Neede ghenoemt / hoewel dat Dodoneus Daer teghen is: den ries Lobel noemt dat dock Ocy- moïdes; in't Engeiſch Couvv baill: alg van ond in't Bijvorgbfelban De Weede breeder bermaent is. …— Kracht ende Werckinghe. in Duringerlandt groept) wordt feer krachtigh ghevonden om den overwas van't ghebeente oft ban De zenuenteverdzjjven / daer op gheleyt / kleyn gbeftooten zijnde. De groene bladeren ban Seurwas gheſtooten ende op dewonden gheleydt / gheneſen Die. — * TE ad goet oock t fact ghepoedert / inde ſelbe maniere ghe⸗ unckt. Met Propolis op alle int· waſſen ende wratten ghelepde verdrift die / ende belet Die grooter te worden. ; Bet water ban bit crupdt ghediſtilleert bedwinght alle vast? loopende fweeren/ roodhont ende brandighe zeeren; ende Be ſweerin⸗ ghen van den navel. Vaccaria heeft gheene / beſchꝛeven krachten. ——— CAPITEL. Van de Pimpinelle, Gheflachten. —* Pinwinelle die wy hier beſchrijven cullen/ is ſeerx vericheyden van De Pinwinelie Die Saxifraga oft — toeghenaemt wordt; waer van wp handelen ullen in de befcheijvinghe van De cruyden díe kroonſghe⸗ wijfe bloemen dragien. Dan dele/ Daer Wp uu af (preken heeft twee ſoorten: De eene is kleynder / ende Wordt ghe⸗ meynlijck in de hoven ghebonden ; de andere ig grooter/ ende ig heel wilt van aerd. Kterne oft Camme pimpinetter. p”efop ban Den welden zone Kane abelen /p cen ale pre we, Deurwas (bijfonder de klepne die - oft immers tot toch toe ban niemandt | en Henn me om baret ben veul oan ben Pompen oa ie — de —— Ee — De ——— kene / Die Cruydr-Boeck Reinbert: Dodónet. De wortel is lantk. Dit ctruydt is Be Pompoenen oͤft Contombers eenighſins gheljck van reuck, 2, Be Wilde Pimpinẽelle ig in alle haer deelen grooter dan de Tamme ; ende De bladeren zijn grooter ende bree⸗ Det dan Die Van de Tamme. Den fteel is langher/ ende ſomtidts dp voeten hoogh. De bollekens met de bloem⸗ Keng zijt oock grooter / Doncker purpur Ban verwe, Wet fact infghelijckg is oock kantigh ende grooter, De wortel is noch ſangher. Dan bele foorte en heeft gantich gheene liefljückheydt Lan reuck. Saoote oft Spitde Pimpinele⸗. „ej _g Place. 1,-Di Tamme Pimpinelle homt-boordt pp ſom e rouwe / fteenachtighe ende ighe — alfmen fiet meeft over al in B erlandt/ hlandt ende gpederlandt, Fn de hoven wordtfe Dupdtlſch oock dickwls — 2, De Wilde waſt liever in De Rh ge kee enen Pederlandt/ va —— ín VDuptlt Behemerlandt/ Ooftehvijck Ae Comite wpoegiper/ ende bickwijls tot u de Se Nene BI ont van de nieuwe Crupdt- beiners Pel opg aar eneen andel op’t Latrinfeh — la te opderfehep ile ghesanden Alleerf met ben : ban mente anguinaria . Gefnerug hadde En lbaftrella: de gement Rolbleskraut/ Here Gorte bartlin] aut; de Pcderdu Elden — 7 * ick Cammeoft — — — Edd er ol chi Í f „> Pipi set Latijn Pingel vels angus in Braecke De Het eerfte Deel. ober een met De tweede Sideritis Ban Dioſcorides: —— Je bladt Lan-de Pimpinelle / befonder Lan de Klepne/ Dàt Wp ghefept hebben dat Lan bele random ghe⸗ kertelde bladerkens ghemaecht is / ghelijckt feer Wel het bladt Lan Trichomanes ; 't welck cen foorte tan Daren- erupdt is / ende Ir éprov Perton pleegh ghenoemt te wefen : Het faetig oock gheftant / ronder ende herder dan Het fact Yan de Beete. Boorts/ſoo komen alle de ander deelen Lan De Pimpinelle met De tweede Sideritis oper een ſelfs / oock de krachten / als het ghenoeghſaem blijekt upt de beſchrü⸗ vinghe bande tweede Siderius : want Dioſcorides bez fchruftfe inde naervolgende maniere: De tweede Sideris, fegbt hy / heeft dunne tacken/ bp de dep boeten hoogh: de bladeren ghelijcken die Ban ee if aen bepde [ijz pen langhs De kanten ghedeplt : op't fop Lau de tacken gheeft het langhe dunne uptfchietlelen/ op de welche ron⸗ de bollekeng ftaen / waer — ſteeckt / als dat van de ete / maer ronder ende er. ERGE \ — Voorts / foo han deſe Pimpinelle Leer Wel Wefen?t ſelve cruydt dat Plinius ín het 17. tapitel Gan ſijn “24. boeck ſeght Siſſitiereris in Perfien te heeten / om dat de Perfiaenen Gun felgen Daer mede pleghen vrolijck te maten ende te verheughen. Hn noemtfe oock Prototnedia ende Cafignete; ende oock Dionyfionymphas, om dat ſy ſeer geet is om bp den Wijn te doen: Want ſy kan den Wijn ee⸗ nen goeden reuck ende beballijckt (maech geven. °C gene dat wp nu ſegghen ban dit crupdt / en ſtrijt geenſins tegen t ghene dat Punius van de ſoorten Lan Sideritis op ande⸗ re viaetſen van fijn boeck ſchrift; die dat ſelbe dickwijls verſcheyden naemen gheeft: want het ig dickwijls ghefien gheweeſt / dat De oude Íchrijverg ban eenderhande truydt met verfchepden naemen op befondere plaetſen gheſpro⸗ Ken hebben ; * welck alsdan lichter om: Doen gheweeſt is / ende dickwijlder ghefien is / alg aen De ſchrijvers ſelve bie cruyden Daer ſy af vermaenden niet wel ghenoegh bez kent en waeren : het welck Plinius tehonls ghebeurt ig, Immers het blijckt genoegh / dat hy de Sideritis niet ghe⸗ degh ghelient en heeft / ql emerckt dat hp daer ban niet — — en heeft Dan t ghene Dat andere Haer af vermaent oft goet gevonden hadden, — Aerd. Deſe Pimpinelle / behalven haer gheweldighe drooghmakende ende t famentrecherde kracht / kan oock matelijcken verkoelen. _ Ó q Kracht ende Werckinghe. ed ft 5 impinelle heeft van bupten eenige lichte welrieckent heyt De —— Gracht òft epghentſchap / de welcke fp afz lept Wanneermenfe inden Wijn doer: dan dele en blijft et nict bp waneer ſy dzoogh is / noch en wordt oock in hee fap.oft in het water/ daer fp in ghefoden fs gheweeft / niet ghedonden. £ E — deſe Pimpinelle wort ſonderlinghen gepreſen ende rachtigh abewonden in het ghenelen van de Wonden en= de QU s% ——— van fijne tweede Side- rits oock betuyght. — Sy ſtelpt bet bloet; ende Daer van heeft Ip den naem Sanguifotba op’t —— —— ſy het bloet inllorpen oft ſuyghen bofte. Deſe kracht bljckt in haer / foo wel pan bupten opgelet, alg van binnen 1 t lichaem _ Boorts/foo ghebꝛiycktmen Gan dit cruydt gemepnlijck bet (ap / oft het Water daer het in gheloden heeft / oft het poeder Ban de ghedꝛooghde bladeren. ; : Men ſtoot de Pimpinelle wel klepn/ ende men leydtſe van bupten op de wonden / oft men menghtle met andere inghen diemen van bupten —— — helle doet alle bupck-loopen ophouden/ iae oock ——— ende ig leer krachtigh om de vrouwe⸗ Aijcke bloeden te ftelpen. ; ti dS Tamme Pimpinelle wordt em hd in het ſalaet _ ghedaen zende men ghelooft datfe foo geten zijnde veel doen kan om de menſchen vroljck te maken / ende hun % herte te berheughen + om de lelve oorfake worptmenſe oock inde drinch-bekers by DE wijn: want daerdoor Wort den Wijn (maeckelijcker ende © ing beter vieckende, — ‘BIT VOE GH SEL; — FN ieeen ſeer lieffelij inde [omeen brolijck Deen fer lieffelijck crupot in — ien ijt — eben hanen 0 [dat den wijn daer daor ú — zach ss — Om dat de bladeren ban dit trupdt aende fjden Dan de ſteelen thien oft Het vierde Boek. ken / daerom beeft tn / Dat Prerion oft Wighrood; fn ’t middel van be weleebangten kenne bin rbe, kens. het faet is biphantigh; maer be blormkens van be Wilne Pimpinelle sijn beupn-rdod. Men bindt dere ttupd Dilboorben ende Ktinsburg. Be bladeren van de T am nelle zijn ban boben groen/ bart onder blauwachtiat : ghelicke rupmte ban een / Die ban Gamander!in o Ooghenttoo ſi miet ongbelijck/ rondom ghekerft/ ghemepnlijck met eif oft derthien kerf kens / ſtaende tweeen twee teghen malkander ober. Deſe bloem: kens / die in ronde moſachtighe bollekens groepen / zjn ſomtudt⸗ licht-rood/ ſomtijts oock geelachtiah: De welche / nae Dat De bloemen afgbeballen zijn / de bucht ban den Adonieoft Hoerbefie ghelijck zn. Be bladeren van Wilde Pimpinelle zn fomtidts van grootte Die van de Betonte ghelijck. Fn de hoven ban Fralien is de Teams me Pimpinelle gantfch niet vupab / fegbt Fabius Columna in der boe zen dat het Tatunſch fpreeck-moort/Pimpinella piloshabet, ar Sas xifraga nulios (Dat is / Pimpinelle heeft hayren / Bebernelle en beefter gheen } niet bolkomen waer is: al is't fake dat het nochtans ghe⸗ maecktis om deſe Pimpinelle vande Groote Dteenbreke oft Beens aert (Die Fuchſius Groote Pimpinelle oft Pmpiaclla maior noemt } te onderfchepden / midts Dat Bebrenaert gheen runghe bladeren ert beeft/ als dele onfe Pimpinclleghemepnlek doet. Voorts / foo ig Ben felven Columna oock ban gevoelen! datde Pimpinellaanders nieten is Dan de oprechte Sideritis altera Diofcoridis , ende de Sideritis tertia Crateuæ. —— Stekelighe vmpibelle, in·t Tatijn Pimpinella Spinoſa, is elders beguaemer beſchieven. a — Blmaria oft Wepnette wort ban fommigbe boor éen medeſoorte ban Pimpinelle ghehouden. — He Naemen; Men noemt Defe crupder dock Bipinella in't Latin:;in’t Spaenſch Freixinha; in’t Italiaenſch Pimpinella, Solbaftrella, o t Sorbas ftrèllas in t Boogbduptfch Blurvverez oft Blurkraur, nae t Latinſch Sahguiforba. Ed ' 8 Kracht ende Werekinghe. Pimpinelle ia feer goedt tegen de be⸗ roerte ende kloppingbe bent berte. « — Bet ſaet ben Pimpinelle ghepoedert / ende met twijnoft gheſtaelt water inghenomen / oft (als ſommighe ſchꝛiwen) groet in de handt abebouden/kan het bloet-poutwen/ bloct-piffen/ ende alle bioet-loos pen ende andere onmatelicke bloeden boen o e ; ban Pimpinelle groen tooten ende op De won⸗ * dt bewaren ende beſchermen die ban alle verhittinghe e apo —J En i als vooꝛrſeyt is / is een feet goedt wondt-trupbt/ende woꝛdt inde wondt-Drancken tégen DÉ berhittinghe oft obervtochie ghe bloedinghe ghebrrpekt- —— Dit erundt is ſeer goedt in de ghebꝛekken Bea heeten ende ban de Lever / maer dient fanderlinghen om den ge te beranichen: daerom wordt hetin Mederlandt / Enghelandt ede Vranchrijck bicktwijls met olie ende asf peters. RE Pimpinelle wort Goek feer ghepreſen in tijben ban Pefte: want met haer fap worden de ade bittighe kostten berdreben. — @m dat fp ſoo goedt ig om t bloedt te ſtelpen/ heeft fp De natmen Sanguinaria ende Bloetvvurtz, Dat is Bl oett- crundt / ghekregbtn. Be Wilde Pimpinelle/ al en is ſy foo welrieckende niet als de Tamme) nochtans is fp fret goedt ende verbeugdelch ons in den Wijn te legahen / befander Die in heete landen waft. : IJ Een doet Dit crundt by be falben diemen ghebrickt de Hieke pee veofte en sock in de gene Diemen teghen deit Cancker aeckt. * * De fweeren van De bor Fen worden haeſt gheneſen met dit truydt / Alfen het poeder bán de ghedrooghde bladeren daer oberffropt/ - id Batmien tE bedde gact ; ende beg ’emorghene die met menſchen · > Bet water ban dit erupdt ghediſtilleert / oft het fap unt De berfche wortelen OD, gheneeſt de placken van de De ú tube maeckt een fchjoorn blinkende denficht; ende wort fonderbepot tegt ſchrükt / datter niet beter den met een mes ghed is tegen De ſneden oft quetſuren in de han⸗ Dan Defe Bladeren zÜnde oft | daerop te legghen: want daer mede alleen ſutien Die: wonden / ſonder Daer iet anders meer toe te doen / (eer haeſt onde vor Kontentlick tocheelen. HET XXIL CAPITEL _ Van Phalangium. — Gheflachten. eers Bl Halangium is tweederhande: want Ge eerfte fooite Pp wodt in ſommighe lijd-tackeheng verdeplt ; De ander re en heeft maer ècnen ſteel. Daer zijn neehtans fommíz ghe Die de Klepne Affodillen veor een mede-Loorte van Pijalangtum houden ; maer wp Hebben die liever onder De llen te beſchrüven / dan onder De foorten ban Phalangium tevekenen,; —— i mate bl B en / Da 5 —* —* gbehiet; Dr e bladeren / Die Ban. vas gbchief; Die bichwijls lan ghe der aerden werg ggn ino: 146 ben vande welche eenen vonden ſteel op fraet / in ſammi⸗ ghe fijd-tachskens gerdeplt : op de welcke witte bloemen ſtaen ban [es bladerkens ghemaecht/in haer midden Com= mighe oock Witte veſelinghskens oft draepkensg hebbende: nae De bloemen volghen ronde bollekeng / kleynder dan Erwten/de Lijnbollekkens leer ghelijckende / die alg ſy rijp worden open-gaen ende ſplijten in Hyp deelen: daer ín ſteeckt (wart fact alg dat ban de Pigelle/ nochtans niet af upt foo hoeckigh. De wortelen zijn Dun ende langhwor= pigh / met fonnnighe dunne Gelelinghskens belet, Phalan gium met tackey. S AZ in WAZA Sn GN — WAZ 9 GZ Sf 7 N DEN NDE IS 1, De tweede foorte ig de voorgaende ban bladeren / bloemen/ knopkens / ſaet ende Wortelen heel ghelijck; dan haer fteelken en ig in gheene ljd · tackskens verdeylt; ende- de bloemen Die fp krijght/ftaen gefchicktelijtk op't hooh⸗ fte Ban den fteel g He bijnae als het ghebeurt in het Anthericum, oft Affsdille / die met bit crupdt groote ghe⸗ lijckeniffe {chönt te hebben. —__ —— ae — hie — ks en ee —— nekrijck op ſommighe ſteyle berghoſtens of! el⸗ Keng ghevonden; oock elderg / omtrent de rivieren ende kanten van de loopende oft ftroomende wateren. — € Tijdt. Omtrent de Bopmaendt/ ende oock dick wijls fn de Braeckmaendt/bloepen defe crupden: het fact Wordt tp ín de Oogftmaendt. — * emen. Dit ghewas heet inꝰt Griecks Phalangion Berdolror ; in ’t Latn Phalangium : fommighe noemen t Phalangiss, om dat het de beten bande Phalangien ghe⸗ neeft : het heeft oock eenen onepghenen naem / te weten Kr fiel: en ma, ins vooꝛ een ſoorte i⸗ ſtelen ghe Wefen ; want heten Geeft daer gheen emet : de Ftalfnenen noemen’ Falangio. . Deeerfte rs in Latijn Phalangium ramofum; fooite noemtmen Phalangium non ramo= fum, bat is Onghetackt Phalangium. € Aerd. Ga emu (cbl ber Pikslangtam dun ende _ — n en ijn van deelen ts / ende makende ban Er: 8 ee rachtende Weurt Babe wet ue bladeren / Iet fact ende De bloeme met Wijn ghedzoncken/ — nius heeten: want Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. Phalangium (onder tackey. ie beten vande Scopyioenen ende * — ande Pha: ngien o nnen ghenefen ; en bup berfoeten/ en alle — *— der darmen ende dier⸗ ghelijcke ghebreken op doen houden. BIIVOEGHSEL. It erupdt fehünt’t felbete zijn dat Valerius Cordus Liliage — Den De —— t Moly ban Dioſtorides oft banjdlie — het en heeft nach Klifter/ nach ſwarte wortel. „Lobel maeckt van be klepne twitte Affovillen/ hiernaeinto. Ca: ⸗ van't 7. Boeck befchreben / eene ſoorte ban Phalangium, Die halangium van Craux van Salon noemende; maet Eiuliug ende ht ben te kennen / dat bie niet ghemepn met Phalan- gium en * — ik 7 — Tragi. hieronymis Boek en beeft fijn Phalangium met gheene bloeme ban Lelien befchreven / maer eer met vene wol⸗ achtighe bloeme ban de Biefen : den welcken dat oock ban bladers⸗ ban ſteele een — van maecklel oft gheraente heel daerom wp dat Biefen ſtellen. Phalangium — a ban Matthiolus ghe⸗ — — ———— —— moghelijtk noch van Matthiolus ine al it var een verziert crundt waere, — root Phalangium van Savoyen ‚ban Cluſius Phalangium Allo. brogicum maius ghensemt / waft in Sabonen / ende bp het vermaert = Paneer dee foe atie oft goot. —* en aft OE 7 Baende / ban onder malkanderen ombattende / ds inde andere feorten ban Phalangium oock abefien werde. Tuffchen deſe bla⸗ beren fprupt den feel —— oft hoogher Broen / rond ende ſtuf / op fint fap — — tuſſchen erf grooter dan Die ban het Groot Pal [boor waerts ende / van ſes bladeren ghemaeckt (bande welcke de dap tat breeder zin / ende gheitrolt fchijnen te weſen⸗ De Dep upterfte hebben boor aen een groen ) Be ghedaente ban een klepneiteken bijnae hebbende, t De welcke ſes dunne Draepkens } Het eerfte Deel. grauw fatt inhebbende. De wortel is ghedepltin bele dicke witte langbe befclinghen/ niet feer ongbelijck Die van De ander foorten ban Phalangium; ende fp vermenighvuldight haer felben oock met haer aentoaffende fafclinghen ende afferfels. Medefoorte van Groot Savoyfch Phalangium , ban Den ſebben € tus fis Phalangio Allobrogico congener genoemt/aen bem ban Straes⸗ borgh ghefonden/is bet boorgaendentet feer ongbelijck: dan het heeft fmaller bladeren/ ende wat klepnder bloemen. Dierghelhck ghe⸗ twas wordt oock op De Pprenee- en ghebonden/ ban ſommighe Liliafphodelus albo flore Richzi ghenoemt :’t welck hiet te lande ge⸗ krocht zijndef Veel dicker / langher ende grooter bladeren hadde dan be ſoorte upt re alg marge Den fteel was oock beel langher/ ende Be bloemen flonden beel wijder ban cen. Doo dat Clufius mepnt 7 Dat defe ſoorte Phalangium montanum beboorden genoemt te wefen / he ig Bergh-Phalangium ; ende voor De optechte Liliago Cordi te ouden is. Rhalangium Ban ſommighe is — Berenclauts. A Phalangium van — et Italiaenſch Phalangium / aldaer Falangio ghenoemt (foö Durante Dat befchrjft / —* is miſſchien t ſelfde Dat —— beeft willen befehrijben ) heeft twee oft hip —— ge eh wel meer tacken/ herwaerts en derwaerts berfprepd! bloeme is wit / ende — De Zelie — ſeer — doorſneden; het factis warten breedt / ende plat alseen — maer veel dunder. De ——— oet ale te eb oe / te Wijlen datmenfe uptde aerde trecht; — de Spinne diemen in't Latún Phalangton noemt ; ende Daer nae fchijnt dit erupdt ope Aer Bet waſt in Ftalien op berghen en heuwelltens. Dan krachten is het aen De foorten van Phalangion ban ons beſchꝛeven eenighſins ghelijck, Phalangium Virginianam wordt oock onder De Phalandia gheſtelt / om De gelijck van twortelen. ende bladeren Die’t Daer mede beeft: het wordt ban bele ——— Tradeſcantij ghenoemt / nae de ghene die t rerſt bekent ghemaecht heeft. Bet fet met fijne worte⸗ Ien leer boort; endeupt De knoope an fime flecte fchieten ſyd tacks⸗ Kens unt ban onder met een bladt ombat. De ſteel omtrent De — —— choke sijner beroep ichi twee ⸗ ende upt ) beoefen bande lk i komt ten trogken op, en ban cobgjlt ebe - gerne loemkens / pl eel int mi gaen zijnde, — — wiets — * ruſt heekt / in een huysken — De bloemen bergaen haeſt; maer t n voort: ſoo dat Dit gewas den antiek Bomer lanab telden ſon⸗ Ber bloemen gevonden wordt : ende t wilt bier te lande wel aerden. HET XXIIL CAPITEL Van Wechbre oft VVeghebladr „in't Latijn Plantago ghenoemt. ___Grieflachten. D — — beni — beg foosten ban weete ee : ‘weten de Grog ne: es, B be arj 5 8 er een —— * * if ——— lege — Wagt welck Stella genoemt wort/ — Alle dele ſoorten — woꝛtelen de blad A. — Groote werhne B nei) geene, EEN. ende gladde bladeren / bp nae die Lan de helijck / maer gap ai inde fact /nupn _ gft befimeurt van verwe, — — kleynder / met ſommighe ——— ghetal; -âl 7 Ben. dunder / wit / in vele Dunne velelin⸗ — die aderen aantekende — — Het vierde Boeck, 147 Sroote Smechbae oft Poore Mechzbre⸗ Ey adere Gay Sroote Wechzbae met me⸗ nighſSuſldighze elexne ader kens. 143 Llegne Wechbaꝛe oft Honts · xibbe. Cruydr-Boeck Rembetti Dodonæi. —* ) | 1 \ _gheladen : Bes Geef met ſmalle bladexen · iN ep ne eee deef fmalle bladeren / venen vin⸗ gher oft cedt/ in minder zenuen oft aderen —— wat —— dunne kantighe ftcelkeng :be — — korter ende ſacht: De bipermen zjn wit / ende RE verle, 2 * — is witathtigh⸗ met vele dunne a PO Es boe hreebladigh | tip ſmallet ende Klepnder bladeren dan’ he e kr Goote ſoorte ban — dan ſy zjn En ger he ee n / ende met een fa Gibo ekiecht De — oi Zijn £ cht ende wit : —— zijn oock velel 4, De Lierde ſoorte met ſmalle beeft lang / bn /maer ans dicke bladeren : dan de cre aderen upskens / Te —— RE 8 male” — are lg te eid tgene balba met vid 4 en ee Ee ende firoomen out⸗ Woztelen alleen/ Breen vergane a ou een nieuws De cmen. — Latijn Plantago; is Lams Eonz Het eerfte Deel: brupeken ben Latijnſchen naem Plantago: de Italiaenen nacmenfe Piantagine, Plantagine; De Dpaegniaerts Lhanthe m, Tanebag⸗m; de Franſonſen Planrain; de Hooghduytſchen Wegrich / Schaffsunge ; De Nederlanders Werhbꝛre oft Wegebree/ ende Weghebladt; de Enghelſche Plantayne; de Behemers Sitrocel. 1. Aa. DeGrodte ſoorte ban Wechbꝛe heeft alle deſe voor⸗ fepde naemen / Dan men gheeftfe ſomtijts den toenaem van Goode Werhbze: int Latijn noemtmenfe Plantago máior feptínetuia , ende Plantago rubea ; in’t Hooghduptſch Rotte Wegrich; mt Frantops Grand Plantin. B. Die met menighvuldighe aderen / / maghmen Wabbel Wech⸗ menoemen; in't Latijn Plantago maior muktiplici fpica. C. Die foorte met roos-ghewufe bloemen hret Goofe- Weehbze; in't Latijn Plantago Rofea. 2. De tweede ſoorte noemtmen int Nederduytſch Ponts-ribbe; in Latijn Plantago minor, ende Quinque- neruia, Lanceola , oft Lanceolata, ende oock Cofta canina; in’t Booghouptich Spitsiger Wegrich; in t Franích Lan- ceole ; in't Griecks Pentaneuros rlevzdveurG- dat is te leg⸗ ghen Dijf-ribbe / oft opt Latijnfch Quinqueneruia ; in’ Enghelfeh Nibbe-twoate, 3. Dederde oft middel-foorte Wordt Middel⸗Wech⸗ bre ghenoemt; in’t Latijn Plantago media. ; 4. De vierde ſooꝛte met (malle bladeren Wordt int La⸗ tijn Plantago anguftifolië genoemt; dat is / Wecijbze met fmalle bladeren. Dele en ſchint niet ſeer Berfchepden te Wefen ban de foorten Ban Serpentina , Waer Lan wp hier naemaelsg ſprelien Cullen. 5 : — Aerd. De Wechbre met alle haer foorten / nae het ſegghen van Galenus/ is ghemengelt van aerd : want men merckt daer een hracht im/die wat hout ende Water= eren! df ende met eenen oock War wzangh / gerdtſch/ droo de koel:ende foo komt hetbp/bat lp verdzaogbt ende herkoelt in den tweeden graed. E _ Kracht ende Werckinghe. ®e foorten van Wechbre sijn aoct in alle quade zeeren : zijt — alle lintkinghen / verrottinghen / ende verhitting hem ende te⸗ ghen het roodmelifgen / ende diergheljcke vloeden Wechbꝛe doet alle bloet Ioop ophouden: ſy heelt alle Wonden ende open gaten/ ende voozts alle ſweeringhen / ende foo Wel oude alg verſche zeven. Met eenen Woorde gheleydt: Wechbꝛre han (eer wel verz drooghen fonder eenighe bijtachtighept;ende verkoelt met gene an Die niet en Berdooft ende Gert ghevoelen niet te feer en benemt, 5 ; — Het fact ende de Wortel hebben oock dierghelijcke —— maer ſy zijn Wat droogher dan de bladeren / ende niet wel foo koudt: Ban het fact ig met eenen oock Dun ijn van deelen; maerde Wortelen zijn wat grover Han ‘Fact de bladeren ban het trupdt / ghedrooght zijnde / zijn dunder ende kouder pan Krachten. —— De woꝛtelen van Wechbie worden ghelknouwt teghen Ben tandt-fweer ; ende Worden oock Gan binnen ende ban bupten ghebrupekt in de (merten Ban de Wever ende ban 3 pn: 1 er geel meer — be Groote ban krachten de beſte. —— [ete lenben is De Werhbre ſeer wel bekent ende ghtbrupckt in bele ſieckten ende ghehrekken des TA ——— —— depri een eend nd ban Porcelepne/ Klepn / wortel ban werhbre ie ghemepnlijck witende tigh / ee nn e bloemen! die abers-twijs bp een ſtaen / gelütken in't aenſien eez gif pin farte of olen bench to tan We ribliekeng bar De werhbre freken wpt aen De buptenſte ſydt / ettweede forte ban Groote — he Kooſe emet wijde aderen / ín t Tathn Planiago engen Eomelius Gemma Sarothrodes a tende us , t orematophora , aft Scoparia. 3 oft De Middel ze wordt oock ſomtdts Breede } Breiter Wegrich. manage mna, Der le Zee in foute gronden / aen be Dcken je hier te lande oberdlocdigh in 2zas de fu de bladeren + efieht worden ; Get fact / a — ae Het vierde Boeck. 149 bant bp Berghen op Zoom/ ende noch oberbloedi in 5 in Britllandt noemtmenfe Zuyde; enbe —— — plachen —— bladeren nder foorten van Wechbre. Den hoogh· ght Clufius beſchrft de vijf volghende ſoorten —— tr gen noch twee ander bp voerden fullen. 1. De eerftenoemt bp in't Latin Plantago maior incana; welke ban Lobel oock verhacit feijnt te weten: Dan Clufius noemtfe Plantago Salmanticenûs, bat ís Wechlsre van Dalamanca. Befe waſt op drꝛooghe plactfen ban Spaegnien; ende is klepnder dan De ghemepne Groote Wechbre / mer grſe ende feer wolachtight bladeren / Die laats der erden beriprept ligaen. Cen meeften tijdt ban Den iaere en beeft ſy ghecnen fleet / ende is fonder bloem; maer op fonumigbe plactfen kejabt fo een kiepne adeteals die ban Wechbre / Dan klepnders vol bieeck geele bloemen. Te Wortel ig Dun / laugh eu ſwert. z. De andere noemt hp Plantago latiſolia exorica ‚ datis Premz De brerdbiadighe Wechbre. Beſt heeft bele betse gtperibde hladts ren / bijnae alg De Rooſe· Wechbre doer ; tuffehen de welche bf oft fes bloore ſteelkens ſprunten / heel beefchepden traskens d1a De: want ſommighe ban deſe ghelijt ken de troffen van Koos fe- Wechbre / ſommight zjn avers-ohewfe gbemaeckt / fömmigbe brenghen upt het midden ban Die roofachtighe blaeme eet korte ader tes fommighe hebben onder aen Die adere ettelijke andere troskend oftafbangbende kopkens. “© heele ghewasta grifer dan de ghe⸗ mepne KooſeWechbze. SA 3. Ge derde foorte / Plantago anguftifolia etotica abenoent / brenght oock bele bladeren boort / niet onatiefsck Die vande Smalie Wechbꝛe; tuſſchen be welcke ooch bloote ſterlen fprupten / op haer ‘t fop ſommighe hoofdekens dzaghende / met bele laugbachticte biaz deren(notbtans minder Dau Die upt de wortelen gekomen str) hefet: Daer nae komen ſomtdts upt bie gheblaedde Hoofvekens meer an; Ber ſterkskens; op be welcke andere ghebtaeddetroskens oft boofs Dekens —— aders ghewyle. Dan fp beeft oock ſommighe ans Der ſteelkens upt De wortel fpruptende/ die anders niet en Dragen ban gheblaedde trogkens oft hoofdekkens. Dele ſoorte ban bree De Wechbreen Geeft € ins in Enghelandt ende Hederiandt in de ben gheſien / ende oock felfà ghehadt. Dederde foarte kanwafz en alfinen Die gheblaedde troskenein det aer brenght fact voort / bat ban de Breede el Ü ecrffe banBefe Vremde ſoorten / houdt 3 gloſſum ban ®ioftorides : Baert en fchijnt gheen ander ohewas naeder hef Cynogloflam Dioſcorides tekomen/ banbit / — t geheel iaer Doo? ſonder (teel oft adere gheſien pleeg 4. De vierde forte / Plantago anguttifolia Fruticatis genoemt / ig beeftecachtigt/ met ſeer korte fachte aderen / aen de kanten ban de — ee, men if Spaegnien waffende ban Gulielmus Boeling ghevonden. é "s- Débijfde foorte / Plantago angultifolia alia ban den ſelben Clu⸗ {ius ghenoemt / waſt dock in Bpaegnien / hebbende bele gheſchaer⸗ De bladeren / Die bijnae ſtekeligh zijn ; ende Daer tuffchenſ unten De fieelkene / cen ſpanne hoogh / met eenlangbworpighe bloem-ader / bijnae als bie ban Boloftium. 6. GBelefte noemt Fabius Columna Plantago minima incana trineruia montana , enbe heeft bladeren niet langer dan Bier dupm⸗ brred hen / ſmaller dan een halve Dupm-breevde/ met Dyp zemen in De lenghde doorregten / —— / bun / cenfpan hosgh / Baer een hoofdekenop ſtaet foe groot di Dat handen ETbijn/ met klepne blaemkens/ eckt bau bier klepne knor ffelachtighe door fchijnende bi end ( Daer bele (eer kleyne witachtighe Draepkens/als inde andere ſoorten ban Wech⸗ | afbausben ) ónder open oft gapente / bet hoofdeken ome De. E; Hs ‚ 7 7. Be ſedente foorteridernt bert felben Columna Plantago Apula laciniata — de —— van den ee man | Apulien Lingua agnina Dt (welcken met Arno- giolum ober des omt) mits batfe feaaden/ a febapen daer meeft mede ej bp aad Nies· woꝛrtel: dan heeft s der bulb/ fes groot als een halelnote; — ala die van De bijfbladis Wechbꝛe (in De ronde berfpeept als Berbaftell ) ghekertelde oft groote lappekens berdeplt: tuffcben de welche ander kiepuder bladeren zijn alg Die ban Zee-Coronopus / 1 Bech niet rouw oft herdt. De ffeelen komen Heel te t De wortel / bez Waffen ronde bloem-ader alg Bie ban 4 ſſum / met Deacpkens: Sp magh Ghefnippelde cheerling wordt meer (oo ghenoemt· Ee) 2 Kracht ende Werekinghe. De Wechbre was by de ouders ſos gheſotht ende ghepreſen / Dat Themiton Den ouden. Medicijn Daer ten gautſth beck af ghemaecht heeft / als den eezften erbindee ban De groote krachten ban Dit ghewas/ ghelgek Pimius inhet tn 7 15ö De bladeren ban Wethbrt in ſpijſe oft anders ingenomen / sijn feer goedt tegen den loop ende bloedt ban alle catarrhen oft fincz kinghen/waer Die oock zon; ene ſtercken de maghe: fp zjn beavaem Be ghene Die uytdrooghen ende hoeften: De felbe bladeren gheſo⸗ Den ende ghedroncken ſtelpen het voodmelifoen / ende dat blotdtz fpouwen/ bloedt-piffen/ende D'overbloedighe maendtſtonden / ende alle bloedt-ganck. 8 Ì _ ap ban Wechbꝛe inghenomen ſtelpt ende Doet ophouden dat overvloedigh braecken. Men ſthe ft oock van Wechbꝛe / dat Dip boortelen met water ende met wijn inghenomen / De derde daeghſche kortſen / ende bier wor⸗ telen / De vierde daeghſche kortſen gheneſen ende berdrjden: Doch eene wortel min oft meer kan niet veel fchaden. Bondts rib be is droogher ban nature Dan de andere foorten ban Wechbꝛe / ende wort meer gheprefen in de Wondt · drancken / ſalben / ende tot de gheſcheurtheden. Bet fap ban honts· ribbe wordt ſeer ghepreſen inde puyſten van Ben mondt/ endein de beten ban de herwoedde honden. Alsiemandt ban de Dauinancte ghequelt is ſal hp feer groote ba⸗ te binden met de Caſſie ban Egppten/die met water ban deſe Wech⸗ ‚ breuptghetrochen is. 5 Als iemandt door eenighe purgatie oft dranck fulcken onmatigen „bleet ghekregben heeft / dat Die niet te ſtelpen en is / dan fal hp groo⸗ te baete binden bp het ghebruyck ban het factban Wechbze / met Carbi gherooſt sijnde. Men maeckt een ſeer goede menginghe teghen de ghebreken der ooghen van de wortelen ende bladeren van Wethbre gheſtooten / met wat finpckers ende rooſen · water: dele wordt oock ghebruvckt in de berbitringhe van deooghen / ende De traninghe ban Dien. Wechreig oock goedt ghebrupekt tot alle quade onfupber loo pende zeerigheden ende hen / oudeende beefche wonden / alle heete zeeren ende ghefwillen 5 tot den Cancker / fiftulen / loopende gaten / ende quade krauwagien ; wel berftacnde/ de bladeren ghe⸗ Aen znde / ende Daer op gheleydt / oft ’t fap daer inne ghedzuvt / ft vermenght met die plaeſters ende ſalven Die daer toe ghebzuyckt Worden ende bequaem zijn. % De blaveren van Wechbꝛe berfoeten de pine ban het Flercn / get zón ſeer goedt ghelepdt op be ſiecke ieden / Die rood / bol bitten e Sap ban Wechbꝛe is goedt teghen de pine der ooren / ende in den Weedam ende verhittinghe Der ooghen / Daer in ghedzupt· … ſelbe fap oft water daer Die bladeren oft wortelen ban Wech⸗ bre in gheſoden zijn / en Be quade heete ſweeringhen des mondte/ ende Die bioedinght ban het tandt-bleefth/ dickwils inden mondt ghenomen / ende Den mondt daer mede It. N Be bladeren ban Wechbze met fout ghemenght / verdrijven be io e klieven omtrent De ooren / ende oock De kropfieeren / Daer op ghelepdt / oft De wortelen Daer af aen den hals ghedragen / als fommigbe hefchriben : fp gheneſen de fwillinghen van de Kanten aft boecken ber ooghen/ Aegilopes ghenoemt / aiſmen Die mer fout daer op leydt. ———— Te alle onmatigte bloedt / maghmen er nuttelijck n een moes gheſoden ande Dinges an ende wordt oock in ſtede ban gheſoden Lſen / teghen De Dat Ü biemen Leucophlegmatia den eten ſonder gehen te bonen —— bet wiltbier. 7 AE felfde fap wordt met wolle banonder ingheſet / teghen Dd’. gobo more nes vapd and Ì —— ſtonen e. — De wortel met diaders wordt wohe gheben met geiveltye terijn Brfwerrtenpen van benieten ende blafe. ie / ſchrüft ap ban laut. J Daer mede flobende : eenen U herz ttrundt gheſtaoten ende op be Le —— daer — a DE be bupchs B blaberen bar de SC HBT XIN. CAPITEL: _ Vandeeerfte foorte van Herts-horen, van — rv eg ‚ Gheflach ten, EEE F 5 pa Stel ** en ooch eentabe ui lekenint or he Dele sijnber rwwee gelachen ; maer an je £ Rechte hebben / ende ; — bladers met Cemal oft Cimolia gemente, ghe⸗ Beftlwe wortel aen den hels geangben verdetftde pjne banden van Suer geloot ap be leben Di lant gelas Cruydi-Boeck Remberti Dodonei. fen wp in het naevolghende Cayitel ſpreſten / van het eers fte ín het teghenwooidigh: ende fullen daer twee dorten af beſchryven; met noch een ander ghewag/’t welck Co- ronopus ghjenoemt Wordt. B: g Ghedaente 1. De eerfte / dat ig Herba Stella, ooch Herts· horen ghenoemt / heeft langhachtighe [malle bla⸗ ders / over bepde lijden met fommighe uptitekende aen⸗ hanghlelen oft uptpuplende kanten ghetacht/ de Berte- hozen fchier ghelyckende/ met heel Dunne kleyne hayr⸗ kensrouwachtigh; de welcke op der aerden inde vonde / alg een ftralende fterre/uptghelprept ligghen: tuſſchen dez fe bladeren ſtaet een fleelken op/ Van t midden opwaerts tot op het top met bloemkens eerft / ende daer nae met fact gheladen/terht alg De adere Gan de Groote Wechbre; de welche ſy / hoe Wel nochtans kleynder ende korter / alz dernaeſt bp-komt. De Wortel ig langh / dun -ende Wit / met aenhanghende laſelinghen. — * Heteerfte Deel. Gerpentina Gay WMatthiocus. He 4 AZ De: a aan Ne NSE / N | — NE mn == 1D HZ )) Zj — N= — ii A 4 9 EN bus Paludanus mp lelver — heeft omtrent den bergh Libanus groepende ghevonden te heben, g Plactfe, 1, Bertg-hozen waſt op onghebouwde doo 3 pe /fandighe plaetfen / bp de wegen. In Italien / in — ende Neder⸗Dupytſcthlandt / in Dranckrijck / ende mack bees we wordt fp Heel g * nden. Ben faeptfe ſom⸗ wijlen ín De hoven / Daer fp —— groeyt ende haer feligen vermenig on  De tweede — — ſchrijft waſt gende ſavelachtige plaetſen / naementlijck in betlant Bat omtrent is / niet verre ban de kanten ban De riviere B. Dealderklepnfte — ven Lobel in Lanz guedor —— gheweeſt op Be hooghe toppen ban De ens is van den bg A HVYo 44 * Ber⸗ tia; oe poses After Atricus is Sels int Latijn Du? kome ie : ín” —— — nn chic — Hooghduptſeh Cravenfus: welcken naem Dit | —— —— is dit cruydt geenſins bar and en: nochtans pus van —— Pant beo been Ia end — — —— karen ens Baan eene en Ln — Het vierde Boeck: ist Cozonopus upt des ouden Srieckſchey boeck vandes Keyſer Maximitiaey. 88 — (as Sijn allert op bet aerden verlprept: maer den Czonopus ig cen langhachtigh kruppende crupdeken / alg Sioſtori⸗ Des ende Punius betupghen. Daerom is Get eerte ghe⸗ W — — looven / dãt de eerſte loorte gheenlins Hooy het Coronopus te houden en is; maer met de beſchꝛiuuvinghe ven Diolco⸗ vides komt Dit ander crupat meer ober een/ wiens ſchilde⸗ rije wp hier /nae Ben ouden Hoeck Han de Weplerlijche Liz brarije / hebben doen ſtellen. Booꝛts / foo zijnder onder De valſche ende verwoꝛpen naemen van pus, diemen by rr nf bud 4 fonumighe die delſe eerſte — oft Herts horen ſeer ſouden mogen toeg egen weſen; fe weten ——— A'uuovG- Dat marie opt atijnfch Arenaria oft Sandt- crundt; want ſy waſt ſeer gheerne op landighe plaetfen ; ende _Aftrion A de ee a if aer over ende oock der aerden — die Boor be oft verwoꝛpen naemen bp Diaz ſtorides ende Apuleius ghehouden zjn / als Wp elders bez — A. De anberé loonteArat SParthiolus, bat van Di ghemepnljek Serpentina genoemt p eerd houdtſe Voor een mede ſoorte va — n — horen : hee veel bat ly de Smalle Werhbre ghelijcht/ ende — ín dat ly van Die verlchilt / dat laet ick ven ieghelcũ gecken. B. Demede-foorte Gan de Derpentina Van ej Tus is ban 3 Atberminfte Serpentine gendemt: Latijn S: tm minima, ned 3 eben arena Gigan Han atijn Coro nopus Kopardzres genoemt /Dat ís int Nede voet / int Hooghduptſch —— fz beter gheheeten weſen dan de cerfte foorte oft ons voor⸗ ſthreven Herts-horen/Die de Coronopug ban Diofcorideg niet en ghelijckt / algick te voren bewelen hebbe, Aerd. Herba Dtella oft Herts⸗· horen / ig van krach⸗ ten merckelijck Pfantentrechende/koudt ende dzoogh / bp De Krachten Ban de Wechbre komende. ¶ Kracht ende Werckinghie. Bertg-hozen ghenee ſt de gez breken ban de Pieren / met warmoes oft ander [pijfe inz gbenomen : Get en kan nochtans den fteen niet ſchuten / breken oft afiagen/ maer Berfterckt de ſlappe ende hrancke Pieren/ende matight haer hitte; ende belet het bloedt dacr upt te vloeyen / ende ftelpt dat feer haeft. Men ghebꝛickt herts horen oock peel onder Die cruy⸗ ben Biemen in het falaet Det; ende meu ete het foo rouw: BIIJVOEGHSEL. Lis’tfakedat Dodoneus fijn beſte doet om te bethoonen / dat Herts· hoꝛen het oprecht Coronopusniet en ie / nochtans ghe⸗ Tooben meeft alle De Crundt · beſchrivers / dat Berte-hozen’t felbe is Dat Piofcorides Corofiopus noemt. Berte-horen. wordt oock in t Franſch Cörnede cerf ghenoemt / ende Pied de Corneille; in t Spaenſch Teraa eftrella, maer in't Poꝛ⸗ tugiefch Gmabelha, alg Dodoneus betuyght in t Ftaliaenfth Stélla Herta; mt Hederlandtſch oock el Herbaftell; int Enghelſeh Buck- horne ende Crouvvfoote De gh foorte ban Dit — is van omtrent den Zeekant ghebroght / hebbende bladers ban Blo oben je oft Zee-Wechbre/ dick/ gelo, haxrigh / op cf fi Í 5 — ende ghelchaert / ſtaende gheljck Crapen-boeten (als Bel eght) oft als Berre-hozen. Sn De Lente gheeft fp Ee 5 / op baprighe Dunne ſteelkens oft tortskens. De wortel is bi / e wepnigh Pfamentrechende/ ende wat berwärmende, ömmigbe noemen 't Pes cornicisende Pfeudocoronopus. De Derpentina wordt Ban fonumigheCoronopus Glueftris ghensemt/ fn. tItaliaenfch-Stélle berbafsluatica. Lobel houdtſe voor een foorte ban Holoftium , lieber dan Coronopus oft Berts-hozen : Want fp heeft grafachtige bladers / Die ban De Craen · bloemkens ghelijckende / ende plat ter aerden lig⸗ ghende. De wortel is houtachtigh / die vande Ginoffels ghelck / Draghende voorts aderen ende faetdien ban den JBontpellieefchen Holoftium oft herts horen ghelück. °C groept banfelfs int ghe⸗ berchte van Probente / Auvergne ende op bele plactfen ban Ita⸗ lien/ alwaer fp oock Caccia lepre ghenoemt is. Ciuydi-Boeck Remberti Dodonti. dat lijfvigher bladerg ende blormkens Geeft / ende grauwe ron⸗ de rd ae 5 ende groept beelin Polfiné/ enop’t gheberchte Epens nin / ſchꝛÿft Lobel. Coronopus , oft Herba Stella van het eylandt Prochyta, feght fac bius Columna / heeft breeder bladeren / ghelijfvigter / feer tupgb/ wat rouw om aen te raken / aen De kanten ghelt haert. Coronopustenuifolius Neapolitaaus waft te Napels bit € afteel dell’ Ove, ende Geeft foo klepne Bladeren alá De fhippetingte en der bladeren bande Zee-Aberoon/ biet duym⸗breedden laugh / aen ven⸗ De fijden met bep langhe ghefneden kromme baerdekens beſet / alg De bloeme ban cenighe faorte Van Boekshaert. Debloem-averig “alg die band'ander. Bet heel ghewas is fonderrupsighept. Men noemt het Coronopus mintmus maritimus. Cournopodi van Candien ig elders beſchreven. Ander houden het Wemels-Daur Gras boo: zen oprechten Coro⸗ nopus / alg elders bethoont is. Serpentina is eenen naem Die veel ende —— crunden ghege⸗ ben wordt / alle Han De teghenwoordighe Serpentine ſeer verſchů⸗ lende / als aen haer eyghen befbrgohugben elders blycken fal. Kracht ende Werckinghe. Berts hozen is ban kratht ende wert⸗ kinghe de Wechbzre gheljck {Baer ogt een mede-foorte van is; ende magt ín alle ſaken daer Wechbre goedt toe is ghebzuyckt worden; ſonderlingh tenten ’t bloedt piſſent graveel / cude roſenden ſteen / in ſphſe oft anders bereydt zuũde / ingenomen. Pele Medithns zijn bande krachten ban deſe eerſte ſoorte van — boren ſeer verwonde Lats Tobel betungbt/ als fp fen dat bet aenkomen Bande korrfen/ Die oorfprontk hebben upt berz — foo haeſt ale fp ingheno men is / oft omtrent’t herte ghebonden / verdrivende is / alof’ttooderije reden Daer Banis foo fwaer niet om binben /-Ac welcke is hans ghende aen den ſelfden oor fpronck van De andere mede-faorten ban trunden / ghelzck Wechbre / welcker kracht dir trundt heelt / Die dier⸗ ghelijcke wertken doen / ats ſy van de ghene die De kortſe hebben al⸗ foo ghek:upckt worden. Vele ghemepue foorte ban herts horen Bidt veel verplant in de hoven ban Nederlandt / Engielandt ende Puptfchlandt / om int falact te ghebrupeken endeteghen’t grab: De woztel ban Gerts-horen wordt heen- daechs leer ghepreſen erin t grabeel / foo wel afs het ghediſtilleert water ban de geheele — Cranes: Boet den vechten Coronopusis/ (oo is De wor⸗ tel daer vanonder ve aſſchen ghebraden / oft in fpife anders geten / ſeer goedt teghen den laap Des buncks / ven verkilt heydt der magen / ende verlluminghe Dee darmen oorſpronck hebbende: Daer toe den fmaeck ban deſe wortel bier befcheeben Die ſelve — goedt te verwarmende Sterre bande Yerlanders is eloers beſchreven weſen / midts dat ſy — ende wat tſamen⸗ „Ander Serpentiáa ig De boorgaende ſeer gheljck uytahenomen treckende is. — — HET —8 — — ER re Gh dd — — * Demand ge Dertg-horen ï beten en kael, Wt den ; — — — nen aa Van de weede ſoorte y van Herts horen oft Kauypende Herts-horen. ì — — — de welcke Kl rouwe ftekel — ETEN ige a REL he — aerden ere: nochtans de éne Het eerfte Dect. beſchreven heeft in Det 64. ende 154, cap. van fijn 2. boeck/ leght / dat het oock Berts-hozen oft op ’t Hatun fh; Cornu cerui ghenoemtis ; ende twijfelt oft het Pes Milvinus 1g/ daer Tolumella in fijn Kandtbouwinghe af beentaent. ‘ Det foude eenighſins bp de beſchrꝛuvinge Ban Corono: pus moghen komen, waer het fake dat Dien ouden geichre⸗ wen boeck” Dieich int boorgaende Capitel ghefrydt hebbe gheften te hebben in de Librarje ban den Kepler te Wee⸗ nen / gheen heel ander gedaente van Coronopus en fchene te hebben :Waer upt mercheljchen genoegh binckt/dat bet oprecht Coronopus tot nu toe onbekendt ie gheweeft. Daerom en behoeftmen Dit cruydt alhier ban ons bez fchreven gheenfing Coronopus te noemen/ maer veele: ber Den naem Van Cornu cerui alterum ac repens te gheven/ datis Tweede oft Kruppende Derte-horen ; oft indien men den naem Coronopus niet Geel verlaten ent wil / fog maghmen dat Pfeudocoronopus , Dat is Valfth oft Baz ftaert Cracpen-boet/noemen. ES € Aerd; Krachtende Wetckinghe. Dit rrupòt ie van aerd een weynighsken Warm ende Dyoogh/ ban krachten rude wan (macch leer nae bp komende bp de of-Lerfje ; oe wel Dat het cen luttel fachteris/ ende niet al upt foo ct als de Kerſſe. g Ander Ghebruyck. Kruppende Derts-horen / fos Guelltus ſeght wort rauw in Get Dalact ghegeten /ende gock gheloden; ende men kauwt het oock nier azijn. Bp lommighe wordt het oock in’t fout ghelepdt ende bewaert/alfmen de Porteleyne pleegh te doeui BIEVO EBAG EL: AE bi fore ban —— zón in sSoabanot ende Dias, oeren ghemeyn weghen endedorre firaten / eo, boven : / batt t o abe allier Bert naem ban Raven voet oft Craeyen-voet eben/ ende in't — Coronopus Ruelli;onf dat Ruellins dit —— ende eerſt ghemerckt bat bet oprecht Coronopus van Biofcortoes niet en was: in Ens ghelandt heet het Svvijne Creffis, om dat Het met de Kerffe bart fimake wat ober een fcbijnt te komers. : : Kracht ende Werckinghe, ommige feltijven/ bat de Wortel Han Dit crupdt ( alldo wel ats Die bande Derpentina / Die wpin’t » boergaende L apitel beſchreven hebben) ghedrooght zijnde; ende met wijn inghenomen / cen feex krathtigh dinck ie teghen de beten bande flangben / ende ban andere bernbiftighe dieren, — Het langh ghebꝛuntk ban Dit cruÿet kan De waterſucht / diemen Analarca noemt / volkomelijck gheneſen. HET XXVL CAPITEL Van V Vitre VVechbre met fmalle bladeren; — t welckmen voor Holoffium houdt. f Gheflachten: — — r Nder de gheglachten ban Werhbje behodst oock (Coa BREED) —A te welen de ——— den Hoogh gheleerden Cluſius met den naem ban hHoio ſtium Boen (childeren, > aG „ Dele vꝛemde — —— n berfprepdt i Werhbrt heeft blaberen bie ed puder/engljer / — De wortel is Dun / be April; macr omtrent Dalamanca inden IBep; in ——— chen 6 trhiandt nach * malle Witte Wechbre noemen / int Latijn Pia tag anguftifolia albida, oft Hifpanienús; bat is Spaen: Bt (oude met Get Holoftiam ober cen kamen / waer atije/lanohs gore De melchie or boz Toftium over een: het is met (ij Het vierde Boeck: eBoloftium oft Smitte Wechz at met ſmalle bladeren, het fafte bat het vijghéns oft Tanghe taepe ſteelüens hat: De : anders ie’t De Derba Stella oft de gheflachten bari Derpentina ghendeghtaem ghelick/ende met de beft hrijs binghe Van Holoftum ventghling over een komende: Saer cgheljckerwijs wp ban mepningde zijn/dat Derba tella / oft onfe voorſthreben (boyten van Berte-boren/ oog het oprecht Cotonopus heenfins te houden en zijn / pm Dat die niet en bruppen; (oo foude ick ooch feer wijf felen dat bit crumdt/ ’ Welck wy alhier befehrijven / oock ———— ien en is / om Dat het gheen rijskeng Maut Dioftorides — het Holoſtium in be nae⸗ volgende maniere : Holeftion O'aészor ſeght he / oft Holo- —— — eehter wier f deren en= de vijfachtighe tachskeng / —— bet intus felyrijft/dat Dolofttum een gewas is gantfch ——— er beer dee Aers van De decken genocmt/al ed wde rouw int aen⸗ taften waer: big aengaende / foo komt dele foorte van p — ijven donſachtigh om aen Wechbꝛe Die op a ſeer wel met het Bo- besl fien sechthaprige € Aerd. Poorte, oo heeft lofti / pleegh in be hetis om de w — — — bela, — besl en — weberom bp ten haelt ende fob baferr ebr dat Det / Dat het maer cen aande tenban bet crupdt dat wp hiet befchrehen leer vremdt : want het ig oock Van huaecht’fame Daft in eert Auyt ende ſchünt te toefen/ alg 4 a a * J 154 Kende / ende Échijnt He andere foorten ban Wethbre foo wel van krachten ende werckinghen / alg tan ghedaente gheenſins onghelijck te weten. BIIVOEGH SEL. D It cruydt ie eerft ban Carolus Clufius befchreben gheweeft ende Holófteum Salmanticenfe maius ghenoemt tot onderfchil bau bet bolghende / dat hp aldus befchrijft: Kleyn Holofteum van Salamanca, in ’t Latijn Hoölofteum Salman- ticenfe minus, waft in Dpaegnien oock bp het Groot: dan het is beel klepndet ; ende heeft bladeren niet breeder dan Bie ban Dlop- cruydt oft Píyllium, maet langher ende hayrigher / oft ruygh / doch hiet ſoo grijs als het Graat: anders het felve in alle fijn Deelen — trupdeken heeft hp oock bp Montpelliers 8 n Deſe trupden bloeyen het eerſte iaer dat fp gheſaeyt zijn:dan’tfact wordt hier ſelden rijp : want fp en moghen teghen gheen kouwe. Den felben Clufius mepnt (met Dodoneusende Lobel ).dat deft erupden eer ſoorteri van Wechbꝛe Han Holoftium zijn, Holoftium Lonicerì , is De Cauda muris. Holoſtium Ruellij „ig het Gramen Leucanthemum: ’t welck ander Bock Olofteon Aeginere noemen. - Holoftium Lacunz „ig de Pilofelle oft Paabel-trupdt. Holoftium Matchioli, ig het Paddegras oft Serpentine. Holoftium altetum Ban Lobel/ is Filixfaxea Tragi: ſultks ale Lobel in Narbone ende oock in Elſaten vont / met korter ende grafz achtigher bladerg ende ſteelkens / naubos een palme langh / ahekerft ghelit i die vanden Coronopus / aenden opperſten vant donckerder groen / ſerr dimnekens ale hapr uytgheſpreyt. De wortel is ban bele dunne ghekrolde befclinghenende hayrkens verſamelt / Din oft bier bin lana} /aertberwial. Den fmaetk is drꝛooghende / endet famentreckende/ nochtans / ende met eeni⸗ _ She taepigbepöt. : Zee-Gragoft Zee-Ginoffelen / anders Groot Stag met bele bloemen, wordt ban andere Holottiam genoemt. Kracht ende Werckinghe. Dit trundt ie beter ban eenighe ban alle de foorten ban Wechbre om het ſcheurſel ende De bzeuckinghen te ghenefen. À : HETE ZAVIEG CA-PI:T-EL. ‘Van Muyfen-fteertkens. Ghedaente, M Dofen-fert iseen klepn neer rupdeken/met ader= * e /ſchier ghelijch de Wechbre / maer in alle fijn Deelen kleynder endeteerder. Bet heeft kleyne ende {eer ek Aeg — nde De — Rr edp Waffen eer iep geaC Gupfen-fteevieens. hek „foo is't ban krachten ende Cruyde-Boeckk Rermberti Dodonzi: verwighe bloemkens / ende daer nae langhathtighe hacie aderkens als tortskens / kleyne JRuplen-fieerthens feer ghelijckende/ maer — korter: in de weltke beſloten light ſeer kleyn brꝛuyn laet. De Wortel is Leer veſelach⸗ tigh/ ende alg in vele hayrkens verdeylt. € Plactfe, Muplſen ſteertkens waffen an goede Bette landen ; dickwijls oock m de kojen-Helden/ende fomtijts inde beemden/endebpde weghen. < Tijdt. Dit ghewas bloept in April : ín den Mey wor⸗ den de tortskens rijp: kots daer nae vergaet dat crupdt/ _ fulckg dat het nae de Bzraeckmaendt bp nae niet en Wordt dan dorre ghevonden. Naem. Men heet dit crupdt hiet te lande Mupſen⸗ fteert / op’t Latijnſch Cauda murina ende Cauda mauris; int Gziecks Myofouros MurspG-„ende Myos oura Muòs épais, int Hoooghduytſch Tauſentkorn; in t Franlopg Queue de fouris; in t Enghelſch Bloôftcange. Doimmighe houden *t vooꝛ het Holoftium ; maer mp dunckt dat het de ouders gnbekent ig gheweeſt: het en is gheenſins dat crupdt / Welck Guelliug Denticula canis noemt, g Aerd, Krachtende Werckinghe. Mupylſen · ſteertkens gn verkoelende Han aerd / ende met eenighe Pfamentrere inghe een weynigh verdrooghende / als haeren (marck ghenoeghſaem uptwijft. F V8— D € totskens ‘ban dit crupdt waſſen ghemeynlijck een palme hoogh / ende zjn de torts kens ban Wechbre eer Dat fp bloepen feer gelijck. Defe draghen bele witachtighe bloemkens/ die haeſt — De bladerkens zjn heel graſachtigh ende ſmal / eenen dupm oft anderbalf langh / ſtüf ende ban ſmaeck Den Water pe⸗ per ghelyekende. Be Engbelfche noemen ’t oock Moule raile. Om Dat het ban De ouders niet eenen ig / daerom en heeft gheenen naemin’t Griecks Katrin —— de ouders ghekreghen; ende Dodoneus heeft dat eerſt nae den Suptſchen naem Mußfen⸗ ſteertkens op't ï riecks Myofouros endeop t Tathuſch Cauda mu- zis ghenoemt. : Een ander dierghelijck ghevvas van Lobel befchreven waſt niiet berre ban De Zee / ende wort overvloedigh ghebonden onder de gacantha op de heubels ende rotfen omtrent Marſeille aende Zee: het heeft (eer bele up prepde bladers/ ban ir teende ftöfbighepdt ban achti ; Í us. Jangh ztbrenghen / waer indat kleyn fact beſloten ig / Dien ban De Wechbre oft ghe⸗ mepue Derpentine ghelick. De wortel is langhachtigh / houdtach⸗ tigh / dick / ende ven wepnigh heet ban ſmaeck ende aromatijck. Ba. noemt dat in t Latijn Coronopi & Sedi montani media planta Mar- filienfium. Dit is een bꝛemt crupdt/ dat noch ban de ouders noch ban de ionghe herbariſten / anders dan van LTobel / niet befchreven — is g Krachtende Werckinghe. Den aerd ban dit erupdt en is e vechten noch niet bebonden : maer voor alfoo Heel alg Den fmaeck betupght/ werckinghe De Webbe feer ghelch. HET XXVIIL CAPITEL Van de tvvee foorten van Paronychia. Gheflachten. T ‘er heer on / ben anderen feer ° D geljkenne/vie ale epe ben naem Ban Paronychia en VE ——— Etn Ken op Ge lop Ban be mls Klene ae bin: veen 4 Het eerfte Deel. Lerſte oft Shemerne Parongehia. Rene ſtaen / ende daer nde klepne knopkens oft hu / Be 3 — bouwlanden ende rg * van de —— 2, Detmeede waſt in donckere fhaduwachtighe ghe⸗ : n / die Bocht ende fteenachtiah zjn : (p Wordt oock wel fomtijtg op de muren ghebonden. \ __— aerden / ende ſtaet met haer bloemen : ſy heeft haeſt ghe⸗ daen / ende komt haeſt tot haeren bolkomen Wasdom ; landt en woꝛdt het gheenfins De Lente (nuot De tmetbe Paronpchia upt der Het vierde Boeck, 155 bant ſo vergaet Door be hitte ban den Somer. Naemen. 1, Dit eerfte crupbt wordt nu ter tijdt bart fonuwighe boor Paronychia gehouden: ban men weet níet wel /oft het de oprechte Paronychia is: want „gelijek Diolcorides leg ht Paronprhia is een hlepn heefterhen/ ban ghedaente den Peplusg oft Dupvels-melck gelijchen- de / Van lenghde klepnder / Lan bladeren grooter, Haer de Gemepne Paronyxchia / die wp nu befehriven/ en ftact niet vecht op / heeſter· ghewijs / als Peplus doct : noch {a en heeft oock gheen grooter bladeren / maer klepnder dan Die ban den Peplus zijn. 2, Betweede ſoorte wordt ooch van ſommighe Paro. nychia ghenoemt ; maer fp komt met de befchrijbinge van VDioſcoꝛides ghegheven alfoo luttel overeen alsde eerſte. € Aerd , Kracht ende Werckinghe. Dan de krachten ban Dele twee crupden en kan ick miet ſekers / oft dat met de — onderſocht ende bevonden is gheweeſt / voort⸗ zenghen. BIIVOEGHSEL. P Aronychia altera ban Matthiohuis / is ban Lobel Marinaincana Anthyllis Alfine-folia ghenoemt / Dat is Griſe Zee-Anthpllis / met bladers ban Muer oft Linfen; daerom hebben wp be fclbe bp de gheſlachten ban Antbpllig met Linfe-bladeren befchreben. Paronychia Italorum is anders niet Dan De ghemepne Steen⸗ Kupte/ Capillas Veneris , Adianthum album in't Latin /oft een mez Defoorte Daer ban: Diefe in Ftalien boor De oprechte Paronychia Diofcoridis en; als Dodoncus elders oock betwijft. Paronychia van Fabius Columna is bp De fooyten ban Semperui · uum tertium It. — Spaenfche Paronychia is ban Cluſius Paronychia Hiſpanica ghe⸗ noeint / om dat fp in Spaegnitn ban Die ban Malamanca boor de oprechte Paronychia gehouden pleeghte wefen : nochtans houdt Den felben Cluſius die boor een eyghen foote ban Verckens · gras / eude niet boorde Paronpchia; daerom (ouden wp De befchrivingje Daer ban beter uptftellen tot het naebolghende Capitel; maer om Dat wp aldaer ban meet ander foorten ban Verchens-gras (pieken fillen/ mogben wp die hier befchrijben: fp is een leer fraep crupdes abd fpanne hoogt / — ab, ft een c nab/o langher / gheli r aen De welcke bladeren waſſen als die ban Derckens-grasoft Dupfent-knoop/ klepnder/ ende groen / te wijlen Dat dit noch tonck ís : Dan met langbept ban tuden worden fp heel wit / ende ſtaen Dicht ende feer bele in’t ohetalbp ecn waffe noe / kafachtigh ende liefachtigt ; foo datmen wr nen dat Dit heele trupdt ban ſilvere fchelferinghen oft ſchubben aen een ghemaecut waere / ſeer behaeghlijck bloeme is wit / als Die vange⸗ mepn Berckens gros / foo kleyn ende guſſchen Die ſchelferachtighe witte vellekens (chuplende/ datmen bie bp nae niet fien en kan. Ber et ie gbelijck Bat ban Verckens-grag: De wortel is langhworrieh / teer / dun ende witachtig. Bet waft beel in de Drooge heuvelkens La alamanca / omtrent De tibiere Tormes / ende oock bp Valence, n Dzanckrijck binotmen't oock bp Arles; maer Daer wor dr Get leynder / ende heeft ryskens bp nar eenen Lupm langh. Sn Neder⸗ wit / als elders. Bet bloept ende krght ſyn ſaet in den Mey ende in de hapmaendt. Bet en is van krachten be Paronpchia niet gelijck; ende komt eer bp die banDerchen-gras/ Wiens foorte Dat fehijnt te wefen / (oo den ſmaeck uptwift. Vie ban Murtia in Dpaegnien noemen 'tAfprilla, omdat de bladeren; — — ende ſonder fap zin / ſoo Herdt ende rouw in taen⸗ ta Naemen. Xobetl noemt deſe eerſte foorte ban Paronpchia / die om fien. De Dodoneus hier hefchreben heeft / Paronychia Alfine-folia , batig bladeren met ban Muer: De andere (oorte tba aronychia altera Rutaceo folio, batig Paroupthia met b ed ban Krachtende Werckinghe, Bodoncus en heeft defe Paronychia pefezeben bie beachen ier lkntoefb gon” bie Be san nus fchrijft bat De Paronpchiabeeft; ghemerckt dat bp gheen ban Bie twee foorten boor oprechte houdt. — 5 Vooꝛts / foo Galenus ſeght / de hia is Dum ende fijn ban Deelen/ berdroogbende/ ende gantfcy ſonder bjtachtighepdt / ſultks alg alle die Dinghen moeten weſen / die de nnaghels ghenefen ſouden / twaer nae De Paronychia haeren naeme beert. — De haprighe plante die Matthiolus beſchrift / en kan foo welde , hebreken die aen de naeghels komen niet helpen als de jParonpchia ban Do doet / befonder die op daken ende oude muren pleegh te groepen / Die daer in meeft ghepreſen ende ghebrupckt pleegh te MET ARIK-CAPITEL Van de foorten van Polygonon oft Duyfenc-knoop. Gheflachten. Ô Diolcoꝛides zijnder wee foorten ban Polpgonon Bikiemseven + ban de welcke de eerſte Manneken heet / deandere Wüfken. — GShedaente· 1. Det eerſte Duplent · knoor zij « 136 genon/ Manneken toegenaemt / kruypt langhs der aerden inet gele Dunne teere vijfachtige oft ranckachtighe langh⸗ worpighe ſteelkens / met menighvuidighe ledekens oft Enoopkens betdeplt: aen de welche groene bladeren Walz fen langerende fmaller dan die ban Hint Fang-rrupdt/ dat is Dppericon/oft die ban De Wilde Gupte met gedaen= te van Hypericon: upt de knoopen oft leden ſpruyten heel kleyne bloemhens; nae de welcke dꝛvamighe faeden vol⸗ gen, De wortel is Dun / langh / niet fonder falelinghen/ ſomwijlen wit / op ſommighe plactfen wat roodachtig Ban Lerwe, , Mercken. gras oft Bupfent-kitoop Manneken, —* Ne Sit Ss IN 2, Det tweede Tupfent-knoop oft Polpgonon Wüflen en ghelijckt het eerftenerghensin / maer komt eer bp de geflachten van Peerdt · ſteert: want Het krüght opſtaende — — —— voet hooghꝰ ale bie an /maereffen eñ glat/niet rou erdt in t ãentaſten / oock ín fe fe berdeplt: 8 knies gh nal / als die Ban den oden Denneboom/inde ronde re lin ghevoeght / ſacht / groen ban berwe / — J bp de loopende wateren oft beerkskeng Wordt oock ghevonden niet Berre Van den oetber Han de Zee, — bande ——— Zee: re Om / ende grooter ban bladeren. Dan men gint ban dit ander bergh-foorte/ die de alberklepfte an allan bergh · loorte / die — eon fen waſt ín vochten en met _ Én Dat cruydt is — —— ude ratie alderniert ont; by de teren ende aen de kanten van de beeken ende ivieren. « Tijd. r. Dunfent-knoop Mannen en/oft Verrkeig- gras, Wot bijnae’t geheele iaer daor groeri/bloepende ei: met laet nen / behalen des Winters. . Duplent-Knoop Wofhen en wort ninmermeer ban „ oft Enoopkens waffende. De wortelis oock î —— en leden ghedepit/ —— verre xBReten. 1. Duptfent-knoop Manneken waft op” Crüyde-Boeck Rembertì Dodorzis Dugfent-Rnoop Wijfkeg. | ETL INN Ù fnde Domerfchemaenden/ende dat [eer felden/gebonden, ¶ Naemen. 1, De eerfte loopte worst in t Griecke Pos Jygonon arrhen TioAdopop difer , Dat is op't Hatijnfch Poly gonum mas , ghenoemt/ oft oock Calligonon Kaas oor en⸗ De Polycarpon Monörapzov: Be Latijnen noemenfe Semina- lis, Sanguinaria : Columella noemtfe Sanguinalis , de Aro⸗ teliers Centumnodia ende Corrigiola ende oock wel Poly- _ gonum. In Pederlandt kentienfe over al met den naem Perckens-gras / Eupfent-knóop / Kreupel gras/ ín Duptfchlandt Weggrafs ende Degtzitt ; in Wranchur enouée ende Corrigiole ; ín Italien poligono, —— * Spaegnien Cornola; in Enghelant Knotgraſſe; in Behemer⸗ landt Truekawec. Men maghle/ om haer ban het Wüſken te berfchepden / DZuplent insdo mannenen noemen: Apuleius noemtſe Proferpinaca , om dat Íp foo langhs bet aerden hruppt: maet bp den ſeiven Apuleius bindtmen noch meer ander baftaerdf-naemtenhar Dit crundt; te we⸗ ten Dees naepolgende Griechfche: Eolygonaon,Kynochale, racleia , Afphalton , Chiliophyllon, Clema, Carcinethron, Peuthalis, Myrropetalon, Knopodion, Zarichea, Pedalior. 2. De ander loopte van Duplent-knoop Woet intGriechg Polygonon thely Troadyoyor Stav ghenoemt sin’ Latijn(: Polygonum femina , ende anguinalis femina, ende voc (al Onder De baftaert-naemen gint ) Seminalis, pat fg * — ist fake datfe gheen faet en bright. Bp is dele foorte ban Supten ents ———— — _ Woorts/foo finder noch ettelijcke ander / die gock van fommiige Edine te! a enen en — ijd uplent-knoop noemen / ſeer 5 t Wop bemalen ut Copie et Wi Polpgonon oft © Knoop heeft / nae het fegaben van Galenus/cen — pen kracht; maer 0! en Belijchfte:want het ís in den tweeden qr; De/ ende Uijhae tot in bet hedhinfel ban Den deroen 2 Cuplent-knoop Wifken beeft ooch een berkoelende * lamen een Dich-makende kracht / maer níet foo abheweldiag. — EE TAS Date ae aat pet — Her eerfte Deel. fap ban Dupfent-knoop ghedroncken zijnde dick maken ende verkoelen kan. J Het helpt De ghene die bloet ſpouwen / oft met bloedigh braecken ghequelt zijn. — D lele gheneeſt alle bupek-loopen / ende bijſonder de ſieckte Diemen Cholera oft het Boort noemt/Wanneermen met overvloedigh galachtigh braecken gequelt ig / ende te ſamen oock met eenen grooten bloet van onder. Den felven Diofcoudes ſeght daer noch meertoe/ dat Bet Be dzuppel· piſſe gljenefen kan/ eñ de piffe merckelijcken verwecken: maer nochtans hp en onderlcheydt niet upt- pruchielijck genoegh, hoe datmen dat in diergbelijche ghe⸗ breken beſighen fal/ als Galenus ſeght. Det fap van't felve cruydt met Vijn ingedronchen/ ge⸗ neeſt de ghene die van de ſlanghen ghebeten zijn. Tat felve fap inghenomen oft ghedroncken cen ure voor Het aenkomen ban de kortſe / Doet de ſelve achter bliven/ ende beletſe meer weder tekomen, y Dat lele fap Yan bupten op ghelept/ kan den Vloet der: brouwen ftelpen. — De pijne in de ooren ſal haeſt vergaen / alſmen dit fap daer in drupt. k : ME lelve fap met Wijn oft Honigh gheloden / wordt leer goet ende krachtigh ghebonden om de (weeringhen ende zeeren aen De ſchameſhcke leden te gheneſen. De bladeren felioe worden ghebruyckt tegen den brandt Yan de mageende bloedige bracchingen oft bupek-loopen; oock teghen de voordt kruypende zeeven/ Wilt vier / roofe/ roodhondt / ontfiekinghen / Waterachtighe ghelwillen ende verlche wonden / daer op ghelepdt zijnde. ks F dieta Wijf ken maat oock nuttelijek gez bzupeht wordeu in de lelve ghebreken daer het JRanneken in ghebeſight wort; maer het en werrkt foo krachtighlijck niet alg het fPannchen, — — BIJVOEGHSEL * 8 — — Erſte Dupfent-knoop is in Nederlandt ober al ſeer beltent mei Er naem ban Verckens-gras ; dock op ſommighe plaetſen noemtmen’t op (jn Dupdtſth Welgras, ende nae het Enghelfs Knoop gras: om dat bet met fulcken menighte aen de wegen waft, De Ftaliaenen noemen’t ooch Wel Pafferina ende Centonodi. De bloemen van dit erupdt zjn ſomthdts heel, wit van verwen / ſom⸗ tijdts gheheel beupnrood oft lfvertoigt / ende ſteken tuſſchen de blaverkeng en knoopkens. Bet faet 18 brupr; ende Den fade ban den Sulcker ghelhek / maer wat harder / ende fomtidts grooter Dan mien ban fas klepnen erupdt berwachten foude. Get bloept meeft in Siatckmaendt. Fut Walſch · Nederlandt noemtmen dit crupdt Marioleine du Curé, om Bat het op de Berch-hoven beel groepts; in Portugacl Correjola, in Dpaegnien Corrihuela, — Ed Al woꝛdt het woordt Polygonaton onder de Baſtaert· naemen ban soepen verden ape de ne beg Á genen verſchenden / a n Salomons Seghel / ende vande naton boeren. lee d ; “Soorten van Duyfent-knoop Manneken. Daer worden ghez noegh foorten ban Dit crupdt gebonden / maer allen — ban ghedaente / om dat ſy op verſcheyden plaetſen waffen als Do⸗ us vermaent heeft. Nochtaus ſullen wy ſommighe ban die ber⸗ halen / om De lief hebbers — „_…1_Groot Zee- Weggras oft Zee-Duyfent-knoop; Dit waſt gs Dodoneus felve bermaent) aen De Deneetfche Zee / ende (foo Lobel ) aen de Zeekuften ban Languedoc. Bet is 4 Iek grooter ende Dan d'ander : t die ban De Kupte qbrlck/ Die wit; karl ende klaer zijn : neffens de knoopkens ſtaen witte bloemen / eensdeels { langber ende groender Dan Hie bande Galega oft Kee Porcelepne . De woꝛ⸗ ed —— bet boozder a df — cyet op de dzooghe ſavelachtighe aerde geet planten. °C faet light in witte klare blacgkens) Die aen De kens ftacn ;ende is ban ſmaeck foudt ende t'fas mentretkende · Label noemt het in't Latin Polygonum. marinum __ maximum, E mede KEY n Sneeuvvit Bergh-Weggras. Dit crupbt is twel een oprechte foorte ban Bupfent-kuaop/ als € luſius welbermaent/ bie kt elne vert befthivoer beeft IDEE hebben wp int 25ij 4 fel ban het Capitel ban de Paronp: / om dat bet ban ‘fammigbe Paronychia Hifpanica wert : Dan Lobel noemt in't te — tijn Polygonum mont: i⸗ Ee ee gn — nacde plaetſen daer i l zre⸗ Der verklaert Hebben. Ende het fchint dat E er . Dodoneus vat __gock bermaent / als hp ban een 2erqh-foorte ban Derchens-gras 3. _Tvveede 5 zrupdt foudemen met be Berniaria in het nacholgbende Capirel eee be mede ſtri ee; De welche Den naem Polygo- Kleyn Weggras met bladeren van Qiendel. Wit Het vierde Boeck. 57 felben ghebonden / als Tobel betunght; ende * ſcheutathtighe langhe teere fteelhens / Me amer pe — pylium ghelgck/ wptabefprent langbe der aerden ende aroent ober: bloedigh aen den Zeekant ban Provencen / Klepne blaterkene upt De knoopkens boordte-brenghende / langhworpigh ende tond / vof ſaps / ghetjeh die van den klepnen Bonderbaert oft ST ‚ ban gtootte ende maeck (elden onfen-klepnen T bjmus shetje. We en ſeer lauck / horidachtigh / bitter ban fmacck / nde een wep⸗ ni t. — Polygonum Plinij, oft Polygonum Pleęæx, is De Caſia poëtica, te boren banong elders berbaclt. Polygonum Tragi, ig de Spuxrie oft Spergula. » 3 Bp deſe mede-foorten van Verchene-gras foudemen / nae de mepninghe Yan bele ECrupdt-befchrübers / de nawel feer wel — voeghen; daer Dodoncus in't voighende Capirel af chrjit. : Gie Tweede Pupfent-knoop wordt ſelden ghevonden; dan fp en ſchint ban Peerdt · ſteert niet veel te berfchilien : fp cn beeft gheen fod-fcheutkens ; tude de bladeren waffen rondom de ledekens ſtexres · ghewiſe / ende ghelycken de bladeren van den Roeden Vens. neboom. De wortel is wit / ende brenght vele fieclkens ende ap voordt Zp wordt in Bopmaendt ende Oorbfhmeentt meeft obefien. racht ende Werckinghe. Sommighe houden Det Verckens⸗ gras boor dꝛoogh ban aerd: immers het wort feex ghepzeſen in alderlep bloedt-loop ; iae wort Daer in krachtigber ghebonden bijnae Ban eenig ander crupdt/ als Brafavola enbe meer andere oude meefters tungben. Zelfs men heeft bevonden datfommigbe kraricz ken / dielangentijbt met bloedt-braechen ghequeit waren, nerghens ín baet en hebben konnen binden, Ban in dit crupdt alleen. » NT fap ban bit trumdt ſeght Egineta / is feer goedt ghedrupt inde (werende eride etterachtighe ooren / niet alleen in De (merten; daer Dodoncusvanbermaent. 4 ‚art ban ®upfent-knoop éen goedt Deel ingenomen / maeckt Kamerganck/ doet pitfen/ ende doet alle finchingben op-bouden. Apuleins ſeght / dat fap van Weghgras / met olie van Koofen — de pyne Der ſÿden verdzüft / alſmen Die dickwhls daer uckt. Oe bladers ban Weghgras geſtooten ende met boter gemenght / berdriwen ſeer welde pine ende gbefwillen van de barsten / Daerou ghelepdt/ ende Daer op tot Den Detden dagh toe houdende. … Aap ban Derchens-gras inghenomen met cen oft nesten hoz — s int aenkomen ban De kostfen/ genteſi De bierdebaegbfe [À Diterupdt (ult she pluche op eenen Bonberdaat/ leght Apu⸗ leius in het afgaen ban be sane; maer op —— asten, kingen en is niet veelte paffen. = F feibe doodt De wormen / ende is goedt in de ſnjdende oft fcherps Ui T ater Daer af ghediſtüleert / oft be detoctie ahedrancken lis ter uptnemende bate om Den ſteen ende qraveel af te driben. De bladeren in win ghe ſoden ende gedrancken! floppen niet alleen Dees ren maer oock D'overbloedighe maendeftonden ban e vꝛeuwen. dl set Het fap ban dit erupdt met eenen Peſſus inder Mouwen ſchamel⸗ t ghedaen, flelpt De maendftonden / ende ben onmatigen visets maer ín Den neufe ghefteken/ ſtopt dat bioepen. De wortel wordt oock in be sMericijne ghelnupekt om te verz berfchen ende middelmatig te dꝛooghen / ende niettemin am te openen De ver en / ende Den ffeen te breken ende af te iaghen — Bae mel Dat hee ſaet ſtercker Droogte Jende eenighſins te fas men el 6 £ ° : Bet fap ban bit erundt wordt oock fondertinghen goedt bevonden — — crupot ín De Borme ghedigtilleert / macch macckt ct klaer / ende De bleck if ' be — — lecken oft placken ende vetlache waſſen. „Dan vit crupdt nech meer or vrien bertellens maer om Dat Die alle met de voornoemde tenighe i b — HET XXX. CAPITEL. Van Herniaria oft Duyfent-koren ende van Knawel. Gheflachten, B de gheflachten van Duylent · ku att De tee nae volghende —— ae reden leer wel fielen ; te Weten Herniaria ende or — * — grepu / ſchijnt oock een mede-foorte van VDupſent · nnoop tewefen. Det is een — gheliek bet Dupbelg-melck oft Chamzfyce „ plat ende ter aerden reder lig De / met fijne dunne/ teere/ herwaerts ende de Be — verſ⸗ — welche in (eer vele hnoopkens ale icbeliens ol fant ee Debet ai zandachtig ban werwe/ me eel kiepne oft Dupfent-horen/_ Cruydt-Boeck Remberti Dodonzi. oserniaxin oft Surfent-kozey. Haer aen waſſende blaberheng 7 bie Ban den Thijm ghe⸗ Wehende : de bloemkens zijn Heck bijfter kleyn / erf achtigh oft witachtigh: Dee rd fg oock boven maten hlepi / famen bp een. — —— vergaert / ſoo me⸗ mghvuldighlcken waſſende⸗ bat alle de fteelkens van dit ghewas daer mede heel gheladen zijn ende bp nae bedeckt. De woꝛtel fincht heel Diep in der aerden; Knaset. IN SES 4 ê Zee pdt worter ander dier⸗ — A: —— jvers ooch voor een ſoorte van t Knoop oft Polpgonen ghehouden te wefen. Dit ſtaet ghe⸗ 1 t eet palme min oft meer op/ — dunne teere vijskeng/ in vele oft ledeh berdeplt / oee a dere ſyd tackskens: aen de Welche klepne (ma en: upt ben ſchoot Ban Be — e —— rine en beet grol ofrwit it. — — Et, Derniaria it Koren nn in —— men Di Zock wel op vochte Tanden / maer die goede. opene lotht — ende wel ter ſonnen ſtaen „ Hnael groept vork oobrdngte andige amor alles foo leer: Wen ; maer ig ootk Wel gheerne ín borhte ende waterach⸗ tighe donckere plaetſen. { Tijd. 1, Duplent · koꝛen Wordt overvloedighlijck ghenoegy ghevonden omtrent Bꝛaetkmaendt/ Hop⸗ maendt ende oock Ooghſtmaendt. 2. Vit ander ghewas groept “peel lieber ende weeldi⸗ gher in de weecke en vochtẽe tijden bant iaer / dan alg het — is. Naemen. De eerfte foorte wordt Lan de nieus We — ———— in’ Latijn Hermaria oft Hernio⸗ la ghendemt / om Datle {og goedt ig om De ghefrheurthept te gheneſen / Diemen in’t Latijn Hernia pleegt te — Andere noemenſe Herba Turca; ſommighe andere M ‚-grana; om Dat fp foo Heel ſaets —— — nen terde op't Pederdupdtich Buplent-grepn upfent- kozen : be —— — Bordet. En ber e feex wel: gonoï, — — om ef * Duplent-knoop / dat is Polygonon, pa: oleh, id — ——— bas: ver 0, maent van een ygonoïdes — Er ed an bit gjewag feer verlchitt / ende anders Clematis Zgy- ptiagderioemtig. 2. Wit ander truydt ig. endemt int Hooghdupdtſch Knawel/ ende met anders naem en is dat bekent; ban men konde’t oock wel eenighen naem gheven Bie War met Polygonon gonoïdes over een uame, € Aerd. nend merckelijcke ende * — —— de kracht / ende / ſoo men kenen oot ain e ende de Wonden toe — ende Werckinghe. Bernina met genighen branch — wordt ſeer brachtigh ghevonden om Be brꝛeur inghen en senring gn te Bede se aer mede menigh menfthe van bieratelijcke ghebecken fen gee peter nan De D Een — vende piffe verweck Be het Brede Be ee vam be iten emedoa bi ltr och den ſteen v — — fe ban e — sema ——— — mier âlleen Herba ban Tracus HEE rana an ban geilen mcn pen eene 5 ende in't Ì 1 tk . î Hert eerfte Deel: Aathyllis Valentina van Cluſius ende Plaga , foude met goede rez ben onder deſe ctrumden befchreben mogen worden {am dat fm eenis ghe ghelckeniſſe met de Berniariafchint te hebben dan is te boren ban ons bp de ſoorten ban Baftaert Veldt · ẽ¶ pprefs oft Chamepi⸗ s beft * — oft Spergula woꝛdt ín hoogh Dupdiſchlandt oock Kon ghenóemt Vermiculata montana noua , bie Fabius Eotumna beſchrft / is Bock De 8* ban Anatvel! nd ghtlick; ale in t Capitel ban De Tweede Donderbaert blijken (al. Polygonium Herniarië ie oock ten kiept ken / ban Lobel beſchꝛeben / ende — op D'acrde / ende is half inder aerden —— met feet geknoopte tachskens; waer aen witachtighe derkens ende ——— dien ban De Herniaria ghe⸗ eel Aes be —2 ie gris / ende Draeght feer klepne ighe bloemken hert wortel is beel grooter dan Den eyſth isvan De plante/ hard / rathachrigb berierrer nets gewijs in haer — — — ng om —e — is zoogh / ende een Kracht ende Werckinghe, — — wordt ſeer ghepreſen teghen de beten van de aber-flarighen / ende. Ban alle andere fenij⸗ nighe Dieven/ foo epi ple been en elume ls ni gene De —— ale Sodoncus ne plaeſters ghewüſe Water daer af gbeviftilteert Lat n langh ghedroncken / —— alle de —— Lende — de Shꝛelſucht volko⸗ —— gr weel ende ſteen en vindtmen fs obeliick niet. % et poeder — de bladers kan oock door eenighe verborghen Kracht tot niefen verwerken.” @C felipe bꝛeeckt ooch De ſtecrnen ban De blaſe / bete daghen achter malkanderen —— Jeen vierendeel loot at — — hese m de wormen Doo zj gheene oft daken iet fetr bekende kracht tent : ‘oan men — her baas — Ekbe droogt ban aerd; ende daer⸗ om ſegg ee art Want lane bet —— ende werckinghe bet aren mteſters — — ghe⸗ water van —— ———— he Die niet wel hun water en kormen maecken/ ghelgek vi bonden Geb Polygonium Herniarie beeft DE ſelbe kracht bai — Bien / Zobel / ende is machtig om den buptk weerk te ma⸗ deld gig seem HET XXXL CAPITEL. Van Vloy-cruydt oft Pfyllium. Ghedaente: L truydt waſt feex — met feet vele lop raadt af Ge de ſteelkens / bie nrd cen fpanne hoo —— bne) 2 ſmal / ha; nae df van ghedacnte De b ——— saters len kapten — — —— verwe/ — ende wolat als — —— dT olght/’t / Vlseyen Ban ghed verwe Selis er ermede — van Dd: nt: op En. ende en vaart foo btgbeljch ende over⸗ — But laetſte van @oghfmaendt is het fast gid erde ban alen. bat alderbeguaemijckft pluchen ren, aemen. -rrupbt noemtmen dit ghewas sin — updtſchlandt ſom⸗ gan felfg in de vel⸗ ier * oft braed / eermen dat te weycke ſet / Pen — — op gele * Het vierde Boeck. 15g gement oft Delium. — —— — ® ende de Apotthers Piy luum met weltken naem dit rub ber al ghendegh bekent is erd. Galenus Gebriift ban het fact van Wlop- ttundt / dat Het in Den tweeden gracd verkoelt / ende Dat het middelmatinhljcken gheſtelt is / ſoo Beel het voght · maetken ende Droogh-macchen belanght : Dân Avicenna ef ze iñ ben tweeden gracd voght is ende koudt. Krachtende Werckinghe.« Wet water, daer Get faet van da / erft wat gheſtooten oft ghekrocht oft eenig zijnte/te weyclien in gheftaen heeft/ — toe Dat het Wat lijmachtigh / taey — — geworden zy / verſoet alte verhittingen ende on gie —— — den brandt van De heete kor te De onmatighe dzooghte — —— —5 ende in Den mondt eenen tijt langh sonen be ges — van shet verdri (mette ne van ‘want oft ij (eberpi Dl van een tide ens pft darmen / die Door ghepdt ige heete vochtigheden echt is; het —— de —— het rdodmelifoen ghequelt zijn / oft eenighe e ín De Darmen hebben; „Dan dit wâter — veel nutter ende beguaemer i in ijn (bijſonder ín’t roodmeliſoen van de eld ) alfmen dat fact eerft over Wepz oken zijnde. — ” n Ben buyck oock Beefachten ende oen heel fachtelijck te kamer gaens en daer D oft Julep ban Pio: —— Daer Wat bp voeght ban die nigh ende niet leer Dit hage Pen eeck “Bproopsft ulep/Diemen maccht ban de dickwijls herz haelde — gan de bleeck-toode roolen; ende in dier voe⸗ wort Dat ſelve water — nuttelijck in de quade ende er Det F van Diop-trupdt / oft de voorleyde gimerig⸗ Bent beer Kant — van diemen — ATatn Muccago oft Muccilago noen —— en bege hink eren en — wat olie van Aoolen bp Doet 166 pe leden / oft llertijn / oft andere ghichtighe ſmerten; te weten als die van hitte beroorfaeckt zijn. Selfs Dioſto⸗ rides vght / dat het ſeer nuttelgek ghebruyckt wordt gy be klieren oft ſweeringhen die achter de ooren komen/ arotides ghenoemt / ende allede Watera wil⸗ len / ende ooch wel in de verwzonghen aft verſtuÿckte lez —* ende die uyt haer lidt ghegaen zijn. ts leert ons De Muccago oft dijmerachtighepdt Han dít faet ín De Donne broogijehn / ende tot onfen ghe⸗ brupcke be\wacren. g Hindernile. Den felben Serapion vermaent —* Dat wp niet al te dichwijlg deſe Armerachtighepdt te gh brupcken en aen want fp ig de mage fchadelijck ; * De het — oft langh ghebrupck daer van krijgen —— ſeer lichtelijck cene mdeyelijcke ſwarigheydt t aent herte/ de weltke Syncope genoemt —* pat ſy dichwſs moedeloos Worden die Dat inghe⸗ nomen hebben/ ende ín ſwijm oft ban hun Lelver vallen” fae dickwijls tot ſtervens noot toe / almen vele ghelien daerom alfmen Daer wat te beel af ghebrupckt / almen daer eer ſchade ende eenigh —— in vinden / dan — het ſelve rogge F Geiet e meeſters meeſt alle / ende Apicenna fel BIIJVOEGHSEL. Dt woꝛden dp ſoorten ban Djinn oft Pieper bel befchreben; vande eerſte ig a * bier beſchꝛeven Geeft; De aifbere teemt hp — — ende Die groept op De Zee · duynen / ende is De ban acnfien niet 5 “pugbelijck matt Ghetijbí — brenghende wat langher tac- ken / oock heel langber bl / beel Dichter ende hanrigher / ende mit ———— D ſaet / De ad ende’t ghebruyck zn Die ban de foorte —5 malus; ende Die rúfachtigher ende hout tachtigher ſtetlen / met langher fcheuten/ — aderen / verwarret ondet malkander / kruppende langhs Der gerden / en aerdigh / doch eerie epDt hebbende) Die wit is pt Den groenachrighen…“T fact 2 B bat bau den anderen — — grootter / ende kaftanie- brupr Be wortel fs houdachtigh bird / met langhe fafclinghen, Ber aat fact is fomtijdts witachtiab/ lonitdts roodachtigh / ſ ſomtüts Den purpuren Sen! woꝛdt in Duntfcblandt ten foorte ban Pifllium: —— — maer de t van Zo⸗ die Dodo⸗ ar va ghevonden / Dat des Winters niet Wel verdraeght / ende langte iaeren ober-blgte : — be art Latijn — ——— WE —— enne aides AE gend mes en is oa en is daer gheen gheen deucht af te we à — n Plum, Naemen. —— nocmen’t Betzer naem van lck. De derde gehen EAA tLatiijn Piylium … Cruydr-Boeck Remberti Dodonæi. Bet water van Dlep-crupdt ghediſtilleert / is feex goeht teghen de —an twer oft Dep Druppels Daer inne ghedrupt. mach bat felbe faet met azijn oft water eude olie ban rooſen beft —— : ende als het wat gherooſt is / wordt Het nuttelijck gbebrupektteghen het voodmrlifaen / ende alle aberbloedigen loop Dee hupcke onderlinge die van eenighe ſtertke medithne oft phrz gatie ghekomenís/ gheſytk —— — — oft Diagri⸗ dium ende Dierghelijcke dinghen in Electuarium Pfyllium, Men maeckt ban deſe Aúmerighep ten mengbinghe in be Apoteken / diemen Elcétuarium de RAT noemt ; De welcke ſuyvert ende af iaeght de galachtighe vochtighe⸗ Den; ende daerom feet ghepreſen wordt ín de heete kortſen / teghen be pime des hoofdts/ ——— gtje des hoofdts / die ban gal tighe dompen komt; ende oock teghen De geelfucht/ ende de ber! tinghe des levers. Men gheeft daer ban tuffchen de Dep ——— draginen; maer men moetfe niet dte Ban ín de ſtercke ende berdbarighe lichaemen/ als Mefue ons wel vermaent / wanneer hy ons die menghinghe leert maktn. In de hitte oft dꝛooghte ban De tonge maghmen deſe Ahmerig⸗ heydt met wat Suycker kandy ban Biolen vermenghen; want alz foo ghebruckt —— verdrüift den dorſt eñ de drooghte Ende bie van Egppten ghevenſe / met Gerſten · waterupt · getrocken zijnde / ——— ee in ken/ níet alleen op ——— mmighe hier te lande doen (in ſonderheyt teghen de ont 9 des — ſyden oft pleuris ende lon ht / met — kandy) maer de (lijmerigbepdt met Roofen-water Geren en/ ghebzuncken fpin be galachris ghe bupck-teopen/ nde tegen her rooomelifoen/ ende ln alle upttwendighe ontftek plaeftecwóje oft papwis opgbel Tot den heen ple eld p de verſche groene lader ban erg ed dt / oft ghebrupeken Het gantft ik aid Are aes et Dop crd met Bomi inbe der⸗ wo mde it drupt / eeft Die. Ve felbe bi Be Kerr Reno iet ct oudt ruet / ſupreten de oude quade ſtoeeren ende —— En faet ghehouden onder De tonghe / berfacht Den hoeſt / Ende ver⸗ drift de rauwighepdthan be kele ende van De ſtrote / eñde is goedt te⸗ ghen de dzooghte ende ſwartigheydt ban Le tonghe / die door onma⸗ he hitte veroorſaeckt ís. Tſthe ſaet / op het voorhaoft oft aen Hen flach banden hoofde ghehoudenmet water ende azim / verſoet De pine des Goofdes Die ban Bitte ahekomen is Anderghebruyck, Bloy · crundt / ale — ied gen ín de hupfen ghebroght ende ghelept be atter gheen Bloenen in — SBenfal bat fast ban. Plap-euptt boo jr het befte twrick volk — ende foo ſwaer / Dat her in't pek Klepn be rolt bog) E tn tenemen oft te drincken; want epn ftooten oft breken / ontdeckt fn binnenste mergh | e ig: met welcke kracht i Dn KNIE 7 0) — ed A 8 ——⏑ / KR EN J — \N — \ Á ZN Se 4 S ó Ä IN | Á oo afneben blabers ; altijdt wf bp een / op een fieelfien Waffende : op het fap ban de tackskens komen * gee⸗ dean Kanten witachtige bloemen. / als Bie Ban dat truyt het welck um. ghenoemt is/ oft oock Han Ganlerick ; die gock leer a ende niet langh over en blijen. gaende ende Dunnet wordende, van w te rooden — a gen ra ed u — — BDE, ig Eek Gemepn Vijfbinger-trupt/ het heeft kleyn⸗ 2, De — — mis fist Merde Boeck. Simp Gh kas — en 3ún aleen —— kens. 1 1 benen vooachtig van verwe: pie als fp vergaen gba: bꝛenghen een vond bolleken van ſommighe ſaeden Lp ven gehoopt / Dan ghedaente cen Aerdbeſie ghelijtkende⸗ dn wat donckerder rood / ende hard. De wortel cruppt here Wants ende derwaerts met haere dunne teere velel aas⸗ € Platf: 1. agt erf Dingen eure waſt ghe⸗ incpnlijch beet © Ftalien ende Languedoc door /- eh Ranten de grachten, /Ruplen ende acheren. In O vel waſt er marhe beg Pit ndgn —— bloemen/[oo Ca Ed -x Ghemepn Dijf vingher-rupdt is overal ín — 7: — laat nne sen ders te vinden: het re dg ere rent is ed hegghen ende Dijken, mer crupden; E 3e ebr angie ide ponen ended gene vierde Biroingner: rupydt is van ons lom in —— ende Omtrent —— steld rs aren meeſt ghev * — —— ft uptupt Der aerden ende « Apu eght / datmen de id ib t moet wpt-trechen ende bez pi -rrupbt wordt it Grieck pelapijln or ——— in t Latijn Quinque folium : 522 ts gheben’t fomtijts den — ſomtijts naem: men noemt het oock tapetes zes oft Chame?elon Kestil naor, foo Plinius fegbt. emt het int Hosghduytlch Funff ——— —— in genſch Cé io int Qunte fucille; int Spaenteh Cinco en rama: in’ Ei g egr tór | rurpende gij fGingfer-crugdte Dan men dindt bp Apuleius / ende onder die baſtaert naemen / ſomnighe onevalbene toenaemen van Dit eruydt; te weten/ in't Latyn Manus Marrís „in't Grfechg Pentato⸗ mon | Pesiadaciflen ‚Pfeudofelinon’, Callipetalon , Xylolo- perd a bd » Áfphakon oft A Afphakion hakion , Pentactnon, en’ 1. ve eerfte wordt van commige — ma- __gnum,datis Groot ———— teupbt/ ghendemnt; dan het magh wel bat ſelve wefen/Dat Lan Bivparratee in het Boeck Van de Zeeren feer gevrefen wordt / en —— hooger op-waffende ghehouden is Dan het Swart — crupdt; al waer ho genoeghſaem betoont ten Ban Vijf singher-crupdt in fijne tijden bekent Warne te Weten het Wit / ende het Swart: want be leght Daer —— Mer Ole kleen ate ee taher-crupdt / op met — — ps ef id rs et aerden Op-Wa et — ende mêer vandere bisorben / Die hp aldaer van t felve / te langhe om alhier afte te verhalen. — tweed foorte / Die Wy et dn Oui: Pifingper: trates Swart Di jfvin tru noemt / Wel ten komen. tin — * F de b € Ard. De wentelen gan be rue erf fooyten ban Pofbinger-crupdt (die meeft plegt oft immers orde — te weſen) zijn abewelaightiek tast iae in den — ——————— ſonder eenighe bijt= ——————— —8— —— gheſtooten zijnde: — —— noemen / ‘aleram vulgare , s (oude met de andere — die De en Ende een wepnighsken EStuyuihoetleRemberti Dodoncis : eatntijstoteenn ¶ Kracht enge ——— water/ mart bei teit van Difvinger En batte hed werfoben is / in en mondt ghe⸗ houden / verſoet de pijne ban de tanden: “tfelbe doet de Verz rottende guade zeeven Ban den mont / ende 6 Her be Hoog te gaen / alfmen den mondt daer mede P Det ie ooch feer goedt in de ſweeri ghen ban de amandelen/ ende Han de — YE woꝛdt oock gheprelen leer rachtigh om — an Joan beg butpek ende het roodmelifaen te (telen ende De er Boet Verdwijnen alle klieren, entente hie ee e⸗ —— — wanne ensen Koe Andere herdigheden Die dooz f ng —— vothtigheyt ver⸗ Het — CD ban be fee morrelen waer fp 24 benee —— EE À — ee LA de bladers/fommige E nt be Geelfucht agek / dat be lewe bladeren met Donighende am oft ootk met ghewaterden Wijn/ aenkomen van de nimmermeer Wweder-komen : te weten a tachekeng © ban Be kopten Die (CEDEO ‚Het eerfte Deel: leyden / ende alfoa de Kienmiffe ber crupden dupyſter oft ver⸗ achtelijck te maken. Verkiefinghe. De wortelen bande twee eerſte afie: lachten ban Dijf vingher-erupdt borden alleen Hoor nut ende goedt in Be Meditijne ghehouden; die ban de andere zijn veriworpen ende onnut. BIIVOEGHSEL Odonzus hadde be ſoorten ban Vifbinaher- „crupbt in {on A D dzucken ban ſün xundt · boeck eenighlins anders verdepit / noe⸗ mende de eerſte foorte Pentaphyllon luteúm maius „Dat is Groot geel Vijfvingher-cruydr; De tweede foorte Pentaphyllon luteum minus, gft Kleyn geel Vijfvingher-cruydt; De Derde Penraphyllon album, oft Wir Vijtvinghercruydt Debierde Pentapbyllon rubrum, Dat ig Rood Vijfvingher- eroydr. er —— ghehadt warom be Die verdeplinghe Daer nae betandert Heeft. Men vindt de bierde ſoorte van Vdfvingher · crundt die in water: at htighen gront waft / ende een befie-achtighe vrucht voordtbrenght * — ( bos wel Dat Die „nochtans te hards am teten) 8 met feben. bladeren; fog datmen t alfoo tel -Sevenbladt oft prathyllod foude mogten nóemen - 1 als Vijfblad: oft Pentá- ig Zei ftercht h Vijfvingher-cruyde krüght harde ſteelen / korter ban Die ban’t epn/ tiet langher Dan ecrien bingbet/ met ee ber bladeren. De wortel is houdtachtigh / met bele ſaſeli E Vijfvingher=cruy met blad rip n van Lupinen waſt in de bepen ende Drooge landouWen; ende is genoemt in't Sticks — lon Thermophyllon, aft in’t Latin Sommighe gouden de Dantkel voo: een foorte ban Bijfvingber- crundt / qm Dat haer bladeren in vijf deelen gheſneden zou; in fonders md De —— ap C IN noemen/ alof- men Groot Bifbingher-rrupdt fende Ander ——— van NL ie Gavolus € lufius bes chrijfein het : 2 „capirel v bijfde boeck der Bremder ghewaffen an REE an obfbube tube 1 Die * andere niet bes Gs hi 36u / nochtans weerdig om wermaent eli. ‚De noemt bp — ylion maius siboflore weetn be bo —— Ben Donoutwe gelegen: blaept: den Apꝛilende in beu sep / ende eng Pierik pd Zp t bele bladeren / dte ban ——— trupot — kaft ma ntotacn het — vodje den t /maer alleen acn eren/ aen — bloemen —— enge Die ben Ghemepn D boo; De blad ſüde met wat grüfachtighe —— beſet / ban ſmaeck verft Bomachtigh ende papp — daer nae wat bitter . ns Derde bladeren fp;upten ſommighe ſterlkens / Die bum ende teer zijn/ ten fpannt hoogt / ter aerden ligghende / op * op ed oft — trun ck / maer n verwe; de welche Bfobevallen —— * daer —— ken —— — — lat fact) Boter-bloemen fact bijriae ghelckende / als een begbinfel vat eer Nerdbefie bp een ghehoopt: de wortel is dickachtigh fwartachtigh/ Baer fciben verre ende wot uptfprepdende / ende met vele ſaſelinghen btigb. es Be tweede / Pentaphyllon minus albo fre ghenoemt dat den bingher-crupbt met thapt upt fa motde — ken) Die ban de eon ed ſoorte kende; fieeikkenerzijn dun ende en ligghen niet ei tept / maer ffaen vecht op ends for ie jaer opperfte bele bloemkenw als Die ban De ——— fe crd — — — cru hooge rotſen en —S t werven Braeckmacndt oft ———— De ſneeu woranen oft laet op Be berg ile. De derde Ì is Pentaphyllon aureo flote —— ——— Ln mer goudt-geele bloemen „ —— Baai ij» Lagben OE — —— hae tetek marche, erg gröfachtigp J —— van fmaeck . Tuſſchen deſe bladeren ſprupten — paime hooeh / in Meer andere verdeylt / met ſchoone gout · geele bloe, men beſet / Die wat grooter zyn Dan men meynen ſoude / dat 5 bi heben Det bere been Doe ale’ ſchepſel ba an binnen Ln 1 J Aerd beſie / ghelück gemeynljck — beurt. Wefe ſoorte waſt oock — — ke — — —— — — 4 Be bierde —— nu Kra — En EE — met geele bloemen , int — lon — minus — Sef gheeft — — a aetden bees — niet grüſa jembe De/ ende daer nac per der fomwöten andere k ten ierghe Weke maer klepnder — haer oppezfte dꝛaghende Dele geelt ſeer fracpe Bloemen / van vijf bladerk ban de * aende ſoorten / in't midden vele pede fd Bet fat is hu — talg een ſchepſel chinſci vanern ie, De ae ue gheſoden ende ghe — voeten gheſmeert / neemt bande boeten/ die ban ongbematk Het vierde Boeck: 163 ban bupten ſwartachtigh / met dunne veſelinghakens. Wan de tacs en Die ter aerden ligghen / maecken bun fetben oock aen de acrde baft met ſommighe beſt linghen Die fp kKrüghen ende {08 bermenishs vuldight ende verbrepdt dit —— fp (elven. Dereis ten heel ghe⸗ mepne foorte ín Goftenrijck ende Beemen ; ende fp beobint daer te bloepen in het vooriaer. - Veranderinghe, Bp beft foorte worter noch eene andere dierghe⸗ lücke gbebonden Í noceans be ghemeyn niet/ Die bp Pentaphyllon repens minusaureo flore noemt / datis Kleyn Kruypende V jtvinger. croydt mee goudrt-geele bloemen. Defe lepdt oock tet aerden met haer tatkökens beefprenèt ende berbrepdt/ maer bie fleclkens en zijn niet groen / maer trecken wat nae den purpureh/ende zjn under Dan Die van De boorgaende footte :De bladeren On fmaller / couwer oft haprigher ende Dieper doorkerft acn De kanten : De bloemen st Beel goudt-geel. Boordts is ſp De andere in alles ghelick: Se — vingher-cruydr,vviens vrucht de Aerdbelse ghehijckt, ie de böfdefoorte ban Cluſius aldaer befchreben/ ende ie odenoemt it Latijn Pentaphyllon fragiferum „eribe hob Buchten als Aerdbe⸗ ſien / ſonder eenighen liedhcken fimaerk. „6. Ligghende Vijfvingher-cruydt met ghedaente van Ganferick oft oock van Tormentilla, is ban Lobel beſthieven Vooꝛidts foo zinder noch meet ſoorten ban Zobel Bermaent / de welcke te langh ouden wefen om bier te berdaclenf abemerckt bat fr De voornoemde foorte ban ghedaente heef nac bp komen / oft daer met immers cenigbe lichtelijck kenbaere ghelickeniſſe h hebhen. 7. Ooft-Indifch Vijfvingher-cruydt , in 't Latijn Pentaphyllon In- — heeft twee oft meer malfche blad elck ivoof ſnippelin⸗ iep gheſneden / ende bp nae in bijf biaderkens ghedeylt elcie Kn ——— de welcke met cen midbel-zermtwe langhs benen Door-reghen 8/ ende met fjd-aderen belet. De woꝛtel is knobbelachtigp/ ghe⸗ fen, gbelibigh ende baft/ bzuyn / binnen wit / ban fmacck wat rp ' Kracht ende Werckinghe van Vijfvingher-eruy de. Bet langh ende ghedurigh ghebrupen ban Difbingber-c crupbt ken Den menfche ſeer wel bewaren En alle binderniffe Die hem komen kan ban De quade praten e bit erupdt./ foo Galenus ſeght / heeft twel ven free drꝛooghende kracht / maer is nochtans weynigh beet / ende daerom woꝛdtſe veel nupckt ende ghepreſen / om det fp van Hie din is —* onge pand Deelen fonder etnighe rg Pp pòt deb ns a R en * * Bt De lbe ——— ——— * hiſbingher triwdt binde de ſe Wet —— — van * crupdt in gheladen ie fiel t alle ederbloedighe bloedt-gangben / ende ie goedt tegten t deren ende. jne ban be heupen: men ghebrupckt oat oock in be Kiflerten tegen —— oen ende andere loopen des bupcks. De woꝛtel met Editk ghefoden / gheneest de quabenagbelin/ ſwil⸗ linghen omtrent den aersd arm / ende alle fchorfthepdt / daer fp op gbelent oft gheſtreken wordt. Plinius — De — Vijfhingher· crupdt fn melck poutkert zijnde / het Kooomelifoen ghenelen / iae Daer alle hope verloren mag. ten met Bonigh-water oft ghewaterden Win een maent — * een achte gen ghedroncken / met wat Pepers / ghenefen allrade Be —— efen gheneſen de gheſcheifrthepdt / datt Hd: lept : met Sout ende De Dontg vermeng bt / beelen fp de won⸗ T.ſap tabe daghen te oncen ghe⸗ drontken / baeft be Scelſutht —— Di crupbt times lepeler if ghenemen / neemt pt tonnie oute ngen werkne — bande enn ven it —— hors bek Bij — vpk en —— er / ende ete en — — —————— epa Ene —— 7* — 5—— je met Blie ghemenght / ende daer mede De neemt wegh binnen. den derden Bab he ied fog eri ſipbert De lieten gelijck ven Bermodactp — —— dit Delea is —* chen oock ſerr krac ach: fonberli alfimen —— dn mene aft ende díe Daer nae van ſeifs laer Doos woe Dan (al ale ent, —— verga crupde blocdt te d — eraa poet an alen ata behe fined op en Verkicfinghe. Om bemfepbed tedoen) * ng; —— dm ed inghen /moetmen ſchrrven ghebrimeken / om —— — achten Die bebatven d ——— Lobel bef: — brace bet Bld gelijken wreed, :dan — sbr {bat fpeeniahe fa ——— ideeen mack Ds { (ouderen mogben — Dat fp Daer van niet heel Verre verſtierden vankrachten en sún © 4 HET 164 HET XXII CAPITEL Vande Tormencille; Ghedaente: ME Ct de ghellachten van —— eeu waa) oock Teer wet ghevehent weten dat crundt / het Wel dver al Tormentiſſe ghenonut 18 ; Want het ie haer. var gbhedaente (eer. ghehijch. Het beenght vele ſteelkens voort/ Diedun/ teewende Aap zijn / haer febaen gheenſins oprech⸗ tende / marrerrter aerden ligghende, De be en zyn Klevuder dan die van Vifvingher· cruydt / maer meerder it ghetal want daer hanghender ſesen bj een / DIE alle rondfommie ghekerft oft ghefnippelt zijn „ Debloemkens zun geef, De wartelis Ban bupten Ow artachtigh/van bin meu rood, dich, finobbelachtigh ende kort, Tormentille⸗. 18* ES _ Pla. De — — kere ſchaduw tú af nà chile in t — che hee⸗ eaibaſcus weoꝛden; ende is leer bequ —— het roodme fe oockbe Bee Cruyde-Boeek Roinberti Dodonxi. oft mol-eripdt gelijtken/ Weleer inde kranſſen ende kroonen pleegh te ghebzꝛuycken; nraer De Toꝛmentille en waſt geenlins vecht op/getijck ech heeſtere: voordts goth, indien Die ſoorte van Verb ſcum daer Dieftorides af ber? maeut / de Chriſtus · osghe is dieren: fe Cãatin Lych- nis noemt; foo en is de Tormentille van bloemen die foor: te ban Verbafcüm niet ghelijck: want de Lychnis heeft roobe bloemen/ als van ong elders betoont is: ſulcks dat daer upt klaerlijck — Chryfogonon Bar de Tonnentille De bende Bar gedaente { oft innners van ghewas ende bat ——— qAad Ted Prat Et oemetitile ie gewelbiah tick Berdrooghende/ felfBin den derden grakd) ende is boz Bendien oock Dun. ende, fijn, Lan websi dan Épheeft feer Tuttel hitte/ ende heeft eene Lhawaenteerkinghein Haer.” € Krachtende Werckinghe.” Tormentilie wordt meeſt gheſoght om — — de welcke doen kan alt ghene dat Die van V ——— toe ghelchreven wordt iaeis ooch! eſkrachtigher dan die. Fen ghebz uycktſe veel in — ende beſtighe kranch⸗ Heder; want fp wederſtaet alle verrottinge feex krachtige lich / ende verweckt den menſche tot ſweeten: daeront —— Û ghevoeghek Skender Antidota, ende de geneegdin gen ght —— te voorden tegen & beers ——— qualen —— felbe is ooch fer beguaem om het bloedt/upt alle de het lichaem LBloedende/ op te doen houden, — Dele wortel in geloden heeft / oft het poe⸗ der Ben de lelbe ghedroo ght zújnde/ met eenighe bequaeme vochtigheyt oft danckt in gegeven, — atle De voorſeyde din ghen ſerr haeſt ende Hiehtelijch te wegbe brenghen De ſelve wortel kan doen gile onmatige ende overvloe⸗ dige loopen oft vloeden van de vrouwen doen op houden/ tiet alleen Ban binnen inghenomen zijnde/ maer oock van bupten opgelept/’t3p met baden oft ſtovin ge/t zy in eeni⸗ abe andere maniere ghebruyckt. Syxverſtertkt oock le — mage die ge perl vochti wereck aeni tegen alle —— vende van hoor el enig be oft STERREN E Eormentille begheert De ſtwe e trupbe/maet niet foo water — Re ek Biftingtee- en hoo Watte Tormentille van fommighe ogh gheleerd eſchrijft cen foo: te ban Heptaphyllon oft — — J 5 Eder eden acute De Alchimill gbeloek — — eee AL — — — — ———— ——— ſide ER EE Efe Ei —— | rije nc npe — F rolus luſtus be bladt / die van ſommighe Tormentilla candida ghenoemt ig; macr kend 0 —— gelde 7 —— we , NN en — 7 ——— den Bk, AFP 5 _ Fullen ſpreken Het eerfte Deel. Fn tijden ban Pefte pleghen ſommighe een eletuarium te maken Van de wortel van Tormentille / om hun teghen De Peſte / ende fons derlinghen teghen het Peperkoren te bewaeren. De fele wortel met fap ban Weeghbꝛee ghedroncken / doet water maken/als iemant fou water ingehouden heeft jeff niet piſſen enkan; latende Daer een tfamétrechinge/verfkerchende He blafe eñ De nieren. Is feet goedt in ſweeringhen ende fiftels oft loopende gaters Die aen alle fijben boordts-eten / ende belet Den aenbal ban de etende buchtigheden. Cormentille doet a rie t cheronnen bloedt; ende dDacrom ghez zeeft fp De gene Die v — ghequerft zin / ende ban hooghe ghe⸗ — zijn / als boorfepdt Kondeletius heeft de — ghebrunckt inde gentes-menz —— die hy — — teghen het flercin / ghelckmen De Beemonactplen gheb runtk Bit eruydt wordt — Krachtich bebonden om a misballen van den kinde te beletten Het vijfde Boeck. 1ós Bet water dat ban dit crupdt ghediſtilleert be boopmoemde ghebreken feer Be —— ——— men in Italien dat ſelbe met De Biſtorta te geben de tb rouwen Die lichtelijk ban kinde misballen : om F4 Welcke te beletten/ — Ag bet fap ban Befe crupden / oft maecken daer eer —5* ende legghen Die op de nieren ende andere leden met t af ae magt b ban de bladeren ban Tommentille Eperkoeckskens maecken/ die Lans goedt gn sehen gede in De felbe ghebꝛeken. Alfmen beducht is ban eentab verghift datmen in't üchaem foude moghen — hebben / oft alſmen vreeſt de oft tenighe befmettinghe ghevat te hebben / Dan maghmen een bietens Deel loots ſwaer ban het poeper ban defe wortel / ghedꝛooght zijns De /met-Wat wins innemen / oft met Wat waters ban Cardo benedictus / ende te hedde liggbende fijn felben wel Doen dees — handen tot het fweeten ; ende men faldaer goede bate „HET ERS IE DE EL. den Heevijfde Boeck. VOO R- R:E D:E-N. & Vvolght het overblijffel van die Cruyden, de welcke van ons onder gheen feker verdey- linghe gheſtelt en hebben konnen wefen,ende daerom nae het vervolgh van den A, B, C, BUI befchreven moeften zijn : ende om dat wy in de voorgaende Boecken ghefproken hebben vanalle de gene die van de andere letteren begonften,tor de R roe,daerom is't au tijdt dat 5 Wy indefen onfen vijfden Boeck (die den lactſten is van het eerfte Deel defes Cruydr- Boecks ) ons gaen voeghen rot de befchrijvinghe van de cruyden , wiens Latijnfche naemen vande vier lactfte letteren R, $, T,ende V beghinnen; fonder te vergheten de andere die mer de felve eeni- ghe ghelijckeniffe van ghedaente, naemen oft krachten hebben: onder de welcke befchreven ſullen worden vele nutte ende over al feer ghefochte ende ghebruijckte cruyden, befonder in de wonden ende quetfuren,vallen, verftuyckinghen , ende ghebroke leden; welcke cruyden om de felve oorfake oock den naem van Wondt-cruyden voeren. Ende daer mede (ollen wy die ons eerfte Deel befluyten; om dan te komen tot de befchrijvinghe van de cruyden, de welcke veel — ende in ſeker⸗ der verdeylinghe afghefondert konnen wefen , ende met malkanderen meer er ghemeynfchap heb= — dan defe ghehadt hebben, van de welcke wy in dit eerfte Deel ghehandelt hebben. Er LCAPITEL Van de Srerck-rieckende — * E wWijn Bupte/ die van ons in dit ante bee É „gen al worden / hebben Wp daerom Dterch-rieckende Bane — om dat we bie alfoo ban De andere van Hypericon-oft Sint Jans : adt. ng 3 den. Doordts/ ſoo Se ten; —— ba tbh verfte ghellacht in de hoven ed a — deſe Wilde den — ſooꝛten ghevonden/ — van eed nala „De toelie ost boor ten ZD gbenve Capt “ben wordt ; Penor iep aeg € Ghedaente. 1 1. Canme an daad — —— — Ee , / die Van - t 3 regres — ed mre bang langher dan ſy Br oe berde lans okt aftiedwins * ed en blauwen groenachtig. ——— ſop van de tackskens klepne bloemkens / —— van verwen⸗ wernighsken bladerkeng aen Pof-Wijn-Gupte ie se ende van — Zn beenwerk Andie fr zijn Geel ín Dunne malle [nippetin nochtans — een ghemaerkt : upt Get midden Lan be welche een vier⸗ kantigh / oft ſomtdts oock/ maer felden/ een vijfhoekigh bolleken uptkijckt / foo ve faetbaet! alst hoecken heeft seed dre, — de welt⸗ —— — aen be la: De wege k velelinghen in der aerden haer ſel⸗ — adh fer lee ende ſwaer ban reuck / ende … Dt —— — * RR — verwe ghenoegh; bez halven dat alie‘ be —— oft (nijbinghen van De bladeren in defe Wilde upte (mailer zijn / ende oock Dan dele foorten is cpaner/ ende Geeft matie de andere is kleynder / ende Leeft e lie bepa bee ostoe Buren zn lwaerder van veuch,- fcherper oan Gmaeck/ Bande Tamme. qa — — alle de fooyten van be Wil⸗ be eig de rami dt bp nae gheen Welen ——— Tamime Gupte/ om dat [p ſoo bladeren ís ; want haer Lladerkens verdeylt; ende zijn noch witter oft grijfer van Herwe dan de bladeren ban de andere, De bloemen ende Laet-bollez —— van De andere loorten / maer nochtans — — reuck ende van ſmaeck uytne⸗ Dandie betoond Bute feer verſtheyden / als wp boorlepdt dat ebben _q Plactfe, 166 Tamme Lurte oft efzof-Sptjn-Lugte pret ſtexckey veuck. q Pletfe. 1, De Came gmt wort inbel Ben gheplant ende onderhouden : ſy bemint loch⸗ tighe vlaetfen/ende die wel ter Sonnen ſtaen waft oock op igen grond/ bp vervallen ende rouw/ hard ende — :íp ied met aſſchen ghevoedt en in meſt oft t verdra⸗ 3. De Wilde auyten Worden op berghachtige wefien ghevonden / ende ín Deere lanbouwen / als re tien / Cappadocien /ende fom landen ban tnde Spaegnien / ende op den. Gozitien/ ende in meer andere dier De Gupte waſt foo gheerne omtrent Eben Doop als Plinius betuyght / dat (p nerghens w ende fraeper en Waft dan onder dien boom. Men gelooft ooch / Dat De Gupte dan —— — der —— eenen Ae boom ghe-int oft Latijn ——— ——— — Cruydt-Boeck Remberti Dodonxi⸗ Wiſde Eupte met ſteretkey keuck, ghenoemt; in't Griectig Peganon oft Piganon Ilya vor; ende Dat bp oorfaerke/ dat (ghetpek Plutarchus in het derde boeck Van fyne Sympofiaca feljijft ) de Gupte krach? win nd men te dringé/ doo 20 * ——ã— ns —— ban lommighe oock Eriphion gez noemt Wo, Ei — de bof: -Fupte wordt fn Nederlandt epz —— guyte ende Wijn-Gupte ghenoemt ; in Boogh- Dundtſch a —— in Erf nabs — — ehemen Nauta; in ien nance: - k — : De — ende e de Apotekers ear 1 naem ’ oade lat end Bd Ruta ilveftris oft Ruta montana — th Peganon oreinon Tij yevor öpevór, Dat ig Bergh-Bupte ; ende Peganon agrion in org egbet ee Dele ig in de Aporeken onbekent . Wortel Han de — wozdt int Bg Koo ek — — Bupte tuſſt ban J — Ét dat is in't Du — edje. flick oft leem beſe — Moly⸗ — tet arn Moly maman montanam genoeme/ Diofcozides ſchꝛüft ooch/ dat de Dof-upte díe bp eeni⸗ non fi ſtaet en groept/albermeeft geprefen wort Se De —— zie Gupte maghalfoo gelas in ger ſpijſe verſocht: waer van ng ede df derduydtſch goc! toert Worden / omt t laecke ontdeckt heeft in’t vnfde boeck ban — Latijn Ruta Heeten ; KE ne eene cher en t/ elfs tot in a n de hi om dat (p eentghfing iet mede ſchnt te beelen van de foe, ze biken: dan de Wilde —* ———————— tigheydt van den eg ee fp bp * die alſoo erder WAnt Die heit Eat ben graed toe: voorts ‚be onliefjchhepdt oft de Gupte foo isde Guptedun endefijn van beelen ; ende oft ————— ſteren / ende oock te be⸗ verdrijft de Winden ; verteert de ende dwinghen: maer ick alfoo wel ger De _taepedbochtigheden. Pijn /Baetomfoo _q _ Kracht ende Werckinghe. Om be v ep: ſterck —— oock foo van fmaeck niet pan ftof / foo kan De / als Galenug en is / om Dat Den Ea anmualle het voedfel ban be aerbe 7de pifie Ken ; ende om dat ſy dun Van deelen nae hem treckende de Wijn-Gupte alle haer krachtende ís/ daerom íp SN felpe oorfaeche ſcherpi fendt beneemt en Ontzet — is fp beguaem om te alle ggefwillen. remie GER Beren en ; ende —— N ®e Gupte wordt — e pende au in Het eerfte Deet: Aldertlexn ſte Wilde Eurte miet ſeer fterckey reuck. is onder die gen te rekenen / de welcke gheweldighlijck verorooghen konnen: ⸗ ————— ſeght: De Guyte brandt / verhit / verbluy⸗ ende maeckt bleynen oft blaerẽ lx Berwerkt de piſſe/ ende doet de maendtftonden Hoordthomen: fp doet den -foop ophouden / met dranck hed ingenomen; buyck · loop oph De belenen De Gupteis een Antidorum , remedie „Ban alle doodlijck vergift / alfinen het faet pan dit crupdt met ijn tbzinchit, —J—— van gupyte /t zy alleen/ t zp met Ooker⸗ noten ende Drooge Vighen voor de maeltubti ijn goedt fe vDat alle — —— inmn het 8, capitel van (jn 23. boeck / eerſt van ben gf dn eene DAO EE ERE OETIen bp „Aant meefte heyligheden ende koſteljtk heden —— ———— — — abt foo fees rachtig te weten / — F cbinte teren een wepnighsken inname / ban bien ghefeelen ue 1 F gelen. Re > PENS eemnes acta: ae: adderen. pregte mindert ende verdrooaht het ſaet / foo wel in — fwifet amer. 8 eer alle guade lochten „ende teghende peftiz „ dentie ende andere ſmettel jcke lieckten; ende makken de vergift lijn kracht — gheenlins niet ſcha⸗ Het vijfde Boeck. on ck pinghe ende pine Han den bupek / de els PER/ ende Den weedom Der pis leer goebt ghebruntkt teghen alte pij 2 ten ban De boz ft ende ban de Lijde ee bant koude beras: faecht ís; oock in de —— oft kortheydt nan adem / ende in den hoeft ; in{ghelicks aack in De verſtopt heydt der longenen / ede tegen alle {merten ban de heu⸗ en oft fercijn/alfinente met eenighen drauck in neemt: in er Goe ghebrurckt / kan ſy oock den omganck ende _ het wederkomen han de koztfen beletten, Boor het acnkoz men Van Be lele ingenomen ; bifonder ín de Koude hup⸗ verachtighe kortſen. MEet olie ghefoden ende alg cen kliſterie inghegoten / kan be ſwillinghe van de onderfte darmen oft de Kolijche gene⸗ fen/ende De ontſteluugen oft windachtige gefwillen/ ende oock het opftbghen ban Be moeder beteren. Gheftooten met Honigh / ende tufichen de fchameljepdt ban de vrou⸗ Wen ende den aersdarm ghelcyt / kan De boorfepde opftij= ginghe beletten ende ghenclen ; want Plinius leahbt: De Kupte opent de moeder/ ende brenght die op haer vlactfe/ Wanneer ſy opgheſteghen oft ougtekeert ië/met Ponta geftrehe zijnde den heelen bupek ober; Loo men Iefert magh in het 13. capitel van fijn zo. boech; alwact inen gemepn= lifch leeft illita toto peîtore ; Daer het nochtans mact wefen _ illita voro peétine: want bp wilt daer ſegghen / datnen inde opftiginghe van de moeder den ghehcelen onder-bupck obver ſtrycken moet met delen Bonigh/ ende niet de geheele boa ſtz t welck mm bie fiechte niet baten en (oude, Gupte met Olie gevooft oft berwermt/ ende gebrupeht, iaeght alle wormen upt denlijve. Jet Honigh ghebruyckt / verloet de pijne der leden oft het fercijn, ' „pig ooch feer goet met Vijgen ban bupten opghelept gin / gm Die (oozte Lan — — diemen ypofarca noemt; ende ſy geneeſt die eve echte, ghefoden zijnde met 8* Bij op de helft / ende foo te drincken Td ì me e waſcht. De Gupte rauw met Dout ghemenght / ende eten/ fcherpt het gheficht/ ende maeckt klaere ooghen. el Pan bupten Ap de oogen aeftrehien met ay ban Dents Kel ende met Bonigh / geneeft de up fterhept ende fchyeme linghen der ooghen; ende Verfoet de pine Ban dien met Polenta oft met Deel van gherooſte Gerft daer op ghelepe zijnde. Gupte met olie van Goolen ende met Azin ghe⸗ ſtooten / op het hooft gheſtreken / oft aen bet hoor-hooft ghedaen, verlset de pine Banden hoofde. _ Kupte met Laurier bladeren op —— oft ont⸗ GER oan Be Mlootkeus ghedaen, verloet De wijne/ ende ghefwil Gergaen. Jet Myrtus bladeren ende een Ceraet gemenght / wort nuttelick cht inde potkskens ende mafelen/ende î ï ende Peper opgele; — ken / ghenefen nde — hellen oft Witte ſproeten/ iba vitiligo genoemt; ende maken Die huÿydt fchoon ; ende verdrijven be uptwat. fen ende Wzatten/ Diemen thymi Ende myrmecia pleeghte noemen. — ne — — mer oriah ende Apu, bermen, Det fap ban — in een fehelle banernen eet: appel Verwarmt ende in de / — — De ooren ghedrupt / gheneeſt de {ele fap met Ceruyle⸗Editk ende Olie han aoolen jebruyckt/ wil ; — Wilt Bier / be Goofe/ ende alle te in De neufgaten gez te bloet oar Daer elcken Plinius oock 16 8 dat ong ban eenigh bergift foude moghen komen/als Pli⸗ nius ſchrijft. Det ſaet van Bupte met Wijn ghedroncken / ig (nae het leggen ban Dioſtorides) de opzerhte ende De gereetſte bate drie teghen alle vergiftighe drancken foude moghen inden. ME fel'oe Wort oock feer itse apie úift/tez gen het Aconitum oft Wolfg-wortel/ ende tegen Ixia ende alle bergiftighe ende ſchadelijcke Kampernoelien oft Dup= vels brõot / t zy in ſple % zy in dranck ghebruyckt. Det ig oock Leer krachtigh tegẽ De ſteken van de Langen: Sommige willen ons doen gelooven/ dat foo wanner temant fijn lichaem beftreken heeft met het fap banGupte) Bat hem gheenen Scorpioen / Dpinne oft Falangie / Bie/ Woelpe/ hoꝛſſele/ oft cenigh dierghelijck ghedzoght ſtelzen fal oft ſchadelijck vallen: ende / alg Plinius ſeght / ſoo Wiede Gupte nuchteren eet / ſal dien dagh van allefenijn ende vergiftigh ghedierte bewaert ende vip zijn. Hy ſeght Bock/ dat de langen wegh vlieden Lillen/ alg ſy den voock ban de ghebrande Gupte gheroken rd hebben. Andere oude fchrijvers / willende betoonen hoe krach⸗ tigh bat de Bupte tegen ’ fenijn oft t bergift ie) ſchrijven / bat de Muſtelen oft Welelkens/wanneer ſy tegen de ſan⸗ fullen gaen Berhten / hun eerft Wel wapenen ende Herz chen mitg etende een groot deel Han de Guyte. Men prijft ’ felve fap ban Gupte oock teghen de betert ban de berwoede honden/’t ghewicht van twee oncen/ oft daer omtrent/ ingedzoncken zijnde met goeden Wijn / oft alſmen de bladeren ſelve Blepn froot/ende met Dout ende Pong — zijnde / opde wonde / dat is op de gez beten oft ghequetfie lidtmaten / leght. Olie van Ruyte. Men maecht cen Olie van de Gupte met Lijnfaet olie : de welche ſeer nut ende goet ghehou⸗ ben — niet alleen in De ſmerten des ingewants oft ín Be kolicke / ende krimpinghen / oft opblafingen ban de der⸗ men; maer wordt ooch ſeer geyreſen ende võor een ſonder⸗ linghe bate ghehouden fn de gheſwillen oft herdigheden vañ de Milte. q_ Verkiefinghe. De beſte ende de bequaemſte tot on⸗ fén ghebrupche is de Hof Gupte oft Tamme Gupte: ban fommighe/ als boorfepdt is / om Die noch beter ende lief⸗ lijtker — ghe-int/ eplant oft gefacpt; boor leker ho ende bits folde zijn dan oft {p elders geftaen wel wachten Han het ghebrupek © _Hindemiffe. piet tegenfraende olle deſe deughden erpen dt bej dd bat [p — groot beletfel ban de genez — —— — n mar bighlijcken fect, Maer boven al ig de Wilde oft gek ende te Wachten; want (indien men Diofrortdeg geloten den mentre Loo che (oa fchadel bie liebteltjeh zer doodt Goude bengin. ei . Bet BIIVOEGHSEL — DE bele erupben bie den naem bande Eupt voeren / ende digde j ; maer Die ighen ed Praten, oft Bebren-aecden obejckt Die Hypericoïdes, Ss ah, naem ban CRE — nld ke ema en hid Aupte te ſchouwen Vreemder ghewa Derom in dap oft bier ſd ſtecin J —— — —— maer k Ee EE — —— Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. fc maer een ſaryken alleen en ſteeckt / t welsh Deen hae ——— is / ende van de ouders beet ghebrunckt pfeegb tc wefen/ iae beel froutelgeker Dan het erundt felbe : want ber en kan gheen hindernigfe doen alg De bladeren ban de Rupte/bijfons Ber ban de Wilde, fomtijdrs ghedaen hebben. Bergh-Ruyte van Cluſius befchreven. Al ie't fake Barmen foute merten fenghen/bat Dit crupdt eenighfins ban Voboneus beſthue⸗ ben ís onder de Wilde Rupten; nochtans ghemerckt/ det Chiſius Daer vaneen andere af beeldinghe heeft doen maken/ hebben top goet ghebonden de ſelve alhier met id beſchꝛiwinghe te ſtellen /om de Tiefbebhers wat meer te ghenoeghen. eAnder ghedaente van de Bergh- Ruyte. SD Y —8 AUG A Ig KANS EI A (GS Ee —B Wp —— NS La , J EN 9 —RE W het 34. capitel van fin s. boeck Dee fgzepbe bladeren/ — Seſt ——— en) bele ter aerden ber als Dap flecten / die haer wet — — den geelen bleeck ban verwe: pee welcke kleyn ſwert fa . Beft — dat haer kratht door rijs choenen acude handt in/ ende Da e ſcherpi Pt toonen: be wekte Too meren er iemandt Dat crupdt ghepluckt hebbende / mé cht macr eens en overfteijckt / De Wan epen ende fwillen (al /al oft bp bee e hadde / met een feer groote ſmerte / ende reen fben €lufius in berftjenden ges Bie — ẽ OR Bast EL 7 8 5 EE — hd jh ä ni 8 ge Het eerfte Decl. fen ban Spaegnien / en ban Lanquedoc in Vranckrijck / ende in meer andere heete landoùtwen; alwaer fp inde Braeckmaendt ende Bopmaendt met haer bloemen fact : inde Sogſtingendt woꝛrdt bet fact rp. An Iederlandt gbefacp: zinde bloepdtfe ghemepnlijck bet tweede iaer nae Datfe ghefarpt is gheweeft / ende osch wellacter ; ende om Datfeniet met allen tegen de koude en mach / bergaet fp daer ghemepnlijijck nae dat fp Haer bloes men ten boorfcbón ghe — k beeft. De Dpaegntaerts noemenfe met Den ghemepnen naem ‚ Sp foude welmogben wefen dat crupòt Dat Plinius Ruca Mas , datis Rupte SU. anneken bart Ppthagozas noemt ; ende De Wilde Kunte oft Peganon ercinon ende Peganonagrion ban Dioſtorides / wiens wortel hp Wilde - — ven, als Dodoneus ban De wortel ban fijne Wilde Rupte oock fchróft Candiotfche Wilde Ruyte. Dele (foo den felben Cluſ us fchróft ) isde voorgaende niet ongbelijck ; ende uptbhet Epiandt Candien in Defe landen ghefonden sijnde ende —— beeft her iaer nac datſe boortghekomen Was haer bloemen ghekrez ghen: Dau (p twas bier wat weeldigher erde beter waſſende / om Dat fp op goedt landtghefacpt was. Voorts / ſoo bad (p oock heel Dunne ende kleyne boorfneden Bladeren / feer fwaer ende ſterck ban reuck: De bloemen waren bleeck / van bier ving ode maeckt / met bierkante ſaet· bollekens / die eerſt ait fn egoften te verthoonen in bet lactfte ban de Oogftmaendt: Was upt Can: Dien gheſonden / met den naem ban De Wilde Kimte oft Ruca Áilueft rise Vergiftighe Ruyte, Deſe maghmen Ruta venendta oft lethifera noemen / dm dat fp Den menſche dte maer een luttel Daer ban ghe⸗ Brupckt / oft inneemt/ tot der doodt by Sy waftin Ftatien / foe Anguillara eas in het lanòtfchap lia: ende is ban ges Daente De Wilde Kupte ſeer / maer is berabiftigh/bofonder als fp aen de fteenentfen endeklippen waft. Plinius bermaent oock Van een Diergbelijck gheflacht ban Wilde dupe Die in Matedonien gevonden woꝛdt / meeft omtrent de riviere Lliacmon ; bp de welez en adders oft waterflanghen ——— weſen / als het blyckt 13 capitel van fijn 20. boet — etſe. De Wilde K gd vn dak: e haben nimmermeer / boe datmenſe oock oeffent ende dede flaet. Fn Italien pleegimen te ghelooven Dat de 5— Wil / ende al⸗ booztkomt / w ade is / — anethoet, ende banningbe oft quade ———— Dt ’t telhmandaf Oem telg Beijen aan. EEE afupn/ om beter yi founmigte plaetfen waft be Rupte feben oft atht boeten En De wortel wordt heel herdt ende houdachtigh: ende daerom wordt fp aldaer tweemaelg ’giaerg tot gen de wortel toe afgtrefneden / op Dat fp op een nieuts wederom uptſchiete Als de Rupte op ——— oft ſo utachtighen grondt ghe⸗ faept wordt / Dan pril fp weeldigher dan op focten ende goeden „Brondt/ als de Rakette oock voet. Alſmenſe op betten grondt faept / om datſe Baer niet wel pen en wil / maghmen daer aſſchen by doen / anders wordt dat ther hepeeigek ‘oan ban eenigh onghediecte oft ghewormte inder derden Al is't — bat de Vupte alle vettighendt der aerden ſchouwt / nochtane moet fp / foo wel de Tamme als de Wilde / ap heete ende dꝛooghe p bi aept oft geplant — | (onder — ende baer D Eet ban 8 t aer oock Daer — ———— l "Tijd de U in sDeent / aendt Ae nn — is t ſa ea beter ende benader als fp ban wortels — ens plant Wa) ban ajar ge ie Ge | — nt De Spaegniaersbenmde © Kupte R — > Mooꝛen edeb Sedab. * — — — oock Ruca fl laeftris mon= tana; in’t Wo eh Wald Ran; 5 — ops oe $ fauu sit ſch uaje; in taliaenſch — in't € fe Wilde Rue. Eobel fchrijft dat fp a re fchrijf 8 —— — — — — tf ille De ; tn Yp fal De Barmel in sefonder « apitel je De % Kuptewordt van Lobelin’t Latijn Rurula ober s noemt il ende Ruta filueftris minor „tndeoock Peganion Narbonen- , it Enghelſch Smalle Wilde Ruc. wanneer fp meden Hanne oft Hof- Wijn Rote. * fap ban temet olie ban Kooſen / ende olie ban L de ermenglit/ abenceft de ——— turken ban de 0 Le che De buſon⸗ —_ @ fetve ghedroncker een klyſterie in et / verſtertkt de Darmen / niet alleen —— mars Door tenighe ans — — de Die en konnen — — ———— ghe ſoden hentſcha Ri veen hi br ee woe Het vijfde Boeck, 163 Datfelvefap met wijn ghedrontken fp ban kinde veriteght zyn / ende iaeght gef * ad ref boorte /ende oock De doode bruchten / ende onmatuertjefse diachten. Win Rupre ghedurigbigcken in (pie oft anders nabenomen/ verdrdoght niet alleen De natuere ende Dat manmeljek fact/ ende —— eri enbruchthaer / als wp boortepdt hebben ; mact ermindert oock ende verdꝛooght metter tijdt dat fu: hoen mefiunibanhe renderen, 55 th ſoch in de borften De bladeren ban Rupte met berckeng- lie ſe ghemengheit alle rumdighendt ende alle fchorfte hoofden / ende dorks de Kroppen ende Klieren Daer fp op ghelepdt worden. — — —— bt — —* De knokelen an Deleden; ende met Bjgben beedzjft fp Die ghefwollentep ban De bene Die het water la Een k T fap ban Wijn-Kupte * — riecken ghegheven / oft boor ben neufe ghehouden / maccht wachter de ghene die met cerien fwaeren flaecp bebangben zijn. Peng es Rupteabepoedert/ ende met honigh bermenght / berteert dat bloedt dat tuffthen belende ware ghekomen is / ende beedrijft De Blauwe plecken / ende alderhande (metten eude biecken Die aen ’t lijf komen/ alg bie daer mede beftreken worden. Olie daer ——————— is / oftlanghen eehten— de ghewonnen is t alle koude leden / ende deert water tijs fen / op de blafe —— ende wordt beel ghebzinckt in aile de ghehreken ban de darmen / ín de kipſterien ghedaen als wp van het fap boorfepbt hebben °C fact ban alle be faorteni ban Rupte wordt ban de Medichj⸗ ten ban Montpelliers ſeer ghehrupeke teghen ’ feccijn / ende tes ghen dat ghebzeck ban de broutwen datmen gh lick m’t Latin Mola noemt / dat ig een balfche geboorte / Wanneer fpeenenklonp ongheſt hickt bleefch dragende / mepnen Dat fp van kinde waer zjn. Get is oock feer goedt om De vochtigheden ban de Moeder te — / aj Aha te dꝛdoghen /ende Dit wederom tor haet oude ghe⸗ ontbept te bren @m bet bier Den cen peftighe kole nac te trecken en mag) níet bequaemelitker daer op leggben/ dan cen plaeſtet ban —* gi oten met Deeſſem / berckens-iiefe / afupn / vijghen / ons Epedt — calck / feepe / Spacuſche bloggen) ende een wepnigh pt meegbr dare ghefoden boet ben loop bes bupcke ops Oi aaupdt met Marbe abemengbt berfort De pine der oo⸗ T fact ban Kupte gherooſt — dagen berbolstens gedzoncz F is goet de ghene Die hun fa — Die dickwils in Den ſlaep haet felben met oncupfche droomen befmetten. Sap van Kupte met honigh ghemenght / oft met melck barn teri bouwe Dit onlanghs ghebaert heeft / oft oock 'tfap alleene in de — De — ghedaen / verdrijft de dupfterhept ende ſche⸗ melinghe Ban de oo: De ghene die den bleefchelijcken luſt ghewoon tide te boeten / ghenootfaecht zijn hun (elen daer ban te (penen / cuoe Daer Van cez digh letfel oft gheſwil aen buu klootkens Hebben / Die ſullen de Kupte ten /ende Dat fap Met olie ban Bakelaer vermenght óns De Daer opleggen Lenbde’t obefk w peten, ale ban Bovoncus upt Pl erls bermaen: — met rp oden eld — —— ed — bun water — Daer medt — — — Dre mie Kupte —— Zude op de ſtüfve bore t / teghen het uptbieken van Be watt rach⸗ * ſelve teghen de Spenen / — * ged be — ban be —5 — te En wate ff Batse van be — — teghen Ve Kupte in in ende hae medi ben mone gefel eriakel van Ars ded 5 — goedt ghtvonden dierten — 3 * —X Jeet fp uiet oi van deolie van Ruyte. Beente ofte wordt hemepniljk in nacbelghende maniere men ſnüdt de Kupte k e in een glas met oude blies ab e. ck vande Ruyre. — —— wiit bat —— goei oogen alle befefingben cnù barrom ghebuupeken ſommight b umpc begin ces 176 ‚Om de llanghen unt de hoven ende huylen ende ban de ftallen té houven / foo falmen in de hoben ende bp De fchaep-ftallen / hoenders Koten / ende andere plactfen ban de hoeven ende wooninghen eenen grooten hoop Dijn Kupte planten want de lanaben / haeghdiſſen / ende andere fenhnighe Beeften en komen De Kupte niet naeder Dart Baer fchadutwe en fireecht; far men heeft mst langh berfoeck ende aenmerekinghen bebonden / datter niet beters en isomde Catten ende AFhutwijnen oft Diffen van De hoendet koten ende dupve ka⸗ * te verdr ven Dan in den ingauck ban Dien een goet Deel Kupte te agen. ; ®Pevogtelkens de ín kebien oft hupskens ghehouden worden / als fp riinben / treuren / oft anders ſieck zijn/ gheneſen ende verquit⸗ Ken / aifmen Rupte bladeren bp bün eren oft dranck Doet. Be ohene Die He doode lichaemen bewaeren ende balfemen / plegen de felve met bladeren ende tacker ban Wijn-Kupte te bewinz Den/ ende daer heclimedete bedechen: want fp beeft ſulcken kracht / Dat fp de liehaemen langhen tjdt bewaert ban bederveniffe ende anck. F 5 Om eenige plaetſe te bebrijen ban Plopenende wanthunlen / ſal⸗ men Die befproepen met een tacksken van upte / oft liever Die bla⸗ deren ſelbe op De plaetfe ſtroepen. groene letteren te maken/neemtmen bet fap bande Kupte/ Koper-rood / ende wat faffraen-/ende men ſtoot dat t'famens als? men daer mede fchrijven Wil / doetmen Daer gom-water bp : oft men neemt in ſtede van'tfap het water Daer De Kupte in gheſo⸗ Den ie, j ä Noch van dé hinderniffe van Nek — en hees — dte ſeer quaedt ende fchadelfjck / ende Kkrac ende fap / foo wel ate de Wude Kuptes fulcks/ Dat het ghebeurt ie in Sehotlandt/dat eenen hovenier / nae dat Gpettelijcke daghen ach⸗ ter malkanderen De Bof-wijn-Kupte gheſneden / verplant ende ver⸗ fet hadde / imic hen wierighendt in fijn aenficht Daer ban ghevat beeft; ende oock aen fijn handen / al oft hp. het wilt vier ghehadt hadde; Sel elk meer Dan men fchrúft/dat bande Wilde Kupte pleegh te chiedert. ’ — De hebruchte vꝛouwen moeten haer wachten ban de Kupte Peten; twant fp doodet de brucht/ alfoo welde Tamme als de Wilde Kup⸗ te: erde De mang worden onpruchtbaer / ale fp Dat crupdt beet ghebrimeken. en , —— Fn tijde van Peſte / legghen ſommighe / en is't niet goedt met Den neufe omrvent de Kuyte te konten ; hoe goede dat die oock is om de peftilentiacle kole upttetrecken / ende Den menſche ban De peftete behoeden / alsmen Die in't lichaem neemt. p Krachten vande Wilde Ruyre. De Wilde Vupte ie ſeer goedt “De ghene die van de vallende ſieckte ende bant Flerctzn ghequelt zn : fp bertweckt De brouwen haerlieder maendtftonden; dan fp doo⸗ Det de brucht / ende daerom wordt fp verboden t'eten: Wilde Rupte met onde verckens liefe ghemenght / gheneeſt De ghefcheurthepot / Daer mede oheftreken. 'T fact van de Milde Kupte ——— Ten bo —— — de Tam an. ‚Voorts, e Wild anmme ——— — died am S an — alleen tot Die voor ſrp⸗ — rcken t OD ie K - ——— ————— van E Wilde Ruyte, Men ſeght / dat het fap — —— de Kieckskens gheſtreken zünde / de Catten m * Hinderniffe van de Wilde — De Wilde Kupte heeft ſulcken ſtercken reutk / Dat die ſeer vupiende quaet / iae fchadelick om rier⸗ is: want fp gheeft ſomtijdts ban haer eenen Damp in't aenfehij on pt de Ji {oudt teeftondt ’t wilt v ac: raeckte tt wilt vier oft Daer ban krjghen nd oh Best taten fehrijft ) Dat in Dien ghy Daer mez efthept crupd a ne ſeght van Macedonien / ende Anguil: De Bergh alg fm bloeyt ende dan gheplutkt wordt / smi De peltel te leggben / als ſommighe pleghen tedoen / atd Bupt fwillen ende rood worden; met ieuchtelende grogte berbietinge: daerom moeten Ge handen ende 'taenfichtmetolie en zijn / kt: leert / ons hoe Dat Wp ons ban die t ee te meten de banden zeeft met ‘clap ban Oue ierde of ies, 7 cd re ERI CAFITEL Van Harmala. —— ijD EBermata wort ooch onder de locrten vande Wi — De Gupten gherekent; noehtans í erfchept gufjegen, wa Door [p (epe pe Be rhanbeten te € Ghedaente. Dele foorte van wilde Bute beng Dese wogel bele fiel boort oant enne - gefneBen zijn/ lan’ ende fmaller Dan die van De * iju/ langher ende ſm Die Da Cruyde-Boeck Rembertì Dodondt. Marmala. bj _baogh:aen de welche groenachtige bladerk waſſen / bie leer de Gupte. De bloemen zijn Wit/aen dop⸗ perſte van de ſteelen Waffende / van Vijf bladerkeng bp een ghev : daer nae volghen dꝛykantighe huyskens⸗ grooter dan die Van de Bof-Gunte; inde welche het ſaet fteecht. De Wortel is Dick / / ianghworpigh ende wart⸗ Ee achtigh. Gele Gupte gheeft oock eenen ſeer ſwaeren reutk van Gaer/wanneer {p in heete landen groept ; maer int kouder faept zijnde / en is ſy Coo fterck oft [maer ban veuchk niet. q Plactfe. Dit trundt waftin Cappadocten ende Baz Yatien / als Diofrozides eg : ban meu vindt het oock op Bele onghebouwde woefte ende verlaten Geudelheng „gan Spa € ijd. Dpblaeptmet be apbere foortey ban Gumte, tiebe-peerfch / met peertche place — ban de beyt ende ban de Kong ze geef. … — — De — n)8 ſal den leſer de ſoorten ban ſteebe —— oeghſels daer van Het eetfte Dêel. Weldege daer Scabieuſe in gefodenoft ghewepchtie /deodet de melnwen Ban den hapre / alfmen’thooft ende thap: daer mede Wafcht zende met De felbe looghe wordt alle zeerigheyt ban den hoof⸗ De/ bij fonder het quaedt wit zeer /af gewa {feu ende ghenefen. De klepne Deabieufe, foo Lobel fehrift/wordt feer ghebrunckt ban de Apotekers ban Montpelliers / door het ghebreck bande Groote Deabieufe / nier alleen om De buple waterighepst ban't bloede upt te beenahenendetefupberen/ ende de hoeft met De loo⸗ fe te ontlaften ban Be fupmachtighe bochtigheden ende vergade ringhen / maeroock omte beletten ende wederftaen de quade ſchorft⸗ heydt eude zeerighepdt / ende oock De Bunte fchelfferinghen : En ghenceſt nock met Azijn daer Grijfecromin gheſoden heeft her dit seer /twilt bier / ieuckſel ende mifmaeckte feorfthepdt ban de bupt. ; @m de Deebieuft te ghebruncken in tden ban pefte / Waer in fp feer gheprefen wordt ſalmen lieberde Grooteoft Shemepne Seabicuſe nemen / dan eenige andere; te weten Brinchende van Dat fap tghewichte Van bep oft bier oncen/met twee fcrpelen Mi⸗ tinidaet oft Deneetfthe Theriakel: want alfoa wordt den mens be berweckt tot fwweeten / ende Wordt foo dickmae lverloſt vande Doodelijcke ende peftilentialekortfen : ’tfelbe foo ghebzupckt/ ie ſeer niit den genen Hie bergift int lichaem met ſpyſe oftmerdranck inz ghenomen hebben. — F — In Durngeriandt / ende in de heel koſidt landen wort dit trundt feer ghepreſen om de wonden toe fe heelen: want alfmen bet fap daer ban warm in de wonden giet oft drupt / Dan kanmen de plen ende — dae hakende dinghen daer upt doen komen ſonder ſmert t ſweeringhe In het landt ban Bꝛandenburgh woꝛter Boor raedt van ſammi⸗ abe gheieerde Medichnen veel ghebruyckt een Extractie Van de Stab cufe ghemaeckt / De welcke ſeer ghepzefen wordt in alle ghe⸗ Breken ban de longher / bÿſonder ín De ghene Dieetter fpouwen/ende beghinnen unt te teiven. ⸗ _ Ander hooohduptſche Alchymiſten ghebruntken de Scabieuſe “ín alie bie ding hen daet het Centaurium goedt in is: ende kieſen boor De hefte Scabien ſe de ghene Die De Santorie ban bladeren meeft gljeigcht / ſuicks alſſer in Boeahduntfchlande beel ghevonden wordt / ende oock in Italien; ſulck als wp in't Bijboegbfelban Dantorieeen oft twet ſoorten befcht ijden. Teghen De beten bande fla wordt Dit felbe crupdt feer ghe⸗ prefen: ende ſommight ber poeder ban de wortelom Dat alle daghe te drincken de ſwaerte vaneen draghme / met wat Gen⸗ ten-Wep/ alle ſcho bbr —— Men teene Soroop ban Scabieuſe / tewetenvan het fap met fupeker ghemengtst / Die in de Apoteken ſeer ghebrunckt pleeg te wefen/bijfonder in Drancktijck. nd Bet water’ tweick ghediſtilleert wordt in heflactffe van de Mey⸗ maendt Apt de bladeren ende upt de Wortelen Dan de Scabieuſe / twel kiepn gBefncden zijnde / is ſeer goedt in alle ſweeringhen ende weten alfmen daer Van omtrent Hp oncen Mmdinekt des morghens — —— ghebrupckt in Be ghebreken ban de oog de eude op ſeer kor iem Bede p àl ’tfelbe Dat Phyreuma Doen kan: Diofcorides. $liede erupùr- beferijversonfiet gende (fie Capel uptfclen. Ghedaente. gen lsb nan bele ende des abondte : ende ie oock een ſeer goede bate teghen De peſte ben : an ten tijdt. ende is eén minne· crupdt / als Dodoneus elders ltsende Lo⸗ Kracht vande Stcebe. Waer het fake dat Dodoneus i te ð8tœbe te houden CSHET IV. CAPITÈL Dien ís oock een mede-foorte Van de Sca⸗ de line gheribt oft m Doe Kanten war glekertele. De ferkens sin apoftumen / ende tegen De kortigheydt op De borft s fe ende tegen het vergift / teghen den heeft/ende teghen de (chorfthepdt. ghenefen De fpenen met het felbe / ende ontdoen daer mede alle Phyteuma per guders / als Colum: Bel gheeftfe alle De krachten ban Periftereon oft Columbaria ban kerheydt bande Stede ghegeben hadde / wy nine ; feude moghen weſen / ſullen w woorden maken; maer den ie ſer tot het Sijvoeghſel ban het vol⸗ Van Duyvels-bere oft Succiſa. bicule: dan fp heeft breede / langhw blader vVoogh / ghemepulijek in dp tackskens lt: Bane welcke he aa vonmuech: j bolleken draeght/ Waer upt bloenikens komen / en blacuwen purpur Ban verwen, De wor t/ ende fchijnt afghebeten te ween / oft jen : aen de „Geeft bie fommigie dunne en / met de W [p haer fn der aerden vaſt 3 tr remmbt malt haten be Hoff aen de Kanten ban be belden / op onghebouwde plactfen / ſom⸗ tijdts oock in de wepen ende beemden , kleyne graſ⸗ achtighe luftigheheuwelkens. (apen er e ë is / welck ghewas boor oprech⸗ Daer Het vijfde Boeek. Di Gels bete òft Goce: UT. — ——— en) : € Tijd. Dupvels · bete woꝛdt meeft bloepende ghevon⸗ Den in de Bopmaendt ende Os nftmacndt : dan * ghene diele plutken willen on te ghebꝛiipcken/ moghen dat be Dien fijdt Boen / foo Wanneer fijfe droogt befiahen —— als — pleghen té doen: aemen. nen. Jen noemt bit erupdt ghemeynlick Dure vels· bete int Nederdupytlſch / oft in't zl arn Morfus diabolig in t Hooghduytſch Teuffels abbiß; in't Franſch Mors qu diable ; mt Engellth Dewelles bit } omdat de wortel van onder kozt afgh ſchünt te weten + dan Fürhfius heeftle daerom Succiſa willen heeten 7 a ofmen ſey⸗ e Afghefneden / om Dat Be wortel foo wet afghefneden ſthijnt te weſen / als afghebeten. _€ Oorfaecke des naems. Dan He oorfake waerom dat den ghemepnen man dit ghewas Morfus diaboli ende Dupyelg-bete ghenoemt heeft ig om dat fonumighe dꝛ oo⸗ mers Gerfieven/ Dat den duyvel de Wortel van dit cvupdt pleeg) af te bijten / om dreswille Dat Ip bênijdt het goedt Dat den menſche met de ſelve ſoude konnen ghedoen / waer dit ven / om Dát hp weet Dat fp tot Hele ding nut ende bequem ig € Acrd: Dit ghewas ig wat bitterachtigh Ban ſmaeck/ genen wermen ende drꝛooghen aerdt hebbende / heel verre in den tweeden graed Ban de Hitte ende Dy ° ¶ Kracht ende Werckinghe. ®uphels-bete is foo ktach⸗ tigh als eenigh ſouden moghen weſen om de ghe⸗ ſwillen ende ont van De amandelen ende kele, die niet Wel tot rjpheydt en konnen komen / te ghenelen. Tant fp vaeght af ende fpoelt alte Aúmierathtighe voche tighent bie aeri De kele oft aen De ſtrote blijft hanghen/ ende verteert De lelies énde ontdoetfe ; ende fp Berdrijft de ghjez ſwilſen Daer Van ſeer haeft ende lichtelijck : wel berftaenz be/alfmen het Water daer Dit rrupdt in gheloden heeft int Ben mont hout/ oft De hele Dact mtde al oor gekende f E Daer een Wepuighsken honigh Lan Boole Men fepdt oock dat Duptelg-bete doen kan al'tghene dat de Stabieuſe toc-ghelrhreven wozdt zende is Hoor foe krachtig) als de Scabĩeuſe —— de ſteken oft beten 4 176 Cruydt-Boeck Remberti Dodonzi: : Er p ì * í tarte toeghenaemt be vergiftighe dieren /tegthen het venijn /enbeteghen & Ghedachté: De lacca bie de S fi elle heete ke rvan — efiechten. Gheftooten wort / heeft langhworpige breede — 3 beyde ee — —— anc one eK en — hao a ín ſommige ler — tachen —— — dere ydt in geloden eïch een vond getopt bolleken dzaghen met vele kleyne gebeu Emek gienen aimee en fchelferen — heben gan pd — geren indachtighept verdrijven. fjckmen fiet ghebeuren aen de Lozen- zup — et eng À — Sein ftede 9 bloemen vele Dunne bp een vergaderde armen remt det Menen anomala Ì e ö den uren voodachtigh/fomtits/m /Wit, De hee De aenmeten nebe berrhaeddje elis houdtachtigh/ herdt /krom/ dwers oft ſcheef a À Gs eten daer aen waffen langhe bꝛerdachtighe Wortel — ronden Heel oft nier ghekerft. De bloemen — mafende/met aenhanghende velſelinghen. Daupn / ſomt hdts wit / Pfamen bp een gheſet / ghelck een 5 i (ler aet wegh. , : be Soa gpemerdlgek bee fimeet Dett[bik embe Rat Swarte Jacea oft Mater fifoy. bemepnlúck heel : À 5 met bele ter fijden aenha e ſaſelinghen / (chinende in 't midden gen’ herte ban De wortel afgebeten. Betis in Sogſtmaendt beft te kennen/ wanneer dat het met fijne bloemen ffaet: want anders en Koude men dat felbe upt de Scabieuſen oft Materfilon niet foo lich⸗ felijck onderfchepden. De bloemen ghelücken heele Die bande Deas Bieuft/maer zón droeber it aenſien RE 7 } * Veranderingbé van dit cruydt. Men vindt Dit crupdt ſomwijlen Met ſchoone witte bloemen / als Lobel betuyght. In Duptſchlandt KrigBt het oock bickwijls heel blautwe bloemen. Succifa hifuta iseen Vupvels bete veelrupgher ban bladeren dart eghemepne. . \ ; — des gaems. Soude dit crundt moeten: Dumpels · bete heeten / om Dat be wortel afghebeten oft kort af ghefneden ſchnt te twefen; foo foude de Wectybre den ſebben naem oock moeten boeren / gengbefien Dat haere wortel oock fog afghefneden ende Kort afghebe⸗ ten is: maer (ommigbefeggen/ bat Bupbels-bete foo gheheeten is / nae de brandende kracht / Daer mede Dat fp de — in De liefs ſche ende de peſtilentiale apoftumen/ Anthraces len ghenoemt / Boorbjten ende ontdoen kan. Men noemt biterupdt in Italien oock Morfòdel diauolo ; ende bet Beet gheme ynlhck bp de Apoteliers aldaer Pramorſa. Dan defe nacs men/ te weten Abbeis „Teuffelsabbeis, Præmorſa ende Morfus Dia- Boli worden toch anderecrupdenmede ghedeplt; een bp den Banen- boet / een bp de Wechbre / endeten bp het habix · cruydt beſchreben. Dan Fabius Lokumna houdt dit crupot baor Get oprecht Pycnoco- Fon Diofcoridis; ander boor Colymbas Galení. Kracht ende Werckinghe. Dupbels-bete met be wortelen in wijn den ende ghedzoncken/ie nutinallefieckten Daer De Scabieuſe goet toe is / befonder in De peftilentie ; maer er. Alſmen Bupbels-bete ghebrupeken wil / ſalmen wel doen de ſelve met wijn oft water te fieben/ nemende daer toe het heele as met De wortelende bladeren: in wijn gheſoden ende It arn a ge baor ſtooten / Vallen ende anderſins _®upbelg-bete groen met De bloemen ende wortelen gheftaoten / —A lende gheneeſt de peftilentiale klieren) kolen/carbunkez n/ ende apof | daerop — nde; Door haer beans Dende endedoorbiijtende oft immers Menghehꝛuytkt van dit crupdt veel inde Biemerimacehet De As ieende Annen Deken. 5e Ben wijn Daer de ende de xs Van Dit crupdt in gheſo⸗ Ben zin / is k t De en eee \ Bet water Darmen bandit crupdt Diftilleert/is goetinatledeboms ¶ q Plaete. Pit erupdt homt voort ín Wepen ende graf- Die ——— eyde gebreken ; ende bier oncen Daer ban tweemaeis ’sdaegthe gez ; D Droncken/ gbeneeft de ghene Bieban hooghe ghevallen zijn: want achrighe plactfen, ouwt zijn: het bet ondact De klonten ban Get gheronnen bloedt. Daer ban waſt ooch veel omtrent de n/ tupnen morgen mebreren twee oncen ghedzonchen / betwaest ermmenthe de ackers ende beemden: men mach dat ú * ie —— Bupten op be Haut Speacben gheſtooten —— — * — eten; * Bop niet proeven, met het welcke dit cru; x ende bet gbebiftilfeect water op De enbefinettes _germen 7 Bobet tao Denenonk eee Tijd. Gude Dt / Vopmaendt ende oock 5 tn Mist — — oomen | t e 7 * * 4 AEN 1, —— es Mate opeet, boen ne ghemas de Bett hert —— — gbenomen twee dragmen (waer maeckt ongherufie made droomen: oen d Bim Dat te or en Mit meel ban gerfie opghelepdt/ontdoet alle ohefwitlen, dan de Drp-berwighe Pen: — 5 wma rcr be (liner Boomen rheenen gendemt Wozt, eme Mael me nenbe — REBT V € ES, B zh het fchijnt, gbegeeten/ oft M filon, Vande Swarte Tacea oft Materfilon , anders — Arg t ban de cabieuit tener — 5 gaerbet bint „Dat Det onch niet reden Apbyt- c·· Ayllanthes· hes A'oum eten; zi Da ae 5 ee —— — — Re B Beefeorten san de Scapieure maghmen te Swarte dracpen oft vefelinghen —— r bwarte draepen oft vel⸗ 7 ; cea oft Materfilon leer wel vehenen/ midtega- Gebben be recher bi merten dant bare mie Berg haere andere mede-foorten/ de welcke oock bloemen : kphy Konter bladeren draghen/ in’ k__noemen/bfen naem g „em bat 4 Ver teher a bgagben/ Baes opt nacsolghende €a-_e bioemeis / oft een bloemet en te Ongeb Disp Het eerfte Deel. q Aerd. Dit cruydt ig oock Warm ende droogh / maez niet foo leer als Dupels-bete oft Succiſa. Krachtende Werckinghe. De Swatte Jatea wordt feer ghepreſen om de gheïwillen ban de keele/ firote / amandelen ende Bande hupghe te ghenelen ; alfoo wel als de Succifa oft Dupvels bete / hoe Wel dat fp nochtans wat onftercker Ban krachten ig Dan de Suctiſa. BIIVÓEGHSEL. € Heftachten van Tacea. Cluſius befchrijft berfchenden ſoorten ban Jacea / Die hp oock onder De mede · ſoorten oft maeghſchap Ban De Stabieuſen houdt: de welcke ick hier in’t kort verhalen fal / ra dat het te langh oude wefen Die alte willen neerftelijck eſchriben. Deeerfte noemt hyp Iacea ſquamato capite prima montana: dat is / Eerſte Bergh-Facea met fehelferachtighe knopkens: wiens bloes menin vfven gheaeplt — upt den purpurachtighen witachtigh; uot ’tmidben ban de welcke een purpurachtigh tuptken oft bups⸗ kenuptfpiupt / als metmeelbefpraepdt. z. De andere is Tacta iquamaro capite fecunda montana. rd ghelickt de eerſte / maer is klepnder / met wat bleecher loemen. 3. Bederde heet Iacea fquamato capite tertia Creticd. Deſe is unt het eplandt Candien dooreen foorte van Scabieuſe ghefonden eeft, De bloemen zijn purpurachtigh / famwijlen heel wit ; upt’t midden bande welche een geel frijlken oft, priemken komt gheſproten. — „4, Berghb-Tacea met noppachtighe knoppen. Deſe noemt bn in’t Latjn Tacca montana villofo capite elatior. Dit is een feet fraep ghewas / ende twonderlgek om fien / hoogh opwaffende. De bollekens daer De purpure bloemen úpt fprupten / waffen ghe⸗ mepnlijck dep oft meer bp een / ban Dele fehelferachtighe fchubz ben bp ten ghemaccht ; wiens upterfte oft fpitfen uptwaerts omghebooghen zijn / int foo merughvuldighe draeykens verdeplt / bii foude mepnen Dat Hie bollekens in cen net belloten — ven. 5 s-Leeghe Bergh-lacea met noppachtige knoppen. Deft noemt bn - in t Latin lacea montana villofo capite humiliors Ap obelijckt De — — / add p met denete-ghewfeknopkens; Dan fp ts: eegher ende klepnder. 6. Bergh-lacea met ruyghe knoppen. Un noemt deſe / Iacea montana hirto capite. fp ahelekt be Stemepne Farra ban blaz deren: De ſteelen zin fomtijdrs purpurverwigh : de knoppen oft ee RE zin fchelferachtigb/ rupgh oft baprigh / ende wart bart vloe. E 7. Bergh- Iacea mer ftekende knoppen. Deſe heeft fachste blade⸗ Eens Dan{p kright ſtekelighe leer ghebaerde Goofdekens oft knop⸗ kens / wat min ſtekende dan Die bande Biftel Diemen Calcitrapa noemt. Beft waft ín Softenrick. Bp noenitſe in't Latin lacca montana echinato capíte. Sp ghelijckt ſeer dat caupDt/ ’t welck ſom⸗ mige baar de Hyofciris Ban Pliniue houden. 5 8. Tacea mer geele bloemen , ig De Tweede Somer · Diſtel. 2. Tacea van Valencen met purpure bloemen, is met De pooꝛgaen⸗ _ Pein’t Bivorghſeivan de Domer-Biftel eeder befchreven. — fo. Tacea maan — Cenrauroïdes , a) hogere boor Begrootfte foorteban Jatea is ⸗ —————— Santorieg ts hoe wel Diemer de tek boer gaende foorten bp de Somer · lem gock wel foude gheſtelt moghen wor otk, - Ben. —— etch thpaock. — en rn Alderkleyafte Bergh-Iacea met {malle bladererr, im’t Latijn Tacea minima tenuifolia, op Be groene berghen bupten Roomen wafz fender heeft venen grooten ghefchelferden fact-bol/ met bloemene ie ban Groote Jacca/ ager vande welcke De binnenſt: ————— hek Boen feetis dunt kantigb/ —— erts romt. et ten bj: en vat / met twee blader-wiecken beft: De blades gin, A pm-breebden fangh-/ ter aerden beefprept / in ſeer dundet fnipp ben / Boch gheifvigh / ſtetzeligh / glat/ een half bladt bai De Vermiculara Diofcoridis ghelückende / als in alle Be andere ſoorten maer Ounder. verſtunft ban Jacea. ——— beken Knobbrlachtigh haprigp / onder od ORL i gheſprent / ſmaeckende ende als die er. Se —— — uus at] * van Tacea montana ghenoemt· die v in t Bvoeghſelvan Witten Chas Ta — wordt ———— 8 k zte van Flos Cyano 4 ð * a van Natthiolus oock eenighe ghelückeniſſe mee te hebben / niet ban blad / maer eenfbeels met haer Bp Den fefben Lobel zijn ve nacbolghende fooyten han Facra Gez feheeben / met De boorgaende eenige ghrljckeniffe hebbende. x. Groote Geele Tacea; in't Zatijn lacca maior lutea. 2. Kruypende Tacea bijkans fonder fteelen. ere rd —— la, ferpens, acaulis fer „ flore cyanco & albo. 3. Tacea mer fic. ade fen : van d Het vijfde Boeck. bollekens ; in't Katijn Tacea capirutis (oi pitulis fpinofi + - ee rn pand ek it Aas Tad —— pee . 8 ve Laced met bladers vanden Olijf om. © : een foorte ban Prarmi in” ijn Pulite reine He —— folio Ola asten ti hare bnceng luce⸗ „Taca is bn de Indi ei — —* Indiaenſche trupden beſthzeben ; eude en ghelijckt Kracht ende Werckinghe. Jatea in water gheſode Befoden mede ghegorgelt / oft Den mondt dicktijls gtefpoett / —— ende bergaen alle twerringhen des mondts / eude det kelen ! enne bande firote / Die noch beefch zón; ende brenght tot töpbepdt ende Doet uptbzeken Die betoudert zijn. 19 HET VL CAPITE Van de andere foorten van Afyllanthes. Ehelachteií. En bindt noch vele andere foorten bar crupben / M Wiens bloemen fonder bladeren boortkomende al een Van fommíghe diaepkens oft pelelinahen aen een ghemaeckt zijn ; be welche daerom bock Aphyllanthes ; Dat ís Peat bloemen/ ghenoemt mogten vez —5 —— wp venige — ſoorten be⸗ een ander dierghelij E- zius ghenoemt, — — Eerfte Sfrilanttzes. 3 * | | à — — \ \Mf IN I 7 . Carle 7 7 —9 je / g Ghedsefte. 1, De eerſte gheeft uyt Baere wortel Berfehepden ghetackte ſteelen / groen / ende —— —— aft ghekant : de bladeren die eerſt upt De W ẽ Eer ende oock Die rondom de tackskeng Waffen / zjn langhworpigh / ende aen bepde kanten met vele Diepe doorkervinghen ghefneden / groen / glat/ ende Wat blinckende. De bollekens daer de bloemkeng uptfpeurten/ghelijcken die bande Swarte Farea/te ez ten Ban verſcheyden Fchelferinghskeng aen cen mactkt/ maer Wat rouwer oft erder om aen tetafter Dandie ban de Facea: De bloemen zin fraey pu er: wigh / als bie van de Swarte Zacea/ van Vele v ) 178 Vierde AN fpllanthes met (lGer-Gerssighe knoppey · hen oft diaebkens bergaert : het faet is haet ende giat⸗ ghen òftdracpkens verga — — glat/ e bovenwaerts wat ghebaert / an de Koren⸗ oemen/ maer nochtans grooter : de Wortel is lalel⸗ 2, Detweedeigde boorgaende teer gele ; uptghez nomen dat de ſteelen korter zijn/ende de inopſiens oft bol⸗ Tekens Elepnder/ ende de bladeren Fwarter ende doucker⸗ der-groen: De ſchubben oft fchelferingen van de knoppen gn rouwer ende een Wepnigh doornachtigh oft ftehelich: bloeme is purpurverwigh/ van vele dzaeyen oft lanz ghe velelinghen vergadert. — 3. Dederde foorte heeft meet doorſneden ende ghekerf⸗ ge witachtighe bladeren: de bolfekens en zijn niet Doorne „achtigh: de bloeme is alg die Ban de voorgaende ſoorten. 4 De bierde Afpllanthes heeft bladeren díe Heel klepn doorſneden helnippelt zjn / alg die ban de Hoor- Worden Ban fehel oft — / die foo wit ende glinfterende oft blinchende zijn/ dat cenen filoerberwighen glans (chijnen te hebben. De bloemen zijn oock purpurverwigh / ende van ghedaente met die van De andere loorten ghendegh ober cen komende, 5, Onder het gheflacht Ban dele crupden foudemen Sock miſſt met goede reden moghen rekenen dat ghe⸗ ftaet / met naeme van Spheritis: Wiens knopken oft bolleken dat Ban de v —— z pert ſtaet. Dan Daer en ig gheen ——— Sp jar De ou gheweeft/ ten waer alleen den € boom; Die daerom Spheritis fehint ghenoemt te Wet / oM Dat de noten oft de vꝛuchten ban — ——— enge, —— ini) ce. Dele truyden waſſen ban ſelfs on de v langhs de weghen / bp Deng (nare, van De derde, De bollekens willen een de Stcebe El ted on — Cruyde-Boeck Remberti Dodonæi. Sptzæritis nae de ſchzilderije Landen ouder “Boeck Gay de Keyſerlijcke Librarije). plaetfen/ weeft gheheel Europa door / befonder fn heet= achtiahe landouwen. — en € Tijdt, Aude Braeckmaendt ende Hopmaendt bloepen befe rrupden op De ackers; Dan in de hoen Ban Pedetz= landt fietmenfe wat ſpader blopen. — q Naemen. Alle deſe cruyden moghen met goede reden den naem Aphyllanthes voeren / ende Ongheblaedde bloe⸗ men noemen / om Dat haer bloemen alleen van draepkens bp een bergadert zijnde / gantſch gheene bladeren en heb⸗ ben. @ft{p eenighen naem bp de ouders hebbe: (Bat bekenne ick vrÿelitk ende opentlück ghenoegh) Weet ick niet ; Dan ick mercke wel / dat ſy gheenfins bo foorten van Stcebe te houdenen zin ; hoe Wel dat meeft alle de Crupdt-hefchrijderg haer daer onder ſchynen te — — ere ee — lieden bedzo⸗ n zijn ghewee 002 Dien dat ſy g ede DE (maer doog eene groote dwalinghe dat de Scabieule ende _ / zijn: want de Dtaz bieufe ís Han de Stcebe en / gheljck wp boven ghenoeghlaem beweſen hebben; alg oock dele 00 ten van Afpllantheg ban de Stocbe feer gerfchitien · want L fp en hebben gantſch gheene doornen tuffchen de bladeren/ Wag/'t welck ín den ouden boeck oan den Kepler FPariz als ban De ouders beſchreven ſoude de Stœbe moeten £ ej * —— — es * Gorki — gain App lamespe nen 2, Detieede Tweede Afpllantheg noemen/ / oft Afnlanchesinet doormeten EIAen Ak antheg met wit ⸗ 3, Dederde ma noemen achtighe leer dooyfneden bladeren. — 4. De vierde Wp Aphyllanthes quartum ghe⸗ noemt / dan men loudele Afpllantes met ſilver verwighe knoppen moghen noemen. — De Spheritis is noch onbelent. —— Berd, Kracht ende Werckinghe. me krathten bat del crupden met Ongheblaedde bloemen en zijn — che bladeren / gtiefne Her eerfte Dec. Het vijfde Boeck. tot nu toe van niemandt ertonden oft te vecht bekent ghe⸗ Weeft : want men ghebruvcktle nerghens in de Medi⸗ cjne / noch fp en worden nerghens Hoor fpijle aengher nomen. BIIVOEGH SEL, Cft ſoorten van Afpllanthes die Dodoncus bier beſchreben beeft / worden ban meeft alle De E vupot-befchrijvere,’t fp door renighe redenen / t ſy door ghemeyn ghebrameh/Stocbe gheheeten; daerom fallen top bier fommighe mede ſoorten daer ban verhaelen / fea die ban Clufins met naeme ban Stacbe deſchreven zijn * Eettte Stœbe van Salamanca. Deſe is de Iacea ghelijek / ende Geeft bladeren die ter aerden berfprept ligghen / breeder dan Die van Be lacea aft Scabiofa, (eer nae Bp komende ban ghedgente de blades zen ban Cieozepe/ facht / wolachtigh/ ende fomwolen witachtigh. Zp krüght upt eene wortel ommige fleelen / anderhalben boet hoagb/ oft hoagher / veel (gd-tacken uptfchietende ; aen de welche Elepnoer bladeren hanghen / min ebekerft oft door ſneden / boor een fpits oft bp nae doormachtigh. SOp t hooghſte van de tac⸗ Ken waſſen lockachtighe purpurbertwiabe bloemen in ſchelferach⸗ tiche knoppen: nac de welche rungh ende hayrigh ſaet bolgbt/ alg Bat banket Groot Centaurium , maer nochtans Wat k ET ; De wortel is langh / wit / fomwijlen eenen vingher dick / Die fomtitt des Winters oberbift / ende vele iaeren leeft. Ap bloept omtrent gn De Somerſche maenden : in Hederlandt bloept ghemernlck het ander taer nae dat fp aberaept is. Die vat Belim beblenfe Stgebe ghensemt/ om Dat betupterfte ban De bladeren eenighſins fcherp ende ſtekelich is ende is bacram ban Clufins in't Latijn Sicebe Salmantica prima gheheeten: Dan Get gbemepu voltk bp Dalamauca noemtſe Cebefuela, Dat is Boofbez ken/ bande welcke fp aldaer, pleghen beffemen te maken / om De bupligbept mede wegh te keeren ende te vaghen / ghelijcitmen in Ne⸗ — de —— rite oft De heyde tot ven ſelben epnde pleegoh te ghebincken. De Ke 2. Tvveede Stœbe van Salamanca beeft fachte ende wolachti⸗ nrd den — by die ban dnek den is lap ende oflerch / ghetacut / ter aerden igchende; De bloemen op ’t opperſte ban de tachen waffende / sin grooter da die van de boorgaende / met haer upterfte baerdekens Die vande Koren-b ende / in’t midden met Emmighe tutfchen beyden loopende geele blocken. Bet fact abelijckt Dat ban De boorgaende/ aft her faet ban He Vimeri-blocmen. Te woꝛtel glaus en me / als ſommighe mepnen. Bp _&Auftriacaelavor. — — 5. Vijfde Starbe van Ooftenrijck, niet foo hoogh — is kleund Ee : Be welcke bande & ten- Lik _ Bpnoemtfein’t Latijn Stobe Auftriaca humilis. £ gaeunde (boeten zte ban Ban dzy voeten {met herde ende binae — de ts eenen vingher Dick witachtigh / des winters vergaende. Bo noemtfe in't Tathn Stocbe Sálmantiea fecundas Ban Die ban Lalamanca hi: ldenſe booꝛ eene faarte van lioren· bloemen: onder De welcke deſe faorten ban Dodoucus oock gheftelt ende hier nae be⸗ ſchreven zijn. — 3. Derde Stcebe van Salamanca hrijght bele bladeren bp he wortel ter aerden berfprepdt / grbfachtian / langbworpigh / met groote Diepe kerbinghen Doortneden/ alg ſommighe foorten ban de Deabieufe : waerom dat die ban Salamenea bit trundt oock ? Stabieuſe hielden. De flecten zón ghemeputijek anders batven bact hoogh / ap vochte ende koude plactfen wel eens fan oogt wat in bele fho-tacken berdepit, De bladeren Die aen de racken ſtaen / zijn Diep Doozfneden/ maer —— dau be ander / cude ifs onfterche ſte⸗ bende. t fop ban De ſteelen ffaen knop met witte” bijnae fiveratbrigde Tebetreriaben op mahabels i e beſet; upt De welche cen er en en be kioren-bloemen ghjelgekende / maer bleecker puepúrbertwigh eude in t midden blockiah. Bet fact ig met eene wolachtighept bez kleedt / als’t chebe urt bjmaein alle De foorten ban lacea ene Bias ven | ende is kleyn / ſwartachtigh / nae boven wat ghe⸗ nopt oft gheblockt. De wortel is ſlecht ende eenboudiah / (om: tors; maer ſelden / met ſommighe veſelinghen bewa: dd rrd —— ende is Ce & Vierde Stocbe van Vranckrijck ende Ooftenrijck', vvar hoo- gheropfthietende , ig be Derde foo gelijck / Dat ſo Daer ban fcer gualijck te onderfchepden ie: want fp berfchitt alleen in die knop: etn í 5 je a ie Det EH a «Bp noemtfe in't Latijn Sterbe Gallica er Dart De andere / gryſachtiger ende lepe Koten bioame nit fer enverlchut. ban Cluſius beſchreven / Die ooch De ſelfſte zjn vermaent /oft Di Heke) komen de andere An Zobelb bern overeen; te Weten 1. Groote Stcebe van Sa- lamanca, a. Rleyne Starbe van Salamauca, — Stcebe mer bloemen van Prarmica ; ín ’t Latijn gheheeten Srarbe incana altera ur Leeæe capitulis & flore Prarmice vulgaris Herbariorum, 4: Grauve filverachtighe Sraebe van Aldrovandus: in't Latin Sarbe incana Aldrovandi. 3 —— Stekelighe Steebe, ban k erten / ban Cluſtus Stccbe peregrina „abel — M— Bet deſe ſoor Dodoneus ten af conzus alfoo wel/ iae berer — ——— usg en alfoo wel / iae beter/ als eenighe van De voorz fooncen. pieten Tae ban Scabieuſe weg Ki * — — faet ende oock boor blat te fiekeliat fchijnt te Jaques Plateau Scocbe (pìnofa frutieans - in 5: Jacea / meer 79 heeſterachtigh / met ſtekende boomen in't u met feer ae td bladeren; op 'tfop Barn ei maffen maeckt ban klepne blanerlens ale E atendel-bladeren” twit/ anbers be &imen- bloemen ghelck. “E gartfch abewas ie Wit oft gris de wortel is berot ende — langb- levende. , Uvida, Galaftivida, ende Radi co! ixida zijn elberg aemer Lheſet / boe wel datſe fonunigbe boo: ſoorten ban ——— Want Daer is ten Survida dieſe voor Scarbe Theopbratti houben dan Wp hebbenfe elders voor een Porérium beſchreben Stcebe femina, ban ſommighe foo ghendermt/is ctu water · gewas / eyghentlück Serpents · tonghen genoemt: Stcebe quorumaam is de Anthyſlis met Linfe-bladeren. Stoebe met bladers-van“Roofmarijn , isin bet Bijboegbfel van Groote Dantorie beſthieben / met ben naem Va S:ccbe mer bloe. men van Groôte Santoric. * Defe vag weſchreven oorten van Akplianthes / Stocbe / Jatea / ende Scabieuſe houdt Columna boor Strachidm Diofcoridis — bet Srrachium , anderé Lanariä, Cal @edoneuselverg preken. —— Afyllanthes van Montpelliers?, is eert ſorte ban Hepkens oft Tuplkensg-blaemen/ elders begnaemer Befchreben., — Afyilanthes van Anguillara , is de Globularia „banons in't Bijz boegbfelvan De Maeghdelieven befchreven ; boe wet Die iet mer De Deabieufen ghemepne Heeft. Noch van Sphierius. Gen naem Spheeritis komt met dert ra Globularia twel ober een : Daer upten volght nochtans niet/ bat de Globularja de oprechte Sphtieis ig Anner noemen bet Cyclamen oft Verckens broodt 8phacicis Actii: ander ſegghen dat de ghene bie Sodaneus hier heeft Doen fehildeven De Seiratula Matthiols ís : ander nemenfe boo? een Centaurium. Zulcks dat bier ban niet fez Kersen is; en Dàt De liefhebbers noch niet ontlasbenen zon bande moeyte om De vechte Spharicis te faechen. Kracht van Stocbe. ®iofcorides feobt / dat de Mtoche een Wel bekent txupdt is: bande edi gd bladers ſtoppen alderhaude bloet 5 ende] (bo Gälenus ſchzüft / en hebben gheen ſcherpᷣheydt. Biorhe fnwater ghefoden / ſeght Salenuts / wordt ingheghe⸗ ben tegen het roodmen den ede wordt oock, ghedrupt in de etters achtighe ooren. — Be bladers zijn goet gheleydt op be bloedighe ooghen / die blauw ghellaghen zijn; edde bevwinghen bet iptfpringhen ban’t bloedt : ’tfaet det ooch tfelfde, … ik —— ende de bladers / die een t ſamentret ⸗ Kendekracht bebhen / orooab zijn tot in Den Derden geaed/ waer door Dat alle wanden toeeelen konnen, — ¶ſelve fet ende De blad ers fn water ghe ſoden zijn goedt inghe⸗ rn teghen de krimpinghe van be bavmen / ende nut tegben De foependeende etterachrighe oaren. j 4 5 Aenmeé:ekt. Woe wel befe rripden / díe Wp hier beſchriven / den naem ban Stocbe koeren / nothtans en zijn [p niet verſoeht tmde goet gevonden in alle De Dingen Die ban. tocbe gheſchre⸗ ben Worden : Dan in foo berre Dat fp_gberlachten van Scru- thium zijn / alg € olumua mepnt / foobebben fp De felbe krach? ten Die ban ong elders Ger Struchium upt Dioſto ibes toegbes fchreben worden. Boch ſommighe ban dien vermoghen al tfels be Dat de Koren-blaemen. noen : daerom falmen Be beſchrhbin⸗ ghe ban De Aiozen-bloemen magen faecken/ om de nuttigbept ban deſe crimden te weren. Daer de foorten Die bp Salaman⸗ ta waffen/ enn Dienen Daer maer alleen om-baer beffensen ban te maken, — GEER TeV IL CÁPITEL. Van Scordium oft VVater-Loock, — hedaente⸗ — — Cordium krijght bele ſterikens / die ghekam oft ghe⸗ —— knoopen Herdeplt zijn ? niet hoo; me ſchietende / maer ter aerden Guekende ca boortlieuppende, WMtelch Enoophen [prupten twee bladeren / teghen over den anderen ſtaende langhworviah vend / grooter dan die van De Chamedype / aende kanten rounds qhetterz neee, zijn lacht / rupgh o a gri nae Looch rieckende. Wt den ſchoot oft uytſpruptfel Ban de bia⸗ komen rondachtighe bloemkens / flepnder dan die len / anders Ban ghedaente Die nief Bande tackokens beſittende Deus / ende kruppt onder D'aerde, — mite gfebyupchen bergaet het; maer het ſprupt 1 Somers wederom want de wortelen blijven over, 180 Coding, Naemen. Dit ghewas wozdt in *t Griechs Scordion Eréodvor ghenoemt : de Maten: besten % Aaek Sonder: ende het en heeft anders geenen nae men bp de Apotchers. Zommighe noemen ’ Trixago paluftris, oft Water-Chaz medꝛys / al oft het een foorte ban Bat ⸗ drys waer; andere heeten t ——— — ————— bat het eerſt van den Koningh ithꝛidates oft abeinupeht is gheweeft | ment Dale Bateig; De Franfoplen Scordion 8 haan mani pals ba ener f há € Oorheck des naems. Wet is Seordion zuipror ín ———— om dat het Ben sriieh van — — — noemen ben Loock Sco- be de : cert en be kracht : van (maeche íg bet Een) Ee ken beeft daer bp * wat ſtrengha ende frherpg / alg Galenug be- € Kracht ende Werckin e. ghewant ende het blief ben ee — ant de oude upt ws —— Ene lente be haelt * Pi id gft loft upt de borft alle diche erterachtighe fien Ee — ed ie goet om den berouderen hoeft te berfache 4 Ende om fmerten ban de fijde te ghjencfen die ban ende verſtoptheyt Gbedrooght zijnde ent led ——— te en ba ope langen / ende teghen alte Dootee gedren mengdt het oock Gp de dinghen bie Get lichaent ghebrupeken dat felge oock oom be fmerte endighe Neeren ende seren / amen t/ghe= Cruyde-Boeck Remberti Dodonæi. BIIN OEG H.S E:E, ꝛdi⸗ wbt van ſemmighe Konſt · ben inders ende nieuws⸗ S Sne steel —* gen wonderbaerlijck cruput ghehouden; ende dat om oorfake/dat het foo ggemenght Van ftoffe oft maeckſel fehijnt te wefen/ als van reuck ende fmaeck foo nae bpden Loock komende / ende ban ghedaente daer af foo feer Verfchepden zijnde : maer wp lieven latende alle die onſeker raminghen ban de Alchps miften aen cen fijde/ fulten ban Dit crundt anders niet voortbrengen, Dan t ghene dat wel bekent ende dickwils berfdcht is gheweeſt. @m dat dit crupdt bierkantighe baprachtighe oft wolachtighe ſteelen heeft / Die langhe der acrden kruppen / ende over bepde ſyden met witachtighe fachte gherimpelde ronde ende vondfom ghekerfde bladerkens bekleedt zijn / daeróm Gebben ſommighe gheldoft dat bet een foorte barf BathengeloftL hamedrus was; ende hebben haer daerom / nochtans met luttel redenen / ghenoegh alle ze krachten ban Bathengeltoeghefchreven : boven-Diende bladeren zijn grooterdan Die ban Chamadrys. : a Lobel vermaent ban cen crundt /'t welck Scordium woel gelijcht/ maer is van hem Siderieis bart Montpelliers met geele bloemen ghe⸗ noemt ;in’t Latin Sideritis Monfpelliaca Scordioïdes flor vuslu= teis; oft oock Tragoriganum Praſſoides Francifct Pennini. J Tvveede Scordium van Plinius is pan Tragus boor Wilu Dar bie ghehouden gheweeſt / ende van Dalerius Cordus Sconsdonia gheheeten. Bet waftop vele plaetſen ban Duptſchlandt / bijkbrder aen Den Wij nae den reuck ban Teucrium. Anguili foorte van Deordium in Abya veelwaſt met groote bladeren / ala die van de Meliſſe / oft De Eerſte Calamente; ende Dat Die oock bel ghebonden wordt in Candien / Grieckenlandt / ende bele andere Rijn ende rieckt als ghemepn Scordium / ende ttecHt wat, i lava ſchrÿft oock / dat de tweede gheweſten /niet ſeer verſtheyden van veuck ende epabent{chap ban — Geme CO) Dium. Dan dit Tweede Scordium is van Dodoneug elders beſchreven in een bijtonder Capitel/met den naem ban Spha⸗ telus oft Wilde Savie. Scordium van ſonmigbe Apotekers, in t Latijn Scordium quo rumdam, íg ben Loock fonder Loock, van Dodonus in een bijfonk Der Capitel beſchreben. beſchreven. den Scordotis van Plinius, is naede mepningbe ban Lobel / anders niet Dan Rieckende Andoren. Dau Honorius Bellihgudt baarde Scor- doris Plinij een gantfch ander ghewas / in C andien altam waſſende riechende alg Loock / vrel dieker ende grooter ban Scordium (ende is miſſchien het Tweede Scordium ghe ligghende bladeren / alg die ban is tende langhle tunteoft Andorzen. Pe wortel bende; ende dieg aengaende een gro & pastis at. tene 4 ì 1e A5 __Naemen. Shemepu Stoꝛdium is in't oock La- chenKnoblauch gheheet. tende in DA gene plee Wa- ter-Gamandree ; ke, ef ater-Germander. Ì í à engaende Den naem Scorodonia , die De tweede fonte gheghe⸗ ben worde ; Daer zjn noch andere Bieeatelijcke naemen; te weten 1 1 verſchilt fpmercs keligek ban de Bilde Dabie, De fleeten zijn grys emberupgh/ das — adere ban bloemen / afs Die ban Änvozen. - nt franfchScordion ende Camaraz; in't Ita⸗ à —— Scordio ; int Spaenſth Camedreos de — ine Scorodoprafon , ende Scorodothlafpi zijn oock elders bequaemer ie B Anguillara ) met wolachtie: — Scordonia , Scorodiana ende Scorodónia Cretica, Die De mede-foors ⸗ / is Roeden, ſen; de de ten van dit ghewas oock mede phedepit zijn /endeelders noch ver⸗ e Her eerfte Deel. wtvermaerden Augerius Sitlenius Buſbequius daer ban fchrijft/ als hu vertelt, Dat bp met het ghebrunck ban Bit trundt een groot Deel van fijn bupsahelin gheſont ghehouden heeft in tijden ban een groote Peſtilentie in Turkijen; ban De welcke hp beel verloren had⸗ De eer ſy Dit crupot daghelheks ghebrupekten ; want fp in gheen anz ver dingt baet en hadden konnen binden:maer nae Par fp Dit crupdt gebrunckt hadden / zijn fp allegader ghefont ghebleben/ ende zijn Die groote Peſtilentie voorkomen. Wat be andere foorten ban, Dcordium dien konnen / ſtaet in het Capitcl van Wilde Dabie befthzeben. Verkiefinghe. Zet befte Scordium ig dat inhet Eplandt Canz Dien waft ; ende is heel wolachtigh ; ende dat wordt in Ftalien meeft ghebeupckt. Dat van Ooſtenrjck wordt oock feer gbeprefen zende alis t fake datmen Dit cerupdt meeft op voghte plaetfen bindt/ noch⸗ tans foo wordt voor het befte ghehouden t ghene Datop berghach⸗ tighe / doch niet Geel Droogte plactfen/ groept; als is dat Ooftenrijckz ſche/t welck ——— is dande andere / ende ſtercker ban reuck. Ander ghebruyek, Scordium bewaert de doode lichaemen tegen het verrotten; ede daerom Wordt het veel gheſocht Van de ghene die De doode balſemen / ende ongheſchent bewaren willen: ’t welck ons gheleert is ghewteſt / door Dien Datmen ſommighe lichaemen ghefien esft De welcke in eenigben lach aft ſcthermutſinghe op't belt doodt gest von zijnde, op het landt /’t welck met Deordium bewaſſen was / Beel vinder verrot ende bedorben ghebonden zijn gheweeſt / dan de anders pie Berre van daer laghen: ende men fact daer meeft Die leden ge chaems heel ende ongbefchent / die het Scordium gheracckt tett 74 q A HET NILL SC AP-I:T:E-L Van Groot Sedum oft Sempervinum ende van 3 Donderbaert. Gheflachten. De bp Diofcorides dep gheſſachten van Semper AJ viuum beſchreven gheweeft : te weten/ het Groot, ‚het Kleynder / ende het Derde oft ed % welck Illecebra en wordt. Dan het Gyoot ſullen wy in die „Capitel (preen/ ende Han de ander twee / twee andere Verz fehepden Capitelen maken. Doordte/feois het Groot Semperviuum tweederlepe; Want de cerfte foortedaer — Ban wordt Boomachtigh Sedum gheheeten; de andere noemtmen Douderbaert/die noch ſommige andere mede ſoorten heeft. ' k Saoot GemperGiuum oft 5oomach- tigh Seduw. N 7 ende derwaerts gheven _— gaozdt-rruppt/ ende nieuwe ronde Het vijfde Boeck. EN g_ Ghedacnte. 1. Det eerfte Groot Scdum / Boom⸗ achtigh toegenaemt/ krijght eenen fteel hooger dan an= derhalven Boet / fomtijdts dip voeten ende meer hoogh⸗ dick / hard / houtachtigh / taep ende moepelijtk om breken / ín fonumigbe lijd-tacken verdeylt / ende met een biche ghe⸗ lijvighe ſchorſſe oft fchelle rondom ghekleet Ban onder fonumighe teechenen houdende Gan de bladeren Die daer af abevallen zijn ; ghelijchmen fiet ghebeuren in den Tichy⸗ malus Characias ; wiens middelften fteel/ Die Ben krang Ban de bloemen draeght / oock in alle de plaetfen Daer de bladeren gheftaen hebben / De lickteeckenen Han dien blijft houdende, De bladeren Bau dit ghewas zijn Vet / ghelij⸗ vigh / vol Kaps / foo lanck alg eenen duym breedt ig / Ban gedaente eenige tongen gelijckende/ langhs de kanten Geel dun ghekerft ende gef haert / ende rondloin de ſoppen Van detachskens waſſende / al tfamen de ghedaente ban een doghe eenighlins naekomende. De bloemen Waffen uvt de tachekens / bie haer felBen in bele Dunne langhe ſteel⸗ Rens verdeylen; op De welche fp alg geele dunne fterrelieng ſtaen ah rert daer nae volght heel kleyn ſaet / ende De fteelkeng verdorren eude vergaen. De Wortel is in vele aftetfelsghedeplt. — Dit ghewas blijft altijdt ende gedurigh groen / noch en lijdt gheen ſchade Door de ſtraffigheydt ban ben winter/ Goe koudt Dat díe dock zp; Wel Bet ftaende als het op lijnen eyghen grondt ſtaet: Daerom Heeftihet oock Den naam Acizoon Asil wov in't Grieckg/ende Semperviaum {n’t La⸗ tin ghekreghen / al ofmen dat int Duͤydtſth Eeuwinh legende ghewasg noemde: Bonderbaertoft Tseede Szoot Cd. OCE eN xD 1 A. Bet Tweede zi ae rein — endemt / bꝛenght bladeren voort Die heel vaſt bp Der aerz Ben envebicht bp be W ſtaen / Dick, vet/en ghelijz vi Ltaep fap/ ban voren (cheep oft lpitligh / dicht bii een / endeinde ronde waſſende / ghevoeght ende gefchiekt met gelijckeniffe van cen ooge; ende Dievghelijcke goghs-ahewijfe bo aerts Sd —— —— — Mahe Dunne fafelinghen unt —— ne È 8 ea verandert ende verlchi ſeer / nae den aerd Lan de landouwen daer het groept:Want ⁊ onderbaert gheeft daegt erft upd in het fa ringhen ban bladeren boorbtbrenght. Fn't midden van eb ecblaende rondelen ſtaet (omwijten eenen rechten ſteel op / eenen voedt min oft meer hoogh / met bladeren «rondom bewaffen / die allenghskens fmaller / Beene ende under Worden /tot dat fp op het lop komen; 't Wel ín fomnuge fijd-tackgkeng oft wierkskeng verbzeyt Wwort/ aen De welcke bloemen Waffen Honcker-purput Han ver⸗ we / gheſchiecktelijck gheboeght. De wortel is velel⸗ a an pit ghewas iſſer noth een mede-foorte/ Wiens ronde bolleheng oft rondeelen Han bladers / Han grootte met díe van't poorgaende wel over een komen ; maer 5 ban klepnber/ meer ende dichter bp een ftaende blader: eng bergadert ; be welche aen De kanten met heel dunne als hapzliens oft lachte doornhens bewaſſen ende verciert zijn. Dit rrupdt ig Wat donckerder groen van verwe; Den feel is korter / ende De bloemen zijn bleeck · geel. C. Baerie noch een ander foopte ban Donderbaert; wiens bladeren upt Den groenen witachtigh zijn/ende aen de hanté met vele dicht bp een ſtaende fargs-gewijfe ſchae⸗ ren oft heren ghekertelt fchijnente welen, … 5 D. och iſſer cen ander foozte van Donderbaert / Hie Klepnder vondeelen Van bladerg heeft;dan de bladeren zjn fpitg van bozen / feer Dicht bp een ſtaende / op't fop done⸗ ker rood van berwe / ende aen de kanten rupgh oft wol⸗ pd : de — oeli aen kopte ſteelnens / ende infra ut Ban en. 5 — ie —— Det eerfte Gꝛoot Semperviuum waſt in meeft alle de landen van Euienten / oft die aen den often ligghen / ende oock in Grieckenlandt / ende in DE Eplanden Ban de Middellantſche zee ; alg is Candien/ @hobeg ende Zanten / ende andere omligghende; alwaer Dat van ſelfs op de Daken Van de huyſen groept / ende aen Be oude mieren ende diergheltke plaetfen. Het wordt pock Wel in Dvacgnien ghebonden: ſelfs/ ſoo Clufiug bez tuyght / men liet het in't vycht Ban Portugael veel waſſen. Pd andere landen boudtmen’t in aerde potten. Dan in koude landonwen / ende die Noordtwaerts ligghen / als is Hoog) ende Pever-Dupdtíchlandt / en bindtmen’t . nimmermeer Gan lelfs groepende : noch al ig Get fake dat⸗ men lijn befte doet om Dat met alle ſoroh vu pt ende neerftighepdt te bewaeren ende gade te flaen / foo en ſal —— sd —* pg blijven / maer vergaet 0 gheyt Ban de locht/ ende ſterft dooz De ſtren⸗ —5 van den Winter : * 2. A. Dondetbaert/ te weten be Ghemeyne / en waſt Semur, en zijd niet alleen heel Ftalien door / maer in Prauckrij Duptlchlandt / Behemen ende Pederlandt overvloedigh⸗ lifcken ghenoegh: dan hetis gheerne op berghachtighe/ doch fteenachtighe ine vir de oude mueren / ende op de Daken ban De hupſen / bijlonder die oudt zijn ende lan⸗ tijdt ghebouwt zijn gheweeſt. B. C.D. Voordts/ de gedaente ban dit ghewag sy ſommighe plactfen krijght het ſmaller bladeren ende Blepuder/ maer meer int ghetal / die al te ſamen ín cen rond bolleken ver gadert zijn : op andere plactfen heeft het niet los Vele bladeren / maer Die zijn Ineeder/ Dicker ende gbelijbiaher : elders zijn die bladeren dor groen regie Dt aante heiden. — — Zen : op ern gheeft oft gep roembden Joannes Apcholtsiutg / s_Tijde. 1, Bet Eoomachtigh Sedumoft het Grootſte Semperviuum bloept in Pau in't beghinfel van den taere; te weten ent het ef ius/ oft — gemeent bet eere oan Sanwariug, oft in vande © Ben Aril: À in den April oft in het boor-iaer blaed-bollekens woꝛden zijn / ſoo Germen 4 en ſteel díe be bloemen de / ende tuffchen be Bla= Lingen upt/ be feheofeen ende de bern pars voopende lafee vende ala bie grooter gie Be q Naemen, zr, Det eerie. ie het — * Cruyde-Boeck Remberti Podonæi⸗ í wijfel het Ácizoon mega Asil or ige Vn Dioe bewe La Tatynſch Semperviuùm magnum, ofg Sedum maius. Apuleius noemt Het Vicalis ende Semperflo. rium: Daer nae foudemen den Buptichen naem konnen maken / ende dat Geuwigl;-bloepende / oft Éeuwigh-le- gende ghewas noemen. Het heeft ooch Defe Oriechfehe naemen/ Zoöphthalimon, Stergerhronì ende Zthales. 2. A. we tweede loopte van Groot Dedum wordt: van den ghemepnen man ende in de Apoteken op't La⸗ tijnfch louis barba ghenoemt ; ende Daer nae ſchijnt het in't Pebderlandtfctj den nae Donderbaert ghekreghen te hese ben; dan Be Hollanders noemen t Dups-loock; De Hooghe Bundtfchen Baußwurtz / ende Groß Donderbacr ; de Frans fopfen Toubarbe 5 Be Ztaltaenen Semprevina maggiore 4 de Spaegniaerts Siemprevina „ Lerva puntera; DE Eugbelfrje wpoufelinke, de Behemers Netreſt. gek Beie mevnen/ dat het de tweede Coryledon Ban Dioſto⸗ rides ís ; maer Wp hebben liever ghehadt dat lelve Onder de foozten van Sempervinuim te houden / dan Boor eenigh an⸗ per ghew as / aenghefien dat het altijdt graept ende groen bliúft/ ende Dao be ſtraffigheydt Lan Den Winter niet lich⸗ telden EEE en wordt. ‚ De mede-foorten van Donderbaert ſoude ⸗ men eenighe toenaemen moghen gheven /nae de plactfen Daer {p waffen/ ende nae haer Verfcijepden gedaente ; maer hetis onnoodig) be lief-hebbers der cruyden met oo vele klepue onderlcheyden tr verladen / ende hun verſtandt daer mede te belaſten: het is ghenoegh datmen Weet / dat ſp foorten van Douderbaert zijn. gg Aerd. @efefooyten ban L ín den Derden graed; fp Berdrooghen sack een wepnighs⸗ Ben / maer feer luttel / — dat de waterighe ſtoffe ín haer meeſt blijckelijck fchijnt té weſen. q_ Kracht ende Werckinghe, De foozten ban Groet Sedum ende Van Wonderbaert Voorden ſeer krachtigh ghehouden / om de vierige pupften ende gef Willen De roofg. ende voothont te gheuelen / ende alle ont ſtelin ghen ende finchingen beroorfaecht zijn/ ſweeringhen die — als Galenug betupght; beſonder in de ſinckinghen die os Groot Sedum berkacter be ooghen vallen / foo Diolrorides feght : ende genefen be roode loopende oogh —— — neeint Get fag ban de ſelve Daer mede te fferjchen. veu e — andt hent / ende de IN 7 Sy zün ooch leer nut de ve a padno teghen * emeel daer op gheleydt· gheven de quelt zijn, Det fap ban dele truyden / ban onder met cen in de vroinmelijtckheydt gheficken / Doet — vrouwelijcke vloeden / die upt heete oozlac ne len; alûmen bie in Den mondt houdt/ konnen fs Doyft leer Wel vernaen / Diede korf —— meer dan eenigh ander dinck laſtigh va _BIIVOEGHSEL, In Î naem Acizoon Der met den Geel l Poztlant {noemt hg Seduri bp Sedum mains crenatum int Sengrene. vermaent! pyton voent ; int i houden alle en ghelomen he Zrenlthen als van ; ghenupekt /uudts biedarr op — / em Die Violtorides (chrijft oock /Batmen’t feer nuttelijck pleegh  ghene die met onmatighen bupck-loop ghe⸗ Den felgen betuyght ooch/Dat het de conde Wormen upt Ben lijve tagen ende Lerdzijdé kan/met wijn — — eert Barba louis — — — Geor⸗ en / als Plinius ſchrft: daer toe Het eerfte Dec. Sedum Petreum , met bladeren oft bloemen van het Bupleurum beeft cenige gheluckeris met het Bupleurum / ſeght Joannes Pona/ Pie dat Sedum Perrxum Bupleur: folio, flore verius noemt. Wet heeft eene enckele Dicke woztel / rond / aughebeſelt / maer Gier ch daer ghe⸗ knobbelt / met een dicke ſchorſſe bemonden/ ban binnen blecck vats buptenupt Den rooden Wat ſwartachtigh / anderhalben boet langh / nae bovben in tweeen ghedeplt „ De bladeren zjn als die ban bet malbladigh Bupleurum / ſter overvloedighlick upt de knobbes en ber wortelen fpruptende / ende in de roude uptabefprept ſtaende. De bloemen zijn bÂn fcben wat fpitgachtige bladerkens gemacckt / bleeckachtigh geel / ſtaende op't ſop ban eenen karien vonden ſteel / Bie cen ſpanne langh is: in't midden ban Die bloemen komt het fast krans-getois boogdtyfterck en fwact van teuch/ban fmaeck de Artichocken wat ghelckende. Fn Bopmaendt bloept Hetsin Oogſt⸗ macndt is her fact tip. Sedum Madagafcarenfe , al ofmen Donderbaert van Madagafcar fepbe / beeft eenen ronden rechten ſteel / anderhalben voedt hoogt, met bele (eden / ende dicke vonde ghefchaerde bladeren / ende Klepne füo-tachskehe/ met geele knoppen / Die eerft een blacsken oft inz gherhort ghelijcken / ende Daer nae ljfverwighe bloemen vertoonen; op Dier ſteden ghekerft De Taback⸗ bloemen uiet feer ongbelijck / met bier Dunne Draenkens °C fart met Die holle blaeskens tuſſchen de vingheren ghedouwt / gheeft ten groot ghelupdt. De wortel beeft bier ende Baer bike knoopen die ten laetſten in bapis-gewijft beſe⸗ lingen epnoen. Bet waft acn Be ſteentotſen / ende beeft ac kracht van ghemepne Bonderbaert. , hel | Alderkleynfte Boomachrtighe Donderbaert,oft Bladeloofe, in't Za⸗ tr Sedum minimum arbotefkens vermicularum, ig een crundt dat upt Swrien gheſonden was / als Lobel tuyght / ende ſpruntachtigh is / ende dicht gelidt oft geknoopt / (eer bol ban biaders ende tacks⸗ kens. De bioemen zn geelachtigh/ die bande Biade iooſe ghelick / als oeck ie de heele ghedaente · Deſe ſoorte wordt docn in Ftalien en Bittere Donderbaert ig De Aloe / die Columella boor Donderbaert hiel / ende Sedum amarum noemde. Roode Wolachtighe Bergh-Donderbaert , ban frabiug Columna Semperviuum rabrum montanum gnaphalodes ghenoemt / ie cen leeg crupdt; tiens Bladeren in de Lente/ eer Den freel upt ſprupt / aeneen kleven / ende in ſpinnewebbachtighe draeykens fc plens ſoo Dar hetupterfte Der bladeren altijdt eenighe dry bier/ bf ende oock “fes hoecken feer wonderlijck oor malkanderen vertoont: ende Dan ſtaen deſe bladeren fchelferachtigh by een gelijck Artic chocken / gft als een halbe akernoteober dwaers gheſneben eick als ven tonghesken/ kleyn ende ghelijbigh / rondom wat rupgh boz benwaertsg heel met bons t/afchgrauw Teghen den Daz mert komt ben fieel boordt ; erde Dan houden De bladeren datt (oa baft arn / Das fp een ppramide oft tote fchnen te maecken/ eener halven boedt hoogh/ op't fop in tre fyd-frecten ghefchepden: op Be welche ffaen groote brupn-roofen-toode bloemen / fterremijs ins tien ſtraelen ghedeplt / met tien tipkens cenmiddel vrutht begrijpen Be: zondom De weſcke Waffen twintig draepkens / met klepne geeie nopkens. De bioem-bladeren hebben een gootken aft bouwken in zichen ſtrael / doncker · rood ban verwen; Daer onder is een bieeck— xoode knoy / beneden rungh / in tien kanten ghefneden. Dit crupot * Bloept in April/ ende wordt in de Ooghſtmaendt bolkamen. Inden Ee! Berfft ende in Den Winter zin de blad: ditcht bp een/ maer ban malk eit gheſcheyden _ boezdtkomt/ dan wordt dit ganefthe crupdt rood. °® welck in bele foorten van Donderbaert enùe Aavel-crupdt oock ghebeurt. Be — beet de draenen / tuſſchen De fpleten der za ſteenen oft vorfen baft. : : 7 LKracht ende Werckinge. Bet ſap ban Donderbaert / met doecks⸗ Keng op het voor · hoofdt ghehouden / tap alleen / t met olie bar reofen / betfoet de vafernGe eude ijde lheydt des Goofdrg / die in de : heete kortſen — dent ed $ 5 } — bte woorde gheſeyt / Dit fap ie apedtteghen alle ontſtekin⸗ bieten beenen Si ne chen — tdefiooien / wat hooger dan op ehoofdt gelept / Boet het bloedt dat upt den neufeloopt op ï € ‘Tot alie de boornoemde ghebreken ende h alle bies en / maechtmen een falve Die heel wordt / nemende ghebruyckt wor Bet fap ban Donderbaert / ende ban Solatrum oft Nachtſthaexe / vat met Berckens lieſe reken 5, ⸗ ert ſe ——— Sefe falve gheneeft alle wilt dier / quade zeeren / ende bordts EB tonpene eisende onftekinge ban Debed ee NEE, AE minnen bietet tepel ben ether daken pan: ____Berbaect boor het aenkomen ban dek nekt / Dan De — en orde gE — ——— — nr Palang OPEL ig meel ban ghevoofte goedt gelept op de pine Ere ro leer baren aa ie be ap ban ——— —* Per on ade en p ede om id deren oft i net 4002 nbs d — van ſelven Daer Ard vaſt met ſommighe ————— eſp eherlandt in Be Goten: in andere Lan Het vijfde Boeck, HET IX. CAPITEL Van Kleyne Donderbaert, 183 _ Gheflachten. } ID Jos Wopden tweederhande fooyten Lan Llepne Done Derbaert meeft over al bekent : ban de welcke de eerfte epgientljch Kleyne Donderbaert heet / De tweede wordt Bladelooſe ghenoemt. Ghedaente. 1, De eerſte van dele loorten is een Elepn crupdeké, met Heel bete Dunne teere ſteelkens langhs der aerden kruppende : de welche met bijfter bele dicke/ ghelijvighe / ſapachtighe / kleyne / langhw orpighe/ (itfe bladerkens bekileet zijn / wat upt den groenen nae den blauwen treckende, Daer tuffchen komen gheſproten an: dere vecht opftaende fteelkeng een palme hooah / op haer tfop alg een kroone oft kranſſe voordt breng ende / met geele bloemkens verciert. De wortel ig vele lathtigh. Vexſte Kleyne Donderbaert. — OAN — — 1 ON EN — “a Deantetefoorte van Wlepne monterbacrt is oock een klenn gewas / Dat oock Gels teere dunne fteelkens thꝛenght / ſelden hooger dan een palm : op het fop van de weltke / in Wijde kleyne hrangheng / Blepne bleemkens si be erlelicenbe 25 De bladeren Waffen om de ſteelen / ende zijn luttel in't getal/Rlepn/macr lang: war pig) / ban Booten bet oft ffomp de ang. red korenke — erwaerts derwaerts nae beneden Ne. * ‚q-Plaetfe. 1. Eerſte Klepne D —— waſt in 184 Astadloofe oft Ts eede Kleyne 2, De tweede ſoorte van Kleyne Donderbaert oft be Bladelooſe waſt over al aen He oude mueren; dan fp komt voock Wel voort omtrent de djcken / ende bp de tuynen ban de — —— —— n < Lijdt. Bepde dele bloeÿẽ in de Somertche maenden. Naemen. r, Bet eerfte aan Defe twee ſoorten van Donderbaert wordt mt &, Aeizoon micron Asië woy gerede ghenoemt ; in’ jn Sedum minus oft Semper. _yiaum minus: ſo mmighe noemen het int Griechs Brytyon, Theo Bpiruory@sokperrov „in t Latijn Ceraunia ende Vitalis in't Peverlandt eh machmen’t Kleyne Donder baert noemen / want de Hooghdůytlchen noemen’t Meyn Haußwurtz ende Kleyn Donnerbaer; de Italiaenen semper * minore „de Franſoyſen Tricque Madame; de Engelfche Peikmadam. 2. De andere loorte van Kleyne Donderbaert / in Pe⸗ derlant Bladelooſe —— eken — winor genoemt ; ende aldaer voeghen fp daer bp den toe- naem minor, dat ig Klepne/om dat ban de Dmeer-wortel te —— noemtſe oo erraicularis: de Italiaen en heetenſe Pis ranellofa roe Grafella. 3 — De ſoorten ban Kleyne Donderbaert heb⸗ ben oock een verkoelende kracht / die ban be — _ljch/ ende zijn goet teghen de feltse ghebjeben in welk: De —— — Worden. De out BIJVOEGHSEL rum ; Donnerbaer; in't Perite Toubarbe; int vondt Î _ PeBladrloofe oft tweeve foote noememen in't Boogboupdeft — Ki } 2 menle, ende Klein niet alleen Tricque Madame,maer 0 ⸗ bB tel is Stom meat ef eeen (ommiabe út Zatjn b Dian medium teferife — en wi te minus —— Cruydt· Boeck Remberti Dodonæi. ein Hauferrurte vveible; in't Engheiſch Wilde Prick Madam pe rayle ; fn’t Hederduydtſch oock Papekullekens. Den haem Bladeloofe ig oock een mebe-foorte ban Muer · peper mede ghedeylt. Want niet alleen Dit teghenwoordigh cruydt ( Dat ban ®odonsus albier/ alg be felve krachten ende finacck banden Dons Derbaert hebbende / met vecht boor eene mede · ſoorte ban Lilepne Donderbaert Befchreden wordt ) is bier te lande met Dien naem be⸗ Kent ; maet men bindémocheen ander Bladeloofe bat de Voorfepde feet berfchepden / Die ban Lobel ende andere Voor een foorte ban Muer peper gehouden is / ende niet Door een mede-fBorte ban Bonderbacct : want alië’t datſe van aeuſien ende ban plactfe ban groepen de felbe ghelick is (foo Dat het te berwonderen is datſe ten contrarte nature heeft / als den ſelben Lobel wel bermaènt/te toeten ban te beswarmenende De hupt te quet fen: ) nochtans wordtſe ban de teghentoozdighe onderkent doo: haeren fcherpen ſmaeck / ende door haere ronde langhworpighe ende ghelijbigher blader⸗ kens / die ban bozen botter zón / ghelück wormkens / hanghende aen de geheele tachen, Daerom is haer den naem Vermicularisgfg Vermiculara oock mede-ghedeplt / midts dat de warms ghewijſe ghedaente der bladeren/ foo wel ín De heete foort ban Muer peper / ale ín be tegenwoordige verkoelende gedachten ban Donderbaert gheſien wordt. Ld Gheflachten van Kleyn Donderbaert, upt Lobel ende andere. 1. Kleyn Donderbaert mer ghekrolde t ſopkens, ban Lobel be⸗ ſthreven / eude in t Latin Aïzoon Scorpioïdesgeteeten/ komt boots ghelick de Bladelooſe / maer is ſcherper van bladeren. Detroghene , ban de bloemen zin ghekrolt gelijck De Scor pioen · ſteerten; ende de bloemen ban de Lrorpiaen crupden oft Echion , witachtigh ban berwe / met geele befelinghen it midden ; anderfing en i9’t de anz bere niet onghelck. z. Bloedr-roode Kleyn Donderbaert, off Duyn-Papekullckens, pock ban Lobel beſchreben / ende eensdeels ban Dodoneug ver⸗ maent/ als hp fchrijft Dat de Bladelooſe ſomwilen roodtachtige ſtee⸗ Ten ende bladeren krigbt / wordt Beel in De Pupnen ende fandachz igbe heyden ghevonden: be bladers en zin den voozgaenden niet feer onghelick / maer veel ſmaller / ſomtüts ober al bloet· root / eude ſomtidts alleenlijck boven aen De t ſeppen. De ſteelen cruppen Tanghe de aerde / anderhalve palme langb / oft wat meer : upt de welcke voordts komt ernen krans ban ſthoone geele bloemkens, T heele rrupdt is heet / brandende / langh in den mondt gheous den / maer niet foo ſerr als Muer peper. Gp noemt dat in't Latén Afzoon Hamatodes. 3, Kleyn SÓmer-Donderbaert,fegbt Lobel / is een plante banen palme hoogh / hebbende klepne bladerkens / die ban den Lilepnen nderbaert ghelick / maer ronder. Pe blgemen zin geel : de wor⸗ — nut / ende koudt ban fmaeck, CT genept in Ies Derlant (id zien pet eed * 4. Velde-Cyprefs, mer ghed van Bladeloofe, ban Lobel Cha- „mepitys Vermiculata — ban ons int Büboeghſel ban ——— eben. Bergh Donderbaert van Fabius Columna in't Latijn Vermi- ‘eulara mónrana nou gheheeten / is ten trupdeken nauwe een pal: me boog) in Apulien tuſſthen t koren waſſende / met dunne wit: achtiahe ghebefelde wortelen) uptghebende berfchenden ron⸗ De rjekens / met bele ledekens; Daer andere fijb-ffeelenupt fprupe ten / ter aerden liggende / bewaffen met bladeren een bingher= breedde langh / feer fmal/ vonbt/ ghelivigh / gla / wermachtigh/ als bie ban Bladelooſe / maer dunner / ſpus / doch niet ſtekeligh. Gp De bloemen zijn De ſteelkens wat vunabachtigh :- welcke bloes men komen upt elck ledeken oft holte der ſoc ſeelen / Dichtende Beel te (amen / ſterre } groen / met vele bleecke kiepne draey⸗ Kens in t midden: de bracht (oft eer het fact ſis alg een blaesken; Daer De vf ftraelen Der bloemen noch op bijven ; nae wordt bleeck / ende wat righachtigh / aiſſe betdort vi wit mergh ban die bucht en kan ban ——— ſchepden / ende de brucht valt af / — vnde cpt ende wordt voſttomen in Der Somer. De groen geknauwt 3hnde/fmaecken als Camz me Klaveren / magt upt den "betert —— bitterhepdt : als ſp dan hebben meer bitter⸗ Sheen bitte wersken : daerom en is Di en is Dit \ peper. 5 E 6. Bersh-Donderbaertjin fleenachtighe aerde groeyende isban eben / ende in't u — bet ís ps —* — Sedum petræum — ghewas vele klepne bia⸗ de otſen / voordt ade in cen berkens be canoe rarnoe gets bu Pas bel klepe bas — ——— id: en klep | twee Ì boogbe/ met bloemkens : ban benT blafpteenigh(ins gbelickende. Somamigte: Beebe ham ele Oan — — 53 7 Welrieck, —— er we bars be b 8. Vremde C | hvighe bladers. %; — * Het eerfte Deel. Donderbaert eensdeels / hoe wel bat fp alle iaer bergaen ende des winters niet over en blijden . se De maendt ban April beeft Dit ghe⸗ was bladeren Als Die van De Porcelepne / maer op 't fap ghekerteit / ende aen Wat ſde fi h teghen De ftraten bande Zonne ffacn/ vertoo⸗ nen fn ſommighe Alwer-Berwighe kantkens / Die foo geſchickt ſtaen / dat fp De ghedgente ban cen ooghe / min noch meer Dan die ban de Shemenne lileyne Donderbaert /fchinen tehebben. Fn De Den kryght beteenen geblaedden ſteel / een palme hoogh / krom / mat ach⸗ terwaerts ghe booght / ende in luttel tackskens berfprent/wat rood⸗ — ban verwe; De welcke in De Braeckmaendt ſterrachtighe bloemkens voordtbrenght / blinckende/wit ende klepn : in De Cogrtz maendt krijght het vijf bupskens/ oock ſterres · ghewoſe ghevoeght / vol van heeſkleÿyn ſadeſen. Gheflachten van Kleyn Donderbaert, unt Cluſuus. Sommige ban deſe verſchillen van de voorbeſchrevent fommige komen daer mede wat oder een/ algupt haer volghende beſthrvinghe blijcken kan. 1. Be eerfte foorte ie De bene die ghemennlijck den tocnacn Vermicularis boert. 2. De tweede ſoorte is die ſghelk / maer Geeft dichter ende meer bladeren. 3. De derde ſoorte van Kleyn Donderbaert / is Sedum paluſtre ban Cluſius ghenoemt (nochtans iſſer een ander ghewas Sedum aquatile ghendemt / hier ban feer verre ghefchepben / te weten het ater-Kupttrs-trupdt ) ende heeft bladeren als De andere / maer wat htigh / met parpureoftlifverwighe vijf bladighe bloem: kens / met ſommighe Dracpkeng ban binnen Daer nac pes dl ſoo bele horenkens als eltke b bladerkens gehat heeft / etrſt groen / Daer nae purpurachtigh / met kleyn ſaet. De bladeren ghelücken die Ban {Mucr-peper heel ban ghedaente / maer zijn klepmder / ende en hebben aeenen ſcherpen ſmaeck. zet , 4. Be vierde loorte wort in Brauckrijtk veelin falaet gebrunckt / ende heeft conde Dicke / ſappighe ſpitſe bladeren / ende krabt geele bloemen. s, De vifde ghelhckt de vierde / Dan Geeft ghekronckelde ſteerten ban tacken / daer De bloemen aen ſtaen; ſulcks als wp voren Back beſchreven hebben. — 6. De ſeſde ſoorte noemt hp Sedum minus ſextum, oft Sedum alpinum primum. Sy heeft bele tacken / met dunne ſpitſe blader⸗ kens / ſeer verdrooghende bari ſmaeck; bleeck geele bloanen. 7. De febenfte ſoorte heeft wat dicker bladeren / ais die ban — ale afie be amber footean bam Kiceme Donderbartr. tevac! als a a De bloem is niet als el ⁊ die van Duer mnerw —— Capitel van Sodoneus DE EN * 5. Ge negtjenfie (oorte Geeft Dicht bp eeft ghedꝛonghen blater⸗ keus / Bick) feet kleyn / aſchverwigh / nae Den blauwen bp nae tret⸗ kende; (ea dat dit heel ghewas anders nieten fchijnt te weftn dan een.mofch : Den ſmacck 1% fuer. Elck fieelken dzaeght ghemepnz Ick dep bloemkens ban bit bladerkens gemaeckt / wit ban verwe / met fonumighe geele Dracpkens van binnen, Dit ghewas kruppt heere ende wijt boordt. — 10. De tiende ſoorte heeft wät grooter bladeren / langher / dick z achtigh / aen De kanten met noppen befet / verft fier Ban fmacch/ Dacr nar bitterachtigh ende „ Ben fteel is rupgh / ende dꝛaeght —— bp een ſtaende witte bif-bladighe bloemnens / rr. De eifſte foorte heeſt langher bladeren / ſmal ale Die bant Gaꝛas / — tigh / daer nac onliefigck ban ſmaeck Sp krigbt ſtrel meteen oft twee bloemkens / grooter pe — gh / tet midden geel / die aente ban cen ‘ — — De twaelfſie heeft falter bladeren, ſtüber / wat ruwgh / van onder af in de conde haer felben eerd als het Nabe crupdt / wat t'ſamentreckende ban ſmaeck / nochtans een wepnigh Litter: De fleelkens draghen vijf oft ſes geele bloemkens; daer nac vo — — met klepn plat/ graum aft roſachtigh faet, ‚Det is ban Eobel oock befripeven; alg oock maghsjn De — ſoorte heeft ele bladerkens / met dip kerfkens p Do a or den ne — _ Klepnder ende groender ſonder eernighe runghi feet verdzooghende en tſamentreckende agter reef klenne opſtaende dweerſe ving langh / Die HET X. CAPITE Sempervinum. — Ghedaente. 3 Ver · peper is cen ſeer ende kleyn rrupdeken/ Aere ouwe ende hase feiheng hebbende; acn Be 9 Van Muer-peper, de derde forte van en Het vijfde Boeck. 185 welche bele bladerhens waſſen / bie feer zijn / bi — ende —* ſaps: bloemlens — — ens / ende zjn nende : í —— 3 geel: De Woztelkens zijn Mucr-peper oft Berde Semperdiuum. q Plaete. Dit erupdt waft op fteenachtighe droogde èn Dorre plaetſen / ende Gprupt allefing upt de fpleten ende fcheuren ban De oude vervallende mueren : het blijft ghez durighlijchen groen; ende daerom heeftmen dat mét goede reden onder. de ſoorten bar de Semperviua oft Eeuwigh leende crunden glevehent, <_ Tijdt. Bet blocpt in de Somerſche maenden. gegen eend ed -pepers de Po fchen MWa er ende Kat⸗ gentraublinsde Franfopfen Pain d'oïfeau; be Engelle he Stone crop ende Stone hoze, Bet ig van Diofrorideg voor be Der⸗ De Coorte ban Ácizoon gherekent gheweeft ; ende Daerour is t ban fommighe ootk ou’t Latintch Semperviuum ter- tum ghenoemt : dan / ſoo Plinius fchrijft / de Lathnen ne Bat Illecebra ; het Wordt oock Andrachne agria —— cgi ende Teco Tele phion ggenoerote: Hoe Brel datter noch cen ander ghewas is Andtachne agria ghenvemt / ende noch een ander Telephion. Pechtang zijnder fommige die vermoeden / dat bit geen Derde Semperviuum Han Diefrorides en is / ont dat het gheen bladeren en heeft die van De Portelepne ghjelijchs dan fp en n De Woorden ban Biofrorideg niet wel berftaen : want hp en feght niet/bat (p bladeren heeft die van de Por ghelijt k / maer dat Die eenighfing bp de dichte van be bladeren bande Poprelepnekomene g Aefd: Dit rrupbeken is xp ende ghewel⸗ bigblijcken berwarmende Lan krachten. Pan burten Gpgbelept nbe/ maetkt de hupt root / ende maeckt daer ten oft blepnen op/ ende haelt die op / ende maccktfe vol zeeten ende heete pubften, LE q__Kracht ende Werckinghe. Muier ·peper / nae hef feaghen ban —— met eenigh Het oft ruet op de krop· ſweeren ende Klieven ghedaen, Die/ ende gheneefiletaeft. , Bet Tap Lan Muer peper met Editk oft met eenigh ander nat uptghetrocken / Doet braechen oft overgeven⸗ ende loft alle dic gele, flijmerachtige ende gallachtige vochtigheden upt den lichaeme ; ende Baer Doof Wordenz d — — genden /ende ban Gele di ij ghdurighe qua Bins Zune felipe maniere ingenomen / doet oock alte vergift ende quaet datmen in’t ichaem ſoude mögen ’t zp geten/ 3D ghedroncken hebben / met het bꝛaecken uptsorgens BIEVOEGHSEL. che landen / Daer de echte / Dienten Scheürbuyck Ee be Noorderſche lande oft Blacuyve-fchuyte noemt / Be menfehen Beel quelt / Haer is Muer. — ende gheacht / om De groote krachten Die oosten Die onder De achten * te ijm/ ende oock Blicloote heeren n Vv lara oft termicularis, nae haer worms-ohttoife bla kes — cular fel van't boorgaenbe Capitel beemaent —* fe en ontdset ende verdeylt kom Die ſieck ye enghen beeft om An naden —— — ale im’t Bijboenbz 186 pe Donderbaert ban aerd gheenſins niet ; want fp zón fcherp bart ſmaeck / ende gheenſins beqrtaem om ghebruptkt te worden inde ge⸗ breken Diemen met be Wonderhactt picegh te ghenefen/ als wp voor⸗ fepdt hebben. 'T metck Diofcoziveg oock wel geweten heeft/ ghe⸗ mexckt dat Gu de Klepite Donderbaert in tweeen deplt / ſegghende Bat Be eene ſcherp ban fmaech is/ ende De ander niet / maer eer nae DE Groote Donderhaert treckende: in't gebreck ban de welcke fp oock wel ghebzꝛunckt moghen wefen ; ’t welck met De atdere foorten / bie feberp ban fmaeck zijn/ gheenuns foude mogen ghefchieden. Medefoorten van Muer-peper. Geniahe ban de foorten Van Kieynen Donderbaert van Clufius beſchreben / ende ban ons in t Bijboegtfel van't boorgaende € apitel vermaent /_fouden onder t gheflacht ban Muer peper ghetrocken mogten worden / nachet ftorwifeii ban Haeren bitterets heeten fmaeck/maementlijckt De achtfte Ende ip foorte. beke fet heet te wercken / moetmen de Ghe⸗ mepne fDuer-peper berkiefen. 4 fp Aenmercke. Afnoemt Sodoneus Be Muer· peper Derde Sem- pervivum; nochtans foo ie den Edelen Boogh-gheleerden Fabius Cofumna ban mepningte/dat Muer-peper geen foorte ban Aeizoon pft Bonderbaert en ig (De welcke alle van ghetjche krachten sjn/ dat is/koudt/ ende gantfch oheene hitte oft fcherpighepöt he bbende) maer alleen ban ghedaente De foarten ban Donderbaert ghelijchts dan dat het eer te houden ís boor de Tweede oft Derde faorte van Daêtylus, Daer Plinius af bermaent in't laetfte ban ſn 24. boeck. Van die ingtje ts tfgbetijckg oock den wijtveraerden Caro⸗ lus Cluliug. De (oorte/ Bie den boorſeyden Columna boor Semper- viuum tertium Diofcoridis houdt / waft in Stalien op ſteenachtighen bochten grond; ende heeft cen klepne wortel, gheveſelt / met bele dun⸗ tie fafelingen als hap:.De bladeren zijn klepnder dan Die van Donz Beibaert / gheinvigher / ronder / breeder dan Porcelepn / vol ſaps / tupgb/ aen bier fgden inghedoumt. Den feel is dick / rood / ſanpigh / bp beurten met bladeren hefet / fomtijdts op fou t'fop in twee oft den fijd-tacken berbeplts be bladeren ban de welcke maer acn De tweede ſoden inghedouwt zón. Fn de hollighepat Der ſyd· ſtee len / ban onder af/ komen He bloemen / melck wit / ale viyf ſtralighe ſter⸗ ren / vol klepn fwart faet Bet heel gewag ie een ſpen hoogh / waterigh ban fmaeck / art laetſte tfamentreckende / fonder bjtachtigbepdt, Veranderinghe. Domtibts is't klepnder; ende De blaperen en zijn fer ſyden niet tghehaeit oft inghedouwt / ende ghelücken de Por⸗ gelepn Bladeren wel; Doch zijn klepnder : de bloemen zjn geel : den ſmaeck ig als in't beorgaende ghewas. ‚ Ander hebbende Witte Steenbreke / met De faorten ban Bergh Sanmiel / boor het Sedum tertium oft Sempervioum teruum gehou Det; ín ſonderhendt de Danikel mer ghefpickelve bloemen : ander hebben de Auricula vri Baer oock boor gehouden: ander Die ſoorte ben Tweede Navbel · crundt / oock met ghefpichelde bloemen . Dan Het Semperviuum tert ium Bat den felven © nate boren daer Door hiel / foute moghen voor ten Paronychia gehouden worden; Bekent bp feif vaer nae. ' — Immers / nat alle van Vonderbaert te bannen / Dan dat in Beer ge an | ha LORD DEE 1 * L 3 J pe crunden die haer van ghedaente / hoe Ban bten/ ghjelijck den Muer peper / ghelückende In Daſyphylla ban Sioſtodes ghengenit zijn; om Dat ſy Dick ende zjn: wentden Griechfchen naem Da!yphyllon heteechkent « Bonet Gene Dat dick ende ighie/ ale’t ghene dat i — tbe biecht de ee de Re Daad Zobel noemt De Muer peper Semperviaam minimum 5 nae de eenige ban Anguillara Gramen tertium Plinijsende voeght daer ze, — 5 elst —— Granelloſa ende Graſella ghensemt ig: r t De Sedum is / bat niet altydt groen Ó Eet Jaana nd ander — keda KE fg _ Kracht ende Werckinghe. uer peper ende alle fij medefpo 2 ten/ Bielicht aen den (cherpen heeten ſmaeck ende gen be oden van de bladeren te keunen zhn/ hebben feer groote kracht om alte de gebreken van de Milte te gheneſen / ende alte de i Een El te ſieckte Diemen Scheurbuyck noemt ; ban de welcke veel Ken met het langbe ghebeupek ban Dit crupdt ghenefen — midts bat in water ſedende / endt ban dat water alle da hen een lez lken in drinkeude. Amdere/die noch ffercher zón / gheruncken het a Sn ern -fien/Datmen che lieden Daer nie —— sed het faube hun door het onmatigh de “bonheiden vn Be ne bengel aange breken. pun e bloedi endeelverg komen / wor, ed mente fomrijdts net oft met wats Led groep roept/ dan boogber Cruydt-Boeck Rembert Dodoni. d HET XI CAPITEL Van de foorten van 7 elephium ende Smeer- wortel. Gheflachten. AZ ist fake Dat Dioſtorides maer van een gheflacht gan Telephiunt en bermaent; nochtans foo zijnder bp de nieuwe Crupdt-befchpijderg twee andere ſoorten ban dit ghewas bekent; welcke dp Dan ons in Dit Capitel bez ſchieven ſullen worden. Deerfte ſooꝛte Gay Celepthz ium oft Spaenſche Smeer⸗ Gortel. € Ghedaente. 1. De eerſte loorte Ban Telephian heeft vande / dicke / gheladde oft ade fieelen Eer in leden oft knieg-gbrwijfe knoopen berdeplt/ dichts omtrent de wortel roodar Van verwe: de bladeren zijn oock dick / kael / ghelijbigh/ bel tacp fap / rondfom de kanten ſomwijlen een wepniahsken gefneden / grooter Dan Die ban de Brredbladighe Poyrelepne/anders die han - Ben annen aen nl ge ot weerge Ds * yi uu i r fchichtelijck behleedende „ De blo ——— bleeck· geel van verwe or uyt met lange eechelen/ die met bele lanckworpige kuobbelen/ ate allenghekens ler afgaen / wit/ met aeuwaffende 2. Dettueede foorte/ Bmeer-wortel ghei Tee ude [oorte/ ongelthiektelijek aen Jo / a — Ee aerde ſteetkt Dan blijven fp lanafpn tide groensente ale: ——— op. Dit Áp Daer in ooch feet wel/ ende (rhieten 5 Het eerfte Deel. Smeer· Gortel oft Tsseede Celeptzium, anders Hemel ſleutel gheheeten — — En RN, KIND —W XK, 3e Det Derde Telephium is leegher ende klepnder dan Be twee eer fic; want het right dunne teere ſteelkens mee- flendeel ter aerden Gerfpzept tiaghende: de bladeren zijn oock kleynder / ronder / upt den blauwen wat groender/ ghelijvigh ende dick / Ban onder dichter bp een ſtaende Dar nae bovenwaerts / onghelthicktelijck ghevoeght: de bloemkens ſtaen met kroouſghewte kranskens / die de ſoppen van de ſteelen beletten / upt den purpurachtighen blauwen bleeckt Han Herwen : de Woztelen Ban dit gewas en zijn niet — oft geknobbelt maer ín hayrs ghewüiſe velelinghen verdeylt. Es q — ſe. Alle de gn —* Telephium waſſen gheerne in lommerachtighe ſteenachti oude mueren ende weghen. Oribalus de nerede groeyẽ / ende op a; ín @oftencijck ende andere Onli ide landen: men ee wel in Doogh-Duptichlandt ; want fp waft ut bp De Wijngaerden op eenachti⸗ gie plactfensde welche zede Spaenlche nerghens in ver⸗ _ Achepdenenig. 2, De tweede (oorte/ dat is Simneer wor⸗ Ó De / Halt garens EED De — — hlandt / in ende x ende dot — nij —— muteren ie weghen / d leem er met pot- e ende vijfen aen cen geplacht zijn, 3. Dederdeloorte geel niet ghebonden ; inde hoven ban De andere landen is [p ghemepn ghendegh. re 1 de Oogſtmaendt / oft noch broeger,/ ieckg Telephion v Mhenoemt/ heet €; ende e heete U. Lapitel ghe- je noemenfe oft Wilde gbelijch/ plactfen / aen — Íp bp VE atin Telephium —— ete, Ae a; hoe wel datfe van de Giepe ende ta, 9: — de Bandelt hehben / leer verlehepden íe. So Bock Andrachne A'ydpyvm. oft Portulaca filueftri —— > ten — filueftris Porteleyne / de Tamme oft of Po Maerklepnder, De welcke wp in’ Ì r Het vij fde Boeck. 187 Derde foozte Gan Tete phium Die altijt groen blijft, 2. De terde foorte is oock een aheflacht ban Tele- hium: be Kpotekers noemenfe Crafula ende Cra{fula Fa aria, ende oork Craflula maior, om die te onderſcheyden van de andere Cralula, waer ban Wp ghehandelt hebben in bet Capitelban Det Kleyne Donderbaert : ſy noemenfe pock Fabaria. De Boogh-Duptíche noemente Wundkraut / Knabenkraut / Fort zwang / ende Fortzwein; De Analnenen Eaba graffa; De Franſopſen Ioubarbe des vignes, Fevcefs pertes de Peder-Duptírhen Zmeer-woatel ende Hemel· ſſeutel; — — Se hen gbelijek £ 3. De e ſoorte ghelijck fp ban luttel mente is / [oo en beeft (p oock gheenen epgen nacm gele gien ; dan fonuuigbe noemenfe Telephium Semperviuum, dat is / Altijdt levende Telephium £ want de fteeten van de andere foorten Gan Telephium vergaen deg Winters / ende berde foorte houdt haer affighepdt des winters ende de koude la, — Wel alg de wortelen konnen verdraghen ende bies nnen. — * En Yan Telephium zijn koudt an aerd/ ende met eene fijnighepdt oft bunnigherdt ſtoffe verdroeg ende Van brachten, 5 re oe LKracht ende Werekinghe. den ſchrijft / dat Telephium de witte placken ende ſyr die aen De hupt⸗ ende — aen De handen ende’t aenfieht komen, ghe⸗ nefen kan, Galenus ſeght / Bat het alfoa wel de graũwe als be witte placken eñ (proeten verdrijft met Edich daer op gelent zjude/ om Dat het foo krachtig ie in bet afvae⸗ ghen ende ſuypver + ende daerom fchrift Ha ooch/ dar het een heete kracht heeft / hoe wel dat den lmãeck tegen ſtrijdt Door ben welcken Defe trunden / alfoo welde — _gerfte alg De twee laet fte/Kout van aerd wordé hebonden. Ea Want/ als Wp in't eerfte Boeck defen Crupdtboethg bez — „toont hebben / De kracht ban afvaegien ís niet alleen in be —5 — gl er pd sack in — — als Die met eenen oock dzoogh ban aerd zijn/ ende Dun oft fijn Ban deelen, 2 — BIL es x epe pele bp J —— — grau 188 BIT Vv ikeG HiS68E Lb: ———— Crupdt · beſchrivers / alg Lacuna ende andere / hefrben het Telephium boor gheen mede-foorte bán Smeer · wortel ghe⸗ houden/ mãer eer boor eenigh gheſſacht ban Lierſſe oft T hlafpi , oft oock body Dat erupdt het welck Lepel· cruydt in't Nederdupdtſch ge⸗ noemt is —* in't Latijn Cochlearia: maer Daten is in de heete lan⸗ Den niet bekent gheweeſt / ende en kan voor Get oprecht Telephium ban Dioſcorides gheenſins ghehouden weſen / ende dat om bele oor⸗ ſaecken; als genseghſaem blcken fal als wp ban het Lepel-crupdt ſullen handelen. ; ; ; É Telephion ban Crattuas is het Deorpioern-erupdt ban Dior corides. S 4 : Telephion met putper bloemen wordt ban Lobel befchreben/ ende Telephium flotibus purpureis ghenoemts ende is de Dmeer-wortel anders heel ghelück. Het eerſte Telephium Han Dodoneus beſchreben / is ban Lobel Spaenfche Smeer-vvortel ghenoemt / in t Latijn Telephium maius, aft Craffulämaior Hifpanica: maer Die uyt Dpaegnien komt / wort bier maecl grooter dan de Ghemepne Dmeer-wortele/ als fn ín de hoven ban Mederlandt abeocffent ende onder-houden Wordt. De bloeme gheeft fp wit. Somtidts wordt fp oock ghefien ronder ende langer ban bladers/ met roode bloemen. 5 ne _ Detwetdefoorte van Telephium ig ín Nederlandt ghemepnlijck Wonden-cruydt ghenoemt gheweeſt / ende in't Franfops Chicorrin tnde Orpin , tnde oock Repnfe: De bloemen ban dit ghewas ghelt⸗ ken die van Wppericon oft Dint Jans erupdt ghenoegh ban ghez Daente. De Ftaliaenen noemenfe oock Faua graſſa, Fana inuerfa ; hide Fabaria. Oan Fabius Columna noemtſe Cotyledon alrera Pioſco- zidis , ende Cymbalaria verior; ende feght : Alſmen onft ghemepne meer-wortel wel aenmerckt/ ende op De Befchrijbinghe ban Coty ledon altera, Die Diofcorideg Cymbalion noemt / wel letten wil ; Dan fatmen binden /Dat de Dmeer-wortel anders niet en is Dan dat ghez Was Dat hp Tweede Totpledon noemt: want bealven De ſtrelen / De bladeren eerft alg oogen boordt-komende/ De knoopen oft bloem: kranffen/ De gheſterrede vof bladighe bloemen / ende De bruchten Die alle daer mede ober ten komen; foo zijn De Wortelen in Apulien ſom⸗ tydts foo knobbelachtigh / met witte bollekens als eecktlen behan: ghen / datfe foo dick ende foo uptpuplende zijn als Die ban Stro⸗ phularia / tae Dicker. À Be derde ſoorte ban Telephium daer Dodoneus af ſpreeckt / is ban Lobel Kleyn 'Smeer-vvorrel kruypende ende altijdts groen ghe⸗ noemt / in't Zatijn Telephium minus femper virens: deſe is vonder ban bladers / met roode bloemen / foo Lobel ſeght/ ee eene ſaſel⸗ achtighe wortel voerdts·bꝛenghende ſteelkens Die Dicker zijn Die van de Water-Pongberr. EN De Ghemepne Dmeer-wortel/ ende de Spaenſthe / werden ban De Kiſpen ende Wormen feer ghequelt mde g'eten / min noch meer dan De Koolen pleghen te wefen, 3 nn — — van Lobel, Bp erachtigh Telephium ban Biofcortdes een crundt / het welck De — Smeer woꝛtel ban grootte ende acnte is / maet(als Theophraſtus fchrijft)met geauwe oft bl blaz s áls hp in De | ban landt ghefien heeft. efe ſchjnt De ſelpe te wefen Die Ban Cluſuis beſchreven /ende boor Bet oprecht Telephium Han Diofcorides gehouden wordt / Tele- phium-fextum Diofcoridis forte ghenoemt: want fp heeft ſteelkens die ter actden ligghen / als Die ban de Portelepne / ende bp nae dier⸗ ghelücke bladeren/ ban berwe Wat Doncker groen tuffchen Den blau⸗ ten : de bloemen zijn als Die ban Zmeet-wortel/beel bp een maffen? De/ purpurachtiah ban berwe : De wortel is ſeer Aere . Befe en bergact door gheene ſtraffighe ydt van De locht/ maer blijft’ s win⸗ ters ende ’t fo eben digh ende groen. Gp noemtfe Cepza la radix, oft Koo⸗ : dieſe Telephium feptimum À dee je 18 ij Bichon — in fommiglre rancken verdepit / nieuwe ſprupten il _Telephium lofum, „oft mend — Nd mien aid erinthe, elders kt: bifondee Vabdoneus itel ban Euphorbi ſoude wel een foorte ———— erin gheleken de Porteleyne meer Dan de ghe⸗ ag hrende Werck she Honden. oft Krachtende Werckinghe. -ctupd: * el befichekract ì ttl pòt oft Smrer-wortelig dan ghe r gert; ende het à Sr vanen gr rene Daer F Zoo wel de tweede foorte als de cerſte / en heeft in harren maeckt os — Sheene bitrerhendt met alen maer alen enige marenae tas —— ſietmenle ſyanue / fomtwíjlen in meer (ijd-tacken Te blades ban Smeer⸗ worel en De worte i Sodoneus dock bermaent / oft ſ jelferingg ppd ſel⸗ dan houdt voor het opretht ende —— — Remberti Dodona. op ghttaten; maer daer nae moet het zeer met Gerſtenmeel gheſtre⸗ hbe fkife met ásijn ghemenght / ende op tſelfde ghebreck gheftre⸗ ken in de Dorme/ nemt Die placken wegh; maer als die verdrooght zn/ worden fp gherepnigbt eer-wortel ig Wonden-cruyde ende Telephium ghenoemt gez — —5 alleonfupber onfteken wanden ende zeeren met een verborgen kracht reynighen ende verdrooghen kan / ende foo hees len. Dp kan met haert matigbe koude ende dzoogheydt alle boo⸗ pende gaten ghenefen / ende alle ſmerten verſoeten Die Door gallach⸗ tighe boehtighederi veroor faecht SDN. — TE fap han Smeer wortel oft iet water Daer Die in gefoden beeft) ig een fonderlinghe baete om de wonden toe te Beelen/ ende ’t bloet te flelpen/ oock om de intwendighe wondensnde ſweeringhen ende ghez cheurtheydt te gheneſen. res — Be landt-lieden planten Smeer woꝛtel ſeer gheerue op Sint Jang avondt in houte lchotels oft taillioren / oft in geníghe fpleten ban de mueren / met pot-actde rondomme befet / ende hanghen t oock om hoogte / oft acti De muren / Daer’t langhe groen blijft; iae oock groept ende bioërnen krijgbt/als’t lomtijts befproept woꝛdt / erde met water begoten. HET XII CAPITEL. Van Nauel-cruydroft Cotyledon. Gheflachten. Diernies vermaent Ban twee ſoorten Ban Coryle- don ; oft Pavel · cruydt; daerom ſullen Wp Bier oock twee Dierghelijcke cruyden —— met noch een an⸗ der / Dat van ſammige onder de i gherekent Wordt. g Ghedaente. De Lerſte Cotyledon oft Navel truydt beeft langhworpige/ ghelijvighe / gladde / ronde bladeren/ Die vol ſaps zijn / aen de Kanten niet oft heel weynigh ghe⸗ kertelt; de welcke ban onder met haer middelfte op cot; klepn fteelken vaſt gemaecht fraen/ende Lan gedaente een kleyn ſchotelken met haer middelfte holligheydt ſchijnen te ghelijcken / ende zijn Ban Herwen groen/ nochtans ſom⸗ Wijlen op haer epgen plactfe/ Daer fp van ſelfs boort-gekaz Mafel-crurdt oft Rerſte Cotxledoy. EN wat welche Klepne witachtige Bloemkeng gojten ban Semperviuum * Het eerfte Deel. Het vijfde Boeck. 189 eeck urverwigh. De Wortel is wit / knobbelach- Cordus geliertelt Semperviuum oft Aeieoon fetritam ghe- kip / bn nar algeen. kleyn bolleken oft Aiupn : upt de heeten wordt. Dele hreft oock vele diche/ gpelifwige ende welche lomnughe kleyne velelinghea af hanghende zjn. _ bollappighebladerkens ; de welche in de vonde waffende/ \ ee —— aes ten — ſchi nen te vertoonen/ Nme⸗ tet MM toote Donderbaert / eñ in ’t boorgaen * Ts eede Maſbel· cxrugdt⸗ de Pabel-rrupùt: Dan Die bladeriens zijn Bert lepe aen alle kanten laeghs · ghewijle heel klepn gefejaert ende doorſneden: uptꝰt midden ban de welchecené freel tupt/ Bie teer ende Dun is / vecht op ſtaende / omtrent cen anne hoogh / op fijn t'fop bloemkeng —— De Bladeloofe gelijchende/meeftendeel witachtigh/ (onder eenige viecken oft [pickelkeng daer in dan fomtijdte met roodachti puntkens oft ftickelkens geteechent ende gefpirkelt. Dpig tn Der aerden vaſt met luttel ende heel Dunne wortelkens, Plactſe. 1, Bet eerfte Pavel-crupdt waft gijeerne acri - be fteen-rot{en / ende bp de muren bart oude hupfen ende tinumeragien : men Bint het in Italien Beel / bijfonder in bat deel ‘twelck Tofrana heet ; endein Wranckrijchk/ fonz Berlingen ín Provencen: het waft oock wel in Engelant: maer daer í8'E Dan % ghene dat in Italien waft een Wepz nigh berfchillende ín ghedgente. * Tweede Navel · ctruydt waſt aen de rotſen ende ſteen⸗ achtighe plaetſen vande berghen: in © rijck ende Stalien wordt het ſomwijlen ghevonden. „3, Bet Derde Navel⸗ cruydt waſt veel aen (eer Hooghe fteen-klippen / die met eenigh vacht molch bederkt ende bewaffen zijn. Grepen s Tijdt. 1, pavel-rrupdt ig op fijn befte ende alder: groente in Ben Winter-tijdtsin?t begintel vanden Somer bloept het/ende brenght bijfter kleyñ faepkeng voort: daer nae vergaet het cruydt / maer de wortelen blijven over, 2, 3. De andere ſoorten ffaen groen ende blocpen met het Eerſte Navel cruydt — „g Naemen. tf, De eerſte loorte heet ghemepnlijck fu N — Baneet: ín — — oft —— kroos aj toiule ende Ombilico di Venere; ín Bianckrij cuelles ; ín 2, De andere Cotpledou ig de voot gaënde van gebaente Zpaegnen Gapédella; Scudeses, om Dat de bladeren kleyne Geer onghelijck / ende komt Beel naeder bp de Klepne Don- fc Íkens ghelúeken : dan het Heeft lijnen naem bp de derbaett ; want fp heeft biche / vette / fappighe/ lanck- iecken ende Latijnen en nae de ghedaente van Worpighe bladeren / die kleyne tonghskens Íchijnen te ge⸗ de bladeren/die kleyne Navellkeñns gelijcken: want de La dicken / in de ronde gefichtelijck gevoe ght/ alsmen fiet aen · tijnen noemen’t Vmbilicus Veneris ; ende Acetabulüm ‚nae de blaederen Lan Donderbaert : upt het midden gan He het Griechg Cotyledon Korvandor: ſommighe andere noe⸗ welcke een kleyn fteelken — / bat witachtighe men t in Latijn Herba coxendicum : Farobus 1Panlius bloemen draeght : de woztelen zijn veſelachtigh. noemt het Scatum cæli ende Scatellum. Bet heeft oock ettez lijtke baftâert naemen : te weten Cepos Aphrodites Kir g+ Stze f chaert oft ghekertelt Guy, A'opodirns , Dat is op? dre gs Verieris ;on’t Pez 2* updtich Venus hof ; oft Ges omphalos ris dugards oft Dee MaBel-erupdto. _ Terre vmbilicus, oft awel der Aerden / ende oock Stichis — Erhys, ende Stergethron zrépyndpovs * 9 — — — — z. De tweede loopte van Erveeruott (nt Matijn Oo. : Ak ME Ao tyledon altera; wodt ban fomumighe Cymbalion Kuutdnir kN AES (124 tnt Gyiecks ghenoemt. — wolter hen ban —— — — — oorte van „CM ————— —— A € Aerd. r. Beteerfte Patel-rrupdt is ende wat Koutachtigh van aerd / ende een wepnighsken / maer niet am „drift te (meert —— 39 eig / / 100 en 3e De Aoecdeenbe ij —— Be foorten ban Sedum Kracht ende Werckinghe. 1, €erfte Havel trupdt “__spontftekene brandighe ghefwillen ghelept/ende op vieri⸗ gee gehen opens / gheneeft ende verloet die Leer ac 8 ng ê Bet ig feet nut om den brandt Gan He te feer verhitte te matighen ende te Derkoelen , SR —— bladeren / mitſgaders de wortel, go en oft / den ſteen ban de Pieren ende 8 tbe Blafe bieke ende de piſſe verwecken. — * ———————— — — “mogen in wi / in de welcke Be loozten Ban Donderbaert nut ende zijn. LBMHVOEGHSEL n het an — oft t Coryledon, Eitue — aldus ch * fegbt bo eri midden mert eet pütteken 1 go oo bie fomtijdts gevonden Wordt ) niet feer frerclt oft ſtüf / met ommighe bladerkens hefet / die niet vond en zijn als De onderfte Die upt de wortel fprupten / maer langituarpigt eñ aen D'upterjte ſode / Die wat breedachtigh is / bick ende bol faps / ghemeynlick in dep herte inghen berdenit upt den ſchoot oft oorſpronck van de welche fomwiten ander tackskens ſprunten / Die op haer t ſop met Vele blaemkens / alfoo wel alg Den middel-fteel / gheladen zjn: weleke bloemkens langhworpigh zijn / bol / boer afhangende / als Klepne bellekens/upt den geafachtigen witachtigh. van berwe: wac Be bloemkens komert Daer klepne hauwkens bol klepn grauw fact > ’twelck ban ſelfs afvallende / Dat crundt feer vermenighrul⸗ dight / alg het op bequaemen groud valt . De wortel is knobbel⸗ athligh / ende niet fag ſeer eenen Aiuyn oft ZToockbol ghelickende / gis eenen volkomen hal oft wortel ban Orchis, fomwilen heel rond / fomtijdts ats eenen knobbel oft als de wortel van het Winter- Aconitum, foo datmen die oock wel in frucken breken eride boozdt- posten mâgh. Bet wat van felfs in Spaegnien Ende Pöstugael. Ve Griechen noemen t oock Scyralion ende Cymbalidas De flans fopfen Nombrilde Vinuss Die ban Halamarica Vafillos; nae De ales Baente ban De bladeren; andere Oreja de monje oftde Abad. Noch vande Tvveede Coryledon. De C werde foorte van Nabel · cruydt heeft bloemen die grooter Sfjn dan Die vande Eerſte / wit/ ſeobladigh / daer fesljoechighe hâuwkens nae volghen / val klepn fact . Cinfius befchrijfter etrelijcke mede-foorten ban / De ghene DIE Dodoneus pril wat ghelijckende. Doch fommighe hebben — d chil, 1. Bant —— — m alles kleynder / ende eeft meer g nde ende ghefchaerde bladers. id 2. Een ander foorte ——— Navel-cruydt, ſeght den felben Cluſius / m’t Latijn Cotyledon altera tertia gebeeten/beeft ſmalle onz gbekerteite / maer fpitfe ende rupghachtighe bladeren / in de vonde waffende / el aen De foorten ban Donderkactt . Den ſteel heeft kleynder bladeren / Die boor actt purpurachtigh zn; ende bhp wordt in meer andere ffeelkens berdeylt / die bele blsemen draghen / bân fmalle! fpitfe/ gemepnlijck twaeif ſterres · ghewiſe ghevoeghde bla⸗ derkens ghemacckt/ upt Ben rooden purpurachtigh van verwe / met Waeif hanwteng krans ghewÿſe in't midden ban He bloeme ghe⸗ boeebt / met bierentwintigh draepkens omringhelt: in de hauwkens freecht foo klepnen ſaet / datmen t bp nae met het geficht niet order Kennen en kan. 3. Tvveede Nävel-eruydt mer ghefpickelde bloemen , in't Latíjn „Cortyledon altera quarta , fue Matthio!i ghenoemt / ban Dodoneus berhaeit / maer ban Clufits wat dupdelgeker beſe breven / blocpt int wilt omtrent De Braeckmaendt ende Gopmaendt / inde hoven omtrent Dep . Betfaet is cijp in Gopmaendt / oft boegher. Bet eeft bele) Dicht by een ffachde bladeren / langhe tongheskens ghe⸗ fchende/ dickachtigh/fpits/ aen de kanten wat ghekertelt/fuer ende wat tefamen teeckende ban fmaeck : upt het midden ban de welcke genen fiel ſpript / Die (omwilen anderBhatben voedt hoogd op fchiet/ nac bobenwaerts rungh / met korter bladeren befet/ bie Daer onghe⸗ ſchicktelitk aen waſſen: op het fap Ban den ſteel groepen upt de / met tien dDraepkens oniringelt; daer nae be Kens flekende /’t welck heel kiepnis ci fart. Dun/ veſelachtigh / ende is met bele aenwa ſſeude omringheit / ucks dat fn veel plaetſe in De vonde beſſaen vecht alg de ghemepne Groote Donderb leeg în de hoven aldus : Eet Den ffeelbosrdt- komt foo waffende bladeren in Berande dicht by een | Sheich E — sp — ns Be bladeren sijn felf donck anten wit / oft m ——— se haer —— merg waclf / twintig t * in ronde Reetelen verdeot meefachtigh Ban ſmaeck . De placken Der bijfz bladige witte bloemen zjn vood/frer Fracp om fien : in't mids Ben ie een tootken oft fact-lacpken Dat ſpits is / in twee horenkens beten Lao ber an beoppeefl bei af Di erde bed rood. De Des winters niet. …— Ee 44 Daer wordt noch een ander Dieeghelijck Ban Cluſius Coryledon altera quinta ghebeeten ; ’' het voor⸗ xghelückt / maer is lachter / ende heeft ſmallerende 1 / niet ghetant oft ghekertelt / maer alleen met eene — cDieker fictkens cele — jat —— | nd bermaent beft oft … Voordts foo bermarnt € lufiue/ dat de Sioote Danderbaert het. nee EE nd cks Dat beft tut erupbenden anderen ban Krachten endewmetes kinghe — Fabius Eolumna —— eyn Bergh-Navel- ctzeben teke Ber. Eloerne Patel rupor ban Benen aen Te …_moemt het in't Zatön Coryledô minus montanum Sed! folio; ’t hele faarte Yan @ fes nn Vert ban APcderlandt: dermen een ander oars * — rra en ee _ Klepnber ende fwart groen ghebonden / Cruyde- Boeck Remberti Dodonzi: {erfie die Bodoneus hiet gheeft voor de derde foorte ban —— ghekerfde Donterbaert / is eer te heuden Door de Alderktepnfie foorte van Ponderbaert / Die van Lobel Sedum inini- mum tertium ghenoemt wordt. Dan daer is meer op de beſthriwin⸗ D woozzen uptdruckelijcker ghedaen kan wor⸗ ghe te achten /Die met danmtt De fchilderije. : —— rabe adr heeft met Cymbalion,die De Tweede Caz tpledon heet / gheene ghelgekenis / als inden naem ; ende ſal elders waemlijck befchreben worden. * — —5 nae de mepninghe van Fabius Columna / ie De Smeer wortel; Die hy oock voor Be rechte Cotyledon altera Dio- fcoridis houdt. Ë , : : Cot fedon Indica oude de Indiſche Wierffe moghen beeten/ nae de nabelg-ghewijft ghevaente der Bladeren ; maer Den fmaeck heeftfe s bp d flachten ban Berffe doen ftellen, — ———— 1. De bladeren ban het eerſte Na⸗ vel truydt worden met Goriat De waterfuchtighe inghegheven· Bet fap van t feloe cvupdt ig ſeer goet boor DE kacktielen eñ dier⸗ ghe loche ghe ſwillen foo wel bhi koude als van hitte komende. Het water t welek van de bladeren ghediſtilleert wordt / is ſeer mit in oe gebreken van de Longer/ Lever / Mage ende ban De Moe⸗ der / etide oock bande darmen: ende ſommighe dagen achter een ghe⸗ droncken / gheneeft de gheſtheurtheydt / ende De ſweeringhen bande dármendie doot hitte Ban het roodmeliſoen gemepulick veroorſaeckt zn/ ende met een onverdraeghlücke fimerte komen, T felbe doet De wortel in wijn gheſoden. 5 Beterupot plaefters-ghewijfe op alte ſweeren / wonden ende quetz furen ghedaen / gheneeft bie / ende Boer het bloet op houden; ende is feer goet op de klieren ende krop-fweeren ende andere gefwillen ban Den hals ênde meer ander ontftekinghen. 2e 34 We andere foorten doen het felve Dat de Donderbaert; maer en zijn nochtans niet foo ſeer bekent ende ghebiupekts HET XIII CAPITEL Van Water-Navel-cruydt. Gheflacht. Ehalven de voor belchꝛeven ſoorten Han Cotpledon Daft Navel trundt / worter noch cen ander ghevonden/ t weick Water · Navel cruydt gheñoent is. q_Ghedaente, Dele loorte ban Napel crundt krijght teere dunne voordt krůuypende vijskens/lontwijlen aender „aerden vaſt blijvende met haere kleyne lafelinghekens: tde weicke vonde bladeren voordt komen / een Wepz nighsken aen Be boen fte ſjde ín Get midden hol / td gent black ſchotelzen / ende van onder een kleyn ſteellten Ín’t middel Bant bladt draahende/ ghelijekt gheſchiet int Eerſte Pagel-crupdt : maer Die bladeren zjn Geel Dun/ - ner dan de bladeren Van het opzerht Pavel-rrupdt : onder de bladerkens ſchuylen feer kleyñe witachtighe bloemkens: in plact{e van worte⸗ Ten heeft iet dunne veſelinghen. Gpater-MaGet.crupdt. feu „5 Rhee Bet wordt afrbondên op pock ö î 9 * Het eerfte Deel. be Winterfche maenben nat si zijn oft onder water ligghen/ * opn: N bt bloept bet ijdt n Hoymaen oent hier te iande. Naem. De Apotekers ban HNederlandt noemen dit trupdt Vmbilicus Veneris in t Latijn; ban fp (ouden ’t bez ter Coryledon paluftris noemen / Dat ig Poelachtigh oft Water· Navel truydt. Aerd. Dat dit cruydt Warm Ban aerd is / dat blijtkt ghenoegh uyt den ſmaeck die cen weynigh ſtherp ende is/ alfmen Dat proeft oft ſmaeckt: daerom is't níet al Ban ghedaente/maer oock ban aerd ende krachten van het pprecnt Navel· cruydt Leer verſcheyden. q Kracht ende Werckinghe. hen fal wel toc-fien/ bat: men dit cru ag voor het omerht Navel· cruydt gheenfing en ghebruycke: want het daer teghen ſeer ftrijdt/ ghelijck Bet upt ben fmáeck —— hſaem blijckt. Daerom moet men Die Apot: gheenfing nae Bolgen/ die dat voor op⸗ recht ende waerach ——— pdt oft Vmbilicus Vene. zis pleghen te gebrupeken/ alg ſy de falbe ban den Swar⸗ ten Popelier, oft eenighe andere dierghelijcke ſalve berepz Ben : waer mede ſy de krachten Van die algen feer ver⸗ nunderen ende eensdeels bederven. BIIVOEGHSEL. Des crupbt en Wordt niet beel gebonden in de beeteamden: mar groept ghemepnlijck in de ghetweftennae Bt Noorden ligghen⸗ de. Lobeltwoffelt oft het de — han Plinius is / waer bars bp aldus fcbtift : Men maeckt õock / fegbt jl van de Callitriche. een Medichne om Boen nieſen; De welcke De bladers beeft Die ban den Linfen ghelijck / ende de feelkens gheljck kiepne dunne Eieshens; de wortel i * ſeer kleyn: ’t Armee op donckere ende bachte pan {ende is adel bau (maes. Welcke befchrijbingte met tit ons Navel ober een te kamen; — is gantſch been ban. Ben felben -_leemt het Aquatica Cotyledon acris Sepᷣtentrionalium in t Enghelſch Water Pennyvvurte. Het is De Coryledon tertia niet; welcken naem fommigte de foortenban —— noemen; Sedum aquatile ig Water: Zee- Navelsctuydte wordt ban bel Heven / ende int Latijn Audrofaces ghendemt / ende Coryledon foliofa marina herbe; ende ghelijckt de Nympbza van Dioſcoꝛides wel; want het en waft ners ghens dan in't Water . Bet ie eene ſeer aerdighe maer feet klepne bmg. : fp aroept q lijck op den rugghe ban eene gheſtreepte leyne fchelpe / Die in't (belt omgbekeerr ende del light. Ap — Kie pne Dunne ſteelnens / Die effen ende klaer zijn / bele bp een Boer epnde ſtaende / van ter Dupe hoes | elek teng vond ſchildeken b, — tab upiahe hoit ghelijek eenen Havel / met aenh anghende peferie Waerom datde gheleerde van Mont⸗ — dat 5 hebben Vmbilcus marinus, Dat is te u Zce· adel en a her Dact ia wel bekent ban de Biſſchers die Bon chugu sijn aen — tftaende water ban Mage⸗ lone ende Lates : oock worden t emtrent Srontignaen ban se ende bloet bande wateren: Want ait crundt genept in den grondt ende in't water / niet in de tucht; ende het herſt in't eerſt gen bApl aſt hverwigh coleur ; Daer nae als’ oan De ater Baren weeen is op den oeber / wordt het wit / gheldek, — — —— bitteren ſmaec ſe — grtn „8 De Baans bande babsen et jc he ent ten ſoorte ban Zee-Diupbe Androficesalrera Mattluoli dient bi ak rte — —— nge eene hbe Bebi bam ede at wat gheta: en — * eene (panne hoogh renwernigheken ront, zn / ende: did ee ef td bi vande / oock wat berga ——— met De bladerkens ———— De /ʒin e Pe abn nen Aleen uaem 5 Jha — — —— — ſchilderie bingte, als cen nochtans ghenoegh in Ee nefast: ben gpemepre man den welchendat fs — Weleer op en ie Het vij fde Boeck. Andgoface altera Afatthioli 19: men t — — van Androſace. de welckefeer denis ban’t Water Havbel ctrupdt Daer Dos, af J doet water maken / ende betteert De materien leden: ck om uyt et eg va rd HET XIV. CAPITEL A | Fiecruyde oft Sophia. pj ronde herde ſteelen / anderhalben v Ee zaen de welcke EE fen met {malle ſeer ongelijch/ maer nochtang ne boBenfte ban de ijd tackskens ——— ci gevoegde, — verwe; nae de w fe Klepel Dunne, — ehé: beni berend bf pe eenê bats a bed fonumige v Aram tes Cijden * ophia batt ge gek —— ende geeneen achtige plnetfen/ ende audere ——— — ———— ſp eens —— — nieuw mptfprunt. ‚< Tijdt, ig2 Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. i van de Paracelſiſten ahebrupekt Wordt; maer was 7 De Eid toe — ende ghebeſight ban De barbiers / in dé Afieckupdt oft Sophia. geen wan den feer bermaerden Cirurgin Suids Pe € auliaco. Á et faet ban Fiecrupdt met rooden win oft oheftaelt water ghe⸗ dronchen / ſtelpt dat wᷣobmeliſoen ſeer haeſt; wart in De guachfalbers ban Curckijen groot wonder met Dit fact bedrhven / Dat felve aldaer feer bier berkoopende; ſegghende Dat fp’t felbe upt ſeer verre landen en ban het upterfte ban Perfien ghebzoght hebben. Betis feer goedt om De binnenste leden/ Die Door eenighen bal oft ſtoot gheauetft zhn / oft met gheronnen bloedt gheladen ende ontſte⸗ ken/ te gheneſen / met win inghenomen . Dit fact in wijn gheſoden ende ghedroncken/ drijft af Be wormen, ghelijck alg doen alle ander faden gan worm-crupden. ; "EL felbe crupot gheftooten/ ende op De wonden ende. quade zeeren p/ — AASI elept/ oft Pfap daer in ghedrupt / Drift upt De wormen Die Daer in ip (0E 4 — De been beeuc ue / gheiück de Wael · wortel. ENG, fiecrupbr ghetureven oft gheftooren / Ende op oude fmeeringhen ANTI 4 tube zeerinteben ghelept/ fupt ende ghenceft Die/ midts dat berdzoez Ai il (JS . ghende is fonder fcherphepdt. En A 9 MW 4 zw @ock hebben vele menfchen willen ſegghen / Dat met Fiecruydt 4 W, Va Á VA De gebroken beenen vande fchapen ghenefer worden) oa haeſt ais t vrl WZ, zrupdt ende Pfaet op de ahequetfte plaetfe gelepr ende ghebouden is / 7 Ó Je twel verftaende/ alg Die ver ſtupckte leden wederom wel ende behoor⸗ ck t'ſamen ghevoeght ende inggeftelt zijn. HET XV. CAPITEL. — Van Wael-wortel oft Groot Symphytum. * ‚_ _ Gheflachten, Ael wortel ís ghemepulijck bekent met eene diche {warte wortel ; Dan men vindt noch een ander — — fooyte Ban Dit crupdt met knobbelachtighe wortel: De À welche allebepde ban ons hier beſchreven Lullen Worden, - Ë F Gmaet- Gortel oft Sꝛoot Ormphrtum. Ab an AS h * ij — € Tijd. Dan Bꝛraetkmaendt tot ín den Herfſt toe / Get een fteelken voor ende D'ander nae/ Lloept Dit ghewas; baer-en-tufichen Wordt het factrijp. q_ Naemen. Dit rrupdt wordt nu ter tijdt op het Laz tijñſch Sophia, sint 3 pdt; ín’t Boogijdupdt(ehj Weiſamen ende Sopbietraut : ſp dwa⸗ Yen feer merekelijck Die dat Seriphium noemé ; twelckden toenaem is ban de Zee Allen; want het en heeft gantſth / meynſchap met de foorten Han /behalven eenige gel e gan bladeren /Die Wat nae de ghedacute _ Yan de Alfen met (malle bladeren trecken; anders iffer got onderfehil tuffchen de Allenen ende het Fiecrupdt/ oo veel den ſmaeck ende de krachten aengaet. Dan het ſchint eenighlins met Get Thalietrum over cen te komers want het heeft oock eenen fteel niet ſeer ongelijck den ſteel van de Dterchrieckende Bupte : de bladeren zijn oock niet feer vremt van de befrhrijbinge van Thalie ; waer fake dat fp niet veel dünder ende fmaller waeren dan bie - gan Corander : maer wp hebben te Dozen ander crupden vooꝛ Thalierrum belthꝛeven ín het Derde Capitel van ons —— erg — * erd. Fiecruydt is Yan krathten ende ende t lamentreckende / niet — — —— / BRE alle bande nap rel sel a oncken / Doet a ck-loopen ggn eem K p À * B meenen learn bat et sp is ſeer te verwonderen / dat niemant tof uu toe opt heeft ken⸗ ef wat naem Dat Dit crupd Deus 3 ders g LOE ete bonnen Doa Ee ede oft ] 2 niet; ghemerekt bat ebrupekt wordt om alle bloeden te heeft dick — ee veder bant mike dij det eva gd gond ‚ende hol is feel d Be dip boeten hoogh op twel Eobelroijffelt oft het Thalietrum ban Wiofcorides ig / oft Eruca “pip et ate he chtetende: De bladeren /foowel Geratina Tralorum. — e upt de Wortel komen g pten / als De ghene dieacn — Kracht ende Werckinghe. #ierrupbt ig ten feer krachtigh ende de fielen wafer sijn groot lanck ertoe neet barn, ende — Wotnemende wond · cruvdt / bande barbiers ban de Nooꝛrderſche met eene rouwe hapigheydt befet in t aentaſten De hup landen ſeer gheb unckt / om Den kancker ende alle vosrdts etende /-0ân: verwe ende oude quade zeevigheden te gheneſen eude toe te beelen; maer toe dat rouwigheydt DE Bladeren Ban de Ghemepne Bernaegi — * Het — Deel. oft Offen-tonge ſchier gelijck maer langher dan die/groot —* ai oft fcherp van Lozen / als die ban Elen dair paen oft Want-wortel. Op de fijd-Scheuten Die upt de tacken ſprupten / verthoonen haer De bloemen / fraep ende geſchicktelijck geboeght ftaende/ eũ Die zijn Lan maeck⸗ fel langhworpigh / van binnen hol / Wit Lan verwen / oft bleeck roodt/ feer ſelden geel: daer naer volght [wert fact. De wortel is langhachtiah / dick ende grof / Lan bupten fwert/Van binnen witachtigh/ Hol taep ende lijmachtigh fap 5 inde welcke groote kratht is / in het gheneſen feer Wel bekent/ende oper al ghebruyckt. Ì 2. Men Lindt / als boorfepdt ie / een ander ſoorte ban git ghewas / ’ welrk oock eene Wortel heeft die van buy⸗ ten Wwert is / ende Ban binnen Wit / maer Die is knobbel: achtigh ende meer upt-puplende : Wiens bladeren oock Klepnder zijn dan die ban de voor· beſt hreven ſoorte / ende pe ſteelen zjn inſghelijcks ooch korter: De bloenen zijn fomtijdtg geel van Gerwen. Rnobsetachtighe Wael vs oꝛtel. Ns Ne N ANV 8 St oe U J DL ð De A\\z J Nij je hals WD (An — € Piette. De ſoorten ban Wael wortel waffen keer gheerne op vochte met water befproepde landouwen / die efijverts tweeghe fraen: groepen nach wel ap blijde oft uz ſtighe eñ vette weyen ende beemden: [p aerden {gelijck oock wel in be rende andere Borbtachtige plactfen. à — J Tijdt. In Bꝛaeckmaent ende Hopmaentblgepen meeft ; dan de Wortel mach t allen tijden haven: — / ende om te —— — — trupden Worben in't Gꝛiecks Sym- ton Zúuguror eeten / ende oock Pecton inz "De 3 heetenfe Symphytum ende Solidago ; de Ajrrez Kers Confolida maior ende Sym maius : ied L noemtfe — chandwurtz } alia= li— de egni Suelda mayore ende Der de Praten Conte aans Orle wate fh elfh, Eonfrep; de Bebemerg Swalniië ende Czer⸗ . De eerſte ende de Ghemepnfte loote te ban bit gewag í Het vijfde Boeck. 193 boert alle dele voorſeyde namensende math eyghentlijck int Nederduytſch Wacl-wortel eheeten int da- tu Symphytum magnum. * en intaa ze Oe andere ſoorte mach-men nae de ghedaente van He Wortelen in't Latijn Symphytum tuberofum noemen / Dat is't Pederduptfch Knobbelachtighe Wacl-wortel. € Aerd. In de Woztel Van Dit crupdt is den kor aerd meeft merckelijck / die nochtans niet ſeer aroot ie; eft Daer is een tacpe flijmerachtige klevende vochtighept bp. Defeen doet geenfing het ieucklel oft ontftezinge aen de bupt komen / noch en is ghrenlins ſcherp oft bijtachtigh Han fmaeck/ dan is leer ſmets ende gantfeh; ontmake: tijck/fonder eenige upt-muntende merckelijcke oft (naer: kelicke epghent{chap : ’t welck Berre is ban 't ghene dat fommighe fegghen / die met groote Dwalinghe de taepe fijmerachtighe Vochtigherdt ban defe Wortel met de fcherpe ende heete ſſymerigheydt van de Drillaoft Zee- Aiuyn Willen verghelijckeñn. Wel is't waer dat de blader ren Gan Wael-wortel de hupt ſteken ende. tot ieuchtel verwerken konnen; maer dat en doen ſy niet door hitte oft fcherpe Kracht / maer allen door de upt-wendige harz bighepdt ende rouwe rungighepdt / die in Get buptenfte Bau de bladeren blijckt: nothtans niet foo feer alg het gez fien Wordt aen De bladeren Van de Peteten / die veei ſtert⸗ Ker ſtekken / anghdurigher ieucklel in de hupt verwetken / dan deſe hladeren doen. g Kracht ende Werckinghe. De wortel ban Wael · wor⸗ tel cruydt ie ín vele ps og nutende goedt : want op de verſche wonden / ſcheurlelen ende bꝛeuckinghen ghelepde/ gheneeft die haeft. ê d Sp ís oock deer krachtigh om te gheneſen de ghene die bloedt fpouwen / ende daer eenen hoeft bp ghevoeght heb⸗ ben : ende kan Heel doen in de lweeringhen ende zeeren ban de longheren. —— Tot ben felben ghebruycke maecktmen eene Sproon ban WWael-wortel/ den welcken alle bloedt · loop op doet houden/ ende De verſche zeeren oft [weeririgen ban de lon- geren toe heelen ende gheneſen den hoeft ftillen/ de Hitte Ban de kortfen verloeten ende matighen/ ende voorts oock De ſcherpigheyt ban alte fincz Kende ende neder-dalende vochtigheden berfoeten ende bedwinghen: Wiens befrhrijvinghe is als volght. Syroop van Wacl-wortel. eemt Han de Wortelen ban t ghemeyn Wacl-wortel-ceupdt De ſwaerte van twee on= ten/een once Baliffen-hout oft de wortelen Han het Doet- hout/tmee hantvollen van De blacderen Gan Hoef-bladt/ oft Tuilago, met de wortelen ban dien / ander· halve onz te Pinolen oft keernen Ban De Pijnapyelen / twintigh Zuiuben oft Zizipha, twee Dae Maluwe⸗ ſaet / cen drachme Deulbolfen/ daf is de factkoppen ban den Beul, - Dit moet al te famen ín foo veel waters ghefaden zijn als't betaemt/ totter tijdt toe dat het op een pant Waters verloden ende ghemindert is. Doet dat dan doo eenen — ende voeght daer bp ban het alder Witfte Dupcker ende Honigh / Lan elcks fes oncen/ ende maetkt Daer eene Dmoop ban / midte dat Wel ende — e eſt oock a eerin⸗ gen van de —— doet het bloede, twel Daer upt Bloept/op korter tijt óp houden. Sp adt oock den loop ouwen; welv ende blaedinghen ban de / erftaende alg ſy het water Daer die ín is drincken / oft dat (p bie met Supcher ende Honigh gheconfijt / bewaert / oft —— ettelij — — ven in· nemen Sy is ſeer nut in alte — ende ſchaden die aen eentghe — beelen Des lichaems komen / bijlon= Ber in De feheurfelen ende breuchinghen. “Ben ghebrupektfe oock feer nuttelijck inde ontſtekin⸗ — den aersdarm; oock op De te ſeer loopende oft —* beeft. fpenen ghelepdt / gheneeſt die en bedwinghtie om bzeuckinghen te ghenefen ende te —— aen een maeckt / dat is / ſod vaſt in cen trecht/ t die ſtutken niet meer berfchepden deelen / mar Geel eer eenen Klont vleelchs alleen fchinentewelen, . “Bi Kl — Vooꝛts hot goet dat dit truydt ie. elen / — ghenoegh hier upt/ Bat het met bj gheloden Zijnde / die wederom te famen kan/ ende boen dieuoock X 194 BIJVOEGHSEL. E Seren befchrijvinghe van Wael-vvortel-cruydr met knobbel- achtighe vvortel , upt Cluſius. Sp heeft eenen hoeckighen ende bp nae bfkantighen fteel / (elden — dan eenen boet opfchies tende / Die bolfaps is : aen be welcke niet foo vele ‘bladeren waſſen alfngen aen ben frecl ban de Groote Wael · wortel fiet groepen ; ende De blaneren zón klepnder dan die van de Grooté/ bunder / teerder / ende niet foo vouw in’t aentaften / ſmets / oft bp nae (onder eeui⸗ — S— be bloemen Die op't fop bande ſteelen ſtaen zn leeck- geel / langhworpigh / die bande Groote Wael · wortel van ghedaente ghelgekende / hol/ fonder veuck / aen Bet upterfte in Kertelinghen ghedeelt / in t midden Hf Draephens als in de ronde flaende hebbende) waer tuſſchen eenen uptpuplenden, priem ſtaet: Daer nae krabt bet bupekens alg bie ban de Groote / in De welcke faet fteeckt/het fact ban Echrum niet onghelijck: de wortelis langh / tanckachtigh/ teer ende mals/ Dat is haeſt breeckelijck/ foo dick alg den klepnen bingher / ſomwilen met ettelijke knobbelen uptz puplende / met Kleptie haprs · ghewiſe veſelinghskens befet : de ſteelkens / bupskens ende tacken zijn ka ende ghehoecht / ende de bladeren zijn vupgh ende met eene wolachtighept bewaffen. Den felben € lufius heeft dat door gantfch@oftenrijck ende —— tóen ghebonden in de boſſchen op ſchaduwachtighe plaetſen / bijz fonder onder De heeſteren ende klepe boomkens waffende. het is te dencken dat Dit crupdt ban krachten met de Gemepne Wael-wartet ober een komt. : Daer wordt een foorte ban Wael · wortel in Buptfchlandt ghe⸗ bonden / dic haer om andere crupden oft beefterkeng windt / ende met taepe rüskens die ſelbe omheiſt / in t Latin daerom Confolida maior amplexicauhis gheheeten. Lobelfeght/ / dat ſommighe dit crupdt boor Herba Santa ban Weſt Indien houden / bindende Dat ſomtüdts met geele bloe⸗ men; foo Datmen't boor Bernagië aenghefien foude hebben / om = ghelchbepde Han De bladers / ten waere het onderfchit ban de ot er. Den felven Lobel befcnijft onder De foorten ban Bernagie een crim̃dt / t welck hp Alderklepnfte Dalfche Bernagie van de herba⸗ giften noemt/in’t Latin Symphytum pumilum repens Boraginis fa- ie; Daer wp ter vechter plaetſen ban ſuilen ſpreken. Bellonius vermaent baneen Symphytum maius, gft Confolida ra- dice orbiculari „ in Grieckenlanot twaffende, ende aldact Sterouli oft Stekouli gheheeten/ die heel ronde wortelen heeft als bollekens. Dan. Beneffens bie vermaent hp noch ban twerderhande Symphytum, ten met geele/endeeen met witte bloemen; te weten De gene Die bier te lande bekent zón. Daer zijn noch anderecrupden die den naem ban Symphyrum voe⸗ ren / als in't Súboeghfelvan de Brupnelle blijken fat. Naemen. De Wacl-twortel ordt otk Confirma maior ghehee⸗ ten. Lobel noemt de G Wael· woꝛteliut Latijn oock Sym phytum Alum: Die oock fepbt Dat de felbe / wanneer fp toode bloes men / Dael ns i de zt. E - 4 „Krachtende Werckinghe, De wortels ban dít trupdi worden ende met groote men t inde apoteken ban apels onde Genua in — — in andere landen de werelt door n te worden: w ij — teng saar — ze — * ri en dorſt / ende De berdighept bande kele. Met bladers van Lrups-crupdt id tgtelepdt op aloe fer goet spem erhande heete ſweeringhen / in fonderheptop iT > Galenus feght / bat Wael-wortel van krachten den £ ghelikt / — die — — De te weſen / maer daer in ban den -geoen berfchillende : han „Bheb:upekt die in alt gene Daer bp Symphycum Perreum toe pleeg: sinas oant ver mast behroieh binders and — — EE t el noch groen ende Bengbeteoekken/ gierafpr endeop lest oft nen dees Bbebiesoef —— Ell terſtont De pine van fercijn, ghelijck dichte De felbe mortel ghedrooght ende rat poeder geh gtjedaen in de pap ban de iongte ki N — fie EE \ en — hadden / vele — — — inwendighe ⸗ bonte tee oncen met haeren Drank t zw win / oft waree mens Anderghebruyele. Met deſe wortel woꝛden de ſawen dick ges ——— Diemen Wael woꝛte Manneken beet / Metroode Lig krachti eren WDftengemorme (oo Lobelia TEE DE ite Bloemen eet wortel Manneken heet; als fp witte Geeft/ dan —* ende 'gas Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. enmêrckt. Sommighe fe ù dat befe wortel ſoo krachtint ia J bet ne ate bjeukingen te ghenefen ende te beelen; bate ghene diefe venen tijdt langh ghebeficht, heben / ſoo bat fp him ſcheur ſel bebinden genefen tezjn/ moeten ophouden ban de feive langher te ghebrupeken : want / fp foude bun in't laecfte eer birder Ban bate Doen; midts datle berfekeren/ dat eenige krance kendooy’t altelangh ghebruyck Det, felber hun Darmen te engh ghemaccht/ iae het inghewant aen een ghebeelt heben. Boe her igk meeft alle gheneeg-binghen moetentens ghelaten worden / op Dat fn De mature niet te laftigt en ballen / ende Voor het eerſte quacdt gheen anderen beroogfaken. — : HET XVE CAPITEL: Van Onfer Vrouwen Melck-cruydr oft Longers j eruyde „dar is Symphytum met placken, Ghegaente. zende Ongher-trupdt is oock een mede-foorte han Synt- phytum ; ende ghelijckt het boorgaende Symphyrumr oft de Wael-wortel ghendegh: dan Get heeft korter ſtee⸗ len/niet meer dan een [panne hoogh wafjende: het Arijghe Wat klepuder bladeren/Die oock vrouw ende Haprigh zins opde welcke ghemepnlijck kleyne witachtig e placken helijck — gheſpzeyot ftaen / hoe wet dat het fomtits oock wel fonder placken op fommighe plaetfen: ghevonden pleegh tE worden : De bloemen ehelijcken die van de Wael-Wortel oock wat / ende zijn eerſt rood; dan als ſy open gaen ende haere Bolkomenthept hebben / woꝛ⸗ dent fp upt Den blauwen purpurachtigh ban berwe, De wortel ig hert ende lwartachtigh / aen De ſjden haer ſel⸗ ben uptreckende ende verſpreydende / oft ſcheef in der aer⸗ den dalende / met ſommige veſelinghen bewaſſen / die oock ſwart oft bruyn Lau Berwe zijn, 5 Dnſer VYꝛousey Melck. crurdt⸗ oft Dongercrurdt. — ei ende op bore met wate bere etlen : men gbenoegg in de oven, SOR ende Het eerfte Deel. € Tide. Hengher-rrupt komt in het vooriaer / dat ís in mer ende April / upt ber derden / ende korts daer nae krůght het bloemen : dan De bladeren vergaen in den Herfſt. Des winters blijft de wer nochtans over/ende ſpruyt alle iaer op een nieuw upt € Naemen. De Erupòt- efdinijves noemen bit cruydt in't Latijn Pulmonaria ende Pulmonalis : Valerius Cor- dus heet het Symphytum filueftre : maer aengheſien dat de Boornoemde ſoorte Ban Symphytum, dat fg De Wael · wor⸗ tel/ alfoo Wilt van aerdt is ats bt trupdt / foo falmen Pit met beter reden int Latijn Symphytum maculofum oft maculatum noemen / al ofmen fepde Symphytum met placken. Om den Wille ban de lele placken Hebben de Pederduptichen dat oock Onſer Vrouwen melck-rrupdt geheeten / maer meeſtendeel Tonger ctruydt: de Hoogh⸗ duytſchen noemen’t Lungenkraut. Het is ſeer verlchepden van dat Lon ger-crupdt oft Pulmonaria, hant welcke wp — ſullen onder de ſoorten van Moſch. C Aerd. Longer cruydt ſoude de Wael wortel ban krachten abelijck weten „maer het en heeft gheen flijmerz achtighe wortel / als de TDael-Woztel doet : daerom ie’t eer te dencken dat de Wortel van Longer-erupt/ als hard ende houtachtigh wefende / om dieswille oock drooabher Ban aerdt ende meer Pfamentreckende Lan krachten is. € Krachtende Werckinghe. Men ghelooft dat de wor⸗ telen van Longer-rrupdt oock in de ghebreken ende ſwee⸗ ringen Bap Longer nut ende behuſglaem zijn; iae dat (p zel kra daer in zijn alg de Wael-Woztel (ele, hade Anker Men ghebrupckt de bladeren ban — — over al ſeer Geel in de eperhoecken ende onder He moes· cruyden. „BIIVOEGHSEL. Lans cruvdt wordt bierte lande oock veel Onfer Vrouwen B geen /_om Dat de bladeren met hate witte med Ick bedropen te weſen / ende zijn — — in De hoven Ban in’t tilde waffende ; fp Bꝛeedachtigh / rouwachtigh ende haprachtigh / de bie ban de Wael-wortel / ende bovendien oock (wart oft Doncker ban berte. Bet krijght/nae Dar De Beer bergaen zijn / ommigbe klepne bollelkens / in De welcke het fact fleech®. Lobel noemt dat Pulmonaria maculofa, oft Pulmoadia Pnij ‚ folio Boraginis, flo ribus Primulz veris purpureis, ende Dat om oorfakeldat be bloes men ban dit crupdt ban ghedaente (maer niet ban berte ) De Sleu⸗ tel-bloemen chelicken. °C factie (wert als Dat ban de Bernagie. De bidbers ban bit crupdt —— eden upt/ boden ſeherp zúnde. Den marck van de gheheele plante is moefachtigh / ende niet onlieffelck. Dan den (elven Lobel ſeydt ooch/ Dat De wortel — — ea, ende lijmachtigh is / Dicker dan Die Van Be — — dat — van bladeren en bloemen de — —— ſoo red ane eg” —— Vrſi ee Er een fooate torghevond de in acht / re ——— Vrſi folio & flore Boragiois bat ON die bp dit E, crundt niet en hoort / om dat De bla⸗ en daer ban niet gheplackt en zijn / Dat ffaet noch te onders oecken. De herten eten het X crupdt feer Awordt in’t — Hitchkol —— oe rg z De fra be aux poulmons; De Italiaenen Po Den naem Onfer Vrouwen ſpeen Bft Oafr Aden nerd ſoude chtigh met witte placken pn crupt geck mede · ghedeylt worden / datmen Onfer Bꝛouwen Bi⸗ —— met wie oeren. Bit ordt in de hoben van ebevlandt beel ghevonden / ſeyd —— met bladeren van Bu Busloffe , ban Lobel Pulmo- paria ied Echij ghebeeten / bladeren met melckachz tighe placken beſprenckelt / ſeer [ vouw ende fcherp: maer die — ende De van — pft Echium meer ; ban De twelcke De get —— gend af ins Die ugloſſe / ma B — ende bloemen en niet ban bet ghemepn bat Red Gt afg sock Bakicke-rrupdt ghe laagd * gan ep ol Kiepmber 15 ba — dan bie velie lende wat ſa in't Latin Pulmona- as ‘flore — —— pock Auricula muris maior Tragi. Bet waft — ende vervallen fteenachtighe p die met Sole bekleedt lede zjn/inDrancktdek. —— — Franfoyfen. Dit bile add bd É mem ctupdt ghenoegh; want het fchhnt — zn. ghelek. — centers gro Het vijfde Boeck. 195 Wit Welanfch Loneher-cruyd Bie ban Wire Herre 5 oft ze ke Deb blabets ban bit crundt zijn Í ghend: b'aerde : de bloemen zón Die van de F7 —* Ji. eeft Lb maer klepnder ende mofchachtigt. Lobel eſchrüft dit erupdtsens De noemt het int Latijn Pulmonaria alba exotica. Bet moet placs Ken bebben/om het Longher· cruydt te ghelijcken. Ander foorten van Longher-cruydu < luftus vermaent ban bers ſche yden foorten ban Longier- trupüt/ Die alte goebt om kenmer zn/als — voorgaende ſoorten kennen ; want —— Dee boneus hebben De felbe upt De (chriften ban Den boorfepden € ius fius in unne boecken gheſtelt. Kracht ende Werckingbe; Longer- crundt en pleegt bier boors maelg anders geen gebrupck tehebben / Dan alleen in De eperkoers ken/gbelijck de Dleutel-blotmen ; de welcke dat ban aerd ſeer gez Iek wordt gehouden te sijn. Bet wordt beel abebrupckt bier telande ende in Branckrijck ban de brouwen, Die de hladers Daer van inde foppenefi wermoeg mengben: oft (p maeckender metepers ghemenght rupor-kasckfs kens af/ De welcke fp ſegghen dat — goebr zijn De ghebre⸗ ken bande Zooſe oft Lengber/ ende om't herte te ken; ende daerom oeffenen fp Dat deel inde hoven / daer ghebroght sijnde upt ee eni Löngher-tcupdt is cen goedt t-ctup ae} beck dick wijls bevonden is gheweeſt; Dan in de ghebꝛeken ban de Looft / — nochtans den naem nae voert / enis dat ſoo ſeer nier ghepꝛeſen / alg in de wonden. Andere ſegghen / dat het Kongher-crupt ſeer krachtigh ——— bloedt ſpouwen te ſtelpen / tzw in poeder ghenomen,’ tzp in —— — dat water ghedroncken. ater’ twelck ban dit erupt gediſtilleert Wordt, is in De felve — ſeer nut ende krachtigh —— van Longher-cruydt. Cot alte de ghebreken ban de Lon⸗ gher wordt defe naevolghende Sproop feer Shenjefen: Meemt bet ſap van Longher-crupdt wel reyn ghemaeckt zjnde omtrent Dip poudts fyn ende ſuyver ſuyecker twee jef el Ditte famen totbatbetcene goede Sproop wordt. Deſe Sproop ghedroncz ken met het water Bat ban Dit felbe —— ghedi — — feer ghepre ſen om Get bloedt-fpouwen te gheneſen / ende de 8* ——— nde Franſonſen / dat Kobel befchrüft et Longher-crupdt ba anſon üft / an ſommighe oock ſeer goed houden inde ſelve eken hot be auger tigpenbe fumera aendnasdeie. HET KVIL CAPITEL Van Senegroen oft Ingroen, anders Bugula ghenoemt. ‘Ghedaente; S Enegroen heeft breedachtighe bladeren / langhwor⸗ pigh/ groster dan die van Orega/ facht/aen de kees ten een Wepnigh ghefneden ende ghekerft / aen D' onderfte oft avexerhte ſyde imumers wanneer het op fteenachtighe —— ende lochtighe gheweſten groept ) een wepnight⸗ ken doncker voodt / ende purpur Van verwe. Me ſteelen zijn vierkantigh / cen wepnighsken rupygh / pdel ende hol/ met twee bladeren bp een/ Die vecht teghen over den andes ren Wafjen/bekileet : defe fterlen kruppen — — — ende ſtaen eenfoeelg recht — de: hooghde van een op ſchietende: rondtſom de ſteelen ne be onm meer be bladeren. waſſende / ende klim⸗ mert nae bovenwaerts/ — van verwe zijnde. De jön Ger ſeer Sef: a feemachie, ſomtijdts — et fee mé ndr Det meer in ete ade aad —— aen soeken an —— — In de hoven — wi oft late let — meũ Men rekent dit cruydt onder de Wondt⸗ cxuyden / Die in't Latijn ban Solidago oft Eede be ins arn ben gaen be - sock Confolida eet met De van ſommi — ’t Den / ende — de B el ende Guͤlde Guntis de Apote⸗ den Bugula op't —— Auellius es pee Buglum heet; Matthiolus —— woꝛdt / ende van die van barren — Symphyu Sommighe mepnen dat Seue⸗ erhande crupòt is met be ſoorte ban — tum, Die by en Te den toenam petreon voert/ al oftmen fepde Steen Symphytum, ig” ad wortel die op fteenachtigen gront walt. B maer (p 3í —— Symphytum petraeum. / — — — soe ope iof 196 Coene groen oft Ingroeny, 5ugula Menaemt 2 ij) SN Ô — * nd clartian vane ighe klepne er, neen „Betarhtighept ban adt; — ſy tene eig d ard Krac zen Werckinghe. Men egroen te A en ce) : en blaeuw gheflaghen plaetfen/daer eenigh gero — Blan be oe : — —* menten ln bn ———— ven / Wondt drancken krãtht Bandiet ao pende gere —— — — ——— — — prend an — leen van — Cruydt Boeck Remberti Dodonæi. an rafch gaen oft rüden / Bie men blicknaers ernie —— ende voorts op alle De leden ban be welche Be hupt af ghewzeven is / ghedaen, is daer in leer dt, en BILVOEGHSEL. Enegroen mee witte Bloemen. Dit trupdt ghelijckt de ghemepne S5 Senegroen heei / ende fprepdt hem ende kruppt langhs ber ger⸗ den / ghetjek Penningt-rrupdtjende beeft laughachtige / voor bree⸗ de / weecke gherimpelde fwert-groene bladerkens / als Bodo⸗ neus befthtijft/ ende Dunne teere ſteelkens op der actden crupz pende / ende Daer aen hier ende daer haeckende: Lan De welcke boortkomei bierkantighe recht op Waffende fleelkens/ omtrent gen panne langh voortbꝛenghende ſchoone bloemen / tuſſchen Klepne bladerkens waffende/ ende rondt ſomme de fleelen ghefet / van verwe meeftendeelheelfneeuwit. Ve wortelen zjn teerendefas elachtigh f at metafchvervvigbe bloemen ig ſomtüdts van Cluſius bonden ghewe ——————— bloemen. Cluſius beeft defe foor: te ban —— en befchreben/ ende Bugula carneo fore gijes noemt. apel Gekede ghemevnt Senegroen ban gedaente heel: dan — De — ljfverwigh / oft bleeck-roodt ban ber⸗ we / ende voorts is het heele gewas veel teerder Dan” tgemeyne. Dp waſt in Ooſtenrtk / ende oock wel bp heydelbergh. Iarighe Senegroen ban Lobel beſchreven / heeft witte bloemen alsde gemepne/meternen rechtop waffende ftecl / maer bepde Lotz lijvig 1 De bladers zijn oock ronder / breeder / haprigher/ vouw ende Symphytum petræum Matthioli is elders verhaelt; als oock dat Symphytum petreum, Dat Lobel Loor een ſoorte Ban L5:upnelte houdt. Pan bet ghemepn Symphytum petreum ig de ghemeynte Brupnelle/in’ tbekhende Capitelbefcheeben. Naemen. enegroe Vranckefjck alle bepde Prunella ghebesten/ om Dat haer langhz worpighe een Wepnigh ghekerfbe bladeren op d'averechte fjde Boncker-roodt zijn gelijck Die ban den Vepl oft Peupmboom, Lobel ſeydt dat Senegroen dé Herbafacra ban Cordusis / ende Arthretica Pandearij , naet De imepnigbhe ban Anguillara, De Ftaltaenen noement Confolida mezana , ende Herba Laurenti be — Daer wordt het oock boor een ſoorte van Prunella ghe⸗ u Krachtende Werckinehe. Senegroen e dd goedt te drincken ghegheven den ghenen die ban hooghe gheba n3ún. Men ghenee ſt Den kancker met het fap hee alien die eerſt met honigh van Koolen gheſuprert beeft. enegroen ie goedt teghen De geelfucht ende langhdurighe kortſen "E felbe water daer Senegroen in gheſoden is ghetweeft / gheue en ende Bupucue worden ban ſommighe in De berbuplde (weeringhen des mondts ende vanbe-bieefts a sik , men den mondt Daer mede ſpoelt. HET XVII CAPITEL Van Bruynelle. ‘Ghedaente. B —5 heeft dunne vierkaunte gehayrde — e ijde een Wepnigh ter aerden waert hurkende oft Depniende : Want fp en honnen wiet verht ober epnde ftaen eñ haer ſelven Bonden De bladeren zijn breedt / maer langpachdigh, hao Door — Die Ban de jhunte ghe⸗ —— leynder / end — — nd Wat rouw int ate en merckelijc= Ken teuch, De bloemen waffen aen — van De ſtee⸗ Ten/ ín mantere ban een — —— en / van verwe meeſtendeel / bat is doncker — Aers : Mn met beel gen haprs · ghewyſe S Das ee — anghebon wode fieens achti ne gela chtigbe velden / pe aen * —— van Wepen : mien r_Brbrfe oc onmin in be bof y — on mp nd 5 Witte bloemen. Datt Carolus € fius beeft Die ghe lachten war ‘ a IA elijckee upt · ghedruckt ín fn 4. boetk der Dremder ge 7 en : De welcke bop bier int kort befchrijven (uilen / daer ban mare twee verſtherden foorten maeckende / die alleen Dickwijts —— an De b billen. Ie b iS e Vremde Bruynelle. Deſe heeft eenen bierkanti ſteei / met een bewaffen / — twee bladeren —— — gerd/ ende met eenen oock een wepnigh —— Welck haren ta een ed € 198 — van trunpden gherekent wordt / houdt Kobel voor een wpnelle/ ende heetſe oock Symphytum peirxum Naemen. De Crupdt · beſthzvers en met ben anderer niet wel ober cen/hoe men Dit crupdt ſoude moghen noemen ; want fommighe heeten t Prunella, nae De ghedaente bart De Prupmbladeren / fommighe Confolida minima ; Lobel frbijntfe boor Symphyrum perrzum te houden / hoe wel Dat hp niet en berfekert/ dattet zecht Symphycum —— is / alis’t Ld Dat — mep rm wepe kíoo ben. D bat Dodoneus ban een ander is / bie zoch fn — voortbrenght / rd F7 fender baer meet onghedeylt laten meer twoorden —— — foo heet dit cruydt in —— pock Herbe au Charpentier ; om Dat het De wonden Die Van ende flaghen komen ghenefen kan. bat het Brupnelle heet / om Dat het de Brupn gheneeft / ſeyde Brupn-heelende cruydt: ander (EGT! * dat het Drup heet / als Brinn heplighe / met de welche fp wat ghelückeni ffe fehönt ats / te em zijnder berfchepben / bie den naem Sym- phytum , chek mn — ——— -crupùr oft hee⸗ tende crupòt/boeren ; dan Die eibers op bun eogben pla befcheben ; alg zijn De Corael-Diolieren ; aliffen-hout ; De —— de Herba Doria;het RN tande eni sk ir en Fſſop; de Vidders fj —5 — onſolida rega e shaegboelieben/ bie oock Colan minor heeten/ alfoo wel alg * teghenwoordighe Brunnelle. By van Berna oock een Symphytum pumilum repe is facie; daer is och gen Symphytum petraxum Matthioli. sen alle deſe zijn elders bijz ſonderlick befchreben/ ende daerom 0 om hier in't lang verhaeit te worden. Krachten van de Bruynelle. [le heele de wonden / in fons Die met hout oft ain gien nà ghenceft de plettes oock de pen ridemorkse jd aſe / Lever ende —— Ap oock De etende boorts- J die niet alleen aen den mondt komen/maer oock aen De — — als die met Ke derd van dit crupt ghewaffen worden [be heelt oock toe De inwendigte wonden / ende oock de ghe⸗ ——— van de ionghe kinderen houden de Beupnelle boor middelmatigh in de — ende konde / oft immers luttel koudtsende daerom ſegghen ſy / dat fp met Olie ende Edick vermenght / de he pine int hooft ghes en je verſoet / op Amen ooft ge dl 30: wendige Oni btehers ae 5 —— amine ijn loft upt de ma⸗ pmen ad ge alle bet gheronnen bloedt / — aderen ende het verſoet de ontſtekinghen ende ver⸗ beren wete —— vbewaert B Eene € € 5 enbebelpt De vaduwen wiens pob bannen 3 rme be te — Eis — en HET XIX. CAPITEL Van de ——— _Gheflachten. gen B en an Cn Ls —— blenden nde — alle de in⸗ € it 1. De de fe — eef be enk Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. Carxrofeſſate⸗. NR mm — Eh DN DD 8 GED 2 2. De ander ſoorte van Caryofpllate is een ber. — Was; wiens bladeren dicker/graoter / rouwer — ane ger zijn dan die ban de eerfte Carpofptlate/ende geenfing in —— ghedeylt oft Oee maer ep dn ende; Ai 8* — — iten elt / pa op lan e welck mige — aten 5 be fleelen zijn infgheljche oock dun ende teer / — ende lmies·gewijſe Berdeplt/ elck eene bloer op haer’ fop dꝛaghende/di dan die Lan de Ghemepne / ID —— — ———— * aen een en feeling be t-geel van verwe: nae de —— bo een oft hoof deken. —— ſcheef/ dica met min velelinghen be eerſte ers (os iele be Gpogfids- nagel — ien tu ed Kette —— dan in — RE oge ———— Been — Erupdt- Kd Het eerfte Deel. Bergh Carvofvttate). e befchrivinahe Ban Baccharis over een moghen komen / As Det Cake eh ſy purpure oft Wat nae den witachti⸗ ghen treckende bloemen hadde / in ſtede Dat fp gout-gecle bloemen heeft ; anders komt ſy ban bladeren ghenoeghr faem over een met de ghene Die de Battharis tõegheſcha Hen worden : want ſy zijn grooter dan Die van Be Swar⸗ —— in't Griecks epghentlijck Ion 1'òy ende ín t u Í gaende De fleelkeng/ al is fp geenen ander poet hoo / noche ——— t/eude met —5 Rt den and an Cm momum is gantſch de: ghemerckt t dat 2 ne vijsheng a elen eme ie profil agie len —— het omeen welen. Dit ong vermoe⸗ oe te nomen ernst en ne — hekn — met ; band 0: sept Het vijfde Boeck. 199 Bonden Heeft Dan de ouders Die pleghen te he in dier poeghen datmen dele vijgkens met meer Agm —* Cinamotmum en heeft —— ghemertut dat (p nu ter tijdt min gheacht zijn dan Íp bp be ouders waren. Dier upt blijckt dan merkelijcken gensegh / dat de woz⸗ telen van dele Bergt-Ca fate / Die Wp nu befchrij= Hen / De welche nae de Gproffels-naahelen riecken het Cinamomum van reuck o8ch gfgelijchs sijn ; ghemercht dat het Cinamomum gan de ouders / ende Gere naghe len ban onfe tijden / tenderhande Binck is; ende Verbol- ghens oock blijcht hier upt dat defe Bergh-Carpofpllate ban Wortelen met de Baccharis ban de ouders oper een komt : dan Daer ín lepnnen fp alleen te verſchillen/ ats boorlendt is / dat de blaemen van drie twee trupden (te Weten Baccharis ende Bergh-Carpofpllate ) den anderen Ban verwe niet en ghei Maer vande Baccharis ſullen wp in ons neghenſte Boeck breeder fpieken. : q Aerd. De wortelen ende bladeren bande Carpofpl- laten zijn merchelijch berdrooghende ban krachten, ende met eenen oock Wat Berwarmende / met eenighe ſupver⸗ makende — We bp — € Krachtende Werckinghe, abebrupckt het warer Daer De bladeren ende de Wortelen Han de Carpofpllaten in gheloden zijn gheweeſt Leer veel omde maghe te terr: ken / ende de vouwigheden wel te doen berteeren/ ende den weedom ende fmerte in Be darmen oft het C olijke te Berfoeten ; ende de heten oft de ficken ban de verghiftighe dieren te ghen De felve wortelen ende bladeren in Wijn oft water ghe⸗ ſoden zijnde / ende dat water oft dien wijn ken / is ſeer goebt in de ſmerte ban de fijde oft Pleurie; ende bo⸗ Bendien opent ende eſt De berftopthepdt van De lez ver / ende verteert De rouwe Bochtigheden / ende ſunvert d | ant / doende de en — ti re onber met Wijn ghe ® maniere ghebzupcht ende ingenomen / ont- bone ge De ag: ed daerom ms bele zortelen ende bladeren boch ende bp de drancken diemen maeckt om alle wonden ende furen ban binnen des lichaems teghenefen /’t ſy dat p Ban llaen oft van ſtooten komen; ’t {p Dat fp ban eenie ghen bal Pan hooghe beroorfaecht zijn. en Men [poelt ende vepnight oock feer nuttelijh Alle ver⸗ fche eude oude Wonden ende guetfiven met warer oft Wijn daer Dit crupdt in ghe loden is gheweeſt. “Ander ghebruyck. De wortelen ban de Carpofpllaten pee „ende cen vr epe eng Aad beſpreydt — — ——— fchappracpen ale: / bewaeren de kleederen t ‚De Motten ende eters / ende gheven Die eenen lieffelijcken veuek, bi BIJVOEGH SEL Den jn Dld Eat Ip be peorklele heel ghelgek Bad talen beet Bet Garofenasa Oft Garofolara. $Den foude bet bn De —— ban den wijt⸗ À pj Abre, ele el — ban fijn Kite i ——— s Bergh. atpofpllare met geur Bergh-Caryofyllate mer afhangende bloemen, Dete wo: ooch bet mehr Em 200 achtighe bladeren / enbe heeft bloemen die wollachtigh zijn maer Bock geel ban verwe; ende Daer nae als ffupfkeng met den tint verwaepen ende wegh blieghen. Deſe foorte is in’t Ear Septentrionalium rotundifolia pappofo Rore Caryophyllata neemt, 3. Bergh-Caryofyllate met ghedaente van Vijfvinghe cruydt. Defe waft: in be ghebergbten ban de Gꝛiſons / niet hes. . ——— De — den —— oft * aers- bec — ende ſe pten ende heeft een reuck / ſüultk s —— bikke bat be be ten foorte ban Caryophylats ee: fteel ig eenen boet langh / waer aen Dat bladeren groepen Diein bijven ghedeplt zijn ende condtom ghekerft/ ghelótk die ban ber Difoinger- * oft Tormentille. De bloeme is bleeckgeel / met woll gele Da, —— Der dan die ban De Carvofyllate. Dit cruÿdt is In nt atijn A na brij bg ae ——— 4. Caryofyllate * Veronen. Seſe woꝛt onder de ſoorten van catpofnllare ghehou⸗ den / ende Cortuſa —— oft Veronenſium Caryophyllaca, flo re Sanicule vrfina in't Latín ban Lobel ghebeeten. Zp heeft feer rai ttoskens ban k loemen / van aente ende maniere art groepen de Dleutel-bloemen oft eer de Sanicula Alpina ghe⸗ ek. De welche binnen geel ende bupten roodtachtigh zijn / met geele Draepkens in de midden upt · ſtekende / ende bele op ten ffeelken / Dat kael — bre — upt eene ſeer woꝛr⸗ tel ; e terſtondt feer bele ſteelkens uptworptjende op ies gh een büſonder bladt / bienban — emens twachtigh Geranium oft oock de Sanikel ghelück / te weten rondt / maer rondtomme Dieper ahefneden ende opehersele rouwachtigh / ter aerden lende een wepnigh breedt ei pl melde pf die ban t'famentreckende ende Geranium. Den fmaeck ban Ditcrupt is dooghende. eeh) 0 zer Die hef met de iffe in Duptfchlandt Alb Sanikel gheheeten. Loztuſus felf (naer tien fp Den naem boert) ſchrüben end heel twel-rieckende is / wortel —— ende dat De bloemen vec! flaen. Het welcke foo’t waer ie / foo en kan ghew in Mederlandt met den naem Cortuſa ghemepn gez noeg geworden (sjalwarr t heel luttel reucks fen klock· ge⸗ twijg nederwaerts hanghende bloemen — Die el; Cortu- fa niet wefen; maer eer De Sanikel luſius nae de woꝛ Kracht ende — De Italianen ghebruycken het por⸗ Det ban de wortel barn de Carpofnllate geen tinde / om De herde kanten ban De oude twbnden ende qualck ghentesbare zeeren te fupberen/weeck maken on — soft fp nemen het fap Daer ban/met lioperroot. td Arid ref wort ban ſommighe Chirutgijnen boor een feer —— venige que ET Ne e pine in fo de je oft Bl * oock ven —34 te beteren. wr tr @lie ban de perte pd en Cortufa Matthioli sink Beef 1 om alle wonden te J_ min noch meer dan oft het venen Balſem an C rwelck met be C — ghe ghelickeniffe (chijnt-te hebben) woꝛtt deme ee —— ves : be Poma bach De — ſchepden — ——— fijne Sortuſa, bat hate bloemkens in — fer goet sn om be pj, Sommighe voght ʒijnde ten ſacksken / — — de 3— —— nen berſtercken / ene bet bete bats be pefie ene quae lache hes Verkiefing —— untken —— De eenen barelen HET XX. CAPITEL. Van VVintergroen oft Ree Ghedaente; - — —— — fan — den metende — Di truvdt waft abeeme op bergachtige at 5 — Ed — ende met De wore⸗ oft Waelwoꝛtel vernienght. ee Cruydt-Boeck Remberti Dodonei. oncker ende ſchaduwachtighe plaetfen/ende Wordt inbel befje van Hoogkduptichlant,/ Behemerlant en * Feperlant ghevonden. Men bindt het oock Heel in De da- fen van de fandachtige berghskens oft beudelkeng aen de Szoote zee oft Oreaen gelegen /aen Den Kant ban Plaen- / Bollandt ende —— — beuvelkens ghe⸗ —— Dupnen ghenoemt Worden. Gpintergroen oft Prroca. a _Tijde. Wintergroen bloept de Dele aedmaend nd n omers even ijve hende. ae) * aem. Dit ag is nu ter tijdt Pyrola ende Pirola ín t Latnſch zint ed Wintergroen; in ———— LUIE HELD 1/ ende Die: k / E Wi en — ——— —— — | 50e 6 — Het eerfte Deel. BIIVOEGHSEL. D It iseen ban De heffelijchfte crupden diemen int wilt binden magh; wiens bloemen de welrieckende {Rep-bloemkens ghe⸗ tekende / bele andere bloemen/Die in de boven met groote neerz fiigbept gedeffent eude onderhouden worden, befchaemen ende ban fracpighept te boben gaen. De ghene die dat Boor Limonium aen⸗ gheen hebben / noemen Dat in't Franfops Limoine oft Limoire, ende Bere fauuage ; ende fp ſegghen cock dat het ban ſommighe in Latijn Neuroïdes ghebeeten ig / oft Nomoïdes : andere heeten ’t Beta filueftris Ende Tintinnabulum terre. 1. Wintergroen metteerder bladeren. Defe foorte is van Cas xolus Clufiug beſt hreven / ende in Goftenrijck ende op de Sabop⸗ fche berghen ghebonden / in Bracckmaendt / Bopmaendt / ende Cooftmaendt bi ‚ Bp noemtfe Pyrola fecunda tenerior. Sv en beeft foo ghëlbighe fleclen ende bladeren niet als de GShemep: ne/ maer heel Dun / fcherp ban boren / vondtomme beel klepn ghe⸗ haert / ſwartgroender / gantfch de Peerbladeren ghelückende : de toemen ghelijcken Die Dan De Glemepne / macr Vn nochtans kleynder / eude meer in't ghetal; ì nae De welcke bolghen bjfkantie ghe bollekens / ais in de ne/met eenen uptpuplenden priem. De wortel krunpt / ende ghelijckt Die ban de Glhemepne. Deſe en is gheenſins een ſoorte ban Ambrofia, waer boor ſo ban ſom⸗ mighe ghehouden wordt. z. Strayckachtigh Wintergroen ig oock ban Cluſius beſchrehen / ende Pyrola fruticans Deſe ſoorte krijght korte freelz kens/ maer Die alle iaet toenemen ende groepen) ende fommige taez ren achter Den anderen groen ende flijf blijven / ende haer felben in De hosghde opzechten / tot Dat fp dao: haer fwaerte neder ballen sens Be onder Den Moſch ſthuplende / haer felben aen de aerde met ſom⸗ mighe veſelinghen baft maken. Se bladeren Waffen ghemeyn⸗ tick aen eick knoopken oft oorſprongh van de tatkskens / twee / dru oft bier bp een / ghelüvigh / bobenwaerts dont her groen ende blincs kende / ban ghedaente ende groote de bladeren ban De Laurcola ges luckende / maer nochtans aen de kanten ghekereelt, feer berdzooz ghende ban ſmaeck / ende Daer nae Wat itterachtigh wordende, als t ghebeutt ín alle De ander foorten ban WDintergroen. De bloes men ſtaen op ſteelkens / dry / bier oft bof bp een / Die ban Ghe⸗ mepn Wintergroen ghelijck / maer wat grooter / upt Den witten E Van bere; nae De welcke volghen vit hoechige bollekens / — kien — fen bele eenen Den nee beid: ‚De g fetten bele worteinens ban haer fafe: linghen af; ende gheben alle tacr inden & til nieuwe fcheutenupt, Dp waft onder de ander foorten ban green in Ooftens rick ende De omligghende landen, 8 3. Alderkleynfte Wintergoen. Dit is ban Cluſuis Pyrola mi- nima gheheeten. Bet kruppt oock langhe der accden met fommiz ghe Dunne rijskens / Die 3 omwüijlen dep oft bier bladerkens uptees nen oorfprongh gheven / Hie heel klepn zjn/dun ende vondt; aende tanden oock q elt ; tuffchen De welcke een hort ſteeinen uptz ſteeckt / kael / teer, op ’t (op Draghende een bloeme die grootachtigh is van bf boor aen ſpit ſe bladerkens ghemaerkt / alg Die van bet erupt Dat Gramen Parnafli hee: oogde draep⸗ 7 et / met thien om Bene in't midden berciert zijnde; met een uptpuplende hoofde⸗ Ken / twelck een uptftekende p t/ meteen kroonken Berciert/ Dat bijf ſtraelkens dzaeght. Defe boliekens worden metz ter tydt Dick vifkantigh / ende fleken vol — be melutwen Die in’ t hout komen ban ljckende. Dit her⸗ kg is heel merchelfjck b mack. - le Beferrupden willen ſeer in de hoven aerden. Kracht van Wiptergoen. Men houdt dit erupdt meeft ober al koo: droogh ban nature tot inden Derden gracèt / ende koudt De bladeren ban Wintergroen allegne oft met andere ghelijtke twondt-rrupbenin win ghe ſoden ende gedroneken/ genefen niet als deen De i ighe guetſiſren / maer ootk alle uptmendighe wou⸗ Den /fiftulen/loopende — ende quade intergroen ie oock ſeer goet tot De berbranthept/groen geſtoo⸗ ten ende Daer op gheleydt oft dert / ende Daer inne ghe⸗ — oft met de falven ende p Daer toe dienende ver⸗ menghet. Eſaet ban Wintergroen een leyelken bol met wijn ghedroncs en gheneeſt het voodtmelifoen/ ende alle loop des bupeks / ende flopt Dat bloedt-fpoutwen ende der broutwenoverblocdige natuer⸗ lücke kranckbepdt/ende alle ble : 5 — Men maeckt venen feer krachtighen ende twonderbaerlijcken wendt · drantk van diterupdtende fommighe andere dierghe ihene truxden / om alle inwend quet ſuren te ban deſe truyden / te weten — ef Peerd hai 8 Ze — — Bet water van Wintergroen ghediſtiltert gheneeft be ſweeren ende uptenoigte onderaan die aer mede fpoelt; tſeide doet eeifiteng inge. De Chiturgijns ban © J De Pars⸗ be Deldtſt s / doen Diteeupdtuptdegheberghz “EN Alpes bp ratie haen em seabetnnpehenin De woudt-Djanzs „maent/ende wordt dan met fijne } „ina: Dactis. ende Speer truydt; op't Beh Het vijfde Boeck. : ken: het welcke f) te wel mteſte wondt — Maer fj en chen Dat ban Boog Mederdu krat Miet / als tahene Dat daer upt be andere gheberchten komt. v obelsupeken. rf ape Tren er amber fer wet HET XXL CAPITEL —4 Van Adders-tonghe oft ophiogloſim, anders Speer-kruydt gheheeren. Ghedaente, S Peer-rrupdt is een leltlaem ende vꝛemdt erupbt / niet meer dan een bladt Hoort-brenghende / ’*t welch breedt is ende laughworpigh/ hp nae als een bladt van de Per- fes ficaria, nochtang klepnder/ gladder ende better : upt Wiens fteel oft fcheut een bun recht op ftaende priemken oft ſteerksken upt fpyupt/op n tfop een tonghsken/van gedaente een adders tonge ghe ijck / dzag hende. De worte⸗ len zijn ſaſelachtigh. ; Nders tonghe oft Optziogloſſum. — Dit truyt waſt in vothte pe Plaetſe. Dit tr chtige beem⸗ beun ende Wepen : men Bindt het bier te la / ende in Hooghduytſchlant eñ op fommuige plactfen van Ftalien. komt < Tijd. Dpeer-trupdt eerft upt dev aerden omz trent de IMepmaendt/ en i groen tot in de Braeck⸗ ten weynigh daer nae perd The PDE bien nt ER Obvion oct q mn. Fhen noemt dit rupbt Ophiogloſſum Athuſch / ende ghemepnlijck Lance Chritti , gat is Ons Beeren Speer-erupt: andere heeten t Luciola ende Argen- Ke wp handelen Baele been : — p handel der De Water-crupden. taz Hanen noernten)t Herba fenza cofa; de Boogtduptfehen Tia tersdnglein : ende daer nae heeten Wp dat op ’t Gꝛieckſch Aen — —A —— Lingua fer una; opt franf gue de ferpent ; opt ot 3 op't Pederduptich oock Ad ï in b Hady Jagp wee en bede fonsepne ende loopende wateren waffende/ “ewelds be 202 daer nae in t 13. capitel ban fijn 25. boeck Lingulaca heet: welck cruydt meeft alle Crupdt-belchrijvers met ons peer-crupdt oper een achten te kamensmaer dat ig noch⸗ tang onfeker / ghemerckt dat Plinius dat ſelve met geene teechenen befchreen oft te kennen ghegheven en heeft. Aerd. Speer trupt is wel kout van aerd/maer noche tansfeer matelijcken : dan het is veel dꝛoogher van aerd dan het kout ig/ te weten tot den tweeden graed komende, q Krachtende Werckinghe, Baptifta Dardus ſchrijft / Dat Speer truydt wonderbaerlijcken krachtigh is om de Berfche wonden te heelen ende te gheneſen. _ en maeckt een Olie van Dpeer-crupt/(ettende de bla: Beren Van Dit nerd met Olie van Olijven in de ſonue te weprken: welke Olie niet alleen fn De verſche wonden feer ghepreſen wordt / maer kan oock de vuyle ende verouder⸗ De ſWweeren op kopten tijbt ſuyperen ende ghenefen. Den felven Baptifta Sardus verlekert oock, dat het poeder van Dpeer-rrupdt/ ettelijcke dagen achter den anz Beren ín ghege ven / alle ſoorten ban bjeuchingen ende gh ez fcheurthepdt ghenefen kan. , : Plinfurs (elypoft/dat be Wortel van die cruyden díe hp Lin- gua ende Lingulaca noemt die met luttel reden ende met groote onfcheztepdt Hoor Get Dpeer-crupdt Han ſommi⸗ e gehouden Worden ) gebrandt zijnde / ende Elepn ghe⸗ flonten / met liefe van een ſwerte een / bie noyt gez baert en heeft / vermenght / het upt-vallen Ban den hapze vs Alopecia gljenoemt/ beletten kan/ende op doen ouden, BIJVOEGHSEL. Etonghe van dit crupdt (in ſtede bande bloeme wefende ) is —— bart verwe / ſamwylen heel ſcherp ende hert / ſaeghs · Dfe ghenerteit ſomwhien dubbel / alg Lobel die befchrift. Fn De ban faet kríjght het een meelachtigh klepn poederken/ Dat upt e bozen ban die tonghskens valt / die open gaen / als dat tip ghe⸗ nocgís. Bet heele crupdt heeft eenen foggachtigben fmaeck / wat papachtigh. De wortel is wat en or ende wat fcherpach tiat; ale Daleriug Cordus oock bermaent / Die Dat op berghach⸗ tighe plaetfen ghebonden beeft. ; Spéer-cruydt oft Nater-tonghe met dubbel tonghen. Dit ig eer ten misval / dan een opsecht ghtwäs ; ende is daerom ban Lobel Ophiogloffum abortiuum gheheeten. Wp heeft het ſomtidts met wonderbaer fpel van de natuve/ met Dip /bier oft fes Dubbel tonghſ⸗ kens g jen in Enghelandt; nergheus anders in/ban De voors Sir bt ind hoven plant op eenighe lommer men Dit crupdt inde plant op eeni achti donckere plactfe/ Dan falvat daer wel aerden / hieer EN nieutw upt-fpupten, — Naemen, In t Hederduptſch wordt dit toock Nater⸗ton⸗ ghen gheheeten; in't Latijn oock wel Enophyllum oft Beter Heno⸗ ebr al ofmen Eenbladt fepde / om Dat: het maer cen bladt en rijght: het is van ſommighe gock Maen-cruydroft Lunaria e⸗ ten weeft. Het heet oock Lingua vulnerariaende Lancea Ghriſti int Latijn; maer de Lanccola ofe Lanceolata ig onder de Wethoreen beſchreven. De Franfopfen noemen’t ootk Herbe fans couture, enz De de Ftalianen Herba fenza coffolas om Dat het bladt ban Dit cruydt / k langb ie / ſonder eenighe ribbe oft — de bla⸗ bbr : Oft dit crupdr de ouders bekent is gheweeft / dat en heeft niemant ——— verſekeren / als —— — — abius Coharana uit ber bost ten foorte ban Epimedium, de wijz + ee ge rs, memmen EN ne goten eli ron eenden onbe capt „Met liefe vermengbt/te goet tegen twilt bier/berbzante poed ſteert⸗ Den ghenen Die in de dermen ghequetſt zin / oft van binnen iet presies doorſtooten oft ballen: bird ——— ——— in de onmatige (aats ban’t felbe poeder ban bit crupdt ghedronce — — eene ais feer goet tegen be pefte. Be wonden ende en ban zi de ——— enten Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. om de berfche wonden te gheneſen / ende bijſonder de kloven ende ge⸗ iſlen ende guade fweeringhen. ſwge felue bladeren in wijn ghefoden / ende De oogen daer mebe gez waffen / doen be loopende oft tranende ooghen (eet haeſt ghene fen/ ende haer oude ghefonthepdt wederom, krúgben. Wet crupdt noch berfch zijnde met Binnen-fmeer vermenght / op be wonden ghedacn/ oritdoet De ontſtekinghen ban Dien; ende warm met berchens liefeop de fweeringhen ghedaen / belet daer Den kancz ker oft het bier in te komen. F Alike tonge is feer begeert bande Alchymiſten / ende vrouw⸗ kens / die Dat over haerlieden draghen teghen tooberden / foo Lobel tupgbt. 3 —— Columna wilt ons doen ghelooven / dat dit ghewas tſel⸗ be fbudé noghen doen dat Epimedsum Van de uders Hermon; om bat Yet ban ghedacnte het Llexn Maen crupdt eenighſins / ende ban krachten t (ele gantfcheljck ghelijck te zyn wordt bez bonden. HET XXILE-CAPITEL. Van kleyn Maen-cruydt oft Lunaria. Ghedaente. K Leyn FPaen-ttupdt en brenght oock maer een bladt voort/ opeen Dun / teer / rondt / Kacl ende gladt feeiken recht op ftaende: twelcke hladt dick ende kael ie/e over bepde ijden met Dijf oft ghemepnlijck ſes Diepe kere ben ghefneden ende verdeylt / als bele verlcheyden bla⸗ peren aen cen ribbe oft ſteellen waffende / Lan de welt⸗ Ke elek deel oft bladerken alleen Wat rondtachtigh is/ ende de ghedaente Van eeu halve Maene fchijnt te heb⸗ ben: Ten halven Ban defen ffeel / omtrent den oor⸗ * prona gan het bladt / ſpruyt een ander teerder ende dun⸗ ner ſteellen / dꝛaghende in't opperſte kleyne dzuyfs ghe⸗ wWijfe aen een hang hende bloenikens; de welcke Wanneer {p gapen oft open gaen / maer eens aengheraeckt / oft met eenen lichten Windt oft blacfinghe ghedreven zijnde / cen eel dun poederken van haer ghevert ende (forten, De aepkeng zijn klepn/ rondt / t'famen in een ghelijch een Rlepn druyflen ghehoopt flaende. Fn ſtede van Wortez genen beeft het niet dan veſelinghen. Riegn Waen-crurdt oft Dunaria. Beren ban de ende Wilg op graffachy je no End magher van grondt ende oughgeboutwt gebe — — ſt op be ſteyle afgaende del⸗ z ende oock dick⸗ € Tijde. Het cerfte Deel. € Tijdt. Det wordt ghevonden in’ laet fte ban Apꝛil / ende de heele JRepmaent Ende Braeckmaent daar ; op au⸗ pere tijden DES iaers ſoudemen dat te vergeef⸗ foecsten te binden: waut heten verthoont Gem nae dien tjdt op ghee ne plactfen meer, « Naem. mu ter tijdt wordt bit crundt Lunaria op % Latijnſch gheheeten met den toe naen minor; dat is ht pederduptich Klivn M den crupt: met welcken! toe-naeunt dat ban de Hemionitis verſcheyden Wortende afgelondert/ piemen Lunaria maiof oft Groot FPaen-crupdt noemt: men heet Dit cruydt oock —— Botxytis, nae fijne dꝛuyf⸗ achtighe bloeme ende brucht / al ofmen fepde opde tigh JRaen-rrupdt : ende goe! ghelck ſommighe woor gõedt houden) heet het int G echten Hemionius hetera H'puoviras 7épa ‚ Bat is De andere Hemionits ; ende Seleniús ZeAnirie, Dat is FRaen-rrupdt : Be Hooghduytſchen noe⸗ ment Monkraut /ende Mon rautten / ende oock: famtijdtg Man traublein; De Brabanders / afs voo ſeydt te/ Klepri Maen· cxuydt; de —— Taure oft Lunaire; de Bez hemers dein — q Acrd. — NMaen trupdt is koudt ende droogh van gaen /ende.oerk wat Pfamentreckende q Kracht ende Werckinghe. Dit ghetwas ie ten ſonder⸗ lingen goet heylſaem Woudt-crupt; en men gebrupckt het geel op verſche ende bloedige quetfuren: het kan de onmaz telijcke bloedende maendtftonden Boen op houden : ende fs ſeer beguaem den genen Hie hef rootmeliſoen hebben: ‘ende Daerenboven is het tot De Alchymie oorboorlack / ghelijtk de Wchpm —5 — ſegghen ende mepnen; die dat ſeer prjfen ende bont krathtigh houden/ende Heel gekizupehen. BIJVOEGHSEL: Nder alle de trunden Die dert Lunaria oft Daens 7 crupdt boeren (De welcke — —— ende van de Alt hy⸗ miſten feet gheſocht) ie Dit Wel geacht ende wonders _ traerlijck — — eng eed twelck noch „eel meer — — — vloedigh in woude Waffen; maer heten iet wel aerden / it’ moepte datmen daer Bock toe Doet. — en komt het oock niet boort / al ist dat saus Co dat dick⸗ wijls heeft willen verſoecken. Het waſt nothtans op ſommighe gverbloedighsnamentljck in Italien op den bees Monte Greiner: Ende vooꝛwaer iffet het Epimedium Diofcoridis; alg den felben € olumna met bele ende waerfthijnelgcketedepen bez thoont/ foo moet het in Griechlant ende Afin met groote nienigh⸗ te te binden weeft; andere fouden de ouders te vergheefs 3 : foo geel fchrgen Dan de krachten van een trundt Dat foo moepelijck ee watt als het hist te landeis. Voorts foo is de woztel lek, ſwaer / aerd achtigh / ende kek ban Det Gan ban ſmets. — —— Den (mW van het gautſche met den Smaeck Lan en Lunariaoft Maen-cruydt mertacken, e — € — ius be⸗ ende Lunaria minorramofa beeft upt five leen —— oft afdeed sen | oftlieber hek bladeren Di, Bie ban ghe⸗ heh J— be Díckwmij bleeck groen oft nae den — je nen bat nae het eerſte boor-komt/ is En ——— — han DE —— — ant noement cru icker fafelin8ten. Di noement Rechrer VViderthons Dat is opuecht $ — De woꝛtel ie fomtijdts geel. * Ander Kleyn Maen-cruyde met tacken, in Engelandt waſſende / is van Camerarius Lunaria minor ramofa altera gi Kleyn Maen-cruydt van Tyrol waft op De gheberghten ban Cp 4 rafsendeiseen if ed klepngbiwag / nout te boren ban € luz fius Sheli acn eee — erdigen Ja ghenoemt. —— van de VVijfevan de Araben, van Lobel Befchrez Ken acde mepninghe Lunaria Magorum Ard- DM bob gebeten, in OE maid Lunariade’ Magi Arabi, oock — — (fende Maene Gleich / ij gnbe waft — rt arti | * ve ze * Bebi, mieten -crupùt is in minore mien ——— 1 ende op en Fega- zella: melche nacme Epimedium edi, * Fabius Columna mepnt/ (oo heet ht @ock Epimetron, Epipetron , n, Erincos ende Acinos Plinij, Awt Beonbt: det beton wvl en traublein- Dan den ſewen Columna Loudt de: ren mete-foogte van Dik gletvas. egerius de kKeggis Het vijfde Boeck, Den naem Lunariá oft sMaen aen· trundt Ben mede ghedepk/ alg zun be volghende oft ſevenſte ſoorte van Llepn onderh Kurienla Drfij de Penningh- bloemen la/ het Groot Varen / de Wemioniti D p Prerue Hello ban — an De fclve en noch epghender naemen / daer bekent sijn. SD, ——— ds * aer bet crupt Ferrum equinum oft ende het Penningh-erupdt. oft Nummularia worden aóch Klepn > Saen-cruptt gheheeten / al ie’t dat bee teghenwoord Maen crupdt niet en ghelgeken. — en —— Kracht ende Werckinghe. De nieue Crupdt befchrivers bels bevonden / dat tit k lepn Maen cruvet koudt en pijn ban aerd ig; ende daerom feer nut om De wonden te beelen / ende alle zeeven met ljckteet kenen te bedecken / de beeftupchte —— men te hechten / ’tsp met. eenighen dranck inggenomen/ ’tp bunten opabelepdt zijnde. « Bet wordt gheacht het Wintergroen ende Addere tonght bar achten ende werckinghen heel ghelijck te weftn ;- ende is tot alle fieckten ende ghebreken Daer die goet toe zijn feer dienſtelück. Maer boven alle is het wonderlijcken trachea om de inwendiz ght austen te gheneſen {_ghedroncken / oft anders inghenomen VE gant trumdt kleen gheſtooten / oft tot poeder ghebroght / tort met, met rangen — te — — be De brouwen Die ben / ende die het roodt⸗ * ——— paid. chrft, p unaria / om Dat fp ban fmaeck ſeer Doogh en Pfamenz —— is / daerom wordt fp eng de —— es derhendt de ionghe kinderen ghepꝛeſen / ingheüomen / oft mens kopij Bet wordt (eer ghepꝛeſen teghen de Lebeefucht. Men maakt Daer een Olie van) fetr nut teghen alle de voor⸗ noemde giek ij B eg De bladeren in Olie leght / ende in ven glas in de Donne laet flaen, ommigi —— at het ſaet van Kleyn Maen⸗ trupt ver⸗ gftigh is ſultks vat ſoo wanneer een Peerdt oft Uoen dat a te eten komt / terftont 0; La ende ſterft: bet crundt felse euce de ſtracks — ende het dier EA 4 an haer rides —— met © grooter / maeckt dat Be brouwen. geen kinders en krüghen: nde Dat Be bladeren gheſtooten / vijf dractpmen fwaer met wijn gedroncken / nat de macutlijcke ſuyveringhe / t ſelpe oock boen. —— nius ſeydt oock dat Spimedium foo dick maet ende ver⸗ kouwende is/Dat De brouwen haer oe achten moeten ban ’t re bete ghebrupcken. Galenus fendt alleen Dat het matelick vers koelt/met eenige waterighepdt/ en datter gheen merckelüche ey⸗ ghenfchap in en ie ; maer Dat ſommighe ſegghen / dat het met ces nighen dranck ingheuomen onvruchthaer maeckt. Ander ghebruyék. De Alchymiſten willen met Hit erupt won⸗ Der bedrijven / ende hunnen Merrurius congeleren ende — twaer door te gelooven is — het ſoo —— h ander, trupdt faune mogten weſen dan indienmen die as © HET XXI CAPATEL g … Van Sanikel. ——— — — 9 Anikel krüght upt hare wortel vele wide⸗ ronde bla⸗ deren / op langbwomighe dunne ſteelkens fraende / var ghedaente breedt ende tondt / maer met diepe ker⸗ gen fn Wijf deelen ghefneden / ende en bladeren etnigbfins gheliekende / fer Veel Klepnder nochtans Dan Die/ ende — groen ban verwe / ef⸗ — — blintkende Van glaödighepdt / —— ghelchaert / arn de uyterſte kanten oft van verwe: tuſſchen de welcke koaiss een fpaune oft eenen voet langh / vecht over —— ſtaende / ter Wortelen waert oork Wat roodt⸗ at htigh van verwe; dra in D'opperfte vele molth⸗ athtighe ronde 7 vele kleyne witte bloemlkens / de welcke ín kleyn rondt laet als liskens vergaen / Die aen de kleederen hanghen van de ghene die daer bp komen. De wortel is nae boven dichachtigh/⸗ —* Wat grof / Ende van onder iu vele laſeling hen hapye- we Beefmepdt. Dit truydt waſt ghemepnlijck fn — — derd mf ferien genen ‘eme Anner lege Cchabuwwachtighe plactlen; Da is gheerne op betten grondt / ende bemindt — ende vochtachtighe acrde. Fen — het woog Bock in De hoven / waer het Wel ende — Tijdt. 204 Cruydr-Boeck Remberci Dodonæi. hteftſe onder de foorten ban — oft Banevoet gehouden, Wondt⸗ crunden en zn. zn * —— pit crupdt ie ghemeynlit k ban bunten ſwert / ban binnen wit. Bet bloept liever op Koude plaetfen dan in heete #2 3 gheteften ; ene groept foo wel ban wortel afg ban fact. De wor r_n telen ende De bladers tuſſchen de binghers ghewreben / endeopde tonge gheieydt / hebben den. ſmaeck van Spree. 2 Gheflachen var Sanikel de ghemeyne Sanikel vvat ghelijckende, ij Sanikel, met ghedaente van fvverte Nies-vvortel, ín A pe ate pan Êlleborus niger Befchreben. 2. Sanikel V Vijfken,in’t Latijn Sanicula femina van Füuthſius gheheeten, dat fg den Elleborus niger oft ſwert JPies-crupdt ban Dodoneus : Die de Bongheren oock Sanicor NOEMEN / alg de ghemepne Das nikel. 3, Alle andere mede-foorten banfwerte Nies mortel, 4. Alb Sanikel ban De — Dat ig Garpophyllate / ende Cortufa ; oft epghentlicker de Sanicula montana, Die Cluſius nae De Auriculas vrfi hefchrijft. 5. Groote Sanikel , Dat is de Lpnnauw/in’tbolgende Eapitel befchreben. 6. VVitte Sanikel, it Zatún Saniculaalba, datig de Cozael-Dioliecen: ende ſommi⸗ ghe andere / die oock breede Diep ghekerfde blaederen hebben. Ghieflachten van. Sanikel ‚de ghemeyne niet oft ſeer vyeynieh ghelijckende. 1. Sanicula vrfina oft Alpina Sanicula, dat iede Auricula vrfi;in’t Hooghduptſch BarSanikel, 2. De gheflachten ban Primula veris, oft roode ende purpure Sleutel · bloemen / Pa ralytica alpina Sanicula ghenoemt ende oock De ghemepne Sleu⸗ E tel-bloemen. 3. Tvveede Berch-Sanikel,in’t Latijn Saniculamon.® tana altera , met haer mede-foorte Sanicula guttata ghenoemt / in bet Bijboeahfelvan witte ende qulde Steenbreke beſchꝛeven. 4. Sanikel metdry bladeren, int Latijn Sanicula trifolia, ín het J ren Water-Herffe beſthreven. f Rs aemen. Be Gongeten noemen alle foorter ban Sanikel Sani. cor „ hoe wel dat Die malkanderen niet feer ghelcken. De Italia⸗ nen noemen de ghemepne Danikel Cinque foglia maggiore, Dat ig Groot Bijfvinger-rrupdt/ om Dat He bladeren in bijben gheſneden zijn. Fabius Columna noemtfe Sideritis tertia, oft Heraclea Dio. fcoridis, , EL { Kracht ende VVerckinghe. Sn Stalien ghelooftmen dat dit trupbt al’t felbe doen kan dat het Bijfbingher-crupdtdoet ; maer — andere gelooven Dat het de — ende Senegroen ban krach⸗ ten meer ghelückt. In Dranckeijck/ foo Kuellius ſchrüft ſeght⸗ er leen gheenen Chirurgn bandoen heeft / alfmen Bit crupde tijaben kan. _ « : ẽ Tſap van ned ghedroncken / gheneeft de 5} werrende ende. € Tijd, Wet bloept in Meye ende Braeckmaents daet rg er Ag gbeneeft De ghene Die ban Vinnen ghehore hae rijpt het : Dan De bladeren blijven pet heele iaer daor Sanikel ghefoden/snde ban bupten opgelept/ oft ’tfap daer ban even groen / ende en frooten haer gheenſins aen de koude _ghedroncken / beghefcheurthept: dan bet werckt meeft alfz — J peen ee ee aem. en ti hit cru eynlijt — ven ban bit crundt met De Wortelen in Water met Boz Jen noemt Bit cruydt zb: bat —— id geauetfte longer ghedroncken; gan 5 Pooghbupt(eh ende Bederduptlej Danikel oft Zanichel: en/darr mede ghegorgeitende en mondt abefpoelt. t Fra 5 in t Beemſch Zaapetl. Dit t wort feer Gheprefen om fijne ame kracht : want Be deg naems Saniculaig om dat Get foo krach⸗ berg: ale bonnen /abehvanewen tabe bekt boot eenigbelind tigh ghevonden Wordt om de wonden te ghenefen/ foo Derlinghekracht de beeseringie ban de intwendigheercrementenoft ——— an daer zitt fonunighe andere Oberigheden der boetfelen/ op Datfenieten ballen opdekranchfte f Sanicula gefjeeten/ als is Violadentatia, waer Deelen des lichaems. Bk ban wp fpzefen fulen im ons fefte Hoeck; ende Auricula geerde (capten dat Sanikeloe (loc krachtenbeeftbie ben — onder de locrten ban Primula veris gherekent Bloent-fpoutven ne roobrmelifoon/ ende om De binnen EK — EROS haem te en daermen noch wiecke noch fafve ghehrupes — — ——— bitter Ate an, (men tenen Bk maeckt ien vet Gn bald gi eenighe tfamen-trechinghe daer bp ghe⸗ Ed \ — vorght (beneveng bat fp fuptser maerfst/ende doo? hettfa- „Sman DMD bet in ban de gedroogde bladeren in Be baars verftercht ende de krachten vermeerdert) ig “ner shebreken (eer mu * men · trecken Oe 4 . AE daerom werm ende drooghe Van aerd/ ende dat ín den — —— ge beelen ende er bleef bp een te az tweeden N bleef te fiet E ï ——— df \ 3 Y leeſth te / „€ Kracht ende Werckinghe, Het fap ban Sanikel tomben /al oft (p niet ghekaptoft gbefneden waren: "welck bande ende van bupten cht/ —— Bladeren ban Weco) ende van de Wael” fi —— ae an” Welpan binnen mighe andert ooch ghelaoft worde. —— ten; — ER ET ETV CAPTT WE Sanikel ín water oft ín wijn ghefoden/ ende te drint be 5 ce fe geeen, op be biet paumen be gpene Ge __ Van Synnauvv oft Alchimilla. _ Bet lele water oft wijn daer anikel ín gheloden fg, PR in CBIEVOEGHSEL — LS ke dat Ruellins be Sanicata eem foo kraehtighende Ä À oet cease ei te won oane genfokeachrighe mt bp Dat een wepnigh anders te vefchrijven/ende een ander ‚ — te gheben / dan Wp Wier ebben : ende botsen dien bp Het eerfté Deel. te bp een ghehoopte ende aen een Hangende groen-geele oft Tras-betwighe bloemkeng znae de welche Holght Heel fijn ende dun faet/ in kleyne hupsſiens oft hauwkeng be- floten. De wortel is fomtijtg een palme lanaly/ ende bijnae eenen vingher dick / van bupten ſwartachtigh oft brupu / aet vele veſelinghen in Ber aerden ſinckende. Sinnaus oft Aſchimitla, ander confer Paousen mantet. gek 7 crx dend = — ARD IS —_{Phetk. Bpanauw waft- óp grafachtige wachte beertt, zat ende aen afgaende Dellingen oft dalen Lan de bergen meer andere woeſte B 1ghebóuwde plaetſen. : * — in Jep ef Braeckmaendt; — het heele iaer Dooy groen / ende de wortelen bly⸗ Naemen. ben noemt dit truydt ntt ter tijdt int Litin ——————— etat eener een _ After Auicús noemt. De Boo 4 Sinnauw / Boogh ï Lewenfuß / Lewentatzen / zuwen mantel / ende G Santer be vaer dan besten in * Barn Pla ken rkenen Sai ez — ie rg ener fed nae Den Hooghe —— ike Pied de lion ; in Engelandt Ladie n de ouders niet bekent gheweeſt / datmen met ward fet fake dat fommighe het pet het ie Leontopodium de ouders ís/ enaar bart ii Leontopod nf opodium Rd gehe be ie manis be atie je leen maanen be mare De ee pere ld —— * 3 Met vijfde Boeck. fi BIIVOEGHSEL, It ertmmöt worde Bert ghebonden op Ommigbetocyte beimden den De gheberghten banghende / daer ————— ende roode aerdt is. Ber ket Kleyn get! fatt, niet Groter dan Weul- faet/ in klepne toene hunskens. Wet heet ooch Hchencbladt. Daleriue Cõoꝛdus noemt het Drofium; be Staltaenen Stellaria, Alchimilla met vvacre bloemen íg ſomtidts ban Ctufius gbefien. Alchimilla met dieper ghefoeden bladeren „EErTIJDES ban € tufug Heptaphylion, ende daer nac ban andere Tormenuilla candida ghe⸗ heeten / dat is Witte Tormentilíe/is van hem om Den wille ban Haes re krachten ende andere teeekenen in't cheſſacht ban Alchimilie ghe⸗ houden. fp roght upt haeté wortel twee oft dzu tackskens rond / ffDF/ war gheknaopt/ ghemepnlijck eenen voedt hoogt: op de welche ftaen bladeren; / in fes) (cen oft meer Diepe Doorkerbingten oft ſnip⸗ pelingben tot ven ftecle toe ghefneden / heel grs ende bp nae ſiper⸗ derwigh / van ſmaeck berdrooghende ende tfanientreckende/ als dit heele gewas oock is. Diergbelicke bladeren komen inſghelijcks pock upt de knopkens oft kmekens bip oen; maerklepnder. Op bet fop van De tachskens watten vele tp een qbeboopte bloemkens/ De bfaemen van den Olhf boom feer gheihen / klepn / atefterer ende Wit. De wortel is. dick ghenoegh / ban Bupten ſwartachtigh / eert — langh. Zp biocpt in Spaegnen omtrent de Mep ; elders at fpacber. 4 Alderklevhfte Bergh-Synnauvv ban Fabius Columna Alchimilla minima montana ghebeeten / waſt met meniabte in Apulien. het is ten hooghſten cenen halben voedt langh. De wortel is houtigh / geel · achtig) . Defteelkene zón rond / ruph / wet roodachtigh / onders waerts war houtigh. Ve onderfte bladers ghelyeken de rerſt upt⸗ komende bladers van Eert· roock / met’ oorhens daer aen oheljels Die ban Dpnnauw ; de felve ban fijb-fieelen / faer-blaeskens ende pruchten gheljch. De bleem is al een kleyn blacgkenoft facks- ken / tn bjben ghedeplt / vol geelachtigh tnaheaonwt faet / kleynder Dan Geers. De Bladeren bie aen de fteelen groepen zijn feer Klepu Bet iet famentreckende endé berdroaghenùc. Weten is gheen Perce= pier Van de Cnabelfche. ’ Kracht ende Werc * Dit cruvdt wordt ban de vrouwen veel gbeacht / om dat het ſonderlinghen is om De ondruchtbaere brouwen totontfangten te brenaben; te weten eenen lepel vol ban Dit eef trupdt — dagheu achter Ben anderen met wijn oft op goncken. Som mighe houden dit drundt boor koelder ban de Danikel ende daerom achten fp dat feer goeht om De pine te verſoeten / ende af re nemen De bitte ban alfg ontſtekene wenden ende ſweeringen / daer op tog Be & birurofins gebrupeken dit erupdr om De gefcheurthept ende ighe quctfuren te fen/ ende De uptwendighe tedoen lups ten; in ſonderheydt inde fchenen/ Daer het bel af ghe is. @m Dat Iet foo dꝛoogende enbe tfamentreckende ie, daerom wort Bet ſeer abeprefen tegen ben witten bloet ban De vrouwen / ende was ter achtighe bloeden / bie De moeder ſos nar ende glat matekken Dae bet faet weder af ſchiet / enhe het ontfangen ban de Vrucht beter boort, Water ghediſtilleert ban vit crupot-genroncken/ kan den wits ten bfoet der Drouwen doen opouden;infgheijckg oock Ban bupten meteen fpangte opghelept oft ghebaept. water heeft ſulcken kracht om het vleeſch bp een te ha⸗ De Gupt ſtyf ende batte maecken / dat ghe 6: fammigbe ienghe dochters / nae Dat fp ghefchent zijn Bodt Det ghe or ivk bart bit water baar meeatborn senden sin Kodie biſonder als fp stele Dagen ghesecen adden in et water Daer dit cruptt ir gee ©e gier die De borſten met Dit water ſthft / bard ende rond wi Ö — abra eten den se ed daer Hypocy flis, ende drooge en, Peerorfteertecrupdt ende | fm wilen bekent fp me bien ercuriug congelteen konnen ; immers (p doe je hum om dat te geken eude te 5 kt — — ven deni nn Eoft Det mare Jun tille/ is nae t gheboelen van € ans / haer de opꝛethte gemepne Aichim meeer bef berfebepoe. vroe HET XXV, CAPITEL Van Heydenfch Wonde-cruyde ende g oft Witte T ormens Herba Doria, Det Gheflachten: ë d el Dit Capitel fullen wp twe: trupden i belan, d —— Grachten — —— ber eerfie Deer Solidago Saracenica oft Bepbenfch-1Doridt- cruydtz Get andere is Herba Doria ghjeraemt. Ee €_Ghedaente, 1, Die loorte van Solidago bie ben toes naem Saracenica Baert / ende dep Voeten hough zijn, oft noch tond/ van binnen ijdel oft —— —— tigl) van verwe / oft wat donther roodachtigh/ bijfander nae beneden Waerts, De bladeren zijn groen / hael 0 gat, ae 206 Cruydt-Boeck Remberti Dodonzi: MHeydenſeh. Wondt cruydt oft Solidage Merba Soria. Sarxacenica. | NED AES EN: - W Zi N ) B ZA SZ) HN NM, s jn A Ni END ON KO 4 ZN HN USA ij; Mi SNN 4 1 ls IKAN ij) 6% GRON KN W VN — — 7 Va 4 KÀ Dj 8 /) N IES 5 Bentig ban hier te lande: want ſod wel n Boogh als in : A \ Been Wordt fp nergens in't wilt gebonz REE Ee —— ‚Ben; dan waſt daer weeldigh ghenoegh/ allmente in de hoz bladeren oft die ban den Geelen Wederick bijnae Es “en laeyt ende oefent. — Ri Kende / maer norhtang grooter / rondlomme met klepne Plaefe. 1. — waſt gee oe | —— rin aft geerne nieuw * kracht ende Werckinghe, 1 donckere plaetfen; ende Wordt bee ghe⸗ trupdt wart veel gebrupcht om ten ende kuplen ban felfa woordt — Wonden ende zeeren te fupperen ende te heelen. x. Herba Doria waſt op diergelijche plaetfen daer het _ Fen ftropt het er van De bi v Bepdenf ch-Mondt-erupdt te groepen — Palen wonden” / edes — Be graciten apenbe wateren/fonberlingljen _ @lien ende Lalven gienen eit ore vee nn: he Probencen ende Languedoc alwarrúp warten bee Den am be wonden aber ple den en nde X * Het cerfte Deel. “Het vijfde Boeck. maghmen de bladeren / noch verſch ende groen zijnde / met % bie @lien ende falven Lieden ende mengen. Sulden xoede CT lelve cruydt gheneeſt gock ende fupvert alte fiſtulen / Toopende gaten / eñ quade oft vuyle ftinchende ſweeringen. Men doet dit cruydt dock bp de dzaucken die men geeft de ghene Die ghequetft / gheſteken / ghefcheurt/ ahebroken oft van hooghe ghevallen zjn / om Die te genefert/ ende dat gheronuen bloedt te ſuyveren oft te doen ſcheyden. Dit ſelve cruydt ín water ghefoden ende ghedroncken / gpent de Gerftopthepdt van He Leder / ban de Galblafe/ ende van de Milte; ende ig goedt teghen de Geelfucht: bo⸗ gen Dien gheneeft het oock De langbdurende koztfen. Det water daer Depdenfch Wondt truydt in gheſoden is / ghenceft de quade vuyle frinckende monden / ende de ſwerringhen des tandtvlceſch ende det Reelen / alfmen die Daer mede ſpoelt oft gorghelt / bijfonder als daer wat Hoe: nigh van Geofen bp ghedaen Wordt. 3 5 2. Herba Doria ig ban aerd ende Han Krachten / ende bervolghens oock van Werckinghen / het Vepdenfthh Wondt-rrupdt heel ghelijck. B IIV-OE-G H.S EL. Epdenſch Wondt · cruydt is ban ghedaente ban bloemen de Gulden · Koede ſeer aletijck : het fact gheihckt dat ban de Co- nyza, Bet beeft (nen taem ban de heydenen oft Daratinengekres ghen / Bie met dit crundt de wonden pleghen te ghenefen. rba Doria is ban andere Gulden-cruydt ghenoemt : deſe heeft bla als die ban groot Wintet-groer oft Rumex „ende De gele bloeme ban lacobaa oft een foopte ban Tripolium. Lobel twijfelt oft is De Pharnaceum ban Pliuius is Bet en heeft fijnen naem niet gee reghen ban Andreas Doria, Den feet vermaerden Capitepn Genes rael bande Kepferlicke Galepen ; maer is feer lange boor fjnen tydt Herba Doria emt gheweeft in Langueder / als Gulven- crundt / nar De loemen / ende goede kracht am He wonden te beelen, Dewortel ban Dit crupdt ig klephder ban de Grootte van de glanre berepfcht;ende is een weynigh ſpeterhachtigh oft aromatijck: De bloemen zijn Die van € rups-crupòt oft- Zee-Tripolium ſeer ghe⸗ lck. Anders beeft Dit crupdt met het Liinonium groote gelckeniffe. —,_ Gulden Confolida ghelijcht defe erupden wat; maer fal beter met de foorten ban Chryfantherhum beſchreven Aengaende den naem Sölidago, Die wordt verſcheyden ctrunden gez gheven ; te weten / Bit heydens eg ende De herba Dos via/ De Bugula oft Denegroen/de Brupnelle) be Auritula Vrũ / ende …_ De Koract-Diol a ; í Aerd. Bepvenfch Hondt-rrupdt is droogt ban aerd / tot by nae in den derden graed / niet ſonder wermte ; want het is van ſmaeck bitterachtigh ende tfamentrecketde. f Kracht ende Werckinghe. ¶ Hepdenſch Wondt · trupdt / beneffens dat Iet foo goeden ondt-rrupdtis /’tzp van binnen’s lichaems/ “tp Dan bupten ghebruyctkt / kan oock De weecke Leber verſtercken / ende het beabinfel ban de W etten. * De velt ſcheerders ghebrupcken dit crundt veel / infatelijchs oock. de Herba Doria oft Guden · triwdt; ende nemen het sene in ghehiehe ‘banbetandere. 207 SMET XXVL CAFITEL Van Gulden-roede. — GN — EGhelſlachten. — 8 3 de gheagchten van de Solidago Saracenica ende de — erba Boria maghmen de Gulden-roede oock wel ſtel⸗ len — tweederhande: want de dwi blaz ende faeabhe-ghewijte ghekerfde kanten, ze _g Ghedaente, 1 De Ghemepne Bulden-rocbde ig var Dans sp beent reen Dateren gelijck: En be bladeren/nochtang korter ende upd oft [wartachtigher dan bie van het enſch — trupdt; te weten / de gene die upt de Wortel 5 je om di fretten werfen ende bie ee oen bart dn — Is 2 NN H —4 —— — 5 ï € Tijd, 5 N 208 Tijd. Guldenroede bloept meeft ín Ooghſt⸗ maendt: be Wortel blijft ’g winterg over; maer de bladeren bergaen dan meeftendeel/midt{gaderg de fteelen. Naemen. fBen noemt dit crupdt nu ter tijdt op het Laãtijnſch Virga aurea. De ooꝛſaecke des naems ig Daer ban ghekomen/ om dat de tackskens oft rijskens met bloemen gheladen / vene goudt-verwighe oft gulden roe⸗ be gheh Eken : daerom Gebben’t de Pederdupt{chen oock Guideneroede genoemt; dE Franſoyſen Verge d'ot : Dan de Poogidupdtichennoemen’t Fedbertraut, 1. De Ghe⸗ mepunfte met onghekertelbe bladeren voert den Ghemep: nen nacm Virga aured ín’t Latijn ; ende mt Tupdtích Gulden-roede. 2. De andere magen Virga aurea mar- gine crenato in't Latijn noemen / dat ig Gulden-voede met ghekerteldé kanten, - à s Aerd. Gulden-roede íg oock term ende droegh ban aerd tot ín Ben tweeden graed/ foo wel van hitte als van drooghte : fp maeckt ſupver oft vepnight met eenighe elamre inge, Kracht ende Wertckinghe, Dit truydt verweckt de wife, ende iaeght af de fteenen ende ’t graveel vande Hie⸗ ren / ende byeeckt den fteen / ende loft met eenen alle de taepe rauwe flijmerachtighe bochtigheden/ die de door· ganghen bande gifje beletten ende verſtoppen / ende Daer Dooz het vijfen ende den uptgangh banden gebzoken ſteen beletten /ende met eenen het graveel oft ſandachtigh grups bp een placken/ ende daer eenẽ klont oft fteenhen af maec= ken/ den welcken — licht om breken ende te ſchep⸗ enig: ende ghemercht dat dit cruydt foo goedt is ont de flijmerachtighepdt te loffen ende te doen ruymen; foo eeft Arnoldus van Villanova met goede teden ende ver⸗ andt Dat lele foo feer ghepzelen ende Hoor goedt gehou⸗ Ben. om den fteen te Doen vijfen / ende de ſnierten Lan de Pieten te verloeten. Gulden-voede Wordt oock ghevekent onder De truyden Diemen inde Wond dzancken pleegh te doen ; ende Wordt ghehouden Boor (oo Krachtigh ont alderhande Wonden — quetſuren te geneſen alg het Heydenſch· Wout · cruydt elve; ende magh daerom in alle ſaecken daer dat Hey⸗ denſch· Wondt cruydt goedt toe is / ghebruyckt worden, BIJVOEGHSEL. € bladeren: van dit t / Die be wortel komen benson op bee —— id — plaerten beeft Le 3 b betrof of: he vaa dt — van Plinius te houden is. wilg beefthepden ban — t erick int — en EE alle fin deelen, Kracht ende Werckinohe. crupdt en frac om be warom — —— — Ghenefen. fiedet de Gulden-raede L die ed enge hd foo ben krancken te drincken / ont endemet het ®iterumde fit ale Gnchingen rene fore Leto — £ LEE gefel als Ve tea om ben fien tieke ande Deen er wor en s goch tegten de * rijden Geeren ooge baloe — — zit — ini iseer een geacht ban Wederich ale Crüydt-Boeck Reimbertt Dodonæl. HET XXVIL CAPITEL : Van Wolle-cruydr oft Verbaſtum. Gheflachten. K Erbattum oft Wolle-crupdt is tweederhandeshet eene ig se / het ander (wart. Dan het Wit zijnder twee geflachten ; te weten, een met breede, ende een met (malle bladeren. Behalven defe vermaent Dioſcorides / ende nae Saiemis/ vaneen ander oft Wilt Verbafcum ; ende van twee fooyten van Phlomis ; oft Kleyn Wolle-crupdt/ ende van een ander gewag Thryallis gheheeten. De wele⸗ Ke wp alle bijfonder befrhrijven ſullen / ſprekende eerft van de twee fooyten Ban het Wit Wolle cruydt / ende van een foorte Han det Swart: E 1, Beteerfte Wit Wolle cruydt gheeft upt ſijne wor⸗ tel grogte/ breede / Wijde bladeren / als die Yan de Koole, mat facht/ Wolachtigh / ende griſathtigh; tufichen de welche eenen (teel upt t midden komt gheſproten / enckel/ recht opftaende / oock met lachte grijſe Wolachtighepdt bedeckt Han onder bp de wortelen met Dierghelijcke bla⸗ deren bekleedt, die — allenghskens fmaller wor⸗ den / ende vooraen ſpitler afgaende zijn; ban het midden tot boven toe is hy van alle kanten met vele bloemen be⸗ fet Die geel van verwe zijn / een weynighsken welriecken⸗ de / Van Lijf bladerkens aen een ghemaeckt; nae de weltke Bolgen kleyne ronde huyskens / waer in klepn fact ſteeckt. De wortel is langh/ bp nae eenen vingher dick Gan hup: ten ſwartachtigh oft byupn, Spit Spoe-crurdt oft Verbaſcum met Breeden bladeren . ſomw— jn kl — — 1 Het eerfte Deel. Spit Wolſe cxuxdt met ſinaſſer bradereg. Zꝛeeder bladeren, De enchete oft eenighe ſtee len zitt neck dierghelijck; alg oock zijn de bloemen, díe geel Han verwe Zijn / met ſommighe draepkens int midden De Wortel is oock als die vañ He andere (oorten Ban Wolle-rrupdt. q Plaetſe. ad dele ſoorten van Wolle· cruydt Waffen gede ers / by Be kuplen/ grat ijtken / ende op an bebe pels dan zit Wolle rupdt/ iben ef eos er Du enz maer het ander r bladeren en — foo — ———— Wit Wolle-crupdt- met een dickwijls niet —__q Tijd. De 10 n worden —— Dop: — rend ghebonden ; ban fp en bloepen niet voor Oe emtens ais nae —— aerden ghefpzoten dn — rijp. iecks N | , tofcorideg menfe Wolle-crupdt DW tgn Bern 3, De tweede loopte / tra Siver gan | Di Verbafaum Ms bat is 1D CTU nnee wort den genen die met eenigen lang be dh hen Bie met als de Het vijfde Boeck, Ss art Spolie-cruydts, 209 3. Dè bebe voe / it Latijn Verbaſcum nigrum earn Swart Wolle-rupdt noemen. Aerd. Wolle⸗ cruydt is dꝛdoghende Han aerd ; dan de ——— — daer bp oock eenighe afbeggende ende verteerende kracht/ immers (oo Galenus Geeuw git. g Kracht ende Werckinghe; De hladeren ban alie (oor: ten van Wolle-rrupdt fn Water ghefoden / Worden nutte⸗ ltk op iel — ende dy De ontſtekiaghen van soghen ghelept De lele met wijn ende ani op ſtintkende vuple ent fiekene zeeren —— weeringen gedgen / geneſen Die: Met azijn e opde Worden / ende op de plaet⸗ —— van a ben — gheſteken ende gjequerft zyn/ saven we gan onfe tijden hebben benonden / dat hef —— vds ve Smeren van dele truyden weeft / feer goedt is om de tE baden © BE te ſtoven / als Die met eenighe — ende uytſteken: want fn zjn beguaem niet alleen om de ſmerte ende weedsin te ve rf eed Doen pl ngen Door haer Drooghmakende tel / bi Tp fan gan, —— — ſoo — ———— ig bequaem om allé gebreken eñ qua⸗ Ten te genelen Die —— — oft katarren beroorlactkt — fchrijft ban Befe wortel” dat eenen teer aer bags feer nuttelijch te Drinchen ghegeven nahdurigen bupck-loop ghequeit zijn : hy — Dat het Water daer De feline Wortel in ghefoden eſt / leer goedt ie om te ghene⸗ ve Die var — — eenige ghe⸗ itſte of hebben; ende Eed met eenfgt Bee oft met den kramp gheguelt zijn, Bobendien, feght Ip, kan dat feloe water den. 3 ende Dat neeh meet is / De pine oft fweeringhe der tanden verſoeten/ ende alle diergelijche Weedont op korter tijdt verdrijven Sommighe willen oock Berfekeren/ bat de lelve ober ons de Vallende fiechte ghenefen kan /bifouder el noch ionck is / ende gheen bloemen Haórdte : ſy fegghen daer noch meer toe/ dat fp ber aerden * wt bet agreed 53 ken moet De voor helde —— 210 fet ban de Maeget ig / ende be Maene ín Het teechen van Ben Gam : het welck nochtang niet heel ſonder ijdelhepdt ende ſuperſtitie en ((hijnt te weten. De bloemen met wat olie fommíighe daghen onder het meft te weytke gelept/ wel verſtaende totter tijt toe dat ſy heel ontdaen Ende ban een ghegnen zijn / Worden Han de Meeſters ban onfe tijden feer ghepzelèn om den weedom ende fmerte Gan De fpenen oft anbepen te Gerfoeten, een Motte-cruydt met groote bloemen,ende torrs-ghev vijfe rouvve trof. kens, Defe ſooꝛte ſeght Lobel) ie ban Fralia —— ſeght Lo nde her rent derlandt / met groote geele bloemen ende — —— el e banden Somer Den bari ende oock ban vdt n man Wolle⸗ Cruydt-Boeek Rembertí Dodonzi. een eyghen fonderlinghe ghedrocht / Bat rond is als ten linſe / ghe⸗ bloghelt; wit/ in't midden met EEN ſwarte plache berciert ; foo datz men bar felbe ban verre ſiende / ſeude meynen Dat bet gegaeter waer / oft ren doorgaende putteken in't midden hadde. Kracht van Ghemeyh Motten-cruydt. Bet Motten cruydt oft Blattacie van Plinius heeft de ſelbe krachtẽ ban het Wolle-rupdt, Pan det ep Motten crupydt / daer Dodoneus in dit € apitel af gefpzoken heeft / is fcer bitter Dan ſmaeck; ende bet is ſeker / ſeght Zobel / dat het de verſtoptheden van het inghewant / ende van de kiepne aderkens daer De fever haer boedfel ende bloedt upt ſunght / dpenen kan; matt wat het teghen De beten ende het vergift verz magh is mp onbekent. 5 5 Sommigheſegghen dat Motten crupdt / waer dat oock ghelept wordt / alle de Mottennae hem treckt ende Dat bet daerom {oa gez heeten toorts maer Dat feude eer waer zin ban Die ſoorte Vn Swart Wolle-crupdt, Die Lobelboer de Blarrarra ban Plinius houdt / alg ban de Shemeyne Blattaria/ die de Motten eer wegh igeghen fous De met haer bitterbepdt / dan Die felbe locken oft nae Bart trecuen / gelijck wy voren oock vermaent hebben. Motten crupdt is goet om atie ſweeren te gheneſen; ende maeckt het hap? blondt / Ende gheneeft De ontſteking hen ende ſwillighen der goghen/ als ſommighe ghelooben. HETENKXIKes GAPIETEL Van Wilt Wolle-cruydr. Gheflachten. Ker. worden Lp de Crupdt-befehrijvers ghemeynlijck dep foorten Han Wilt Wolle-rrupdt belet ;- vande weltke de twee eerſte Bladeren hebben als de Davies de derde / als De Gakette oft Wilden Beul, Ghedaente. 1, Het Eerfte Wilt Wolle-rrupdt (runt hoogh op/ met vele ſtruyckachtighe bierkantighe ghe⸗ knoopte vijgkens / ende houdachtighe kleynder tachslieng daer aen / met witachtigen dong oft wolachtigheyt rond⸗ om bekleedt. Dpt elck ſidt waſſen twee tegen eeu ſtaende⸗ rouwe/ ditkachtighe bladeren / met een Dichte ve olachtig⸗ pepbt bedeckt / griſachtigh in't aenfien eñ aentaften, Anaf r ende langber dart de bladeren Han de Davie ; met de welcke ſy anderfing eenighe ghelijckeniffe fchijnen te hee ben, Bet opperſte Ban de ſteelen ig rondfönume bewaffen Eer f te ſoorte Gay Smit Spolte-crupdt. · _ _„Motten-cruydt met groene bloemen. Wot het faet — t — J dick dt hebben wp fomtí nege — 3e — — Dân bet felbe bermigb/ sock groen n pirrpucen : ander! — ——— — — upbt achtige bloemen, Bn Het eerfte Deel: èt bloemen / alg kransliens oft wervellens ftaenbe/ bie Wijde oft gapende bloemen van de Doove Petelen ghelijc: Kende / maer groDter/ ende Van verwen geel. De wortel finckt Geel diep onder d'aerde/ ende ig met vele ſaſelinghen bekleet ende beſet. 2, De Cweede foorte van Wilt Wolle-crubbt beeft oock bladeren als die ban de Davie; maer Die zijn grog- ter bande Davic-bladeren ; ende Daer-en-boven Wita tigh / ruygh oft haprigh: wiens ſteelliens op't fop geele bloemen Goordt-brenghen / alg die ban bet — Wilt Wolle crundt. Tseede ſoorte Baij Smit Gpotte-crurdts Somm — ander oft — be —— — door ineden bladeren / alg Die Han Gakette / oft —— bel, Ghehorenden Heul ; de welcke ban Erge gt —* Woar met ahetack ite en ee fe pie bloemkens. al⸗ — ende oock wel elders / — bos van de Dief, hebbers der crupden EE bevonden ; andere zijn (p te lande * De Dei ee Ie Se gerfe foorte/ van a Verbelen filueftre in. — cum 1S d en, On bat end er ei oft be gez Goorden. Dan, Goa oen ern gp Pae Ehryalls -rrumdt/ ghenaemt, Wordt 2 Lycha Het vijfde Boeck. 213 Wordt oock Verbaftum Lychnids abebeeten: maer be bloe- me ban Thryallis ig voodt / als Picander verhaelt in fijn boeck; Theriaca ; daer en teghen ts de bloeme van Hit Wilt Wolle-crupdt geel gan verwen. Daerom foude ick bee dachten dat het noch gheene Thryallis, noch hare gheene Lychnitis en is / maer eer een ſoorte van vᷣoiſt Verbafcum off Wolle· cruydt / waer Hoor Wp dat befehreben hebb. Want aengaende Be Thryallis;wp Gillen betoonen-in ong nacbol- mende ſeſde Boeck, nat de ggemeyne Chriftuis-ooghen oft Lychnitis ſatiua, vooꝛ de oprechte Thryallis gehoudẽ moeten. Welfen. Dan dat fortumíge daerom gelooven dat dit trupdt Thryällis íg/am bat den dons vande wolachtige bladeren Dient om daer lenumetten af te maecken /Dat en is niet vez dens genoegh; want mert Bindt Beel meet andere Herfchep- dert rtupden / Wiens lachte wolachtighepdt van de bla: Berent Dient ende feer beguaem is om Daer lemmetten oft koordekens af te draepen / om in De lampen te ghe⸗ brupcken. 2, De tweede, Verbafcum ſilueſtte alterum in't Latijn/ magh int Nederduydtſch Tweede Wilt Wolle-erupbdt eten. ’ 3. De berde. foorte / Verbaſcum Glaeftre Matthioli, maghmen ndemen Derde Wilt Wolle-rcupdt van Mat⸗ thiolus beſchreven. ‚q Aad. Dele ſaoꝛten van Wolle-trupdt zijnoot droogh van aerd/als de Tamme VOolte-rrupden,/ ende bie imn alles Ban krachten feer ghelijck. g Kracht ende Werckinghe. De bladeren Han Wilt Wolle-crrupdt geftooten/ ende paps-abhewijfe ghebiupcht/ gin goedt gheſeyt op De Verlivandthepdt Die van biet oft beet water oft anderfing veroorſaeckt is, Ander ghebruyck. Men magh de fachte wolachtigheyt van dele crupden leer wel ghebruycken om lenmetten in de — te maechen, — BILVOEGHSEL ban Wilt Woile woden berlin pa — ende in het E € — oock in nd lien / al waer fp Suchamele Almonte ede hf £ Anguillara — fe watten oock beel in ende in Durten. De geele en ban Dit cruydt zijn Leer erf om fien/ feght Lobel / die ban De Boonen oft Malrobe gelijck / gedepende als vonde kroonkens nieffens’tupt ag Pereda De bladers / op bepde ſjden upt · ſtekende / met bleeche tocken ban d De tweede ſoorte dan wir it Dotle- srupdt worbt ban Lobel Wile Boomkens ghevvijfe Verbafcum, oft Wolle· criwdt met bladers ban Savie ende geete bloemen gherioemt ; ende baar Get vierde Verbal eum ban — — ghehouden. Ben ſelven Lobel beſchrift noth ander Dit s / met naem ban Tvveede Wilt Boom- Ean rade en hid cum, met — van Savie. Bit komtupt Sp⸗ pepers } fiber / breeder ende vouwer, Tr —— Verbafcum filueftre —— feu froticans. Wilt Svvart — is — bel / ende ezoaftaeet £ Ld Diaters som fer abeljch Diesen de Wilde ——— ande —— fee brit —— kens — de welcke purpur ei Cop inh pe li heil ſporte van Dodonus ſnder te wat bele ban bloemen Dat —— is Verbaſcum alterum Matthioli ghenoemt men — purpureum Erucz — — —— welck ſeer gede om kennen is Bladers hebben E gelück / ———— ghefhaerde Snes ene aken —— rter ban verwe / omme de t — —— De bloemen groepen renten ge lick Die van De gab dft Bejeninum / Lie elve komt / daer op aaneen : lere ne de Sep ende Braet chmaendt; dan | tmelck vofachtic Dig. — dit Wilt Wolle teúpkt niet bla⸗ ë Hed De Phlomis Lychnitis ban Dios De Th: — in Caſtilien Candilera beg here an be VerbsCrien bed Mat⸗ ilt eN Men ghelooft dat deſe ſoor⸗ olle cruydt len —— zón als Dé Tamme prielijck de Wilde in een de Tamme bat allee faorten ban Wolle t goet gedronc⸗ rn’ t ghefwit it amandelen F * ë 214 De woꝛtel ban dit crupdt in water ghefaden / is ban fulcker Kracht / datſe gheneeſt de gebreken ban be borft/ ende be ghene die etter fpoutwen ; iae gheneeſt oock niét alleene De dempighe peerden/ maer oock Die bun inghewant / heupen oft lendenen trecken) als bun Dat water te drincken ghegheben Wordt. ì De bladerg ban alle foorten ban Wolle-crupdt / met de wortel gheftooten/ ende met win hefproept/ ende alfoo op warme aſſchen Bheftelt / gheneſen de blactkeng omtrent De ooren / Warm daer op clept, ú ‚ ’@C metch ban He wortel van Wolle crundt / foo dunne als cert falfken ghemaecht / ie feer goedt gaten. ſaet ende be bladers ban deſe crupben in wijn gheſoden / eerſt — zinde/ trecken tipt den lichaem alle dinghen die daer ban uptên ín gheſteken zón / daer op ghetept : ende daerom sijn fp ſeer goedt ghelept op de hoef-hoornen van De peerden / als fp vernaghelt lie van Wolle-blotmen ghemaeckt met bele infufien / is feet —— ou te ſtillen De groote pine ban het fevcn ende bart DE pene; HET XE CAPITEL Van Sleutel-bloemen oft Primula Veris; anders Witre Betonie. j Gheflachter: ai E Dleutel-bloemen zijn tweederleye; te Weten — Ge oft met dobbele bloemen ; ende de uleyne⸗ bie op eltk ſteelken een enckel bloem draeghen. &Szoote Vleutel bloemen. Daer is groot onderfchept bloem: gerfte loopte van Brute eine We fomrijdts heel fracp geel van berwen / for aen in De fiftels oft loopende - dt E e Bie 5 ——— Bꝛoote leer mag eben 6 — — tuſſchen Be welche teere hens oeordtkomen/ recht ou Cruyde-Boeck Rembert Dodonzi. — i Dat fp bp nae Wit ſchijnen te weſen; ſom⸗ —— glen —— / maer meeſtendeel ſonder eenigben fonderlinghen veuck : op Hele plactfen ſietmenſe oock met Geel Dobbele bloemen. Eey troëken Gay dobbele Sleutel⸗ bſoemey. * —— ſtaende / kort / nauwe een palme / Bood 2 Op haer top eltk een bloemkert a 78 eer deel an berwen / Die ban de Groote Sleutel-bloemen Leer ne- lijk. De wortel ig oock alg die ban de Groote in vele fa ———— — an ne Sleutel· bloemen vindtmen noch een ſoorte met gragherwighe oft bancier-geoene bioensen —— J es Ban DE fen (eer gheerne op nedere vorht na ende he gheweften/ bie Wel ter fonnen Á € Tijd Defe crupden bloepen ir eert ende i den : dan als den winter —— — fap: oft Á zte weten / ſoo Vooꝛ·iaer oft de 5 int / er * ban Bie beftact te bergaen — _ Naemen:; Men dele crunden r nne Kkoudt / fietmenfe ** als enen noemenfe Brache cucali van Sleutel-Glarmen wat a sit — Bin goetonie; om Dat de bladeren an dit crupdt cenighe ghe- lWekenifje niet die van de Bezonie rhijnen te Gebben. a De ende bande „Het eerfte Deel: Kleyne Goleutel-btoemey. 2. De RKleynſte foorte ban dit ghewas pleegh int La⸗ ijn Primula —— te Deet acnerbieptie Kieyn leutel vᷣloemen. EE Dele foorten Han Bleutel-bloemen vleghen Lan meeft alle de Cruydt beſchz vers toor de Phlomides vasmder oft Verbafcula, bat ig Kleyne Wolle-trupden/ ban de ou⸗ dere gehouden te weſen; maer aenghelien dat haer blade: ven noch tond noch ruygh oft hapgiah en zijn / kanmenfe qualijtken Baer onder met recht reennen. ant de Phlo= tides worden met ronde rupge bladeren belchreven; im⸗ mers foo Plinius het Woozdt dafeiois Jazehort uptgelepdt heeft, Want Diofí 5 + Daer zijn tweederhande Phlomides ; rupgh oft haprigh/ ter aerden verlpreydt lige — —— ee ge ín het 10. an fijn 25. zn twee —— van Phlomides ende tondebla= Beren/ neer ende op Der aerden ligahende. — Aerd. — nen zijn wél dzoogh ban aerd/ maer nochtans fon eu 5 __g Kracht ende Werekinghe; fRen prijft de le zemen ſeer ont de lmerte van He leden ende gebreken der _ Wet Water Daer de Wortelen Han dit frupdtin gheloden Hebben wort beel gebrꝛuyckt Han de ghene deu fke in de nieren oft in De blaſe ghequelt zijn. 5 teld groten senen bi bananen oft wan bupe nu genen Die Lan b } 7 ten eenig ide geteerd” geben of verftupcht ebben CBIEVOEGHSEL blaemen Die en bloepen beet paeder. — De Witte Dleurel-bloemen zijn bier telande ghemeyn ghendegh; Dan de C 3 [ maen —— eee — die met en koo groot als de Bobbel € briftus oagen/ Het vijfde Boeck. zis Slegrel- bloemen met fneeu-vvicre bloemen waſſeni nahe É Voodts foo zijnder bele andere forten ban zamen mre bele ende enchele Dleutel-bloemen upt Engelandt in deſt landen ges fonden getwreft; ghelick bele andere bloemen upt andt komen met dobbele bladeren/ aldaer, ’'t zp Door konftes’ ergen acrd ban dat landt) waffende/ die in andere landen enkels „_Sleutel-bloemen died'een uyt d’ander fpruyten. Dele ſobte is in Nederlant onlanckein de Boben ban de Crupdt beminners acbons Ben ghetwceft / in alles De gemene Zleutel-Lloemen ghe{nckende, geel ban berwe; inde welcke de eene bloeme unt haer nudderin plactfe ban eenen priem/ een ander hloeme unt · gheekt vande ſeitde gtaotte ende ghedaente / fer onderlijck ende liefje om lien. „Sock zijnder met gekerfde bloemen ende gherimpeide ploepens ban bere Doncker- groen; anderſins zijn Die ben anderen Heel ahes lich. Maer alle deſe foorten zjn ban Sodoneus met keere woor Den bermelt gheweeſt; Ban de naervolghende zijn ban. Clutueendé ZKobel befcpeden. Ô zn : Roode , Purpure, Lijfvervvighe , Bleeck-roode , Doneker-toode, Witte, ende W irachuighe oft Bleccke Slcutel-bloemen; bie gemepus lück in Nederlandt nac ben Zatinfchen Primula Veris heeten. ele foorten ban Zleutel-bloemen zijn ban Clus in Coftenrijcks ghe⸗ bonden geweeſt / niet berre ban Weenen / meeftendeel met roouc bloes mens ende zijn Daerom ban hem Primula Veris rubro fore gheheeten. Wiens befchribinghe (onder de, welcke begrepen wordt Die vande andere met berfchepben verwen) ban bem ghedaen is als volght: Zp fprupt in't —— ban De Lente upt der aerden met thien oft twacif bladeren; de welcke in't eerft Pfamen ghetrockenende in en / alg eenen randen bol gehoopt zin / maer met —— ban túde Baer felben wijdt upt{prepe langhs der aerden/ aen be bentenfte (ijs. De grÿſachtigh / ende als met eenighe meelachtighepdt overfprevbt/ aen de binnenfte oft onderfte fpdeupt den granen bieeckachtign/ tat ghekronkelt/ ende bickachtigh / die ban de ghemepne Zirutel— bloemen binee ghtlijck/ maer klepnoct/ (malice / ende niet foo feer pherimpelt oft gefronft/ fcherp ban fmaeck: upt Het midden ban defe laBeren komt eenen oft meer ſttelkens untgheſproten fomipijlen teren boet hoogh / biootende kael / teer /op het opperste arijfache igh / dzaghende in een koppeken oft hoofveken âcht/ thien oft meer bloemen / kranfghewijs ffaende / ban ghedaente Dic ban de Zleurel- bloemen gelgck / dan bf in tweeen ghedepide bladerkens gemaeckt; met een fracpe lichte pr pete Berciert / oftlijf- bertwigh/ fomwijlen donckerder rood, famntijdts oock ( maer felden) beel wit / ende oock wat wirachtigb; dan fp zijn altegader omtrent Get iden oft bp, ben habel wat geelachtinh ; ende bovendien zjn — — 5— Carl ln arn apie ens ſteltend ende / fEET ro igh ban verwe. Dat — boer ennen bate orn taaier ús ban Roode Sleutel-bloemen oft Primula Veris. 216 de andere een uytſtekende prtemken oft ſtecksken in't midden heeft / gelijck onnughe andere Sleutei· bioemen pleghentepebbern: mact alg die foo ſeer rood niet enig / maer bleecker rood /Dan en heeftſe gantfchghtenen priem. De wortt len zijn twitachtigt/ ghevereits Dart De welt ke bele afſetſels pleghente komen, Beft oosten Gidepen int lactfte van Apꝛil / bhnae ven gheheeien Men door. Roode Sléütel-bloemen oft Primuta Veris met bloetrn-kranflen d'een uyr d'ander fpraytende, Den ſewen Cluſins ſchrft / dat hy een ban deſe planten in ſynen hof gheſet hebbendt / gheñen heeft/ dat upt bet middeu van den hrars Der bloemen een ander ſtrelkren quam gez ſproten / omtrent ernen duym langh / oft noet Linghery tr welck op {on t'ſop een ander kransſitn met heel fracpe bloeinkens gheladen voordt broght / feer bremt ende wonder om fiet; abelijck Ban de mede oft ghemeyne Sſeutelbloemen voren oock vermaent is. Maxr den Hoodhy-gieleerden ende fect neerſtighen crundt · bemin⸗ ner fe Bontiue/ heeft nu onlancks in fjnen hof fulcken mes nighte ban dierghelijcke planten ghehadt / datter wiel ſeventien Waz / alte groot / ende bele bloemen vᷣoordt · bꝛenghende / die npt bet midden ban Den eerften bloem-krang ernen anderen krans bar feer fchoone bloemen vertoonden, d Primula veris met ronde bladeren ‚bart Fabius Columna Paraly⸗ fica montana AÆquicolorum rotunditolia gheheeten / verſchilt Ban d'ander / midts dat De bladeren Heel ronder sijn, gelijvigh/ gheadert / enderwaerts grijs / wolachttah/ met omghevouwen randen, datse bijnae gheſchaert ſchinen te weſen. De wortel is gheveſelt / wei⸗ rieckende / als ie ban Witte Nies wortel / ſcherp / bitter van ſmartk. Den ſteel is een ſpanne langh / rond / kael (Dau De ſteelkens ber bla: deren zjn drhkantigh / een vierendeel han ernen voedt Langh) op ſn tſox cent vergaderinghe ban dunne bladerkens hebbende, omz trent De tien bloemkeng voordt · bꝛenghende / blij-geel batt verwen / unt rughe grjfe knopkens / im bijf tanden ghedeptt ; inde welcke ten rond bolleken met een langh nopken waſt / begrijpende vele artachtiatje frantighe ſaden. Defe ſoorte is tuſſchen Auricuta ri ende Primula Veriss oft foude De rechte Phlomis Diofcoridis moghen zijn. ' Ù Boordts foo worden Deft forten in Enchtlandt oock ghenoegh Ínf wilt ghevonden / niet wijdt ban de ffadt Balpfure, Ekꝛluis houdtſe boor ’t felbe ghewas Dat in — Kei- 5 ferlin genoemt pleegt te ween; in t Latijn Cefat inter herbas , oft Regulus, Gp Weeren worden Be bloemen Kreurzblumen gheroernt/ gft dock Kleyn rot Schluflelblamen : be boeren ban Enghelandt noe? meuft Birdeein , Dat is Boghel-oogt : met welcken naem fp oock ten ander crupdt noemen / t voelck Cardamina prarenfis int Tatn pleegt te heeten. Gheflachten van de Alpijnfche Sanikel van Lobel. … Defe ſoorten In mede ſoorten ban de Sleutel-bloemen / ende zijnde ſetfſte oft immers alg niet verſchenden ban De erupoen Die Einſius Primula Veris rubrofiore, Datis Roode ende Purpure Slentel-bloemen,beet: want Lobel beftbrift Daer ban dep faorten./ met de nacholghende waarden. r. Grooufte Alpijnfche Sanikel-met {malle bladers; in’t Latin Paralyrica Alpina Sanicula anguftifolia maior. ®e ghenes ſeght bp / die ghefien t De Groote Paralytica Sanicula „meteen Wwepniah gekerfde bladers / Die fal oock moeten kennen det naevolg foerten. Deſe die De — checten is / beeft lant — Die ban her Bergh-Goaphalium : De bloemen dn ng ee Dip J i verwe / ——— Sy is upt —— aen Ben Ú. Drancion ban Carolus Elufius ghefonden 2. Middel Alpijnfche Sanikel st Tatn Sanicula Alpina minor, fiue media. De middel-foorte is klepnder ban bladers/ de twelcke ten wepuiab ghekerft zjn. De bloemen zijn Bie ban den anderen gez lek / groepen op ſteelkens ban Dep dupmen oft een palme beoogt. De woztel is feer ſaſelachtigh ende ghevefklt. 3. Alderminfte Ál- pijofche Samkel; mt Latijn Sanicula Alpina minima. @’alder- klepnfte ban allen is nauws cenen Dupm oft anderhalf hoogh: de —— zjn ld gelij) — Dan die van het Reyn Bergh Navel⸗ cruydt / aen D'upterfte kanten ende 5 Bloem ie rood. € lufius ſteltſe — ———— Naemen. Tobelhoudt alle deſe ſoorten ban Sieutel· boog De oprechte Phlomis ban Piofcortdrs ( hoewel dat Bodoneusende SDatthiolus dat niet welen derren tac-laten ) ander noemenfe in’ Latin Verbaſculum. Nocthtans en Hebben obeene ghelckenifre met het Verbafculum ban Tragus: want dat ie’t ghene dat ton Groote Koꝛen bloemen heeten. abi imna houdt defe ſoor⸗ ten ende oock De Auricula Vifi boor medefoorten ban Het Alifma Dio- fcoridis oft Damafonium alterum Plinij. 2 zin bier te lande bekent met Den naem Hof-bloemen, maer Sleutel-bloemen; in’t Las tn Paralytica. De Franfopfen noemenfe Cocú, oft Brayes de co— cu, ende Primevere ; De Ftaliaenen Herba Paralifi, ende Fsore & Pri- masera_oft oock Brache di Cuculo oft Cognol, (oo Lo ende oock — ‘perd —— den ct ig id de Sinte eerers-cruye auis Sa etri op't Latijnfch; De Enghe fe Corle me rms en. Scholte — ma, ron, — erg ee Anglica omnium ma⸗ * Sn ee pratenfis inodora, ej Aap dd 0; daan * pn bed Latt 5 1de it — SAN De Primula Vens quorundam ig De Klepne foorte ban gbeteeten , moeger bloent dan — dd F — Aerd,Kracht ende Werckinghe. · Men houdt de Sleutel bloemen ippe; ende Siluarum Cruydt· Boeck Rembetti Dodonæi. boor dooghe,ven aerd tot in den derden gracd- ende daerom een wepnighafvaghende ban krathten 8 n bete landen worden de Sleutel bloemen hedensdaeghs met meer andere moes -erupden in de ſphſe ghebzuyckt; maerinde Me⸗ dicinen en heb den fn gheen fouderlingh ghebruyck oft krachten Die te achten zjn; behalven in de ghebreken daer Dodoneus af verhaelt heeft. Dau wiltmen Fabius Columna ghelsoben/ foo hebben fp alle de krachten ban Auricula Daft; daerom falmen beneffens de bolz gende mijn het Capitel ende het Bijboeghlel ban Auricula Vzſi moghen lefen. : 7 Bet water Daer De wortelen ban Dleutel-bloemen in gefoden zijn / met Dabie ende Marioleyne / is goedt in alle koude ghebreken ban De herffenen/ ende Ban de zenuen; daerom gheeftmen Dat ſeer nuttes lick te drincken De ghene Die hebende leden hebben / oft beroert ende gheëfiaghen zijn : Daer Dan komt Den Tathnſchen naem Herba Paralyfis, 3 Als oefe crupden ſtaen in’t bloepen/ pleeghmen daer af een Water te Diftilleven ¶welverſtaende / nemende Daer toe het heele ghewas / ſoo toel wortelen als bleemen) ’t welck ſeer goedt is teghen De Nappige heydt Des herten ende ban het gantfsh lichaem; want bet berftercht ende berkloeckt wonderlicken ſeer De krachten des herten. Men neemt De bloemen in met eenighen dranck teghen de ſteken ban de Scorpioenen ende verghiftighe Dpinnekoppen. Dit crupdtende bloemen kleyn geſtooten shade) eude op De won⸗ Den ende quetſuren ghelept/ gheneeft Die feer haeſt. Als iemandt pijn in't hoofde heeft / fal bp fijn voorhoofdt met bee gediftilleert water ban Hit crupdt baepen ende netten / ende fal daer groote baet in binden. : Behaluen Dat deſe crunden in warm-moegy taertkens ende eyer⸗ Koeken ende falaet geenen quaden ſmaeck en hebben / als boor fept ig; foo wordt Dit crupdt ſeer goedt ghebonden boor bet hoofdt / zenuen/ ende het rotten bande buple humeuren die upt vergaderin⸗ Bhe fprupten / oft ontftekingben bes bloedts ende wordt daerom Sbegouben boo: een wondt crundt Or brouwen ban Fralien pleghen de bloemen ban Dit crupdt in Witten wijn te Wepche te ſtellen / midefgaders.De wortelen ban Fra” xinella; ende daer nae Diftilleven fp Daer een water af ; met het weir⸗ Ke fp haer aenlicht ’smorghens ende s avondts waffchen / om de bupt ban bet aenficht net ende blinckende te maccken / ende De rims pelen oft fronffelen wegh te nemen. HET XXXL CAPITEL Van Beeren-oor oft Auricula Prfi. \ Gheflachten: 7 Jt cruydt ſoude oock feer beguaemdiet : me⸗ Dison ban Sleutel Gloemen ie — ——— orden; daerom hebben Up goedt nden De ij vinghe daer nan after tegijeven. — — Beeren ooꝛ oft Aurienta Safi beftlinghen oft Draepkens Nr boozt te by ‚ Deft Cluſius in Deenen mers —* mee gienen gie. Sie ban Oo: ſtenri k beetenfe Craftkraur oft Ssvindelkraut : ander noemetife Wolfmechen, j Het eerfte Deel. q Ghedaente: De bietde hladeren Han Auricula Vri oft Beeren· oor/ die uyt den groenen wat witachtigh zijn/ komen ghenoeghſaem met die van de Sleutei vbloemen oer een; maer esn glat oft kael / fonder vimpelen oft fronfelen/gbelijf bigh / ende in alles dicher dan die ban de Steutel-bloemen. Cuffchen defe bladeren ftaet eenen dunnen vonden ſteel op: den Welcken op’t ſop ſeer hele bleemkens voortbrenght / bie ban die Groote Dleutel- bloemen ghelijck / meeftendeel geel van verwen / oft wit⸗ achtigh / op ander plactfen purpurberwiah oft bleeck- rood. De —— 7 — aerden vaſt / met feer vele dicke ughachtighe veſelinghen. zen Ed Dit crupdt waft aen de ſteenachtighe fteple oppen ban De Hooghe Nlpeg-berghen ; op de Welcke de fneetw langen tijt pleenbte blijven ggen: men bindt het fomtijdtsin Dwitzerlandt/ende oock niet herre ban In⸗ ſpruck / te Gracffchap van Tprol. Fn et landtfchap van Goritien/op den bergh Dalbatinus/ eu op de bergen Ban Ooftentijck / ende Die daer aen palen / waſt dat oock veel / hijſonder dat purpuxverwighe bloemen draeght. € Tijd. Auritula Deli blocpt in het vooriaer/ oft int beghintel vande Lente/ met de andere foorten ban Dieu tel-bloemen. ; € Naemen. De nieuwe Erupdt-befrhrijverg Gebben Dit cruyt den naem Auricula Vrſi gegeven / Dat ie Beeren⸗ ooꝛ; ende fp rekenen Dat onder De ſoorten Han Solidago: fonmigbe Aubert beeten’t Paralyticd ende Sanicula Alpina: JPatthtolus heeft het oock Beo, eene foorte ban Sanikel beſtkreven ende doen ſchilderen. € Aerd. Dit truydt ig Ban aerd dzoogh ende tiſamen⸗ tretkende. — _ € Krachtende Werckinghe. Auritula Vꝛſi bp de wont Branchen ghedaen/ oft alleen gheſoden / kan de upt-wenz dighe ende inwendighe quetfucen Lan de borft heeten ende den de bone de ootk/ als ſonumighe gheloosen/ o kan fp de rf want oe de bin ende beteren / ettelijche daghen achter den anderen ghedronrken zijnde. BIV OEGHSEL Sder alle de crunden Die hedensdaeghs ban de Lief-hebbers O Bet crupbenin De hoben met groote neerftighepdt gheoeffent ende onderhouden worden / en zünder niet bele die met Dit crupdt ban lieffelürkhendt ban veucksende fraepighepdt van ghedaente te Relieken zjn : Daerom Dunckt mp goet Daer af ertelicke ſorten bier te befehrijven / Die rerſt ban den hoogh-gheleerden Carolus Dluſius ghevonden/ ende in Neder lant ghe ſonden zijn gewceft/ ende ban Gem in het Derde boeck der vremder oft uptlantfcher ghewafs fen befchreben zijn. : 1. Ghemeyne welrieckende Geele Auricula Vrfi. Deft heeft bla⸗ deren Die ban De Aleutel-bloemen bp nae ghelick / — i ladertn ban S Worte) fonder kerben —— zijn D 5 je rerſt upt-fpruptende bladeren Ende en fp oudt woꝛ⸗ Ben / bergaen De kertelen Geel, Dan fp zijn allegader bitter ban ſmaeck. Wet bet midden oft aen De fiben Han defe bladeren fprupten ffeelkens omtrent een fpanne hoogh j [oft leegher / bi ende kael/ale met meel befpraepdt : ks De welcke thie ‚| twintigh / mende —— buy. oft ka fermmigbe’ geffachrigpe fEdelfeeen een [kanderen met i ac! oft ſchub⸗ en af-ghefondert ende berfchepden in Bee Bloemen gheiheken Die van De Dleutel-bloemen ghenoegh / ende zjn met bf oft fes kerfkens berdeplt/ ſeer foeten rg vg teuck ban b — ——— ——— dan fp sin ere s da ⸗ ‚Ben edge eft rin ken beecieet {met ſommi⸗ 5 tufichen De welche Bte eenen 8 beloten / alg. bat ban de Wortel is Dich / met vele witte ⸗ opde veflinoben boer be, welke bit crupDt fih fefoen op gront enten zijnde ſeer pleegb als fent 1 in De hoven / Sie Adeje np veel Een de Schluffel-blumen. ie Voorts foo ig het ce weten / dat de wortelen batt defe Geeie / Shemepne / oft Xurirula — in De heerer landen / alg Stalien / feer goedt van reuck zijn / in fonderhepdt als fp drꝛodah ban ſmorck fcherp / boventwaerg foo dick als den groots ien vingher / bupten vofachtigh / binnen twit/ daer bleecke Duns —— — van het inge⸗ d ragbend - boorfepde forte / ban bf in tweren ghedeylde ts gheenen. Nae be bloemen Het vijfde Boeck, 21 ne Doch ghelijvighe fafelinghen ban hanghen / die ban dert Cltebas rus niet ongbelijch : ende De ſtreien worden daer deel boogber. 2. Tweede Auriculá Vrûi mer purpure bloemen, Deft heft korter bladeren Dan de terfle fooste ban Ciuſius befch:eben : ant die Znaen t unterſte ghemepnlijck breeder, ende eerftelijck hp nae rondachtigh; daet nae worden fp. wat ſmaller omtrent de Wortelen : fp zijn Wel Dick / maer niet foo dick als Die ban de terfte/ ende sn condomme ghekerft / aen be bobenfte pde geoert Ende glat/ aen de onderfte (hoe upt den groenen bleeck-geel: tufz fchen de welche / oft aen De fijden ban De welcke (prupten bloote Kaele ſteelnens / twee dupmen langb oft wat boogber / waer op ſtaen ſes / acht oft meer bloemen / grooter als Die van de terfte foorte/ root bah bere, erft wat donckerachtigh / al oft fp met Soerbefien gbebermt marensdaer nar Weel fehaon pur⸗ put roodt wordende / feer fracp ende lieffelück om ften/bau binnen bleeck oft witachtigh /_goedt ban reuck / maer nochtans niet foo Wel-rieckende als Die ban de boormdemde foorte. Bet fact komt — —B bp er je pe ban De cerfte foorte. uricula Dalt waſt bee u ‚ Be hooghduptſchen Hoemmenfe Rotte Schlafiel-blumen ee se vba Aùricula Vifì met neghen-bladighe bloemen ſthijnt eert mcbefoors te ban Dit boorfchreben tweede geacht ban Auricula Defi te efen. Immers De tief-bebbere die deſe in hunnen bof ghehadt hebben / heetenſe Auricula Vrũ fecunda, foliis carnofis, mucronatis, flore nouem foliorufn; midts Dat de bladeren ghelijfvigh zin / cude boot ſpits oft feherp afgaende. De bloemen hebben geen Dijf Llas Beren als alle Be andere ſoorten / maer neaben/fonder mivdel-navel. 3. Derde Auricula Vri met roode bloemen, met wit ghefpic- kelt heeft Klepnder bladeren dan de tweede Dtnner oft teerder / tupgbachtigh / rondom gheſchaerdt. Den ſiterl ie ale Dien ban De tweede / Draghende bele Bloemen, voot ban berwe / maer met witachtighe plackskens beſprenckeit Be wortel is oock befels achtigh/aen De fijden nieuwe fcheuten upt-ghebende. Sp Geet sock Rot Schluffel-blumen in Booghduptfchlaudt. ‚ Auricula Vrfi met witte bloethen met rood ghefpickele is pan bladeren De Primula Deris ghelijck / maer niet foo grijs. De bloemen zijn kiepu / beel bp een/ wit / met vaode Klepnt fpickels * lan ban Samicula Zuttata oft Gheſpitkreide Danikelsbes tengbt. Daer is oock een foorte ban Navel-craydr mer witte bloemen met roode fpickelen, elders woo? een mede ſoorte van Tweede Pas bel-crupèt teben/mact banander onder De Auricula Vrſi geres kent / doth met reden. Vierde Auricula Vtſi met luttel bleck-roode van binen wol⸗ fächtighe blotmen? Befe heeft klepnder bladeren dan de rwees be foorte / gljelijbigh / fpits ban boren / act Be Karten. niet qhez kertelt / aen De bobenfte fybde alat ende blinckende / aen d'onders fte vpt den grenen geelachtigh/ met vibben oft senen / niet foo bitter oft ſcherp ban fmaech als de andere faorten. De bloemen zn als Die ban De Tweede / maer dieper dooꝛr ſueden / bleecker roodt ban verwe / ban binnen met grijfachtigke wollighendt ghe⸗ bult / met eenen iwtpupienden priem:defe bloemen fraen op eenen korten ſtetl / Die (elden beel hoogher dan eenen duym langh woꝛdt / tore oft Dop bp een / oft ten hooghſten vier in ghetal Wet ſaet ſteeckt in kleyne hups kens / graeut ende grooter dan dat ban be andere. De wortel is Klepnder ende ſwartachtigh / berve ende wijt boortkruppende/ ende ghetorcidigh bele nicuwe —A— ge⸗ berde. Dele ſoorte wordt te Weenen veel te mercut ghebroght ne Ee âlbaer ks Seg » om Datfe foo fraepen bloemen beeft e ſt chende. f s. Vijfde Auricula Wtf net kleyne purpur-roorachtighe bloem - ns. Ge bladeren ban deſe ſoorte zijn bp nae heel rondt / nochtan wat langhworpigh / ende aen De kanten rondtfamme ghekerftjbeet k — — ——— — ie —— maer wat ſachtigh; waer tu ten Dun teer kart ſtee prupt/ twee ft dꝛy óft meer bloemkens d e / kleynder ban Die ban de eplde bladerkens ghe⸗ maeckt / van verwe tuſſchen De tweede ende bierde forte. De wortel is befelachtigh/als Bie bande — Sy waſt in Duptſch⸗ landt: dan Diergelfiehejoft bp Icke ſorte wordt in Drancke rück op De Pyyener — g 6. Scfte Auticula Vri mer witte bloemen. Dit crupdt te oock kleynder dan De tweede foozte s ende krÿght Dip oft bf blades ren / Dickachtigb/ bleeck groen, niet ghekerteit: het ſteelken is dꝛu oft meet düpmen langh / den groenen witachtigh / dragende Bp ſputſob bf oft meer bloëmen/van —— de geele ãheigt⸗ kende maer nochtans wit van verwe. We wortel is ale Die var de : í Auricula Vrft met bleeck-geele bloemen ghelückt De boargaende; er De bloemen — bleeck / Daer nae wordenſe witachtiger € Auricula Vrſi met witrachtistie war lijfversvighe bloemen Geeft bladeren als Die met geele Bloemen / al oft fp met meel beftvoept twaren/ Boct wat — Ben ſteel is een ſpannt hoogh / oock imet meelacht Befproept/ dragende bele bloemen) die in bf (ni gen ghedeplt zon / eicke fnippetingh een heef ken heb⸗ bende) als Die bande geele/Dothklepnder/van bermen witachtigh/ met be. Den reuk is als Dien ban de terfte fors te. Waer Befe foorte in't wildt groept Wit Ctufing riet / ban fp is bier te lande eerft upt Engbetandt ghebrogtt. — 7. Sevenfte Auriculâ Vri met Meeck-toode bloemen: Def ens te / mer beele witte haprs-ghetwife fafelingben gbebefelt: npt De welckt fprupten vijf oft fes male ben ef ba 218 ten/ veel ſmaller Ban Bie ban de bierde foorte / ban het mids den af tot boor aen het upterſte langhs de kanten ghekerft / bitter ban fmaak, Daer tuffchen fprupt cen ſteelken / omtrent dip dun⸗ men hoogh / bloot ende kael / dzaghende een hoof deken ban blader⸗ kens aen een ghemaeckt / waer uptbier oft bijfbeel behaeghlücke Bloemen fprupten/bleeck-roodr Han verwe / oock ban bijf in weeen berdeylde bladerkens gemaeckt. De ſaet · bollekens zón als die ban De vierde ſoorte. Deſe wilt qualijck in de hoben tieren. Die ban geoon. Driermarckt noemenfe Kols ſpeick, Dat is / Nardus ban epeerden. Sulcke ſoorte waſt oock op de berghen ban Tprol; maer met korter bladeren. 8. Achtfte Auricula Vrſi, oft Alderkleynfte Beeren-oör. Ge blas Beren van Dit ghewas zijn natuws tenen naghel groot / acn haren vorfprongh fmaller/ van boren / oft aen’t upterfte / breeder ende ghekertelt / groen / ghezenuet oft gheribt / niet foo Dicht als de andere / bitter ban fmaeck. Cufichen deſe bladeren fptupt een ſteelnen nacuws eenen dwaerſſen vinger langh / Drägende eert ee⸗ nigh bloemken/fomtijte twee / bleeck· roodt oft lüfverwigh / unt een ftompachtigh gheſnippelt hupsken komende/ ſonder eenigen reuck / van binnẽ dock met grüſe wollachtigheyt gebult ſonder ee⸗ nigen uptſtekenden priem, De wortel —— feer verre ende wijt voort/met haer Witre veſelinghen· Defe ſoorte waſt op hooghe fneeutuberghen/ ende en Wilt in De hoben niet twel actden. _ 9. Neghenfte Auricula Vrſi merfneeuwitte bloemen. Defg is Dé Alder kieynſte ban ghedaente ende grootte Geel gelck / ende waſt op hooghe ſneeuwoberghen; dan de bladeren zjn bleeckachtigh / ende De bloemen ſueeuwit. Veranderinghe der bloemen van AMuricula Vrſi. In de hoben ban Nederlandt fiermen De boorbefchreven verſcheüdentheden iu de bloemen ban de Auricula Vꝛſi meeft alte; hoe weldatfe ſomtüdts Peen ban d'ander Heel verſchillen in hoofbept oft doncke rheyt / ende in lichtighent oftbleeckbept der verwen. Want ſommige zjn ſchoon root tannept / lo fverwigh / peerfth/ende iet ban den raaz den hebbende; ſommige geel / geelachtigh / bleeck / wit / ende iet ban den witten hebbende. Baerénboven zynder oock de ghe⸗ plackte oft ghefpickelde. Dan daer en snder gheen dobdeie / ten ware datmen dit met neghenbladighe bloemen Daer Hoor foude willen houden. n 8 Van de Aſchverwighe ende Swarte Auricula Vꝛſi worde ban ommight vermaent / maet het is onſeker waer Die te binden zón. e Blacutwe zhn oock noch niet ghefien/ ten waer datmen de bolgende Daer voor fdude Willen houder. ro, Auricula Vrfi met bladeren éride bloemen van Bernagie. Bez fe ig onlanghs cerft inde hoben ban Heder Duptfthlandt ghe⸗ broght gheweeſt / in Vranchrijck op de Pprenee berghen ghehaelt zijnde. De bladeren zijn groot / rungh / als Die ban Bernagie oft ban Wilde Delarlep. Beblocmenzijn klepn/twee oft dp op het ‘tfopban den ſteel ſtaende / van Bf Bladeren ghemaeckt / met een bladigh — oft — met mite ende noppen / die ban eenagie in gedachte ende verwe Ahelick, Anders den Geelen fant bar Bit ghewas ie de Auricula Ve ed Ber. Daerom heete t Auricula Vrũ fore & folio Boraginis,Myconi;_ hae den Qhenen dieſe eerſte —— bemerckt heeft. an Beeren ergh-Sanikel,, ius / pt ban em andere redenen / ſtracks nae De Auriculas Vrfi teftbtöft. Bp ſeght / datſe veel in lommerachtige afdalinghen bande geberghten an Ooſtenrück ende Stiermarckt waſt; eude houtſe oock boort elfde ghewas Dat hier voren onder Be Caryophyſlatas met den naem Cortufa beſchzeven is: immers met her ghene dat in Ies derlandt ende elders boor Cortuſa ghehouden wordt, Tijde, Alle De faorten ban Beeren ·vor blaenen op haer eughen plaetfer in Braeckmaent/ ende Oogſtmaent / te wetens als de fneeuw begint te fmilten: hoe wel datmenſe famtüts onder De ſneeuw blaepende gebonden heeft. Fnde hoven geplant zijnde, bloepenfe in April/ ende fomtûote wederom in den Berffts als de Wat laeuw ende niet te ſtraf en ig. 3 aemen. Defe crupden heeten oock Sanicula vrfina. Fab ius Columna houdtfe boor Get Alifma Diofcoridis, ende Door Óe Alcez, Lyton ende Damafonium Plinij. Ge tft Lunaria àra thriica. De Swit ſers heetenfe meeft Flublamle, datis Bloems ken ban De ſteeurotſen. Den naem Auricula Vri oft Beeren-aor komt ban Dat de bladeren des winters / oftalffe eerft n / De ooren van De Beeren ghelücken. Ende dan is vit ag (oa haeft boor ren foorte van Banderbatrt oft Zommighe Googbduprfeen : l-crupot foude aenſien enn ie dede — Aerd, De bladeren Auritula zijn wat tſamen tre kende ban kracht / ende aiſmenſe —— —— tuin — bijtende; —— — —— bit bar rme) tot met Be zoe met oft | ‘ Broen (met oft fander bla ) De Van buvten Op-ghelepdt konnen marnbeftondien B boen toe / al waren Die in De lichaems: zíjn oock goedt Wortelen! gheſtooten / ens alleen de Ol i ghekroockte ende blaeuw xr De bloemen ban Gu ghelepdt / ger eſe ft ben ban Beas ende vergiftigte fpiniekoppen sia ronde op Der aerder Welrke * Werckinghe, De bladeren ban Auricula Defi noch dd — Auricula Dꝛfi noch niet houden / maer be wonden ſeer hae ſi borſt ende ft Had ſorghelycke ffedendes Cruyde-Boeck Remberti Dodonzi. ijcken haer aenſicht met Get fap Dat upt De bloemen ban Au⸗ —* bft gedouwet ig; midtedat het ſter goedt is om deplace Ken/ vimpelen ende andere diergelycke ghebreken des huyts won⸗ Derlichen wel af te vaeghen ende Doen vergaen. Fabius Columna fchróft/dat De Auricula Vri alle De krach⸗ ten heeft díe bet Alifma oft Damaſonium ban De ouders toes — —— worden ; te weten: De wortel met dranck inghe⸗ tomen flopt het toodmelifoen/ ende alderlep bupckloop/ ende berfacht alle gheſwillen. Ende het is bevonden / dat het Water in de ni Daer fp in ghefoden was ghedroncken / de i ghegroöͤeyt zijnde breect oft mo r ſelt Doo dat het blückt / dar Dit cruxdt ten afvaeghende Kracht beeft. De felbe wortel een oft twee Dragmen fwaer met wün ghedroncken / is goedt Hoor de ghene die den Teehaes gheten hebben, oft ban de Borſch Ru- berd, oft van een Padde ghebeten zin / ende Die te veel Opium inghenomen hebben. Hp ie goedt teghen de rommelinghe ens de pn deg buycks / ehde roodmelifgen / alleen) oft met effen foo beel Daucus-faet inghegheven. Fe oock nut teghen de ghe⸗ krompen zenuen/ ende oock teghen de ghebzeken Des moes ders. Bet crupdt felbe flopt den bupek-loop; maer iaeghe He maendtfronden upt ; ende ban bupten opgheſtreken berfacht- de gheftwillen. Tſeive crunt omtrent de Donne-filftant gheplucht, te weten de bladeren / met teghen water gheftooten/ oft De wos tel gheſtooten ende met virchens (meer vermenght / op De krop⸗ ſweeren ghelepdt/ ende dan met =nder bladeren bedeckt / ghe⸗ neſen die / ende verſoeten alle pine aen den hals / ende berfachz ten oft verdrüben alle De gheftwilten 't gantfche lúf door. Dit ie tghene dat Dioforides / Plinius ende Galenus ban het Aliſma ſegghen. Alle deſe krachten heeft de Auritula Vrſi / ende alle haere mede ſoorten / foo wel Dleutel-bloemen als De Primula Derie : doc be eene wat ſtercker / De andere wat flapper ; Dat aenden fmaec ende ander epgbenthepdtte merckenie. Immers bet affiedtfel van De Wortel ban Auricula Wofi ie be⸗ guaem om De verſtoppinghe der blafen ende nieten te openen/ als < bele neerſtighe Onder ſoeckers bebonden hebben. Be eerfte foorte/ ban Cluſius beſchreven / is in Ooftenrijck Craftkraut ende Schwindelkraut ghenoemt/ om Dat de wortel Daer ban feer goedt is om Get booft te beeftertken / ende ban ſwüimeniſſe oft Dracpinghe te betwaeren. Daerom pleghen de taz — — en 5 —— fn — fp het boorfenz e ghebreck feer anderhee zyn / a veel o berghen moeten klimmen. 5 à vbs deze “Ander — De wortel ban de ſelbe Eerſte Welrier ken⸗ De Auricula Beſi ſeer bequaem is om den wijn eenen goeden veurk te gheben. De felbe wortel gheknaeuwt oft ghegheten verdrijft De pine in de tanden / die Van koude finckingen beroorfaeckt ie. En is oock nut om De koude ongbeftalteniffe van den hoofde te bete⸗ vensende is ſeer bequaem om De zenuwachtighe deelen des lichaeme te berftercken. Met de felbe wortel kanmen be buple rottende zees ten ende r fupber maken ende gheneſen. ° Bet fap ban De felbe in De kloven oft fcheuren Die in de hupt- Boor koude ende ſtraffighendt des wevers oft windte gekomen zûn ghedaen / gheneeft Die op feer korten tijdt. ] : Dit felbe crupdt wordt in Italien ghebruptkt ban de ionghe miet nima Det eeft en fe veen ne En B r ooghen makende kracht. n bet nage — HET XR GARITEL Van Zthiopis. - — elen __Gheflachten. \T %e de ghellachten van Wolle⸗ truydt ende haer me⸗ N de-foopte ẽ ————— 3 ten maghm ven / om de ghelijck van de bladeren Die fp met De neg ne _€ Ghedaente. Zthiopis heeft breede lachte / wit⸗ arbtige ende tellachtige hl aderen/ die haa cate —— —— an verwe / ende met meer — haet neel ende gie: london neede ene s t t/ grij Î betu Die Bena (n feer eleanberz teelen De flens lite bloemen mn, gef gikengelen met BE pd pi als chan be Dodge Bain, Dart — Eruum ghelückende edes —— Droog) zin / wogben ip artaede q _Plactfe. Zethiopis waft niet alleen in Aethiopie ——— in — ———— bd gefehaert/ gemepnlijckinde Het eerfte Deel, Acttziopis. ig in Grieckenlant / loo Pluniusberupgbt in het 4. car et —— 27. boeck. =d felgen Plimus fept oock in „het 17. capitel van het 24, boeck / dat het inſgheltks oock üt Meroẽ gebonden Wordt: welcke Meroë cen Eplant is vin be vibieve Pilus aheleghen / op twelche een ſtadt lept tafghelijchg ooch Meroeë ghendemt / in het Zandtiehap van Etiopie / twelck onder Iet ghebiet ban Eoppten fact. Dan in ve Crupdt-lief-hebbers Hoven ban Itaken ende van Boogh ende Peder Duptieblandt / ende oock Ban mPranchrijck ghebroght zuude / lietmenſe baer wel ghe⸗ noegh gerden ende ghewillighlijc ken voortkomen. € Tijdt. Dit cruydt is in Pederlandt ſomwijlen inde Meymaendt ghefien gheweeſt: de Wortelen werden / nae Bet fegghen van — — Herfſt upt-ghetrochen/ aert om te ghebrup it en * note Gut rieel kon Dit ghtwas Zich: Niers gheheee de Latnen kennen? ooch met den ſel⸗ ven naem: hetis foo ghenaemt nae het Kandtírhapdaer ———— tus eeien oft bet lant ban de ſwarte Mooren; ende Dacrom is h ——— — — Meroẽ/ alg den vooꝛſe BEE 7 Kracht ende Werckinghe. €thiopis is goedt 3 — gstk den ghenen die den Pleurelis oft dn eni — He meer ot alle Be woormoemde en ís nt Kosortelene nende lee eben ctiene oade ee oehoe lee pelt oght eeft; Die oo e J— RE _BITVOEG HSEL. — ki * ft — VE ZE + id — — Ey ond 3 pr dinghen Vv gbefgieken eis eine an — beb iegers be Sk —— krüijght dit ghewas door langhe oeffeninuhe het ban fonnnighe - den Beer diemen fut Grietkſch Arctos Apr G- noemt. Her vijfde Boeck. 219 Bupchelaerg ban Egupten fret beet í oac tooberaers / Bie Daer mede Beel el — deg dd bermet De wottekn / Die feet pepachtint oft taep cute ihnmnach⸗ tigh zin it ſmaken / ende als ſy droogt worden, niet auten (wart 30n / maer oock-bert alg baarnen, Oe Italiaenen notmenfe nu Erbiepe ende XÆibhiepta⸗ Bie ban SMontpelierg Corohana » Ont Batíe fee wollachtigh is ende mer € atoen bevecht ſchynt te weten. In defe landen en falfe voor bet tweede fast gheen fact kryghen Zobel noemtfe Acthiopis Phlomitis ‚ want fp Van bladeren De Wolle-crupden eenighſins ghelijtkt / eride eenigbfine van Wars telen /_Die nocthtans ghemepntijck fwart zíjn wanneer fp Droog zyn. Zoo Zobel betupabt/beeft dit cruydt (nen naem ghekregen Lan be pdele mepningbe ende lit htheerdigh fupeestitieus gheloof ter gupebelaers / Die fegaben/dat de blaners bar Bien gheworpen in ernigh water oft rwiere alte d'watet inſunghen oft indrint⸗ ken. Ander feaaben/ vat bet ghendemt is al ofmen (cachen woude Bevoockt / affchachtigh ende metaffcgen beftcopt gijewas : want Acthiops Beteeckent ouvèr ander dinghen oock het ſoet oft ſwertſel Vander ſchouwen / oft verbrante aſſchen. De bloemen die rendt⸗ omnte De ſteelt in De lenghde dros dewus waffen/wit ban verwe / shu ¶gheſck Doboneus ſeyt) die ban de Soeob⸗ Netelen ghelijck/ maer nochtans Beel grooter: foo Tobel feze/zijn {pde bloemen ban Scharleye ban ghedacnte gbelijck: oock en is t faet niet onghelt Den fade ban Horminum. Hi Acthiopis met breeder bladeren. In De hoen van Nederlardi je Deel breeder bladeren bau tohene Dat unt Italien oft Ziavorijen (daer dat beel waft) pleegh gheſonden te worden. Somtdts fietmen Door De ſtrengheydt ban eenighen kouden Winter de Wortel ban vit trupt gantſth verſterven ende verrotten pmttent bet beginfel ban be Lente/fonder Dat de blaberen ende De. ſteelen erghensin befthasigbtoft berfenfcht zyn / de welcke langhe - Baer nae erft beginnen te vergacnjale de fonne heeter ende krach⸗ tigher wodt. — Aerd van Acthiopis, Dit crupdt ig middelmatigh warm endé droogh ban aerd. „Kracht ende Werckinghe. Be Medithnen van Koomen qhez brupeken dit cruput veel in de Wwaterlucht / ende in De vouwighepde ban De keele, ee Tot de ghebreken ban de borft ende longer ie de oock ge Ethiopie oock _goet/slfmenfe met henigh bermenght/ ende barren leckingbe oft een Eletuarium — Diekwble Dacr af leckt. HET XXXIIL“CAPITEL Van Ardion, nae de befchrijvinghe van Diofcon rides ende andere. Gheflacht. E WOolle-rrupden van bladeren úek ie oock bat ghewas tweltk Arction pan Dioirorideg ende van ander oude Crupdt · belthaiers gendemt plaghte welen; daerom hebben Wp dat hier willen belegen. g Ghedaente. Arctton Wordt beſchteven met blader ren die bande Wolle⸗ cruyden ghelijchende / te weten wellarhtigh ende ruygh / maer nochtans wat haprigter eude ronder Dan Die ban t Wolle-crupdt; hoewel dat Plie nius alleen fepdt dat Lp. vupaher zijn / founder van de ron⸗ oid De te bermanen. Den ſteel 18 langh ende facht ; het fact gheljckt dat ben ben Kleynen Comyn: de Wortel is kenen merten foo Diofrorideg betupgbt. — Di ij e te Wort het Arction ghegeven ín de fchilderge bonden hebbe te Weenen im een oudt { k Biblic oft Boeck⸗ kanten ghekertelt / met recht — d opt ſop van ommighe wol⸗ lacht eens en aeta / alten fier aen de verfte forte ban Dilben Comijn. / ¶ Plaetfe. Irttion waft op ſteenachtighe plaetfen / foo — Dit ern in t Grieckſch ende daer nae Eat Aerde me eeen, ArCturon A'perêpor. Dien naem beeft Get van zijn in groete dwalinghe Bie ghelsoven / dat Het Ar- Oeben ——— he zoot liften 78 ande ghewas te houden zijn Kliffen-crupdt tte in kel b 5 noch alen Die ander/ en dat Atdtion ende Vngula Caballina, bat is Baef-bladeren/ van den anz Beren niet en len: want Bixuor Be oft B, bladen / ende het Arion dat Wp nu hefchrijven/ te * ijnde ende vverleydt / aorden bebonden gheene —— malkanderen te —— EE — Cruydt-Boeck Rembert Dodonzi. ende Wifken : Dan foo die Han ander onder- — schema De eene vecht op ftaende/ De ander 220 NArctioy nae De ſchilderije Gan Dey ouder boeck ig de Keyſextijcke Boeck Kamex. — dat het heel dun van deelen ende van ee ee Kracht ende om bie De wortel Ban Arctien/ Die met —— ijn / eñoock te de —* mẽ ons water * ijck kan — e van buyten op be verbranthept ende op de Det * nleyn — gr edje ee 5 tnde t amen wekt, Ee ev me fonen enne asper / Woude wr, mt mans BITVOEGH SEL 5 x t fake bat Dodoricus / elders met ed Gielen Daria) baf — penal ges metbede “ion oft ry aid ans en De Crutpdt- bere ban De verouderde te (eer inghetwortelde i af trecken. Want meeſt alde ghene bie ban Arcion ſthu te i. e geni apt binden ſal / twelck met e —— ſtaet het een ie⸗ g ide boe — Wat crupdt met — reerd ger XXIV. CAPITEL „Van — oft Verbenaca. — wetẽ/ _ Zifer-trupdt gheeft ubt ghekant andere ſijd⸗· voornoemde ghelyck EE Dae B te deranderen voor dat de onfehere redenen dod be felbe 7 voor datde onfehere — neen te ligghende oft kruypende. Becht op Eens Ji ij er- TEN An * at p — ON lj waſſende Verbenaca oft ubt ha eerd en vechten eenigen en fteel/ een (panne / iae ſomtidts oock wel venen boet / ſelden lven boet hoogh / fomwijlen in meer ens verdeplt. De bladeren zijn langh⸗ / dan De rde dn maer rondt⸗ — meer ende di —— doorſneden. Langhe sia sene — ens/ blaeuw oft wit⸗ —— Rs re is langhwoꝛ⸗ gelegen Waffen. EN — —— der eed — eed enghee ek verſpreydt b ndesmet ootk —— Beren hefet / maer ——— Wüilder door⸗ kleyne dieper ende pende popband — —— lig: — — als die — É Ghedaente. 1 Det naer” Tangina / ——— — Ee an ate ne * en — RETE 5 BÀ — De Allee e Eeen N Gee trop-crupdt/ Wij Mat ane fenn a habe se —— Het eerfte Deel. Dighende Fifer-cruydto. ende te vercieren; ende daerem zijn fp ban fommigheoork Verbene gheheeten gheweeſt. Want de ouders pleghen den naem Verbena te gheven alle die crupden Diemen bar He autaeren oft heylighe ende „gewijde plaetſen pleegh te nemen: de welcke bp de Gomepz wen ven den Conful oft eentghen Prætor van de fladt plez ghen gheplucht oft gfgheſneden te L.srden ; ende Wierden _rupdt oft Verbenaca foude riemen / maer cenigh ba: N Baerom cock Sagmine ghenoemt: met welcken naem ſy e —— Bras gotk pleghen te vormen / Wanneer dat Barna Dee Coſterl Lan Goomen gherluckt was / als Livius ons leert. Plinius ghetuxght irſgelncks oock in Get 2, capitel Ban fyn 22, boerh/ dat Verberne ende Sa- / gmina eenderhande Dinck pleghen te beteechenen. Dan Bierghelijcke crupden (vrcecht Terentius oock in Andria / Trgghende: Peemt de Verbenas pan den autact, met welee ke Woorden Teventius verſtaet / niet Datmien het Je pden Die van heyligh oft ghewijdt landt ghehaelt zijn⸗ De / opde ——— van de ouders gheleyt pleghente Wez fen : Want in de Comedie van —— upt de welcke Terentius — efer hadde ſtont ſchreven int Griecks het woordt Mueoin Donatus feabts’t — Ziler cruydt en beterckent/ maer Den Myrtus/wiens bladeren veel pleghen te Dienen om De kerchen mede te vercieren ende de autaeren mede te beftropen : ende Baetom en maah het woort Verbena poor gheenen en naem 1 . Deeerfte loopte Wordt im’tPederduptich Filer-rrupt —— —B—— Hõoghduytſch Eiſenkraut⸗ Eiſenhart / Eiſerich; ín — — eig Fersen in ’ Dialigenſth verminacula, Berbena ende Berbenaca; in't Frans erg Vervaine 5 int Behemſch Werbena: men nẽcn tſe út Griecks —— ende Leriſteteon orthos Aeeca pec⸗ ópdds „Dat is / om Ban de ander te onderſchenden / Beebe or ſtaende Sifer-rrupdt 5 in t Tathn Verbenaca reta, onde in de Apoteken Verbena · Bp Wordt oock ghe⸗ noenit / (oomen onder de baftaert-naemen Lindt / Hiera botane 1'epd Bordn; ende Herba fz nion Tpvyavioy, Bounion Béror, Phi foomen bp Apuleius Hindt / { trodotes ®r7pod vue ; pude Crifta gallinacea , Columbi- ende Weedom Des hoofts te verdꝛ ven. Cot de fel yrfine; foo deon sminahis ende oock Trygo- Het vijfde Boeck, 221 na , Ferraria, Exupera, Matricalis, Herculani N pie lact fte naemeu enn iet heet ain eee wens ſy ſoo leer niet bekent alg met de eerſte: fulchs Datmen die met tE * | zomen, er. ** Vaſtaert· naemen mus beeft deſe eerſte ſoorte Jiſer trupdt f ⸗ Ken, oft Verbenaca Mas ghebeeten/ende de ee — bet Ligabende Zrfer-crubdt Boor Wifken gbehouden / cheijbende aldus in het 9. capitel Lan lin 25. boeck: Biz fer=rrupdt ig tweederhande : want bet he fomtijts Geel Heel bladeren / ende Die foorte Wordt Wijf gheheeten: ſomtijts heel luttel bladeren / diemen FRanneken noemt. Want men fiet over af Dat Det vecht opftacude Fifer- crupdt niet beel bladeren beeft / ende Het ander / De het tanende met cen groote menighte van bladeren Bewafz en is. … 2 Ceandere foorte is van ons ín t Latijn Verbenaca “pina, dat ig Ligghende Fufer-erupdtygeheeten gheweeſt/ ende/ als voorſendt is/ hoop Verbenaca Femina oft Aifer- cruydt Wijf ken ban Plinins gehouden. wan Tiofcotides heeftle Hiera botanie \'spe Bordmn epgheuthijch gheneemt/ ende van de eer fie Geel afgefondert, F fclve heeft Apuleius oock gleden, fchzijvende van Die twee bifonderlijck op ver⸗ chepden plartſen. Maer Plinius verhaeit in Get 9. capitel ban fijn 25. boeck / dat (ommtehe gheen onderictjept tut ſchen de Verbengea ende Hiera botane enn maken / maer die * twee boor ecudertjande ghewas houden / om dat fp aile Bepde eeuderlepe werckũ ghen Doen. Van Die ſelve merz ninghe ſchijut Galenus, nudrsgaders oock Paulus Ci neta/ te Welen : want Galenus in fijne boechen Lan de Krachten der onghemengelde” ahenees-dinghen en verz maent ban gheen ander cruydt dan Van Periftereon; ſonder van de Hiera borane te Germ aenen: infghjelijchs oock Pau⸗ lus in het 7. boeck en ſpreetkt nerghens ban/Dan ban Peri- ftereon alleen. Daer Deriboniug Hargus fchruft/ vat Hiera botane De Veronica b : ban Dat mach door dw aunghe bau de upt(rjrijbers abekomen zijn / die in iede van Verbena, Veronica ghefeijreven hebben, Voorts / oe wordt deſe tweede foorte van Filer-rrupdt van de Griechen Periftereon hyptios Tepssepeov (A1 G- oft Verbena= ca fupina in 't Latijn / dat is Wigahende Hitler: geeen ; ban ſommighe Verbenaca altera; Andere umbinafupina, Xp Apuleius heeft fp defe narolnhende naamen int Latin/te weten : Licinia, Luftrago, Miliaris , Verúpedium, Crifta gallinacea, ende Demetria ; ende voorts Dele Gꝛieckſche baftaert-toenaemen / Die Lr Dioſcoꝛides ghevonden Worden/ te Weten Chamælycos, Sideritis, Rou⸗ ritis, Pherſephonion, ende meer audere! Oorfake des naems. @ efe trunden zijn in't Griechg Peri ftereon ghenoemt / nae Get ſegghen ban Dioſtorides/ omt „Bat de Tupben Daer leer gheerne omtrent zin / ende Daer feergreot behaghen in nemen : ende ont de ſelve oorfahe Geetmenfe oock fomtijdte in't Latijn Colurbina , af of: men Dupf-trupdt fepbe, Ende Apuleius fehrrift dat de Tupben dele cruyden (eer gheerne pleghen teeten. - q Aerd: Prpde deſe (oorten ban SH een ſeer Deoogt,-makende kracht: bp de welcke oock een — verkoelende endet famentrerkenderghentirhap ghevoreght ie. ens ghe⸗ * g Kracht ende Werckinghe. Arthig ines heeft Teert eenen krans ban Fafrr-srupdt te ————— mer⸗ te is dit cruydt oock fecr gocdt met Cooſen olie ende Edick kleyn gheſtooten zijnderende op t beeft abelepdt/oft oork -frupbt/ ghe⸗ Co. t/oft ín olie ghefoden/ alfmen Get boeft daermede fiooft ende badet : wel ver ſtaende Wanveer Die pijne van hitte verz on artkt ig: F EDEt trupdt en te niet alleen nut om den weedom des te erfocten / maer han oock bet uptvallende hapt ft maken/ ende het — ban dien verhoeden. Det water daer de wortelen van Filev-crupdt in gheſo⸗ den zijn / warm in dert mondt abehouden / berdrijft den taudt-{weermacckt de loſſe tanden vaſt / ende gheneeſt ale ceringhen ban den mondt. Titetupdt ven Wepntab gheſtooten / oft be wortelen daer ban wat ghekroockt zn de in water ghefoden/tot der tijdt toe bat De Helft verloden is / ende dat aftierfel bijf Daz ten gerei / kan de Colijcke ende Het Accer⸗ truydt wordt oock gebrzuyckt t —— Han De blalt; ende bet Ben nod be beghin ſe⸗ ten ban de Elephantiafis,bat ig — ——— J 22, beletten ende verhinderẽ / allmen dat met honigh inneemt / oft eene prooy Ban het Cay / ende een conferbe van De bla- deren maeckt; oft allmen De Wortelen coufijt. Men ghebꝛuyckt dit crupdt oock: teghen de vallende —— Eptlepfic; ende om de vierdedãeghſche koste te vijgen. Mêtius fchrijft / dat dit ſelbe gewag in Wijn gefoden eu⸗ Be gedroneken/de heup-gicijte ende voet· gichte / dat is £ flerz gan de Poeten ende van He heupen gheneſen kan- 1. Wan/foo Wiofcopideg ong leert / De bladeren van ſtaende Filer-erupdt/ met olie Van Goofen ende Derrkensfmeer op de ſtede van de Moeder gheleyt / konnen de fmerte ende Weedam Pact van verſoeten ende gheneſen. Ee We felbe bladeren met edick Germenght/oy de vierigheyt Han de roofe/ roodhont ende alle voorts etende oft voorts· Eruppende zeeren ghedaen / konnen die verloeten / oft Dez wi 4 inghen. Dy beletten dotk den voortganck van de verrottinghe Die in De oude zeeren en ſweeringhen pleegh te komen. · Alderhande verſche wonden Worden met dele bladeren cheneſen / ende He verouderde quetſuren ende zeeren wor⸗ Ben tot heelinghe ghebroght / alfmenle met honigh ver⸗ menght zijnde/ daer op leydt. 7 ‚ 2. De Wortel ende de bladeren ban Liggende Jiſer⸗ trupdt met Wijn ghedreneken / ende op De beten oft fichen van de Sianghen oft Adders ghelepdt / honnen die haeſt en. 8 Bee De bladeren met Wierook ende ouder Wijn smorgens nuchteren in ghenomen / vier daghen Achter den arderen / Worden leer goedt gebonden tegen De geelfucht. De felpe op oude waterachtighe gheſv illen erde ont ſte⸗ kingen geleyt / konnen die verlorten eude gheneſen; ende bovendien kounen ſy de vuyle ſweeren ſuyvper malen, Bet heele ghewas in wijn gheſoden / breeckt af De her⸗ dig heyt oft korften die aen De amandelen Van de keele ſom⸗ tiijdts komen; ende belet het voortgaen van de etende zee⸗ rigfeden des mondts / alfmen die Daer mede gorgelt ende Tpoelt/[oo den ſelven Dioſtorides betupebt. Weeſt alle de nieuwe Erupdt-befehrijers geben het ſan pft het afſietlel van dit truydt te drincken De ghene Die de pefte hebben. Maer die bat ghelooven / zijn Leer bedr ogken ; niet alleen om dat fp banden Vader der logenen iet Waer- achtighs verwachten / maer oock om dat ſy den kranchen een cruydt in gheen / t welcke tot de gheſont makinghe gantích grooten verborghen Wwetenfchap oft ferreet ban Den Dup- vel eerft ghewefen ende ve menfehen ontdecht ig gheweeſt. Daerom is het beter/Dat wy ons met ander middelen in sd re hehelgen/ Dan met de ghene Die ons ban fulc: bedrieghelijcken meefter gheleert Worden. ___ € Ander ghebruyeke Sonumiahe fraehen / foo Plinins ſchꝛüft/dat get wate r daer Filer-rvupdtinte wepehe ghe⸗ ſtaen heeft/ lanchs de falen ende over De eetkameren ghe⸗ ſpreyt oft gheſprenckelt zijnde / de gaften verheughen eude — malen kan: ’ ſelbe wozdt oock van Vioſcorides Sommige houden dit cruydt ſeer beqguaem om de Dun⸗ „gen te locken oft bp een te vergaderen ende te Bamboe dat nae het ſegghen ban Apuleius de Pupven dat Lelpe liever pleghen te eten dan eeninh ander truydt —— BIEVOEGHS ED aen Igehende lifer-ctuydt van Clufius beſthrepen ende Verbena Su : pina Hifpanica ghehee faet’t wel upt — ene fiber s Ee van Peru Ê ten en. Daer wordt oock ban ſommighe nieuwe platten ve van een FJ ifer-crupde met knoopen aen de bloemen eude in’t lereruydWifken er! et Wi van À be heaahnesticheniecen foort han hel Maker) 1rio oft Ey mum, bande Sifer-erupden tus keſchrhven / (eer verre Vers ifer-trupdt! foo wel Manneken ats Dijfkken / meet van woere⸗ Ten gheplant zijn in vochte aecde: het woelekke om geoorer ende ſchoon⸗ Der te groepen / begheert op en Ander pics bane fte mame J * ghedoen en kan: want men feght/dat (ulchen - vis ban hem in Sp en ghebonden/ ende fs t ‚te Darr Dotoncus af f zweckt. © — eenen oi ure Ee den af nae boben-Waerts ban Edel Rakerte)Lrio oft Eryli- ghen de bier: den bifoen vibe — mi iedee om icmandt ï — Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. De bladeren van deſe crupdtn zn ghemtpnlijck kleynder dan het Epeken-loof / ende grooter dan He Gämeandee- bladeren oft Eames : daerom is ten mede-foorte ban het Liggende. Ji⸗ fer-trupdt Tweede Gamanderlin ghehreter ban Lobel, wt Latin Teucrium pratenfe alerum. · Hae DE bloemliens ban defe trunden volgen kiepne breede tefkens / ghelhck aen Cerenpeijg. Zifer- crunot Wjtken eeft ronder fleclen / kicpnder bladeren / ende meer tackshens oft ſcheutnens ban eender wortel voortkomende : oock foo waffen de bloemen ban’t Wijfken nacder bp een Dan ban her Manneken. 5 À à — Nacmen. De eerſte ſoone van Jiſer-crupdt heet in’t Latfin fomtijdtg Feria , Columberis ende Periftereon orthios, tnoeHer- > ba facra , Herbafanguinalis „ oft beter Sagmimalis , ende ſomwÿlen pack Trixago. Men heette atie Bepde wt Nederduptſeh oock Wel Verbene, Anders heeten fp Cômmunis Verbena,ende Sacra vecte , in’t Engheiſch Verveyhe. Zigghende Fifer-rrunbt worde ban fommighe Cincinalis gheheeten / bar Lobel KRleyn Spaeuſch Fifer-trupdt ; int Latin Sacra Verbena Hifpanica minor ende Verbenaca Supina Clufij. Dit crupot heeft in't Griecks eenen fecr beerlijcken naem / te Weten Hicra dat is Bepligh-erupdr; aloft Dat ten weerdigh Hepligh ende reynmakende crupdt waer : Want men ghehrupehte De Verbenen in OUDE tuden foo wel in de ceres monien ban peps ende brede / alg Den twiſt ende oorloghe / om èe sutaeren Daer mede te vaghen ende te reynighen: watr af dat eet den naem Verbena gheereghen heeft/ ban beu Herbena, alg, Lobel betupgbt. : Kracht ende Werckinghe. Dit crupbt wordt ín bele ghebreken nutende bequaem gebonden; ende Wordt veel gheb:iipekt / door Bien dat het foo oberbloediahtijck over alwaſt bjfender in Thra⸗ tien / ende Griechenlandt: waer fp Dat in ſtede Van Worm crundt De kinderen pleghen in te gheven. — Ber ghenceft oock ge kortheydt ban ae ſſem ende amboꝛrſtighendt / ende alie ghebrekten Vande ktele ende Dan den mondt. : De uptreerende menſchen ghebrupcken het ghedrooght poeder van dit crupdt/ ende banden baer bate in. Teghen Den bete van venen Lullen hondt / oft alſmen bzeele heeft ban het Water, nat datmen van Ben raſenden bondt ghebeten is / falen Jiler crupöt leggen op De wonde / ende ſommighe korenkens tarwe in be wonde leken / tot datſe doc: De voth⸗ tighepdt ghefwollen zúnde / Fie bullen; Dan boor De Binnen; ende ist dat fp Dat niet en Willeneren/ foo worpt hen / inſghelycks ander tarwe boo, / ende is A Dat fp Die alfa —— Peten / ſoo is't teecktn dat bet verjckelaft ſtervens noot e } ghis S — Om De berfthe wonden te gheneſen / falmen De bladers ban Jiſe· · truudt met boter ghefiooten Gaer opleaghen. Tegen de beten Ban de Canghen oft vergiftigh ghedierte ſalmen nemen tackskens ban Ligaheude Ziſer crupet it wn gheſoden ende gheſtooten; De weltke ghelendt sijnde op De guetſure / is t dat⸗ meu gheen gat en fiet ende datter ghe ſwil ie / fos ſal de kracht bam sed degenen gat so —* ——— dan cke tacken rauw met Honigh daer op legghen; nde De wonde fat haeſt gheneſen. ir gee Kruppende oft Heere Verbene ia goedt teghen alberhande „bergift / beten ende ſteken ban flanghen ende andere feninighe ghedierten / met wijn ghedroucken oft baer op gbelepot : fomz miggehouden dat boor krachtigher datde Ghemepne foóste aft De Bladeren Van deſe Verbene een vierendeel loots ſwaer mee Half feo beel Wieroock ende met ouden wijn beertigh daghen nuch⸗ ghedroncken / gheneſen de geelſucht / als upt De woorden ban — te verſtaen is. Behatven ve bulpe die dir rrupdt Den. krancken gheſichte oct | foo ie’ tfeer goedt reghen Be pine ban Den hoofde / ende tanden/ oock teghen de buple fweeringhen des mondts ; ende bij Gek teghen Be gebreken ban De hunt gelgek als sijn kt auwagie / quact seer/wwilr Bier / fchurftienot / melaetsheydt) als’ in ecn badt / pesten obinghe met Water ban Grijfecom endeedick ghe⸗ — Sifer-crupdt in wijn ghefeden / gjedroncken zijnde is goede nae in alle de intpendighe ghebreken des lichaems pent L de enbeaninber pòt van Á 3 Bet Water/’t welck ban Jiſer · erundt gediſtilleertis in de Braeck⸗ maendt] ghedrencken dep vnten ’emorghens ende dy oncen” bons acht basen lang Seneeft de —— — ift / ende ooch De vieri ban de 5 zn . te hehe — Aton Abee ret, Keen te waſſen / teghen De Berdedaegbfche grouwelicke dinghen ende nakende fchaden. Welcke boo worpt dat koren seen wet He — gabdrlonsteden boot ijdel teachtenzjn/ ende niet ghcbolapt — * He ooch met te geloofde den : Becdr-op-graepende Verbene / oft eenigh elf bat Het eerfte Deel. Becht Ap wa ſſet / beter foude zijn in de eerſte tweede) Derde oft vierde qualitenten / dan zijn moghen De Betonie / Klaer · ooghe / Rooſmarhju / Stoechas / eude diergheljcke planten. Berbene met honigh inghenomen / is goedt teghenꝰt graveel ende De beghinnende melaetshendt.· Dethus fchrijftydat De Berbena alle ’t inghewant gheneeſt / ende De ſyden / looſe / lever ende heeft ; maer eyghentiück De loofe / dat is de gene die bleeratie oft ſweeringhe in de langher hebben. Apuleius ſeght / dat deſe wortel aen Den hals ghehanghen cen ———— hulpe is teghen De Klieren ende herde gheſwillen in den "5 (elbe trundt gheſtooten / ie een fonderlinghe medicine teghen De quade zeerigheden ende ſweeren omtrent de ooren / Daer op ghelept zijnde. Y ; : "T fap met wijn / honigh ende water ghemenght / ende daer nae tfamen ghefoden ts feer goedt ghedroncken De ghene Die De aders verherdt hebben / ende gheen ſphſe en nemen / ende ſullen terftont gheneſen zjn. 5 5 ë Fifer-hert ghepluckt als t Solftirium oft Son · ſtand is / ende tot oeder gheftooten / is ſeer goet inghenomen teghen de pijne ban de — te weten / Be ghene die ſterck is of lepels / met dp roomer⸗ * — — ende den anderen nae Dat fp fleck zijn / veel Bftluttel. 4 De wortel van Fifer-trupdt gheftooten/ ende met goeden foetert wijn lauw inghegheben / is ſonderlinghen goedt teghen 'tgtabeel / — Dien brenght terſtont upt af t ghene Dat het water. ma⸗ en belet. : Sommighe brouwer ghebrupeken het water Daer Filer-crundt -_ánghefodenis ghetweeft/ om de hupt gladt ende fracp te maken / et aenficht daer mede dicktwijts waffchende. Ger vierendeei loots ban De blader ban Verbena / ende half foo Beel Hardus / met Lackeoft Gummi Lacca ende een wepnigh geftoo⸗ ten Mprrie / met omtrent bf onten waters inghegbeben / ts cen betlinghe bate om De verſtoptheyt ban de milte/ leder ende Gals laſe te ghenefen. —— — @m De valiende ſieckte met Bit crundt te ghene ſen ( daer Dodos meus af beemaent ) falmen Dat (else in Den xt plucken/ ende „aen den hale hangen met ettelijcke faeden oft F ban Peoenen; gft men fal dat crupdt ſtooten ende in Den neu en / oft te dzinc⸗ en gheven. ì De wortel ban Pfer-crupdt aen den half gheven gheneeft De kropfweeten / ende ander gheſwillen die aen’t hooftendeaen dert _ pleghen te komen. : ———— Bet water van Fifer-truwbdt met doeck skens ban bupten op het hooft t/ kan de ſmerten ende buylen die van (aen ofteenigh uptterlijck ghewelt gekomen zijn berfdeten ende gheneſen. T felbe water op de ooghen epen neemt wegh alle dunſter⸗ Hepdt ban Dien / ende verſterckt het gheficht. Bet is oock feer goet án den weedom ban de magte. Den ahebrumekt Get oock tegen De ghebreken díe aen De verborghen oft ſchamelücke leden Der Drouwen — — als sn dheſwillen / ſweeren ende zteren. Het is pock feer goet om De oude wonden / ſonderlinghen aen De beenen / te geef, ende alle onftekinghen van quade ſweeren ende zeeren / al C Die oock kanckerachtinb /, alfmen daer Dooghe Kooſen bp — dek bar be Bepbdenfthe fchiijers ban dít erupdt is ſpotte a epdenſt los ê te weten : Als den Medichn het Fifer-crupdt over hem Da Ben krancken gact befoecken / ende hem vraeght hoe Dar het met hem is / ende als den krancken antwoort Dat Get altwel is oft redelitk / dan fal bp van Die fieckte op ſtaen: in dien hp ſeght vat bet niet wel et ig / oft Dat Get oude moghen beter wefen/ dan falbp ban Die fiechte ſterven. 4 Dan fp heben ons noch Heel ander dinghen ban Dit ſeive — geupdt willen wijs maken/ die mp noodeloos dunken om 4 / ende niet weerdigh om in Dit boeck eenighe plaetſe ban Pern wordt van de Indiaenen veel gheacht er Aczund gheut verghitt / ende oock tooverije, hd TO HET XXXV. CAPITEL Van de Heete oft Brandende Netelen. 4e Ghefachten. € Deelen zijn ban twee ‚Beteerfielies D rhtvsn an tee glefaehten — — de Doove in het naevoigende Do — Petelen zijn dꝛpderlepe; te meten twee Groote / Ende een klepnder en er Waffende. — € Ghedaente, 1. We ban de Grpstespetelen/ hebben vouwe/ronde/Van binnen le fteelen / fomWwijlen anderbalben boet hooah op- chietende : aen de Welche waſſen breede / fcherve oft Gpuele / rondfonmme faeghs-ghewis gekerfde bladeren : Welchie fteeten/foo wel als De bladeren / rouw zjn / ende haprat htigh / met een ftekende oft brandende rupghe wol- achtighep fen ; ve Welke maer Teng lichtelijck 7 oamfehe petelen/ dat is de terſte Het vijfde Boeck, ——— Zinde / cen root ieuchſel aen de hupt doen S en / ende Die alg met fommiahe pupftkens oneffen enz erduw mahen / ende fomtuts oock heel rood doen wor⸗ dem. Tuſſchen De bladeren ende de freeten / dat is upt den oor fpronck oft fehoot vande bladecen/waft het fact / in 223 ronde / rouwe bollekens/grooter dan De Erweten/ von komende: ’t welch faet glatrigt te ende blimclende/Den (ade ban Det Dlag/ dat is het Linlaet/ahelijck / maer Glepne » der ende ronder. De wortel is velelachtigh Nerfte Sroote oft Boomfche Metelen. … _ 2: Bet ander gheflacht ban Groote Petelen fB het hoors ſchreven van ame ende fieelen Leer abelijck / maer waft ſomwijlen hoogherop / ende te in meer ſyd tacken verdeylt: het is oock met cen Dierghelijche brandende en⸗ de ſtekende bapcighept aen de fteelen ende aen De bladeren befet / foo wel algde cerfte loopte. Dan het laet ban dit ghellacht ig klepn/ende niet in vonde bollekeng wafjende / maer ín langhworpighe duune/bijnae aub aber ercuriae — ghehpaten. De wortel is feet vefelachtigh / geelachtiah an verwe / hier en daer fn d aerde vlidderende breet ende, Wit Loortkruppende, Ee 3, De derde loopte Han Beete Petelen / dat ig Kleyne Eerde 6 etelen arenden ee faem ghelijck / — — fend tatkt/bleecker-groen Dan verwe / maermeer brandende ende ftekende, De wortel is korter / nochtans miet fonder gefelinghen. ’ — — __q Plaete. Alle Be ſoorten van Hetelen waſſen op one — plaetien. 1, De Cerfte vande Groote Ne⸗ elen waffen ín dichte boſſchen / ende Worden oock ſom⸗ dts in Pederlandt ghebonden, 2, De tweede loorteid — wat ghemepnder Dier te lande / al ont omtrent de tupnen/ Hegghenende oude muren ende ander onghebouwdeende _ N 224 … Geel Stoote Meteley oft Beet Meteley · * Sluis fi Je WIZ —8 9 2» zl, KR Ò D d — Ne 2 bj — pan, —— —— —* * — DC rm d_Tijdt. Alle de Petelen worden den heelen Somer dool ghelien : dan de Kleyne honnen Be koude banden Winter gack wel verdraghen. CT fact * in de — ende —— ryp / ende maah d am vergaert ende ewaert ¶ Nacmen: Dele truyden Warder: int Grierte cahpne Ararden ghenoemt / oft oock Cnide Kuss om dat fp met haer febadeljche wolligheydt ftekende sijn nac die Lelie ———— ende bijtende kracht heeten Üy oork in't Latijn rica; in’ goghduntſchOeſſetzin t Pederduytich Hetelt Ataliaeuſth Orzicasiat Svaeufch Horziga; vt Frauteh rtie; it Enghellch Merels in't Behems LKopriwa. Ooorlabe des naems: Pen nacm Vrtica fen hekomen ban ade Vro,'t welck bp de Latijnen Handen heteers gien Pott ende Medicn acer beturght/leg- ude⸗ ER En — heeft den naem ghekreghen van het branden: — VVant alfmen die zenraeckt , ontfleeckt (y onfehandens —_— —— Dacr van is oock Ben Pederdurtfchen naerm omen : Want men noemt Defe truyden hier te lande Wrandende oft Deete Petelen/en fomtijdts ooch Bern netelen. Geomfehe Perelen gebeten ; in't Franfops Ortie Romi he; in’t — Romana: mt Booatwurtls. € got Welſche Neſſelen; nd in t Latijn Vrtica Italica ta fepbe/eft in Pederduptfe liaenſche oft Premde ez en lins niet en waſſen / maer poort van ſaet dat uypyt andere landen gfgefanden te rbe heven vande Crude: beminners / die dat om de nieuwin jepttentoonefacpen. | —— dad ID e Walde gpetelen/ ft Ve be glt, dat (p rouwen /tecber ende fact/maer Blepnder. Dan Plint a J / ende fchrijft 35 an bet 21, boeck Dat bie fachiter zijn: 2 Dat tweede geflacht wordt gemernlijek petel Wijf Ben gbeheeten / in’: Luijn Vrien Femina: * i/o 6 Der we Wolle als ſtekelige te Pateerfie geflacht woort mu ter tijt t Hederduytſth hect het be Let fap daer van in den neule te ſteken / om den Cruydt-Boeck Remberti Dodonzi. Nes LUI à 4 7 AD —8 ont en, di S * * — X — J a * — * be derde fo te te berfehepden À temen? ‘oock Grooté — — maior ; Wp —— Groote Hetelen. RE Ee: 3, Det Berde gheflarht wort in Brabant Heete Netelen gbenoemt; in Doogbduptlehlant Hepter Neſſelen; om dat bet foo Geet ende brandende in't aenvaken fs; in't Latin Vrtica vrehs-minima , bat is Alderkleynſte brandende bete eet „zetelen, Plinius bermaent Van ren ſoorte van zetelen die hy Cania noemt : dan oft die boor Dele Alderklepnte za footete Gouden is/oft Door de Eerfte ban de Groote Pez telen / dat laet ich De lief hebbers noch onderfoerken; Want be ſeght: — eed — 5 — ſoorte — gemt/de welche ſcherner is ñ heeft ooch eenen bran⸗ — — nare NE, elde bladeren. - € Aerd: De Brandende HPetelen zijn wel nroogh van aerd/ maer niet leer Warm / nauwe tot den cerften graed komende ; dan ſy hebben met eenen oock ban ſtoffer waut ſy en branden oft en bijten nict Door dien … p geweldrafs heet zijn ban krachten; maer be oor(ake /om dat {p ranbormte met herdachtighe rou⸗ fieke ge doornkens belet zijn, waermede fp e bupt prickelen ende op-haelen: want als de Petelen flap ende berflenfcht zijn / oft gheloden w {p aheenfing $ Door Dien dat de je wolachtinhept v Yan de herde * € Kr de nieren. AREA JAN * bepelbe oere ft gerfte water gefoben/ Worden goet gheheuden om de hoeft te fuptBeren / ende fehen eneen Egbene bt act fn baft is ende blif Fen pleeg de lewwe bladeren aac kleyn te fate, en” bloedt- · PND Elap loop upt Den neule te ſtelnen. à Het éerfte Deel. Tſap Ban de bladeren ín den mont genomen ende gez gorgelt / is leer goet boor Den Bupgh/ ende De lwillinghen van het lelleken. et vande Hetelen / bijfonder met foeten wijn ghe⸗ Prouthen / Verwerkt den menſche tot bijflapens want het beeft eenighe Windachtighepdt in hem / foo Galenus bez pabt. reine fact ſuyxvert De hoeft Gan alle taepe Rupmen/ ende ander Berbuplde vochtigheden / ende Berteert eñ loffet alte de rouwe Ayjmerachtigheden Bie daer in fteken: ende is midtsdien goedt teghen de kortigheydt Lan den adem/ kieck⸗· hoeſt / {weeringhe der Longhere / ende veroudert Pleureſis / alg dat met honigh ghemenght is / ende ditk- wijls gheleckt wordt. Her felpe ig oock nut teghen het quaedt Dat den menſche van de Cicuta oft Dullekervel (anders Scheerlinck ) kan gekomen ; inſghelicks oock teghen de Camperndelten oft Dupvelg-broodt / dat fommighe JDadde-ftoel noemen ; ende teghen de hinderniſſe Die den menſche Lan het ghe⸗ brupek Han Buick-Lilverfoudekonnen gevat hebben / foo Picander ong leert, Apollodorus (wiens mepninghe ban Plinius verhaelt Wordt ) houdt de Netelen Hoor een tegenbate van het Bil fen-crupdt oft Hyofcyamus ; eff nooy cen beſchuttinge ban alle ſteken ende beten van de Dlangen eñ Dcorpioenen. < Hindernifle. Wet quaedt dat de Petelen Boen konnen is merckelijck gensegh / maer is alleen in het ophaelen ende ontſteken van de hupt /twelck niet langh èn duert / ende anders niet en laet dan een ieuckſel oft kKrauwſel. Dan on tlelve te gheneſen ende te verloeten / en hoeftmen/ nae het feggen van Plinius / anders niet te ghebrupeken dan Olie van — daer mede De hupt te ze iesi BIJVOEGHSEL. € chedaente ban bit Petel-erupdt ende van (bne besten is D ſeer wonderbacrijck : want be haprac bellekens ban Be Woomfche Netelen zijn eenen Eghel ghelüjck Ee is bꝛuyn: ende die ban Egppten achten ’t fact Ban befe Ro omfche Nete len (a dhr mede-foûrte Daer ban) feer veel / al is't Datfe daer feer over⸗ bloedigh waſſen. Wier te lande waffenfe meeft ín de hoven der lief — van upt-landtfch ſaet; hoe wel datſe oock toel in't twitar ghtvonden Worden in De boſſthen / als inhet Sornien boffch / ende elders in Brabandt. De Shemepne Groote Netelen heben bladeren die vondtom gjekerft zjn/maer niet foo Diep alg D'ander. °C fact waft aen lan: Cafslinghen/nederwaeris hanghende / ende is den Bies wat gez k/maer klepnder. — — —— — ander haeſt te onderſchen⸗ ragus houdtſe baar Heracleas eene van. “Heete Netelen. De Roomſche Petelen heb⸗ D /ſomtidts Geel roode Wortelen. — — — ebben ronde ſteelen / ſomtÿidts vierk antighe ſtekeli zantighe; Dac eynlck rouw ende gh. De Bladeren zn meeft groen/ —— roodt. Daer erwe / ftanc — j ander verſcheydentheden / in verwe * — Dimi: — binn ad eranderinghe Der ken zee — ge —— An⸗ jn bekent met den naem Vrtica com- — nt Brenuend — — —— — gare: we —— t Latijn Vrzica minor s int. tiee eds vak Weeks: Al k datde Petelen bunten — en berte race —— elen ——7—— oren Ehelyck VBodoneus oock ins te kennen gie mepnen (ommige dat — verborghen verz lende kracht hebben. Dan — ——— / Bbe droogh / tot in den Kracht ende Werckinghe. 8 Netelen den — Heere Pete} met at —— — —— weerden ; want beten bez revydt niet alleen De taepe fupmen ende Berftoptbeden / maer brenght jy — — fact ban Carthamus doet / ende De felbe ſwaerte —— es de Bft do worden. e groene bladerg ban —— trecken de ne derfighende Maco, alen bie base mene arwaccht d „bladeren / ende twee —— Het vijfde Boeck. v 225 Het ſaet ban Hetelen wort ghemengheit —— ———— eden nr nweldeided en ghebrupckt De Netelen Deel teghen tingen ban de magie. * Shen alle opblaſinghen ende act bande Koomſthe Hetelen met Meede loots ſwaer nae Den etten savondts gisemsonchen, bokt Lien ken obergheven / als Plinius ſchrüft. en maeckt eenen Peſſus ban de — ban — om Die in De moeder doende, De vr haer mac te Bers — tfelbe Doet bet fact oock, met Preesen Wijn sbedzoncken zi De ſelbe bladeren gheſtooten / ende met Sout vermenght/ zn goedt gheleyt op De beten bande dulle bonden, ende op groote fweez ten / ghelijck op dert kaucker ende diergelijcke ſtinckende ende buple fweeringben/ ende op alderhande gheftwil / als bloedt fweeren/ ende Cweeren bn de oozen / Diemen Parorides noemt / ende ander dierghe⸗ Weke — Hetei biaderen met een Calbe bart Clie ende Was menght / gez nefen de herde Milten daer on ghelepdt zijnde — Men ſept / dat De bladeren ban de —— in den neuſe gheſteken / bet bloepen berweeken; maer ban bupten/ ende op ’t voortooft ghe⸗ depòt zynde / dat ſelve ſtelpen. Bs De bláders ban Serle den bupck ſacht maken / en komt hens ban/ ban alleen door haer — kracht / ende ge⸗ ke Deh hie met ketelinghe / niet Door pere Netel· bladers gheneſen bequaemelije ſ alle — — en⸗ be quade zeerigheden/cndé alle Be ghene Die foudér bijtende dinghen ghedꝛooght moeten weſen De wortel ban de Hetels met Azijn gheffooten/ is oock feer goedt tot De felfde dinghen Daer op. gheley dt. De ſelbe maeckt dioogh de ſalbe diemen ——— om — klaer ende (onder Hap: re maken/ Phlotheum ghenoem Een ſalfken ———— Netel⸗ bladers / Sout ende Olie / be⸗ ſchermt De leden voor alle koude ende hunberinghe / hoe groot die oock is / alfmen Daer mede den rugghe graet / het hol ban de voeten ende den Pols ftrijckts ende wederom, het fap Van de Netels / met wat Poplier-falbe ghemenght / op ben Pols ghelendt / berdrüft de — bitte ban de kortſen: ed machtigh ie Diterupdt, soman ate en — daer Netel · ſaet in fied/opent de ver⸗ Aleen hebben met roche rochelinghe / ett fouden gheen * en /, —— —— Bereik eend — tghewichte ban een Half —— geſtooten Netel⸗ De wortelen ban de Netelen / bfonder bart de ghene die ſom⸗ tijijdts roodt gebonden worden, gheftooten znde / inden neufe ghe⸗ ſteken / doen het bloedt ophouden. Bet faet ban IPetelen omtrent een vierendeel loots ſwaer ghe⸗ Doncken met Water ban Saxifragia oft Stechbreke / oft met ſchaeps meick / met een half once fuptker Canbij ban Violen / breekt Den ſteen ban de Rieren. Be ghene die De Ietelen over her Draegbt / met wat bladeren ban Dijfbinger-crupt/ die fal bep ae ban atie geeften ende voor⸗ fchijnfelen Die ben menſche plegen te berbacren ; want fp benemen Ben — alte vreeſt / als ged berfekeren. Alfmen en aft met het water Daer De Wortelen ban — ſoden zón / Worden fp Wit ; maer om te beletten bat daer gheen hap: acn en waſt moermen Die / nat Dat fp Daer end nt edje zijn / me SPuffen-ftrondt wet befteijchen ende overwrijven / met larum water af wafz oP ermaechteen nwonderbaerjcke — pen he Schiatica ende gicht Die aen De boeten komt t bof Netel⸗ — né ende ſtoo⸗ tende Die twee te ſamen / ende be die ſoo op de platje Die met bet quaedt beladen — water datm in be Bopmarmbr bande Netel bloemen dis Peer beduaem om alt — eken te ghe⸗ neſen: ende daer· en⸗ boven die in den ntufe komt. · Men diſtilleert in de Braeckmaendt een Water van de Ee bladeren / t welck in De be ſelve ghebreken oock frer —— met Ma gegbenomen/ opent den hepd egneeg gen) cht De — herin al t; eude an Demans Die niet feet ſterck ban, Nieren oft lendenen en zjn. — egg Pꝛoſper ws / Wordt Dit fact in ten veel gheacht van „mang en brouwen die koudt han zin : iae ſom⸗ mighe € ban / met De wortel ban Bus an / ende Bonigt ; waer ban fp alte daghe ten hatseonce ief: — met Edick — gbewijfe op· gheleydt / is goedt teghen alle qualijck men alle placken ende tabe behe aon —— end bes E] $ m je: ES en bere ghefmilen/ im fondetepor bie — — enb — Der heter mede verwermen konnen / oft de felve fi — van inghe verloſſen/ mof fact shet afficdfel twelcke fp ghebrupeken. Bft wlan em den roock Daer dh als Daer M bygh eghen alle manen Pardoes PE — Cruydt- Boeck Remberti Dodonzi. er dige de perkte ed Tseede oft &tinc fende Sooðe Meteren. Netelen / in water ghewenrkt znde / een foorte ban webbe / ſoo als laawaet dat unt Ooft-Fndten/ Goa / ende ander om ligghende plaetſen / in Defe landen ghebr oght wordt : maer daten ie foo niet als lhnwaet; ende het en duert niet fer langh. Joch beeft Pe Netel Defe kracht / Datfe in den por ghedaen — Daer vleeſeh in ſiedet / het vleeſth haeſt murwe Doet wor⸗ en. Sommighe Althymiſten houden veel ban de Netelen die roode ſtetlen hebbensmaer noch meer van die met roode wortelen. Andere verſekeren / Dat De hinnen al Den winter door eyeren legs eben ſullen / almen haer De droogt bladeren bande Netelen Peren Bheeft/met ander eten ghemenght zönde. @m te beletten Dat De koude ons gheen fthade aen be hpt en doe / maghnun cen falbe maken ban Petel-bladers/ Dout ende Olie) als boren oock eensdecls bermaent is. Eeghen de blepnen oft pupften Die vande Netelen ghekomen zijn / nemen ſommighe Olie ban Roofen/oft gemepn Slie Van Olijz ben / om De plaetſe te befirijcken : dan in Griechenlant gebzuvckt⸗ men nu ter tíjdt Daer niet anders teghen Dan het fap ban de Ma⸗ tutwe bladeren. ’ Men ſeydt noch beel meer ander bꝛemde / maer nict àl te ghe⸗ looffelijcke dinghen ban de Hetelen: te weten / Dat indien men De bladeren ban De Jetelen in De piſſe van den krancken vierentwin⸗ tint uten last ligghen / ende De bladeren hiet en verſſen ſrhen maer groen blijven / dat bn gheen noodt ban ſterven en heeft; maer inz Dien Be Ietclen — ad ef flap worden / Dat beteeckent de Boodt / oft een feer quade fiechte. Maer dat en foude ick niemant voorwaet derven verſekeren. ————— Van Doove Netelen. Gheflachten; ae D Aer worden ſommighe crupden onder Get ghellacht dan De Petelen gherekent; de weltke om dat [p miet rouw oft ſtekeligh en zijn / Doove oft Toode petelen ghenoemt wozden. Wan defe zijnder verlchep⸗ en foorten/ pan de welcke Wp de Hoornaensfte in Dit Caz aid fuilen befchriven/ die ban den anderen eenſdeels an ghedaente Han bladeren / ende eenfdeels Dan reuck gerfchillen : want ſommighe van dien en hebben gheenen reuch/ lommig he en ftincien niet feer / ander viecken ſeer ſwaer / ende ſtinchen; ende meer ander onderfchepden — Bee — baer tufichen gebonden / als bier —— blyt⸗ en, exde — ooGe Metefen niet geele BooBe Netele bloemey. “Eerfte Doove Meteley. oemen —_3.Det d _ bladeren dan Glen Belen me onbe fickeli Het cerfte Deel. Diede DooBe Meteren, € Chesne; Dat eerfte ghellacht van Doobe Metclen ‚ Waft recht op / met Bierhantighe / eenen boet / (elden anz der halven Hooghe (teelen / ghemepnlijck dep oft bier bp Een upt be Wortel ſpruytende: de bladeren zijn Die ban de Heete oft Brandende petelen niet feer ongelijk /condlom- me de kanten ghekertelt / dorh geenfing brandende oft ſte⸗ e/ maer eer lacht ende bnae wolachtigh. Gondfom- me de ſteelen tuſſchen de bladeren waſſen De bloemen / _erbele-gewijle ftaende/ kleyne kapkens oft opene helm⸗ Eens abel / van verwe ijls wit / (omwiten geel famttijnts upt beun cooden at putpurachtieh. De hangen aen een met tele verſchepden fafelingen. EN Be tide fooyte ban Doove Petelen ís de boor⸗ befchrebene ban hooghde ende ſteelen leer ghelijck : alleen Haer bladeren zijn Wat klepnder ende wat ro ndachtigher/ oft niet foo langhachtigh. De btoemen zijn gever soo: Achtigh. Poorts foo heeft Dit Jas eenen dicken ende ftereken — ren reuck. Eet Derde gellarht van Doove Hetelen heeft grooter ate he el — fomtijts ander⸗ n: de. bloemen / bie langhs de en waſſen / zijn gout-geel van verwe. — is oock een vierde foorte ban Doote Net Wiens eelen Dicker zijn dan Die ban de bootgacnde foot- knee oe a En, u <1 u kanten ertelt/ on aibaare die een eerfte foor: Wat grooter Dan Die, Om de Kelighe oft doornachtighe 8/ uptde Welke de bloemen … oft ringhsken / grooter Dan Die ban de Cerſte ſodrte van Poo- be Petelen / fomWwilen wt ban verwen / fonder e eenigh oft plackgkeng; fomwijlen met purpurachtige oft peerfe fcheikens griene gt bijmae gbetpickele: oock egel tel ot” bef pareenertig of 4 [4 s gen met haere befelinghen. — ¶ Plet, we Doobe petelen waſſen over al bp de Het vijfde Boeck, tupnen / muren/ bagen/enbe wegen / meragien / gen De kanten ban de ghebow / oock in de hoven / díe níet wel pl — pb Te 2, De twee eerfte foorten Worden Op Diergeltiche plaet- fen meeft gebonden. 3. De derde foozte ís in Ooftenrijch/ Behemen ende andere omliggende landouwen meer bez Kent ban bier telande: 4, De bierde Waft feet geerne in Waterachtige oft poelachtighe plaetfen / ende oock diek wid neffens De Weghen/ ende Wort in Hollandt geel ghe⸗ nden. q — De Doove NHetelen bloeyen meeſt al den Doe mer door. _sDetelen bp ’t ghefiacht van Sideritis ſtellen. Ghemeyne teeckenen vam alle Doove Netelen. Wet ig te weten) bat alle Doove Hete ien meeft ban Mey af beghinnende / den beelen Homer door bloeptu. De bladeren ſtaen altijdt twee teghen den an: Der en over met tuſſchen runate oft tedighepdt den ficel beſetten⸗ de. De wortelen zijn Dick / knoopa htigh / gheveſelt / alle iaer aenne⸗ mende / ende nieuwe ſprupten oft ſteelen uptghe de. Doove Neteleh met witte bloemen, onder geel,met peerfche ftre- pen, behdoꝛen tot het Vierde ghellacht bp Dodoneus. Doove Netelen mer witte placken. De bladeren hief Ban zun fomtidts met groote witte placken/fomtúts met klepne ghefpickelt oft abeftickelt. Sp heeten Lamium Ieucoftiëton. Doove Neteien met een witte ftteep langhs henen’t blade in Apti⸗ lien waſſende / is t ghene dat Columna Lamium Plinij Campocla- renfe & montanum noemt / met bierkantighe roodachtige fteelen / de helft klepnder Blâderen dan dit van ghemepne Doode Netelen / debbende ech witte ſtreep in t midden / ende een vechte zenuwwe aen oee een Doorgaeide. Welcke witte ſtrepe Daer altijdt in blijft / elfs albewaerdemeri de bladeren thien iaer langh dꝛoogh De bioe⸗ men zn upt den witten roodachtighe hemlkens J bier ſaden naelaz tende. Veranderinghe. ®e bladeren sijn —— ſpitler / die per ghe⸗ Kerft/ als Samander / ende De ftreep te ſwaller· Naemen. Defe ende de volgende Bodde Petelen heeten in't Las tin en Sꝛiecks Laimium, Aononium, ende Anonium. Die met geele bloemen beet in Itallen Milzatilla , als oock Die met witte placken / die gackt Lienaria heet. Die met witte bloemen noemen ſommighe Árchangelicafiorealbo. Ander gheflachten van Doove Netelen bande welcke elders vermaent zn / ſom Die Bodoneus beſchreven — r.A. Eerft Oofteorijckfch La ſteelen eenen boet boogb/ oft gher /vierkant/tupgh/met bladeren bewa ſſen die van Dez uyt Cluſius: ſommighe ghelücken De ghene chen de 4 é ianghathtigh / founder teuck / groot Belmswijfe ghemaeckt mans en me bee onee nne lecch/ groot ⸗ oe bꝛeedt agroenen be achrigh oneffen ſaet inhoudende / Dat in de Braeckmaendt rijp is. Men bindt j bet weel in Boftenrijch / ſomtydts oock in Boogh: Duptfehtdtidt. Bet (chin doet wen Oanwrwe vet De Derde foorte van Doove beſchzeven is. ì —_-B. In Dabopen waft het veei / dach alleen met witte bloemen. _C. In Ooftenrijck i ende wat s Dit gheflacht ende Tragus Melifflophyllon genoemt A … Vremdt Ooftenrijckfch Lamium ig een foorte Dan Lamrium, oft immers metde Galeopfis groote ghem Dit crin maer ghemephlijck grooter) met lachte t / met En, be ffeelkeng ftaende : tuſſchen de welcke in het mang ded 4 oft bieckantigh/ met een facht dens twaffen, aen De welche upt De n ale seen ben Fabien tice 1 fame fonaten ende op hoen Pens ae me Beten derde en bleeck ban derwe · hae ——— e van oh }ghitri El bg dg groenie wat ben zuptelck knoopken À aderen (prupten —— onp oft bier bp eenalen gas voor⸗ trees ſoorte met meer ſteelen / die ſwatktt ſmaller bladeren. — € ban Doobe Hetelen t'onretht bp bladeren) bie bau de HPetelen beet gelijck) het vijfde Boeck. — | Cruydr-Boeck Remberti Dodona. bet Vlas / oft cerban Groot Dpeeft-trupdt/ boor (pits / vol kleyn fwart fact/ bat inde Bꝛaeckmaendt rijp LS. , 3. Derde foorte van Lamium is feer fraep/bebbendeupt eene wor: tel bele ffeelkens/ vood / bierkant/ eenen voet langh / met bele kmag: pen; upt De welche twee tegen cen ſtaende Bladeren ſprupten / ala Die ban Stinckende Doobe Netelen / nochtans gheljcker Die ban Gnderbabe tuſſchen De welcke Dep / bier oft bf bupskeng fpiupten/ met bloemkeng alg Die bart Onderhabe gapende, fonder eenig belmken oft kapken ban boben / maer alleen een bꝛee dach⸗ tigh omgbebogten bladerken hebbende, ghemenghelt oft verſt hey⸗ Den ban verwe) dat is eenſderls blauw / eenſdeels wit / ende etuſdeels purpurachtigh — 4. Oprechte Galiopfis van Diofcorides, Die Cliſius Galiopſis gft Galeobdolon Diofcoridis noemt / beeft bele Vierkante roen⸗ Kens/met bladeren tegen den ander over’ ſtaende / op langhe vort⸗ kens / De Beete Netelen beelgheljek/ Gaprigh ende kupgh / maer niet ſtekende oft brandende. Bet opp ban Die tGslieng eyn⸗ dight bp nae in een ader! ende Wordt omeinghelt met bf oft fes wõr wels ghewyſe bp ten waſſende hupskens / die in LF ſnippe⸗ lingben verdepit Worden : upt De Welcite (prupten langhachtihe bloemen / gapende als Die van de Doede Metelen/ maer veel kleyn⸗ Der / upt den (warten wat purpurachtigh / met sfbanghende lipe Keng Die met ſommighe witte aderkeing oft ſtrrtepkens gleteeckent zijn. Wet fart Dat in Die bupskens fleeckt bier bp een / iS ſwart „als bet tip is. Dit heele ghewas is fwaer ende oulieffelijek van reuck / alg’t op fchadutwachtighe plaetfen groept ; in wat opens Der lochten frinckt het foo leer niet. Ber bioeptin Braeckmaende tndt Bopmaendt. & $. Aldergrootfte Oofténtijckfche Galeopfis.. Ben felben Clus fius en gheeft dat gheenen anderen naem / Dan Galeopfis maxima Pannonica, Bet beeft eenen ſteel omtrent anderhalven boet hoogh / fomtgots oock Tangier / biechantigb / Bick / bp de wortel tat roodachtigh/ met bele knoopen: upt be welche altijdt twee bias deren fprupten/ tegen den anderen ffaende / Die van De Hetelen niet ongbelgeh / aen ve kanten oock ghekertelt / maer veel grooter / fomtoijlen grooter dan een palme / welrupgh/ maer niet ſteken⸗ De oft brandende : upt het midden Gan den ſteel nae bobenwaerts / aen eick knoopken ftaen inde ronde fes/ acht/ fomtybte oock twel thien bloemen/ niet feffens / maer verbolghene d'een hoor ——— alg klepne helmkens : Get onderfte lipken ban 5 : ende D'ander. nat opengaende / vrel grooter Dan De ban Doode Hetelen / Doncker-rood /ende bp nae oefe bioemk k —— eſe ens is aen de kanten gheſnippelt / ede in ghedepit / met vele baerdekens aen De kanten beſet / ban ende een priemken onder Dat eimlien onlie ende ſwaer / i van hedouwt / met klamme dicke rungightydt / ende riecken wel / als p noch groen zón : ban de welcke het voorſte Deel ſpits is / gheklo⸗ ben als tenen mondt : Daer had dag boorhooft/ eenen verheven opllagh / ghelick eenen metten ſiedt: daer nat ſiet binnen ‘met witte ende purpure ſtrerpkt us gheteeckent / met bier dra ä flapt r Ed 219 | Cruydt Boeck REMBER TI DODONAZI MEDICIINS VANDE KEYSERLIJICKE MAIESTEYT. HET TWEEDE DEEL, Inhoudende de befchrijvinghe van Bloemen, Krans-cruyden, Wel. rieckende ende Kroonkens-draghende cruyden; begrij pende de 6.7. 8. 9. ende ro. Boecken defes Cruydt-Boecks. Het fefte Boeck. Van Violetten, Roofen, ende andere dierghelijcke Bloemen. _VOOR-REDEN. AEDEM AEL wy volbroght hebben her eerfte Deel defes Cruyde-Boecks, waer 8 in wy veelderhande cruyden nac het vervolgh van den A,B,C, befchreven hebben, 5 die met malkanderen geene,oft immers {eer kleyne, gelijckeniffe hadden;{oo fal hee tijdr wefen dat wy — tot de voordere beſchrijvinge van decruyden ende ge waflen, de welcke in fekere ende merckelijcke verdeylinghen bepaelt ende afghe- ME (ondert konnen wefen, ghemercke dat fy den anderen mee eenige kennelijcke ghe- ESS lijckeniffe (eer nae by fchijnen te komen. Om hetwelcke ten eynderte brengen, ful- _ len wy eerftelijck ende voor allen in dir tweede Deel van de bloemen ende welrieckende cruyden (} pre- ken. Nieralleen,om dat door den reuck oft handelinge van defen, den gheeft der menfchen tot eenige ghenuchre oft vermaeckinghe verweckt wordt ; maer oock, om dat ſy dickwijls tot vercieringhe ende _ verftaeyinghe {oo wel van huyfen, kercken ende andere plaetfen, als van de menfchert felve ghebruycke pleghen te worden. Men pleegh van de bloemen kranskenste vlechten, om het hooftte verciereni: men maeckt oock tuylkens van de felve bloemen , als oock van de welrieckende bladeren ‚ die feer luftigh om fien,efifeer lieflijck van reuck zijn; Dan boven allen foo zijn defe cruyden ende bloemen het meefte vercierfel,fraeyigheyt ende lieflijckheyt die de hoven door eenigh dinck mogen krijgen : want geender- hande ghewelflels, wagens, prieelen ende andere hofwercken, hoe kontftigh die mogen gewrocht; efchildert, oft (amen ghevoeght zijn,oft boe aerdigh eñ fraey met verwen verciert oft beftreken,ende * koſtelijck dat fy oock ghemaeckt zijn„en konnen de hoven in geender voegen (oo feer vercierên oft luftigh maecken, als de bloemen eũ welrieckende cruyden plegen te doen; de welcke niet alleen en die- nen om her gelicht eñ den reuck te verheughen, maer oock bequaem zijn om daer krans jeykens ende tuylkens af te maecken: iae, dat meer 1s,fönder defe bloemen ende eruyden zijn alle de voorhoem- de hof-wercken onbchaeghlijck endeonaengenaem,ende fchijnen gantfch van alle vércieringe, lieflijc- heyt ene eel te wefen. Bovendien foo is de ghenuchte ende vermakinge desgheefts, diemen uyt defe dingen {chept,niet alleen feer behaeghlijck ende lieflijck,maer en kan oock nieranders dan feer eerlijck ende prijſbaer wefen : want het —— ende handelinge daer van, vermaent ende ver- veckt het gemoet des menſchen tot prijfinge ende nacvolginge van alle eerlijcke ende ſrhoone fa ken; fulcks darmen daghelijcks bemerckt, dar de bloemen door hunne {choonheydr, aerdighe verwe, ende _uytnemende fraeyigheyt ‚die in hun maeckfel blijckt, dickwijls oorfaeck zijn van een overdenckinghe endé goet voornemen vanalle loflijcke daden, ende ghedachtenifle van alle deughden ; befonderlijck inde kloecke.ende edele verftanden ef hooghmoedige geeften : want het waer een (chandelijcke fake, als den Wijfen man ener die (chdone dragen vooroogen heeft, eñ de felve dickwijls aen- _ fehouwt, fchoone dingen handelt, ende op fchóone ot: fraeye plaesfen verkeert, fijnen gheeft ende fijn _ gemoet oock niet en foude foecken fchoon te hebben ,oft van alle onreynigheyt ef ondeughden fuyver _temaken. Dan aêngaende de bloemen; men foude (eer veel verfcheyden ghe dachten van dien moghen vinden ende befonderlijck befchrijven , waer het fake datmen neerftigheydt woude doen om die feer nauw ende (cherp te overleggen, ende haer onderfcheydete aenmercken: maer wy hebben onnoodig gheacht dar felve foo anghttelijck te volbrengen , meynende, oft immers verhopende,dart her genoegh _ was de bloemen alleenin drijderhande‘onderfcheyden te verdeylen; te weten , in Hof-bloemen, Wilde Bloemen, ef de. ghene die van Clifters voorde-komen, dar is * loockachtige vortel hebben, 230 Cruydt-Boeck Remberti Dodonzi. Onder defe dry gheflachten hebben wy gheaerbeydt te begrijpen alle de cruyden ende ghewaſſen, die met hacrlieder bloemen fonderlinghe in de ghenees-konfte nut zijn , oft de ooghen een behaghen oft welluft konnen gheven;ende daerom eyghentlijck bloemen ghenoemt zijn , door dien dar ſy meeft, om haerlieder bloemen ghefocht ende in de hoven onder-houden ende gheoeffent worden. Defe dry Bheflachten van cruyden in de dry voorfte Boecken van dit ons tweede Deel befchreven hebbende; te weten in her felte, fevenfte endeachtfte Boeck , hebben daer terftonr den vierden Boeck defes Deels bijghevoeght , dat is den neghenften van ons ghcheele Werck; waer in wy handelen van dé Welriec- kende eruyden; ende daer nae volght den vijfden van dit tweede Deel, dat is den tienden van onfen Cruyde-Boeck ; waer in wy fpreken van de cruyden die kroonkens draghen : want ghemercke datde faden der felver dickwijls welrieckende zijn, foo mochten die feer qualijck van de Welrieckende cruy- den ghefcheyden oft afghefondert wefen; als hier naemaels klaerder blijcken fal. __ Volghende danons voorfeydt voornemen, foo ſullen wy hier in dit fefte Boeck „’ welck het eerfte is van dit tweede Deel, eerftelijck van de Violetten ende Roofen handelen ; ende voordts oock van fommighe andere die mer defen , ’tzy van ghedaente oft maeckfel „’ zy van naem eenighe ghelijcke- niffe hebben : want onder de Violetten moghen vele aerdighe bloemen gheftelt ende gherekent wor- den; als zijnde Violieren, Orant ende andere dierghelijcke fchoone ende welrieckende bloemen. By de gheflachten van de Roofen worden gherekent de Pioene ende de foorten van Ciftus ; ende men hadde daer by oock met eenighe reden moghen voeghen de Winter-Roofe; maer ghemerckt dar die een mede-foorte van Maluwe is , foo hebbe ick die-onder de Maluwen willen laten blijven. Daerom beghinnende vande Violecten, fullen vandeandere vervolghens{preken. HETE GA.PET BT Van de Violetten; te weten, van de Ghemeyne Enckele, de Dobbele, _ ende de Wilde. — * Gnhnellachten. Dobbele Piolette Të bit eerfte Capitel fullen wp drijderhande Violetten X D — belt hrijen / twer met feer goeden veuch; te weten de qez EBEN — mepne Enchiele/ende de Dobbele Diolettr; ende een ſonder reuch/ Die ghemeynlück in't wilt pleegt te groepen. Stze merne oft 25{ausse SPiofetten. — Welcke ín’ wilt id ——— en reren an bladeren genoegifaem gelijck hoe wel bat n upt foo groot niet en zijn als be bladeren ban be <_ Camme Widletten. De bloemen zijn bleecher / met tebrr bel feer 2, De Dobbe Date lei allen DER emt qe) “rte {rieckende Violetten mepue fooyte ghelijch oan ghedaente/ uprgefondert alien boffen op boeken kanten ban besozen gaafen ende wegen, Het tweede Deel. Betten grond : al waer fp feer geerne ende meniahvuldig- Weken boordt-komen; ende Worden Lan daer in De hoven ghebroght ende onderhouden, z. woꝛdt in De hoven gheplant ende gheoeffent. 3, De wil de Waffen oock op Donckere plaetten / by de weghen/ ende oock aen de kanten ban de koren= Velden / maer op mage ven ende darren grond. Wilde Spiotetten fonder veuck. z Tijd. De Violetten zijn 8 Winters ende ſomers „aen groen/ende konnen de koude wonderlijcken wel ver draghen. De bloemen worden ghemepnlijck in Den eert gebondet:; lomtijts oock Wat (pacber, dat te in den April. s„Naem. de Diolette wordt int Grieckog ‘Ton Yoy, ende Ton porphyroun r'ov roreuoor, Dat is verwighe Diole/oft in't Latijn Viola evene ſtus noemt{e Ion melan Tor utre ende Melanion Meadruor, Dat is in't em dan nigta oft Swarte Viole / om be fwartachtighe putpure Herwe diemen in de bloemen acn- merckt. Plinius (ehrift/dat defe bloeme alleen Van de an- dere Violen met den ghemepnen naam lon Io afgefondert — heyden is; ende Hat daer nae de pi int Latijn lanthinz veftes t de — ís deſe bloeme met den Latijn: 3 n naem belient; maer bet cruydt ſelve oft De: aderen / ſteelen ende Wortelen Worden aldaer Violaria ende Mater Violarum , bat ig N oeder der Dioletten/ ghhe- heeten, Fet Pederdupdt{ch noemtmenfe Dioletten; ui’t pep Zlaw Diolen/ oft Dertzen Diolen ; in’t —— — Violette de Mars, dat is Viola a oft che Violette / om dat fpmeeftin de maent „Ban Meert pleghen te bldepen : in Italien noemtmente „Joola mammola; {n Dpaegnien Piolers; in Enghelandt Diolst; BE er meeft bekende Violette/ Latijn Viola nigra fue oft Dwarte/ oft oock pre Diolette. sn De loorte ‚a tE e t/ maghmen ín _ Rederdundt le Violette noemen / nac’t Har tijnſth Viola fore mulciplici. 3. De derde foor Dioletten Die in't wilt groept / magh Vi — is / Wilde Diolette ſonder veuck / ghendemt …_Oorfarcke des naems, De vVioletten Gebben hunnen naem Ton Yo in’t Grieck geuregen / foo Picander in jn ende m zig it We tola filucftris De Dobbel Violette et te Ban „in Het fefte Boeck. 231 boeck Geoponica ſchrijft / ende ats hermolaus vertelt/ naer ſomuighe Nymfen van het Landíchap Iona de welcke ban Juppiter aldereerft dete blacme egeven ende hem daer mede vereert Gebben. Andere er ekeren (un⸗ mers (oade Poẽten verzieren dat de Wioletten hunnen naem lon int Griecks ghekveghen hebben nae de tonck- Houwe Fo: want naedemael Dat Fuppiter fijn beminde Zo in een Koe verandert hadde / om Haer alfoo voor fijne hunsvꝛouwe Zuno te verberghen / foo heeft de Aerde tat voedlel ende ndotdruft van haer beft bloeme voordt · ghe⸗ bꝛoght; ende daer van Gebben de Violetten altijdt den naem Dan Die ionckvrouwe lon behouden, Delfs/ fom- mige ghelooven/ Dat den Latnſchen naem Viola daer van gock ſguen oozſprontk gjenemen Heeft / al afmen Viola in plactfe van Vitula bat is ionghe Loe oft Kalf / nudts Be letter t t wegh· worpende / fepde. Servius ſchrjft ooch, Dat de Violette daeroin in Latijn Vaccinium ghenaemt ig gheweeſt / nae den naem ‘Lan dele iontlwꝛouwe Jo / díe in ken Koe verandert was; want het woordt Vacca een Loe beteeckent; alg blijcht in de uytlegghinghe ban de Bucoli= ca ban Virgilius / die den vorrndemden Servius ghe⸗ maeckt beeft: nochtans op ander plaetſen van Virgiſnis / fchünt het dat bp de Diolen van be Vaccinia verfrhepdert beeft/als tweederhande bloemẽ wefende; want Ip Íeheijft daer albus ban in fin tiende Eeloga: De Violen zijn fvvart, en de Vaccinia mede, 5 Bebendien foo heeft Vitruiius in Bet 7. boeck Han fijne Bouwiughe oft Architeettire / De Bioie van de Vaccinia berfchepden: want hp (chrijft/batmen ban de Violetten een verwe kan maccken die den Sile Atticum ghelijck is; maer datmen upt de Vaccinia cen ſeer ſchoone purpure verwemgeckt; want Ip leght aldus: Alg de Derwers bet Sile Atticum nae willen maecken / foo worpen fp de Droogte Violette in hunnen ketel / ende lacten Bie foo met “Water Warm worden / ende opfieben ; Daer nae/ als het Water wel ghomengelt ie met dele verwe / Hoer ſy De Vio⸗ tte in eenen doeck/ ende douwende Get water met de handt Daer upt / ontfangen het uptgeperft water in eenen moptier oft vuſel / °t welck De Herwe van be Violetten beeft/ ende daer Erethria ( een foorte van aerde ) bp doende/ ende klepn wzijbende / berepden foo een Gerwe die het Sile Lan Athenen heel ghelijck fehijnt te wefen. Fn der ſelver — bereyden De Vaccinia oorla / ende maecken daer ten deer ſehoone purpure verwe af / midts daer meltk bp Bhietende. Dpt welcke woorden ahenveghtaem blijchen kan / dat de Diolerten ban de Vaccinia verlcheyden zijn ge- Weeft bp De ouders. Dan wat de Vaccinia epghentlijck de⸗ Weeft moghen zijn, bat fullen wp ter techter plaetfen hier naêmaels breeder verklaren: q Ard, De Pioletten/aengaende haet bloemen ende bladeren / zin ban gerd houdt ende bocht. q Kracht ende Werckinghe. we bloemen ban Violet⸗ ten zijn leer goedt ende nur tegen alte gerhittinghen der uweundighe leden, / ſonderlingen ban de lijden ende van de longer / dat is de pleurelie/ ende ontſtelinghe der looſen. Sy verlocten ende verſachten de vouwighepdt ef ſchraeg⸗ achtigheydt Ban de bor ſt / van de keel, ſtrote ende dierghe tijche Deelen des lichaems de ſelve bluſſchen ende doen ophouden afte onmatighe Hitte san de —— de Nie⸗ ren / ende ban de Blale: matighen oock ende berkoelen de groote hitte tan de brandende oft heete kortſen: boven Dien ſy bedwingen. ende verwinnen De ſcherpigheydt ende „bijtachbtighept Ban alle de galachtighe vochtigheden: ende zijn feex beguaem om den doeſt te berflaen ende te Hifren, op 2Ptoop ban Dioletten / de welche van ſommighe à n Apoodzor ; ende Ban Netuariug Sepdruov Serapion opt Griecks ghengemt wordt / aecht Van't af letfel “van het Water Daer De Wioletten verſth zijnde dickwijls te weytk in gheftaen hadden / maeckt den bupck weerk/ „ende af doot Den Kamerganck ende leydt de galach⸗ tigheydt van onderen upt/ ghenonmen de [waerte ban Des oft Bier oncen Pleffeng. É @lie Ban Droletten wordt oock Heel gebzupchit / alg eene ſterckelijck verkoelende ende Vorhtmaeckende kracht in haer 3 Men pleegh daer mede den lagh / ander Den flaep / Handen hoofde te be ſtrjcken / or den mentche allenghekens tot faepeu te hzeugen / als iemandt door gez nige heete oft Drooge outfiekinge oft onmatighe Gitte des hoofts niet wel geruften oft ghellapen en kan. De felve Olie met Ben Doper ban een ep gemenght/ verldet de nijne gan De fpenen ende Lan den acrsdarm; maet” doetfe Ì Dz oock 232 sock feer nuttelijck bp be plaefterg oft pappen diemen maeckt om te verkoelen / ende om De ſmerte te ſtillen. Ghedr ooghde Dioletten zijn feer goedt ghemenght bp be drancken ende andere Dinghen diemen ghebzuyckt om het herte te berfterchen ende te verguicken. Ge bladeren Van Wioletten-rrupdt met warmmoes ghenomen/ verkoelen oock ende mactken Bocht / ende boz bendien veroorſaecken eenen lichten kamerganck / maec⸗ Bende den biprk Week : Gan bupten ghebruvyckt zijnde gerfoeten alle heete fwillingen ende weeringhen/ foo wel alleen / alg met Polenta ; vat ig Meel van Gerften=mout ghemenght/ ende op De krancke leden deg lichaeins gelept. Men leghtfe oock op de verhitte maghe/ende op De ont⸗ fteken oogen/als Galenus betuyght. Dioſcorides Echrijft datmenſe oock feer nuttelijck leght op den aersdarm Diete — Tos is/ende beghint urt te vallen oft te lincken / alg’ dick⸗ wijls ghebeurt. Dan ſn moghen den uptvallenden aers⸗ darm beguaem ende nut Weten / niet alg cenighe tfamen= trechinghe hebbende / Waer mede hp wederom ghedreven wordt oft in ghehouden / maer alg een verſachtende ende weechmahende dinck/ fulchg alg dickwijlg cerftelijck op den nptvallenden aersdarm ghekept moet weten / eermen Bien Wederom in Ran doen Hertrechen oft keeren / bijfonz der als hp ſeer ontfteken oft verhit ie. Plinius frhzijft Lan de Violetten / datde kranskens daer van ghemaeckt/op het hooft gelept/ oft gheroken / de {waricheden ban den hoofde ende hooft-Lweeren Han te geel eten ende drincken verdrijven ende beteren konnen: De ſeght oock/ dat de ſelve Pioletten niet water ghedronc⸗ en oft ingenomen / de ſquinancie ende ontſtekiñghen der helen gheneſen: vermaent oock / dat het purpurverwigh Ban de Violetten alleen ghenomen ende vergadert / de val⸗ dende fiechte/fonderlingtje van de kinderen / alg Íp dat met Water innemen / gheneeft. Hy voeght daer noch meer bp/ dat het fact ban Dioletten de ficken Lande Dcorpioenen betert. Fu welche woozden van Plinürs / ’t lele dat hp ban het purpurverwigi ban Defe bloeme fchzijft / en fchijnt ban de Wioletten niet behooren verftaen te wor⸗ den / maer aldaer Van elders bijghevoeght te zijn / upt De „Befchrijvinghe van Dterre-rrupdt oft After Atticus , waer — LE r ban Wp hier naemacls [preken —— datmen in Dioſtõꝛides Waer uyt Plinius dickwijls gheſchreven Cruydt· Boeck Remberti Dodonæi. Winter Violetten zijn enlanghs door kouſtighe oeffeninghe in Ben hof van een vernuftig man in Gollandt met groote menighte in't midden ban den winter voordt · ghekomen / tot bermgeck bande lief-bebberg/ ende nuttighe ydt Dan menighen krancken, — Tweemaels bloeyende dobbel Vꝛoletten Heeten in't Latijn Viola biflora flore multiplici, om Dat fp tweemael’s iaers bloepen / ſoo tweltwitte alg roode ende purpure bloemen voordt · bꝛenghende; ghe⸗ tjck oock de andere ghemepne dobbel Bioletten / ban Derwen ſom⸗ dts bzuyn peerfch zjn/ fomtijdte ſnetuwit Roode Vioterten waffenin De hoven ban Aederlandt / ſeght Lobel; maer worden elden gheDorDEn. De Wilde Violerten hebben Dickwijte witte bloemen. De Biolierch boeren oock Den naem Van Viola alba ende purpurea bp de nieuwe crupdt-befchribers/ hoe wel fp luxtel shemepnfchap met De Bieletten hebben. s F Viola alba van Theophraſtus is cen ſoorte ban Tüde looſen: Viola alba ban Tragus is de Damaſt · bloeme. — Viola aquarilis ban Sodoneus / Dan ander Water-Violiere ghe⸗ noemt, ig onder De water · cruyden beſchreven. ig Spade Violette fonder reuck. Meeſt alle De foorten ban Bioletten zin broeghende in’t voor · iaer bloepende; Dan deſe ſoorte is ban Lo⸗ bet befehreben / ende Spade Vloletten fonder reuck gheudemt: uvt Latin beeft bife Den naem Violacanina cxrulca inodora gheghe⸗ ben ; midtg Dat fp fonder reuck is / ende in't wilt groeper. act bele foorten bloepen in't wilt heel fpade / De welche in De hoben gebzoght wed oock in April ende vroegher / Dat ie met De andere Bioletten/ loepen. Bergh-Violetter van/Clufius. Ban defe ſoorten wordender ſom⸗ mishe banden edelen hoogh · gheleerbven Carolus € ius beft hre⸗ ven in het 13, capitel ban het d ‚Boeck ber Vremder ghewaſſen. 1. @e eerfte van deſe heeft blaͤderen Die Dan de fwarte Biolette febier ghelhck / maer kiexnder / Korter / ende upt ben groenen bleeck⸗ achtigh van verwen / heet oft feherp ban ſmaeck: De ſteelkens zijn kantiot/ aen de Welke twee oft D2p bloemen vaaſſen / klepnder dan dé Biolerten/ geel/ fonder reuck / Dan bi bladerkens ganaeckt/ban be welcke her onderfte grooter ig dan de andere / met Dijf ſtraelkens oft fwarte zenuen oft vibbekens oan binnen verdeplt / De andere zijn aen de buptenfte fide gheribt: het fact ſteeckt in Drijkantiahe boofdekens/ De welcke cp zijnde opfpljten / ende is klepn/ ſwart⸗ achtigb/ als dat ban de Penfcen. Pe wortel is tit / dickachtigh / beel afſchietſeis aen De fijden hebbende / met langhe witte ſaſelingen / rouw oft veſelachtigh· Seſe ſoorte waſt in Stiermarckt ende in de FRoozdt-fijde ban Engelandt oock veels ende ſchünt De felbe te we⸗ fen Die Cameraring-Geele Violette noemt : Clulnus noemtfe Viola montana prima. 2. De afider Bergh-Violette waft op't fop ban Den bera Snebergh ghenoemt met bijfter klepne bladeren / bijz nae heel rond aen de kanten cen lutken gheſchaert dickachtigh / aen ten lan midden ban de bla⸗ deren recht heeft het ghene bp Ban de krachten Ber truyden voordt - De is brenght) lefen magt / dat de purpurberwige bloeme/niet _ letten ghelgek/ maer beel grooter/ ende onder teuck ; naede welche van de Piolette / maer Ban den After Atticus, met water volght een dryk antighe haute : de wortel is wat boort kruppende / zoncken zijnde/ de fquinancien ende ghebrekien der he Met (ommigte befelingen befer. Zp blaept iu laetfte ban Oparch / embe ooch be vallende Liechte van de ionghe kinders, MAME : DE NOME Ve Eng Den felben Clu enb —— — AMelanum montanum, fog bet ſchint. 3. Den ſelven Llulius helen icfin Rn De De 4 en De Oli F ï bermaent ban cen ander Recht opffaende Violette, in't Latijn Vio- erkiefinghe. letten Daermen de Olie Lan wilt ta elarior ghehreten / met vecht opftaende ſterck achtighe oft ſthve maecken / moeten ſtee in ens bie ban Matthiolus Boomachtighe BSiolette ghendemt verſch ende noch lappigh oft — fchijnen ſy wieſen: Want als (p dꝛooghe gheworden zijn / imidtfgaders Pe vochtigheydt / Die fp verloren hebben/ sock min verkoelende geworden te zijn / Ende wat hittes gheuteghen te hebben. : Hengaende de Olie Diemen nemen meet om de Violet⸗ ten ín te ffellen alfmen daer Olie af maecken Wil / die móet zijn oft Olie van onrijpe Olijven / diemen in't Grfechig Omorribes Duorprbts ende Omphacinon O'podnvov — oft Olie van ſoete Amandelen / foo ſeght. * * — BIIVOEGHSEL. KF alle landen Beel t / ende in De wk abe —— nde in de hoben onder · houden / om vindt daer noch Eee Per aarnneine be getik van heft bloemen foe ferme ies : Ô e bloemen / kl bar Vet miboet ban bie met gel beptengDe Deed te _Geele Violerten. Deſt ſoorte ban Meertſche Violen wordt foms De bergen ban lghevond Camerarius (chri oe ada eter ons| egiederd man — Confaminopelfche Dobbel Violetten. bermaent ban Befe foorte ban Violetten / Die oock —— En ban meer andere aldaer ghe⸗ fienis gheweeſt / dic in alles de; ghemepne Vi ij paeu; ban alen (p Kei blemen — el ens bergadert e De Bamaft-Roofe eeni ghelickende/ gee geor moe brl Verricht am bege Di Dir ea and ſoorte warenfs (mal als Kooſem _langbh : de bi vooꝛdt / ende is — Ean is / met luttel reden; Daerom noemtmenfe beter Viola recta oft ere- étior, banarbörefcens. 4. Een ander forte Van Pioletten ie var ben felben Cluſius aldaer beſchzꝛeben / met Diep Boor-[neden en ghekertelde bladeren / alg De 2oter-bloeme pft Anemone blades ten ; anders ban bloeme ende ſaet · bollekend de andere Dioletten ghelyck: Die hp om De bladers wille Viola montana laciniato folio noemt/ Dar is Bergh- Violette met ghefneden bladeren. s. Gp beeft oock De befchrijbinghe baneen Kleyne Bergb-Violerte ghekre⸗ gen / die Guilielmus Boels in Dpaeguien bondt/ nde Viola mon- tana pumila —— foo kleyn datſe nauws twee vinger breed ans n evens maer in deſe rijn bladeren / cen dunm⸗ breedde bloem — ep een kleyn ſteelken tuſſchen De bladeren Van de eyghentheydt oeffeninghe oft vermenigh vuldinghe der Violetten. Be brupn- blauwe bebben eenen feex liefje: ⸗ sock ober al ghemepn * hebben ickele * ken reuck; maer de witte / die o luttel oft min reucks. De Violette / ſoo wel De met haeren ghebeelen terften dagh ban seert ist dat gh faepen Wie ie veuchs heeft. alleen de verwe heeft ban, alle De anders ; pat alfoo in ®e fthoone dobbel Dioletten en bꝛenghen gheen fact bao:dt; end weer ee fa Dammen die niet en oefende — oikmsvtplant, tgene tergrond ye t welck wit is / rond / klepn/ dat ban den Hirs niet ongelijck, ⸗ ende Hol merchs. ; bloemen worden verſch t Beek meel enne rates boo eni te (maen Det fase ten ha een boechken ede le: et Danomte — * ghepluckt / om ada Het tweede Deel. ende Spꝛopen af te maechen : maet men bewaertſe oock wel Het heel taer boor / eerſteljck inde fchaduwe oft lacht gedrooght nac. ——— vän de Violetten. Ben ghehuwckt ober al feer beet De Dproop ban Bioletten / in't Latin Syrupus violatus folu- tiuus gheneemt: ban Den welcken Dep oft Vier lepelen vol in ghe⸗ Droucken / verkoelen den onmatighen brandt ban de korrfen / ende maecken Den bunck weeck / ende ontdoen De inwendige fiveeringen) berguicken het herte / berfoeten de pijne Lan De ſyde / ende zijn feer gent —— alie het quaedt te berdzjben Dát ban de groote Gitte ver⸗ gorfacckt 18 Em Bert derſt te verſlaen foo wel van de kortlige menſchen als van Be gheſonde / in heete tijden Des iaers maghmen ghebzupcken een Zulep ban Bieten / oft een weynighoken ban deſe Sproop met verſch water ghemengbt; t welck in heete landen in De Bondtsdagen alfoe ghemepu is als het — Ban de Dproop van Rooſen / em de hitte bes lichaems te mati: Men pleegh defe Sproop nlijck te maken van het wa⸗ ter, in het welcke / warm ghemaeckt zijnde) biermacl verſche Violet: ten — drs gheſtelt zijn gheweeſt / midts daer ſuycker bp doendes ſte llende de felbe ——— oft beter twintigh oft dertigh daghen — Boone, de verſche Violetten overbloedigh is / ver⸗ e vo ydt Die in De io o is / ver⸗ werkt den kamer-ganck door haere ſachtmaeckende kracht; maer als fp droogte zjn / foo Galenus ende Meſue / dat fpeen pur⸗ F * — hebben / niet om dat ſy weeck maken, maer om dat Pe bio droogbe Violetten openen De verſtoptheydt ban de Liber; fp lepe. heete gheſwillen fchepden / ende zyn goedt teghen De Seolſun De Eonſerbe ban Violen met ſuncker ghemaeckt / is goedt in ne fele ghebreken. Bet water ’t welck ban de Violetten ghediſtilleert wordt / helpt ' hear Die — rn et Deo: hitte Ban kortfen / ende matig De ontſtek Olie van —— —— dend, midts de Pioletterr noch verſch zinde in alie ban Olijnen te wencke ſtelleude / latende —— in de ſtaen / ende daer nae ſiedende de ſewe i Dat oft badt / Daer nac De Bioletten wegh wor⸗ bewarende; ende dat maeckt bei elven opne deck EEbick ban Wioietten/ fiedenoe be Dioierien In De De Sonne te Wepek ín goeden flercken jn. — — ſwaerte van ecn cen vierendeel loots / oft aock omtrent een half loot — ende ghemackelgek te kameren gaen / he moepte oft verdriet. Men magh het water daer be Violetten in ghefoden alſos wel ghebrupcken in de voornoemde ghebzeken beeke het ghedi⸗ ſtilleert water: an ap Dat Daer upt gheperſt is / ter wilen fp noch fe, bea De is noch ; maer verweckt ba — Dl he alert mer we f ijn eghen De beten bande Het fefte Boeck. 23 Kelfjeken ghenoegh bljcken. Darr-en- met Die ban ſhnen lande bebelpen. 3 dufſchen magh een ieder ſich Dan onder alle De Bioletten zijn meeft te ghtne Doncker blauw / iaebijnae ſwart ban bertwent ar * * De Spꝛoop bau deſe bloemen te maecken. HET ÎlL CAPITEL Van de Penſeen oft Violetten met drijderleye verwe. Gheflachten: Ot de ghellachten van Violetten Worden de Pen⸗ feen oock begrepen: waer van Wp hier twee ſoorten ſullen beffen: de eerfte is ghemepn / ende light oft cruppt fanghs det aerden: De andere en Wordt foo Dicke fiesta niet dbtsonten / ende krijaht recht opftaende faber celen, Penſee oft Dzij-Gerssighe Viocette⸗⸗ & enfeen hebben 4 epen Bren pie t De kanten ghekerft oft gheſc haert Ae ——— obees WED: De —— echfel /ende oock van groatre / be Blame en When ene Bee 2 maer met drijderlepe ve gemee efen ig⸗ k Eg lette : ze 00 ij u het upterfte Deel ban de middelſte —— in het upterfte ban het onderſte biadt Dan door⸗ gaens — bladeren / ende fomtijdts het onz derſte / met een witte oft blauwe verwe hefet: Oe Wot — in het onder⸗ Freie verwe het het-midde ——— — 7 * u u ſwarte ſtiphkens oft fivaclhens 234 Cruydt-Boeck Rc afgevallen zijn / ſoo volght het ſaet / in kleyne bollekens oft hupskens/ ſoo groot alg cen Erwte oft Ochtum, beſloten; be welcke ban ſelfs open gaen alg het fact rijp is, De Wor tel ig befelachtigh. fi 2. Wan defen gheflachte van Penfeen fchijnt oock te welen Die foorte Han Violetten / die gheenfing ter aerden verſpreyt en light maer met Haere hardachtighe ſteelkens haer — — op heft/ende overeynde ſtaet / ſonitijdts ander- hawen boet hoogh opſchietende: daer aen breedachtighe/ fpitfe ende rondom gekerfde bladeren groepen: de bloem⸗ Keng zijn wat kleynder dan de Violetten / anders de felipe ban ghedaente ghenoeghlaem ghelick / meeftendeel ban dp Berfchepden verwen; onder de welcke de witachtig: hepdt meeft uptfieecht / ende de ander Verwen te boven gaet/ dat gheheel middelfte Ban de bloeme houdende oft beflaende. Det opperfte Ban de bleeme is purpurverwigh/ pet onderfte trecht Wat nae den geelen, Hae de bloem: ne volghen langhachtighe hauwkeng / Die Van ſelfs in gen (pl itis ende kleyn. ban de Violette. Becht opftaendeipenfeen. ten ende epen gaen als’ faet rijp is /’t welck > De wortel is fafelachtigh / ghelijck die —_ Place. 1. De Penfee plaetfen oeh oor gean and af Ber ende lieftijcker om ———— des Winters, bloept oock van de Lente af / Wes dooꝛr / tot Den Derfft toe, * leden van de heel ionghe kinderen te kaan bat ej * niet beva boeck der LA mberti Dodonæi. q Naem. 1, Deeerfteoft ghemepne ſoorte ban dit ghewas wordt ín Wranckrijek Penfees ghenoemt : ende daer nae Worden deſe bloemen ín Brabant ende in de an⸗ dere Daer bp ligghende landen Van Pederdupdtíchlandt oock Penſeen gheheeten; in't Hooghduydtſch Freiſcham⸗ kraut / oft oock Teeifalticheit blůmen; ghelijck oock luydt den Latinſchen naem: Want men noenitſe in’t Latijn níet alleen Viola tricolor, om De drzijderhande verwe die in defe bloemen blijckt / maer oock Herba Trinitatis : andere noemenfe Herba claucllata . Sonumige zijn oock van mey⸗ ninghe/ datmenſe lacea behoozt te noemen : daer is noche taus een ander ſoorte van kacca, De 5 Warte toeghenaemt/ die ban org Lozen beſchreven ig. Dan dit ghewas fchijnt met de Phlox va2E pan Theophraſtus feer wel ober cen te komen / de weltke oock Phlogion vasysr gtenoemt Wozrdt/ ende ig een Wilde bloeme / geenen veuch hebben⸗ de / ín de Lente met de Witte Violette / oft wat (paeder uytlpruytende / ende langhen tijdt overblijvende fuichg als dele dꝛijverwighe Piolette gant{cheljtk ig: want/ alg Wp beſchꝛeven hebben / ſy is heel wilt Ban haeren aerd/ Daer-en-boven oock ſonder reuck/ende leer lange bloepen= de. Dan Theodorus Gaza noemt dit cruydt ( het woor⸗ deken Phlox oft Phlogion {n’t Latijn overfettende ) Viola flammea, al ofmen Biammende Violette fepde ; ende met bien naem is deſe bloeme bp. de Latijnen hedensdaeghs aock ghenoeghſaem bekent gheworden. 2, Weandere foorte ban Penſeen magh oock epghentz lijck in't Latijn Viola aflurgens oft ſurrecta, ende ooch tri⸗ color ghensemt Worden / Dat is Becht opftaende Pentes; ende dat Heel beter dan Viola arborefcens, dat ig X oomachz tighe Biolette / als ſommighe die noemen: want [pen beeft gantſch gheene grootte oft ghelijckeniffe ban eenige : ed: oft boomachtigh ghewas, Aerd. De Penfeen zin van aerd wat koudachtigh⸗ dogh niet heel merckelijck/ maer befchepdelijcker voght/ eenigh ljmachtigh ende taep (ap/alg dat Lan de FRaluwes in haer hebbende; ende daerom zijn [p wat verſachtende oft EN van krachten/ maer niet foo Leer alg e Maluwe. — bracht ende Werckinghe. Dit cruydt / nae be mep⸗ ninghe vande nieuwe Medicijn· meeſters / is ſeer goedt ghb inde koztfen/ bijfonder ban de tonge” tac pe ki 3 ende wordt ghelooft be belieckt heydt lieckte / ende den kramp ende treckinghe der ghenelen / ende te be⸗ nghen en en tid $ Jen ſelve cruydt oock Leer in de gen ende g en ban de Longher ende ban De bor ft, 2 lele ig pock ſeer goedt teghen de ſcorft heydt ende ieutklel banden lichaeme. _- Det kan oock de Wonden ende ſweeren oft zeerigheden toesheelen ende gheneſen. BITVOEGNS EL —— Penſeen met gel ‚heel hd of gh —— men men ſeght) zijn ban het wilt ſaet mighe hoven. vaozdt-ghekomen / Doch alle volgende Bergh P, —— Welri -Penfee , el varius befchieben ghetoeeft Le El ende Penfee, is cer Camez — ä 8 3 it LE ef 1 * een blgcsne Di EERE TE 1 kj urk vigt ni „fd à an De Deme nij Gladerken is bieeder dan de ander bier / bijnae 1 met (ben purpurberwigte ffracten ban Gee wminde ban be bloemen begnende / Daagse aen (on Sys Het tweede Deel. Berfte lippe met een platke / die upt Den blautwen wat purpur · er⸗ wigh is / gheteeckent . Deſe bloeme ís feer welriekende / ende ver⸗ (chile Daer in bande ghemepne Penfeen . Nae de bloemen voighen Dickachtighe bollekens oft hoofdekens / ín dꝛhen opengaende, ver⸗ toonende kleyn rond ſadeken / graut als Het rijp is / (eer nac kos mende bp dat ban De ghemepne Penfeen. De wortel ís ſaſelachtigh / ende blijft langh ober / die cock wel berplant ende vermenighuuls dight kan worden. Ander welrieckende Bergh-Penfee met geeleende purpure bloe men, is De boorgaende ín alles gheihe : ban alleen De berte ban de bloeme ie heel geel / met fommighe — verwighe ſtralen in het middel van de bloeme doorsreghen : ’t welck ſeer fracp om fien ie, an is oock noch wat liefljcker ban — Men vindt dit felbe ghewas sock met purpur-berwighe bloemen. Maer deſe verſchep⸗ dent hendt ban verwen ſchijnt door het faepen ende oeffenen beroors faeckt te wefen : ghelijck het in meer ander bloemen oock pleegh te ghebeiuren / die / abefaept zijnde / dickwils vzemde bloemen krigben. aemen. worden oock wel Viola coloria ende ca- lida ghebeeten; in't Franfch Penfees, ende Menues Penfees; in't Ens ghelfch Harrys eafe, Loue in ydle Pances, oft alleen Pances;in’t Ita⸗ liaenſch Zacea oft laccea, ende Fiore di Giove, uft Minuts Penfieri. — — Herba Trinitatis wordt het Edel Leber-crupot oock mes e-ghedep Kracht ende Werckinge, Dit trupdt pleegh ín hoogh · Duptſeh⸗ landt veelgheacht end, egheſocht te wefen/om —— kracht die het heeft teghen de —— ende Freiſſem ban de ionghe kinderen / biſonder de bloemen daer ban ín water nedende / eudẽ Dat felbe De kinderen te drincken ghebende : ende Daer nae is Dat tn’t. Boogh- Dupotfch Freyfcham-kraut ghenoemt ghewe Om de borft ende de longher te fupberen / ende De kortſt ende ins wendighe verhittinghe te genefen / faimen de bloemen ban dit truydt met De blaveren int water oft wep ſieden / ende Dat felbe Den krancken egen geben ; ende ig ſeer behulpigh den genen die kort van ies — oft het fap ban de Penſeen inghenomen oft ban biw⸗ * bꝛupckt / edt om De Wonden teg en ; end Lede —— grenen keet Te je oift blaes — Hersens her er tale Dagbe,'S abents —— ghens bep oncen Peenemael L midts den kraneken wel ———— an Hege gf ome son oft Elen, ghen achter den anderen / feet goedt ende nut bevonden wordt om en ge dn gheneſen / al waeren die oock ſeer verre ghekomen / -cripdt mt wegh alberhande ghebreken bande bupdt. — soe oale bel ———————— hf ibſtantie / oft fon ten ver⸗ de kracht/met een —— —— Doo) De welche Belen be ( t/fon el Beep Gbelupbeer ende ae lere — KRG. — de — eene werken Peten t reg germanen eed Eer — — E —* ——— — om — Sa B ap ben bande ld bloemen. KET in GABIERE Van Zeucoïon oft Witte Violieren. — — GShelachten * der ben» maen van SLeuraon weyden no ks * verwe kiel — ———— verwe van de nde Get ander is dat : te Weten/ oft Groote ende —— ee mene derd enckele bloemen / ende de andere met Dob⸗ bele bloemen; ende voorts cen ——— —— ed — Gender OP —— — Het ſeſte Boeck. 235 Gotock-Spiofieren oft Saoote Spioteren met enckele bloemen, € Ghedaente. 1: De —— ——— heb⸗ ben rod —— wee voeten oft meer —5 the oft ——— ſcheut⸗ 8 Aakn vaer aen — Tange/ ſmalle / ſachte ende nae wolachtige bladeren / de Wũghe vbladeren eenigh⸗ /mãer ſachter. De bloemen zijn lieklijck van ens t'famen ghevoeght / laughs de op kleyne teere ſteelkens voort· ties pan of oi BunberwigD / fonte sich. omtijdts aft i lag wm verwe ban Witte —— fen og Darden —— ee Be Bene — tete Vi en De Grooteniet mn — alleen in zehet Sj ham de oor gdljch mac onbe: D De bloe⸗ vj erge tige ig als bt — dote: van hauwen — Geel nt ver een, ban Biolieren / dat dob⸗ grootte:want haer lachte —— fomtijdts 6 | Cruyde-Boeck Remberti Dodonzi. SDobfet Violiexey. Grime Yiolierey met ſnialſe bladeren. 4 ì Ji p Wp ID — ze Vatanen ea; je 5 paegniaerts viola BlaneaisDe Araboers noe- en 5 in / alein't nachalgpende Capitel bleken —— 1 Deeerfte fooyte ban Violieren maghmen int Ne⸗ 1 maenden me! den naem Stock · Violieren ghenoeghfaem bekent ; in? pt teghen de ———— — — Latijn fon candidum maius. — zijn : dan hoven alle foo moetmen fo? Dae de 2, Detweedefoorteoft de Kleyne Violieren / in't La⸗ / Die alderminft tenhen de koude mo * tijn Leucoïon candidum minus gheheeten / zjn hier te lande Wilde Wiolieren Waffen níet alleen aen den gan _Ghemepnlijck Heete Piolieren ghenoemt. be Zeeuwiche Eplanden Han felfg/ maer groepen oock 3. De derde loorte maghmen nae de menfghbuldighe- heel in Kanguedoc / ende op verſch bladeren ban be bloemen / Dobbel DPiolieren heeten / i oo wet onrentden 2 terre ban arn beulen malige do — sides ee/ 1 El EH «DE DIE n ent hj, Aid je — De vierde loote met — en e noch naem gekregen, — .De e n Diolieren baren naem mede; te weten/ in't Latijn Eencdiondie Nd Violette⸗ niet hae de bloe, — wenden et / maer nae be bewe ban be blade: BIIVOEGHSE KE, pe Ein a velde * SR — Zine J Liet — J— dtlſch Groote Violieren noemen; Dan fp zin met — Het tweede Deel. meeſte / niet alleen om haeren goeden reuck / die foo twel in de Groote fgortenr als oock in De Hilepne blijkt / maer ooch om Baer licfijcke ghedaente ende berfchepden berme. „Want men bindt onder De Stock · Biolieren fommíghe purpur- violet; ſommighe root biolet met groene ſtrepen / heyde Geel dobbel. Sommige zin heel wit / doch encket; ſommige oock peerſch / eũ oock enckel;welckemeeft al ſeer aengenaem zijn om fien endt om riecken. _ Ge Bobbel Diolieren en plegen geen fact voordt te bzenghen / ghelyck oock meeft alle dobbele bloemen niet en pleghen : dan men vermenigbhbulviahtfe midts daer ſtrunckskens oft lootkens af bres Kende jenöe in d'aerde ſtekende / gelijckmen met de Sinoffelen pleegh te Doen; ende men moetſe in den Winter Wel goede (aen. Went alle gefe Diolicren en waſſen foo gheerne niet tegen de muren] oft ap de Daken/ als de Steen · Violieren / Die wy bier nae Befchrijben. Daer zyn encktle Violieren / runght P-Bondius/ wiens fart ghefaept zins De/ de twaellde oft dertiende ſtriwek ſomtits fchoone do bbele bloe⸗ men draeght; Dan Die dobbele en dzaghen oock gheen ſaet. Deſe fearte/feght D.Pilletier / is tweederlep/cen met roode / ende een met pcerſche bloemen. Dan daer zijn noch ſommige andere ghellachten bandit crupdt / bie nae De Beefchepdenthendt Der plaetſen ( te weten als fp op dꝛoo⸗ gen oft vechten grond / eñ verre ban Be zee / oft daer nae bp groepen) ooch verfchepden ghedaente aen nemen : maer Die deſe kent Die ban Dodoheug hier beſchꝛeven zijn / fal d'andere lieht onder · kernen. Mant ſomthts bindtmen Witte Violieren / vie geen witte wolach⸗ tighe bladeren en kryghen / maer eel groen (als is de Lierde ſoorte Ip Bodoncuss) Wiens witte bloemen eenen ſeer goeden reuck ban Baer gheven. Boordtsfchrft L amerariug ban cen Leucomm fru- ticofum hortenfe album, oft Struyckachtighe Violieren met witte bloemen, Die hp in’ twilt gebonden heeft in het Rijck ban Napels omtrent Putʒool. Daer zijn oock foorten ban Koode ende Peerfche/ende verſchep⸗ Den verwighe oft oock gheſpickelde groote Wiolieren/ ſommighe winters bergaende / foo datmenſe alle iaer op ven nieuw ſe meets ſommighe vele iaeren overdtijbende/ alfmenft boor De kouwe Befthermtjende in kelders oft elders bewacrt/ als Codoncug oock eeusdeels te kennen gheeft. \ \ £ Wilde Violieren met heel kleyne bloemkens. Deſe foorte ſchiet peel hoogher op dan eenige ander foorte ban Violieren; ende waſt aen De kanten ban De loopende wateren / ende in de boffchen : ban waer in de haben roemogbe zijnde / waft al te lichtelyck/ ende bers i h felven ſeer Anderc gheflachten van Violieren die verre vande Zee — Deſe sn ban Fabius Columna beſthreven / ende in Italien gtze⸗ bonden. 1. BE eerfte noemt hp Leucoium terreftre maius frigida- rum regionum , itt Apulien binnene landts groepende ; De ander Zee ſoorte oft Leucoium marinum feer ghelijch/ aengaende De wiste bloemen/ die riecken alg nieuwe waſch / ende ftaen bp nae krans- ghews op detfoppen ban rp ſyd ſteelen. De bladeren zijn eenen boet langh/ cerft aefneden) als Die Dan Kackette / Daer nae onghe⸗ ſchaert / ſchers ban fmaeck. 2, De ander / Leucoium faxanle alte rum obfoleto flore , is Ieegher Dan ’t boorgaende / onder re pelbe rupge Dicke bladerẽ hebbende, foet berwarmende van ſmaeck. @p’t lop ban twee ſyd ſteelen ſtaen De bloemen bp beurten ghez voeght die ban Be Biolieren ghelijck /met rupghe knappen / upt groenen beſmtũrt peerichachtigh / met wat reuchs. Dele tee zjn als Den geelen ende gra: Delanghe faet-hupekens van wee 3 Die Van De ander i maer Die ban De volghende niet. 3: Bederde noemt hp “Leucoiúm aly ffoides vmbellatum montanum, oft Bergh Violiere met ronde faet-hauwkens; ertoe Defe verſchilt van haer mede-foorte Die aen De Zte waft (Die Lobel Lunaria larea Monfpellienfium noemt pft Leucoium marinum luteum ) om Datfe gheen bladeren en Geeft als bie van Thlaſpi / maer als Die ban Violierens ende om Dat haer Bloemen niet aders · gewijs eu ſtaen / maer al& in eenen kraus / Dicht Bp ten ghehoopt / alle eben hoogh / als een waenerken / geel ban ver⸗ sert : De fact-hupskeys zjn glat / rond / dobbel / aen De fijdent fas men egbt 7 — met een middel.· tipken / dende ughedouwde ſaden / in elckt ſyde em: De bladeren zijn bp nae foet ban — Dy, Een ander Beroh-Violiere,in’t Latijn Leucoium montanum ‚ig “ban ons upt € in t Biboegbfel Thlaſpi van Candien aen⸗ aende Zee- Violieren van Padua is — ——————— 't bolghende Bhvoeghſel / ende at ee 3 Saer De foorten ban Hefperis, ban den hoogh · gheleerden L luz Balehenoe afde € ap befjnoeiozdr Dot a * febijnen te hebben met De vifde ſoorte ban ; ua allier ban ghefproken beeft. -_Ander geflachten van Zee-Violierén, met de Wilde ban } groote gheljtkenis emee eed eit / Dief ons wat duydel te onder-kennen 1. Do eerſte ‘ban deſe noemt hp Leucoium marinum maius, Dat is Sꝛvotſte Diolieren / heben hee hoogh / ſomtüdts langhs de fleelen wafſen Kens gemaeckt / als zijn Die ban be ander bleecker purpur 5 alle defeerupden Het fefte Boeck. 57 Welckelaghen met eert tuſſchen beyden toopei febepden zijn. De wortel is — maer: erder bende: want als fp rens ghebloept beeft /tweich Bemepntijck ee Beurt het eerfte oft het tweede iacr nae bat fs Leſaept iss ber net Dit heele gheroas. Befe faorte bloept tu den Done [ emde word: mad bonden aen Den zeekant ban Dpaegnien ende Branchkrijck” * cruudt is ſchetp ban ſmaeck / De erſſe war obelichende. ander foorte van Zee-Violieren waſt oock aen den ſe zechka Languedoc ende Dpargnien; dan waftingrooter menighte dan be terſte: Defe foorte noemt bp Leucoium marinum minus; batig Kleyn Zee-Violieren: Lobel noemtfe ( foo bet fchint) Kleyn rootachtiehe Zee. Violieren : die ban SRontpelliees bebben’t tangben tydt Hoor Tripolium aengbefien / maer t’ontecht / hoe wel Dat De verte ban De bloemen oock wat pleegt te berfchieten, als’t ín Die ban Het Tri- polium gheſchiet , Zn kehght ronde ſteelen omtrent een palme langh / ſterck euide ſtgf ghenoegh / in meer fjd-tackshens Ghebentt: Be bladeren zijn alg die ban de voorgaende ſoorte oock facht ende grifachtiad / klepnder nochtans ende dunder / ende min ghefneden: De bloemen Die op be tachskens waffen zijn klepnder dan Die ban be ander ſoorte ban bier bladerkeus gemaeckt/ ban bermen fchoon voot; ende als fp — te verſſeuſchen noch beupnder oft dont⸗ kerder voot/als men fiet gheſchieden in de bloemen ban de ghemepne Koode Diolferen : fp hebben oock eenen goeden veuck / maer niet ſoo liefick als Die ban be boormoemde ſoorte : naer de bioemen vals pen aock langhworpighe horenkens / rond / bolklepn grauw faet. p bloept oock in De Hopmaendt ende Oaghſtmaende / ende en blijft beg winters nierober. Befe foorreis oock heet van fmacck/ ende bit fcherpelijck op De tonge. „Zee-Violieren van Candien, Bap foorten bandefe Zee · Diolieren zjn banden felben Cluſius befchreben. 1. De eerfte van die / oft De grootſte / beeft ligghende / ronde hardachtighe fteelen; met bele fijd-tacken begaeft ; aen De welche bloemkens waflen-gock ban bier bladeren gemaͤtckt / eerſt rootachtigh / daer nac upt den blauw purs purberwigh / aen haer upterfte in tweeen ghefnedenoft ghekloben/ Be ghedaente ban ven herte ( fomen dat ghemepnljck fchildert) ges noegbfaem untdzuckende / Die allenghskens upt een kransken/ alfs men liet in den gemepnen Frio oft foorte ban Wilde Rakette/ boort komen; De welche een. geele ſtralende ſterre geleken; ter wilen de bladeren noch ghefloten Waren) ende de bloeme noch niet open ghe⸗ Ken — pmen langh/ in tpigh kaftanie- bruvn ſaet ffeecht. Dan de bladeren bart Die gewas langh⸗ achtigh / niet (eer berfchepden ban De bladeren ban Thlafp:, hare merck, bÿſonder die elijcke k oft fn n aen Beelen efen ichi Een ien achtiab ban fmaeck 2. De ander foorte van defe Candiorfche Violieren ghelückt de boorgaende fer wel/ maer haer bloemkens zjn De helft klennder/ ende in Den eerften heel wit / Daer nae nochtans met langbepdr ban tyden wat purpurachtihh wordende, nochtaus meer nae Den witten teeckende. Deſe twee forten bloepen ín de Bopmaendt / als fp in den April ghefaept zijn. 3. De derde foorte van Candiorfche Vio- lieren krijght een klepn vecht ſteelken / gheen palme hoogt / wel berz ſtaeude ats ſy begint te bloepen / dat ie ín Ooghſtmaendt; ban de kanten gheeft (p meer tacitskeng upt / Die bloemen dragben / van grootte die Dan De tweede ſoorte ghelijck/ maer Lan verwen Geer naer —— * — van had — ————— ban Las at purpurachtiger Dan die ban de vooꝛnoemde e eos te Ban Candiotfche Dialieren. : — —— Zee Violiere mer breede bladers ig ban Lobel beſchꝛtven / ende in't Latijn Leucoium marinum alterum latifolium g ten. Sp beeft ig dd rouwe bladeren : de bloemen ngen de aen ens van een palme oft anderhalf hoogte. Eſaet komt bvooꝛdt in haumkens / veel kleynder dan die bande Steen vioueren. Naemen. De Tamme ſoorten ban deſe crupdeu worden in defe landen ooch Fileren genoemt) in’t Franſch Violiers blanches & rou= ges, oft oock Gyroflees by fo: in t hooghdupdtſch Weitz vnd rot Garten-Veicl; in't & ch W hite Gilover, or Srocke Gi- lover. Sp zijn de Viole matronalesFuch(ii, — ed Werckinghe van alle de — van Tamme ende ilde Violieren. í gheleerde ban onfe tijden houden, à Den felben acro hebben bie de Rachette ft immers de Thlaſpi beeft;ende ſegahen Dát (p ervarent hendt berfochtende waerachtigh gebonden hebben; de bladeren ban deſe crupden in plaetfebande andere. Dan hoewel * fp wat ghelieks fchnen te hebben / doch en zijn fp niet te lichtelch nae te want ſommighe ander / Die wat voorfichtí ü Dit 2, De ut ban Be Biolieven berwecken de macudt{tonden 5 ouwen ; * — l wens Doen fwseten Valfmen te ure aen balk —— — voor feet krach⸗ Be jin tie ban zelle Diskwils Sberoken ende be fpdfe —* —— 239 HET IV.-CAPITEL. Van Steen-Violieren oft Leucoïon met geele bloemen. _Gheflachten; — VE den Geelen Eeucoïon ſullen Wp hier maer twee foorten verhalen : waer Ban de eene ghemepn is/ ende beeft enchicle bloemen ; ende de andere Wordt (elden gevon⸗ den/ ende is dobbel van bloemen. sq - Ghedaente, 1, De Steen · Violieren oft Geelen Leucoïon hebben ghetachte groene fteelen / ende langh- woꝛpighe (malle / kael oft effen bladeren / upt den fwarz ten groeuachtigh oft boncker-groen van verwen/ kleynder dan Die van De Witte Diolisren : De bloemen zijn geel / ſrer Wel riechende ; nae De welche volghen dunne langhworpi⸗ ghe hauwkens/ daer breedt faet mlepdt . Dit heel ghez was is houtachtigh / leer wel teghen de koude ende ſtraf⸗ Fighepdt des Winters moghende, Steen Violiexcy oft Seceley Leucoïoy. zamelen 8 moch een amber gelach me babe bloemen Dat gheen Gauwkens boordt Allas maer wait van tonge ſcheutkens voort · ghelet / ende in de ho⸗ Eid dn taePt bp De mu ende weghen. Naem· Dit truydt wordt oock int Griecks Leu⸗ coon # en / ende Leucoïon melinon Aevxbior — oee meu ende Viola alba ; int Key; tt Di h Violetas aamnarillas; wt Reder dupdtích Dteen-WDiolieren / om dat ſy (où gheerne op fteenachtighen gk Waffen / ende Geel Dialieven; ín’t Dooghduntích Gaͤlbe Diolaten;int Franfch GirofMiées iaul- nes; uvt Engbelfch Walle Bpllofee. 1, De ghemeyne Dteen-Dio DPiolieren met enckele bloemen an * eeten / oft Enckele Geele — hauwkens zjn Witachtigh/ met bele beft ft Leucoïum mannum flore lutco gip teen⸗ Oruydt Boeck Remberti Dodonxi. Violieren. 2. De ander noemtmen Dobbel Steer — Steen · Violieren / ſoo wel cruydt als bloemen, de heele ſtruycke/ foo Galenus ſchrijft / heeft een afz —— —— — is Dun van deelen oft fijn van ſtoffe/ maer meeſt De bloemen: ende in ſonderheyt als fp droegg zijn/ foo zijn fp krachtiaher dan noch groen Wwelende, € Krachtende Werckinghe. Dioſtorides ſchaüft / dat De Grele Leucoia, dat isde Steen Wiolieren / in de Medi zijne meeft ohelocht ende ghebruyckt Worden. AOR: Want ho feght/ dat de bloemen van Dteen-Diolferen droogt zijnde, in cen hadt ghefoden ende ghebruyckt / feer beguaem zijn omde ontftektnghen ende ſweeriughen * moeders te gheneſen / ende DE maendt · ſtonden te ver⸗ wecken. De ſelve bloemen met olie ende walch / ghelck een plae⸗ ſter vermenght / geneſen De kloven Han den gersdarm/ ende van't fondament: met honigh ghemenght / gheneſen den Grouw Ban De kinderen/ Ende De oude quade ſweeringhen ende feerigheden Van den mondt. Det laet van Dteern-Diolieren een Half loot ſwaer met Win ghedroncken / oft met honigh dos eenen peſſus inde moeder ghelet / verweckt de maeudt-ftonden ban de brou: wen / ende iaeght af Be naegheboorte ende Boode vruchten. De wortelen van Bit cruydt met azijn gheſtooten ende op gheleydt / gheueſen de verherde miſte / ende zijn goedt teghen De merten ende weedom Lan het flercijn⸗ — Hippocrates leert ong ín ſijn boerſ ban de Natuere der Preuwen/ het laet van Leucoïon oft Violieren kleyn gez flooten met Wijn te drincken te gheven / our de naegijd: boorte af te Drijven / ende het bloet upt He moeder te Doen vijfen ende up* te lepden;-ende ſeght daer noch bp / dat tot Ben felven epude De Wortel Handen Geelen Leacoion gft Steen Violieren / op Der felven voeghen inghenomens leer — nuttelijck ghebruycſt pleegh te welken. ; zj A HSE He É * AX ie’t dat defe Steen · Violieren den naem boeren/am dat {pop — Dee ſtrenachtighe gronden waſſen: nochtans fag aerden 5 feer wel inde hoven ; Daetmen feex ſchoone foorten ban bindt, foms tydts enckel/ maer ſeer graat; ende andere dobbel / noch grooter. In t Spaenſch heeten fp oock Alhelys ; it Booahdupdefr 83 in't pAn túbte Gelb Garren Veicl ; in't Sraliaenfch viola gi Viele —— — — ‚Ander gheflachten van ſteen⸗ Violieren Dommighe'andere ſoor — ten ban teen Violieren zijn ban Clùfius ende Kabel ende andere É — als — — Wilde Geele pe van heee ge an gem Leucoïum filueftre gheheeten; int Booahdupdtfh Wild gelbe Veyelsghelijck de tamme Steen. Violieren in t hongers Sarga „Viola, dat is Geele Diolette/ ghenoemt worden. Sy waft op bees ze Shen ende op fteenachtighe plaetfen ; ende bloent in Den pdr Heeft bele bladeren bp De wortel waſſende / De blaveren ban De gles mepne Dteen Wiolieren ghelijckende / nochtans watfmalleerdan die / groen / bitterachtia van marck: tu{fcen De welche eenen ffeel ‘(fomtúdts meer ) op ffaet/ gheboort oft gheſtreeyt tenen doede hoogh oft hoogher / met holachtige bladeren beſet bele bloemen nas ⸗ ghende / van bier bladerkens t/ gen ban de Dteen- Violieren ghelückende / maer kie ende niet foo rieckende; de oeck langhwoꝛrvigh / vol pla 2 ger: De waste is lang ; „2. Zee, bloemen, Dee woaubr ban Lobeibekinen ende in lioliere metgecle Bhemepne Steen-Diolieven/oft be Gevle en! lanfche jckt : De bladers sijn oock groen/ m — nschede p — — — narinum — — 3e Zee-Steen-Violieren met witte bloemer — fe foo EE pers. Befe cue oosten groepen mu (er mel in de oben BTR TOENE IEN rd Mej f 54e Zee-Violierevan Padua, die Lobel Leu Het tweede Deel. $. Bergh Stéch Violiere , —* den felven Fabius Columna Li- thorco- Leucoium minimum fupinum Valuen um gheherten / is cen kleyn getwaa/ aerigenaem om flen/boot Be mentghte ban ne ſchoa⸗ ne blautw-peerfche bloemen) Die in’ tmioden wat geel ende wits heb⸗ ben/ met bele draepkens : De bladeren zijn kort / alg die van Garden ET hijm/rupgb/ aſchgrauw / be ——— ſteelkens ven heelen winter boor befertende , Defe bloemen ſtaen dip oft bier by een op de t ſoppen van de ſteelkens + Bet gantfch crundt ig ban fmaech de fouten ban Thlaſpi ghelijcker dan „+ — | endet op de iae flinckt als roack gheknauw Saques Platcau Geeft aen Cluſius — eene ſchilderijt ban ſeker cruydt met deſe befcheibinge: Bit crundt waſt anderhalven boedt hoogh oft booger ende wordt in bele harde houdtachtige tac⸗ ken berfprept/ Ce welche met beel bp een waffende bladeren beſet zjn / grijs oft afchberwigh/aen de kanten wat ghefchaert oft gerant ; bier ende daer op De tacken waffen bele geele bloemen / ban Dijf bladers kens vergadert. Deſe tacken zijn it: den eerften teevende fwack ghe⸗ noegb/ dan worden haeft — ende — Clufws’terupbt felbe waſſende niet ghelien hebbend het eerſt / om cenighe ghe⸗ lyckeniſſe ban de bladeren / bp prob te Leucoiumfpinofum, Doom: achtighe Violiere / ghenoemt: Ban naederhandt Daer naerder op let⸗ tende) Geeft het ghe houden te zin De Galaftivida CretenGum , Die in't epnde van t ⁊«. Boeck alhier — te weten / de faorte Bau Galaftivida Die gheen melck en Krachten vande Sreen-Violieren. bet fap ban dit erupdtin de pogen ghedrupt / ende neemt af alte vlecken / plecz ken / ende donc kerheydt Der oo Steen · Violieren ghedrooght {in water gheſoden / doen pi iſſen / ende gheneſen De verherde apoſtumatien oft ſoillinghen ban de moeder, —— badt af maeckt / in cen fwcet-kuppe ſittende / oft daer mede ſtovende DS cruydt is foo krachtigh in het afiaeghen / dat het langh ghe⸗ — ———— De doode bricht nederwaerts Drijft/ maer peen lid dooden kan /oft immers fchadelijtk weſen. pied ende met wijn gedꝛoncken voor⸗ dert be — Die gaen om te ghelig De wortelen hebben wat ned — tan — * ———— oft — id men; Door —— ns drintken twee mael 5— water dat van enter orn ooch (ee feet in de boormoemde ghebreken/ ende verſterckt alle inwendiz e led ge een men berber eme march genie acpet oft verquit her fap ban ei pore br ee —— entepu Dt ende n en, 5 — met Bonigh gheneeſt de ſmerte ende Olie van Keys. e bloemen ban de Steen Diolieren ma, gen olie, Die Ee — ghe- Bien, ende mer mba te zon om te verhaelen bede ven vvv ben Van de bladeren wen, De — 4 Ln Braben bednatrenn : — EE ende (oo fap. —E— HET Vv. CAPITEL Het ſeſte Boeck. 239 SD ama6-bloemey oft Maſt bloemeyn nat bat íp ghefaept Sijn — eig Gietmenfe den beren, Somier ir Vim ge Naem. Defe bloemen wotden in't Latin Viole ma- veonales gheheeten / nae den Franfrhen nacm Violeres des dames ; ende Giroffles des dames ; waer ban den bedorven — Nederduydtſehẽ naemDamas-bloemen fjnen oorſpzronck fchijnt genomen te hekben: de hen ed noemeufe Winter Diolen/ ende ſamtijdts int Latijn Viole hibermne five hiemales. q pe —* —— van bent mda —— —— —— aderen van Kac⸗ * 8 —F * de kr —— —* —— fen) van ſmaeck en at Ktacht ende Werckinghe. RA je d Pater ban de bloemen * erupdt ghediſtilleert oncken/ wordt Door — gebonden om zedoen B 11 v OEGHSEL, wer alibi gavpor it Mederande welbekent / ende One: berfchepden naemen serie benden can z te weten / Malt-bloemen , Da u, Damaft-bloemen vende Tonckvrouw-Violieren s ans EE berber dert Harde v lola — ne zn — —— Dir erupbtfon t ier ooi J dat en En er en en a a Ib * tola alba ; maer Steen -Biolieven noemde emerne oft Steen Viola matro= Gheflachten van Vremdeof — ———— Hefperis: Belie — wedn oel weerdigd dat — Dat fh bre abondts beree riechen: len dage ·t welck in de Bamaa-bloemen oock Dit teecken en is nochtans eta mn ve Want men bindt meer trupden/ — ende in ſond t als het beghint te —— de locht Dick worde / meeſt riecken /oft immers. —— * —— —— 4 oade ' 240 Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. Penninck. bloemey oft Wolbonac. 1. Lerſte vremde ſoorte van Heſperis eeft bladeren die bande Damag-bloemen ghelhtk / maer wat breeder ende Dicker / cerſt wat fuerachtigh ban ſmaeck / daer nae fcherp ende tot fecberen hers weekende : de bloemen sijnde Bamas-blaemen oock gelijck / van bier bladerkens ghemaeckt / uiet opengaende / maer haer felben in - een kronckelende/ ban verwe onlieflijck/ dat is bleeck ende doncker / met ontalljcke aderkens tuſſchen De bladerkene loopende door⸗ reghen / des daeghs niet oft (eer wepnigh rieckende / Ban omtrent Den abondt feer —— ende foet ban reuck. De hozenkens oft hauwkens zijn epnlgck langh ende vierkantigh / in de welcke gofacheiap dee — met twee la: oft bellekens ban den ans ghefondert ende ghefchepden. De woꝛrtel is fafelachtigh die Sbemeknlben niet langher ober en blijft dan twee iaer : Dan alſmen Dat ſnoept ende nieten laet bloepen/ * ids sen langher. Deſe 5 fs ban Tluſius in Ooftenrijck ghebond bloepende Veranderinghe. Alfmen ’t faet van Dit rin ile aerden worpt/ Ban komen daer bloemen ban/ Die feer berfchepden worden Han berz oen ; ban de welcke ommige noch Donckerder ban berwen wor⸗ Ben / ſommighe lichter ende klaerder : Dan allegader hebben de bla⸗ deren der bloemen met aderkens dooz reghen / die uyt Den ſwarten purpurverwigh zin. Yp noemtfe Hefperis prima oft Hefperis mon · tana, 2. Tweede vrémde Hefperis, oft Hefperis van Surien , waft aen Den zeekant ban Duzfjen/ eude is aen Clufiusupt Gtalien ghefons den. Lp waft beel ee ende ſtercker dan De boormoemde ſoor⸗ te/ ende beeft Dicker freclen / ende grooter bloemen / maer oock ban bf bladerkens ghemaeckt / oock Doncker bleeck ban berwe / om⸗ trent den nacht feer wel vieckende / ’#daeghs gantfch fonder teuck; orn De welcke beel dit ker hozenkens oft hauwkens volghen / bol van fergbelfjck ſaet maer wat Dicker . De wortel ghelückt die ban De —— ſoorte / ende vergaet het tweede iact. — Hef peris Syriaca, 3. Derde vreemde mg —— in't wilt * — Oo⸗ erde — dat is 83 hin Do, ie 0 ey eid Damas-bloemen foo ghelijck / datmenſe qualjck onder-kennen ende ban Den anderen Ghder-fchepden kan . Den freel is anderz balben boet hoogh. De bivemen zjn ban bier bladereti — witachtigh / die met rg ban tijden purpurverwigh wor: Alleen den reuck Lande Gloeme berfthilt : want deſe ſoorte en werd gheenen veuch oft —— in haer bloemen. op — oock ghemepniijck het tweede iaer / nae Dat fp ghebloeyt heeft. Kracht ende Werckinghe van Damas-bloemen. Shen houdt alle De ſoorten ban Damas-bloemen feer goedt tegen den hoeft, ende aenbo: oft kortheyt van adem/ende tegen den kramp ende fpanninge ban zenuen / ende — oft ghetrocken leden. Sy doen ſeer piſſen ende ſweeten; ende hebben cen doorſndende / afbaeghende ende vertrerende kracht. houden dat dit cruydt Viola matronalis genoemt is / le Brouwen-crupdt/ om dat het de moeder feet goedt is / ende bez —— in alle de —— van De ſelpe: om Die oorfaecke wordt bat ban De brouwen ban Italien ende Pranchrjek (eer gheſocht / ende in De baden anne enen. —— hak ghebuupeken fp het water daer pe ban Bi epa Goele ten ween pet bare — — — — merg arend ge ande ee ig om de verheughen ende te faatrmocdighe uick — Es s ERNEST CAPITEL. an Penninck- bloemen oft. Paefch- : bloemen, Gheflachten. ae De Violieren woꝛrden deſe Omen En — ſadighe 1 lett: e enninck-bloenien/ es — derhalven boet hoogh ren: De hauw kens aere bloemen: bloemen. De wo —— q Placfe. 1. De ben Gier te de in —— eede foo; 2. De vooꝛdt ín fo: van Betenterlandt/naeft Hoogh· Ow p wordt — De — Enne —— ende / met des winters an emme bieren heen Perak ionen ware rig ne / a er platte oft effene eñ vonde “0 reede lade: 4 plat ende bꝛeedt: dan foo welde — Be hauwkeng zijn bepde wat hlepnder dan reden loopte Gan Penninck zijn wit / als die bande Damag- _ Dele —— meer dau een Het tvveede Deel. Thlafpi van Grateuas. Woorts/ foo ſchijnt dele onte Gez niepne Penninck· bloene de ſelve te weten Die bp de du⸗ perg Thlafpi alterum gheheeten / ende ban Crateuag bez ſchreven is / ende ban andere Sinapi Perficum ghendemt wozdt. Want / ghelijck Dioftorideg ſchrijft / Crateuag veringent Ban een foorte Ban Thlafpi met breede bladert / ende miet groote Wortelen; (oodantqh alg gheheelijck is deſe onſe (oorte ban Dioletten/ die Wp nu befcijzijken ende den naemt Lan Bꝛeebladighe Violette oft Penninck- bloemen — q Aerd, Kracht ende Werckinghe. Wet ſaet van Pen⸗ ninck-bloemen is Wan aerd ende krachten Warm ende droogh / fcherp ín den mont/ ban kracht ende ſmaeck den fade van Thlafpi ghelijck : De wortelen hebben oock wat feherpighente wm haer / maer niet teel: ſy worden met edick ende lout ghegeten / alg de wortelen ban ſonmighe ande⸗ re cruyden / diemen in Salaet pleegh te ghebzuycken. BLIV OE GES EL V — ende ander onderſoeckers der verholen kon⸗ ſten hebben dit trundt ſeer gheſocht ende ghebruyckt / verho⸗ pende daer mede eenighe wondere en upt te rechten / ghelhtk fn meeft pl met alle De andere ſoozten ban crupden Bic den naem Lunana oft sRaen-crupdt boeten: want ſommighe ban die ghe⸗ Baupeken het faet ban Dit ccupdt /’t welck doo: Be bellekens ban de J hautwkens ſienljck is: ſommighe ghe⸗ zuncken alleen het middelſte belleken/’t welck ſilver verwigh is / cu⸗ de eer het Maeghden⸗ ement Dan eenigh deel van ern cruydt ſchynt te weſen: want fp ghelooven Hat die feet benuacm zijn om haer Mars ende ander dolende Loterren te maken/ waer ) konften berhopen te Doen. Maer deſe ſullen wy bp hunlieden goetbuncken lacten/ fehrövende niet anders dan’t ge⸗ ne ons wel bekent is / ende door langhept ban tijdt ende langh ghe⸗ bande ende nieuwe waerachtigh bebonden ra brupck oude is te beten / Dat Dit crupdt met alle fijn deelen / atrigaende mk chten/ de Beeffeende bel: an —— — e ban Dien ſeer wel p ___Penninck-bloemen iaerlijcks weder uy: ———— Dit crundt ig van Lobel beſchreven / onfe tweede — te niet ſeer — gheven d edn og bende berber feelen/ er bloemen/ maer de bladers ſeer ghelytk de andere / alleen wat ronder enderouw. De wortel fprupt igerlhcks weder upt / die gheenſins bolachtigh en is / oft immers feer luttel. Wp noemt het in't Latijn Lunaria Raphanius , oft Bolt tadice rediuiua. ; Naemen. Aengaende De naemen bandit a / (oa ig dat ban ſommighe Lunaria odorata geheeten; ende/ ſoo Lobel (cobie tons zecht ban Futhſius ghehouden boor Raphanus filueftris, Ende Ar- moracia. Gen felven. Lobelmepnt Dat het Bolbonac heet noe fn bicke groote wortelen, die eetbaer zijn / verre uytgheſpreyt ende bol⸗ achtigh/ eenigbfins die van de Affodille oft Pisene ghelijck / maer wiet (oa dick. — — racht ende Werckinghe, Dit cruydt magh ghe bꝛuyckt worden de R e T i: berberwee kt Deme nòen/ zend en/ als beer ende fcheip ban fimacck/ ONE eieren — vo ——— alſmen ſeght dat de wortels bari het Thlaſpi van _ Crateiasshn. EEN Ei — a HET Van Viola Dentaria oft Korael-Violiere. Gheflachten. _… fchtinen oock wel ed % Latijn Denuriz 2 ®eeerfte hrijght ven ſteelken omtrent fchietende : de bladeren zijn ghelijck rher-eru aen een fteel= Het fefte Boeck. NSerfte foorte Gay Sentaria oft eRozacf-Spiotiere. Göbeede foorte Gay Dentaxia oft Rozaet-Sgiofiexen. 141 242 wortelen zijn Sack vouw / oneffen ende gheknobbelt oft fehubbachtigh / nochtans alupt níet foo leer als die van be eerfte foorte. q Plactfe. De %orael-Violieren Waffen in ſommighe donckere lommerachtighe oft fchaduwachtighe gebergh⸗ ten Dan Dooghduptichlandt : dan D'eEerfte Wordt meeft ghevonden niet Berre ban Northus / ſonderlinghe op vet⸗ ten grondt / die onder nochtans ſteenachtigh is/ [oo Daz leriũs Coꝛdus betuyght. € Tijd: Dp bloepen meeſt in April ende Iep: daer nae Wordt het fact rijp. — Naemen: Seſe crupden Worden nu ter tijdt in t La⸗ tijn ghenoe int Violæ Denuriz: Balerius Cordug noeuit⸗ fe Toralloides; al cfinen Korael· Violieren ſeyde / om dat De wortel pet wit Acael eenighlins ſchijnt te ghelricken. Fatthiolug vekentfe onder De ſoorten Van Solidagines ende Symphyta, dat is wondt-heelende crupden : dan Wp Hebben die liever onder de ſoorten Van Violieren ghe⸗ douden/ om dat ſy die van bloemen foo ſeer ghelijcken : rr hebbente daerom Den nac Viola Dentaria eerſt ghe⸗ gheven. : * 1. De eerſte ſoorte maghmen Dentaria met vijf blade⸗ — noemen. 2: De ander Geet Dentaria met ſeven bla⸗ eren. q Aerd, Krachtende Werekinghe. Soo beelde krach⸗ ten ende werckinge ban deſe crupden aengact/ {p worden ouder de Wondte truyden Ban de nieuwe Crupdt-be- ſchrijvers gherekent. Men houdtfe voor ſeer goedt in de Wonden ende quet⸗ furen van de inwendighe deelen des lithaems / ſonder lin⸗ ghe van de borſt ende longher: fp Worben oock ſeer ghe⸗ prefen teahen de ghefcheurthepdt oft breucken Die De dar⸗ mien doen finthen, % BE BIIVOEGH:S-E L. D It ghewas heeft fijnen naem / Dentaria nae de wortelen ghe⸗ regten! Die te ghedaente ban tanden met haer knabbelach⸗ tige fchubben fchijnen te hebben. Ende den hoogh- geleerden Carolus lufius heefter ettelhcke foorten ban beſthreven / ban be twelcke fommighe ban andere oock vermaent / ſommighe van hem geeft ghebenden zón. Pan hp Heelt Die in tweet oheflachten : het rerſte krüght fb Ende Die ſullen wp allegader hier verhalen: want hoe wel Dar De Dap eerſte gheen bladeren en hebben / ende eer bp de ghegachten Ban Siobanthe oft Timodo um hooren / iae dat de alder-gerfte Cruydt· Boeck Remberti Dodonæi. ⁊* eelen ſonder bladeren / het ander met bladeren. elders ban Dodencus heſonderlhck in't langh beſchreven ie /te ans ont den wille wetenin het z4,Capitel Ban ſyn 18, Boeck; nt ide 3 ——— fc = e bloemen! zjn fp tr jam alhier bp de Pio te — En Gd — e Denraria fonder bladeren waſt in Ooſtenrjck ende bp geen ander boomen ende } ende bloepttn-Aprit. wortel is — en Dick / ghemaeckt van bele tandts wüſe fchubben oft kuobbelen/ vaer gheen bladeren upt tn ſprupten / maet alfeentick eenen fleck oft ſappighen ſteel omtrent eenen boer hoogh / Den ffeeloft bout bart Limodowra bp nae ghelijek / met dierg helycke Geel ſchoone lyfverwighe bloemen gheladen Als De bloemen tot fact vergaen / Dan vergaet Den ſteel ende het — crupdt blft het Geel iger voortaen onder D'aerde ghedoken alering Eortus noemt het Amblatus , nae Ben Hooghduptſchen Anbladt oft Onblat „alofmen Bladeloos fepde ; ende Daerom heet Bet Chufius dock Dentariaaphyllos prima 5 Matthiolus Dentaria maior , nae De getande wortelen. Be Boerinnen Van Ooftenrijck noemen ’t S. Georg wurizel, om Dat het meeft omtrent Dint Jo⸗ zis dagh unt der aerden fprupt. ENE E 2. Tweede Dentaria fönder bladeren, ít’t Latijn Dentaria aphyl- Tos fecunda fiue maior, blecpt in de Gogffmaendt onder e- boomen / ende in donckere gheweſten / daer bijnae anders gheen ceupaten waft. het is een heel teer ghetwae/ met een Witte wortel/ Beck ban bele tandekens vergat ert uptghebende een ſtrelken rùpm een fpanne hoogh / bol faps/ bijnae beorfchinende/Witachz tigb/fonder biaderen / alleen ſommighe lidt · ghewouſe berdeplins ghen hebbende / daghende op fijn t fap twee oft dꝛn bloemen / nu Biereen/ nu Daer ven | met beurten / uptden witten peerſch feer- Be Die ban be Swarte Biolette oft Dichis / oft Limodorum ick. Veranderinghe. Clufins hee ftſe in de Oo aendt ende oock inde Braeckmaendt welbloeprndeghebonden / metecnen bol —— haptkensaft nopkens verciert m 3. Derde Dentaria oft Korael-craydr fonder bladeren heeft bf oft fes bloemen /_ a terr Orchis /upt den graſachti⸗ hen Hander reuck / alseen adere aen eenen ſteel waſ⸗ fende / Bieeen palme hoogh wordt / antſth gheen en heef? / maer fchönt in fommighe velekens als ſcheeden te ſchum⸗ Ten. De bloemen hebben een boormaerts afhangende lippe / ams trent het middel met purpureffraelkens verriect. Detwortelis gez celtwie/ velfaps/ watbittrachtigh ban fmatck/ met gicene befez ingen/maer hetackt ale Eiozacl/waer ban Dit truydt oock Coral- leïdes magt besten/ oft Deataria aphyllos tertia ún’t Latin, voet Hoogh / gheladen met vele fneeuwitte aengheteeckent / maer Clufius heeftſe albus breeder, volgende ſoorten ghelcken de Loꝛael· Violieren beter Dan de voorgaende. — met bulben, bollekens, oft klifters tuſſchen de ſteelen, in't Latijn Dentaria baccifera , oft Dentaria bulbifera, gan Valerius Lordus Coralloîdes gheheeten / Dan Be inwaonders van Ooftencijck Weifz Sanickel, pan be warmoes- Drouwen ban ’t fel, belandt Grimkraut, kruppt met haere langbworpighe wortel, die twel tandts-gewijfe kno bbeien heeft / maer ſthunt eer ban bele knoo⸗ pen aen een hemaeckt te weſen / vait van veren ſomwilen dock wat purpuraehtigh / fomtidts upt de (den nieuwe untſchietſelen ghebende/ban fmaeck ondeaeghlijck/ ende verft De tonghe verdroo⸗ — Daer naefcherp. Wt de fijben van deſe Wortelen komen De {aderen boort / aen ven langhworpigh ſteelken Oft vibbeken (dar bp dêr aerden purpurtachtigh ie / etde voorts groen ) waffende / gbemepnlijck vijf / fomtijdts meer / meeftendeel teghen den andes ren ffaende /aen de eene fide alfeen ghekertelt/ dan dat bladt dat boo? aen alleen ſtaet op dD'upterfte van't vibbeken / is aen bepde fijden Shekerft/ van ſmaeck eerſt fuer / Daer nae fcherp ende heet : Den ſteel ts omtrent anderhalver Boet langh / dun / kael ende bloot, omtrent het middel met stee oft dzy oft meet ſyd tackskeus hefet, Die met dzp bladeren bewaffen tjn/ De voorbeſchreben bladeren van ghedaente gelijck : dan nae-bobenwaerts heeft Den ſebven fleet - bele lan ghworxighe ſmalle bladeren / lomtijdts een wennigh / ſom⸗ tÿdts veel gheſchaert oft ghekertelt: op het upterſte ban Hen fleet komen biet / bf oft meet bloemen / Die van De Biolieren oft Baz mag-bloemen bp nae gelijck ban ghedaente / maer kleynder / ban bier witte oft upt der, witten purpurberwighe bladeren gemaeckt · nae De welcke volgen hauwkens die banden Moſtaert ghelht⸗ kende / maer korter; De welcke / midtſgaders haer fleelen/ghemepnz lick akvallen: dan ſamtidts worden fp Dicker /enbe tp / voort⸗ Bienghende fact alg dat van de Damag-bloemen aft Hefperis, t welck uptgheſchudt wordt als De bofmkensvyen fp:iughen:Dan Bebalven Bit fact/ foo fietmen by nat aen elcken oorfpronck ban de bladeren die om Den ſteel waſſen ſommige knobbelen/de bollekeng ban die foorte ban Lelien/ Diemen Marragon bulbiterum noemt / niet onghelijek/ ende al& ban bele ſchubben aen een ghemaeckt / eerſt groen / daer nae grauw / Teer oulieflijck Ban ſmaeck / die ſeer haeſt afgbefchudt worden / ende heel tp zijnde ban ſelfs afvallen / endeinder aerden finchende nieuwe dierghelytke planten voort⸗ _ enghen. Bit trundt waft in Besghtuptfchlandt ende oorkin’t . — ze} — ee in —— in de Mepmaendt ietmen Bie boltekens oft fwartachtighe bulben tuffchen ven- ban De bladeren ſteken· En — 5. Dentaria met dry bladeren ban Cliiſiuis / eerſt Dentaria ennea⸗ phyllos, maer Dentaria triphyllos waſt in in fact | tac De ber: wat vooꝛ ſcherp / val act als 4 af ſpreeckt: t welck upt be horenkens gaet als (pope ſpringhen· Doorts / foo brenght Bit cruydt a ander bladeren upt de wortel / nietmeer Dan bep op gen langtffeelken’/ veel grooter! maer korter bande ander. Be woztel ie wit / noch beevfch sijnde; oudt wordende/is ſwartachtigh / metbele knoopen oft leven / al aftfe van bele tanden vergadert wa⸗ ven: waer ín Dit crupdt De voorſchreben Korael crunden fonder bla⸗ deren feer twel ghelijckt. ê de — Witte Dentana,in’t Latijn Dentaria alba,Han andere oock Ala- baftrites ghenoemt/ ende bp de foorten van Anemone gheftelt/ ie cen mede · ſoorte ban de rl arn nd faorte. Dentaria mer neghen bladeren van Fabius Columna, is miffchien pag ether ease blageren / de weicke a * 9 waft. ——— Eis se . Dentaria met vijf bladeren is ban Dodoncus eensdeelg eben / Ende Dentaria pentaphyllos gheheeten: (pt | een twoztel / in Vele leden verdeyit met fonunighe u aande befeias” ghen uptde leden komende befer :uptde welcke (ommighe blades zen ſprupten / op langbe ſteelkens ffaende / in vüf ed tet Den ſteel eden kerven verdeylt / Die vondomme oock ſaeghs ge⸗ zin / be herdt in't agentaſten / doncker groen· ft hoogher / rond met ſommighe bia⸗ den deren nu hier nu daer con b lijck; op ſym t ſop vijf oft ſes bloemen drꝛagende / die ban DEE met bu (maer ban verwen war dontk ſulcks als is De verwe bande k-bloemen : De — ben de vierde ende vi 7. Andere foorten van Dentaïa mer vijf bladeren ban Cluſus Dentariapentaphyllos altera gebeeten/ ) jie noch meen andt ie Ban Bic ban de boorgaende foorte / ende met meert dicke — begaeft / bijnae als vie ban Deeerfte ſoorte ban Dentaris lander bladeren/met fommige fafelingen tuſſchen bepden bewaſſen; upt de welcheeenen ſteel fprupt / cond omtrent eenen boet hoogt: aen Den twelcken waſſen nu bier nu Daer DIF bladeren op een langh⸗ achtigh ffeelken ffaende/van maeck ſel langh / aen De kante gekerft / ſachter Ban die van de ſeſte ſoorte / wat bleecker groen : De bloemen en zu De voorggende Bren een penn MG 5 ád 75 B ED * an de ghemepne Buglaffe he Het twveede Deel. 8%, Dentaria met feven „bladeren krügbtupt haere wortel ſam⸗ tydts bijf bladeren? maer meeftendeel ſeven / aen een Tanghe ribbe anghendes ende is De fetoe Daer Oodoneus af vermaent. € luz Pers normtie Dentaria hepraphyllos: ſonunighe heetenfe Palmos maria; Bümlerus Wilder Sentf, al ofmen Wilde Moftaert fender om de gielücheniffe Die de horenkens ban Dit crundt metde facts hauwkens Van den Moſtaert heben. 5 Pentariaoft Denuiliaria van Rondeletius, ende van die van Narbo⸗ nen, is sen foorte ban Lepidium, oft ban Molybdana, feo ghehee⸗ ten) om dat ſo Ben ta adt · ſweer verdryven kan sanders en beeft {p abeen ghemeynſthap met heft faarte baut-teoraclerupdt. · Naemen. Aengaende den naem Dentana, Die Wordt verſchey⸗ Ben cruyden mede gijedeplt / alle om bun epghen oorſaken; die ‘oock van deſe tenhenworbirhe Lozael crunden veel berfchillen / ende eiders ele Gefonderlgek beſchreven zijjn; te Weten De Witte BSwonie / den hane⸗ voet / de Anemone / ende het Dilfen-rrupdt. Van Lobel noemt De teghenwoordighe faorten van ghewas Ne- morahis Alpina Uerbarioram Alabaftrices: ende eltke forte beeft fis ziewepohen toenacm! als ghefepdt is De ghene Die wortelen Bebhen Witte oꝛael abelijs / worden m Italien Seguita Ro- mana gheheêten /-oft Gruydekenvolght my nae” Fabius Colum nabethaont Datfe Be Ceratia Plinij zjn. Be Afperges heeten oock Aorael-srupben/ nat De roode Gerwe ban haer fact. ‚„Krachtende Werckinghe. Ber vierde gelacht baar Dit ghewas/ 22 ziek kuſteren tuſſchen De fEeelen keijghe / Weifz Sanikel oft Grimwurtzin Ooftencdek gheherten / wordt ſeer ghefochtom HES wortels veille; De welcke in water ghefod De) cdr dat water De kinders te duncken ghegheven / Die pn in den buyck hebben / De pin ver ſaet endeop Doet houden. . ; Ge ſelve worte len wordert ghtbeficht om alle imwendighe quet⸗ futen / befonder ban De hoeft / al waeren die oock ſeer verre ghe⸗ komen, te ghenefen. In de breukinghen oft fcheurfelen geeftnen pie wortelen te Drineken ’t ghewit ht bancen Dragine aft Bierendeel foots/ ettetúcke daghen achter den anderen met Wrangbhen wijn /, gft water ban Peertdt-ffeect-crupùt, Á Zin befe erupden de Ceratia Plinij ſoo sjnfenut om den bunck · bloet te floppen; ende Fabius Eolumnaverfekert dar de knoops achtigbe wortelen Daer van / bu de ſpÿſe ghedaen oft alleen g'eten / Dmelifben ghenefen. ' Ben loop ende het roo ——— Ander misbruyck, De ſoorte van Dentaria, wiens wortelen bet Wit-korael wordt in Italien ban De lichte brouwer ghe ſoc ht ende —— eter el — ín haer minne⸗ en Doen / waer mede fp de ionghma beten nae haerte — — op haet ie doen verl⸗ Daer ban is Den Ftatiaenfchennaem Seguita Ro- mana al ofmen fepde Cruydeken volght my nac: daer ſy — veel incke coniuratien ende beleſinghen bp ple⸗ —— Van Mariettes oft Wilde Rape van Dioſcorides. gits Gheflachten. ö O berde foorten van Dioten hebben on oock de Ma⸗ riettes willen refienen/ Die in't Tatn Viola Mariana worden / ende De Wilde Gape van Violtoudes De Cheer Dos behan anlolele / biere qGhe al He n Vi / Diemen Ma⸗ zero —— groene / rouwe ende Wat / De gekende / maer ſwarter ⸗ Sed ze * rouw kt Pet nae/Dat ís m het twee⸗ bꝛenoht ſy boort vonde/ rechte / getackte/ at prachtighe ſterlen / met dierghelijcke / maer kleynder ren bewaſſen. Aen d opperſte van de waſ⸗ Ten langhwoorvighe / ronde/ Het ſeſte Boeck. 243 Mariettes oft Yiola Mariana, Crupydt· benunners onderhou & — 2 5 ke) fog wordt het crundt om De eff lijckhenr van De bloemen in de ho⸗ Ben enderhauben / hoe voel Bat herpork toel ondtt Bet moes madh Weten warden. Ben noem Hlackaken ie Rete beenaent om De ghedaente gan be wite blounkene net een unt-flekenveprientên aix een klepelken. ri Ve geoore foorte ban Klockshens heet Lobel Groote Blacu- we melekachtighe Klockskéns, am Bat dit crupdt veel meer Wit fage heeft ban alle Bander, We fleelen zt Buenvard Dep ende bier cubitus hooghe / hebbende van ve Helft opwaertg fmalitt en⸗ De langher hlavergiende oock beers toaer aen ooek — ſchoo⸗ ne blat uae bloemkens / grooter dan Die van onſe Ulockskens / inz ſohelgcks van maeckſel heler Llockakens: Welke ſteelen ſpits dpgaen: Weerom datſe Ban Die van Parijs Pyramidalis ghehee⸗ ten zijn gheweeft : ende ſchynen ghemepnfchap te hebben met dat wogdt Columnatis, daer Bodoneug af fpreecht. Label noemt⸗ fe Campanula mator laCtefcens- ende Pyramidalis Lutetiana. In De heben ban Def landen fthier fp ſeer haggh op / ende bloept dieg in ben Werff s dan Le bladeren worker Van de Muyſen ende ander ongedierte ghegheten. ; ed Veranderinghe. VBooꝛts / ſos aenmerckt Cluſius in Defe Pyra- midalis, bat haer bladeren cie melckachtigh fap ſomtidts eenen ſeer buurten ende onlieffelüe ken reruck ban haer geben; ende daerom beeft Gn Dit Campanula acteſcens ſcetidiot ghehteten· Daerom en behoeftmen Die uiet litchteljck bp ander mors ctruuden te ghe⸗ bruycken· Ei Pyramidalis van Gregorius de Reggio is beefchepben Ban de voo beſchreven Groote ulockskens oft Pyramidalis: wiens bee febröLimghe aen Chiſius upt Ftalien van den eerweerdigen Grez gorius be Reggie gheſonden is gheweeſt met naeme Pyramidalis villofa latifolia.. Ge mortel ig Witachtieh j bele taten overblu⸗ bende / ſomtüdts heel Dick / doo ouderipm knoopaghtigh woe⸗ Dente, haven de fieenen daer fp tuſſchen grocyt uͤpt puylende. Waer unt Murten berfchepden ronde ſteeſlkens cen palme langh / oft langber/ met fachte witte bamachtinhept bedeckt / alle taer bergaende) ende weder uptfpruprende/ op haer ’tfop met bele Blaentwe bloemen als bie ban Kiepn hals cruvdt / aders-wps gee ſchickt ffaende verciert: Dact Hac volghen bupskens bol kienu / cet langhworpigh ben vont beupu facpken. We bladeren waſſen om De ſteelleus ougbefchicktelijch/ vie Van Franſth Longer-crupt (dat ten foorte Van havit ks⸗ cruvt is) (eer ghelyrk ſoo in grootte als in kertelinghen om De randen / Lie ooch met toit hap befer sijn. Bee gant ſche crupöt is melt kigh fimaeckt foet / boornementtijck de wortel / 3p nae als Be ghemepne Kapontfel. Daerom feudemen Bit crupöt moghen noemen Kapunculum faxarile montanum Do- tonic folio, Oft Dock Rapunculum montanum. Pulmonarie Galloe rum folio,& Trachelij lore. Het is te Derwounderen in Dit crupde/ Dat het op De xouwe ſteenbergen waft omtrent Bee feta in Fralien/ ín diepe holen / Daer anders gheen crupden en waſſen / ende naeuiws gheen open loeht en is / ende daer gheen Water nach gheen gerde on Ne riepen Wietske DS de fe te weſt 1 bie nuit * De Hiepne klockskens fchijnen de ſelve te weſen las ta boor de Cantabrica — udt / als Lobel fehuft. ———— De Middel ſoorte van ilockskens hint ban Lobel Campa nula Perfici folio noftras gheheeten te wefens in t rid Blaeuw Klockskens (hoe weldatse sock fomtijdte met witte bloes men ghevenden Wordt) wt nobel Biene — Blaeuwe Klockskens met Veyl-bladeren ig een mede-foorte ban Defe Klockskens / fomtigre heel groet / ſomtdts beel klepn/(u’t Latin Campanula caruleà hederaceo folio, “_Geele Klockskens mer bladeren van Vlas ‚ban Tobelbeſchreven / ente boer Viola Calarhiana Plinij met geele bloemen ghehouden; anders in't Zatún Campanüla lutea Lintfolia, Montis Lupi, flore Volntilis gheherten / is ecn aerdigh eruyde ken / ten paime hoogh / met Uladers ban Blas oft Polygale, ende ſeer luſtighe geele bleemkensy beet grooter Ban De Geobtte ban dit crundelten ſchünt te verepf⸗ fchen / die ban De Jaſione oft Klockzkens Winde ghetiek. ijp beeft her alleen ght vonden inet afgaen ban Den bergh Lupus. Campanula Lazura Herbariorum ig een footte ban Winde / als dootk is de Campanula Indscaupt Meſt · Indien / ban de teghenz woordighe forten dan Aockskeus feer berfbillende Daeroin ban Bus clders Befchreben, — ’ 5 „Campanella is dock Den naem ban de ſelbe Klockskens Winde, “Kleyne nere » da — minor al- ipa rotundioribus imig foliss in't Latijn ghehreten / krghen feer htighe wortellzens / met De welche Dit erupdt feer- es wer hruvyt efi ſich felben fer beemenighbuldiatt/ wijt ende Breede nieuwe ſcheuten upt-ghevende. Ve bladeren bie eerſt upt Be wortelen komen zjn ſchier heel vant / daer nat Bolgben ander {malle bladeren / feet boel ende Dicht bp een waſſende de Giz toffls-blaneren foo ghelückende datmenſe daer Loor feer foude nemen, Tuſſthen deſe bladeren fprupt daer nae een Bun meet ander fijd-tackskens lt / met L ee Pe, iig tus elf : ban elck tackslien ade Die oek Be Kaponcen oft ktochekens obdldek L jck/ ban beren fet tacnto / oft doncker peerſch / Dat ís purpur oft violet / oft bleeck- purr ut endt aſchverwigh / femtijts oock fieeuz Wir: nac Defe bloe war beladen. ronde holichens / Die ban de Wilde oft kleyne Kleckskens gielijck / Die hier in IMederlandt over al in bonekere plactfenplegen te groepen. fe Vilochskeng zjn ban Chiſius in utijck- met alie De boorf verſthey⸗ dentheden ban verwe ghevonden gheweeft ald aer in Bo’ ende ootk wel in Oogfimaent bloe ynde. Dit trupot is oock bol … melckachtiat fap. — pes __Verkiefinghe. De gene die in tech: Dan andere moes- d ‘Dín De bladeren ban bef ipehekens kiten in ſalaet oft wees 4 « 1 che Cruyde-Baeck Remberti;Dodonzi.s moes gebrupeken / ſullen hun wachten Van de foorre ban Ulocks⸗ kene bie Pyramidalis fcecidior van Clufius benoemt wordt / eude alleen met haren buplen ende plfelicken reutk te onder-kennen ís want alen is back gheen letfel oft ſthade afte verwachten 5 te breeſen Kimmers Dat tot wu toe bekent sp) foo ie nochtans autiefjeljckbepbt ban viuik ger tefcheuwen / ende (oude Dar -faz laet ende Werm-moeg- piet alleen onaengenaem / maer oock walge⸗ ch ende nieg etelück matien, — ⁊ I 7—— Van Vrouwen-Spieghel een ander fborte van VVilde Klockskens. Gheflachten, INder be foorten Han de Klockshens magl-men O ootk wel bit rrupdeken tekenen / ‘twelck ban den. gege man Gier te lande Pꝛouwen Spiegel genoemt - Wordt, > ORE f Spzdusben-Gpieghef oft tsbeede ſoorte Gay — Wil de Klockskens WC DN NA Atie * TED ENNE — CE — Bi CN) “led ii dt / voortb e dunne ende teere Omtrent een ſpanne lang/ in veie vd É en ———— ug / in ijd tackskens Ghedaente 1%} — End die feelkens wa 6 ‚ Het tvveede Deel. bouwde landen oft koren· velden / daer de terwe ende an⸗ der koren ſtaet en waſt. ¶ ide. Wrouwen-Spieghel bloeyt in Bꝛaeckmaendt ende ——— fraeve bloemen kryght / purpurblacutw ba _ be: maer in de heyden komen Soi Naem. Men kan dit ghewas bp nae gheenen La⸗ tijnfchen naem gheven / met Den welcken dat bekent 3p: dan meeft alle de Crupt- beſchꝛijners Die Daer af ſchrven / Geetent Speculum Veneris : in Byabandt ie het Pꝛou⸗ Wen-Drieghel ghenoemt : ick heh Get den Latijnſchen naeni Campanula aruenfis minima ghegheven / om dat het een ſoorte Ban Campanula, Bat is loeser a ſchijnt te Welen : hoe wel dat het nochtans geen mede-foorte Ban de — en kan zijn / ghemerckt dat het geen melckachtigh apen heeft / alg de lafione pan de oudere hadde. Het is * merckelijck genoegh / dat het gheen Onobrychis en is/ al is t fake Dat ick het daer voor eertjts aengheſien hebbe, Aerd, t ende Werckin Llochstens en heeft oock gheen bekende epgentfchap om renigh ghebreck oft fieckte te gheneſen; want ſy en Wordt nerghens ín ghebruyckt. BIVOEGHSEL. D Sterupdt beeft, be onder-foechers Der crupden feer gequelt / maer te vergheefs; want tot nu toe en beeft niemant konnen ſegghen / oft immers verſekeren / voor wat poeder be ouders Dat te houden zp : want ſommighe ſegghen / dat het De oprechte Onobrychis is fommighe bouden’t voor de tweede Onobry⸗ chis; ſommighe gheben’ t andere naemen; Die ick Gier niet en berz le/ Door Dien Dat fp niet ſekers Daer af en derren ſeggheun. an Dat ig alleen feker ban Dit crupdt / dat het feer luſtighe ende an verwen / siet alleen Die van den —— / maer oock van Vlas ghelyck; De welcke ppen gaen / ende weder Aupten ghelijck — van de AN: Dit etupt komt wotghefpote gelbek „eland zon bekleedt met bladerg die van den Zin — r Be Citeren ſeer nae komende. 5 wat klaer⸗ HET XIL CAPITEL. : Van Duyfent-fchoon oft Blaeuw Lelikens. Gheflachten. Ld Nder de gheflachten ban Klockskens moeten oock gherekent wefen defe (eer — bloemen / gemeyn⸗ Tick Slaeuw — ghenoenit / Die veel ſpader Dan DE —— van Gentia- «GG nit de Dunne fteelen / die De welcke ſmalle — ale gez | De _ fehoonder oe A0 ghen / d De blaeuwe “Keng oft tegens Íchuplende; De nne —* —— Bijma gn pe W Where ick op ane nden/ Daer De tegroepen. Dan in De Wepen Worden ſy ante a cor hea es 0 opfrhieten= kleynder ghe. Deſe ſoorte Lan. ĩ — Het ſeſte Boeck. —* 25taeussLetitene oft Spade Clocke kens. boost. Ben bindtfe wet op for mige plate fanden ene ide uchtighe open p bp nen van Hollandt heleghen ban aldaer Erijghen (p le gher oft korter fteelen ; nochtans de bloemen en zijn vaer niet kleynder / maer ſy waffen daer meer bp een / ende zijn wat bleecker blacuw gheverwot. € Tijd. Dele Klockokens worden int cpude Bande _-Gogftmaendt ende in de Herfſtmaendt met haer ſchoone bloemkens ghevonden. Neemt Biet te lande en Gebben dele bloemen ghee⸗ gen od ghen naem · Dommige willenſe nochtans Blaͤeuw etn noemen/ ander hebbenſe ned eee ghe⸗ hebſe den naem panula Autumnalis op't heen / Dat is Dpade Klochskens/ oft EE De landtlieden omtrent Anagni in en moeren Fimi ap alien /foo Mat⸗ — — — ber ee maer Die van Eu befchreven is int 129, capitel Bau lijn 2, boeck : elke beſchryvinghe van hem met meer Woorden gedaen ig dan Plinfue daer ban heeft : want Plinius fijne met luttel woorden uyt· ghed d dat {p geele en heeft; ende Guellius gheeftfe een blaeuwe bloeme⸗ die feer fraep ende beacghlijck om aenfien ie. De Violette / Diemen Calathiana noemt / fepdt Plinius ín het 6. capitel van lijn zr. — gantteh ghee⸗ neu veuck / ende kleyne bladeren: ſy Eind Herfſt / dat de andere Violetten in de Lente plegen te Aldernaeſt bp dele Wiolette komt de Catch: oft —— bloeme: fp heeft meer bladeren dan de Goudt-bloeme die ki rt De welcke niet meer bladers en pleegh dan Lif — Woorden bethoont Plinius⸗ de de ſelve verwe is die de Caltha oft — Deet dine Dat fp ban atelijcke grootte is / hoe Wel nochtang de bloeme Han Calcha Ban meer — Delano Zelikens waffen | fomtijbte i in onghebouwde ghemaeckt ig. Maer dat de Caltha Han de pubers geeluwe ban verwe is/ betoonen De Woorden ban Pirgiliug ende Lan Columella/ Die wp in’t Eaptrel van de Houdt-bloeme verhaelt . Dan van waet Guel- Tius fijne befcheijbinge foo groot ende — oft bzeedt ghe⸗ haelt heeft / ca han ick niet hehtelijck —— — 2 5 2 men moet nocthtans niet dentken / dat Gucllius die bez ſchrijvinghe felf verfiert oft upt fijn epahen hooft ervon⸗ ben oude hebben: Wart pen Heeft geerrderhande cruydt / twelck met Die beſchruvinghe over een moghte komen/ pit ghefien oft ghekent ; maer ſchrÿft / dat hy niet wel en Weet welck gewas nuter tudt Loor De Calathiana te houden is / ’ten zy Dat ſy waere dat ghewas 't welck in't Frang Ancoiles geheeten is / int Neerduytſch Akeleyen / eñ nuter tit opt Tatinſch Aquileia: twelck nochtans met De befchrijbinghe/ die den ſelven Guelltug van de Calachia- na gheeft / gantſch niet overeen en kan Komen. Want de woorden ban Guclliug lupden aldus : Pe Violette Die men Calachiana noemt/ ig een gave oft bldeme Han den Herfſt / daer de andere Wioletten im de Lente vleghen te bloepen · Dp Geeft kleyne bladeren / die van de Viola alba, dat ig Violieren niet ongelijck / wiens bloeme gantſch gee⸗ nen reuck en heeft / Dan Lan ghedaente een langhachtigh mandeken oft ſpilkorfken gheſyckt / alleen in den Herfſt voort komende/ foo fraep ban ver wẽ / dat fp met De blaeu⸗ we verwe / die fp Wat nae komt / fchint eenighſins te wil⸗ len ftrijden : fp komt inde wepen Hoort/als den Domer- tidt voorby is. Men noemtfe Auwmnalis Viola, dat is Spade Piolette/ oft Violette vanden Herfſt. Welche Woorden onfe voorgeftelde Blaeuwe Lelikens uptdruchiez lick genoeg} febijnen te bef heij; joe wel datſe Gueiling uiet ghekent en heeft / alg het blijcht upt De woozden Die hp daer nae bijvoeaht/ ſegghende Rat de Akelepen wel mogten de Viola Calathiana weſen; die nochtang met Lijs ne befchrjvinghe niet ghemeyns en hebben. _ Dan het ſchnt dat dele bloeme Han Waleriug Cordus Pneumonanthe gheheeten ís: die fonumtghe/foo bp fehrift/ Lungen blůme op t Hooghduytſch noemen. Sommighe houdenfe voor een ſoorte Han Gentiana, als voorſeydt ig. _ q Aerd. De Rlaeuwe Lelikens zin heet Gan aerd/ eñ Berwarmende/ bijnae Var krachte de Gentiana (Wiens me⸗ de ſoorte fp van ſommighe gehouden worden) ghelycken⸗ de; maer nochtans — dan die. € Kracht ende Werckinghe. Hoozts / foo is dit cruydt/ nae het ſegghen van de nieuwe Crupdt· beſchruvers / fect kracttiah ende goedt om alle peſtighe ende quade / heete⸗ beſmette ljcke plaghen te gheneſen; inſghelcks oock em elle beten ende ficken van de vergiftige gedierten te beteren ende te Deelen. Nder gheflachten van Doyfentfchoon, Baer sijn noch bele an⸗ A dere crupden/ Dit ghetwas ín alles ſter ahelijck : dan Die ſullen wr Gefthrijven / als Wp be: — nella, ende oock van Cruciare fullen ſpreken. Woorte foo wordt Dit leer lieffelijch gewas niet alleen om fijn fracpiobept ende behaeghe⸗ lücke bloeme ghepr⸗ mindt / eude tu De hoben onderhauden maer tt &hefocht ban De Gonftenaers ban Boogboupefchlaudt 7 die daer ſeer fehoone ende krachtighe, Theriakelen / Slien ende Watrren door De konfie van Afchpmien mede weten te Berepden / met de welcke fp ſchier ongbeneeffelijchte fieckten aen nemen te g id ende bogrwaer fp en zijn niet heel bedrogen; want Get is mere Kelijck ghenoegh / dat Dit truydt in ghebreck van Gentiane in peflis ech ek ghehbeupekt magh wozden / ende met meerder oft immers alte ffoute men: bet Etaot achterter De ban de Medichns / Die daer door t’ Den: (elfs t Clufius bat voor de bi ee foo beeft Clufius bat boor de nae te boven Gec. Beken } zón bpnae foo bieter als vie ban de Gentiance. EEL: ntichoon oft Spade Klockskens met roodachtighe oft oock met heel witte bloemen. Dit erupt heeft feex vele bloemen, Die wat. nae den rooden trecken./ ende ban reuck eer onlí ſelden met heel . Van De xoecſte meer biocmen. Vet is in ander/in lee ghe afgacnde p Viola Calachiana van Plinius ſchnt de mepningie Lan Lobel, die bp Geele Klockskens met bladers van Vlas gijtneemt beeft : Want Dat crupdeken heeft geele bloemen, —— daer ed meibe kg ———— geeft wel ober cen te komen; Bivoegfel ban thiende Capiteldock vermaent worde. — eſen ende van de Zief- bekers Ber ctupoen bez ban Defoorten Ban Geurianaende Gentia- ⸗· pd (foe te weſen / matde gherelen zijn / £ — Cruydt-Boeck Rembert: Dodonzt. Cantabrica van Plinins fchónt Wel cen fhorte Ban Winde gr Wefen / maer om Dat De blemen oock klocks · ghewüſe voorko, men / ende alseen Korfken aft mandeken ghematckt zijn / oft / arg bpfepdt,/ veluccalathi , hebben Wp De beſchrhvinghe daer van Bier tillen ſtellen / om Dat ſy onſe Viola Calathtana Wat ghelijck fchone te wefen. Bp heeft frev bele Dunne biefachtighe ſtrelkens / une gene wortel voortkomende / ter aerden ligghende / omtrent eenen boet / oft fomtijdte oock andtrhalven langh / hardt / maer noche tang taep/ ende licht om bunghen / hannigh oft wollachtigh: op’: fop van de welcke fommighe purpurachtighe oft peerfche bloemen komen fonder rruck / Die ban De Winde ohelek/ maer kieynder / van een bladt ghemacckt deweltk nochtans ſeodanieh in ern derwerret oft gheplopetis/ dat het Lijf bladeren fchijnen te weren: De kanten ban de welke oock vüfhoecken hebben / alfmen fiet in alle ſoorten ban Ktockskeng; ende als De blocmen toe gaen; foo zijn Bie hoeken in een ghetrocken. De bladeren ban dit crupde zjn langhs de tackskens berfprepdt/ langhworpigh / ſmal / met dunne twoflachtighepdt befer/De Wilghe-bladeren niet onghelück / gomz achtig alfmen Daer in bit / ende wat bitterachtigh ban ſmaeck. De wortel ig enchel ende echt / Witachtigh / ban onderen ghe⸗ tackt / langh overblivende ende levende. Chiſius heeft Bit crupet veel in Spaegnien ende Portugael gheſien / ende op ſommighe plaetſen Ban Dranckrjek/ eude daer nat oock niet verre van Weenen in Ooftenrijck Bet bloept in Meyende Braeckmaendt / ſomthdts oock in Den herfft. In Hederlant / als het bart Spaenſen fact gheſaeyt is / en bloeyt het niet boor de Braeckmaendt ende Hopmaendt / ende en maat niet wel teghen de koutwe. Nae de bioe⸗ men volghen kleyne hurskens/die Vande Winde niet onghelten / maer kleynder; waer in horckigh ende oneffen / graeuw fadeken bez lloten ig. Kracht ende Werckinghe. Wy hebben voren ghenoeghſaem Berklaerthoe goeden Theriakel cruydt Bit ghewas ie, ende hoe bequaem in alle quade oft peſtighe fiechten/ ende teghen alder⸗ hande bergift : welcke kracht ghenoegh blückt in de Extractien / Olien / Wateren ende ander konffighe berendinghen / Lie De Kle tbpmiften ban Dit crupot foo wel als ban De andere ſoorten ban Genriane maken. À { d In diterupdt is oockte aenmercken / dat het ont ſtercker ſchint te weſen dan De andere ſoorten van Gentiana: maer dies is het oock hee menſcheicke lit haem beguaemer/ ende ict foo gheweldigh aft laſtigh in’t wercken als ander diergheljcke cruyden Wel zijn. î Indien Dit cruyt 't ſelve is Dat in Suptſchlandt Gulden Auria abenoemt wordt / ſoo heeft Get feer goede kracht om De gebreken bande Longher ende Lever te gheneſen. EREA Dierghelycke krachten ſchrüft Pliniuus fijne Cant abrica oock toe; Dat een bierendeellootg (toaer ban de Cantabrita met Ariſto⸗ lochia ende Dictamnus ghemenght / ende met wijn ghedronclien / ende Dat ſelbe dickhls gheheupekende/ feer goedt is teghen de „beten oftfteken. ban allefoorten ban flang í ende Vergiftigh ghe⸗ drzoght. Waer in De Cantabzica met onſe fentfchoon oock tet ober cen — Le HET XIII CAPITEL —— Van Vingherhoet-cruydrt ve oft Digitalg. ee ee Gheactten TOE, Ingherhoet· truydt is beelderhande : want het en Vik lt niet alleen in De verwe ban pi é maer oock ín De ghedaente / oft. mactklel/ iae oock in de verwe Han de bladeren ; alg blijcen falin be — wolla upt eenen rt fate it went Ceaben. over Den anderen geftelt zijnsmacr — een lide ban den frei tonen mal: neerwaerts nh! a wor EE —— pet. ft De wogtelen za. Ra ban vele efelinghen. eer fte : ban alleen fooy/ n t lan, rén : De bloemen komen oock ban ghedaente met Die Ì de eerfte foorte leer Wel over een / maer la zijn wit / oft — fomtijdts upt Den witten wat bleek peerſch oft purpur / à, : — Het tvveede Deel. Het (efte Boeck. 153 1, Deghemepufte (oozte hebben wp in't Latijn Digia⸗ À Ús purpurea gheheeten / dat ts Peertch in et- Spin gherhzoet· cxuxdt met purpure 2.3.4. De andere fooyten — nae —— oft peexſche bloemen. epdt Diemen in de verwe Han de bloemen fiet oock Herz de naemen geben: Want de tweede magh Wit oft Bleeck peerfch Bingherhoet · crupt ghenoemt Worden / de —— Nrg vierde Bleeck· geel Vmn⸗ gherhoet · cruydt. q Aerd, Den bitteren ſmaeck die in de bladeren Gan dit erupde blijckelijck is / wijſt genoe upt/ dat het heet ende dꝛoogh van aerd is / Waer bp dat oock ghevoeght ie eenighe (upbermakende kra 4 g Krachtende Werckinghe. Al íg't fake bat bit truydt %oor heet ende dzoogh bekent is / nochtans foo en woꝛdet nerghens in ghebrupckt oft bp eenighe drancken oft ghe⸗ menghelinghen ghedaen : De bloeme is alleen aenghe⸗ naem oft ghefocht / ende in de hoven onderhouden / om haer ghedaentes ende aerdigheydts wille. 5 ROE g Hinderniffe, Sommigbe ſegghen dat de bladerert — van dit crupdt een bmderljde ende quade hap/ — iae eenig) bergift in haer hebben: 't welck oock met , | merckeljcke ervarenthepdt bevonden ende waerach⸗ tigh bethoont ig aheweeft, ant het is ghebeurt / Dat fommighe/ die dele bladeren met andere cruyden menghelende ende Blepn ſchervende / daer eper-koechen af gheinaeckt hadden / terftondt nae Dat fp Die eyer⸗ Koecken gh’eten hadden / ſeer kranck gheworden zijn / en⸗ Be tot bzaeckinghe verweckt. Waerom en falmen die truydt niet te lichtelicken t zp in fpijfe 't zp erghens el- perg in ghebrunchen / ten zy De ervarenthepdt ong iet an⸗ . ders leere/ oft datmen Be hinderniſſe met eenighe teghen⸗ bate Ran beletten, } BIJVOEGHSEL. D € oudt Crupbt-befchrijberg en hebben dit crupdt nerghen : fommigbe gheleerde bd welcke is wjtbermactden ofte — — bei: sjon e is den wij cus, as / om de gpelgcheniffe Die het met de bladeren ban Wolle-rrupdt J Verbafcum Digi : fommigbe andere t boor een ſoorte Van Klockskens ghehouden / noes dedat C la filveftrisende Nola filueftrisin’t Latijns in't en = x S G \ Vooghduptſch Wald Glocklin ende Walde Schell. Die ban Bors oe — NR 5 nien in Italien noemen’t Aralda. . ——— — — ——— ¶ De derde ſochte heeft ſmaller bladeren bande ane rprpnr. toad ede ee De blades sin van geoorref s Ber/gheriut oft ghefenuwet / effen. oft kael van verwen _berweende maech{el ghelijek Die van de Bondte-tongte oft Wacl; {wart groen / acn de averechtlche ſjde nochtans wat Wits mortel. Deworel is fafclachtigt / Wjmigp ende (wert. *T fact is jaen de kanten wat gheſthaert oft gekertelt: De bloe⸗ Klepn /dat ban” t Wolle· cruydt ghelijck/ een weynigh ffimckenz trien an befe fooyte sijn geel/anberfing de andere vange: di Ee ng RET el ok acchari: . — gelden, R erk * — —— —— oft —— — deren bie Han de Derde ſchier ghelijck pork Doncker-, , Vingherhoet-cruydt mer vacle bloemen (ín't Latin Digicalis fers oft ſwart⸗ gerwe/eride oock aen D'eenlijde Wat ‘ruginca) is korter ban klockekens/ fepòt Lobel, endebeeft grooter inie ander ; maer ſy zijn wat klepnderende bladeren dan Die ban Madelgeet / ban berwe Donker groen. Sy (er ban be ander : be bloemen zijn infghelijche neer- - Beer Fiienchacie pat Moogbouped ; om Dat de berte Der bloemen lep: eft ban pier. 4 4 k Vingherhoet-cruydt mer fmaller bladeren, in't Latijn Digitalis oft bleeckachtigh. anguftifolia Montis Sant, ban Zpaenfch fact bier te lande Baorts € Placfc. Mete bloemen / bylonder de eerfte ende ghe⸗ gehan fac oeren mie en zeen fl met me: van dien Au, len/met fmalle/ doch faeghe-ghewije ghekerrelde bladeren : op * teng tſop gulden bloemen ſtaen wat berandermde ban verwen / als pfer voeftigh. Bet blüft vele iaren ober) ende ſchiet aleen boomken, Bacrom het oock Digitalis exo- tica arborefcens vario flore Á In ' Kleyn Geel Vingherhoet-cruydt ig kleynder dan het ander / niet 4 ſoo aerdigh / op't ban Tutin ende Das mf en eet — ne enn A rd ate, als td ban — bloeyt mee * Weerhbre / g prigh; onluſtighe bleeck-geele oft hirs Pop berftorben klockskens van bloemen / min gheſprinckelt Ban de bet. —— er deringh — fch Vingherkoet eruydt. fobie “Columna teudt berhoet-crupdt boo; E 3 F ingerbut ron lerale am dae De blemen ban ae tor baas meer ende meer Open gaen afballen / als het 5 in Engelant Fore fart beghint te rijpen / Dan onder tot boben toe lek hs Ee tweltk in eter — — gheſien Raet. Yu 4 gfter eenighe De rie Met witte bloemen —* ard Detd de wortel eenen vingher Dick / fwartachtict/ een (panne ge Ene blabderen/ bie bequaem zjnom — frecl oor ghemorden ig : welcke bladeren cen (panne lana sn, te maken; ſultks algdefe blader twee Drupmbreeden breedt / Harde / gladt / groen / vele bp cer ven bant Trupe niet en zijn: ghemercht Dat [p gmtrent den Hals ban De wortel ter aerden in De vonde verſpreydt / miet om boog lem: Bt AE ze Sn Ener Nt et EUS metten in de lampen ghebiupeht te wore _pisemenkomen, op een re gbeboratt, ter arrden-waerrs Huck? Dent, — natie ene Bünzen in maer hoogt op Tralt van 24 geele draepkens hebbende / onlieffelijck / bitter ban ſmaeck: Daer nae volghen knoppen oft ſpitſche faet-bollen bol kleyn ſaet / Dat upt“balt eer Het rijp wordt: dan De Wortel gheeft ghenoegh ionge fcheutenupt. z. Defoorte met rofachtighe bloemen heeft wat fmalz ter bladeren onder ende om De randen tupgb/met bloemen die dith⸗ ter bp een / ende in een vonde adert als eenen ſpinrotk opet ſop van den ſteel gheſchickt ſtaen / van verwe roſachtigh uyt den gee⸗ len / met breeder rungher lippen oft randen — met peer⸗ ſche droppen beſprenckelt / ronder ban maeckſel / dicker / ende wat fn ghetrocken ban mondt : de wortel fs bitter / geelachtiah. 3. De foorte met peerfchachtige bloemen ig grooter /breederende ruygher ban bladeren/ meer gheadert oft ghezenuwet / lachter / witter oock Litter ban fmaeck : Den ſteel is wat voodachriah. De bloemen zu Beel grooter / wel eenen vingher dick tamelijcken langh/ met eenen Bupckighen bodem / oock aen een rhe afbanghende/ binnen rupgh / met groote peerfche placken s gele fp oock felf bieeck prerſch zn/ femtúdts tot den blaeutwen ffreckende / fomtijdts oock heel rd — Pere bitter ban ſmaeck ende onlieffelijck / als oock zin je bladeren. 5 __Plaetfc. De Geeleende Witte Pingherhoet-cvupden waffen over al in Suptſchlandt ende Pederlandt. Bet Purput wordt gebonden op de bergen ban de Brifons. Bet Rood Bingherhoet · crundt En Wordt niet in De Zupdtwaerts/maet wel in de JAoordtwaerts lig⸗ Bhende landen ghebonden. be Kracht ende Werckinghe. Alie’t fake bat Dodoncus ons met goede redenen bermaent/ bat wp dit trupdt niet al te lichtelicken en fouden —— nochtans foo wordt dat in meeſt alle lan⸗ Den voor een feet krachtigh wont-crupdt gehouden / ende bequaem gheacht om alle wonden te ahenefen / ſoo Lobel betupght ende meer —andere; onder de welcke zn Die Meeſters ban Bononien in Ita⸗ lien/ Die dat Aralba noemende daer af ven ghemepn ſpreeck⸗ woordt hebben / fegghendeop haer tale / Aralda tutte piage falda ; al — | Vingherboet-crupdt heelt ende gheneeſt alle wonden ende quetfuren. 3 _ Bingerhoet-erupdt in wijn oft water / oft beter met Bonigh-waz ter ghefoden ende ghedroncken/fupbert ende vepuight De borſt / ende Doet De tape fupmen laten ende vúp worden. 58 „Het faet tweick in vonde bollekens ſteeckt / ende fomtútds langh ende breedt ban ghed aente is / ende Litter ban fmaeck;ende de ſwar⸗ te fer gheveſeide wortel/ worden ín De ſelbe ghebreken oock ghe⸗ brupekt/ met Bonigh oft Dupeker ghefoden oft ghemenght ende men Be bladeren ban dit crupdt ghefoden zinde / maken den Bupek weerk / ende Doen lichtelijck te kameren gaen ; felfs/ fon Lobel bermaent/ tot Sommerſet in Engtelandt nemen De boeren „bit crupdt / te Weten Dat met roode oft peerſche bloemen, twelck bet ghemepnfte van allen is / ende {ieden Daer af eenen dranck / waer mede (p purgeren/ ende fomtijdts (eer Da Doen ter kamer gaen ende obergheben De ghene Die De kortſe hebben / ende wat — — zijn. : en oor De Hitterhept vaeght het af De waterachtige vochtigheden / endefupbert de gallachtighe/ apenende De berftoptheden/ in Water oft wijn ghefodenjende ghedroncken zijnde. E ® HET KIV: GAPITEL Van de Chriftus-ooghen oft Tamme Iychnus. Ghedaente; D & Tamme Lychnis , diemen híer te lande Chꝛi⸗ ftus-ooghen pieegh te noemen/ heeft langhworpighe biaderen/ omtrent eenen duym breedt / oft een Wepz nighsken breeder / facht/ wolachtigh ende grijs / wel Klepnder dan de bladeren Ban Wolle-rrupdt / maer bos Bendien oock — — —— — die: de ſteelen zijn omtrent anderhalf 8qh/ rond/ gheknooyt/ aad grüs ende met dichte — nt ander korte (ijd-/ l ; de Welck elck bijſonder op : — a tſop cen | e dragen upt haer huys ken uptftekende / fracp in't aenfrhouwen / maer onder reuck / grooter dan de Damaft-bloemen zijt gerwen road ende bijnae alg een blamme blinckende / famtijdts/ maer felden/ Wit oft bleeck-raodt / ghemepnlijck van vijf bladerkens/feer felden ſes by een gemaeckt oft Bergadert: nept en krijgẽ fp meer bladerkens dan les/ — Die enckel zn / ende niet dobbel en Woz —— — an; en gefien wort / dat ſy ſomtijts vermeni —— an 0 * 9 den : ende zijn Duptſchlandt / Dranckrijck ende Peder! endet bekent genoegh; dan / ſoo Matthiolus verhaelt / ſy ————0 — * Lychnis ſtephanomatice Auris segavopar, rides ghenoeghlaem fchijnen dorus Gaza ng erts ept bebecht/ in bele oft des ſeydt —— Lychnitis te weten 22 epnlijck bloemen / à den de inge het ahebeurt in defe — — toeter In i doghen / die Wp hier nu befchrijven Cruydt-Boeck Remberei Dodonzí. Cfriftus-oopfjen oft Lychnis coronaria. q Tijde. De Chꝛiſtus doghen bloepen al deſe dap So⸗ merſche maenden Door; te Weten in Bennen see. maendt ende Oogſtmaendt. — q Naem, De Hederduytſthen hebben deſe bloemen dert naem Ban Chriftue-soghen ghegheven: de Hooghduyt⸗ fchen/ Frauwen roͤſzlin / Marien röfslin, Marghen vòfzlin ende Himmels roͤſzlin;de Franloyſen Oeillets, ende Oeillets Dieu; De Italiaenen ende Dpaegniaerts Lychnide : wap hebbenſe Lychnis coronaria ín't Latijn ghenoemt/ fioe Wel bat fp hp fommíghe bekent zin met Ben naem Domi rofa, Mariana rofa, Cali rofà, ende Califlos, eine lee Chris fti. wat wijfe Lychnis coronaria , oft Lychnis ſatiua, Dat is Tamme Lychnis, oft Lychnis Die tot de kr: Dient / ghenoemt hebben / komt bp / door Sien dat ſy met de rin Van Dioſto⸗ fchijnen over een tekomen. Theo⸗ at doopdt Lygnis ( oft Lychnis) Auyris Lucernula op’t Latijuſch vertaeit / al oftmen Keersken ft Lichterken fepde. Dit felve cruydt fchijnt te welen de Lychnius Auyvizis oft Lygnitis Auyvirss, een mede-foorte Ban Wolle-rupdt/ Die sock Thryallis opvarris gheheeten wordt: mans erik fachte / vupahe oft Wolachtighe bladeren. /-beguaem om Baer lemmetten oft koordekens af te maken / Diemen ín de lampen oft heerten pleegh te doen/ om te branden ende te lichten/ fultks als Díofcor foo oock 0 ronde ien h a ie ban Picandet Fen be 1Dilbe fooste ba ï Hen, ont Meene en De Wi te Dan Lychnis, oft DE JP — ende met de Thryallis defe —— Ehriftus- — ; ghelijck ong oock Wel gheleert ende Bermaent Wordt Han den overletter oft wpt-leggher van Nicander: twelck ick daerom ſchrijve ⸗ hd madera a hensen Honte Than onſe Lychnis coronaria ⸗ lis berfef et —— van de AIAS v — ijn. 5 4 ù — _Conradug Öeinerus is ban axercelen Dak bit nie Het tvveede Deel: louis flos ín t Hattin / ende Dios anthos ads irt Gꝛiecks / dat is Bloeme ban Jupiter / genoemt pleegh te welen: maer Theophraſtus ftelt een onderſchil tuffthen Be Lychnis ende Heu Fouis Flos, leggende aldus in (ju (ez fe boeck: Onder de Somer-bloemen zijn de Lychuis ende ios anthos, ende ander Diergheliche. an gelijcken doet Plinius oock id 11 rapitel van He, 21, — anneke p De lelfde Woorden ban Theophraſtus ne ende / al⸗ — : Hier nae boden de irri Lych- nis éne Iouis Flos, ende meer ander. Poorts ſos moermen Weten unt het voorſeyde 6, boer ban Theophraſtus dat _Diosanthos oft louis Flos, een bloeme ig / die in de Dhz merfche maenden bloept / dienende tot de kranſſen oft tuplkens (onder reuck / wiens Wortelen Houtachtigh zjn, — Sommighe houden Booz ſeker / datde Lychnis , oft Dit Erupt Daer Wp nu af ſpreken / anders nieten is dan de Ro- fa Græca pan Plinius; de Welrke/ foo hp Íchrijft / nergens en pleegh te waffen dan ín bochten gront / eñ nimmermeer in bn bloeme meer bladeren Heeft dan vijf / van grootte de Pioletten abelijckende / gantſch gheenen reuck hebbenue. Noch foo Linten Heel meer andere naemen Lan bit lelve ghewas / de welche nochtang onder de vallche eñ baſtaert⸗ naemen geſtelt zijn; te eten, Achanatos A’Uávar G-,alg bp= nae onftevffelijck weſende / door dien dat dele bloemen’ feer langen tijt haer fchoonhept behouden / founder te ver⸗ gaen oft te verſſenſchen; ende ooch Acylonion A'kuxcvv (oft ‚_Acydonion) ende Ballarion Baracpoor , oft anderg Bellaria, anderg oock Geranopodion Tepevozridt0v ‚ Dat is in't Latijn Gruis pes , in't Heerduytſch Craenen- Doet; ende Corym- bion KoptgCroriende/ Dat meer f8/Auelling verſekert / dat dit Cele crupt is twelck Columella in fijn zo. boeck Corymn- be noemt/feggende dat het be oogen quart ende fthadelijckk ig; doop Dien Dat het onder ander krans · crupden geftelt/ ín de kranſſen oft uiplkens/met fijn vlammige blickinghe oft verwe / het ghelit ht ſchnt te verblrifteren oft te ver⸗ duyſteren. Boorts ſoo wordt het oock Taurion Tevpror gez heeten : Dan Het is nochtans leer verſcheyden ban dat vergiftigh ende benijnigh cruyt/ tweltk gemepnljckTau …_raoft Tora pleegh te heeten / waer Ban Wp onder de Herz giftighe oft hinderlijche cruyden fullen handelen. Deſe ſel⸗ Be Chriftus-oonhen worden / behalven alle bees vaorferde naemen/ oock Sceptron Zeirraov ende Maatior Maloïon. ghe⸗ heeten opt Griechtch/op’t Latijnſch Genicularis. Aerd. Dan krachten ig het laet ban Chriſtus oo⸗ ghen (nae Het ſegghen ban Galenus) heet / hjnae tot de „tweede hooghte oft graed / ende Droog bijnae in den ſel⸗ ven graed. den, $ € Kracht ende Werckinghe, Bet faet van Chriftug- goghen met Wijn ghedroncken / gheneeft Be ghene Die Gan - de Dtorpioenen gheſteken oft ghequet ſt zijn loo Dioſcori⸗ des ons leert. f 4 BIV OEGHSEL. D Eft ſchoone Bloemen zijn foo Wel bp de ouders als in onſe : ben in grooter Weerden ghehouden gheweeft / Die om haer [ pot ende fraepe berte ín De tuplkens ende hoepkens ghe⸗ 5 fp zjn bp Be ouders Lychnides ter in De vierighe ende klaer roode verwe ban de / 3 Blinckende en Ì 8 langha i ven ghelück / ſeer fchoou blinckende / groot eñ beende belge ere Bals Ais oefe bloemen. door he lanten ende onderbou br Hor — in fien mar Be … Ban De L ì een j 1 g p en ⸗ bie kleynder ende minin”t geral son ene oock fact brijz bat de bloemen afghevallen 3 1 foowaft in De bups einen langh bollek arn at dent te melek k Naem, seri noemt deſe bloeme Caleftis roflaí t Karijn ootk lefùs-Ooghen ie — ——— Roſe — ee Ge man oog ende Werckihghe. Bet faet ban € el {de — van Fu Bag mapeotnche ice galacpigge Ee bladeren ban € briftus-oagten ban bupten op-obelepbt „ efen De oude fweerin, din — arne onee outta Ei oer oock bet water 'tmelck van bit Beel ghewas ghe⸗ wit van verwen / oft ter huyskens Het ſeſte Boeck. HET XV, C Van Ienettekens oft Wilde Lychnis, dat is, Wilde Chriftus-ooghen. Gheflachten. M En bindt Hele foorten ban Wilde Lychnides oft Chriftug-ooghen: ban de welcke wp in dit Capitel anders gheen befchrijven en ſullen dan de ghemepnfte/ Die Fenettehens p legen te heeten ; fepndende den ghe⸗ nen die He ander loeckt tekennen / tot het Hoeck ban de befchrijbinghe Ber Crupden die in Spaegnien ende elders te Binden zijn / ghedaen Lan den ſeer gheleerden ende neerſtighen Carolus Clufiug: alwaer hp Hele andere Dier: ghelijcke Wilde Chuftus-ooghen befchrijft: maer daer in bil iek een teder vermaenen / Dat de gene Die Ban hem voor De eerfte ſoorte Han Wilde Lychnis heſchreven wordt / ban ons vooꝛ de vierde foorte ban Flos Armeriús oft Hephens 235 gherekent is. VPoozts (oo ís dele Die wp hier beſchrzuven fullen ooch tweederhande / te Weten met enckele ende met dobbele bloemen. Wilde Lychnis oft mie Cheiſtus ooghey Zenettekens ghefzeeten. een et ee be Tamme Chriftus-o Ghenoeghfaem — de fp en zijn ſoo gris oft wola miet alg bie : — — ide teerder oft dunner ſteelen / die otk in veel meer andere fijd-tachskens ——— Worden: De bloemen zijn oock K — Die ban de Tanune/ roodt / Die nochtans uptqrooz tér hunskens boortkomen/Ban Die van de Tamine/ waer ín kleyn rondt fwartachtigh fact ſchuplt. De wortelen zijn langh / ende lomtidts eenen Hin ek z, Be ander smet Bobbel bloemen / is de tele bie fn't 4 hebbende / van daer inde zijnde / Door konſte ende eht nahe een bolbiabigpe or _g Plat. Deie bloemen affen ban Gl att milt s aen 256 EN sE — 4 \ — ff 8 SED aen de kanten ban Be wepen ende velden / ende oofk el ders: van daer Worden ſy in de hoven gebroght / alg voor⸗ fepdt is/ ende Worden fomtijdts Door Veel verplanten ende tang oeffeninghe Geel bobbel van bloemen. € Tijdt. Sp bloepen meeft den Geelen Somer door / tot € Naem. Dele bloemen worden hier te lande Jenet⸗ tekens gheheeten; ín di uptfrhlandt ogtk Marien wófslin/ ende Wilde Marien vòfsin/ende oock Lydweyck enz de W fs; in Dranckrijck Oeillets fauuages : men noemtfe i:’t Griechg Lychnis agria Auyrìs dypiestn’t Latijn Lychnis ſilueſtris. S 1. ®e ghemernfie ſooꝛte heet Lychnis filueftris ; in t Pederduptich Wilde Ehuftus-oogten „aft Enckel Je⸗ nettekeng. 2, Pie met dobhel bloenien mogen in t Latijn Lychnis filueftris flore multiplici heeten / Dat is Fenettez kens met dobbele bloemen. _ * Daer zyn noch veel ander naemen die dele ſoozten van ile Ciriftue-ooghen toe ſchÿnen te bomen; als dele Griechtee / Tragonaton , Atocion ; Hieracopodion , enbe Lampas ; ende delen Gomepniehen / Intybum. agrefte : Welcke naemen nochtans onder De Berwozpen ende ba⸗ fracrt-naemen gherekent worden. Deel ban de nieuwe Erupdt beſchr vers heetenle Saponaria oft Seep-trupdt: „Daer is n ig een ander oprecht Saponaria, Daer w ochtan ev naemaeis af handelen ſullen.; ommigbe Lienfe Boo: dab dan Get — O'rpeerdis-nft cm ís van bladeren Get Ocimum oft Baliliton goelijch/ ende heeft korte niet meer dan een panne met een Dunne onnutte wortel: daer-en-teghen foo ele onfe Wilde Lychnis keg re jn dart anderhalven voet / met langhwor pighe b Balm ton nergens in gelichende/ende daer · en · boven ghe dit ke worelen: waer uyt merckelijck /Dat d bioeme feer verſtheyden is ban het Etimaſtrum daer fp dat Loor willen houden, ; — Piet tegtjenftaende alle de voorſeyde naemen bie dele erupden boeren / foo wordt den felben naam Lychais fine ftris oft Wifde Lychnis noch meer andere crupden toeghe⸗ gantſch sl vüf / gheenſins in tweeen gheſnipp pertn./ bie ban ijchen blückt / dat deſe „epghent/die nochtans met de Jenettekens gheen gemeyn⸗ van grohe De net de algtanen dyanteftAn- beeke _Cruydt-Boeck Remberti-Dodoneei. Jenettekens met Vobbefe bloemen, “ tifrhinon , foo Dioltdeides betupaft; ende Get Leoncopen. lon, foo Apulefus frhrrift. ; Aerd , Kracht ende Werckinghe. Wet faet ban Je⸗ nettekens / oft immers van de Wilde Lychnis, als Úids fcozides irhrhft / een half loot Lwacr/ datis tgewight van twee draghmen / inghedr en/ igeght af metten Kamer= gangh alle heete geele oft gallathtig he vorhtigheden/ ende _gheneeft de ghjene díe van den Droypioen gheſteken zijn. ae fonumighe willen berfekeren/dat de Scorpisenen krachteloos ende onfrhadelijck worden / wan⸗ neermen dit cruydt alleen bp haer leydt / oft datmen haer paer mede aenratcht/fepdt Biolcorideg. BILVOEGH SEL. Ndere geflachten. van Wilde Lychnis oft Chriftus-oosen. Den baorfepden € luius heeft de nacbolghende ſoorten ban Wil⸗ be Epchnig beſthreven/ die met De foorte Dact Dadencus af fpreeckt wel cenighe ghelijtkeniffe hebben / maer met ſommighe by⸗ fondere mevckteechenen Daer af te onderfrhepden ende Ponderkens nen zyn / als nu blijcken fal. £ 1. Eerfte Wilde Lychnis van Clufius, te Salamanca Roode Behen gheheten | in’t Lathn Lychnis Glueflris prima Clufij, beeft Dickachtighe/ ronde geknoopte ſteelen / in vele (pD-tacken berdepter Die met lgmachtighe taepe vochtigheydt beſet zijn; aen De welcke De mugahen ende Vliegen ende ander diergtelijck onghediert pleegb te bliben hangen; ende Daerom hebhen{t ſommighe Mu feipula ghehee ten Ut elek knoopken komen altdt twee bladeren teghen ober. Ben anderen ſtaende upt Den groenen Witachrighy ende bijnae hemels-blacuw/grootende breedtachtigh genoegh. De bloemen fraen in de ronde krang-gewife Ver famelt/(choon om fien i elde oft gheſneden bla⸗ ens ghemaetkt. Bet ſaet ie kleyn / roud / Dat ban \ oft Colle ghelijck/ aſthverwigh in Klepne teere hunskeus ftekens De. De wortel ig Bick ende gheveſelt ghemepulijck des Winters dergaende Sommighe houden deſe (morte boor De Odonticis ban Pliniue/ maer nochtans tonrecht. Dp waftin Oude Caſtilien; ende bloept van Mey af tot in den herfſt toe / als De twee naevol⸗ bende foorten ouck doen, Bit is de ſoorte die Dodoneus boorde Wierde ſoorte ban Flos Armerius vekent. —— 2. Tweede Wilde Lychnis, ban Cluſius in't Latijn Lychais filueftris fecunda gheheeten/ van andere. Ocymoides (Papaucrtpu- meum ban fammigte/) heeft oock eenen gheknoopten ſteel / noche ans ín min fjD-tacken berdeplt : unt eick kuoopken kome oock twee bladeren ghefproten / groender eude bafter Dan Die ban be bHoorgaende footte. Op elck tacksken komen De bloemen voors die ban de boorgaende (hier ghelijck / maer grooter! bleecker oft lichter roodt / met bladerkeng Die in tweeen ghefneden sijn. Bet faet-bolleken oft hupeken ie dick met een hardt / ſeer gheftreept oft — belleken bedeckt / waer in afchBerwigh ad faet fteecht. De wortel ie enckel niet feer gheveſelt sock Des wiuz ters ſtervende. Sp waft oock in Oudt Caſtilien. 3. Derde Wilde Lychnis gheeft upt eltk knoopken ander ſÿd⸗ ſteeikens ban omtrent eenen boet langh / Die oock gheknoopt ende in ander ſyd· tackskens berdeplt zjn : De bladeren zjn fmaller dan die van De boorgacnde/upt den doncker · groenen ſchier ſwart⸗ achtig ban verwen : De bloemen zijn sock ban bijt bl Ì naeckt / roodt ban verwen: hef (act is Dat ban De k ck / maer zocht, epnder ende gratum / oft brꝛupn. wortel ig dick / oock Den winter nier bolt ‚ Sp Latijn Lychnis filveftris tertia, enDe wordt oock bone een Flos Arimetius van ſommighe aengheſie Ô dt oock abevonden. 5 — Vierde Wilde Lychnis, in’t Zatijn L De int el van u. In Zpaegnien wordt Die ? —— — quar⸗ Br Ld. tjdtinBongarten Vad zek fin, dar is Wil 3 eel ofe engberttiek Nywlzek fi, Dat ís Halen-Ginoffel, 8 | gemert chielen fREEL ambert eenen boet Doon ele. 7 ben nochtans gantfch gheenen veuch tige Deh erachter penne ng En klepn upt den voffen (wart faet. De! eve boor, Def heeft in Braeckmaendt rp fat, s. Vijfde Wilde Lychnis, in’t Katún Lychnis Glaeftris quinta,_ Keijght feer bete ſteeien / Die vondt ende iaughat htigh zijt / ; ende flapper dan dit ban de andere ſoorten ter aerden ſpreyd Tigobende: uxt eick kuoopken fprupten oock twee — enne facht / met eenige wolachtighendt gros tuſſchen der de ee De ſteelen Wa Î Het tvveede Deel. gheſtreepte hupskens wat vafachtigh ban verwen. De wortel rde ende gheveſelt / felden nochtans meer ban twee jaeren overs Bijvende. Hp waft oock in Caftilien. 6. Scfte Wilde. Lychnis. alle de voorbeſchreven gheſlachten / ende is in’t Latijn Lychnis ſil⸗ ueftris ſexta gheheeten. Sp heeft cen vecht opftaende ffeelken om⸗ trent een pâlme hoogh / teer / — — — elck knie⸗ Ken oft knoopken komen tee dunne langhachtighe / wolachti⸗ he bladeren. De bloemen komtn onghefchicktelijck/ doch met Miri upt eltk knoopken rl gite zijn klepn/ purpur ban werwen/ Daer ſeer fufiigroodt bp gemengbt ig/in een langh wolz achtigh huysken ghefloten. De wortel is dun ende teer. Dp wordt bp Dalamanca gebonden. „. Sevenfte Wilde Lychnis, Deſe is oock feer klepnende leegh ende ig in't Latijn Lychnis filueftris feprima Cretica gheheeten / em dat fp ín Candien veel waft : te Dalamanca neemtmenfe pock Behen, ofte tlijcker Collejas. Wt Candien is het fact ban dit crupòt ghefonden gheweeft met naeme Ocymoides. Deſe Keúghr upt haer wortel terffondt bele tackskens ban een palme her / rondt / teer / gheknoopt: aen etch knoopken paften ootk twee bladeren vecht teghen over Den anderen / kleyn / — bÿnae ale met hap: dedetkt; eltk tacksken draeght een velac apsken / t off geboozt / met wolathtigh⸗ —* bebeekt/ onder fmaller/ boven wijder/waer upt cen bloeme komt gheſpꝛoten / dan vijf bladerkens ghemaeckt / boben in tweeen ghedeylt / es roodachtigh/ Daer nae wat wit achtigh / Daer ſom⸗ mige Daepkens in ſteken met geelachtighe cipkensoft tfopkens Begaeft : nat DE bloemen volghen kopkens oft bollekens/ Baer fact in ſchuplt / Dat van — -goghen ghelückende: De wor⸗ kel is dun in beefthepden tacushens ghedeplt/nochtang bes win⸗ ters niet overblijvende. Beſe faorte bioeyt in De Bopmaendt ende fprupt het ander tac Wederom upt : bant fact Lát daer at — 5 waſt ooch veel in Spaegnien 8. Ach fie Die — beeft Banne — [doch ín meer andere berdeplt / beet oft meer hoogh : upt elck knoopken — twee oft Dip Pean blabesern/ find ots oock meer / ſmaller de andere [5 en — kend upt den teen} ende graeuw. Op ’t ne bf bladeren ghemaecht / Die twee fcherpe hebben / ban binnen wit / ban nen — edn d [Die eer fp Heel vergaen / Haer fetven in ende — de ——— hardt / kort / rondt ſaet / bet ſaet v an Colle oft ander —— seit gd gamen Den see It 5 „be mel e p B Dele i Ísin’t Tatijn has filueftris otaaa ghehee⸗ ten/in hongarien Vad zek fiu, oft Wilde Ginoffelen/ loo fv alle De foorten van Wilde Lychnis pleghen te noemen. Deft foorte fs wat fuerachtigh ban fina / Baer alle De andere Wat bitter⸗ atbtigh in Den mondt zjn. Ap waft in hongarien ende oock in Ooſtenrick: ſelfs wt ghoom ban Lutzenburgh. Deſe ghe⸗ en feer De gene die Lobel Wit Behen van Salamanca noemt. „ NeghenfteWilde Lichnis, in't Katún Lychnis filueftris no- mea oberbloedigh opde merit bergen an Stiermarckt. Do onee —— eg — den ondens nde. bladeren ban de ghemen⸗ —— egte dan De andere/ende aen” ende ſpitſch. De tackskens / Die — beklagen, dz aghen ghemepnlijck Dep. „maeckt van bijf bladerkens/Die elck ín tweeen middelvan — e / rbi midden bande ; bebben/ wit ban berwe/met bijf Dracp. us int middi ——— sock been, als fp Des — ute bergaen ; che oft blacakens belki hardt aſchverwigh fact — tel is igeren overblijvende / ende haer felben fee, bulbisbenbe — — eLychnis, ft fm Ooſtenrick ende oock ín Stier⸗ — it lg) —— heet ghe⸗ — {abeladen met k lat fact. elachtigh / end Rn — —— —— — t Eberhuet heen an (hese ban NS erandering — mr mer bek er ende —— Senat ermee woor⸗ — van L schnis ilueftris lore lafteo , dat is Wilde - Chriftus-oogen met melck- witte bloemen, dit ín B Blaendereno bele Petrus hondius plaetſen in't wilt waffen/ ban aen; e Defe ie kleynder dan eenigh van Het ſeſte Boeck. lamia 257 en eerften : knoppen Daer de bi í fommigbe foorten lanah / dun / — errre audere znſe ſeer dick ende dpchebia wid u, je opgheblaeſen / (elf eer De bicemen tooit: Komen, Ten ttoeeden : In fornmiahe zijn be DF bloem-bladtrs bam’ t opperſte tot de middel toe met ten Siebe gbedepls/ boorte heel ; ín fommigbe fietmen tee fide wart de fetve toch ettelthe fiuippeliighen / tanbs- ghewis gheſchaert / wepnigh oft beet; dan ue fchoonfte zin wiens — aen bende fijben im Dem oft vier fippelen berbepte zn. Defe ſoo abefntppelde hloemen zn ghe⸗ mennljek ban binnen met pfer-mael poeder beftroent / ’tosleks in d'andere oock ſomthdts ghebeurt Voorts foo zijn de gefnippels De bloemen oock ghemeynlyck klepnder dan d'andere. Cen derz Ben: De Maepkene sn tm fommighe bloemen heel wernich / meeſtendeel vijf — ſeſſe in t aberai ; fomtijdts Heel laneh / berre upt kjckende; ſomthdts korter / ende niet verre boven dr bloem upt-ffaende. Soo wel de lengte als de korte zijn Dich: _ Bhelfbigh/ gheftickeit / fondet- hoppen/ nde komen upt ‘top Ban De inwendighe bewornſels der (aet-hupekens: Zomtijdts zjn Be draencn twel eene foo beel ine gheral/ noch Dieper beghin⸗ nende / ende haet ſelben naeuws upt de bleem berieffende / veel dumner dan De boorgaende / — met kleyne — —— nopkens begaeft. Sulcke Draepen fietmen epñ lytk aen De bloemen die feer ghefnippelt zijt) ſomtud te oock aen be — — pelde ; maer nechtand niet wel foo dickben is Enghelfche Zee Chrittus-ooghen, fepot Robe, ig een crimde⸗ ken dat ban de woztelaf ſeer Deel dicke hladere beeft, kleunder ende (malle dan Bie ben De Zee porcelepne. Cock heeft het vele ghebogheti ſteelen / langhs Bet aerden ligghende / tenen cubitus oft anderhalf langt : in't op sd ban De welcke ven Wit Bupsken komt / dat ban bet Ocymaftrum oft Chriſtue voeben gbelck: int weitke voortkomen ſeer gerdighe witte blormkens die ban bet Oeymaftrum niet ongheltk / hebbende binnen ſwarie draepkens. Tſaet groepet in De haruwkens oft bladerkens / ende is ad Dien bande Chriftus-oogen oft Ocymattrum gtjeljek. Dit crupdt beeft eenen fouten fmacck / — niet onlieffeljck/ ende és mals ameten. Tgroepet tuſſtchen de & vrage egt af i haven ban de Zee aenlaer. Th in Wedemaendt / Honmaent / ogſtmaendt / ige oock Benne Tentelven Le Lobel befchr ft pack ſommi —— ban Wilde Chriſtus· ooghen; maer Die vo⸗ ren alle npt even De Witte Eu helfche ee Chritus-ooghen zijn Defe ſelbe ghe⸗ mepne Jenettekens —— att Sodonus af der⸗ een ende zjn in't — — tt Engelích Dobie ofe Campion ghehteten. De Bobbel roode Wilde Chriſtus ooghen worden ban Zobel oock in’t Feerduptfeh Dobbele-roode Materfionen gheheeten / int Latún Lychnis agreftis mulcifiora. Poorte sn atie beft Wilde ehriſtus · ooghen in't Engelsch Wil. de Campion, in t Boogbduprfth Widerftofz Ghenoemt. Wel-rieckende Wilde Chnftus-ooghen, Bit ban ſommighe bear Be Hefperis Theophrafti ghehouden wart, Doet Des nachte eci fer Welrieckende bloeme open / ban verwen wit / nae Den rooden tret⸗ kende, Bet kelcksken ban De bloemen fs met beel taep fap helers aen het welcke de vlieghen ende muggen baft blöben/fonder Doors te moeten ee — wegh vlie ghen ſTheljck men fiet ghebeuren aen de — ghewas tweltk Mutcipula ghengemt wordt, mighe eek Ocymoïdes nottiflorum, —— Wercking „ad — ghedaen gn moghen de felve kr toegbefchreben worden die ghemepne Fenettekens hebben / om dat (p meeft alle bitterach⸗ dad et hg De Jenettekens Dan nochtans ſom⸗ alg tufiug ——— bitter veil} — ſuleks dat Ad en ſchinen te act ban alle ii — Br Bragt —— — nen beren ie — van HET KVL CAPITEL. Van Wit Beën- oft Polemonium, Gheflachten, Oe be ohefarhten ban Jenettekens oft Wilse ghen foudemen bock ſeer Wel moghen ien zac EP rweltk van nieuwe Crund- ER lement En album genoemt wordt / ban ander Po- emonum. € _Ghedaente. de — dunne / ronde en upt elck lit Ban De weltke ko⸗ men àl te pur babes ftaende langhathtige en oft kaele blaederen voort/ bie * —— oft Duy —— — bijnae gez lijtck/ staf lach t op’topperfie van De swa gie load / bete bp een als een trosken / allegader nederwaerts ende eltk bien komt pt een langhwor= vigh oft hupeken gheſproten / twelck met een Dun ende lacht velleken bedechit ig: Daer ín light fwartach- tigh faet/nae Dat de bloeme bergaen is. Be / tamelijcken h / maer dun, - lani / Behemen ende Brant 258 dickwijls op lochte groene heuvelliens ende Dierghelijche gheweften. € Tijdt. Dit truydt bloeptin Ben Somer / dat is ban Wraerkmaendt af tot in de Oogftmaendt. € Naemen, Men noemt Hit ghewas in ’t Latijn Beën album; ín onfetael / Wit Beën: dien toenam album, dat is Wit / ig Daer bp ghevoeght op datmen 't onderkennen foude ban’ Mood Beën , dat ghemepnlijck Valeriana rubra aft Goode Valeriaene ghenoemt pleegh te weſen / als wy Spit 25cëy oft Pole monium fn ong elfſte Boeck lullen bethoonen· Nochtans en is geen van beydẽ het vecht Beẽn van HeRraberg: de ſommige ñoe⸗ men dit truydt oock Papauer ſpumeum, Baer het nochtans met den Beul geene gelijckeniffe en Geeft: andere heeten”t Herba Tunica; de Spaegniaerts Saflefen- Dan de Herba Tunica, nae het feng | % ghene bar Dioftozideg Polemoniùm noemt : ende voor⸗ Waer dit Beën ; daer Wp nú af ſpreken / en komt niet quaz ljck over cen met het Polemonium Ban Diofrorideg : want het heeft bunne teere fteclkens/bladeren als die van , de Gupte met ghedaente ban Hypericon oft Sint Jans - trupdt/ bloemen als upt ſe s nederwaerts de / ſwart ſaet / een langhachtighe witte wortel⸗ Die ais her des hefehreven — uche als het Polemonium gan Dt wordt; wiens beïijzijvfnge aldus lupdt: Det Polemonium, Fon et Beute op lapan ranbelap 3 a ; & waer in ed pn langh/ enbe wit / bie oan Struchiam gfgelrjek: tot welche — Eine De Ehle boet forme soor den v t zijn / te weten / dat de blader — ban Die bande Guvte / komende leer — p. — bres ——— —— | ‘ban fijn 21. Boeck niet en fraenzende Die te Weten datſe de daer oock bn ſtaen / moeten uytahedaen zijn / alg tot De Belang oan een ander Polman oorendes * “dek oft hinderlijck weſen. D yhen ban Bernardus Gordonius / is — pieban Craydt-Boeck Remberei Dodonæi. want daer is noch eert order ghewas / bat Polemonium Beet / ende Den toenaem Polemonium Abſyrti voert / om Rat het van Abſyrtus in het boerk ban Be Ghebzecken der Peerden met korte Woorden beſt hreven ig : welck De Groorfte Calamente met breeder bladeren Leer nhelijcht / maer witter ende grÿſer is dan Dat, bitterder /ende (waere per Han veuck / ende waft in vochte waterachtighe wepen oft beemden. Maer dat Polemonium is feer Berfchepden An bel! Polemonium Han Bioltorides / daer wp nu af sehen. EN — Poorte ſoo wordt bit Polemonium in 'f Gyierks Pole: monion. Hoxewerior gheheeten ;eyde ban fomraige Phil. rion vraeraipiovsin Capgadorien Chiliodynamis xinso yaris de Latüutehe hebben ’ ooch Philecerium ende Chiliodyna=” misgheneemt. 204 € Aerd, In dien dit Beën dat Wp nu befehriinen/ het opꝛecht Polemonium gan&iofroyides ie/ foo is /nae bet feggen ban Galenus/Dun ende fjn Van deelen/ ende Heeft gen verdrooghende kracht. gj Kracht ende Werckinghe. · De wortel ban Polemo⸗ nium / foo Diofcozides leigijft / met Wijn abedronchen/ig goet teghen alle beten ende ſteken van berghiftighe ghe⸗ Dierten/ ende teghen het roodmelifoen, Delelge wortel met water ghedroncken Doet ac= Kelijck piffen / ende is goet teghen De drzuppelpiſſe „ende werfoet De pine ende weedom van de Genpen ende alle u, Als van defe Wortel De fwaerte Han een drꝛaghme oft Bierendeel Toots met azijn oft edick inghenomen Wordt / foo gheneeſt fp de Gerdighepdt ende Gerftopthepdt ban de milten / ende is goet den miltfuchtighen ghebruyckt Men bint de ſelve wortel oock op de leden die van den Deoypioen ghequet ſt oft ghefteken zijn ; ende men Lindt paer feer groote baete bp. — Teghen den tandt-Leer wordt De fee Wortel ghe⸗ knauwt/ende in den mondt ghehouden: Waer door depij= —- ne feer verſoet Wordt. En — Selfs foo wordt gelooft / dat Ben ghenen die dele wortel over hem draeght / oft in de handt heeft/ van de Dcorpidez nen niet gheſteken en lal worden: ende al wierdt hp daer ban ghefteken/ dien ſteeck en fonde hem gheenfins Ichades Alle deſe voorſeyde Grachten worden het Polemonium toe geſchzeven: het Welch/ in dien met onfe Beën over een komt / gheljck wy v ſos maghmen dat ín aile die t/ booefepde gebreken voor het Dalemontuin gebruprken. RCBIIVOEGHSER Efe wee naemen 5 EN F t te weten Polemonium hen , hebben de Be Hettvveede Deel. Wilde Lychnis van- Fabius Columna ís een ſchoone witte bijfz bladighe blote / met vuf geele ùraepen ; ente igsban hem Ocy- moïdes Lychnitis ghehteten / om Dat fp bladeren heeft den Baùliz on eenighſins gelijkende; grüs / haprich als Bie van Chtifius- voghen; Barr welcke De Onderfte klepnder zijn dan die midden aen Be ſteelen affen: altijdt twee teghen cen : de wortelen kruppen, We Italiaenen noermenſe Herba Lacaria _ Walde altdt·groene Chriftas-aoghen , im’t Latin Lychnis fil- ueſtris femper virens gheheeten / oft Ocymoïdes Lemper virens , is een fracp ghewas / uyt Italien ghefonden / met naeme ban Ocy- mioïdes arboreum femper virens, om Dat het cer boomachtigh oft heeſterachtigh ghewas is. Deſe foarte beeft tete tacken / am: trent een palme langh / dickachtigh / ende houtachtigh / maer nach: “tans onfterck ende Bìpos : De bladeren en zjn niet grooter dan Die Han de Maeghdelieven / altijt twee tenen malkanderen over fraenz de / van onder af allenghskens in De brredde verſprendt / maer Ban hoven fpit{ch/ (eer groen ende blinchende : upt ’t fop ban ſemmighe ban Defe tachen Waffen andere fijd-tackshens / teer, gheknoopt / aen elek knoopken met twee ſmaller bladerkens bez fet: ende op haet 'tfop in ſommighe wiecken berdepit : de bloemen zön in vette vellachtighe bunskeng he lloten / dan Dijf in tweeen gez deylde bladerkens ghemaeckt / *5 lyfverwigh: untt midden _ batt De welcke Dep fmalle kromme draepkens (prupten, De wortei is wit / niet ſeer gebelelt ettelijche iaeren overblijvende. Dy bloept in Braeckmaendt. Audere foorten van Wilde Lychuis. Den ſelven Cluſius bez chrüft noch andere fopeten ban Wilde Chriftug-voghen: onder ‚Be welcke deſe orp hem ban faet zn ghekomen. 1. Be eevfte beeft “enen fleel omtrent anderhalten boet hoogh / oft hoogher / upt eſck kuoepken twee langbmerpighe Bladeren boorthrenghende / Die “boren ach foie zjn + upt De ſyden ban de welke voortkomen Dunne techokeng meteenige taepe vorbtighepbt, ale oock den unt⸗ teeften ſteel / beſet / ghelijek in meeft alle De foo:ren ban Wilde Tych⸗ nis ghefien Wordt /Daghende dunne langhachtighe geſtreepte hupsz kens ; upt de welcke ſchoone bloemkens fprunten/ 1 freenwit/ ban bf bladerkens ghemaeckt / Die van t bovenste tondt ’tfop in De langhde gheſneden zjn / waer in thien Witte Dunne dDraepkeng ijn/ban De U — Wanneer de bloeme open ale klaeutwen ban eenen boghel: daer nae bo _ollekene/ met faet / bat var de andere foorten ban mis gelijck. De moreel ie in beelen ghedeplt, wmi pt ghe tackskens fprupten / Î die met korte wolachti bedekt zijnde altijt twee tegen Den anderen Waffen. Defe tachskens worden lichteljck bervlant. „Bet fact ban Dit erupdt Was upt Italien gefondensende het crupt Was Mufcipula gheheeten. Deſe ſoorte blijft bele iaeren ober / als pock De nacbolghende. 2. Ge andere Geeft eenen korteren ſteel / vondt/ met bele koos peu / upt den groenen purpur : upt elek knoopken oock twee bla⸗ de pete JI /upt de welcke ſom⸗ dragbende bladeren ⁊ ghevende / Die wat grooter zijn Dau Die ban de voozraende knoopte) kruyppende / teeve ende krom loopende ſteelnens / Die ban oorte/ oock haprigh oft welachtighs unt de fijden bande welcke de Groote Muer gheltk: uyt eltk knoopen groepen twee bladerg ſommighe tackskens / oack mert taepe vocbtighent klam / by een die van den Wilden Sif boomn Myꝛtus oft Weggras ats oock is Den — ſteel /_aen de welche de mugghen ende ghelick / maer wat breeder. Te bloemen Waffen in laughworpige plieghen blijven ficken aloft het lijm waer: —7 pskens/bau verwe Die ban den Seep crupde ghelijck maer heer te oöck Mufcipula heeren. Wt-De wortel neffens de fijden van t Dandie, De wortel is klepn . “© ghchrunek van dit Den | pten oock andere ranghskens met bele bladeren be; truydt ig hedens daeghs onbekent/ fepùt Lotel/ Die Dat terft bez enn ; welcke rangiskens heel urverwigh zjn / ondefeer ſchreden Geeft/in Fralien ende Davepen beel waffende. twel voortgheſet ende gheplant Worden. Öp’tfop ban de Kracht ende Werckinghe, {Delandrpum van Plinius, twelck ſteelen / Ek putpurberwigh een foorte is van Wilde Ehriftus-oogten met witte bloemen (als zn} komen onhe beenen, Hinten {tarten purs wy boden ypt € ende {bethaontbebben ) gheneeft de ing ee komen pie, 5 tage „Tffeelken Daer ban Wordt gbeftooten ĩ vijf iet midden Door malle bladerkens gue⸗ ende uden D — — —— bupten fwart oft voonachtiob verpuc/ ban bien _ Snfgheljchs Het crupdt Dan it ewe Melandrpum gheftooten Of lange daepkens Die op't upterfie abende _ wordt dhelepdt op de Beten ban de bergiftige Dieven die ín de wijn: tmet noch bf andere koster Drarpkens/Dietoitre garden sja. c E aen hebben. Seſe bloemen bet {bas De foorte Han Columna befelpeben wordt in Italien veel by je balgen oek Bupsteus bie ban be beorgaenee gelicht hol pees ende Hiel banen are et bar Der, Dierghelije — — — — melcks in De borſten te doen komen. Zooo datfe heet en barht van Debt en langher Dan ten iaer ober) ende gheeft zerd is. a — eene Du miaije d Ì ppte/ wat Wol: · dek d fteelke: rijdt twee Denans ⸗ HE-T XVI CAPITEL, cokiens komen n Van Koren-Roofen oft Neghel-bloemen. —— See ee 20 meug. Hede betchuvinghe van de Wilde Chuſtus · doghen e Lychnis j oghen De ren met goede reden — li warden, ale met De ſelve eenighe gelijrkeniffe van bloegen SE De Auricu „€ Ghedaente. speghel-bloemen crupbt heeft langhach⸗ ' te ban Dl | tige/Mmalle/ Gpit oft ban oogen fcherp afgaende hapy „Sen fleet wordt vi „ende tupghe bl : Den ſteelis hoogher dan anderlat- ende lijn Hen Boet / rondt / oock hapzighenderupglj. De blomen feet licht bt ziju doncker purnur / oft bꝛuyn roodt die Han De — Er et Chrifi jeu ghelijck maer klepnder. Het faft íe 3 bp een mochtans klepe openoegt ae de grootte ban Bit fmparg ame eeniaie bacbtbept oft bitter ban 2 Erman een eig oft rofacp, Gmaeck / ‘twelck: in laughwo ens oft bolle: , en, me Cafa Bona heeft bit ohewmas . Hens / Als dat ban de enettehieiis/ berloten lepdt. De __Mafcipula Au zi facie genoemt, … Bet kryght ghemeru⸗ dak — Het ſeſte Boeck. lck Den ſteel het tweede iger nae Hat ig ahemee ú Ben vande Arabers is De Balauus meenen ee ede. Beken Wie is elders befeineven. eneen vrucht / chen Wicende Roodt van Serapio Behagt ke J Wel bekende wortelen; die wo bier nacmatis met Á dn ee droghen in’t koet befchrijden futlen. er Behen met een kleyne-bloem , mt Latijn Behen Acre een foorte ban Wilde Lpehnisy dte wp in't Bijvoeghſel des beſchryven Andere ſoorten van Wit Behen. ben Polemonium bHan-Dodsneus j dat oock Monfpellienum is t bum gheheeten: ande Behen van Salamanca Epchuis. Polemonium van fommigBe Trifoliu 259) paruo, ig Dan Groot bet boorbefchrez ì het Ben album [foo hebben ſommighe De Zedoaria Ben àl noemen De Gratiola oock alfen. Dan Wit geen mede-foorte ban de achtfte Wipe Monrpelliers is ten foorte ban Elaberen/ ban marborefcens gheheeten. Koodt Behen. · ¶Men bindt in Die ganefche Crupdt-boetk berz fchepben crupden die den naem Roodt Behen vorren / Die elders eek by ſonderljck hefchreven zinsmiots dat ber onſeker is, wekk bet oprecht Roodt Behen (oude moghen Ween : bier ban ſullen tp ectelijcke in’t kost berbaeten. 1, Roodt Behen van Serapio Wwordrfmibefgaverg Bet Wit / by de niet wel bekende wortelen ende De Indigen ſche Deoghen befchrebene 2. Roodt Behen van Sa Jamanca is be*Cerfie Wilde Epehuis van Clus, enve cert foorte ban Bliegener oft SBufcipula / van ons in't Bijvoegbfer - 3. Roodt Behen van andere ig ban’t boorgacnde Cap.berhaeit. bet oprecht oft ghemepn Dlienenet.oft Mufcipula. 4 _Trpoliam . Ben Boboneus beſchreben wordt boor Kooot Behen ghehou⸗ den. 5. Zedoaria wordt dock Ben rubrum ghebeeten. 6. Roode Behen vande landtloopers ig se wortel ban Goat Water -Pariayr Bie Ban ſommighe lanudtlos pers boor Keodt Beken Verkocht wart, met groet bedrogh. 7, Roodt Behen ban Valerius Corus is bat ghewas tweitit Lobel Groet LimoniamBeet. 8. Roodt Be- hen van de Nederlanders is ban @oboncus bp de-foorten ban Roode Daleriaene hefchreben: in't Latijjn Ben robrum Belgarum, ban andere Ocymaftram Valerianthon oft beter Valeriananthon. 9. Roodt Behen van Matthiolus, is De Biſtorta / oft Berts-tongbes it Tatijn Behen rubrum Matthioli … Ocymoïdes oft Ocymaftram Han Lobel / ende Herba Tunica ved Soꝛdonius / ende De lacca alba ban gl elliers / ende het olygonacum ban Eragus/ zjn alle vorten Van Wit Be⸗ ben: Îae zijn maer een) phewaa/te teren de Wilde Zeij nis oft Jenettekens ban Dodoncus befchr Door ten foor: te ban be weltke Den Italigenfchen en Wordt / Die wp elders befchrijben; ale noch meer andere trupber Die den naem Ocymoïdes a i Ocymaftrum Bp ſommighe voeren doch daer beueffens hun epghen naemen beken / waer mede fr Beter bekent zij , win Se ſe Beneffens n. ypendẽ Ocymoïdes met de bladeren van Weggras , in't La⸗ fijn Ocymoides repens Polygoni folia gheheeten / beeft Dunne / ghe⸗ telis Dun, 7 Wor 2 —— 260 Koren · xooſen oft Meghet-btoemey. Id — rme A | lj * Nen U SE ud Plane 7 Plaete. Dele Boren-roofen Waffen op be koren · vel⸗ tuſſchen de — Gogghe ende Gerfte/ meeſt in Tanden. Sn sen Tijd. Sp en bloeyen ban 't beghinſel van Mey af/ tot het e van de Hraechmaendt. _ qN hier te lande zijn defe bloemen Koren · roo⸗ fen ende Reg / in Booghduptfche -bloemen ghenoemt/ i 00 landt Raden / Ratten / Kornroſe / Koennaͤgelin; in Ftalien Githone oft Gitthone ‚Waer Door meeft alle Crupdt-belrhrijz vers Dit gewas Hoor het oprecht Gith oft Melanthium gan de ouders acnahelien hebben: die Daer in nochtans ſoo merckelgekE bedrogen zijn/ dat Get mp gant{th noodeloog dunckt te welen / dat lelve met Woorden te Willen bethoo⸗ neu; ghemerckt dat dele onſe Koren roolen Gan Get waer⸗ achtigh ende oprecht Melanchtum niet alleen ban bladeré / maer oock Ban andere cpgentheden verſchillen. Sy oa Ben niet te min Van Lonmige Gith oft Melanthium geheetẽ/ nae de ſwartigheydt Ban het fact; maer dan voeghtmen eenigh ander Woordt oft toenaem bp/em Die Ban het —— derſcheyden: want hippo⸗ de igh Melanthium te on Deen: — Melanthion ek ton pyron Merdslop Èx rap zvrov ‚dat ig Melanthium ex Tritico mn?’ JL atijn ; in’t ae: derduytſch Melanthium van't Kozen / oft Van de Terwe/ onder de welcke deſe ſoorte ghevonden Wordt. Octa Voratianus noemtle oock: Gith quod in fegere nafcicur. vins i8/iep twel onder’ kozen Waf: oi eee oare: is / Gi eltk ondert kozen Waft: om De lele oorſa⸗ Ke wo benle ban de geleerde ban ij tijden — Suhaso ende Pleudomelanthium ghehecten. Bellis ft Datfe in Banckrück Nielle ende Flos Micancalus oemt worden ;ende hp ghelooft datle het Anchemon phyllodes A's3er gura des ban Theopza ſtus zijn sint 1 tu Anthemum foliofam. Daer nochtans foo is het An- themon ban @teopraftus’t ſelve gbemas /'t welck bp Dioſcoꝛrides Anthemis ghenoemt Wordt / ende Anthemon e van Antkewis, die met deſe pr | ijtkemiſſe pen. q Aerd. Det faet van de koren tool is beet — | Cruydt-Boeck Remberti Dodonzi. Werkt de maendtftonden der vrouwen / als ippotrates in het boeck der Vrouwelijtke Hechten betuyght Ottavius bozatianug frheift / datn:en Dit laet gerooſt ende klepn ghewreven oft oheftooten zijnde te drincken moet gheen De ghene Die met de geel lucht ghequelt zjn. — O EG HSE Es DN List ſake dat Dit crupdt den naem ban Nieellaftrum boert nochtaus foo en heeft bef ghern groote ghemepnfehap met de Nigella, oft Hardus fact / Dat oock Gith beet ; dan alien om dar bet oock ſwart fact heeft als De Nigella doet: van de weicke top int Berbolgh ban Dit Loeck breeder fullen ſpreken Daet-en-tuffchen ſtaet het een ieg helycken toedeoncbeleerde Apoteherg niette geloo⸗ ben / die dit crupdt boor Nigella chebruxceben tor eroor achterdeel bau de fiecken. De Boooheuptichendoemen’t fomtits Grorz Ra. den de Franſo pſen Zvraye mepuenie det bet ecn (carte ban Lolium is: fp noemen ’t oock Nielle des bledz . Suchfiug heet bet Lolium Muro, Lychnoïdesfegerum ; in’t Spatnfth Nepguill: ende Allipinre; int Enghelſch Cockle or fielde Nigella; in Statien Nigellaf?ro „Mes lanthiofalfo , Ruofola ende Gittone, alw koorfcpr ig. Melanthiùm ie Bock den naem bande Nigella ende infghelijcke ban Len Halicaca= bus, als elders ghefepdtfalworden. - Dit crupdt / ſeght Lobel / heeft breeder maer korter bladerendan Die ban ’t Blop-crupöt : de ſteeien Sn vecht dygarnde / land h eme haprachtiah/ hebbende int hovenſte langbworriche knorkene / mee bier oft vijf Ri Adin bladerkeng Die De bloeme bebanrhen; ve welcke ban maeckfel ende verde bie van De Malse obeinek ia. T brenght Veel farte voort / dat bupten wart / ende ban binnen tit ig. Dit heele ghewas is ahemepnlijck afchvertwinh. % Kracht ende Werckinghe. Voren· Rooſe / als Fuchſius ſeght / ig feex goet teghen de quade ſchorfthepdt ende Witt vier / (oo wei als't — Deet * wonden / gheneeſt be fiſtels oft loopendegaten/ende elpt het bloedt. 5 Oft bet met eenen pels ghebruyckt de maendtftonden treckt / als Ooboncus upt Bippocrates verhaelt / Daer twufelt Lehelaent maer Dat bepde De Figellen/ foo welde Tamme alsde Witde ; Die tweederhande is / met Merturiael Bonigh gbemenght / fuieke Doen/dat houdt bp boo: ſeker. Maer acnghefien dat de Wilde Pis gele onder het kozen Groept / (oo is te bemoeden / vat Hi pocrates t ſelfde verſtaen heeft van de Nigelle ie onder de tere Waft/ ende — * — — ee “@ gemalen faet met honigh ghemencht neemt wegh arte teclichtz „bept ende fchelferingbe des bupts/ als't daerop —— Wordt / het apent/baegBt af/ ende ontdoet alle gefwilten ende v thedert. ‚Bet felbe fact ronckfn súnde verweckt niet alleen de macndes ſtonden / maer De piſſt / ende doodet Be wormen des bupeks. @m de genen ban De Moeder te ſtillen / ſaimen eenen peſſus maken ban vit faet /gbemengtelt met Boofen- honigh roe ele far gr oock onbe fabeonsen PE. ne j act voc! R er € hozen bi maer is wat bitter, HET XVIIL CAPITEIL Van de Ginoffelen oft Groffels-bloemen. ì ‚_ …_Gheflachten. Eee O der den naem Gínoffelen worden nu ter tijdt beet — derhande bloemen verftaen / om dieg Wwilledat fomz nughe de Kepkens ende haer mede-fooyten vork Loor Gis noffelen rekenen : maer wy lieden / om alle die loorten Wat heter te onderfr) / 6 Dh beinden / te weten Pluprr Normed Ae ien e keren oester lanen an en ghederlt Worden / nae —* De Groote / diemen. Ì _Ghedaente. 1, Gmoffel-bloemen no den 5 Te, : Ì hr ende Werckinghe. °@ faet ban Dit rrupdt daor Han Fndien fer eenen peſſaris met “Het tvveede Deel. Het fefte Boeck. 261 Doncker purpur-vood/ oft bꝛuyn peerfeh ; ſomwijlen oock J wit / unt den Witten purpurachtiah oft wfberwigt; fomz Sazoote Sinoffel bloemey. tijts gefpickelt/ ende met terfeepben bele —— oft en pf gheſchackiert. Mt ’t midden ban defe bloemen puplen q Ee f twee Witte nopkeng ban —*— ghemaeckt. Ais ly NEE, at vergaen / ende berwelckert oft verllenſtht zijn foo wafren ERS ín de ronde huyskens langhe haeuwkens oft Cact-bollez Kens bol klepn (wartfaet. De Wortelen zin ghevefeit; ende blijven veel iaeren over / foo wanneer fp wel teghen de koude bewaert oft ín teplen oft ander backen gehouden ende ghewacht worden. _ : “Enkel Sinoffel·bloemen. 5 De Kleyne/eyghentlijek Plupmkens geheeten / zin de —— oft Ghemepne Ginoffelen/ aengaende Geet Ae ae nochtans in . DP r * en / u hacbtighe kleyne ronde hupekens ——— en ang an be / aen De & wat meer ghefntupelt oft dieper doorſneden / ende daerom pmkbensg oft bez de Plu oft van De voghelen wat ghelijckende / ende daer van Gaeren naem in onfetale voerende : Han verwen wit / oft ante a —— htigh / ende nae den ljfverwighen € Plactfe, 1, De Groote Ginoffelen worden in de hoz Ben onderhouden : Ban de ſchoonſte / die fonrwijlen won⸗ derbaerlijtken groot ende menighvuldigh Lan bladeren, verltheyden Ban verwen / ende goet van reutk zin, Wor: den in —— potten oft bewaert / ende neerſteljck aghen. À uik —— meeſtendeel Gan kleyne laat: ens oft ſcheutkens / dat ie nudts een weynighelen Ban be feelen ende wortelen met De bladerkens at trechender ende inder aerden ſtekende: felden teeltmenle van fact: want ghefaept zijnde keeren {p wederom tot Geeren tite - den aerd/ Dat íS/ ſy krijghen kleyne enckele ende niet foá wel rieckende bloemen / al Waert Hat Get fact Ban cer ſchoone ende wel-riechende bloemen vergadert ware. Af he / Klieftmen Die mien defe ſcheutkens in der aerden freecht / Bichwijlg aen haer onderfte/ ende men doet —— 262 Rreyne Sinoffeley oft Plurmtens. ke Giroffels-na Eomen / den elen — tbe bloeinen die daer ban iroffels na —— felgen lieffelücken reuck ven ſouden. foo ſalmen len nae haer van haer add ideen ſy an over/ ende boten nienighe faeren langh. 2. De Kleyn lepne Ginoffelen oft Plupmkens Worden híer te lande ín de hoven geplant: dan Gefnerus betupgbt/ dat ſy in Hoog —— wilde in de vochte wepen He schonen Deen te wor ——— 1. — bloepen — — eee — — di ja EER ee — Caryophy!leus flos ; in't Booghbuptich en ende. É ee — par alen Garofoli; in — — goch beef: in't Latijn Ocells,Ocellus — „elks ica „ oft Vertonica , — alti amme — —— ten haer ghegheven zijn om bne Betoniete onderfchevden/ ben / ende in t Grieclis Keftron eta PE oi ae — als wy ín be be⸗ crupòt Herba Tunica ghje- Heeten anders geen crupdt en Gozboniug bethoont/ datde en E ſcorides Cruydc-Boeck Remberti Dodonæi- Ander en — — wf ej — — eli cht / er voor het Polemonium. van du⸗ * ease den oop ler, Dat beft onſe Ginoffelen tſeve ghewas is/ tw inius Cantabrica noemt in jet 8. capitel ban fijn 25. boet benige in Spaegnien gebonden is ge weeft Ban de Cantaberg (bat zijn die Lan — Cantabrica niet en Turnerus houdt boo, ende hun naegeburen in tijden ban den Kepler O nus Auguſtus; fegghende daer aldus van : Waft over al/ hebbende eenen biefachtighen frecl/eené boet laugh: Waer aen Waffen Gen bloemkieng alg 4 korfkens ghemaeckt/in de e leer ileyn fact leydt. Dan Teonartus Fuch ghelooft batmen defe Ginoffelen vooꝛ de Vene es Betonica altera te houden / die onder Be notha oft valſche beſchrij —— Wordt / Die bp de boecken Lan Sores en: de Welcke daer — — is: ee / errepe ; Bet model ‘van — — — — Plu — gheheeten / nae vm — ende als — — shaped — ns Wordt om de ſelve en willen oft poche Het tvveede Deel. man ſy sijn met den naem Caryophylleus minor oft Verto nicaaktilis., ende Vettouica coronaria minor oft altera bp de Tatjnſche ſchrꝛywers ban dele tijden ghenoeghſaem bez Rent: fouumtghe Nederduytſchen pleghenſe oock Kleyn Ginoffelen te heeten. € Aerd, Kracht ende Werckinghe. De Ginoffelen en zijn oprechtelijck in de Medithne m gheen ghebruyck / Dan om de kranskens ende tuplkeng te maken Worden ſy bijnaeal te Veel gheſocht ende gheacht / om haers lieffe⸗ lůckheyts ende reücks wille; bijfonder de bloeme diemen doer neerftighept im de hoven ende teplen pleeghte onderz Gouden ; de weſcke in den edick oft azijn ghelepdt zijnde / dien eenen ſeer lieffelijcken ſmaeck ende behaeghlücken reuck doen Erijghen/ ſoo Guellius betupght/ ende daghez “Icke bevonden wodt. E nochtans foe prijft Futblius niet alleen De Conferve/ Diemen van defe Ginoffelg-bloemen maeckt / teghen alle peftige ende befmettelijche lieckten maer verlekert oock/ Dat de wortel Daer Ban (bijfonder Ban de Tamme ende die in de hoven oft teplen onderhouden wordt ) feer veel ghez acht ís van alle de Medicijns van onfe tijden /ou alle Dier: ghelijcke quade fieckten af te heeren. — $ Den ſewen Fuchfiug verfekert/ vat Get fap Han de Gi⸗ noffelen die ín 't Wilt groepen ſeer goedt is om den (teen van de Pieren oft blaſe te breken ende af te iaghen. Pp ſchrijft oock / dat ſommighe toog ſeker houden dat ’t felpe fap van Wilde Ginoffelen de vallende ſieckte ghe⸗ neſen kan. BIJVOEGHSEL. H Et ig te berwonderen / Dat deſe bloemen niet merckelijck ban ‚De ouders onderfchepden en zjn ; foo datmen eer dence onbekent fdan Dat fp Die ghehadt ken faude/ sld mi sns oft onderhouden onſekerheyr is oo: faeck dat fchep rupdt- ber De felbe beelderhande oude eat inh vt die ban Dodoneus bermaent sijn ) Iphyum ende Beronica altera: maer aengaende het Iphyum Daet Atheneus af fpreecht / fp ag bei rl Daer boorniet ghehouden wor⸗ erkt/ Datupt ijbinghe Die Cheopbraftus daer ——— ) opeveonbfen blyckt / dat bet Iphyum een atupuachs tig ghewa Sig. o2te/ foo hebben de fe bloemen Bat epghen (doch epn met de —“ Roofen hrg —— —— eel / nae Dat De cerſte bloeme vergaen is / cen ander fiet ſprunten. en kan defe bloemen oock met griffien oft inten beemenighbul dighen· — Dock heeftmen dit cruydt dickwils foo herdt ende heeſterachtigh ſien — dat ſi NN fteel eenen tamelijcken was gheworden. ' } eſe —— fomtúbts foo dobbel ende menighbuldigh van bladerkens / dat de bupskens daer — ea ban De me⸗ n Ber bladeren fplijten/ ende met ren koordeken oft Draepken moeten wefen / om de bladeren bpeen tehouden. Andere Ginoffelen van Clufius befchieben in het 1. capítel ban ſyn; · boeck dec Dremder ghewaſſen ſullen ban ons hier bermaent twoden/doch niet ten bollen beſchzeven / maer alleen verhaelende » gene daer mede fp bau de ghemepne Ginoffelen berfchitten; fons Det te vermaenen Den tüdt ban bloepen / die nae de plactfen Daer fp ‘groepen verandert. E 7 — Eerde Wilde Ginoffelen ‚in’t Latijn filueftris Defe ſooꝛte Ward t Ende ne- ban af ban De / dooꝛſneden J omtrent ſeer Latijn Caryophylleus ſilueſtris upt giek knoopken oft lidt dan de — — p ter dan de boorgaenz / —— van ver⸗ Het ſeſte Boeck. 26 De ſtreke oft linie Daer in ghedzutkt zynde / be naden Ban bet mens fchelijck beckeneel eenighfins abelijck : anders ie de rte oock — doncker-rood als Die ban De andere. act is noch een ander Diergbelchk crundt {op den Suche waſſende /t welck witte bloemen / Die van de ———— Wijck ; ende het binnenfte oft navel bande bloeme is met purpure haprkens oft nopkens befet. 3. Derde foorte van Ginoffelen beeft wat grooter ende Dicker fielen zom elek knoopken vande welcke waffen twee bladeren/brees Der ende langber dan Die ban de boorbefchreben eerfte foorte var Wilde Sinoffelen 7 bijnae ban verwe den voeft gheidt ende : upt toppeefte ban De ſteelen ſpꝛu twee oft dep bloemen/elck bijfons bet waffende/ Die ban de ecvfte ſoorte niet feer onghelick/gemaeckt ban bijf aen de kanten ghefnippelde bladerckens (Die omtrent bet middelfte gen lfberwighe wolachtighepdr Hebben ) roodachtigh ban verwen / ſonder eenigheomgbekromde hozenkens oft uptftes Kende Draepkens ; de welcke wanneer fp eerft upt haer bupskens begbinnen te borten / wit fchijnen te wefen : defe bloemen zn feer et ban reuck. Nae de welcke bol: Bickachtiate horenkens / et plat fact ale De andere Ginoffelen inhoudende. Te mba rel ie langhachtigh / gheveſelt / bele uotfpruptfelen in de vonde ghebende / De welche allefing nieutwe fatelingben kri e/ haer (elven fog —— Dat fpop korter tht heele bed den in de hoben bulten ende beflaen. Waer deſe ſoortt in't wilt waſt / is ons onbekent;dan piefeer ghemepn inde hoben ban @oftenrüch / Bebemen ende oogbduptfchlandt / ende ban meer andere omligaende tanden ; ende bloept inden Bep. Ô 4. Vierde gheflacht van Ginoffelen heeft eene dickachtighe wortel met een fwacte ſchorſſe bedeckt / Shemesh ghebefelt/ boventwaerte fommigbe tacken uptghevende; De welcke langhs der aerden bers fprept sijnde / meer vonde hoo fdekens oft buffelen boorbrenggen / ban Dunne geafachtighe groene bladerkens vergadert : tuſſchen de welcke ſpumten fommighe dunne fteelkens omtrent een patme langb/ gheknoopt/ upt elck knoopken twee klepnebladerkens hes bende: op elch ffeelken komt een hunsken voort / wat grootachtighs waer upt een bleeck-roóde bloemekomt/ ban bf een weprigb om De kanten ghekertelde bladerkeng ghemaeckt: upt ’t midden van De welcke fomtwijlen twee horenkens fp-upten (ſomtüdts oock niet) wit ban berwen/ met ſommight uptfickende Dracpkens. s. Vijfde gheflacht van Wilde Ginoffelen heeft een Dicke ftwarte woꝛtei / herdt ende — —— ter aerden ver ſprende tachgs kens ii omtrent l fpanne arg Gekmoape/ aut fame * Dt doer tag ve —— ban De ſteelk — ed : u ens ſtaen kel / waer in ——— ſteeckt / Die wit is / weiriece laughe kende / van vijf ſeer gheſnippelde bladerkens gemacht: upt ’t mids Den ban de welcke fpyupten vn af Draepkene/ omges Draept ende ghekronchelt als de horenkens ban de Wijwouterg. Dit felbe gheflacht wordt oock wel gebonden mer langtjer ſteel⸗ Kens/ meet bloemen boortbrengbende/die ban De boorgaende ſoor⸗ te ban ghedaente ende withept ſaem gheloch/ maer noch tang ſonder uptftekende kromme horenkens ; ende in ſtede ban dien hebben fp thien draeykens / wat meer uptftekende ban be bloeme felf. De hoofdekens daer het fart in ſteeckt zin oock wat tanger. ®an dit ſelve gheflacht bindtmen ſommighe die een purpurach⸗ tighe —T— wolat htighept hebben in't midden ban De bloeme. en t nocheen ander diergheljcke foorte ban Wilde Gino fs felen/ grooter dan de boor fepde/met langher ende flercher fiéelkeng : de e is oock grooter / aen De kanten oock twel foo diep voorz ſneden / ſander eentgen reuck / nan verwen ſneeuwit oft bleeck-taan? ende b lüfverwigh / met — purpure nopkens rondom bet middel ban de bloeme waſſende verciert / gotk ſonder horenkens/ ende in ban dien inf thien dDzacpkens hebbende / Die haer felbenupt be bloeme —— 6. Sefte gheflacht van Wilde Ginoffelen krijght bele ſteelen: upt eltk ken van De welcke ſpꝛunten altijdt twee bladeren / graf⸗ achtigh / ban boren/groenjendeniet grÿs oft grauw als dan⸗ dere. Op 't hoo bange fleelen komen boort feet bele bloemen / bupskens —— ban bf bladerkens ghe⸗ fimalle ende ſeer dunne (nippelingen verdepit / wit aft oock purpurachtigh ban berwe / ban verte eenen ſeer lieffelijce kenreutk uptghebende : : het ban de bloeme ís groenachs tigh/ ende met eds purpuracbtigbe wolachtighept tupgb/upt de welcke fonmigbe — komen gheſproten. De vꝛouwen ban Ooftenrijck achten Defe bloeme beel om haeren goes Ben teuck ; ende fp wordt lick ban haer Zodder naelin, dat is ele oft gbek Ende lſe ertelde 0 gheheeten. eſoo het a houdt dat het Dios anthos ban Theophraſftfus foude mogten wefen. — 7. Sevenfte gheflacht van Ginoffelen ig leegh ende langhs der aerden verſpreyt / met Dunne bladerkens: de bloemkens zyn ban bf bladerkens ghemaecht / rood ban berte / maer met ſommighe Glberachtigheglinfteren o befproept. Ginoffelen met dobbele bloemen zijn De boorgaende in alles Ep nae ghelück /met wat dunder bladeren / oock aen De dunne ſteei⸗ kens twee teghen een waffende : dieop haer t' ſon dobbele bloemen draghen / in't intfelban den Somer rood ban verwe / met ſam⸗ mighe ſiberberwighe ſpitkelkens; dan met langbepdt Han tijde worden die foo bol van bladeren / dat fp Ban volũghepdt fptiten / ende in't midden an dese klepne bloemkens berthoonen/ ban dunne bladerkens ghemaeckt / wat bleecker rood ban berwe Han de ans Bere. DBitcrupdt ſtaet Den Geelen Homer door en Lloept ; ende blóft alle den winter groen ; want het magh (eer wel teghen de koude; ende vermenighvuldight ende verb epot ſich felven a 264 bet en waſt niet in’ t wilt/ dan is van Cluſius in de hoven van fomz mige lief-hehbers gefien. Maer van de beranderingheder Dob⸗ bete Ginoffelen fullen bop Bier nae noch meer fpreken. 8. Achtfte gheflacht van Ginoffelen Beiijght bele dickachtighe / bolfappighe bladeren/bijnae als die ban Zee- Gras / bitterachtigh ban ſmaeck / met korte ſteelkens / aen eick knoopken met twee blaveren bewaſſen: op Die ſterinens ſtaen feer groote (nae den enſch ban Dit heele ghewas ) ende wijde hupskens / watachtigt/ - upt Den groenen purpurachtigh / in bf kertelen ghedeptt : upt de Welke enckete bloemen prnpten/ ban bij f bladerkens ghemaecht / dicht raod Ban berwen / fondereenighen reuck 9. „Neghentte gheflacht van Ginoffelen heeft heel klepne grafz asbtighe ende bjnae flekende groene bladeren ; ende kruppt berve Ende wüůjt / veel landts beflaende / ghelijck den Moſt pleegt te doen. Tuſſchen de bladeren Waffen ommige upefprupticlen / die bloe⸗ men Draghen/gemaeckt ban bf in tweren abefneden bladerkens/ Bleeck rood oft ljfverwigh / eick op een dun ſtreluen ſtaende / Dat nauws eenen dweerſſen vingher hoogh is / ſeer behaeghlück om ſien:; het ſaet waſt in bꝛuwne ende blinckende hoofdehens/ De ghe⸗ daente ban eenen Nier hebbende (waer mede Dit cruydt ban de gheflachten ban Binoffelen fchónt te verſchillen / mde bp De Chri⸗ ſtus ooghen wat naeder te komen } ende is klenn/rofachtigh ban berwen : de wortel is langh ende fwartachtigh: Defe ſoorte in De hoven verplant zůnde / pleeg) in’ t laetfte ban Apzil te bloepen/ ende ſomtüdts wederom omtrent het beghinſel ban September. In — lop’t gheberghte Judenbergh gheheeten / krüght dit elve crupdt heel (neeutwitte bloemen. hHet niouhte wel weſen Dar Dit felbe ghewas waer’t ghetie dat Gefnerus Mufcus alpinus noemt. Tamme dobbele Ginoffelen van Sileſien met menie-roode oft orangie bloemen. Deſe ſoorte en berfchitt ban De ghemepne Tam⸗ me oft Bof-Ginoffelen nerghens im ; dan (pis alleen / aengaende He berte ban Baere bloemen / ban alle De andere berfchepden : want die komt. feer nat bp Die bande Wilde Chriftus-ooghen / Die wp bloeme ban Conffantinopelen noemen : ban deſe bloemen en sijn niet twel foo vlammigh oft gloepende ban verwen / maer teechen eer wat nae de lifberime / Die blückt in Die ffjde lakenen Piemen in't Booghduptích Pomerantzfarb noemt/ oftin't Neder⸗ Buptfch Orangé. Dp bloept met de andere Ginoffelen/ende kryght ſwart plat faet ; Dat inder. aerden gheworpen zijnde / ſeer lichz am beortkomt : — de pg am a — en — ſommighe wit / ſammighe rood / ſommi eeck or: ommig ——— Somtdts komen vam t ſelve ſaet enckele bloemen / odock ſeer verſchenden ban verwen. Dobbéle Ginoffelend'een uyt d'ander fpruytende, Den neerſtigen trupdt-beminner Prtrus Hondius heeftin fpnen bof ban Sileeſch faet tore fioelkensoft planten van Ginoffeis ghehadt / wienscene bloem upt Bander fproot ; De welcke men nietalleen en fach alg Be onderfte oft grootfte bloemen open was / mar alfoo haeſt alg De groote knop iet ban haer bloem begoft te berthoonen / foo verz —— Baert upt't midden ban De felbeeen auder klepnder knop; lek hepde Daer naeghelckelck haer dobbele oft menighvuldi⸗ bladeren open beden. Ende dir ghebeurde aen alle De bloemen Die op ——— en wieſſen /wee iaer achter een / tot Dat De koude van den laetſten winter de ſelbe al t lamen heeft doen ſterven. Bodts / foo waeren De bloemen bau De eene plante bleeck· rood òft fberwigt s de ander bleefch-berwigh oft hoogher rood / in⸗ gE) $ sacnaet, EE Gheflachten van cackele ende dobbele Ginoffelen uyr Lobel, Daer — bele andere ſorrten ban Wilde ende Tamme len / ie te langh ſouden twefen om te befchriben ; mde daerom ban gees fe Erupdt-befchrijvers afgheteeckeut en zin / om datſe ſeer luttel van defe boorbefchrebene berfchillen. Dan Lobel heeft omtrent fefthien ſoorten daer ban befchreben! De welke met DE boven ban òns verhaelde ſommighe gheljckeuiffe hebben / ommige daer van twarberfchillen; te weten Dele naedolghende. 1. Groote dobbele toobacktighe ende witachtighe Ginoffelen, 2. Groote ende Hilepne bbele Bof-Ginoffelen half rood / half incarnaet/ met rood ghe⸗ tende gheplecht. 5. wt rije si Diep ghekerfz i ilepne roo ghekerfde Wilde — tarnaete bloemen 1 n bladerkene / ende in't midden dep oft bier langhe ghekrolde havr⸗ kene hebbende, met oock vromer ende ſtüver ſteelen dan Die ban ve poorgaende. 7. Li De Alderk enchele Wilde Ginoffel⸗ kens met kranskens/(ter aecdigh enchelt met filbere oft gouz de tichskens /met die ban € lufius befchitbene groote glelckeniffe Behhende. 8. Andere Aiderklepnſte Wilde Ginoffelen, Die vecht 0 fiaenjende feer aerdine gepleckte bloemen hebben. . Alder eeghe bleeck roode ghemepn ro, Andere Alder⸗ cpnfie leeghe uptlandtfche Binoffelkens / die fees luftigbe witte bloemkens hebben. Dele fchinen oock ban Cluftus be te weſen want fp hebben — Die Van de Chí en lijckende. rr. Ander Alderk Witte ke pe —— fien / ende den Holoftium gheickende in't Latijn daerom Caryophyllus Holoftius genoemt. Defe hebben bareen palmehooap/ oft hoogher/ met grafachtighe bladers ſoo twel gelijck den Holofium ban Kuellius; maer de Bloemen zjn Breder ende lufrigher om fien. Defe twee laetfte foorten en bebben gheen groote ghemepufchap met Beandere foorten ban Ginoffelen. 12. Bitte Groote eng met ghekvolve haprkeus in de mids Bel, 152 ee dou earnacts Plupmmens (met fer lifeijcken Dsl, 13, Anderc Cruydt-Boeck Remberti Dodonzi. teuck. 14. Witte Plupmkens met roode tanepte kroonkens in't midden. 15, Ooftenrijchfche Plupinkens ban Clufius. 16. Mid⸗ dellantſche oft Bergh-Ginoffelen/; de Zee-Ginoffelen wat ghe⸗ Ick ; Dan deſe ſoorte fal van ons bp de gheflachten van Zeegras, te —* in het Capitel ban Gramen Polyanthemum belthreven Worden. Kort begrijp van allede Ginoffelen , foo wel Dobbele als Enkele. In deſe landen zijn bijnae ontalljcke foorten van Ginoffelen unt af ven — ende andere landen gebroght/ende Door facpen oe vermenighvuldight. Een forte heet -Caryophyllus maximus flore carneo, Die feer groot is / dobbel/ bleeck ende oock hoegh bfberwigh oft incarnaet: Daer bp hooren bele andere ſoorten; als 3Ön de boighende / Roode met witte grove firepen / bieeck-raode incarnaet otange; Wiolette / purpur met roode puchelkens/ bleeck· purpur met bruptt-purpur gheſprenckelt· Scharlaet · roode / Half orangie / half witte / met orangie ghemenght ende ghefpickelt; Bloedt roode / in't Latijn Caryophyllus fore fanguineo: Be Witte zijn ale bolgbt; Suceuwitte /in’t Latijn Caryophyllusflore niueo; Witte met voode ftickelkens / Caryophyllus albus flore punêtaro; Aldergrootſte Witte / in’t Latjn Caryophyllus maximusvariega= tus gheheeten / om Dat De bloeme wit is / filber-berwigh/ met roode firepen ; Witre met heel roode DIammen; Witte met beelderlep car⸗ moſhne placken; Witte met roode ſtrepen / ende rood gheſprenckt; Witte met bele Geel klepne voode Duppelkens ; Groenachtighe. Daer is oock verſchil inde hozenkens Die ín de bloemen ſtaen (ams mighe wit/(ommighe roodt / ſommighe langher (ommugbe korter, Alle Defe verfchepdentheptis inde Canume enchele ende Dobbele / groote ende k : wantde plupmkens zón fomtíjdte foo hoogh ende groot/ Datfemetrecht Hoochmoet heeten/ ban verwen wit / „ peerfch/violetachtigh; wit / purpur itt t midden. Meer andere verfchepdentheben van berwen mercktmen in de Sinoffelen / ale daghe meer en meer vermenighvuldighende; ende Bat door de konfte ende neerftighepdt ban ſommighe hoveniers / die Defe bloemen meer Dan eenighe andere pleghen te oefenen ende te Onderhouden : want fp pleghen ionghe (cheutkens ban alderhande Verwen bp een te binden / oft het fact ban allen ín een (chacht oft penne baneen Ganſe oft Binne te Nupten / ende Die ſoo te (amen in der aerden te fleken : ban de welcke dan eene wortel af pleegt te komen (alg fommigbe verſekeren) met eenen ffeel/ Die daer nag Beelderhande bloemen voorts bꝛenght. Andere Gerfekeren/dat foo wanneer een lootken oft fcheutken ban Ginnoffelen gheintet wordt op ecne wortel ban Cicorepe / twee boeten onder D'aetde/ Dat daer van blauwe Ginoffelen komen : andere / dat een lootken van Witte Ginoffelen inde Ì fe-hedoeoftancker-bloeme ghefteken geele Gino k t bes Ge Pan pen hebbengheene van bepden nach niet kannen € fien komen. Dp worden wel ghe ſaeyt / maer meeft van Wortel gheplant / oft banklepne fcheuten Die ban de plante ghetrocken zjn. De worrel meet gheplant zjn in't eerſte van den Gerfft in feer betre aerde / Die in potten ig ghedaen /om die in De winter om De koude ende vorſt in bups te magen ſtellen. Ast fomer geworden is/eer dat de groos te plante knoopen /falmen moghen bele klepne fcheuten ome trent De woꝛtel a en / ghenoegh om een bedd te bullen / ende nieuwe planten te maecken. DSe Binoffels ſullen den reuck ban Groffels· naghelen hebben / is t dat ghy rondom De wortel eenen gheſtooten Grofſels naghel leght: *t welch — gock eenſdeels vermaent / ende ander berftheren. Deſghelycks ſult ghy bun bloemen fchaonder / bees Der / luftigher ende beer ban rruck Doengrotpen/ als ghy bun bladers dickwijls fupbert / ende d'aerde neerſtigh vuert onde bez eren, 10 etaoin Woerts to Wntataie atie Nederlandt Angiaren oft Angclieren ghengems : de heeten De —— — — — * ne — — efpecia , De Wilde oft Plupmkens nas montefinas , al of⸗ —* Gi fepde : in’t Fealiaenít j en rab-Ginoffelen fepde B heeten fp Gerofs- B, Garofons , oft Garofani fori ; in t MWalſch Violetes herbues, bat is Gras-Bioletten / lon Lobel fchehft 5 in’t Enghel Cornations „Gillofers ‚Gelyflours ende Gelovers, Bande k paegniaerts upmkeris worden in't Latjn ban Fuchſius Ginoffelen oft JL ende meer en Ide ghebeeten ; ende febönen te Wefen den Dios anthos bau — immers nae de ſommighe. In't duptſch noemenſe ſommighe Moetwille , nae Den Boogbduptfeben Hochmut; int Ftaliaenfch Fior d Ame⸗ ende Balfamina; ín t Walfch landt Cuyderelles ; in 't Eu⸗ ghe fch Pinkens. Bennaem Caryophyllei flores ig bande Girof- e bekomen Is-naghelen g : ban de welcke wp inde befcheövinghe ban de Indiatnfche ende andere Vremde, alwaer Wp oock banemighe ander diergheljche Sndiaenfche bloe ei Werckinghe. twel de Wilde Camme/ hebben bůnae kracht: Dandebeft worden meeft gheprefen — ghen de herte -kloppingbe/dracpinghe — / valle fiechte ⸗ ende oft fi — ——— heee fg «want al (lachten tem) haere nende wortelen / — ban aerd / tot warmte ende Droogte treckende 8 —* en maeckt bande felbe bloemen, eene Sproop om't herte te De Gio ffelen die ban Berten zún / ende taat meer — — pgb ende ghepreſen / infouderpepdt eb ie eN N rek Het tweede Deel. zin;: oant ſommighe nemen Die bloemen ghedrooght zijnde / ende h enghen Die tac poeder ; welch poeder miet water Ban Betonie oft Marieleyne gedroncken / (eer goet is ben genen dic lichtelijck in ou⸗ macht ballen ende Befwijmen/Die kloppinabe aen’t hert hebben / ende Ben genen Die met Dracpiugbe des hoofts / ballende fieckte/ beroert: heydt / kramp ende krimpinghe der zenuen/ ende onghevoelentheyt van Dien/ ghequelt sin. E De Conſerve ban deſe bloemen met fupcker ghemaeckt / als Die gan de Roofen/ is nut niet alleen in alle De boormaemde ghebreken / maer ſterckt oock het herte in alle heete kortſen ende peſtighe ſieck⸗ ten. Duis oock goet teghen alderhande bergift / Beten ende ſteken van alle quade Dieren ; ende Wordt sock beel ghebriwckt om de Wormen bes buncks te dooden oft te Derdrijben. Sommighe ghebruycken defe C onferve alle daghe hopende bun ſelben daer mede ban de Peſte te bewaeren: ende ſommighe vepfende tieden plegen befe Conſerbe oock daghelycks te ghebzuptken / ſeg⸗ ghende / dat fp door het ghebrupek ban He felbe nimmermeer moede, daf / Aap oft Rauw en konnen worden door Get gaen oft ander onz ghemack. : De ſelde Conferbe met nuchteren monde inghenomen / verſoet den tandefieer zende met edick ende hontgh genomen, Gelet de walgin⸗ ghe ende opworpinghe ban de maghe / ende Doet gretigh ende hou⸗ gherigh warden. Dp is oock feet goedt ghebruxckt ban De ghene Die Ban een langhe ũeckte op ſtaen en innen te gheneſen / om bun kracht te gheven. Met warm water inghenomen/ maeckt den bupck weeek / ende doet het bracchen op-houden / verſoet De ſmerte — nende millingen des hupcks. * aer teghen De Peſte wordt Get fap ben Dit heele chewas meer ed jn J Dan de baorfepde Conſerve ban De bloemen : want men beeft bebonden / dat bier oncen ban Dat felbe fap ghedroncken / ſem⸗ mighe gheneſen hebben die al reede met de peſte bebanghen waren. Sm de ſinckinghen ende katarten Die op de tanden vallen te Doen berdwijnen ende te verteeren / falmen De randen waſſchen met bet water daer Dit heele crupdt / midt ſgaders ſan bloemen/in gheſo⸗ Den heeft. Beide water maeckt het baren licht ende ghernackelijck : ende P —— weedom der Drouwen Die ſwaerlick van Kinde verloſt den — 5 2e ghenomen eermen gaet drincken /maeckt datmen niet fal warden: daerom wordt het ban nfchap te Ban donc „fevbeoock. - Daeren ig gheen begue ende knagtende zeeren oft kan jl Ì repnighen/ aan het poeder ban Droogte Gina ‘Baer in Gefprept gheftropt;in fonderhepdt alfinen Die zeeren eerſt gewa ffchen heeft amet het (ap bande bladeren. 5 , E felve poeder met wijn ghedroncken / is goedt teghen de ſteken bande Scorpioenen. en Bet water ’t Welck ban de bloemen ende bladeren ban bit crupdt ghediſtilleert wordt / is in de ſelbe ghe breken oack fest nut. De olie ban Ginoffelen aemactkt / wordt gheleptt op de beten van De Dulle honden / op De loopende gaten/ op De gheſwillen achter d'oozen/ op De quetfuren ban De zenuen / ende op De gichte ban De anckeren te — 1 ende wordt oock ghen des Sommighe dꝛaghen al ſte een doecksken oft zioffel-Edick nat ; — pompe * ard ae $ en po -ADETEN | mede fende waſſchen ê Den felven Suer De pies eend — "© (lve boer be boos fcreven Con” emer binck om alle onfianbete ſweeringen k en/ oft immers te —— —— ie kl ee EE veen Bedelen ed Het fefte Boeck. HET 265 KIK CAPITEL Van Keykens ende Craeyen-bloemkens, dar is de foorten van Flos Armerins. Gheflachten. NL de Ginoffelen moghen met goede reden volghen be foorten Van Lepkens oft Cuplkens-bleemen/ eude van Craepeu-bloemkens/ Hie alle ouder den Latine ſchen naem Flos Armetius begregen 3ijn/ ende ban Den an= deren in DE gruotte ende verwe Han de bladeren weeft ver⸗ ſchillen / als bincken ſal upt de —— vuf ſoorten; van De weltke De eerſte dzy den naem Turikenc-bloemen oft Krykens boeren: De vierde wordt woog cer ſoorte van Vlieghe net oft Mufcipula aenghefien : ze lactfte wordt ergheutlijck Cracpen-bloemkens ghehecten. Rerkens oft Bemepne Turceens Lloemen nar Aen & El WE aj W Sg Eb te ete eef te Ban — ens bloemen oft Flos Armerius , hebben ronde gheknoopte ſterlliens / als Die vande Ginoffelen/ omtrent de onderfte ledekeng oft knoopkens gheineyn⸗ en/ — anderha wen Hoet, Ber : DE —— e Van de Plurmtiens ghe⸗ Be / hoe Wel rt dan Die + ſy ſtaen Beel bp een afg in cen — eg oft tualken Berfamelt / —— Deen voor D'ander bloepende / bijvae altijdt fcharlakeu-voot blinchende / ſomwijlen met Witte fpichelhens omtrent hef midden. ghe ende oft beſpꝛacyt / (eer (elden Geel Dit gheftacht komt dickwijls grooter / fchoonder ende verſtheyden Ban bloemen Hoordt, in de ou onderhou⸗ Ben ende gheoeffent zijnde : int wildt 15 het magherder/ ſchraelder ende onlieflijcker om fien: / ende heeft blemen nen balen me al ef oen e 266 Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. Tscede ſooꝛte Gay Reykensoft Cuytgens — Derde forte Gan Keykens met fcherpe met breeder bladeren. o oft fpitfe bladeren. le U Ke ed een Wildt ghewas / ober al feer sek Dele Kraepen bloemkens hebben oock gheknoopte kantighe ſteellens/ upt den groenen ende ſwarten purpur van verboe / omtrent een ſpanne hoogh: uptelck — — twee bla⸗ deren / kleyn ende ſpits: opt ſop ban ſteelken ſtaet * een bloeme/ de welcke rondamme ghelnippelt is ende dieg doorſneden / de Kleyne Ginoffelen oft — gan EN we tweede föorte ban Kelene Erijgbt aen haer _ghedaente ende grootte ideen ghel ek / gan ver⸗ gheln oopte ſteelen peel brꝛeeder bladeren dan zijn die van Wen math de — grooter ende —— ed ged q Plactfé. 1, —— — emeyne loorte ban ende witter Die Gan de bloeme ban € utinoplen niet Tuplkens-bloem te lande de beddekeng 5 ———— veel by een/ opt ban metalen je — dan in Italien ende € gan de ſteelen als een bondellien off tuylken ver⸗ elders waſt fp in't de dzodge en Dorre —— a ꝛij —— — ffen/ vaat Ban berwen/ met ſomnu⸗ ianvouwen. Gefnerus ft fte angie en en ín p op fommiz —— en eben geente ft efen ghe plaetfen van — ——— gee nt ——— ende — —— —— nnen — en De ——— lich —* peen d 4 San, Bane zn De BE — Het tweede Deel, > Het fefte-Boeck. 267 Hierde ſooꝛte Gay Reytené mettaepelijm- · ¶ Vi jfde foorte Gan-Reptené oft Gpitve achtige f teelen, Vtiege· net Metzeeten Tugckens, anders C ʒawen vtemtens. J pet ffe ta iaer vat fp ghefnept is. 5. De Craeyen bloem⸗ noemt worden: ban fommige —— dat let een ſoorte zes ſtaen oock meeft in den soi ende Braeckmaendt isvan dat ghewas/'t welk ghemeynlijck Been oft Behen „En bloepen. leegh ghenoemt te weſen / om dat ſy eenige —— €. Nacmen. Defe bloemen zijn in Pranchrijck Ar- fepane teen ben met dat Boot Behen,batmen Valeriana ru moures ende Armoiries ghefeeten/ ende daer nae beeft haer _bra,ft —— mut roode bloemen pleeg te beetensende Buelliug den naem Flos Armerius op’t Latijnſth gheghe⸗ _poorwaer (p Geeft vaer eenighe gheit met/ foo Hele __ben/Waer mede fp nu tet wijdt bp alle Crupdt-belchrijbers De geknoopte fteclkeng ende de bladeren aengaet/ende ban bebkent zijn. 1. Deeerfte foorte ban Dit ghewas/ ende De - gerwme Íp bie — ——7 ne (oo heeft eve ida pe Ln Bee ei Leede: an zijn Die ban de Goode tuplfiene oft bondelkeng / oft oock ban bloe men en — maer De — —— —— ec 2 een en EEn: ene Ä EE Ee * Kd Erpe Bloemen ———— —F — En en | ende one nâgelin: wp flos gbeftacht q Aer Pkeachtende Wereknghe. blhemen ban ale re — enden gard gn nut= —J — eden vrt ed eins nacht Emile: 3 tertenof / ende nut mast ont De höben ze Berriëren / enbe emonium en hebben, om bar angen of tuplens af te maecken. De tweede Ea: CBIIVOEGHSEL ghebeeten /-nae de verw ige ——— * RO LTE Brabant plan Den naem TC, —— rr —— Kers Du) — rbe „268 peerfche fttepen en ffickelen ; fommighe kramozin oft ſchatrlaken / oft incactractjoft lfiaertoian voorypurpur/ibtet oft —— ghe⸗ erwt } foo wet enchel ate Dabbel ; fommigbe zijn Wit met peerfche ffichelen ete feeven zfonmtahe zou Heel grobt/ fommigbe leegh: edobbele hebben fomtijte maer tien bladeren/fomtijdte veelmeer, als op upt Cluſius ende Lobel betvonen fullen. De bupskeng ban ve blotmen zijn Die banden Ztep-rrupdt ger Iek. Dan alle Defe trupden ſoo wel die metenchele als Die met dob⸗ bele bloemen/ hebben plat ſwart Lact/ Get Ginoffel-faet ghelücken⸗ De/ in diergheljcke bupskens ligghende. De € vaepen-bloemkens zjn ſomtdts / maer-felden / heel wit. < lufiug ſeght / dat ſammighe geleerde Die houden boor de Odontitis Plinijs eñ bu befchrijftfe onder de WildeLychnides; daer bp voegen⸗ de / datſe upt Jtalien abefonden zijn geweeſt mét feer fchoone roode Bobbel bloemen; iat Datfein’t Landt ban Waes / tuffchen Antz Werpen en Gendt/ ghebonden zn met dobbeie incarnate bloemen. Oock ſietmenſe dobbel worden Door oeffeninghe ban dickwls te Derplanten cnde te herſetten. Geflachten van Keykens met enekele bloemen. €lufiug/nae dat bp De keykens in tweederhande (boorten verdeylt heeft; re weten/in De gene Die enckele bijf-bladige bloemen heeft / eñ die ander met boks bele oft dzꝛuüdobbele volbladige bloemé;befchrijft noch een ander ſoor⸗ te ban Kepkens / van hem Armerius fimplhici lore Pannonicus, dat is Oottenrijck{che Keykens met &ickele bloemen gheheeten; De welcke Bock haer epgen onder-fehepden Geeft :toant ten Ban Die foorten heeft ten fraepe bloeme heel root oft met witte ſpickelkes befprent/oft heel fneeuwit / met ljfnerwighe kanten: de tweede ſsorte te heet ſneeuwit / ſonder eenighe placken / Die ſeer ſelden ghebonden Wordt : De Derde en beeft niet bele bloemen aen eenen ſteel Die ootck wat bleecker voot ban verwen zin / ende bp nae lhfberwigt :-De bierde beeft purpurs - verwighe bloemen / nothtans aen De kanten heel wit : De vijfde is ban’t fact bande bierde gekomẽ / die bloemen krijght / wiens bladeren den eerſten ende tweeden dagh / nae Dat fp open ghegaen zijn / heel fneeuwit n / daer nae met lanckbepdt ban tijden heel purpurberz wig wórden; ſulcks Batmenop ecn krausken oft trplken in eenen ti: witte ende half purpure/oft bleeck-purpure/oft beeftorben pur⸗ pure / ende heel purpute bloemen/ magt komen te fien : welcke berz fchepdenthepat ban verwen feex bejaeghlijck ende bermaeckelick is om fien. De eerftefoorte Dan Defe enchele Bepheng Wordt ban de Bongerert Iften nyla, dat ig God:s pijl gheheeten. De andere bier worden in Nederlandt Keykens ghenoemt/ende in Dranckrijck Ar- moiries, om Dat fp ban de vooz· beſthreven oosten ban Bepkeng alg niet en verſchillen : > SN Veranderinghe van Tuylkens“bloemen. Deſen Flos Armerius Heeft ſomtgdts aen een ffrupck/ ale P. hondius vermaent / witte / peerfche ende U gina bloemkens / alle Dep tfamen in eenen krans oft tuplken/ ban eerſten af fulck wefende. Dele hebben bin: nen in haeren grond epnden ban andere berwen / foo geïhicktelijck geboeght/datmen ban verre mepnen ſoude datter een. ander klepns $ oel bek 1 got ende maer twee in't ghetal gheſien wort en / e ma , in befe bloemen bier oft bjf/ elck met blauwatbtighe nopker s. * EShenehren van Keykens met dobbele bloemen. Deſe twee⸗ derhande nae De befchrjbingbe van den felben Clus : de voijce footte is 7 — Be gel feex Schoone, "andere Wordt ij let bit sepr dn Groote ende Kleyne Bergh-Keykens. met {malle bladeren, Defe > zn ban € lufius beft hieven / om dat fp ghelückeniſſe met De ſoor “ban epkens Gebben : hp noemtfe Armerius montanus tedür-folius =maiór& minor,’ gaer befe ulle ban Bodonéus befthreven wor⸗ den onder de foorten van Gras } met naeme Han GramenPolyan- themum, ren vaders shite — Ne É “Lobel befchrift bele berfchepden forten ban Lepkenss te weten, oen ben ſommighe met rodde bele boer —— ude fen t kroone v⸗ / middel ghelgek eenen feer luſtig de eden ee ene „ghelijckende : Dan aldeſe : ú 5 pna en DSodone us befchreven zijn : daerom (uilen wp „de naemen daer ban alleen Bier bechaelen / met ſommighe merck “tetekenén/ Waer Door fp ban de andere onder-fchepden konnen wor 3 te weren bolghende, ax, Keykensoft Tuylkens, in't — ED Groni minor ——— odorus, fo- lis latioribus 5 int Booghtupdtfch Steyn negle; int Blaemſth \Hoeped bloemen tt Enghel smeele Williams: Def glt de twee te ban Dodoneus/ gengaende De blader. J —— “ende roode dobbele Tuylkenss dn F eykens oft — Hee gheleydt wart . Daer en boven DE Dracpkens/ Die - “ten. Be ſelve woꝛ zhe bloemen: De Cruyde-Boeck RembéfrnDodonzi ſtus / nae de meyninge van Aldzouandus Men ſoude dat vock Lijm. cruydt moghen herten / om dat het met eenigh lym oft lijmachtighe taepé bettigbepdt foo ſchunt beſtreken te wefen / Dat Get niet alteen en kleeft aen DeDRhdt {maer vork De, Biieghen ende Dijfouters oft Wijtwouterg die Daer boo: bp vliegen / hoe lutrel bat fp ’t-geriaechen/ Daer aen baft ende verwarret blijben. Dit crupbt heeft bladers als Die van Craepe-bloemkens/ matr Wat langer. De bloemen ende haet hupskens zijn bie ban de klephe Bantorieoft Moetwille / dat is Plupmkens ghelück / die befer zijnamet ſpitſe bladerkens / groeyende op bele ſtrelkens ban eenen tubitus hoogt: tfaet is ſeer kleyn / dat vande Jenettekens oft Lpehnis niet ongheljek. 8. Tweede Vi fcaria oft Vlieghener-cruydr , met mofchachtigbe bloemen, Papaver fpumeum ban ſommighe / Groot Sefamoïdes ‚Sal icum ban Clufing, Dit crupdt en is het boorgaende niet feer ongelijk ban ſteelkens / ſaet / bladers ende huys kens / maer een (eer klepne mofche achtige bloeme dragende / die geel- groen is in Latijn Muſcipula oft Armoraria alteras 9, Derde Vlieghenet“cruydte’t felbe Dat Dodos meus boor fijn bierde foorte van Kephens befehtjft. 1o. Aphyllan- thos gan Montpelliers is alfao gheheeten / niet om Dat bet gheen bladerg boordt en brenght / maer om Dat De felfde foo klepn ende biefacbtigh zún/ datſe bykants dꝛooge worden eer fp gegroepet zón; ende fchinen ſtroo te wefen oft kaf] bleeckachtigi ban verwe / aen den ruſth vander aerden fprptende ( foo den (elven Lobel ſchrüft) upteene fafelachtighe wortel) Die ban De biefe geljckende/ hebbende feer bele ſterlkens van anderbalbe palme hoogh / de welche bieſach⸗ tigh zyn / dum / ſonder bele kuoopen/ ende glat/ afte den fomer blauwe ghekerfde bloemkens Draghende/ klepnder Dan Die kan Blas oft Kepkeng / in fchubbatbtieh kaf. Dit heele ghewas is bitter ban ſmaeck / ende een wepnigh Heet, 11. Cracyen-bloemkens 18 de vijf⸗ De foorte van Viepkeng ban Dodonens / in't Latun Armoraria pra- tenſis ſilueſtris, ende ootk Flos cucuh; ban fommighe Tunix oft Ca- ryophyllus Glueftris foliis latioribus ; in't Booghbupbtfch Gauch- blum, dat ig te ſegghen Boerkoecke-bloemkene/ ende oock Steyn negle; int Walſth Cuyderelles, d __Naemen. ®e Kepkens worden in't Blaemſth Hoepeel-bloemen; in hooghdupdtſchlandt oock Heydenblumlin ende Blurzeropffle ban fommigbe gheheeten / oft Steinnegle oft Carthufer blumen : foms migbe ghebenfe den Latjnfchen naem Armeria : andere noemenſe / Hoclangher hoelievers bijſonder De derde foorte. De Vierde ſoorte wordt ban Lobel Armoraria gheleeten; De welcke feer berfchepden is ban De Armoracia, alg blücken fat upt De beſchruvinghe ban de Ras pen ende Radijfen. * Krachtende Werckinghe. Al is't ſake dat Dodonzusbefe Ken⸗ kens gheen kracht in het ghenefen oft nuttigheydt onder de moes · trupden toe-ghefchieben en Geeft / nochtans hebben fommigbe anz dere gheleerde mannen deſe naevoighende krachten Daer in ghebons Den; te weten/ Dat de Kepkens / foo wel bladeren ala bloemen / ende “oock hun woztel/ — goedt zun teghen de Daerom de ghene die voorſithtigh zin / maecken in tÿdt ban peſte — pl de rens en vd alfoa wel als bande Ginoffelkens/ esn de au cht: gen Î * EEE ze, De wortelen bande’ rpkensin water / ende De bloemen in Wijn ghefoden/ doen piffen : breken ende iaegben af den ſteen ban De nies atel cot poeder ghebroght / ende met Winin ⸗ men / is ſeer goedt teghen De peftikntie eu nde vergift / ende De beten ende ſteken bar vergiftighe oft fchadelijcke dieren! ende beten ban — En „Bet crupöt ban Lepkens gheftoaten/endeop De wonden ghelept/ treckt de doornen) diſtelen ende ghrbzoken beenderen upt/mde ghe⸗ _neeft De wonden. its IT felwecrupar gheneeſt oock De pijne ende weedom des hoofdts / ate’t berfch gheftooten/:ende-daerop ghelept wordt / oft in water - gheloden / ende Daer mede ’t hoofdt abewafftben. „Bet faet/ erupdt/ ende Get beele ghetwas ban de Craepen · bloem⸗ Keus is (eer goet tegende — gs hebben “Daer (og groote kracht in / dat Get Crupdt alleen boor De Scorvioe⸗ — wen de felbe Geel vende traech maectt ſiuchs “Dát fp ni -fchabelijck oft binderljek en k F niemandt ſchadelick — is — ee bd ns — — barbie grupòt De T unica oft Tunis ee 14 LNE OMEN —— — iet ewocraepen bloemens een half last gewichts — febtert ot ennn ben alle heete galachtighe obers 8 ett. oe „dri : j ge — 5 ES — \ HET XX CAPITEL vloedighed ahw ifs) Vande Bloeme van-Cooftancinopelen. Faa p _ Gheflachten. * 0 i em î — nas — TREE EEEN — — —— * — ae! magh de Bloeme baerde ——— li je fchoone bloem: * velen ol cedo men Kens / hebbende ſmaller bladers van cterfie Cuplkenssripor/ ä t-befchrijvers | ende ghebaerde s bob 455 Andere Wilde ge- “fie ende be ghemepnfte ; de an | „baerde Keykensmmet bleeck-toode gekerfde bloemen, Dan bifblas Soren bonnie kint Terrtois echt anvberſine De Voorgaende …S se{netud Chediente. 1. de Blend dat dolk 5: gbebarcde gbelek/nmaer met noch maller blader) endiinalsveel * € Ghedaenre. 1. De Bloeme ban Condlantinopelen klepnber/waffende hepde op Be ghehergijten. €: Kinderkens PE _Krij upt haere wortel heel Dinne ghekuoopte/ van bitte “Latijn Armerta prolifera. Beit kane ben fetoen Lobel) is ald “ven holle fteelen/ omtrent de dry boeten hoogt: upt elck - ghebeeten / — —— —— inz ee ati ſteelen — re df bloemkens op venen ffeel D'eerrnae D'anderupenD, —— / wat beebacheigh fpitg ban vorem dont⸗ beten warten vooorineng wt be graorachtige hopen fp Peen — rouw oft hayrigh/ als de ftecten ooch ziju. waſt op be berghokens / eñ ootk op De ban Loven. 7. Eerlte Vies — — ma ek ne Vifcaria,enne is Lych- nis lr eftris Cluj altera flor ende Silene Van Theonhra · De blaemé waffen tn breede mepkens oft tunlkeng Granf- —— inde ronde vergadert / veel bp een / fraey om lien / y …_ Het tweede Deel, Sloeme Gay Conftantinopereg. maer fonder eenigen reutk / Ban verwen de Goudt-bloe- men ghelijckende/ oft De purpure Lelien / diemen Marta⸗ gons pleegt te noemen; oft Oꝛonge / dat is heel nae de ver⸗ We Bau de ſchorſſe ban eenen vOpen Orange-appeltrecz Kende: fomwylen zijn ſy oock Wit, Wet fact is kleyn ende wat rofatbheigh/in tanghworpighe ſcherpe oft ſpitie huyſ⸗ oten: De wortelen zijn dun / in meer andere Dunne gerdeplt/ kens befì ke ep , 2 ESBL W%eogden in De hoven g sot HEE — * Tijdt. 1, Debloemen van Conſtantinopelen plegen epnlijck te bloepen in de Braeckmgendt ende Ooghſt⸗ Bebe tweede iaer nae Dat ſy ghefaept zijn gheweeft; lyjben daer nae noch bele taeren over: Want dit ge Wortel Die langh in't leven blijft / ende De D Dt meteen. De an⸗ bloeyt in’t felbe iaer dat fp gheſa - ree bepde defe ſoorten in onfe Pee € van Conftantfnopelen te heeten ; in chlandt- atem-blum ; Daer nae hebbenſe omt ILatú onftantinopol Y —— pita, * | J Srieclie — et l r lederen plegen tepn te ma nudts die Water: doende Waer zebe ip be walie wefiehen ende tſps ſouden · Et welche wortel dit crundt — oo luttel te Pharrhat bet aant zp be Tae evene. Het ſeſte Boeck, 269 ligh ghewas (al is't fake vat be ſteelen ende Be bladeren Wat rupgh ende haprigh ziju) fulcks als het Struchion van Eheopbrafttte ende Plritus befehreven Wordt: voorts foo en heeft Dit trundt gheene groote Wartel/ ende geen blades ren als die Yan den Olijf beau ghelijck bet Struchion doet, Tek gheloove oock Leer wel dat ſommige lichtelijtk fous den konnen beweeght worden/ om te beduchten / dat defe 3 antinopelen de ſelve is / Die bp de oude Griechen Pothos Tri pleegh genoemt te weten in't La- tijn Defidertum , nae de overfettinghe ban Theodorus Gaza; t welck Derlanghen oft Begeerte in onfe tate bee teechent ; weltle meypniũghe ong uiet heel (onder reden eu dunckt te weſen; innmers Wp en binden niet hoe Wp dre fouden om konnen afeftooten oft wederleaghen witten: Want de bloeme Pothos wort van Theophra us Plinius en Atheneug onder de cruyden gerekent diein den Demer hloepen / is naer hun ſegghen tweederhande: de eene Toorte ig Van Berwen den Hpatinth gheljel: de andercen deeft geen verwe / oft / om beter te ſegghen/ is wit van ver⸗ e —— — ig onſe Bloeme ban Conſtantinopelen gantfchelijck « Want ſy bloept in de Somerſche maenden/ ende komt ban Herwen feer nae bp den Hyacinthus fcri= peus oft de purpure Lelie / Martagon van andere ghehes- _ tens oft (pts heel wit. Naer uyt ghenvegh blijckt/ dat dele bloeme groote ghemeynſchap oft ghelncheniffe heeft met be bloeme Pochos pan be ouders ghebheeten. 1, Deeerfte ende ghemeynſte foorte Lan bit ghewas wordt Flos Conftantinopolitanus maior. , dat is Groote Bloeme Ban Conſtantinopelen genoemt. _z, Meander te/ Daer Gefnerug af verinaent/ magimen Flos Conftan= tinopolitanus minor ; bat is Rleyne R loeme van Conſtun⸗ tinopelen noemen. ES q_ Aerd, Krachtende Werckinghe. De krachten van Dele bloeme er zijn tor nu toe ban niemanbden ghebonden/ oft onderfocht / oft immers beſchreven; daetom en wor⸗ ben fp ín gheene fiechten oft ghelyeken gyebelight oft voor nut ghehouden : ban ſy dienen atm be boden te bere cieren / ende om daer oft tupleng af te maken. 8; — BILV OPEGHSEL Ft erupbt / den wij Lobel, andere Dian Mee de feet lichtelijck re boden / boordtbrengbende uptelck knoopken van De fteclen ttoee bladersveenighfing die ban De Wilde € bri ooge gheljck / maer wat groender/rouwer eft Ceherper. De] ſtaen veel Pfamen by een / ſtraels · ghewijs ende breedachtigh / ſeer aer⸗ big ban een gheſchepden / de weltke fchoon voot zijn/ nde gloepen⸗ Der dan de Martagons /oft die ban ber Indiaens riet (fomtijdrg boog lüfperwigh / fomtijdre heel menie-ruot oft orangie:) welcke bloemen/midtg Dat fp. reuck en hebben / begheert den om haerlieder z’tfaetis Den ban de Colle oft Wilde Beul felben 5 hebbers heel Bloeme van verwe, tina efte —— aen De ſeer luttel ed dat is / Witte Bloeme van Con” 15 te Befchieben / ZE * 27 o Ban Mufcipula bft Blieghenet · truxdt gheheeten ; daerom iet noo⸗ deloos Daer ban hier meer Waarden temaken. fp Naemen. Deſe bloemen ban Eonfiântinopslen hebben bp be nieuwe crupdt · beſt haiuwers nach ettslcke naemen/niet feer ‘ban deſe berfchepden; te weten/ Bloeme van Chalcedonien; ín’t Latijn Lych- nis Chalcedonica fiue Conftantinopolirana miniaras nae De bere Van De bloemen / Bie ghemepnlijck menie-root zíjn; ander noemenfe Lychnis Byzantina , dat is Chriftus- ooghen van Conftantinopelen. eſne rus fchint Dit crupdt oock Ocymoïdes peregrinum te noemen; ende meput datmenſe feer wel Phlox ban Theophraſtus (oude mo⸗ ghen heeten / om Dat deſe bloeme foo vlammigh ende bloepende van ertoe is / waer bet fake Dat ſy foo weleen bloernetoaer Die inde Lete loeyt / als fp cent fomerfche bloeme ig: ín Bosghouptfchlant noemtz menfe niet alleen Terufalem Blum; maer oock Turkifch Doften. Nengeende Dat Bodoncug dit crupbdt met Pothos ban Theo⸗ giraftus wilt verghelitken; foo ie’t te weten / dat ſommighe de keleyen Baer boor houden / andere noch eenighe ander bioemen: fulcks dat Baer gheen ſekerheydt af nis. : Kracht ende Werckinghe. De Bloeme ban Conftantinopelen/ feobt Zobel / fupbert de wolle ghelck het Deep-crundy; waer door fommighe abelooft hebben dat Dit crupdt de Lanaria radix ban de ouders ſoude mogten Wefen : ’t welck nochtans met de mepnin: ban Boboncus niet wel over een en komt; endeoock alffe Lanaria radix waer / fou moeſt de wortel oock ende niet de bloeme alleen De Voorfepde repnmakende kracht heben. HET XXI CAPIDETL: Van Seep-cruydt oft Saponaria, Gheflacht. At ahewag ’t welck hier te lande ghemepnlijck Deep- cruydt ghebeeten wordt / magh leer Welnae de ſoor⸗ ten van Chriftus-oogen oft Ginoffelen volghen / als cen mede-{oozte Ban deſe cruyden elende, ef — * af ND ot Hee 255 die Y — ———— gh oft ban de Wechbre met breede — kleynder dan die / upt elek ledeken oft Enoopken ——— —— ———— fop ban be fieelhens/ ende * eeft / aldi fommighe Alcea, van ſomnughe Cruydr-Boeck Remberti Dodonæi. tal/ welrieckende / van verwe ſomwijlen ſthoon voofen- root/ ſouwwüilen bleeck purpur / ſomwijlen heel wit: de welche alle upt ronde laingh woorpighe bupskens komen/ ban vijf bladerkeng aen een qemacckt ; tufichen de welcke fomuuge kleyne draepkens fielen : de Wortelen zijn dick / langh / ſcheef oft dweers — met fonmmige aentjangende befelingen / de Wortelen van den Swarten Clleborus oft Swarte Pies Wortel wat ghelijckende, g_ Plaete. Dit erupdt wordt hier ín. Pederlandt in be boven onder-houden: in ander Íanden wafjet van ſelfs in't wilt bp de rivieren loopende wateren eft beeckskens/ op lothte ende opene gheweſten: dan het blijft in de hoven tens ghefaept zijnde ende boordt-ghekomen Leer langhe iaeren ober/ ende en vergaet niet liehtelijck, : € Tijd. Det bloept in Braechmaent ende Bormaent. _g iNaem. Dit crupdt wordt gemepnlijck Deen-trundt Int Pederdupdtfcl gheheeten ; 1’ Latijn Saponaria ; ont Dat De bladeren Daer ban foo hrachtigh zijn in't afvaeghen ende ſuyveren: want ghewreven oft gheſtooten zijnde gez Ben fp een ſan ban haer, ’t Welck bonae (oa feer afbagende is als de Deep. Pan Guellius ‘befehrijft noch cen ander gewag met naeme Saponalis,’t welck ban bit Deep-rrupdt nochtans [eer verſchilt. Sommighe andere hebben dit £rupdt Herba Tunica aheheeten : het en is nochtans gheen ſooꝛte Ban Verronica Coronaria, ende noci Beel min een nez Macht Han Polemonium: Be welrke beyde boor de Herbe Tunice ghehouden plegen te wefen / gelijck wp Lermaent hebben wt Capitel vande Ginoffelen. Het beter veden oudemen dit crupdt Hoor Het Alifma , oft ooch Hooy het Damafonium moghen aenlien/Waer het fake dat het eenen enckelen fteel hadde) die ín geen ander (ijd-tackien berdeplte en Waer; ende en haddet gheen Dicker Wortelen dan zijn * die Vanden Swerten Elleborus oft Swerte Pies wor tel; anders foo hevet bladeren Die met de befrheijvinge der bladeren van het Alifina Wel ober een komen / ende het „Heeft oock op’ fop van De flecten een bolachtighe ronde vergaderinghe ban bloemen / ghelijck Get Alina behoor⸗ Beu te hebben: maer Khilma heeft enen Dunnen ende cení= ghen oft enckelen fteel / in gheen ſyd tacken gerdeplt; ende de Wortelen — 5— ?unt welche twee teeckenen het onderfchil van het Wilma ende ong Deer-crupdt blijcke- ck —— ghenoegbis. — Doozts ſoo luydt de beſcha ſpinge / die Dioſtorides van n gheeft / aldus: Alifma, fraht hp / wordt ban | Damafonium,gan andere Acyron , ende van noth andere. Lyron geheeten; het heeft bladeren die: Ban Wechbre ghjelijck / not htans wat Mmal- Ter dan Die / ter aerdenwaert om ghebooght: den fteel is bun ende enckel / hooger dan anderbelven voet / hebben⸗ í ofdekens / eudeeenen Thpelug ghelijc⸗ De — Bende: De bloemen zijn dun/Wit/ wat nae den geelen trec⸗ Kende : De Wortelen zíjn alg Die van de Dwerte Nies wortel / oft Swerten Élleboyus/dun/welrieckende/feherg van fmaeck / ende wat vetachtigh: het waſt gheerne op waterachtighe plaetfen, Er Tlelfde Aliſma wordt oock van Plinius e met — e felbe woorden beſchreven in het 10. capitel ban (in zen 2 acts ban mfl Baj chten banz Bet eerfte waft in Bochten Dioſcoꝛides beſchriß cks als is't ghene dat ; het ander komt noort in dẽei — rr ee Baer noch meer bp ; dat de bladeren ban dit Alifma ghe= fnippelt oft ghekerft zún/ ’t welck Dislcorides achter gelaten oft verfupmt heeft daer by te leagghen; ende bat den ſteel Daer van eert hooft draeght als eenen Thyr- foe, boen Dlnleortin COUMT bat bet senen \ Ovpocdijs feel ig: met Welrhie woorden hp te hennen geeft- boven dicker en! tis dan yrfus oft Ofpse- Thyrfos beteerkent deren oft bloemen bedeckt eñ gercie elan bet ) z ende foo eenen bol oft bal Pan bloemen oft ee id ) ; neden oft gehouwen —* in eenen lijnen —— met rinze _giustrhaift, feggbhende bat den Chplus op oft rondac 8 Het tweede Deel. welen/blijckt sock genoeg) upt de beſchrijvinge ban fom- mighe crupden die ulcken ronde bollen op hun tiop dra⸗ gen. Ende daerom wordt den Thijm Thyrſion gheheeten/ gm dat hp op Lijn fieelkens ern rondachtigh bolleken praeght: waer Ban hp oock Cephalotos inet Grieckg/ende Capitatus in't Latijn toeghenaemt wordt / al ofmen fepde Ghehoof den oft Gehogten Elim. Opr de felve oorfake noemtmerr de Orobanche oock Thyrfine in't Griecks / de welcke eenen fteel Heeft die bovẽ Dicker ende grover fs dan onder. Oock wordt den fteel oft ſteck van He Ferula met den ſelven naem Thyrfus geheeten; den welcken alig’t Cake dat hp allenghekens dunner Wort, heeft nochtans op Lijn Plop een breede ende ronde kroone / ecrrſt vol Van bloemen / ende Daer nae van ſaet / eenighſins de ghedaente ban eenen Thyꝛſus uytdꝛutkẽde; Waer Ban oock Het woort Narchex NepSnt oft Ferula gan (ommige ghebruyckt wort / om ben Thyrfus te beteeckenen; ende om De ſelve oorſake Wort den Godt Baerhug/ Die bp de Poêten eude dichters Thyrſo- horos Ovoospipos ghemepntijck geheeten is / dock ſonityts arthecophoros Napduxogꝰo⸗ ghenoemt / nae de Thyríi oft ſtotken diemen in De feeſt van Dien Af-Godt pleegh om te Draghen ende te ſchudden nae De wijſe Van de oude Heyde⸗ nen. Inſgelicks vintmen / dat den ſteel Van De Lattouwe fomtudts Thycfus gheheeten wordt / Die oock in een breede Krans-ahewnfe kroone eyndight / als de Ferula doet. Vyt alle defe treckenen bljckt kiaerlijck genoegijdat den Thyr⸗ fuseen roede / flock / gaerde oft ſparre bp Be oude (oo wel erupdt-befchrijvers/ alg andere fchjrijvers pleegt te beteec= Kenen/die een rond ende balg-ghewijfe top van bloemen oft bladeren vergadert pleegt te Dragen; ende Dat de die in t Griecks Thyrſoide Oupaossd ghengemt Worden/ anders wiet te ſegghen en zijn Dan ſtrelen Die nae boven⸗ Waerts vond zijn oft breeder dan beneden. Tegen dele onfe inge en firijt geenfing’t gene dat Macrobius fcheift _ in(ijn eerfte boeck Sarurnalia geheeten/feggende dat Larz chug/ te wijlen hn den Thyrfus draeght/een bedeckt oft ver⸗ holẽ —— — fehichte voert. Want daer upt moet= men verftaen/niet dat den Thyrlus in een [uits oft ®lopepndigjt / maer eer dat hp eert bot eũ plomp rond⸗ athtigh top pieegh te hebben ; ghemerckt dat te Wijlen De feggende dat Barchug eenen bevechten oft Verholen pij oft tchicht draeght / daer door ghenoeghlaem te kenñen gheeft / dat het bovenſte top van — bedeclit ende bewonden was ; in boegen datmen geenſins gekennen en mochte wat daer onder fchuplde ; welck Leer licht om doen wag/ aengefien Dat (p haeren Thyzlus met bele blaz peren ende bloemen bedeckten ende rondom bewonden, Dan de Woorden Han Macrobius lupden aldus : Bp de inwoonders van Latedemoun Wordter een beeldt Van Ben (oft Liber Pater) den / hebbeude in en dend / in plaet{e van eenen Thyr- fus: maer terwijlen hp eenen Thyríus voert / Wat dracht p anders dan een bevecht oft fchuplende g oft Dine, — — — met Depl-bladeren bewon⸗ Den ende impe B ETE = pie aende alfe defe dinghen / ſoo bindtmen ſom⸗ ttegenft wgn gat het woort Thyrſoi ſteel met een tonbdachtigh Plop / maer met eenen ſpitſen ende 3 Dort Dunelt kent / als die maer alle, t-Tbyrfus,bie noch⸗ boven a en lig ï ban beneden, maer van het middel af tot boven toe met bloemen bewal⸗ fen zijnde, boven Wozdt dan beneden, [fe deſe Woorden hebben ons noodigh ghedocht om ——— —— — tupden Van de ouders ghe erheen ij sd in weltker egrij zin; t weltk niet alleen in dele Saponaria ende het gan De ouderg te pafje komt / maer oock in meer ander tmden / die boven ſcherne oft plompeende met bloemen aderen ſen % Welek Ban de bladeren met ſtooten oft Bucht zijnde / (eer bequaem Bom beroolite ende binne inde felbe dingen nut ig im de welche de Seepe ghebrꝛuyckt pleegh ren die verklaren / ende’t gelicht verſtercken. ghemaetkt; upt het midden van EN: : 4 Her fefte Boeck, BIIVOEGHSEN, St iseen ſeer ghemepn trupdt in Hooghdupdtſt Denis (eo er aen Be kanten rn ne pi Ard tupnen in't wijt waffende ; ende wordt dacr Spichelwurrz, W etch — kraur, Sciffenkraur gheheeten / dat fs in onfer talen Seep-cruydt; in't Latijn Herba fallonum , ban andere Lunarias in't Franfons Herbe à foulon. Oan Het foude drer wel boor cen faorte Han Jenette kens oft Wilde Chriſtue · voghen Werekent mogen worden / foo B-Bock febrofe: Want bit heel da is * — pen — bloe⸗ men ende wier ſeer onghelijck. De Apotekers hebbem t oock Condifi ghebeeten / maer met Juttel vedenen. Andere nocmen't Ra- dicnlas ander Cunder ban Apieenna. De wortel ban dit rrupdt is op ſommighe plaetfen ban bupten root, Kermaendedat ommige ons Deep-rrupdt voor Seruchium hou⸗ Den willen / dat Bljckt abenotgh tegben alie veden te ficíjden untde Woorden an EGeopbraftus/ bie fchrúft dat den ffeel ban het Stru- thium gaebt was om Peten ; ctide was Walachtigh ende merghach⸗ tiob/ (fee Lobel betungh) D'welcke grocpede over ai in’t wilt, bijz fonder in De landen ban Xfien/ ende ooch t in achtige rouwe plaetfen/ doornathtigh / met bladers die ban ben Olijf· boom gheluck / fonder rruck ende faet: de wortel was groot / de welcke be⸗ Waert werde om Wolle te waffchen / vepden ende fupberen Maer midts dat De volders ban onſe tijden de wolle niet en plegen te bez repden met De wortel oft fap ban crupden/ fao is nu onbekent eenig diergheliek ghewas / wiens wortel met die ban Dtrutbium eenigbe ghelückeniſſe ban krachten ſoude moghen hebben. T aer uetbljckt ghenoegh / dat ong Deep-rrupdt gheen Seruchium en is : want heten beeft gheen ſtekelighe oft doornachtight ſteclen / ende de wortelen en fupberen nier als 3 maer upt De ſtrelen kanmen een fap upt- Bouwen/ dat falpeterachtighende fupbermakende is / mde daerom begúaem om lakenen te (upberen. Darvom/is’t dat het niet eis het Strachiam bande Gziechen/ foo en ie’t oock niet Het CondiG ban de ai ghemerckt dat deſe twoee namen maer een crupbten beteers enen, 3 Tweede foorte van Seep-cruydt is de Roode Val a ban Dodoneus / daer wp elders af (uilen handelen / ekende noch van ten aider ghewas / Dat in Ftalien boor Dalfch Scruchtum ghehou⸗ Den woꝛdt / met naeme ban Pfeudoftruchium; ’t welck Aldzouandus 7 - — altera noemt. tende Werckinghe. Men houdt dit crupdt boor warm ende droogh / bynae tot in den vierden — n datmen t fap ban dit crupdt ghe bꝛuycken magh om de lakenen mede te berepden/ foo wordt dat oock ghebrtipckt om de epnighen/ ende Daer alle placken ende onfunberheden af te Doen fchepden/ ende klaertemaken. Ander Crupdt beſthrhwers Hebben in Lit crupbt de nacbolghende Krachten oock Gebonden : De wortel van Deep-trupot ghefoden Ende ghedroncken / Doet water maken / ende kamerganck Gebben, Opent De verſtopthendt ban de Lever / ende is goedt tot De ouds geelſucht / ende als Plinius ban het Stiuthuun ſchrhft / fupvect de —— wortel van Deep-crupdt / met de mortel ban ende ban Cappers ghedroncken/ hreeckt den ſteen / ende doet den ſei⸗ — ig ke ed is ſoo ghebrupekt zijnde feer goet teghen rdigheydt ban —* wortel met honigh vermenght ie goedt den ghenen die beeften/ kort han adem Ende benauwt ban dorſten vn : omtrent tenen lepel bol inghenomen / ende met Bonigh-water ghedzonckens gt amber gef geen — ——— De natuerlijcke enckiep ber baten ende tweckt af De (ecamdine oft martosre el ie * doet oock nie ſen / met honigh in den neuſe ghedaen; ende in — mondt ghenomen oft gheknauwt / treckt bele upt den en vermenght deſe woꝛtel oack met — — an Ne fhne arrie ijn enbe gberf jnen de koude is deſe Panaces eñ meel ban Gerften- nh rheid ende poerheden des ende — vermengde it aile ftben ende plaeſte⸗ bermorwen, ende in De kolfprien Die De oogen HET XXIL-CAPITEL Van Papenfchöen oft calceolus Marie. Et Onfer Vꝛouwen · ſchoen ghetioemt / recht bs op / Van omtrent een ſpanue hoo aen Den welcken ſommighe breede bladeren waffen/ (bt oft in aders werdeplt / als gn Die Dan de Bertne Opt fop ban Defen ficel homt He bloeme Boordt / ghemepnlijck een alleen / ban vier —— 272 Ctüydt-Boeck Remberti Dodonzi. hoosken oft vaetken / be ghedaente Han een klepn ep heb⸗ Papenſchoey oft Dnſer Opzouten ſe choey. Lende dat is langher van het rond is/ ban verwen geel/ üdel oft hol; ban boven een openinge hebbende gelijck den mondt oft gat ban eenen ſchoen oft holblock; waer ban dit crupdt den. naem Papenſchoen oft Oner Drouwen ſchoen heeft ghekreghen: dit vond ſchoenken oft vacthen Wordt onwinghelt crude befioten oft bebat ban De Hier boorfepde bladeren / Die ſonrwjlen bleerkeroot zijn / oft ——— purpur·root van verwen / ſomwijlen oock Heel geel / loo wel als het binnenfte baetké oft fchoenz Heu / ’t welck alg een-ep uptpuplt ende tuffchen dele vier bladeren uptfteecht. De wortel ig dich/ dweers eñ hrom/ niet dieg in Der aerden ſinckende; van de welche ettelijche ſalelinghen af hanghen. Plaetſe. “Dit trupdt waſt ban ſelfs op de berghen Ban Hooghduydtſchlandt / Swit zerlandt/ Ooſtenrck ende Hongaryen. <_Tijdt. - Wet bloeyt ghemeynlijck ín de Dep. q _Naem. Men noemt Dit crupdt op’t Rederduytſch Papenfshoen / naeden Hooghduydtſchen naem Pfaffen ſchuch; in't Latijn Calceolus facerdotis „ ende Calceolus Dine Marie ; oft Calceolus Marianus ; al ofmen fepde Onler Drouwen fchoen / oft Marien ſchoen. Sommi⸗ bet houden Dat Hoor Alifma pan He ouders; maer het ft Daer min ghelijckeniffe mede dan het Deep-rrupdt pe / % welck Wp in't boorgaende Cartel betoont heb⸗ ben gheen Aliſma te wefen : want al iet fake Dat De blade: ren ban Papenfchoen die van de Wechbre ghelijck / met die van Aliſma ghenoegh over een komen ; nòchtans foo en beeft dit rrupdt gheen hoofdekeng option ban den teel genen Thyr{us oft tortſe ghelijckende/ als het Aliſmia doet; ende De bioeme verſchilt ban de bloenien van Aliſma / die Witachtigh ende Dun zijn: de wortel en ig oock niet alg Die ban — /noch en ghelückt die Van de Swarte Nies Wortel niet. , er Aind „ Krachtende Werckinghe. Van den derd ende Krachten gan Dit cruydt en vinde ick niet te fclrijtaen ; gez mertkt dat heteen ghewas is niet alleen DE oude / maer oock be nieuwe Crupdt-befcljgijerg niet te vollen bekent, _BIIVOEGHSEL. £ 5 (YR bat bit trundt van fommighe voor het Alma ghehoud O5 ser Boten Dat nat De ) * wle bef. Et 5 — mm gheen! e met > ende —* Eeen Doest gen Clufiue Boor cen foore ban „Elleborine ghelouden : maer alie’t fake dat Bodone us dít trupdt bupbelijck ghendegh — heeft — beeft mp goedt ghedocht De befchrjbinghe/die Ben (elven Llufius daer ban gheeft / Bier oock bp te vorghen ghemerckt dat Die tat Meeder is/ ende alle De epghentheden ende ken teeckenen van dit ghewas wat untdzut⸗ Keljcker in't licht ghebꝛoght heeft. Defe alderfchoonftefoorte ban __Elleborine, fegbt bp / heeft / voet - aft noch boogher/ fierck / wat om den welcken bier oft gheribt / de bladeren van de nu biereen nu Daer een Ce wel Dat Pauſe _Cofmofandalos den Bp — Gaunt ghelijck⸗ nochtans cen weynighsken Apen — en ghekerft oft D / En zu Ehrat — Gouwe chillen/ — hebben. Den ſteel 1% à “Het tweede Deel: > Heefefte Boeck. * — det) — — — etek rd —— en ij p „uptpupien. Befe wortel is oock wat bitterachtigt ban fmatck. it su 8 scupdt waft vberbloedigh in Ooftenrjck ende hongarhen / ende Shemecxne of t NEncgele eN kelepen. gock op ſommighe plaetfen van Hooghdupdtſchlandt . —— Papenfchoen mer witte bloemen. Dele wordt ſelden ghevonden / ende is noch nerghens ban der ſebben Cluſurs ghefien. Purpure Papenfchoen. ¶ Deſe ig van Lobel ghelien gheweeſt; te weten het minvelfte oft fchoenken purpurverwigh hebbende; maer wodt fou ſelden gjebanden / dat Chung) die ontallijtke ban Defe planten ghefien heeft / nopt diergtelijck ghevonden en heeft / maer altijdt met het (chaenken geel van derwen/ foo welvan de ghene Die in Awitzeclandt / alg Die in Ooſtenryck ende Hooghduptſchlandt maffen. Geele Papenfchoen ; in’t Latijn Calccolus Maria flore flauo , ban Bodenetig oock bermaent is in Ftalien fomtidts ghebonden ; te weten / in alle fijn Deelen geel. Bit crupdt waft nergens hooger danop de Bergen ban Ziwitser-. landt / alwaer dat binnenste vactken Dickwijls veel grooter is dan een Dupben ep: in Beperlandt ende bp Fnfpruck waft het ooch overvloedigh ghenoes. Lobel bergheigekt her middelfte ſchoenken ban defe bloeme met Bet lijf vaneen horſel oft wefpe. Andere gheflachten van Papenfchoen zijt hier nae meeftalle upt Elufiug ende ander verhaelt in De befchrijvinghe ban Wilt Wie Pies-crupdtoft Elleborine, sin Naem. Dit crupdtwordt ban Clufiug Elleborine recentiorum prima gheheeten / datie Eerfte Baſtaert Nies wortel vande Nieu⸗ we erupot-befchrijberg: dan dE hooghdipotſchen notmen t Marien fchuch, ende Pfaffen fchuch , ende Vnfer frauwen tchuch ; De ons garen Ezereth syw fin, al ofmen in't Latijn Mullebona , ende in't Grieck s Chiliodynamis / dat is in't Nederduptſth Duyfent-krachr, fepde : Dan andere noemenfe Elleborine punicea ‚andere Elleborine «ferruginea: De DWwitzers noemen’t Anckenballen,fao Simlerus bes tupght ; Die Dat boor een foorte ban Damafonium aenſiet / ſeggende Dat defe bloemen verre een Dotskap ſchijnen te ghelijcken/ oft be mom-aenfichten van de Bupbels; ende ſeght Dat Bet fact in hans kens ligbt/ nae dat de bloeme aen is : ban De felbe mepninghe zn oock De ghene die Dat Damafonium pothum heeten, Om dat e bloeme foo wel boenken fchijnt te ghelicken/ende met ſom⸗ ; / nd puntkens oft chetkens als letteren gheteetkent ie / heeft Bie boor De Cofmofandalos ban Paufaniag ghehouden; te t Bpacinthus ac en. Dommige hel Dit ghewas boor De Lonchitis willen hous * Den. Dan Get komt met De forten van Elleboꝛine alderbeft over - gen. Sommighe noemen’t Borer-brooden oft Boter-ballen. k Kracht ende Werckinghe. Men ſeght dat Dit crupdt een feer — wondt· crupdt is / ſonderlinghen bequaem om De verſche quet⸗ aren te e Andere derven Dit crupdt ghebruycken in alle ’t ghene daermen het Nies crupdt in pleegt te befigen;efi heben Dat noch meet Krachten toe willen fchrijben bg weende bet met vecht Dupfent-kracht ghenoemt magh wefen. Ban die krachten zjn one onbekent; ende bet fchúnt dat de Alchpmiften Die onder un fecreten oft verholen =konften willen bouden/ nde verberghen. __ HET XXL CAPITEL Cs Vande Akeleyen. —— __ Ghedaente. hebben bladeren die Han de 5! voor(neden eer en rete U an haer en g als ſy gheguet ſt oft ghe⸗ 2Wen:? waer in ——— —— n n kens oft ſteer ij Bente at Eier son baan ae e 9 ebr — hofd vr Dad — — Wiep Fer timen fare floten lepdt: de wortelen zijn dick ende grof/gebefelt/vele — Dele bloemen worden veel inde onder-ouden in de a ne eerd 27) 274 als ban Pederduptfchlandt : dan ín Hooghduptſchlandt ende oock wet elders wafjen (Pp van felfsin?t wilt / op ve opene ende Wel ter ſonnen ffaende heuvelkens oft berghs⸗ Kkens / ende oock op de boſſachtighe berghen / ende in vette weyen pft beemden. — ox JEN q _ Fijdt- De Abkeleyen blotyen meeff in Mep ende Hraeckhmaeidt. IN / ) Ad Naemen, De nieuwe Crupdt-befrhrijbers Gebben Bit truydt Aquileia ende Aquilina gheheeten op't Tatnſch; dan hier te lande notmtment Akelepen zain hoogh bvnt Rn Agsley ende Agelep ; in Wranckrijkk Ancoiles oft Ancolye, vi We Li oe ghemeyn ſte ſoorte van dít cruydt met entkele bloe⸗ men maat Enckel Akeleyen ghensemt woor den/ in't La⸗ tijn Aquileia flore fimplict: de andere roemtmen Dobbel Akele yenʒ int Latijn Aquileia lore mukriplici. ; Aerd, Kracht ende Werckinghe.— poät krachten dit ghewas magh hebben / en is noch niet ghenoeghſaem bez Kent oft verſotht; ghemerckt Dat het hedensdaeghs ner⸗ ghens omgheſaeyt ende onder houden Wordt / dan om De boten te vertieren / ende om Haer krauſſen / tuylkens ende mepen afte maken. Bau Bieronpmus Cragus ſchrijft Baer Ban / dat Het fact Yan de Akelexent ghewicht van gen draghme / oft viexendeel Toots / miet een weynighsken oft een halve frrupel ſaffraen in wn ghedroncken / feer nut is om de verſtoptheydt ban de Lebser te ontdoen/ende De Grelſucht te ghenelen; maer die dat inghenomen heeft/. moet feet wel ghedecht ende Warm ghehouden Wozden/tot dat hp wel ſterckelijck Nett. —— Sommighe willen de Akelepen alle de —— van ZEgilops toefthgijven : ander houdenfe in alles {oo krach⸗ tigh als de Groote Dantozieoft Gentaurium maius; maer fp zijn daer in feer bedrogbhen : Want de meyninghe ſchijnt teghen alle veden tc ftrijden. * 8ßVOEGESEAL. DSE ſchoone bloemen zin van Dodoncus met korte woorden befchreben gheweeft : maer nochtans en vindtmen hedens- daeghs in De haben van de lief-hebbers hier te lande gheen ander bloeme die meer trant men kan bynae at ri Diemen ín beft bloeme nieten Vindt / uptghefandert alleen De geele : men bindtfe metenckel ende dobbel bloemen / blanw/ putpur/ vootachtigh/ incarnaet ende lufverwigh / gheſpickelt / verſtorven wit / ſnrtuwit oft p oft heel J— ende / voordts heciwit / oft heri peerfth n met witte kens : de 3 dwe erſche (ommige met neede ende langtse/ kieputer oft geooter la: fp heet groot / hieer ende dobbei / De ghe⸗ lycken rooſen / andere heb⸗ witte zijn oock gheplackt / (omm Broche E Ende worden bleeck groen oft berfchietende ban verwen / oft groert met wat roots gh } oft bebhen-Drijderhande verwen in een bloeme / oft berfchepden bloemen op eenen ffeel / te weten Wit/ pur⸗ ne ende blauw: ſy oock ſomtdts de ghedacnte van Bob⸗ cl Nigelle oft Nardus Sommige zijn De beele dobbele witte bloem che Kr ard befprept / ſoo wel langhs alie de ens. De bladeren ban De Akelepen zijn dun ende niet ghelivigh / oft ſap⸗ pigh / maer Droog ende glat / b e / De bladeren ban holwoꝛtel alfoo wel gelfickende als die bande Stinckende Gouwe; eerft eed fpaup Dat fp heel open gaen/ zn aen d'eene fide peerſch / aen D'ander wit / in ſonderheydt Dieter zin. ee — ſelfs groo VDe ⸗ dip romt alsde Kidder-fporen. De waffen haft br een … 1 hauwkens fact is ſomtüdts ſwart / blinckende / bet Wat ghelick / ſomtidts {wat min nderinghe ie in een ſaet · ho heel groen klep: . Deſe ber î t/ niet ineen hozenken. enor ghefaenagen el el ſneeuwitte bloemen berfchepdentbepdt aerdenw naeboighende gheflachten oft Blauwe leken) bt Lat Aanleg „ Dobbe aberechte Variegato. 5. Dobtel —— ‚3. Dobbel kelepen. 6. Dobbel De Doense an — tenigh{ins ghelick / open ſtaende / ende ban plate gheſnip⸗ Gruydt-Boeck Remberti Dodonæi. verlcheyden ban verwe ende ban ghedaente is dan deſe; ſultks Dat fp alleene — omt eenen hof te vercieren: ighe met, oft mên._ van Be Akelepen wordt ban Tobel indefe nettende . Ghemepne Aquilinaflorecxruleo, 2. Roode Akelepen met bloez ban an rofeo — pelde bladerke ns ghemgeckt / ban neghen oft thien laghen tick: teliijck op malkanderen ligghende als rooskens stg ger Dergadert : in't midden ban De welcke fommighe Draepkeng met hoz tenkens boordt-komen, Die daer nae vol van ſwart blinckende klacr faet worden / alſmen in be andere foorten fiet : famtijbts hebben fn kromme hoꝛenkens in't midden ban Be bloemen / rondormme met platte bladerkens omringbelt: fp zijn ghemepnlúek blauw / root / wit / lüfverwigh / aſthverwigh / ende purpurberwiab, omtijts oock ban meer ander bs langb om te berhalen. Men foudefe Aqui- lina degener mogben heeten / om dat de bloemen plat zúnende niet dan horenkens oft kromme trompetttkeng gbhemaeckt. Doch men falfe beter Roos-Akcley heeten alie’tnat de bloem-biaderen ghe⸗ ſchickter ghevoeght zjn dan in De dobbel Koofen ‚ Anderonwerelijcke Roofe Akeleye, ban den felben Chiſius Aqui- lina degener genoemt / is binae alg die van Lobel : want fegbe: — — —— — heel groen / oft uyt Ben groenen chathtigh. Dan ſulcke miswaſſen zón niet wel i ⸗ — ſſen zin niet wel noodigh on: be Sterre-Akeleyen , in't Latijn Aquilegia ſtellata ceruleoviolacea, anders Aquilegia roſea ftellara, zíjn medefoorten ban De voorgaeude Roos-Akelepen/vanfact boordt-ghekemen/ met blauwe gheſuip⸗ pelde ſterrews ghevoeghde bidemen Deſe zijn ſom t⸗ herl dob⸗ bel / ſomtjdts bijnae enckel / met ſcherper oft botter epndeu/eude ſoo gen ſterre ghelijckende. N aemen. Sommighe noemen dit crupbt in't Hhooghdupydtſch oock wel Tyriackskraut : andere nurmen t Pothos ban de ouders, ander Leontoftome , ander Leo herba / ander louis Flos oft Dios anchos ; onder De welcke Dalefcampius fchint te wefen. De Ita⸗ tiacnen noemen’ t Celidania mezana, oft Celidonia ſaluatica, in't Latón Chelidonia media, al ofmen Middel oft Milde Chelidonia fepde: ende Den feet —— Vadrianus Junius houdt Get vaftelijck boor een medefoorte Han Chelidonia ort Stinc kende Goutve/ende beetje Lituaris, nae De trompets- ghewiſe bloemen. het wordt niet alleen Aquilegia, maer oock Cautabrica gheheeten / ende Columbina (foo Dar in Enghelandt oock ghenosmt tworòt om dat de bloemen banberwende Pupben-halfen Wat ſthijnen teabhelgehen. Fabius Columna houdt dattet het Lopyrum ban Giofcondes is. î Kracht ende Werckinghe, Be Xkelepen vorden Lan ommige ghehouden boor middel-matighljcken warm ende vochtigh; ende wat berteerende bankrachten. í , In Spaegnien plegen De gene die met den ſteen in de Nieren ges quelt zijn een ſtucksken ban de wortel ban Akeleye Des morghens te knauwen/ende vinden Daer bate im. ië é Andere prifen Den win Daer bit gheheele truydt met de wortelen in gheſoden ie gheweeft met watanmber / teghen de aelmachtighept oft lappighepdt Der leben. — Bet fact ban Akelepen in fupclter ghedaen oft ghecoufit als ban: Ket-fupeker/ / wordt in de berfroptbhepdt ban de galblafeende bande ber ghepzefen / ende 0 De fwijminghe ende De Dracpinge shaded pa, id dend nd oock ghebtupekt tegen den bzandt ende fweerz wortel in wijn ghefoden ende ghebronehen/ gjeneeft De ghe⸗ fbeucthepot ende Baeten gheen Die ghekeampen oft aken gbetrocken leben oft zenuwen hebben : is oock goedt de engborftiz ghe ende waterfuchtighemenfthen. De ſelbe wortel gheneeft alle ouz eſtelthepdt deg bloe dts / ende is goedt teghen alle inweudighe ge⸗ reken des lichaems. Alg daer kortſe bp we / maghmen deſe wortel in water ſieden / ende Daer wat fupckerbvdoen. — 5 Bet water ghediftilleert ban Akeleye bloemen / is goedt ín de felbe ghelneken / ende verſtertkt het hert pals iemandt in on 4 De wortel in wij vallen ig Werd woef De mende a —— eme; ende verſdet alle innetjeke pijn 5 Bin berbrift alle vergift darmen ’tlichaem ſoude moghen genoz men BE CRE ESA , 4 De bladeren ende batt de bloemen ban de Akelepen ee ge roe Ee ne U IJ | m ach ten crgaz dert / het maer een ffuck en waer: ghelgekmen aen de wortelen “van mbt 1/ ende aen de Wacl-woztel oock —— paer medefaoten/ A Dit erupdt oft dewortel Baer ban/ bp eenen peſſaris ghedaen; em ban onderin te ffeken/ verwerkt De maendsftonden van De ouwen / ende iaeght upt de Booderucht. ackt / doet ingen A flore variegato duplici, met azújn berm —— tactics ore inverfo — maffen beeft Het tweede Deel. Ven Hoogh gheleerden Doctooꝛ Franfops Rapard/ Medicijn te Bꝛugghe / heeft aen Cluſius abefchreben/ dat het faet vande ghe⸗ menne Akelepen klepn gheſtooten zijnde / ende met wijn te drincken ghegheven / de brouwen Hie in aerbepdt gaen / ende niet wel tot ba⸗ ren komen en konnen / feer bequaem ende bebulpelijck is ; wel ver⸗ flaende/Datmen indien den eerſtẽ Dronck niet en helpt;dat felve noch éens hergae / ende Dat noch eens te Drincken ghebe À Ber fefbe fact toteen klepn poederken ghebrocht ende ingenomen zijnde) wordt ſeer ghepreſen in De Pefte ende Maſelen Tobei ſchroft / dat het felve fact bande ghemepne nde ſlechte vꝛou⸗ wen beel ghebrupckt Wordt om De fproeten ende blechen Des aen⸗ ſichts teberdzijben. . — Indien dit trupdt Get ſelve is Dat Dioſcorides lopyron oft Phafiolon noemt (van welcke mepningte Fabius Columna is / ende Cluſius en is daer niet feet Beemt ban) foo ig Dit faet/ ’t welck dat ban Melanthium ban fmaeck niet onohelijck enis/ ſeer nut tes ghenalle de ghebreken ban de borſt / teghen Den alſmen dat _ met honigh-Water in drinckt: ie oock ſeer goedt Den lever fuchtigen/ ende Die bioedt ſpouwen oft bꝛaecken. Badrianus Junius verſekert dat de Akeleyen ban krachten al fa wel alg van ghedaente De Dtinckende Gouwe ghelijeken. HET XXIV. CAPITE L Van Örantoft Antitrbinum. SGheftachten. aut oft Antirrhinum ig twecderlepe / Geoot ende & 7 Oli : gan het Groot Mullen Wp in dit Capitel ſpre⸗ ker; van Get Kleyn mt naevolghende. Sꝛoot Drant⸗. — F —— N LR / 78 SS Ni, 4 SM 1e J AN RS £ — X WES INS — — N EN 9 ⸗ za Ami ee — — — CS \E ——— rsr, — oft mupl van eenen — ik — eu teen en dan dat. Het fefte Boeck: fins ſchijnen te ghelijtken: ban áls fp 5 ‚ — Ken (y ben mondt ban eenen gapenden ik erdee Wen zijn ſy roog-root / oft Wit / oft wot Den witten wat bleeck purpurachtigh : fomtijdts zijn (p oock wat geel= achtigh / te weten aen De ſoorte ban Dit ghewas bie brees der ende korter bladeren heeft. Nae Dele bloeme volght een langhachtigh hoofdeken/ oft hupsken/ van Lozen (maller ende ghegactet oft door · boort / bp nae de neufgaten van ten Calf oft eenen Hondts kop ghelijckende ; ende daer inne light kleyn / bꝛuyn oft wat Twartachtigh fact. De Wortelen en zjn niet leer groot / ende hebben ſsnumige af- hanghende veſelinghen. Phetſe. Groot Oꝛant waſt hier te lande / ende in Ztalien / Boeghdupdtichlandt ende elders in de hoven daer t ghelaept wordt. À Tijdt. it crupdt begint ban Mey af te bloepen/ ende bloept daer nae den gheheelen Bomer door / wel ver⸗ ftaende alg het de koude deg Winters door-komen ig / tez poen de welcke dat leer qualijck magh: want Hier te lande tetmen dat felben den Winter Bolerden / ten zp Dat Die feer facht ende weeck gheweeſt is / oft datmen’t in De Wijn- Kelders hewaert ende teghen de koude belchut Heeft. Alst in de Lente ghefaept ig / pleegh het wat lacter re bloepen/ te weten in't laetfte van den Dommer. ° q _Naem. en pleegt dit cruydt int Griecks Anur- rhinon Avrippsvov te noemen / ende Antirrhizon A'yrigpe{ov (ten 3p Dat de boecken Ban Theophraſtus bedorven zijn) ende oock Anarrhinon A'vedfwor : De Latynen behouden oock den (epen naem Anurchinum, zae het ſegghen van Galenus wordt het oock mt Griecks Bucranion Berparsor ende Lychnis agria Auygvis dzeiz, dat is op't Lathuſch Lych- nis (ilueftris, oft wilde Chriſtus voghen gheheeten. Auu⸗ leius verhatlt oock Datmen’t Amethyfton APE: Ee thecion TIBiisr „ Cynocephalion Kuvorsoarsor in't Grieck pleegh te en / it Jarin —— a „ Herba S1- -minina, Venufta minor, ende Opalus grata. Donunigije gez * ig de Leo heet; Be wan Colamella ed ro, bo Be bloemen gherekent fchijntte weten ; a waer hyſchrift / dat befe Hloeme vrꝛeeſeljcken gaept ghe⸗ Ick eenen Teeuw / ende te kennen gh 275 d eeft/Dat{e Daer van den naem Leo oft Leeuw magh voeren, Geſnerus Heeft nochtans defen Leo daer Columella af ſchꝛft Goor De Akelepe ghenomen / die Gp daerom oock Leontoftomium Heeft willen noemen; maer nae ons duncken / frhijnt dien naem meet met Dit rvupdt / t welck wy nu beisizijben/ overeen te komen/ dan metde Akeleye: Want de gapen⸗ de bloeme Han dit trupdt / ſc hijnt eer den Leruwen· mupl te ghelijcken dan de Akeley · bloeme doet. Voordts foo iſſer noch een ander ghewas / t welck Han ſomnug he Oſpro⸗ leon. O’appontwr ende Leguminum mt wordt, be⸗ “ter met den naem Orobanche beent / Waer Van wp in de bribi ſpreken. Daer ig oock jan Get Oyant verſchey⸗ den / die Han Pluta “permaent wordt / te Weten de Crambe oft Goode Koole / van ong onder De Moes · crup⸗ Pier te lande is Bit cruydt Daer Wp nu af-handelen Oꝛant aheheeten : Wp hebhen’t Groot Orant willen noe⸗ mien / om Dat ban Het ander Á eri / daer Wp int naebolgende de Ftaliaenen noemen’t Antirrino; De S de tarnera. 3 VERE —— eg prantte vertchep⸗ area falen fpzekenz e Spaegniaerts Cabeza van & magen } en e — deren daer van / by nae ſultken hé als het Ster⸗ re cruydt oft Bubonium , maer nochtans veel ouftercher in t wercken zijn dan het Dterre-crupdt, Pandit ‘Grot. Orant wordt vertelt / leght Diolcoꝛi⸗ des dat de ghene Die t ober hem draeght / van geen vergift oft Ban geene quade Drantken ende toderije beſthadight gft behindert en kan Worben : nee van / dat foo wanneer iemandt fijn lich ende _ re : e/ dat hp al in alle Ach — —— aenghenaem ende ſeer * fatwmefen/ende beballigg in alle’: ghjene Gp boen (ug Cehriift/ bat het water daer De 4 Groot Ì t @rant in ghefaden heeft/op de ooghen zijnde / alle De pupften ende lmertelgcke D 276 Cruydt-B oeck Remberti Dodonzi. traeninghen Daer van ghenefen ende berfoeten kan / ende Bat op feer Korten tijdt. BI IVO EG HS EL Det faorte ban Groot Oꝛaut wordt ban fommighe oock ín tweeen ghedepltste weten; in Die met ſmalle bladeren / en in De andere met dreeder conde bladeren / altijdt twee tegen een waſſen⸗ Be gelijck aen Den Gupchelheyl: waerom Dat het oock ban ſom⸗ mighe Anagallis filueftris genoemt ís / al ofmen Wilde Gupchel: heyl fepde : maer Dat onderfchept ie ban Dodoneus ghenoegh⸗ ſaem in fijne befchrjbinghe te kennen ghegheven, _ Ban acngacnde De plactfe Daer Dit crupdt in't wilt pleegt te Waffen / foo is t te keten / Dat Dit met toas-roode blacmen veel waſt it Dranckrijck bp Nimes ende Montpelliers / ende in Ita⸗ lien bp Salernen: waer dat het oock Loordtkomt met lijf· verwige / ende met geele ende witte bloemen. Tuſſchen Savona ende Gez nua waſſe t oock ban felfs in't wilt/hebbende ven groote geele bloes e. De doncker · groene bladeren bljben fomtijts des winters ober / als ſommighe verſekeren / midtſgaders De wortel / Die Daer nae in't volghende booriaer wederom bloept ; maer meeſt is het eeniaerigh stupdt/ Dat gheſaeyt Wordt. Lobel fchzijft oock / dat dit crupdt in Italien ende Banckrick / ſonderlinghen in Pꝛobencen ende Lanz guedac / ghenoegh te binden is onder d Oljf· boomen / dragende pᷣurpur bloemen/oft upt den rooden violet / oft roolachtigh / oft wit⸗ achtigh / half gheſioten / niet wijt openſtaende / waer in Dat De bie⸗ kens als fp daer binnen cruppen om honigh te ſunghen wederom: me alg met deurkens heffoten worden, Gp ghelickt De bladers ende — ende oock de wortelen daer ban met Die Van de Steen Dios eren. 8 Naemen. Dit erundt wordt ban Lobel Knaptandekens-cruydt ghehteten oft Kalfs-{nuyte : men noemt het oock Gaperkens , oft Kalfs-beck,oft Kalfs-muyl,oft Kalfs-neufe;in’t Latijn CapuuCanis, tnde Caput Viculis ín Bianckrtk Muron violet, L'oeil du gar, oft Oeil du char, oft oock Moron violet; in Artois Tefte de veau, ende Gueule de veaus ín Spaenſth Veferra Yervas in't Enghelſch Calfes fnoute oft Snap dragon. De andere ſoorte met geele bloemkens / ende met Grecder ende kor⸗ tér bladers/ Wendt batt ſommighe Anagallis ſilneſtris gheheeten: at pfmen Wilde Supchelepl fepde: nochtans fp en wordt bupten in De belden foo Beel niet ghebonden; matr wordt inde boden onder houden als een uptlandtich ghewas. k ï „Kracht ende Werckinghe.. ®it crundt en twordt in gheen inwen⸗ dighe ghebreken des lichaems ingenomen oft ban binnen gebuwtkt batt het Dient alleen, van buyten opgbelept zinde / oft bp ons ghe⸗ draahen : het heeft ſulcken kracht tegen be Scorpioenen / bat ſoo wanneer de Scorpioenen dat felbe te fien komen / gantſch krachte⸗ Toos ende (onder ghevoelen oft half doodt Blijven. — geek metale ban oofen platiers-apewofegebrupcht tegen be mi met olie ban Koo - ijſe e beftijabinge ban de moeder ende om De maentſtonden te berwecken. Dit felve ceuwot Op het boor ghebonben/berdrijf metingen der oogben/ ende verklaert het abeficht. 5 feeen bananen De olieban Zelienoft ans — Baer dit faet — end inr Led, — [hopende be hunne Weeren rincen aengtenacmer te orden ende bp De ionckvroutwen ſchoonder ende behaeablijcher te ſchünen tnde mepnen Daer mede alle te beletten ende haer kratht te Benernen/ ale Wp te bozertupt Di ô oock vermaent hebben. Î HET XXV, CAPITEL Van Wilt oft Kleyn Orant. foecdzóft De ſhe⸗ Spitt oft Acery CDaant , anders Ptzrteuma ghenoemt. ghen / ín be hotsen / onder be haghen / ende elders: ban op _ d'en gheweft waft het veel graater ende weeldiger / op het ander geel hleynder / teerder/ ende magerder; ende Dat nae de vetheydt oft epghenthepdt van den grond. € Tijd. @it is een Bamerfch ghewas : want Bet 0 vergaet beg Winters / ende bloeyt ghemepulijck in Dop: maendt ende Oogbhftmaendt. Naem. Dier te lande noemtmen dít erupdt Klenn S \ ; Oꝛant: in’t Latijn BGeete’t Antirrhinum minus, oft Antir- rhinum filueftte ‚Bat is Wilt Oꝛant. Het soe — eee van Grant. nd ben f: mn Oa Daer met het w dd Fvermaent in het negenfte boeck , 5 fegabenbe Dat het Be voorbeſchreven tamme ſoorte van Orant water dact en eweeſt⸗ B organ pau, ear cen ander ier bele goedt is om da he menſchen te baden ayewag/ ’ heel wilt banaerdis/ ende Kleyn oft ende af te waſſchen lic t [elgeig/ ABilt Prant ghendemt Wordt, es En hanickniet ghemercht dat de belchry vinge _g Ghedaente. Wilt Oꝛrant is heel klepnderendeleeger daer ban nerghen ven woꝛdt / iaefelfs nergens waffende dan het Cam oft Groot @zant : geef — gend di pj hert tend 0 foo is wepnighsken rurah int aentas , Galenus. Daerom is Ja Lornariug oock! footer enne toene kedeng’ Im anpereljd- _purbt gigeweeff Dat het woosdt Oronum (oude moglen feel — ea Peren — bedorven. oft onrerjtelick a ele gf in en DaT —— pt ben oncl Ban bien, dais — * Het tvveede Deel. melee beſchrijvinghe met ons Wildt Orant ghenoegh⸗ faem ober een ſchjnt te komen : want foo Heel de blader gen helanght / Die zijn metchelijck Klepner dan Die van get Struchtum; wel Berftaende/in bien het Strúchium s nae Bet ſegghen van Plinius / klepner van bladeren is dan den Olif-boom/ fog en iffer gheen groot onderfchtl in de grootte Van De bladeren : want de bladeren Han den Wil- den Otant zijn oeck Beel kleyner eude ſmaller dan de @lif-Gladeren oft die ban Oleago, dat is Chamelza, zijn. ° Poorts/indien men het laedt-bolleken Booy De vꝛuchtver⸗ ſtaen magh/ foe kömt ons Wilt rant met het Phyteuma Daer in oock over een: Want Get heeft gele dierghelijcke ‚ hoofdekens oft facdt-bollekeng/dië gegaet oft Boorboordt zijn: t welck ong gheenling Breemt oft nieuw en behoort te duncken / ghemerckt datmen dat gantfche bolleken oft hoofdeken / daer Get ſaedtvan andere erupdé in pleegh bez floten te wefen/ende naementlijck Hän het Örost Gant / oft Tamme Aatirrhinum,Carpos Kepzròs ; Dat ís de vrucht/ pleeab te noemen. Aengaende de Woztelen/ Daer Han en eoeftmen gant{chelijek niet te twijfelen: want de wor⸗ telen van ong Wildt Ozanr komen gheheelijck ober een met de ghene die het Phyteuma van Diofcorideg toe-ghjes fchreven worden, Wt welche hen-teecktnen ende vedenen mierckelijck ghenoegh fchijnt te blijcken/ dat ons Orant het opzerht Phyteuma Gan de ouderg ig:nochtans fag heeft Aatt hiolus / niet tegenftaende dat ho te voten dit Wildt @rant oock boor Get opzerht Phyteuma ghehouden hadde/ ‚ Sus een ander ghewas soor Get Phytreumd Han Dioſcori⸗ Deg beſchreven ende Doen fchilderen / te weten de Campa- nulaoft Klockskens; waer van wp te voren ghehandelt hebben in het to, Capitel van defen onfen feften Boeck:als Waer Wp met lanahe Woorden bethoont aerom dat wp de Rlockslens voor gheen Phyteuma en houden / ende Waer ín de mepninghe van Hen ſelven Matthiolus te ere eer ed te ed À … gAerd, Kracht ende Werckinghe: Dele klepne ſoorte ban Grant / dat is Wildt € /en wordt nerghens in ahebrupckt oft goedt g Den : maer indien het op, Phyteuma gan de ouders is/ ſoo is het goet om tot liefde te gierwerken. Want / foo Dioſtorides ſchrꝛijft / Phyteuma woꝛdt ghemenght onder de dinghen Diemen ín de Minno⸗ Branchen pleegh te doen / die Ban de Drouwen ende iongh⸗ mang Bie verlieft zijn ende ban liefden miftrooftian bez reydt Worden / omde herten Han haer beminde nae hun te trecken oft te locken : ghjelijckmen ghelooft datmen met bet Crupdeken Volght mp naer fonde konnen ghedoen, Maer dierghelijcke krachten ban de crupden te Willen _epfchen oft berwachten/ ig niet alleen lachens / maer sock BITVOEGHSEL. Doest bebifenoockt bat dit crupdt een van dan fp zjn * Het ſeſte Bocek: 177 Naemen. ommigbe heeten bit crumdt ep’ ú Maurohebrzi —e— ‚ dat KS bet bene ie a Te Mooꝛe oft Simme / anders Margenscop oft Simmenhoof:: andes te toemen ”t Àuraotium ft Orontiom Ban Artbigenes / als Hoos fepòtis. Dan arrigaende Dat Bodoneus 't felde boor Phyreuma ban Dioſcorides aenfiet/ Daer tegen firijdt De mepninghe van den velen Boogt-grieerden Fabius Columna) Diemet feer bele venes hen bethoont/Dat bet Phyreuma bau Dioſtorides meerder gelijche, niſſe metde abeflachten ban de De fen beeft / Danmet bet An: tirrhinum oft Orant: Doch in’t berbolgh ban dit boeck futlender meer crupden beſchzeven worden / die bar Herfchepden gheleerde bog: Phyteurha aenghefien plegen te wefen. Kracht ende Werckinghe. Úlepn-@rant ie warm ende droog / ende fijn oft dun ban ſtoffe ende is machtigh om de geelighept bee lichaems te doen vergaen ende te berdrijden / bijfonderde ghene die nac De geelfiucht gheblevenis / alfmen met het Water Daer t in gez fodenis ’t —— welwaſcht: immers indien dit trupdt 'tfelbe is bat Archigenes Orontium noemt. Chaſtouſais een lief-crupdt alſos wel als ma. Ebhpmene wordt ghebzuyckt om de Dide geel te verwen. HET XXVL CAPITEL: Van de foorten van Zinaria oft …_ Wildt Vlas. Gheflachten. D € foozten ban Linaria oft Wildt Vlas moghen oock feer wel Hoor mede-foorten Lan Orant ghehouden : oft immers vaer nae vervolghens beſthreven worden. Dele moghen ín vierder hande verdeylt weſen; van de welcke de eerſte twee hier te lande ghemeyn zijn: de andere twee zijn ban den hoogh gheleerden Cluſius beſt haeven; te weten de welrieckende / die oock een uyt⸗ lant{che ſoorte is / alg dock ig de vierde / die in Dpaeguiert in't Gjck van Valeutien groept: Lerſte inaria oft Spicvt Gptas. z — 5. bef Ge ep fiel De A Kee 7 eer bels omtrent De _epwaffende / vond ende teer : bärr aen kmen bestand. 278 Cruyde-Boeck Remberti Dodonzi. . : ogen de bloemen ban Ozant wel eenighſins gelijckende / Tsecde Einaria oft Sppitt Vtas met — borenden achter cen {mal freerthen oft uptftefiende jo- puxpure 6loemey. tenken hebbende / die ban de Gidder-fpozen ghelijck : : nae datde bloemen bergaen zijn / volghter een rond hoof⸗ Beken oft laet · bolleken nae / Dol (wart laet. De woztel is langh / bun en wit. 2, De tweede is de boorgaende ban ſteelen / bladeren ende bloemen ghenoeghlaem abelijck : ban de fielen zin meeft altijdt wat langher dan die ban de boorgaendesende Be bladeren zijn Wat ſmaller: de bloemen zijn hlepn/ende eel Klepnder dan die ban Deeerfte / upt dert blauwen xurpurverwigh / ſomwijlen oock Wat witachtigh oft —— —* De hoofdekens oft bollekens daer Het ſaet in nis zijn oock kleyn: de Woztelen zijn dun ende g 3. De derde ſoorte is van Cluſius beſchreven: wiens bladeren die ban de Groote Maeghdelieven meer Dan Die ban het Plag-rrupdt ghelijcken; te weten byeedt/ende aen be kanten ghekerftoft met Kertelen boorfneden : den fteel is recht ende oberepnd ffaende : de bloemen zijn Blepn 7 aders · ghewüle gheſt hickt ffaende/ van verwen upt den blauwen purpur; ende op fonumighe weſten / bijfonder in heete lands uwen/ goedt ende —— van reuck: de laet · bollekens zijn kleyn ende vond. Viexrde Dinaria oft Siet VYlas, andre Dinarxia vay Valenſey. GN NN en ES 35 F J 84 — Di Gn e gierde foozte van Wilt Blas / ban den felgen —— —— dát nù de tT deel an! Het tvveede Deel. in deſe Noordſche Tanden is ſy breemdt. 4. De vierde warft in Spaegnien / in't Koninghrick Lan Valenſen. € Lijdt. eeft alle deſe gheſlachten wan Wildt Vlas bloeyen in Hoymaendt ende Oogftmaendt/ ende oock ſpaeder fut iaer; Wel berftaende Bier te lande in de hoven: want in heete landen bloepen ſy in't Boorꝛiaer. …__g Naemen. Beyde de eer fte ſoorten Worden hier te lande Wildt Wias gheheeten; in't Hooghduptſch Leinkraut / Flachskraut / Harnkraut / Onfer Srauwen Flachs / Wald Flachs / Krotten Flachs; m't Franſch Lin ſauuage; mt La⸗ tin Linaria, ende ban fommighe Vrinalis· Andere gheloo⸗ ven dat her de Oſyris van de ouders is: maet Ohris is gen ander truydt / te Weten daermen nu ter tijdt in Ita⸗ lien beſſemen van pleegh te maecken / als oock hier vVoor⸗ maels in de tijden van Galenus; ’t welck mt Ita⸗ liaenfcij Belvedere Wan Den ghemepnen man ghendemt Wordt / ende leer verſcheyden ig Van defe foorten van Wildt Dlag/ als wp breeder bethoont Hebben in De bez ſchrijvinghe tan Olpris. 1, De e ſoorte magh Ghemeyn Wildt Vlas oft ADilot Plas met geele bloemen gomont Worden ; in t ZL atijn Linaria prima oft Linaria lutea. 2, Detweederin't ZL atijn Linaria altera purpurea ghenoemt / maghmen in Nederduytſch Tweede Wildt Blas met purpure bloemen heeten. 3. We derde ig in't Latijn Linaria odorata ghe⸗ noemt / dat ig Welrieckende Wildt Plas. 4. De Lierde beet Linaria Valentina , dat ig Dpaentch Wildt Plas / oft Wildt Plas van Datenfen. À q Aerd. De eerfte ende Ghemeyne faorte ban Wildt Plas ig warm /ende een Wepnighsken droogh van aerd/ Ende beeft hee genen. oock venige openende oft ontſluy⸗ tende kracht. En pi ¶ Kracht ende Werckinghe, Het water daer’ Ghemepn Wildt Vlag in ghefoden is ghei à antflupt de verſt Dt ban De Pieren ende Van de bla: fe : gelijck de Crupdt-beininners ban onfe tijden dick⸗ Wwijts bebonder ende Berlo — Soumighe houden oock / Dat het ſeer goedt is om de geelfucht te ghenefen; maer dat komt door dien / dat ſy dit ghewas Poor de Ofyris Han De ouders ghenomen Hebben, Be welcke dusdanighe krachten beeft. î € Verkiefinghe. Om het Water oft de piffe te berwer- Kken / moetmen de eerſte ende ghemennfte ſoorte van Wildt Plas verkieſen / de welcke oock Vrinalis van ſommighe Cruydt· beſchrjyers ghenoemt is / omdat ſy foo brache tigh ig om de piſſe te verwecken. — allefins avervlaedigh genoegh) ende is Doo: J bp dit beesken Í lt ben der De/ Elulala&tefcit , (inie la&te Linaria ___eft Wildt bergaen ende beraepen/ in't La: Ö Be andere Li oock bo — | met eenen Pu mondt aen de Wit. langh verhaelen It Wudt Plast twelck nochtans veel bêterBaftaerdt-Dlas D oft Linaria'op’t Zarünfch behoorden genoemt te worden waſt Degbelijckeniffe die “2 met Tam Dlag- heeft ea nt/ tat is De Wilepne Eula foo bp komende / dat De verſtandighe Barbari, ſeght Loz “par dele twee crupben/fegglende erefcit: Bat is / Efula heeft cen chtigh fap / maer Linaria t Wildt Dlasgroept ſonder — —— Men bindt een JE oe rde dl met cen geel kransken ; ì £ ens tijn Linariaaurea Tragi ghebeeten/ Daer Lobeloock af bermaent : Dan defe verſthilt van De — — met van hrift; Die hier onder upt Lobel Daer is otk een Lunaria met witachtige bloemen; ſonder feer Fracp in 't aenfchouwen / bloemen. Be Welrieckende Linaria is ſomtidts oock heel ſneeu⸗ »_-Gheflachten van Wilde Vlas oft Linaria. €lufius heeft bêle ghe⸗ 5 tan ven Wildt Des : vande en en bp it en enen ede & elriec: inaria, Da el u / om —— — ick. De zen zn ‚ban verwe -Bioemen ghetijck. Wer facdt fo Bick als Den kieenften. i net bct eG gt tien in Den April/ende het facbt wordtrip in Mep ende Star Dt: hier tel bet in Braeckmaendt/ende fs tbp in Oogftmaendt. Bie van Dalamanca hiefden’t boo: en oorreban Groot Sefamoïdes, 2. Eerfte Spaenfche Linariagft Li- —— * unt C luſius beſchꝛeven / ende Vierde bet —55 — fcherpigbeooe) gbeboeght mes eenige Ù op Detonge. De Het fefte Boeck. 47 27) bloemen maffen aders-getwijfe / die var’ t Gemepn Wild niet onghelijck/ nochtans ban binnen wat baprigh oft rest / hebbende een purpurachtigh fpoorken oft fieeerken. 5. Tweede S paenfche Linaria is een feex teer crupdeken/ bimae ter aerden ver⸗ ſpreydt liggbende mer fijn dunne frectkens / bewaften met feet bete Dunne fac bte rofachtighe bladerkens / met klepnt ftaepe bloems kens / als Die van't ghemepn Wildt Dias, maer klepner/ende bp nar (wattachtighupt den purpuren / van h Wat geelachtig oft rofachtigh/ wat reucke van haer ghebende. Bet faedt is plat tnde afchberwigh. 4. Derde Spaenfche Linaria met grife Diar Derkens bijnac De Lavendel-bladeren van verwe gelijck / bitter ban fmaeck: De bloemen zijn eenighfins welrieckende aders-ghez wijs vergadert / die ban De voorgaende foorte ghelijch: van melee Ke bloemen bet vecht opstaende in tweeen ghedeplde bladerken aen Debuptenfte fide witachtigd oft bleeckachtigh van berwe is dan binnen purpur: den mondt ban de bloeme is bleeck-geeloft wit unt den rofachtighen/ met een ruvgh purpurberwigh lipken / met noch Dip afbanghende breedachtighe purpure bactdekens. Defe wortel en vergaet des winters niet. 5. Vierde Spaenfche Linaria , met bele teere bijnae afchverwighe ghelivvighe bladers / met klep: ner bloemkens Dan Die ban De boorgaende / licht-blauw ban ber we / nae Den aſthverwighen treckende/met een ros oft geel monz Deken. De wortelbergactdes winters. 6. Vijfde Spaenfche Lin naria ban bladeren het Ghemepn Wildt Plas ghelck / heeft veel roſſe oft geelachtigbe bloemen / klepnet Dan dievan’t ghemepu / als aderen bpeen ffaende. Wet bloept bp Dalamancaden helen Somer daorsende wort aldaer gualijck vaar een foorte van Veldt⸗ Eppes aengheſien: het ie een feer klepn ghewas / ſeer bitter. ban fimaeck. 7. Groote Oofltenrijckfche Linarta, in t Latijn Linaria Pannonica prima maior ghebeeten / heeft eenen vechten effenen kaes ten groenen fleel/ omtrent De dep boeten hoogh / met bele bladeren bewaffen die van het ghemepn Tam Dias ghelickende: de Bloemen ſtaen dicht bp een/klepner dan Die van't Ghemepu Wilt Vlas / bleecker ban berte met een haprigh oft wat noppachtigh gout-geel mondeken, Bet facdt is klepnende ſwart. De wortel en fterft des winters niet. Ditheel is bittecachtigi ban fmaeck. 8. Linaria van Moravien beeft kt bloemen dan ee⸗ nigbe ban alle de andere foortenban Wildt Plas, ros oft geel / omtrent het mondeken gou igh / met wijdachtighe facdt- kene inhoudende ln (eas arab ens/ Die om teert ende úfoigbende ſan⸗ —— hoa /3ijnrono / ghelüfvigh ende fap ban ‚9. Linatia Surien, in't Latijn Linaria Suriaca , klepneligghende korte Ikens / bewaſſen met k | an rei ——— Wildt Plas / fappachtiap / grauwac Van berwe / Dep oft bier bp eeft ghefchicktelijck om De ffeelkens flacnde zbe bloemen zún feet fratp / upt den bioletten bp nae purputderwigy / aen het Ouderfte lipken/Daer be bloeme gaept oft open gact/ goudt-geel : bet is oork birter ban ſmaeck / ende en bergaet des Winterg niet/ maer bloept Dichtoijis tot in't laetfte van den Berfft. zo. Twee de Linaria van Moravien heeft teere ligabende fieelkens / met bele Dickachtigbe grauwe bladerkens bewaffen/ met abers-ghez tif bloemkens, heel klepnerdan de voorgacnde/anders Bie bari verwe bp nae ghelijch, e wortel ſchjnt Des winters ober te blóben. 11. Eerfte Linaria van Candien met breede bladeren „ foo gheheeten (in’t Latijn Linaria Cretica larifolia ) om Dat haer bladers ſomwijlen eerien ditpm Greed zijn / gei fachtiah ban. ber⸗ —* — van er De mies zin —— at is aen limken Dat in tweeen gheſneden ie / aen De baerdekens felbe / {ander igh ban verwe / dat c igh is) goudt-geel? meteen wit jors bl igh / jlen oock Dick. 12Tweede Linaria van ijn Linaria Cretica tenuifolia. boorwaertey met cen ſteert oft fpoorken Daer — ————— a: nde / boogbt /o ckt rr Linari ef Dl aat bie lere Er ted maria 3 — tnde Chiſius vermaent ghetweeft. 1. WAV beesie eos te ban Denon) men tijn Linaria oft Vrinaria, oft oock Antirrhinum ban Plinius / ——— De mepninghe —* — — come ban uS/ nae Î n sint. Enghel Tode Ela. a. Rieckende Wilde Vias met Durpuns Ofpris met fmaller bladers/ ende buu vislette / witte ende hes melg-blautge bloemkens. 4. Witten Ofyms. 5. Valentfch Wilt Blas, 6. Linofyris vande tonge Berbariften/ oft Dt derde ban Tragus; maer magt onder de (aars ten ban Tripolium beſchꝛ Warden. 7. Purpur-blauw kruypende Wildt Vlas. 8. Geel ligohende wide vas. 9. Gulden Linaria van Tragus, ende ig Hyfopus vmbellifera Diofcoridis ban Guillandinus ; ende magh bp de Ofyris Auftriaca fius gheftelt worden / van ons 15 beſchneven / Die Ben ſelben Ciuûus 480 Heliochtyfon ban Tragus houdt. ro. Paſſerina Linariz folio, oft eede Chryfocome ban Mouton / eenighe ghelückeniſſe hebbende miet Anonymos Linifolio Ban Clufius befchieben : De bladers zjn bit van het Wildt Plas gheliek / maer hoop · ghewis ffaende / aen Dopperfte hoepkens Toriander · ſaedt ahelgck / ende Die ban Ehepfocomel maer bleecher / op kleyne fleelkens oft fcheuten / die Yan het Blas gheljckende. De bloemkens zjn bleeck. Bet waſt bp fRontpelliers: rr.‘ Pafferina Herbariorum vnicaulis, Linariëe aut Lutéole figura, Lini ſemine vefco „ig dock eene ſoorte ban Blas, Stoparia oft. Belvedere) felden elderg als in Duntſthlandt bin: Delijck: upt eene ent kele kieyne kromachtighe witte wortel / als Die ban Blas, ſprupt eenen enckelen biefachtighen Dunnen ſteel / meet Dan twee boeten hoogh / tot Den halben bloot / maer opwaerts vol Klepne malle bladerheng / Bie ban Ueule ghelijck: tuſſt hen de wel? He bele langhtuorpige gractikene graepen/ ban groatteende fmaeck ghelijck Bies / maer heetachtigh ende bitter / in t Booghduptich Meer- Hirffen ghensemt / van Cragus Paflerina, om dat De muf? fehen die eten. * Bp De Bupnen van Hollandt waſt een kleyn ghewas / een ſpanne hoogh / met Dlas-bladeren/ met roode ende dock peerſehe bloem? Kens / die ſommighe met kleyne voghelkens als muskeus verge⸗ Weken / endeoock Pafferina willen noemen. î N Twee gheflachten van Iraliaenfthe Linaria van Fabius Colum: — r. Blauwe Linaria van Apulien met dry. bladeren komt feer nae Bp De Linaria Valentina bast, Clufius/ ende is een klep beel fteeligh/ ſomtüdts maer eenſteeligh crupbt/ eenen boet hoogt: dert De ledekene Der fieelen waſſen gladde wirachtighe blas € / watgrooter dan Wupte-bladeren / omtrent het fop ober È beurten gheftelt: De bloemen komen in Den geert le lipkens: daer nae ander oft gheſtelt Boozt/ bel bp een/ klepnendeblautw/.met geele lipt omen vondebruchten/ met biadigh inghedoutwt breed plat ſaedt / orer Ban Denepfth van't gatitfche crupdt ie. Den fmacck is achtigh/ noch merckelfek foer/ noch bitter. 8 > Druyfachtighe Bergh-Linaria oft Linaria met aderen, in t Latijn Linaria altera botryoraes montana. Ben ſteel is twee voeten hoogh/ Froen rond / ſtf / gladt / fu bele ſyd ſteeien gheveplt: de tfoppert ban de welcke befet zijn met ettelijckt peer- fe bloem-knoppes Bes; moe weltke fchepfelen der bloemen ſchuplen / eltk bau Bier kleyne geele b kens ghemaeckt ; De bladeren zjn fmal / Klepner: dan Lún-bladeren / ober ander mer beurten langbs De föb-fteeten gheboeght ; ende upt haeren ſchoot komen twee andere tdch Rlepner bladerkens die het onderfte ban de berucht zjn / ende iter eer ghefien en worden dan de bloem-noppen-booptkomen. Det dnderfte van den ſteel / eer hy in ſyd ſieelen Berdeplt wordt / ver⸗ thoorit de ljck-teeckenen ban De afghealler bladeren! alfmen aen De ffeeten van Wolfg-mielck pl felieit. — Naemen. het is blückelick oeghdatden naem Wildt Vlas, Die dit crupdt Linaria bande hentoe gefchreben wordt) feer wel mogben in Valfch Vlas, Dat is in’t Latijn Pfeudoli- zum, becandett wordensmaet De bioemen ende Be boerdere befchrijs … bd bat duderſchil ban deſe cruxden ontdecs „De Jtaliaenen noemen de oh pete ban Dit wewas ; ia , Oft Herba} ban. Boogh: en —— —— Blas. Be toelrieckende ſoorte wordt van Liaariac: Hata gh nt: — à 6 : — in den derden roe ſulcks Le oe ock Í ten/ ban Clu hesta e efen t welck upt Garten bitter? fmaeck blije LE 5 ——— Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. Bet fap van Wildt Plas vanbuptenop De ooghen oheftveken / gheneeft De roodighept ende De ontſtekinghen ban Dien. T trupdt ſewe / het fap / ende het ghediftilleet water boer ban, gheneeft De voortsetende zeeren / canckers ende loopende gaten. Om De rimpelen ende fronſſen / ende oock De fproeten ende viecken ban Het aenfichtte gheneſen en iſſer niet beter Ban het fap ban die crupdt / alleen oft mêt meel ban Zupinen oft Bijgh boonen ghe⸗ merigbt. Bet felbe is oock goedt Hoor ben rüſenden ſteen ende graz beel / ende in den weedom bande lendenen / Van De moeder / ende van de blaefe/ alfmen ſidt oft baept in het Water Daer vit crupdt in ghe ſoden is gheweeft. * De blornen ghedꝛoogh zinde ende bp de kleederen gheleydt / be⸗ waeren Die dan He ſchieters ende motten. Verkiefinghe. Al te’t fatcke dat De andere foorten ban Wildt las bp nae De felve krachten hebben / nochtans ie Get beft datmen neme de ghemepne ſoorte / datis Die mer geele bloemen / alg heel krachtigher ende bekender ban werckinghen dan alle d'andere. RET KKNIEACAPET Ede Van Flouweel-bloemen oft Amarantus. Eat Gheflachten. D Aer zijn tweederhande Flouweel-blacmen : de eerfte ende de ghemepn fte is Die met purpure bloemen : de andere en heeft oo ſchoonen bloeme niet/maer Wat meer verſtorven tood Han verwe. dto nss el bloe men miet purpure aderen. in het Flouw ee blie mar fe * ende bp nae gan verwe te boven E At NO Het tvveede Deel. ende als fp ghepluckt zijn / en verweltkeren oft en verſlen⸗ ſchen Op niet lichtelijck / maer moghen langhen tijdt in haer ſchoonheydt bewaert Worden / ſomthdis ettelycke iaeren ſonder vergaen overblijvende / ende haer oude ver⸗ we ende fraeyigheydt behoudende: waer van ſy oock den naem Amarantos int Griecks ghekreghen hebben / al of⸗ men ſeyde Onverganckelyck oft epghentlijck Onverſlen⸗ fehelijck cruydt. Fn deſe aderẽ fteecht kleyn ſaet //t welck jp weſende ſwart is/ ende ſeer blinckende oft glinſte⸗ righ. De wortelen zijn kort ende gheveſelt. Dan dit truydt vertelt Plinius een. wonder dinck / dat het fchijnt geerne gheplucht ende ſomwaijlen van bloemen berooft te weſen: t Welch blijckt / om dat het daer nac vele weeldigher waft/ende fracper aderen voortbrenght. Dan de alderbefte Flouweel-bloeme is die han Veranderen in Egvptenlaudt / diemen ghemepulijck pleegh te pluchen endete bewaeren, Bet is oock Wonder ín dit ghewas / foo wanneer alle de bloeien vergaen zijn ende verſtenſcht / dat het dan met water befproept oft ghenet zijnde / weder⸗ om Berguickt wordt / ende op een nieuw verſch fchijnt te Worden / ende Wederom in ſt leven fchijnt te heeren ; eude alfoo feer bequaem is om daer inde winterſche daghen ſchooue kranffen ende mepen af te maken. jn 2, De andere loopte Ban Flouweel-bloemen Krijght ee⸗ neu Geel grooteren ende hodgheren fteel dan is dien Lan De eerſte ſoorte / ende oock Geel dicker fomwijlen meer Dan tien oft twaelf voeten hoogh opſchietende: de bladeren zijn inlghelijcks oock grooter ban die van de eerſte laagte : ende De aderen oft bloemen zijn ooch langher; maer [p en ijn niet {oa fchoon purpur Ban Verwen / maer zijn ect: Deel bleeck-vood oft verſtorven rood. Wouseel bloe men met sat bleecker oft Rene en “ flouweel-bloemen/ende bijfonde _ bloemen moermen De eerfte kiefen/em dat (p Het fefte Boeck. 281 4 Tijd: De aderen van de Fleuwecl bloemen fo boort in Oogftmaendt/ ende blt ————— den Derfft. , Dien ſtaen tot eel diep in g Naemen. Dit ctupdt / ale voorſeydt ie / Wordt in't Grieclis Amarantos A'udparrG- bp Pliniug afeteeten/om Dat het niet haeft en vergaet oft verllen(cht / al ofmen’t Onverflenfchelgek erupdt noemde : dau het beeft cenen eyghen naem hier te lande / te weten Flouwweel-bloemer s int Hooghduytſch Sammatblurnen / Taufentichon Fiora⸗ moꝛ; in't ItaliaenſchEore vellueoʒ in t Frauſth Pale velours; t welck uellius op ’t Latinftch Paiuclucum heeft ver⸗ taelt / met welcken naem de Franfopten Get Carmolijn flouweel plegen te noemen /met viens fraepighept de ade⸗ ten ban Dit ghewas ſehijnen te ftvijden : dan Get is meeft — met den — naem Amarancus , waer wp en toengem purpureus bp ghevoeght hebben / om dat ban het Elichryfum oft Gepn-blaemen te onderfchepden / t welck oock Amatanton genoemt ie / alg Wp hier naez maels bꝛeeder bet hoonen (ulle. 1. De eerſte ſoorte maghmen Ghemeyn Flouw eel· bloe⸗ men met purpure aderen noemen/ in't Latijn Amarantus purpureus. 2, De ander foorte/ in't Tat jn Amarantus maior floribus obſoleti ruboris , magh in't Nederduytſch Groote Flouweel-bloemen met bleeck-roode aderen ghe⸗ neemt Worden, F q Aerd, Kracht ende Werckinghe. Bepde dele foorten Han Flouweel-bloemen zijn gantfch onfmaerkeljche Moes cruyden / ende gheflachten ban Blitum oft Maper⸗ Waer van Wp ouder de Moes ctruyden futien fprekken / ent De de krachten daer ban berhaelen. Meeſt alle nieuwe Erupdt-belchrijbers ſegghen / dat de erde Cerfte/een tlamenz trechende kracht hebben / met eenighe koudighept daer br; ende daerom ſchrhven fp haer toe eenighe macht om alder= - bl te ſteſpen ende op te doen houden: welr- Erachten 3 18 in dit crundt gheenting blijchelijck oft merchelijch en zijn / ten waere Datmen dat verz moede oft bedoehte upt het uptwijfen ban de roode verwe Die ín De adere blijcht. Mant ſommighe zijn ban Die mep= ninghe/ bat alleroode Dinghen-allerlepen bloedt-{op op konnen doen houden ende ſtelpen; ende dat alleen on: Diefwille dat fonumighe bloet-ftelpende dinghen road ban verwe zijn. Maer nae De verwe Han de krachten ende Werekinghen ber Ghenees-dinghen te willen oordeeien ende raminge maken/en ftact niemanden toc/Die nae rerht cube reden tn alle fijn (aken boort wil gaens ghelijck ong Galenus ultjehelijek genoegh bethoont in het tveede ende pierde boeck Van de Onghemengelde Ghenees dinghen. idd — gopdeel te Wederlegahen ende te verach⸗ ante puepue Houwe bloemen het binebt fielen end e purpure fr en het ende F roodmeltſoen ende andere dierghelijche vloeden ende eel ende 7 komen fp weder⸗ — cept oft ghewmepehe 5e gede jet, 2 er erkiefinghe. twee foorten ban Ploutweet- one ade⸗ bries” 1 Blad De Aoub ij 19087 _ — onberften{tht; enbe als fp bergaen: Sne ke ai BIIVOEGHSE LE: [y Seerftefoorte ban Foutveel-bloemen wordt beel geoeffent in de Doren wan be benner mer crap den: dan fp is fomtits oock ) Der teende ín De ghedaente bande 1 oft aderen ; ende die — —— ghehoopt / ſom⸗ ts jdeld tijt cherdet voed/ ſomtidts claerder rood, £ ghemepnióek Kleyne Flouweel. emen : (omtúbts ghelbeken de aderen fchoone — — _ wle oort — nde oft beriiefende roei cen groen” 282 Cruydr-Boeck Remberti Dodonæi. Bet faet ban deſe trunden wordt ohemepnlijck in den Berfft rüp: Bet ſaet met wijn ghedzoncken maeckt dat de ſoghende bzou⸗ dat vande groote foorte ſchijnt in t midden een claer oogh· appel⸗ men overvloet ban meit kkryghen je WES keu te hebben als eene Exter · aoghe / Doorfchijnende alg glas. Sroot Maper ban Peru Dient aldaer boor moes· crundt. Deſe * amen gt —35 in bli Abn aad — Cm deſe aderen langhen tijdt te bewaren ende in haer fraexig⸗ hepar te onderhouden / falmendie ín renen lauwen Sven moghen HET XXVIIL CAPITEL, Deooghen ; ende Dau fullen ſy ſomtidts ettelijcke maenden/faeoock Van de Roöfe faeren/ overblijven. Á Quinua oft Groot Blitum van Peru is ban Cluſius beſthreven / endeen is anders gheen ghewas daneen mede-faorte ban detweede & Gheflachten. ot van aaps pent rrd t gie — boeien oe e kt iseki ia aft/ende is het Derde baetfel waer mene De inwoonders vanÊuira D € Goofe is wel een heeſterachtigh / ſtekeligh oft doorn⸗ Bun felven pleghen te — Dele — als Dotoneus achtigh ghewag; nochtans foo heeft —— goe verma ef aft gla ooge en en malend noe betamelcher gedacht be fee bp bebenen te boe fd-freelen werdeplt / boortbeenghende op't boogbftetfop ban den ——— de —— — heeſteren te befehanten: teel etteleke adercu oft Dodden een palme hoogb oft hoogher een / oin Dat De GKoole londer ecnighe twi ffelin⸗ neberwacrtg af hangende / aen haet upterfte fomwlenbrecderende ghe alle De andere Bloemen lithtelijck van fehoonhepdt en⸗ bp nae als hauck ammen ghemaetkt / ban verwe beeftorben oft de reuck te boven gaet / ende in de kranſſen ende mepen bleeck carmo ſyn · rood: welcke aderen vp gheworden zjnde/ beel by nac bover maten veel ghebrupeut wordt. titre kozenkens inhouden. Sommighe feaghen/ dat fp oock ſom⸗ Nengaende de gheflachten ban de Goofen/ die zin me⸗ tüdts roode korenkens oft faepkens boortbrenaht/ maer Die cn nigherbande pertrh ende van den anderen ”t fp inde heeft Clufius noch mier gheften. Bp noemt het Quinua oft Blitum : f ; een Peruanum,Dat ig Groot Mayer van baeten grootte Dan ’t ohewas/t3p ín de —— — oft lachtig⸗ herpighe yt van Flouweel-bloemen met {malle bladers endeenckele aderen is van heyt Ban dien / dat is inde menighte oft Lobel beſchreven / eunde in t Latijn gheheeten Amarantus anguftifo- De doornen/ met de welcke dit He fomtite min ſom⸗ lus implici{picara panicula.Defe plante beeft ban ondertothoven _tijdts meer ghewapent is ſy berfchillen oock inde veelig⸗ enckel aderen ban briwn ·roode bloemen; in alle andere dinghen heyt oft-luttelhepdt van de bladeren der bloemen/ infghez Mater anderen ghelück / Dan Dat de bladers ſmaller zun ende Fiers oock in de verwe endereurk ban dien : want fom-: * —— — met bloet roode ende net·ghewijſe geaderde mighe @oofelaeren zijn groot ende hoogh opſthietende⸗ blôemen. Defe foorte is oock Han Lobelbefchreben / ende inet Las lonimighe zijn kort endẽ leegh Wafjende: voorts foo zijn tin ghenoemt Amarantus holofericeisfanguineis reticulatisfioribus. de bloenzen ſomtits van vijf bladeren emaeckt / ſomtijts Zp engbt voort feer vele bloemen / waer af De meeſte gheboghen van twaelf / fomtijdts ban twintigh ſomtidts oock ban ffaen/ ghelijck tenen vederboſch ban plupmen kriwswhs ober meer; ende/foo Cheopbraftusfchrijft/ omtrent de ſtadt Ae er eeeee ughdign ban bert; Philippi plergh cen ſorte van Boofen gijtoeffent te war Flouweel-bloemen met ghefpickelde bladeren, anders Pape- Den/ aldaer Dan het gheberghte Pangeum ghebroght „die gaeyen=cruydt, is oock een foorteban SRaperoft Bitum,macten hondert bladeren hadde / ende Hecarontaphyllon in’ Wwazdt fog beel niet ghebonden alsde andere, Deacrdigheprvan Griecks ahenoemt was / Dat is Bondert-bladt; muichs alg Defe ſoortt en is in Be bloemen niet gheleghen / maer in de berfchep: oock wag die ſoorte Van Koolen/ die in't lantfchap Camz Ben placken ban De bladers / Die foo feer ghefprinckelt zjn met parten bp Papelsin tijden van Plinius waſſende Centi- rooðdachtighe / groene ende geelachtiahe placken / ſomtydts ſchoon _£oria ghensemt Was, oek zitt de foumige roodachtig / geel/ fomtörs purpur/ ende fomtijdts geel/groen ende bloet · rood / — he wit van berwes ís faBelichs 51 iú Dat fp De bleughels oft beberen bande Papegaepen ghetijcken: _LOMMUID € KML zin meeft alle de twaerom datfe oock niet alleen in't Latin Amarancus tricolor, bat de foogten Hart Roofen goet ende Han is Flouweel bloemen ban Dip berwen / maer oock Papegacyen- _ MAT ſommi Tier eruydt in Blaenderen ghehee ten wordt / ende in I00ghdimt chlant Papagen federn. Andere Gebben ’t Herbaadmirabilis ghendemt / dat fs Wonderlijck-crupst: Dan het fchijnt met De Symphonia bâtt Plinius eenighſins ober een te Eomen. Dan macck ſel zjn De blade: “gen ban Dit crupdt den grofben Bafilicon oft SD: k. fact ende bloe men en —— e andere 4 maer sn als Die vande Welde oft ST: van de We ede Hijf errfte —— ande weltke de Dijf en in ende in de ho menfe oock Merariglias — ven onderhouden Worden ; da Ende ban Naemen. De lieelijcke aderen san deſe bloemen/teboben gaen⸗ felfg op hele vlactfen bo tomen. — * Dr in fachtinbeet ende (choorsnnoe De opne oft floutwert/ heben q Ghedacnte. Alle de (oosten ban Boofen Gebben ghe- oorfafie ghetoeeft Dat (pin Hederouptfeblandt Floutueel- bloemen meplch herde hourachtigtetachen/vanckertoftrocden/ gebeeten worden / ende in Booghouptfthlandt Samar blumen; inte op pele plactten met Leer fchetpe hakende ende fieken- Staliaenfet Fiore vellutosint Sranfone Pallevelours;int Enghel Die op Dese plactten mu ſcherye hake e fieken= Flouwer gentil, Anguillara houdtfeboorde PhloxoftFlammaban De Doomen hefet zijn : dan de rantken van de Wilde Goo⸗ Tijeoptrafts: maer Nonrechte heeftfe Eragua Circea gheheer fen zijn doornachtigher dan die ban de Tamme. De bla⸗ ee Dan ten Haar ae de Ag — ra lg deren zijn vouw ende herdt om aen te taften / rond oemendicoberia d aen; ús. er t Poeme et hp ook is abeaneven Giewerlt de Chrytocome, LCOS SCI of herbe -=Brupnettekens 7 Khijn-Gloemen einde andere Die vaſthoudende —_ sin ban verwe ende fchoondepbty gelijck als deſe foorte ban Mayer je wiens feer (chjaone gurpur-raodt bloemen in oft feben iaeren uiete eit. Dommiëhe houden Bit crupdt voor Diofanthos ban Theoptraftus / maer onfekerljek: andere noemen t inſt Las tijn Flosamôris. — ei En Dien met aderen als Ganekammen heet int Latijn Amarantus - criftatuss Bien metroode-carmofijne aderen/ Amarantus coccineus; Bien met rood-purpure aderen / Amarantus purpureus, far ci neus. De grootfie forte met purpure aderen is Amarantus m ſpicatis purpureus eng d 3 — — — ee eeen e. A — genoa wilt, dat de Flouweel emen ers t: en \ a Sefetbai gapen martens bebat haan beleden adt ten defe bloemen beel(bijfonder die met net · gewüſe bloet-ronde ader ren) niet alleen om daer tuplkens ende mepen af temaken / maer oock om datſe ſeer goedt zyn om Der vrouwen bloet te ſte lpen oft te ——— — — J ri Eke htt er — EA De bloeme ban dit wbt wort bier te lande oock in potagie oft warmoes geten om Den Bupek loopende witten bloet van de vrou⸗ twente ftoppen. Defelve rags ene a erf — ats daer eenighe ader op De borſt oft in de ghe⸗ — orſten ig. eeN ERD ek 3 * e bloemein witten win gheweptkt cen ure tijdte maeckt Soopkens gheheeten ) aen Get an De ki —— aa -De ſelbe bloeme in toate te twepele pen ende bloemen ftaende/ die / als het fact rijpte /roon fie llen om Dat water De koitfighe menfchen tet tegheben/ / Wworden. De wortelen ban de Goofelaers zijn Herdt, neren: ern be be 5 7 } * onnen gheſpenen; ú — el vi EBERT ¶ Weicn puneennurielijck bedronblatsijn, , wijt poende — ed aier — Het tvveede Deel. “Het ſeſte Boeck; 284 ? de / ghemeynlijck enchel / fontoaijlen / matt feet felden⸗ Tamme oft Bo f-&oo ſ ey. dobbel / ſeer behacghlit erde aentrechiende nan / 8 ed ende ben Muſcus feer nae be komende: waerem (vp oocít 8 * Muſcet· Osoſen oft Pufeug-Aoo ſen pier te lande heeten / ; iS fB nae Den naem waermede deſe Gooſen van de Stalaenen de EN KE DE hedensdaeghs in % lant ban Toltana ende coers gee 9) — ASS SER NOEME zijn. def 9 RL SI — EAN A Sd 3 #; ï é A \ SEN Wilde Eooſen MS jj 3 7 Zr — IS, KR OE EN : RX — ——— STE Î SS 8 EN NE 8 ‚ EN BEEN LN AN) Ì En — din — — BEN Ò EN In A Za AA, Oi AEN BELLA ANG Nd E —R ANN — AAN —— — — MAN N\ / VAM N ———— —————— ECN — — Be 1. De Witte Goolen / dat is De eerfte foorte Ban He - Tamme oft Bof-Boofen/hebbih geooter ende hoogher op ſchietende tacken dan eenighe Ban alle de andere Goote: ant ſy rechten haer —— met haer — et raeden/thien oft twaelf boeten in de hooghde/ o —S 8 — alge jn wit / welrieckende / dob⸗ — — van laderen à kt pan be oeli De * RE * —— krat De eerfte foorte ban Wilde Goofen / fn’ Hatij Canina Rofà ghenonut/ al ofmen Dondte- Koole Arij in Pederlandt Geel ghjemer alie de andere / met haere “Boornat! 5 ende vouwe blade: — pen 8 biebepde heel Londer reuck/ van Canel DE onbe be Bilde Mooren iffet nóch een ander Herd gemache / bat gele bloemen aeg” ende Varzons gede 9, Daet te oock noch — van Wilde Góofen dat ig De otte ban dele onfe WBade Goofen/ bart er 284 Cruydt-Boeck Remberti Dodonei. Maluwe Waffen / Die onder de Koolen Van hem ghere⸗ S ury Rooskens kent worden / ende not htans met deſe onſe Koolen geene ———— en hebben ; dan aengaende de Moolen an Plinius bermaent / hp ſchrüft Daer aldus Lan: Dier te lande (Dat is in Stalien „in tijden Lan Plinius) zijn de merſt gheachte omde vermaerde ſoorten van Koolen / De ghene Diemen Præneſtina ende Campana noemt : Daer bp hebben ſommighe de Milefia ghevoeght / wiens bere We vlammigher ende gloepender is Dan Lan eenighe Lan De andere ſoorten / niet boen de twarlpbladert hebbende: Daer nae Holght de Tfachinia , die foo rood niet en ig; ende nae die komt de Alabandica , alge ferhtfte van alle de Poornoemde/ die witachtighe bladeren heeft: maer noch flechter ende Verachter dan defe/ ig de Spincola, be welcke Teer gele / maer uptter maten kleyne bladeren voort⸗ brenght. Daer nae ſeydt Den felven Plinius noch Wat vdorder ín dat felbe4, capitel ban lijnz1,boerk : Men vindt oockeen ſoorte Yan Goolen die ban ons volck (dat fs de Italiaenen oft Äomepnen ) Rofa Greca ghenoemt Wordt/ ende ban de Grieken Lychnis, nerghens dan ou vochte plaetfert boortkomende/nopt meer Dan Lijf blader- kens hebbende / ban grootte De Violette ghelijck / ſonder eenighen reuck. Noch iffer eenander Boole diemen Gre- cula ndemt / met ſommighe in een ghetrocken oft ghe⸗ Eronckelde aderen oft Bodden Van bladeren alg plupnuije fen/die nitmmermeer opên en gaen/’t en fp Datmente met de handt ontdoet ende open-{yalckt/ ende daerom ſchnt fp altijdt eerſt nieuwelijck voort te komen /ende nimmer⸗ meer bolkomen te weten / hebbende leer breede blades ten. Een ander ſoorte fprupt upt eenen Maluwachti⸗ ghen freel / hebbende bladeren de Moeſtruÿden ghelijck / ban ſomnughe Mofccuton gheheeten. Tuſſchen defe fooyten va Moolen is noch een ander Die middelma⸗ tigh ban grootte ig/ in Ben Herfſt bloepende / Coroneola abenoemt. Dan alle defe gheflacthten Han Woolen sijn fonder reuck / uptghefoudert He Coroneola ende Be andes xe die op ſtekelighe oft doornachtighe ſteelen oft rancken groepen, Dit zijn de woorden van Plinius / met welcke bp alle de Aoofen Die in ſyne tjden bekert Waeren be⸗ ; grijpt. —— — — — € Plactfe.1,2, 3. 4. 5. De Tamme ende Hof· Gooſen * woꝛden hier te lande / in Dr * xtſch⸗ to, Den Eglentier ig De Bijfde foorte van Wilde Goo- landtendeelders gheplane ende ghelaert fen / —— edet ebs her Wwelrieckende hlaz 6, De Wibe Gosfen twaffen. ele plactfen van deren. Defe watt dichwsjle hooger daneenigebanallede felfg/ ende bjfender de Honts · aoole / die overal ghevon⸗ egen pock berde Joudtarbtighe dicke den wordt omtrent de cuplen ende grachten / aen de kan- tancken / oock met doornen belet: haer bladeren zijn ten Vande ackers / wepen ende beemden/ op vochten blintkende ende ſchoon groen Van Gerwen /ende bopen? grondt. — dien feer leffeljck van reuck/t welck geen andere ſoortẽ 7.8. De Beele Goofen Waffen in Ufrijken ende Egyp⸗ ſe ban Goolen en Gebben. De bloemen zjn leyn/ enckei, — ten :dan ſy worden hier te lande inde hoven nu ter tijdt Beker Eddee Bracht mbrauepniócn witachtigh onderhouden, alg oock de Cqneel-koclen. — Ban Lerwen/ felden vurpurachtiat/gheenen oft Leer klepz 9, Se Duyn Aooskens/ dat is de doornachtighfte en⸗ net reuck hebbende: bruchi oft is langb- be vouw fie ende alderkleynſte ſsorte bart alle de Goofen/ wortd aan berwen wat roodachtigh/ de hernen van Waffen aen den Zee-kant/ ende zijn leer ghemepu bp den een Blepne Olijfge ende Be fact-knopkeng bande ander ſtraut van Dlaenderen ende bp se gen end Booten ghelick / maer lepnderbdan die van de Tamme De Zeekuften / biifonder in de fand diemen Boofen : in defe knopkeng ſtchen ooch wolachtighe vloe Dupnen noemt ; waer nae fp Gaeren naeme oock Hoeren: hek hg tufichen de welche het fact fchuplt /’t welch älepn LD — — de — — — — feu bindt oock bp de dunne ranckekeng van den Aus ſe ——— — mi Egientier fommighe ronde fachte/ doch rupghe Spougie⸗ bre ae gt nd gn Doftens —J— foodantgh als zjn de gene die aen: fg - ——— viecitende bloeme/ wiens _&oofen oft eerfte forte van Wilde Goofen pleghente viucht oft fact-knoy „sock ſwart is / maer de bladeren groepen, oe ___Zún wat grooterdan Die van bele onfe ghemepne Dupu- aft zin weeft alle de gheflachten Die in onſe tüden be⸗ Gooskens van gederlandt. rbe stent Bar ende bande Erupdt gers verfchepdent= _ 10, Dent ev/oft Wilden Goofelaer met welriet · afghepacttendebefripeven zijn. _— — ‚Hende bladeren/ wordt in de hoven geplant ende gheorf- ehalven dele fooiten foudemen veel / fent; ende en waſt / ming wetens / in Drank: et 1 en konnen zen ! J landt init, re ar Doorts/foo moet de ooſe ghefaept Worden / foo Pli⸗ nius fchzúft/ op eenen grondt die niet get enso / noch niet Elepar „oeh met Water ba 2 Want fp is te Gen —— in rk merg ind ‘niet te vels ens alle foorten dan Goolen heben droogte oft door na t eteren reutk / dan als fpop vochte oft war u Braemachtigh e ter „plaetfen groepen; gheſteltheydt van de de ſoorten daer Wp nu, af Lp: tocht doet daer oock Beel toe: want men bevint dat Gp Get ie fooyten daer Plinius a een faer bee ———— en daer Wp nu af handelen Bowmen/fommiíge teel lieffelijcher van sin. oock niet / als zijn De bloemen die op. ighe ſo dat deit nheyt van verwen / ende —————— Het tvveede Deel. reutk boor De gheleghent heyt der plaetfen dickwijls verz porfaccht is / ſegghende / dat de Hoofen die bp Cyrenen in agfrica waſſen / Boor De beft-rieckende van alle de Goofen gehouden waren; ende dat Daerom aldaer de lieffelick⸗ fte Sabe oft olie van Moolen in ſjne tijden pleegh ghe⸗ maeckt te Worden. me Koole kan van laedt voortgeteelt ende vermenigh⸗ guldight worden ; macr ghemercit dat [p ghefaept zijnde langhfaem ende traeghlyck volkomen Wordt ende tot bioeyen komt / pleeghmen een rancksken daer Lan af te {niden oft te bꝛeken / ende dat in der aerden te leken oft gerplanten:want alfea worden ſy eer groot/ende bloepen geel haeſter dan oft [p ghefaept waeren, Dan alle de ſoor⸗ ten van Gooſen Worden Weeldigher ende (chooner Door ‘tfnoepen ende branden / ende brenghen lieffelijcker / grooter ende menighvuldigher bloemen boort: want als⸗ menfe niet en ſnijdt oft af en fnoept / dan Worden ſy alte wilt endete boſchachtigh / dat is ftockachtigh. Boe fp dicwijfder verſet ende Gerdraghen Worden / hoe lp beter waffen/ende hoede Goolen fchooner worden / alg Theo: phzaftus en Plinius berfeheren. - Palladius leert ons een Wife om de Goolente facpen oft te planten/fegghende aldus: Indien ghy gebreck heb⸗ bende van Goofen/ ban luttel voeden oft vancken ſeer vele Aooſelaers wilt krijgen oft winnen / dan lult ghy bele bot⸗ tende ſpruytkens van vier vingheren langh met haere Enoopkens Oft ledekens uptfnijden / ende die langhs der aerden als wijngaert-rancken verſpreyden / ende Die met meft ende ſeer Dichwijls benieuwde beſproeyinghe helpen ende opqueecken. Alg ſy het eerfte iaer Doorkomen zijn / fahmen Die ſelve ſcheutkens oft ſpruytkens van cen ſchey⸗ gen/ ende eenen Boet breedt van Den anderen verſetten / ende foo Dat landt / dat hadt om daer een goofen: aeoh ed of Ban temaecken / beplanten ende a u —— Me Tijd. Sommige foosten ban Bonen blgenen wat broegter/fom ighe ſpaeder in't iaer: dan meeft alle wor⸗ —B gebonden in den Mey / oft in't beginſel ban pe Braeckmaendt. De Caneel · Aooskens komen wel van peeerfte Poort / ende zijn daerom ——— Vꝛoege Aooslens genoemt / alg oock ſommighe andere Wilde Goofen feex vroegh in bloeyen zijn:dban de Tamme Booz fen komen laeter voort. De Müſtue Gooskens oft Muſ⸗ ket-Gooskeng/van andere Dpade Gooskens gheheeten / * in Oo aendt ende Deptember, Theophraftus vid ger Venise bethoont ier boe ) bat de Boofen/ —— Herfſt lachter —— kout * Een: De Foole wordt in 't Grieckig Khodon Ph _ 8 ghe ; in't Latijn Ro; in't untſth Roſe; dE gert &oole ; ende in't * Rofes. Den fa ge Jiwt Griecks Padre Rhodonia, int eber- Du Goofenbgom oft @ Den ie naem Rhodon P°5dor fg gekomen / ſoo erdee tarchus mepnt / door dien / dat van Hefe blaeme feer veel reutks in Ben neule ehs doe tien absent Det) gan dat Woo jnen oorfpzonck ee eeensen toert heteechent ande Goole/ dat ig be gee Draepks err open einde oane pe ten int Griecks Anthos tonrhodon A/8@-7o7 f43 wr, endein t Latijn F —* al — bloeme oft het bloeylel ban de BDie onderte witte pan de bladeren ber Goo: taped —— kene (ende Diemen affnijdt a pd / eon hagen mor —— he baerdckeng oft Enebelfeng van de Boofen / oft bie rebattea wer bat fp open gaen / worden meeftendeel de ofdekeng oft balekeng Daer bet facdt ban De —— dg „Spongiole fil _ ben met de bladeren ban de Klepne Pampr Het fefte Boeck. 285 Goofen in befloten tg / te Weten die onder De bl hnopkens ſtaen / worden int Griechs heien * de Cephalia Kepdasz gheheeten / in t Tatvn Capita oft Ca- pitula, als ofmen hoof dekens oft kopkeng fepde. De roeden /rancken oft tarken Lan be Godfelaers fe ij⸗ nen van ſommighe Latinfrhe fchiivers Viburna ge: noemt te welen / als van den Poët Strabus Gallus rin fijn gebicht dat hp Hortulus oft Dof ken heet: Dan Wir- gilius ende Aurelius Pemelianus ſchijneũ met dat — Viburnum een ander heeſter op fijn felven / van de en feer verlcheyden / te verſtaen oft te beteeckenen Teegh is / kleyn / taep / ende begrtaem om ghevlochten oft ghewonden te Worden; als upt hunne ghedichter die fp Eclogas noemen ghenoegbfaem binckt. * 1. De eerſte ſoorte van de Tamnme Hoelen wordt gan den ghemeynen man op ’t Latijnſcth Roſa alba ende bier in Nederduytſchlandt Witte Goofen ghenoent in Dooghduptírhlandt Weiſſe Rofen ; in Pranchrijck Blan- che Rofe : deſe magh de Spincôla Roft van Plinius wies fen/ in dien fp de Campana Rofa niet en ig, —* 2. De tweede foorte / int Italiaenſth Rofa incarnars gheheeten / is de Alabandica Rofa van Plintus war abe tijk: De Hooghduytſchen noemente Leibfaͤrbige Nofen/ bat ís Lijf verwighe Goofen in onſe taele: ben gheme ynen man naemtfe 99,0 venſche Boafen. ee 3. Det derde ghellacht van Hoofen / Dat is de Bꝛuyn roode Rooſen / Vranckrijtk Rofesde Prouins ghehee⸗ ten / verſcheyden nochtans gan de Provenſche Gsòle/ fehijnt met de Milleſia Roſa pan de ouders gheñdeghſaem over een te komen. d nn 4. DT vierde gheflacht” in't gean Rofes Francheg gheheeten / macht wel de foorte Gan Godſen Welen/ Dic Plinius Rofa Trachinia oft Rofa Preneftina noemt, + 5. De Vijfde ende laet ftefoorte Han Tamme en beeft den el euch ghekroghen/ Ont dath⸗ nae den IP únt te viechen : want men ti niet alleen in't eds tug-Goofen / maer me kale Re a; Italisenſch Rofa Mofcherza; in t Franſth Rofts mufquêes ou mufcadelles. Ban fommighe willenfe dock Rofa Damâ- fcena noemen : met welcken naem de Ghemepne Witte Goofen meeft bekent zijn: ommige andere willenfe Spa de Goosk: ei. 6, De Wilde Aoofen / alfoo in Brabant aheheeten / Wopden oock fn Dooghbuptichlandt Wilde Vofen / Heckroſen genoemtsin’t Latijn Roſa Glueftris; im't Franſi Rofes fauuages. Plinius heeftſe in het 8, ende 25. boec! op t Grieck Kynorodos Kuropod' Ge ende Kynoroda Kv. vópoda gheheeten/ Dat is op’t Hatijnkch Rofa canina, al ofmen Hondts · aooſe fepde : andere noemente oock; Can De xuxghe hari ens” Die aen de ranch zoeven van beten Pitben. foofslaer bickwile wak, D Horn chroot Worben, int Latijn giole is Kofg: be welke in fommighe Xpoter Ken voor het Bedeguar , niet fonder gronte [ / EE MA 1 ELEN mm rech Acaha Tuc ,vacis Spiraal opt Larpuie ghenoemt ve, De andere foorten Han Wilde Goofen zin sock mede foorten van pods oft Danats- Gaal ninafenus. _ Canecl- Rofà: an: — nae haer verwe want fp woordt Veele moofe gebeten / in’ je Ve negenfte foarte ban Boofen” dat ie’t bierde ghe⸗ flacht van Wilde Goofen / in Vlaenderen ende oosten gheen op Sainte Ren Dent Vupri-Gooskens gheheeten fis,naede fand heuvelkens / Die aen De Zee 1 herdr) Zetten Bee idea — Bh en ie siens : nde van delen Boofelaer no e naem van de Rofa pampinula gemacht fchijnt te welen/ ou dat De bladeren lichen pernclle/Die anderg Sanguiforba 286 10. Dethiendeloorte ban Goofen/ oft de Lijfde van de Wilde / met welrieckende bladeren / Wordt op ’t Neder⸗ duytſth Eglantier oft Aglantier gheleeten : de Fran- fopfen heetenſe Eglentier, oft/foo Gueilug op't Katijnich fchrijft,Englentenum: Die oock defe foorte van Hilde &oofen Looy den Cynosbaros oft Canirubus gan de ouderg ghehouden Heeft / Daer Dioſtorides aldus af Bermaent: Cynosbatus leght he / oft Cynosbatos ; van fommighe Oxyacantha gheheeten / is cen heefter Beel grooter dan den Bꝛaem /boomachtigh/ met Heel breeder bladeren dan Die ban den Rprtug / omtrent de voeden oft rancken met eer ſtercke ende ſcherpe doornen belet: de bloeme is Wit : De vrucht is langhworpigh / de heerne ban een Olijve gan ghedaente wat ghelijchende; De Welcke rijp worden⸗ de / rog Van Berda gar Bencher-rood is / Ban binnen wol⸗ achtigh ende ruygh. —— Daer is oock een ander befehrijbinghe van den Cynos- batos oft Canîrubus bp Threophraſtũs; de welcke aldus dupdt : Cynosbaron Heeft een roodachtighe Vrucht / den Oranaet-appel wat ghelijckende: het 18 een middel-gewas tuffchen deit bont ende tuſſchen de heeftere/met den Gra⸗ naet boom Han grootte wel ofder een komende: de blade: ven zin blinckende ; dat ig in't Griecks ZyAndes aglodes, foomen bp Atheneus leeft / beter dan in De gemeyne boet⸗ Ken ban Cheophtaftus ghevonden Wordt /agriodes dyra- desi t woelck hier bijgheboeght ende vermaent moet Wez fen / op dat de liefhebbers der Grierkfeher fpraeche den rechten grondt ende meyninghe Ban Theophraſtus ver⸗ aen moghen. ij zet bepde dele beſchrÿvinghen Yan den Cynosbatus en „komt onfen gemepnen Églentier oft welrieckende Honts⸗ Boofe niet qualijck obser een: want hp is oock een heefter / Grooter dan Den Bzraem / hebbende Dicke houtachtighe rancken oft roepen / alg de Granaet-boomen ende meer ‘andere houtachtigeende boomachtige heefteren plegen te Bebben/ met herde ſtekelingen oft doornen befet: lijn bla⸗ deren /nietaltfamen/ foo die aen cen ribbe oft middel- fteelken ftaen / maer eltk een alleen bijfender ghenomen / zijn breeder dan de bladeren Han den Mprtus / aen De bo⸗ deuſte (ijde gladt ende blinckende: de vrucht / oft laedt· balleken íg be keerne vande Olijve oock leer ghelijck / Die “rúp zijnde/rood van berwe ie/Wotachtige vlocken midts⸗ gaderg het faedt inhoudende; lulcks bat upt alle dele ken teekenen blijckelijck ghenoegh (chijnt te welen / dat Dele ile Goofe met welriechende bladeren / die wpEglentier noemen/leer groote ghelijckeniſſe heeft met Den Cynosba- tos oft Canirubus,dat is Boudts Bꝛaeme Han de ouders. Vaer is nochtaus noch een ander Cynosbatus, van Plinius befeipesen in't 14. capitel van lijn 24. boeck / Die ‘ban andere Cynofpaftos — werdt (Dat in Cyna- pauxis gerandert moet weſen / ghelijck Cornarius uptwijz fende ſommighe oude boecken bethoont ende Lan fommíz ghe andere Neuropaftose wiens bladt/De plante, Dat is den tert oft ftap ban eens menſchen boet ghelfjcht / boort: brengende een fwarte druyve / Wiens bezie een zenue Van Binnen heeft; waer Dan ben naem Neuropaftos fijnen oor⸗ fprouck heeft: maer met defen Cynosbaros( in dien (HA Pefchrijvinghe goedt ende onbedorven is en Heeft onſen € ier gheene ghelckeni ï t metde Ca uiet en doct / noch oock met Smilax afpera: welcke bepde nochtans oock van fomimighe Cynosbatos gheheeten zjn. B € erde De bladeren bande bloemen Ban meeft alle deſe foorten van Gosfen / om dat fp ban verlthenden dee⸗ Ten zijn/ hebben daerom oock ongheliche ende Bau Ber anderen berfchepden krachten: want in Defe blaz derkens bindemen fonumigtje aerbachtighe endet’[amen- treckende deelen / fonumigte vochte ende waterachtigke / mighe ic geeſtighe ende licht van ſtoffe: welc⸗ He verf Beelen nochtang in alle de loozten ban Gooſen niet eg ee eu blijcken : want in het cen gheflarht gaen De vochtighe deelen al De andere te boten / ín Het ander hebben de aerdachtige de meefte kracht. Dan ín alle De fo — gaet al⸗ te de andere gheſtelteniſſen te boben; welcken kouden aerd nochtans niet boven en gaet/ maer komt feer nae bp de middel-matighept; fuleksdatmen de Gooſe met goede redenen onder de dinghen rekenen magh Die in den gerften graed Derhoelendezijn. f AIn de Witte Goofen/ endein Be Wleerk-roobe oft Pro⸗ vem̃che / ende ooch in de Mosbet · Aooſen zijn De Dochte / ſſe met allen: gelijck hp oock Cruydt Boeck Remberti Dodonzt, lichtachtiahe ende gheeftachtighe deelen He Meeft Kenner lijckſte / ende gaen de andere te boven. Ende dat is De oor⸗ faechemaerom datmen upt dele dyp ſoorten Lan Kooſen bet befte ende meeft viechende ende behaeghlijckſte water trecken kan door de kracht gan ’ vier / oft konſte ban di- fiillatien ; daer ’t ghene dat upt de andere foorten getroc- ken wordt/ bp nae gheenen reuck en pleegh te Gebben, € Krachtende Werckinghe. Bet Goofen-water (bifon= derꝰt ghene dat uyt de Mitte / Bleeck⸗ roode ende Mus⸗ ket· rooſen getrocken wordt) is ſeer bequaem om ber hert te verſtercken / ende om de gheeſten die verloren ende ont⸗ gaen waeren / wederom te haelen ende te verquicken; ende boven dien is ſeer nut in alle-ghebzeken die verkoelinghe oft matinghe des hitte begheeren oft vereyſchen. © felipe Boole-water ghedaen bp alderhande Coecks⸗ Keng / Marſepeynen / lieffelijche taertkeng ende andere brockskens / diemmen om leckernije ende goeden (mäechs oft welluſts wille onder de ſpijſe inde maeltjden pleegh te Gerepden/ geeft Die eenighe betvallighept ende aengenae= men reuck/ ende gheenen onbehaeghljcken ſmaeck. Det verſoet de ſmerte ende Weedom der ooghen die van „hitte veroorſlaeckt tg; ende brenght den menſche tot ſlapen: ghelijck de Goofen ſelve noch verſch ende groen zijnde met Haeren lieffelijchen reuck Ben flaep oock pleghen te ver⸗ weeken; Dap ban Koolen maeckt den buyck Weerk/ende Hoet te Kameren gaen / ſonder cenighe ſmerte oft moepelijckhept ; maer dat Han de Muſtus Rooſen wordt Loor't alderz krachtighſte om ’t ſelve te weghe te brengen : nae De Welke De Bleeckroode oft Provenſche Gooſen walghens die oock daerom meeft ghebruyckt pleghen te Orden. A ſelve doet oock de Infulie ban de voorſeyde Goofen/ dat is't water daer ſy ín geweyckt oft gefoden zijn / oft de Dproop diemen daer vañ pleegh te fieden oft te bereyden/ han fonumide Sen oft Drofatum, ende in de Apoteken Syrupus Rofatus folutiuus-gheheeten : Die bereydt moet Worden Ban dat Water/in't welck Be bladeren Ban deiooz fe-bioemen noch je Beg groen weſende met groote menighte te wepeke geftaen hebben / dickwijls daer nieu⸗ weende verſche bladeren in doende / ant DE Dvraop (oo beel te krachtigher te maeck buyck w Ì ken / Wanneer de fiechte foo groet niet en is / datnen cen krachtiger fupvermraeckinge oft purgatie van noode heeft: oft Wanneer De krachten Ban den fiecken foo onſterck ende kleyn zijn / dat ſy geen geweeldigger purgatien oft ſuyver⸗ maeckingen en {ouden konnen verdraghen. Want deſe Dproop en pleegh gemeynlijck anders niet door ben ka⸗ merganck upt te Dyijven Dan die overvloedigheden Die ín De darmen Laft zijn ende blijven fleken/oft Die lijmerach= tighe vanwe/ende ſomtijts oock gallachtige vochtigheden Die in De eerfte ende niet verre Gan de darmen gheleghen aderen verborghen zijn ende plaets ahenomen hebben. Maer alfmentet upt het Diepfte ende inwendighſte des inghewants ende der aderen Wil trecken oft haelen/nroet= men bp dele Dproop eenighe andere gheweeldigher pur⸗ —— oft fupvermaeckende dinghen vermienghen oft oeghen. : Poorts / foo Geeft — groote kracht om vocht te maecken ende te verkoelen : daerom fs ſy oock ſeer bequaem om alle onmatighe hitte ban de brandende Koztfen te bluffen oftte verkoelen / ende De ontſtelinghen pft verhittingen bes inayewants te berfachten/ende oock am den dorſt te flilchen ende op te doen houden : dan (p is voor eenen Die een Nappe ende vochte — heeft niet leer tuut oft bequaem; Want ſy ſoude de maghe eer ende weecker maecken dan veel krachts oft baets De Conlerbe van Goolen heeft oock He lelve — is / alfmen de bladeren van dele Kooſen met ſuycker be⸗ Waert/ bijfonder almenle met de handen alleen gewreven zijnde / neerſtelijck met fupeher vermenght / eñde foo. oe —*— laet warm Worden / liever dan die te ſieden o maecke — / « De oode Goofen/Die ober al ghemepn zijn/ ende ootk Die ander Brupn-roode oft Byupn-purpure Koolen / die Eooſen van Pꝛovins — worden / hebbẽ meer aerd⸗ achtighept ende dicke ſtoffe in haer/ eñ zijn met eenen perdroogende endet famen-treckende ban krachten / noch⸗ tang niet gehjeelijsk londer eenige vochtighept — en. Dele Sprooy ban Goolen is feer beguaem our den — —— kamergauck te verwec⸗ Het twveede Deel. voeght: welebe vochtigheyt haer foo langhe vp blijft / als fp uocig berich ende ongedrooght zijn” maer vergact heel als ſy dꝛoogh Worden. Om dele oorſaken is Het fap ban deſe Goolen / ende het water daer ſy in te weytke geftaen hebben / oock beguaem om den buyck Weeck te maken / ende Den kamerganck te verwecken; maer en is daer in gheenlins foo krachtigh als dat van de andere voornoem⸗ de ſoorten. Dan dele Goode cooſen ghedrooght zijnde / ende alle aer Bochtiahepdt oft vochtmakende kracht / alg Looze epdt is / verloren hebbende / zijn bequaem om tfamen te trechen ende dzoogh temaken : [p verkoelen oock wat / maer niet foo leer als ſy beden doen ſy noch verſch Waes ren. Men ghebruxcktſe nuttelijck om het herte te ver⸗ ſtercken ende kloek te maken ; Wiens kloppinghe ende bevinghe ſy verdrijven: boven Dien ſy berfterchen ende germeerderen De kracht van De leber / nieren ende ander inghewant / die door eenigh ongheval oft ſieckte onma⸗ tighlyck Aap ende cranck gheworden zijn: ſy verdzooghen eñde B en De flaype/ crancke / vadſighe oft vochte magie / de welcke de ander ſoorten Ban Aoeofen niet Heel baeteg en konnen gheven : ſy beletten oock ende doen op⸗ Gouden den vloet der vꝛouwen / ende den onmatigen loop oft fupvermakinge der maendtftonden; ſtoppen ende fiel- yen alderhanden -gärick;doen Get (weeten ophoudẽ; —— den buyck / die door eenighen sonate loon pft Bloet te Week geworden was / wederont op (nen ou⸗ Ben ſtel ende — — luttel woorden ghefept / fp Worden nuttelijck gedaen ende vermenght bp alle de baet⸗ middelen ende antidota, ende andere ghenees dinghen Diez men van bupten oft van binnen den lichaeme ii te geuren, daer eenigh famen-treckende’ ende Lerfterc: en — din — — js ej g dan eenigh ander dingh rechten ee ra in rie enbe Hatinfb gab Rho: n/in't domelt gheheeten / diet pin beenen ín alle won- den / zeeren / puyſten / hef willen ende open gaten;ende met oen Goztften gheſeyt / in alle de ghebreken bie afghevaeght / gheſuyvert ende verdꝛooght moeten weſen. @lie ban Aooſen matightende verkoelt alle hitten ende _ entftekinghen/’t fp dat die eerſt beghinnen /t zp Dat ſy al⸗ reede veroudert zijn. —— Die geele dꝛaeykens ende nopkens díe ín 't midden ban waſſen / van ſommige Bloem oft Blocpfel van &oofen gheheeten / hebben oock een verdrooghende ende t famen-treckende kracht De welcke bock wat grooter ig dan deghene die ín De Koofebladeren ſelve blijckt.” T felve vermoghen de Ant rende ſchellen van de Goofen oock. Maer din dat alle reuck oft lieffelijck⸗ en en worden Íp (oo nutte⸗ Be ied ude en jut Den menfbeljcen aerb bten oft fact-ballekens/bat is bie ronde langh⸗ ighe hoofdekens / daer het laet bande Goofen in oock alderhanden bloetgaunck/ foo Pli⸗ oft de onderſte eyndekens van de blade⸗ Kennen n uyckt om de epiphoræ te — ftkens oft ontftekingbhen Dre aen de E ———— iome /ende de opdrachtigheyt ban de Demostel van be Milde Aoofen is een eenighe middel __pnt den beet ban verwoedde — — in het — oft oraculum pan eeni⸗ Ber menſchen gee kom mien t hoeft daer mede ftrijcht / oo den Gelden Plinuns ons leert in 2, capftel gan fijn 2 5. boeck. — f chfiug verlekert bat de Spongiekens ende oock de oft vruchten van de Wilde Goolen feer krathtigh zijn ende goedt ahebzupcht teghen den ſteen ende Druppelpiffe/ almen die gbeſtooten des hayrs belet ende op doet fomtijdts 7 0 ebꝛa ER / enomen pd floppen den loop des buycks/ N ſulcks oock in oude , ard en oft bat haprachtigh (ach obees, prandt ende total: Het fefte Boeck. 287 ende tot poeder ghebroght zijnde / den cra, inck gheeft. Maer dele dinghen mogben in aj velt pir bereken goetende nuttelijck welen/ niet alg Waterloffende oft pis Berweckende/ oft oock fteenbrekende ende ſteentlu⸗ tende dinghen; maer alleen om Dat ſp / ghelijck ſommighe andere dierghelijcke dinghen / met haer t amen treckende kracht / de flappe nieren Verfterchen ende Wat Erachte gegen: welcke nuddelen de graveelachtighe menſchen dick Wijlg nutter ende beguaemer zijn / Dau Het ghebruptk van vele / in londerhept feer krachtige waterloftende oft pi verweckende Dinghen: Want het langhdurigh oft dick= wijls vernieuwt gebrupek ban dufdanige water-af-iagen: de Dingen pleegh de nieren fomijlen Heel weeck/ ay en- de rranck oft immers onmatelijcken heet te maken: waer door den ſteen oft het graveel niet alleen niet gebroken? ghelleten oft afghedzeven en Wordt/ maer fomtijdts verz meerdert ende vermenighvuldight / oft inumers herder Wordt dan Dat te boren Was; ghemerckt dat defe krachti- ge water-loffende dinghen plegen at’ ghene dat in’t bloet Bun/waterachtigh ende wepachtiat fs ban een. te fcheps den ende upt te dzijven: ende Daer en tenhen’t ghene dat daer dicker in is / byreen te packen ende te vergaderen ende herdt te maken : t weltk niet alleen in De leer krachtighe he ende ſtercke water-loffende di nden en wo . maer oock ín de andere — oft g digh niet en zijn / wel verſtaende it Die Dickie enz de langhen tijdt achter een ghebꝛuyckt ghelijck Galenug feer wel vermaent in het vijfde boeck van de Krachten pen ongbhemengelde gheneeldinghen / oft medicamen= un € Verkiefinghe. Om Goofen-water te maken pleegt men de Witte / Bleeck· roode ende FPusket-Aoolen te gers kielen: want ſy een beter ende lieffelijcher water van haer gheven / daerde andere ſoorten Leer klepnen ende hp nae reuck in het water / dat daer Han gheviftilleert w en behouden, 4 , de Sproop te taken / belonder bie den kamer ganck verwerken fal / moetmen de bleeck-roode ende ————— F oock in alle ghebreken fe eenmatighe verkoe onder groote drooghte o tfamenstrechinghe v 2* nd Dan om de maghe te ſtercken ende alle bloeden te ſtop⸗ —* / ende meer dierghelijcke dinghen upt te rechten / almen de MDleeck-roode Goolen laeten ftaen / ende de Boode oft Bꝛuyn roode Aoofen verkielen; infahelijcke oock in alle de ghebzeken Die / midtegaders de tlamen= — eenighe verſterckinghe ende drooghmaktinghe gheeren @m den kame nek te verwerken / moetmen de —— — rangen llen Want be andere äo: e Bꝛupn purpure enen zij in foo krachtigh niet, 4 er ens BIJVOEGHSEL. Zet ſonder reden wordt DE Rooſe voor de Koningbinne ij bloemen ghehouden —— be Werelt tbe le boo ghetijck de Poëten ende andere betupgben. Ban fp hete 5 nae ontallücke berfchepdentheben / die meeſt al bevoortaeckt zn doot De plaetfen ende oe — dat Theo⸗ — —— ommige ſoorten Daer ban / die van De —* mist bil re Denſeer Edelen Augerius Busbequius betunght / datde Turt⸗ Ken de Kooſe foo beel achten Dat fp nimmermeer toeentaten dat de bladeren daer ban: op D'aerde Ì i Want getij ij De Poëten verſiert hadden / bat de Roofen ban het bloedt ban Dez nus gheſproten waeren / foo ghelooben De Turchen/ dat de Roofen enten Mahomet gekomen zijn. Roofen-boom houdt fjnen firupck niet alleen in den win⸗ ter groen / maer fomtijdts en —— des winters fijn bladeren niets in ſonderheydt De foorte Die fulcke ban acro is / ende hier nae befeipeben wordt / met Ben naam ban Rol temper viens. Ben felben -baom is gocek feet Druchtbaer/ ende bloept” d maels / dickwils oock wel drpmaeis in't iaer. Vijftien Gheflachten vanfRoofen ban Zobe lveſt neven / die meeſt ‚alle ban Dodoneus oock vermaent zin / met ezteidche veran: deringhen Der ſelper naederhandt anden Roofe oft Incarnate Roofe, anders Lijfverwighe oft Bléeck- roode Roofeghenoemt. 2. Aldergrooctte Incarnate oft Provenfche Roofe, in ‘tatin Rofa Damafcena maxima, draegut eer: ; lfverwighe bloemen / ban twee hondert ende mp, bondert biaz ders / bfonder ale Die in goedt landt pheplant is. Fe Wine ; veniche _ - 283 Provenfche Roofe heeft cen heel witte feer Wel rieckende bloeme / nochtans een weynighs ken blofende. Beſe wordt oock ghevon⸗ Den met enchele bloemen. Bier bphoort De Bleecke Roofe, in't ZTathn Rofa'pallida „bie tuffchen den geelen ende witten ghebertwt is/ Dobhel ende enkel; 5 túde De ander Heel witte Proyenfche doſe mer roode ftrepen, oock enchel en dobbel. 4. Ghemey- ne Witte Roofen , Die met fcherper doomen rondom de ſtruptlien bewaſſen zin batt De Probenfche / fomtúdts feer dobbel / ende hoogs opfchtetende. 5. Roode Roofen oft Roofen van Pio- vins ( datis de Derde foorte van Roofen daer Dodoncus af ſpreeckt) moeten gheoeffent Worden / andere fouden fp bleecker ende wederom enckel worden. De Franfopfen pleohen ban deſe Kooſen hite oe Brogiften ban Antwerpen ende van andere lan: Den te berfien: Want mer bindt ge antſthe belden Daer mede als met Wijngaerden beplant in Dranckrijck bp Provins / gheleghen etn goede daghreyſe ban Parijs. Ien bindt oock een foorte van Roode Roofen met ofnflaende bladeren, ſultks alg onder de did fche oock wel ghevonden Woidt. Ben feer neerftighen ende ghe⸗ Teerden Petrus Bondiks heeft bemerckt/ datter een ſoorte ban de ſe Roode Roofen van Provins heel dobbel gljebonden werdt / die nim⸗ mermeer enckel wordt; ende is / en blft waerlijck Rofa centifolia rubra, Dat is / Roode Wondert-bladighe Roof. Dp groept leenhz acbtiab alg De andere Woobe. De bloem-bladeren ffaen netter ghefthickt dan in eenighe andere Kooſen / malkanderen bladt bp — — ander inboegbenbe. 6. Flouweel-Roofe, in't Latijn Rofa Holofetica 4 oft Rofa faturè rubra gheheeten /en is De Roode vogrgaende wiet ſeer onghelijck / maer fp is brupner- rood Han berte / blinckende ghelijck brupn-roon Flouweel / ende is meeftendeel enckel tijdts is ſy dobbel / ende een groot ghe⸗ tal van bloem · bl blende : ſulcks als den ſelben hon⸗ Diug Roſa Holoſeri ptifolia noemt/ al ofmen Bondert-bladiz abe a ade fepde: want fi beeft feex bele —— — bladeren. Dp waft ende is in Wranckrijck ofe de el, gheheeten / om Datfe beelbp Bitrp in Bretaghien sto aneel Roofen groepen veel ban felis in Dranckrijck he eden [feex wel Bekent me pe ſeer klepne bladeren / ende met haeren ſeer lieffelijcken. reut Ghemeyne Enckel Mufcùs-Roofe. 9, Ander Groote Enckele Muſcus-Rooſe. zo, Dobbel. Mufcus-Rofe, Dit beel geacht wordt in Ftalien ende elders / om Die te confijten ende teten/ om haeren feer goeden reuck· Lp wordt boor het Nerfin oft Nefrim Scrapiönis ban Anguillara Bhehouden. ir, Geele Roofen , Die ban Algier in Afrijcken nae Dranckrijck ghefonden ende daer onderhouden zijn gheweeſt. Vp Heeft dierghelijche geele Kooſen in Enghelandt pock ſien groepen / Bie in den ffripck ban Brem ghegriffiet waren / waer af dat fn — Aeuück ende nieuwe krachten ontleenden. Ban op de Apen: en ban Italien waſſen Beele Woofen Die eer ſtinckende —— rieckende zijn. Maer die ban 5 — ſchuft Pros * Alpinus / Die en —— wel noch gualick. 12. Ade EL worde dick! mie ghelij — boom éne mbar De biftaende — * 3 vruchten Die ban He Kerſe oft beter een groo goeie beiden LD en / Die Binnen Bol jepdt zie — —— | zhn > welcke _ ten wor en inde — giherin Dele ze art — — a odorata, ——— ted nae Des minghe van Denfelben Lobel ; in ’t Spaenſch Ro/s falaaje; lfactifch Rowo canino, Rofe falmatiche &* canine ; int Ens gels Brebefche oft Heprre, oft Breretré. Sy waſt Heel onder Brâemeti. Daer ac aft Dat (pongieachtigh gewas / dat dan end tófirecht Bedeguar Sheheeten ig, 13. Enckelen oft Ghemeynen Eglentiër grocpt in t wilt tot Bath in Enghez Tandt / ende oock bp Booentek. Den (elven Petrus hondius t deſen Eglentier met feer groote menigte in Poictou ghe⸗ uden in ecn bosken / tiet Berre ban het ſtedeken Briſſuire. 24 Dabbelen ‘Eglentier. “rs. Duyri-Róofen , Bie niet Geel en berfchitlen ban De Puru-Wooskens ban Bodencns. — matte in't Latijn Rofa filuettris —— he waft t / ende is den Eytentier meet held maes fet begh — zijn ſonder reuck / erde klepner / sd Bie-bande Cantel-Roofe, De bloeme ghelijckt die ban d Boole. Ve vrucht en ig De Mefpilos Aronia niet onghelick 6 ban ene ban verwe / 1 mone: eee Hue Rofa Laêtcola ban Plinius worde Be ſommighe ghehouden eenvkleon debbelwitroode niet ſeer welrieckende Kooſe / Die in ndt gevonden wordt —— een lüfverwighe dobbel ericht # tzermede-footte bande boorgaende / Wat — van de Bollandefche Koofe ; in ’t Latijn Roſa — — kenbaer / om Datfe grooter facdt-knop heefts Buch ie datſe — erm, binat Be Erùt-roofe ban gan „Gri es Heefkbepben van be Rofa Grzea oft Grecula ———— — ————— de ghemeyne Koode Kooſe / wat — dat is ſelden meer dan ind bladeren je; gerom Trandafylo „bat is Dertigh-bladt hedensdaeghs im Otiektnië andt _ Zucker. Roolen ban 5 blande zijn ech ſoorte van dogbduptc Roode Rooſen / die oock niet heeloper en gaet alsde ghene Die — Sræcula Roſa —— bꝛreeder blad b ns welrieckende. tmen in ——— van ooien: Basrban boeren fp Dien naer, dan die ban De Prevenſt foo gheheeten 7 in rt Bn in at ende Pirie Bot {niet Beef 1 foermigh 1 och och Cruydt-Boeck Rembetei Dodonæi. Rooskens van Kayro oft Egyptifche Witte Rooſon bloepen feer fpade in't iaer / ende zijn —— wait beel by een / dobbel / lief⸗ felck van veuck ; endezijn een foozte ban Muſtus Kooſe: eenighe noemenfe Rofa Damafcena ; goeden De Bufcus-Roofe oock mer den naem Damag-Roofe bekent ig (hoe wel Dat dien naem de Witre ende De Provenfche Kooſen oock mede ghedeplt wordt: ) fp magh alfoo wel als de fPufcus-Koofe Spade. Roofe heeten / in ’tLatijn Rofaferotina. Sulcke bindtmer nu / Die aen haer dob⸗ bele witte bloemen met raode purpute groote placken bijnae ghe⸗ matbect zjn : dan Dierghelijcke vindtmen onder DE groote ende Vꝛoeghe Roofen oock. Winter Roofeh , Rofa Hiemalis , ende Rofa vltramarina, ig de Tamme Raluwe ; gheen doornachtighe heefter / maer ven teerer twas. ——— Roofen warden doer konfte ghemaeckt / als wp bier nacmaels bethoonen. Ende Cofteus leert ons hoe Dat het bijz … komt / datmen fomtijdts Kooſen bindt Die grafachtigh van berte zÜn/ onder kelk oft knop / bfonder in koude envochte tjden des iaers. Kol-Roofen , daer Camerarius Bân ſchrüft znupt Den pur⸗ puren wat fwartachtigh/endeals de —— ſommi⸗ ghe Rofa purpurea, Ban ander Roſa Trachinia gheheeten. Rofa dominarum, Rofa Mariana, Rofaczlì „ende KRoſa Greca Pli⸗ nij sn naemen ban Dè € Diks oochen à Rofa fatuinaig De Jeon Rofa filuatica, eftdè Mola Canel en fetiinigbeeube Kofella ban Be Portughiſen ij is den Ciſtus. Rofa Tunonisíg De Witte Lelie, „_Roofe van Hierico ( een mede-faórte ben Thyiaſpi aft Uerſſe) is bp de Indiaenſche oft vremde ctupben beſchrzeven. 5 Alp-Roofe gft Rofa Alpina ie Drijdetlep + eenigte ſoorten zin bier hae bp De fOorten van U rackebezien — ſommighe bp de ſoorten ban Oleander ; ſommighe by den Wilden Koofmaz res. Ep heeten atie foo nae haer fchoorie ijnemen/ de Roofe ghe⸗ De Julius Staligher ieert ons / poebat het bp komt datde Kooſen ———— u. 16. Ander dhefiakhten van Roofen ban Clufius beſchꝛeven oft bermaent: van de welcke ſommighe ſeer verſcheyden sin ban de boorbefchreben (boeten / fommighe daer groote ghelickeniſſe mede hebben, r. Hollandtſche Roòfe, hebbende ſomtijdts in ech bloeme Dine ende twintigh endefomtijbte beelmeer blaz Beren / ban verwe bieeck-rood / de Prodenfche Kooſe ghelücken⸗ de/ wat peel Den witten trechende / ban rruck met De ſelve oock mar gh over een — : de — van welcke bladeren gn groot / e —— leyn / De ſtede van de geele Dracpkhens ervullende —— ts om ee * han eos Bel k — — — Batauica prior ghe⸗ — 2. Wiite —— ig grooter dan de hoors gaende —— daerom te Witte Provenſcke Rooſe / ban Cluſius Rofa Centi= folia Barauica alba ín’t Latijn. 3. Ander eg Roofe „: Wat k ban De eerſte foorte/ met oock feer bele bladrren in een Kooſe / die anderſins ban berwe ende reuck de ghemeps ne Pobenfche Kooſen ghenoeghſaem gheljckt: hp noemtfe Rota centifolia Batauica altera ; al ofmen ſeyde Tweede Hollandt⸗ fêbe Kooſe met hondert bladeren. Deft footten ban Hollandt⸗ ſche Roofen zijn ban ſommighe Warmontfche Roofe gheheeten / náe de — daer ſy —— — mmige bloes mien boort g) hebben. Verandering n laad bindtmen de * —— — ie boft fso weeldigh —— genen — —— — babbel en ee ig klepe wer Dan Dee onmens park CUD k der nature / dat in meer andere bioemen oock (doch Hede Hie Pro. ‚venfche Roofe met orb ete oft rt Arpa verwe ghelückt ghemepne vaotte ; maer de bloem ls wifbed se tead afte tds ed vote” en — — ten gheſien / ende Roſa verſicolot he Bam fb beel Meers — ———— — ontsnap Bobbel, ; fe — wibus diſtincta omdat bew b met ft 5— uaueruben raode ——— zón. 5. Geele dobbele geen ban Eonz fla — bt DE biet te » —— — fieffelijckbept/ niet helder ofte P vale mien am tf deſe loc 6. Tulpel-Roofe die peel in — dienende om Daer Water a xentk met De Witte : foo * —— ef Date wp J hert / een mede ſoorte ban de ſe Roo er 2 — bloemen ban beertigh oft ende war bruptier-root zhe en 7« Roofefonder dootnen (in °t- Latijn Rofa ine fpinis)- om Dat fp bele rechte effen ende sei aer b ——— 422 — dte pele oft Doo: — —— Het tvveede Deel. rood / lieffelijck ban veutk. Sommighe hebben defe foorte met Witte bloemen ghefien. 8. Tweede Roofe fonder doornen ghe⸗ lückt de voorsaende ban racken oft rancken ; maer heeft Klep: vier ende niet foo dobbele bloemen / ban verwe bijnae den droef: fem ban rooden Wijn ghelijckende. 9. Dobbele Cancel-Roofe Wordt ghemepnlijck vip boeten hoogh / Hele korte purpurachtigte tacken voortbrenghende / met luttel / ende Die korte doornkens belet. De bloemen gelijken De ghemeyne € ancel-Roofen genoegh ban gedaente/ maer zijn dobbel / ende Van vele klepne bladerkens berfamelt/ ban teuck De ghemepne Witte Kooſe bijnae ghelijck. Een mede-foorte Ban deſe Koofen fchiet ſomtydts eens mans lenghde hoogh op / ende bloent ſomtjdts Wederom in den herfft / maer De bloemen en zin foo dobbel niet / noch de rancken foo rood niet / als D'ander. Veranderinghe. Ban deft foorte bindt-mer nu / wiens witte bloemen met Wat roode placken vertiert zjn / ſeer tieffelijck ban reuck; dan Den veuck ſchijnt binnen upt het hapr⸗ achtiab geel te komen. Dp heeten alle Rofacinamomea in’t Latijn. zo. Rofa Gracula van Plinius bloeyt twat fpader Dan d'auder: aft leegber : gheljckt den Wieren Kooſelaer ban bladeren. De Bloemen komen dan reuck ende verwe met de ahemepne Witte Kooſen oock ghenoegh ober een / maer zijn Veel klepner/ende heb⸗ Ben wat lijf berwighs / bp de wittighepdt aheboegbt. Dp en gaen nimmermeer heel open. rr. Veldt-Roofe met een feer welriec- kende bloeme, in’t Latijn Rofa campeftris odorato flore gheheeten / is ban Dodoncus in De Befchrijbinghe ban fijne Dupn Kooſ⸗ kens bermaent. Waer bladeren gelijcken die bande Dupn-Roofz kens eensdeels / ende eensdeels Die ban de Enckele Geele Roaz fen/ aen De kanten ghekertelt / ende gheenfine blinckende. Dpwaft pe Weenen in Ooſtenrijck op hooghe berghachtighe plaetfen/ ende robe in i De Meymaendt ſeer Wel-rieckende vñfbladighe witte bloemen / ſtaende op ſeer doornachtighe fijd-tackskens / die upt xroodachtighe oock ſeer doornachtighe omtrent Bep voeten hooghe tacken fprupten. De vrucht is rond / kort / cerfÌ groen / Daer nae zip weſende ſwart ban verwe / Daer in Die Van De Dupn· Kooſ⸗ s oft Dijck-Rooskens ghelijckende / Dick kantig hard wit Dt inhoudende. 12. Erd -roofensoft Heyd-roofen zjn aldus in oftenrijck gheheeten / Baer fn inde boſſchen Waffen / ende in den ’t fop Van haer tackskens grootachtighe runghe ende gez 5 Icke open-gacnde bert retich/ eerſt rood / ent pe je seerd in’t dan Die Van eenighe andere foorten ban Koofen / rood / rondachz ban ghedaente cen Peer d hebbende vof: tigh mergh oft Dleefch / inhoudende wit J be ach: t el onghelick facdt : deſe Lzucht wordt in Oogſtmaendt rijp ; eude blijft aen de ſtruycken Ben Gantfchen Pinter door De. Men noemt deſe ſoorte in Bongarijen Paragi Rofa, in't Latijn Roſa pumila, in't — Chamerhodon , at ofmen Leeghe Rooskens oft Naentkens Roof: Keus fepde : want fp waft felven anderbalven boet hoogh / van ons Ber met huttel / ban boben met bele doornen hefet : De bladeren Waffen ghemeynlück bf oft feben aen cen ribbe oft middel · ſteel / ende zjn aen be boolt ſyÿde groen / aen D'onderfte witachtigh. Defe ghelijckt de Kooſe die fommighe Rota Germanica oft metres net taenaem-Pomifera noemen / daer te boren Han eefprdken is. 13. Roofe met altijdt groene oft onverganghelijcke bladeren , int Vatijn Rofa temper vieens , bart €lufi bock weven bite te in de hoben ober wepnighe iaeren J — vanhee. Ear jdied ier noch ge⸗ loeyt. Batr rancken zijn ſwack / eñ en vechten hun ſelven niet op/ — — ———— ne ergen att han te biechten / qeaen / met toobe vooren alg haecken die tee aerden-waerts ghebe ineen pre foe of vijf geeen emelten BefoDianes De ghene die Den oorſprongh der wiecken oft Ben ranck naeft sn t zjn Klepuer; de twee Daer nae bolghende grooter: (Dan het Upterfte biadt ie bet aldeegrootfte. Sick bladt heeft ertelijcke adez ven oft zenuen / uyt De middel-ader ſpruytende / rondom geſthaert / ende van ——— : ſy en ballen des winters niet afl hoe weldat die blinckende verwe wat A Bech Baat hat oock groen ordende Op de” van defe Li 75 — ionghe rancken komen dep oft bier bloemen bladeren gez ee ſneeuwit / met witte Dracpkens/ met geele nopkens / ende Daer tuſſt tupsb kg ride Sp ban teuck ende weſen De ; je Mufcus- feer Wel. Men fe ten geele foorte is die dobbei iz) — _Ocffeninghe ende an de Roofen. Judien ghp de an ae nnen rte — bat recht dan jeep ed u 1 ghe gebie in bebt ande oo, ze De Kooſen: weltke brucht Daneerft Be anneer fp facht ende ſwart⸗ __@malle te hebben / foo moetmenſe alle a ——— Benda mier deel if BR NAT — in Ben winter decken droever deere fprupten upt de epi q Het fcfte Boeck. 289 tn vergaen / maer des anderen iaers garen, 5de Wederom upt det aerdert cer Wel rieckende Kooſen te hebben; moetmen den Ki À — en facpen op een Drooge plactfe/ oft rondom —— Sommighe ghelooven de Kooſelaers te doen bloemen voorthꝛen⸗ ghen ban Wat berwe fp willen / ais fp De —— — miet verre ban De wortel Doorhooren / ende Daer foodanigte beriwe in Doen als fp in de bloemen begheeren te fiet. @m de Kodfen geel te maken falmen ben, Kooſelaer met fijn ep: ghen aerde bp den Brem planten / ende een gat maken aft booren Dooy Den firupck ban den Brem / ende in’t felbe gat beel wortels oft geſchrabde fcheutkene van Roofelaers fteken/cndedie condom beſetten ende vereenighen met de plante van den Brem / met leem / klep oft klevende plaefteringhe/ oft oock met wafth. act foo haeſt áls ghn fien fult Dat de quetfure gefloten is / foo fuldp ben firupek ban den Brem boven t gat af fnijden/ ende lacten de — ban de Kooſelaers groepen eñ fp fullen bloemen boorts- zengen De welcke geel woorden / van verwe De bloemen ban ben — @m groene Kooſen te ſalmen een ſtruycksken ban den Witten Koofelaer in eenen Butft-boom griffien oft inten / nemenz De eenen rauck ban den Da / ende Dien doozboorende / ende in dat gatden Roofen-ranck ffekende. Andere griffier den Kooſelaer op eenen ouden Kool · ſtock / oft op Den ſtrupck ban een Epche naer Die Kooſen en ſullen ghecnen reuck hebben; ende dat griffien wilt feer felden wel lucken. Î Om Muſtus· Rooſen te hebben / falmen den Kooſelaer op fic felben griffien / oft oock op ben Eglentier; mact termen die grif⸗ tet/ moetmen ín De ſplete een greyn Muſcus doen/ oft een d ladt oft twee ban welrieckende Roofen. Dulke Koofen zijn ſeer luſtigh om ſien / om bat fp kleyn zijn / ende oock uytnemende gordt —* reuck / boven Dien foo maghmen de tacken ober een prieenen en. — ed — — an — rei met folfer bez a nnen 0; e gaen/Dan worden fp gantfch wite bleeck ban berwe. — emee Om broeghe Koofen te hebben / falmen een putken ban palmen beed maken rondtſom den Roofen-boom/ ende daer ige heg en Warm — in gieten; noch⸗ tang z hnopkens beghint te krüghen.Tfche ſal oock zijn; ie’t dat bi Den Roofelacr in manden oft * potten fett / ende met ſue je ende neer, oeffent / vl broeghe Cauworden Concommers pleegh gade te Men bewaert de Koofen het heel iaer daor verſch ende í Baer kracht / alfmenfe affnidt wanneer fp eerft upe-horten/ enz De alfmen tghene dat afghe is in t/ doen⸗ De Dat al te famen in ten ghekloben Riet / wel gbeftopt ende toe-ghefloten zijnde / laetende Dat Wiet aen De mortel fraen: Daer nae alfmen wilt / neemtmen De Kooſe upt dar Vier / ende men fteltfe in de Donne met haer freelen ende knoppen in berfch water / ende fp fullen ſchynen in baeten techten tijdt te Shyp (ult de Roofen oock verſch houden! i9”t dat ghife leght in Broeffem ban Olie, foo bat fp „daer mede — Aben nemen het groen ban be Geefte / met De wortel / ende bederken de Kooſen daer mede / tnde bewarenſe (ao in eenen onderlooden aerden er Bft-bladers te dꝛdoghen ende dan te bewaeren Dof u n È tot | moetmen Die cenpaerlück omme keeren/ ende bft berleggben / op dat fp niet en fchimmelen in EE _Ktacht ende Werckinghe, ende ander ghebruycek van de Roofen: chboeck k Jen foude ban de Der eneen gant ounen maken / Baer ín ten vollen te al’tgbes aer om t 1 foo is t teweten/ bat in De Roofen Ô erlijck te aenmercs Ken sor allegber De medichne nut Gebonden. Be twee eerſte Deelen zjn De bladeren felbe ban de bloemen / ende de witte oft onderfte en Dien. De twer Dees len zijn Be geele Do: Bie tut De ficken / ende De korenkens oft nopacbtigbe geepnen Die daer op fraen/ ſchorffen die de ende . Bet f Deel 1e het buptenfte ban De brucht : het achtfte De wmolachti haprighepdt die daer in lepdr : Het is Dt/. . Bier bp —— —2 ende ghemenght bp deme⸗ dat eni dd placken/ ende op datter gheen ffof op en bergas - veghen ; t n/ ſoorten ban Re en ſomtüdts affen / ban fonumighe Pons 7 Es ‘ 290 teken ben Italien Rofa fina ghenoemt; twiens ghedrooghde blades Een meeſt ghebr uptkt warden / om dat fp haeren teuck ende verwe langhen tijdt behouden. Twintigh bladeren ban de Entkele Muſcket Kooſen oft Dar mas Kooſen inghenso men met ſalaet oft andere moes· crunden / Doen te kameren gaen. °C (ele doen die van de Dobbele uſtus Woofenoock; maer men moet daer dan wat meer dan twintigh blas Beren van nemen. Deſe fake is nu ter tijt foo gemepu gancfch taz lien Door / Datmen aldaer de voorfepde bladeren De kinderen met faiact Peten pleeg te gheen / om bun inde Lente te fupberen ende te onlaften Van alleoncepnigheden Die fp in Ben Winter vergadert moghen hebben. De witte epnden ban de bladers zijn feer goet in Water oft wꝛan⸗ ——— gheſoden / om alderhanden buytk Ioop oft bloet op te gen heudert. 8 Dat geel/Dat midden inde Kooſen groept/ wordt ghedaen bp de Wondt-dranckenende prefervativen. ’ Telve ghedrooght / ts feer gordt teghen De ſinckinghen die op’t tandt vieeſth ban den hoofde afdalen, datr ox gheſtropet snde. Bet (eïve ffcipt Den bloet van Bé vrouwen (fonder Den witten bloet) ende aiderhanden bloedt Gangh. °C felvetor poeder ghebroght / ende vermenght met water Dat ban Guten ghediſtilleert i8/worbt ſeer goedt gebonden om den overbloe dighen loop der maendtftonden te floppen. 7 Tſaet ende haprigbept in den knop vande Kooſe belloten /iar de gheheele knop ghedrooght / ende ghepoedert / is een ſonderlinge bae⸗ te teghen Den witten Vloet ban De bouten / oock om De maeñtſton⸗ Den ce floppen / oft teghen De Druppel-piffe / ende’tafgaen ban het maunelöck faet/een vierendeel loots met rooden / ſtrengen ende ſar⸗ pen Wijn insghenomen. Dan daer in wordtde vrucht van de Wils Be Kooſen meeft ghepzefen. 5 In de hollighept van de knoppen der Roofen bindtmen ſommi⸗ She Witre Botten oft Meluwen; de welcke ghedrooght ende ghez poepert znde/ ſeer nuttelijck ghebruyckt worden om de wormen upt de Darmen te iaeghen. De Wilde Koofen hebben cen ffoppende ende t famen-trecken: Be kracht/ende en Dienen geenſins om Den bupck weeck te maken; maer Plinius fchrijft/Dat fp met Beeren-fmout vermenght zijn: De/ende op't hooft gheſtreken / het hap? Daer unt beletten te ballen: — bet aſſchen ban De Spongiekens oock doet / als voor⸗ endt ie. Deſe Spongien van Wilde Kooſen zijn wonderlijcken goet / niet alleen teghen den ſteen ende grabeei; maer fp verſoeten oock Dat Colicompag oft pine in De darmen / tot Ene znde / aft in win gheſoden. Fn de ſelbe —— zjn oock ſeer goedt De wormkens diemen in deſe fpongiekene pleegh te vinden / foo twel als in de bruchten ban de ſelbe Rooſen. De drooghe Koofe bladeren dienen oock om daer fackskeng mebe te bullen/ Diemen op’t hooft lept als temant met groote hooft⸗ vône ghequelt ig : macr alsdan worden De bladeren/ té wijten fp noch Derfch zijn/ in Den oben GheBaen nae Dat ghenomen is; want alſos gebrooght zijnde / hebben fp meet krachts/ Ü met tan, an tüde in che zijn Beter ban reuck / Dan oft fp gheydt v de ſt haduwe oft techt ghedzooght Waren. _ — — De Witte Koofen en Dienen niet om daer Spꝛoop afte maken / maer alieen om Water ban te Di — ſtilleeren. * Water Daer de Koo en tm ghewepekt oft gheſoden zijn / is een ban ue ghebenedijde oft ghefegbende medicijnen oft den kamer: gangh verwerkende dinghen; ende magb fonder eenighe ſorghe oft achtiräencken inghenomt worden. d Get water vande Kooſen ghediſtilleert door het badt oft bob: Bel bat / merene De Vier oncen ſwaer ghedroncken int acnkomen Bande vierde · daeghſthe kortſe / gheneeſt die. Sommighe gheleerde lieden ſchrven / dat tlwaterban Enckele Rooſen / omtrent — — gedroncken / te kameren doet gaen, Wet fefbe Doen oock De dzooghe bladeren / met Geyten Wen inghensmen. raes : tbe is — id cn esi je upt de end Jas gf bertaig! en (Die ghemepulijck nor beep dt om daer ane Lek sene n bupck ftetckelijcken tj ck Lobel oock betiwoht. —— — F van knopktus ban Kooſen ghediſtilleert / ende Edit ban Zee Aiupn (Ban elcks eben veel) is ſeer goedt om de tanden ban bederfeniſſe te bewaten / eude het tandt · vilceſchſ te maken/alfmen ben mondtdaer mede dickwils fpoelt, Jo t dat ghy wilt / dat het Roofe water nietalleen de kracht ende epghenchepdt ben werckinghe der Kooſen en houdt / maer oock den, reuck —— — dien / ſoo ſult ghp die in glaſen ende niet in, loode klocken diſti — ek af Water oft wijn daer be dꝛooghe Kooſen in ghe ſoden zijn/fomwijs nú bu; ende andere eg ben tanètfweer/ ende oock op de fmerten ban De moeder/ ende ban — —— dert ſelben wijn meteen ſpon⸗ gie oftpaps-ohewijfcop de maahe ghtlepdt/berfdet De hitte/ ende beneemt de bochtighepbt ende weeckbepdt oft lappigbhept der mas chen. Tſelve water oft wijn bet er ende alte — ende ſiic pne ghe ſwillen / Die in tüden van Uentie Komen. Aʒun ban Roo ſen ie oock ſeer goedt teghen ——— heete cheſwillen ende peſtighe opdrachtigheden : hp verſoet alle andere ———— doe ſnůdt / verſtettkt eude maeckt Cupber;ende t bꝛoodt daer uyt (ch flercher ende bafter Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. Bheneeft de-hooft-pijn met olie ban Kooten ende Kooft-twater verz menabt. E Bonigh ban Kooſen wordt oock in verſthenden manieren ghe⸗ maeckt; ende wort fomtijte berept om Den bupck weeck te maken/ femtijdte om de wonden ende andere zeeren mede te fupberen ende repn te bonden; ghelück upt De bo; cken ban alle de Medicing ende Cbirurgijns meeckelijck ghennesp blijcken kan, Dap ban Lifberwige Koofen omtrent De ſwaerte ban twee on: ten ghedroncken met ghefupckert water/kan den bupek tweeck mas Ken/ende de galachtighe vochtigheden upt den lijf be iaeghen Bet fap ’twelek gheperft oft gheſtooten worut upt de rope vruch: ten ban de Kooſen / midtegaders De wolachtighepdt die daer in ſteeckt / is ſeer goedt om den loop oft —— des ſaets ende an⸗ bere bloeden fog wel Van de vrouwen als ban demans te ſtoppen. “T felbe Doen oock deſe roode Vruchten noch onrijp wetende, aïfmen Die in Wijn fied / ende dien wijn te drincken gheeft: welcken wijn oock ſeer goedt is om het vooumelifoen te ghenefen/ ende den bloet gangh oft oock het bloedt · ſpouwen te fleipen, Bet fap ban Koofen gheneeft de kloppingte vant herre / ende vers drijft alle quade bochtighepdt upt de aderen, “@felve fap ie goedt gheſtreken op alle heete geſwillen / ende fons Derlinghen op dat wildt biet. 4 Dit fap woetupt de verfche Kooſe⸗ bladers gheperſt / nae bat de Witte epnbekens af gheſneden zijn / foo Dat tghene dat overblijft, bef ende upt-q kt wordt / ende voorts upt De fonne geftelt tot Dat bet Dick Wordt; ende alsdan bewaertmen dat om te gebꝛupt⸗ ken / meeſt in alle heete ghebꝛeken der doghen. Bet ſuycker ban Kooſen wordt ghemacckt in Hooghduntſch⸗ landt van de Koode Kooſen Die wat Vaft gefloten zijn / ende binae nimmermeer heelopen en gaen/ende nochtans ſeer welvieckende zón. Maer Cardanus prift feer het fupeher ban Roofen’twelck ts Italien bereydt wordt in de Apateken om den bupek Daer mede Weeck te maken, aldaer in’t Latijn Saccharum Rofatum -purgans Julep ban Roofen wordt gemaecht ende in Italien veel ge : om Den doꝛſt te berflaen ín be heete fiecktenjende in De —— ghen; ende om Den brandt ban Be maghe / ende herze te vers koelen. Is oock goedt om alle berrottinghe te beletten / ende woort Daer om feer beguaem gheacht in tíjde ban pefte. Conferbe ban Kooſen / als ſy oudt ís / frelpt alderhanden vloet / ende ——** roodmeliſoen: men maecktſe in Italien veeivan Muſtus Rooſen / die nochtans ban hunnen epghen aerd den mer· gangh verwecken. Doors foo maetktmen ban de Rooſen niet alleen den Syrupus Rofatus (oluriuus, ende den Syrupus rofarus ficcus , ende oock Het Electuarium de fucco Rofarum, het Eletuarium ‘Rofarum Me fua:, maer oock het Diarrhodon Abbatis, het Aromaticum Ro- farum , ende de Koſata nouclla, ende oock het Vnguentum Ro- farum , ende noch meer andere d Diemen in de Apoteken hap Be Roofen pleegt” aden / De te langh ende te int gbecal zijn / om ban ong Bier verhaelt oft befchteben te ef ban Koofen oock heel meer krachten dan men hi in t kort verhalen foude konnen; als oock de Dlie, — Datmenfe tn de voorſeyde ghebꝛeken nutteljtk belighen maat. Eenen krans eckt van De dzooghe Kooſen / oft het water Daer Die in te wercke gheſtaen heben, met wat Edicks banbupz ten ghebzupcht ende op-ghelepdt/ berfoet De püne des hoofts ende —— Die ban De fonne oft door droncken ſchan beroors accktig. De VDobbele Mufcus-Roofe magh boor de Corneóla ban Pli⸗ nius gehouden woꝛrden / om Dat fp feet bequaem is om Daer iranf⸗ fen ban te maken / ende am dat fp ín den herfſt bloept; ende magb tuſſchen De kleederen ghetepdt worden / om haeren goeder reuck. — Ithene us leert ons in fn neghenſte boeck ven goedt ende ſeer lieffelüjck g bande Kooſen berepden —————— Koo⸗ — eten it pap cube Rdert De klepne dobbele Wit-roode Koofe / Laêteola van Plinius gez Beeten/ wordt ghebꝛuvckt ont het unterſte ban de kranfen te bevciez ren / om Dat fp Kleyn ende biet ghebla — De Seele Kos ſen / die in t Wildt waſſen in Italien / hebben eenen — ende en zn in De medicinen bhn ants nergens nut. — * ____Van Ciftus ende van Hypociſtis. > — Ghefachren. tt zeen ER — Ciſtus va d Dban vaten gebonden elen a Hnenee nbe bp de ouders / eend “ende Wien: Die mal- „gelid zin uptabefonbert alleen Bebertne van Led on gheheeten; waer banin’t naev telghehandelt falwogden, poen vane Baal een A in ijd tac⸗ it / nochtaus leegh blij / eñ niet feex langh Wordende / ende dunne roepkens ———— Het tvveede Deet, bende, De bladeren zjn dickwijls breedt/ Wat gherim⸗ pelt ende wolachtigh / bijnae Wit oft grijfachtigh/ de bladeren Han de Tamme oft Wilde Satie niet Leer onz lick. De bloemen ftaen op't fop van de tachekens alg lepne Wilde Gooskens waffende ; de welcke nochtans haeſt vergaen ende verlleulchen / ende gheenlins foo lange Duren ols de Goolen: de verwe ban dele bloemen / te Wez ten ban het Manneken / is upt den blaeuwen bijnae rood⸗ achtigh/ oft purpur ; die Van het Wüfken is wit. Nae dat de bloemen gerefen zijn / volghen daer ronde knopkens nae: Daer in groepet Klepn fact. De Wortelen zijn boutachtigh/ahelpleten oft ghedeplt/ herwaerts ende der⸗ waerts haer felben verſpreydende. Dan de bladeren van dit ghewas zjn dickwiÿls leer berfchepden Han ghedaen= te/ nae de plaetfen ende gheweften daer Dat plecah te groepen. Ciftué. 7— ZS ZN 5 AN N 8 Cg Plat. Den Eiftus / fontwel wonnehen als zi Ben’ waft in Atalien, En la Joni / Languedoc / ende in e ende ſteenach in landt niaer het fap dat daer uptghedbouwt oft Het fefte Boeck. 291 Ciftus met fijne BBypociftië, Dn Ni q Tijd. Dit ghewas bloept in April ende Mey / te wee ten in De heete landen; alwsaer het laet in de Pogftmaendt ende September rijp wordt : maer inde hoben ban Ne⸗ der · Duytſchlandt gefaept zijnde en plecgh het foo vꝛoegh niet te bloepen/ende felben Hoor de Bopmaendt. g Naem. Men noemt defe truyden Ciftug Manneken / als Het peerſche oft roodachtighe bloemen heeft / in't La⸗ tijn Ciftus mas; alg de bloemen wit zijn / wordt Get Ci⸗ ſtus Wijfken/ Citus femina, ghendemt: ban Ip Worden bepde met eenen naem in't Guecks Kiltos KisG- oft Ki- fthos K/23@- ahebeeten / ende fomtijdtg Kiasepos Kiffaros ft Kidepos Kitharos; in't Latijn Ciftus, ende ooch Rofa fil- vatica, al ofmen Wilde Foole fcpdes van ſommighe oock Rof Canina oat foo —— gus verhaelt; in Saegnien Efepa; ín oꝛtugael Roſe ander noemenfe Citus non ladanitera, om Die Ban Den an⸗ Den aenwas oft uytwas die bp de wortelen van dit cruydt lomtijdts groepet / wordt. riek Hypociftis een ughe van an ytinos Kórs- vos; Onder De welche Kf ende dãer van dat woort Hy poguiftidos , 17 —— ‚waer De peren ap uu pleghen te noemen / Lijnen oor⸗ q Aerd, Galenus fefpüft/dDat ben Ciftus merchelijck veidrooghende Han krachten is / bnae tot in den tweeden Biter ae is wel koudt / maer Heeft eenighe laeuwe bitte Daer * € — Wercki epe — ane lanai botten eerſte uytſpr an / nge wꝛeven oft aheftooten —— fuleken dagen de endet’ =trechende kracht, dat ſy He fweeren ende Toopende zeeren tae-Geelen ende efen konnen. — ‚De bloemet: Ban Ciftus zijn krachtigter in't wercken; alg Galenus betupght; foo dat fp met wijn ghedronchen/ Dat roodmelizoen/ ende de onmatighe vloeden ende Weer: bupcke ghene fen à deg kennen. — VDe lelve bloemen vaps gewhle op de zeeren ende ſwee⸗ Aim: * —— zen 29 „À ren gheleydt / beletten den voortgangh ban alle verrot⸗ tinghe der Eler, E p ERlelve verſekert Diolrorideg vock / ſegghende dat defe bloemen alderhande voorts etende ende voort· loopende zeeren ende Wilt vier beletten ende op Doen houden / ende met Was oft eenigh Ceroot dhemenght / alle verouderde zeeren gheneſen ende oock de verbrantheydt. De Hypociftis ( off Den aenwas die bp de wortelen ban den Ciftusfomtijdts groepet) is noch geel meer telamen= trechende Ban krachten Dan de bladeren ;- ende ig een [eer bequaeme middel ont alderhande ſintkinghen / bloeden ende burck loopen te ſtoppen / als oock zijn alle bloedt= gangen / bloedt pouwingen / vrouw elücke bloeden/ende vᷣoorts oock alte ghebzeken ban de darmen ende roodme⸗ Hifgen, @ock is ſy ſeer goedt om alle delen des lichaems Die Boor onmatighe vochtigheydt Weeck ende Aap gewor⸗ den zijn / wederom vaſt oft droogh te maken ende te herz ſtercken. Ende dacrom Wort fp leer nuttelijck ghevoeght Ep alle plaefteren/ pappen ende lackskens diemen tot ver⸗ ſtercking he van de JRaghe ende ban de Hever pleegh te berepden: men doetſe oock bp de menabelinghe Lan den Theriakel diemen ban de ſſanghen berepdt / ay dat fp het lic haem verfterche ende kloerher make/foo Den felven Daz Jenug betupght. BIJVOEGHSEL D Ker zijn meer dan bjf-en-twintigh berfthepden foorten ban Ciftus ban Cluſius ende Lobel befchieben ; maer die zón meeft alle begrepen in deſe Dep Capitelen / die Bodoneus ban deſe ene gheſtel beeft. Eenighe berwervende De berdeplinghe Ban Bodoneus/bieden Cifius Manneken roodathtighe bloemen aheeft cn Wjfken witte oft bieerke / bermaenen ban cen Citus Manneken mer geele bloemen , ende ban een Ciftus Wijf ken met peerfche bloemen; in’t Latijn Giftus mas Aore luteo, ende Ciftus femina flore purpureo. Dan de ſoorten ban Cluſius bez ir el fuilen ban ons bier aenghetetckent worden! doch alleen irkmt. 1. Lerſte Citus Manneken is een heefterachtigh ghewas / een mans lenghde hoogh ghemepnlijck opfchietende / hebbende bout 2twekk mals ende breuckigh genoegh is / met een witachtige fcho: fz’ fe bedeckt in bele tachen altijdt teghen Den anderen fraende ver⸗ Deplts De bladeren ſtaen ooch altijdt vecht teghen malkanderen ober / gantſth grûs/ fachterende langher / als defe plante noth iongh ís; maer als ſy ouder is / dau zijn de Bladeren harder / ende meer in ten ghetrotken/ reuw / als be ———— ſpits ban voo⸗ xen / tefamentreckende ban ſmaeck de bloeme is ban grootte Bie ban de Wilde Roofe ghelek / van bijf bladerkens ghemaeckt / bieeck rood / oft incarnact/ oft andere lüfverwigh met bele ſaffraengeele — in?t. midden: vfkantighe hoof: upt Ben roſſen ſwart he Bilren-faet oft ——— gchelyck. — — — te van Ciftus / De welke langhs Der aerden He komt eenen ſeer fraenen aentwas geſproten / geljck tgene Daer 5* af vermaent / in De Lente enk voortksmende / wanneer den Ciſtus fn bloemen eerſt begint te ontlupchen:den welcken als geeft wet Der actden,fi — hodne armoſhn reode Side gckt· dan allen nekene vooter worden eg fich felben ver⸗ u rerteft Vet e beepdende / verli van line END ene bang (ine — ‘Oft bu len” taep fap; ® ke Td p —— ‘peel in Bpaegnienente oock in D bis ju —* F * — Aatin Citus mas primus; t Spaen Eflepa , in't Ftaliaenfch cite; wt-Portugis-/foo Lobel De / Cergagos. 2, ee — Efe f ders perk a eerſte tact niet — er mende achter — langher/ * 0 * J * malle ende ſpits afgaend ee —— ten wilrieckenden dauw — 3. Ciftus-Manneken mer welrieckende bladers ende — — niet ende Heeft teerder tacken / korter ende bleecker groene bladeren/bet ende impelt eme is bleecker rood / ertde wat welvieckendt; andere ſoorten ban — anneken hebben. bollek a met —— ——— — Puet bee ban hed waſt alleen in —— ben He ant. ie Vierde Ciftus Manne — — ——— hebbende tackskens die — * ng vene En, i die — b n ende gerim eng De — — ——— Ki Dans t: Daer.nae volghen e rouwe oft runghe vijfhoeckighe ſaet hoofdekens. . Vijfde oft Ligghende Ciftus Manneken 5 Ende ter aerden ghemepnlück verſpreydt ligghende / omteent eeen Boet oft meer langh : De bladeren ghek u ghtkronchelt. le/ Ende cenighfing ghekerft / grhſachtigh ende wegh, verd ende eas 7 femina folio nat de blorme volghen ckena/ var) rouw grs/ —— inklepn ez Cruyde-Boeek Remberti Podonæi. men tretkende bar ſmaeck· de bloenen waſſen bp nae krans ge⸗ Wijs) feer fratp purpurverwigh / nae Ben rooden treckende ss:umns der ende kleynder dan Die ban De poorgaende ſoorten: he ſaet boi⸗ lekens zón ghen eunlck met haer omwind ſelen bederktiinbouden: de ſwart ſaet. zal Voordere befchrijvinghe van Ciftus Wijfken. Gefen Ciſtus Shemevnlijck Liſtüs Wuf ken gheheeten is oock feer Berichend Den ban ghedaente ende van Di die meeſteudeel bie zong maer ſomtdts bleeck · geel Den Oker wat ghelâek Dan deſe ſoorte / ſoo wel ban De recht op waſſende ate ben De andere die ter aerden lepdt/ vindtmen een groote menighte ober al in Spae⸗ gnien / Portugael ende Braucttruck te eten met titre bloe: men ; maer Die geele bloermen ee is van den ſelven Cuz lius ſelden in Spatgnien / ende: oork im Wranckrick hp Baponé Bhebonden gleweeft. Poorts foo wortt nen Cities Wifken in Spacgnien vanden ghemepnen man Kard Eftcpa gheheeten : welt⸗ ben naem ghemaeckt ig ban den nacm Lan Ciffus Manneuen / ende ban Citus Ledon. De franfopfen bp Montpelliers noe⸗ men t Mouges. · Ohn bloemen zón Kiepnver / ve fact-Lollekeng fwarter van die ban het sBannektnsende her fact is oock ſwarter. pe — Bart Van zijn ban Den (wen Einus beſt hꝛeben / te 1. Citus Wijfken met bladeren van Halimus , oft anders van Zee-Porceleyn, is heel grijg als den Halimus oft Sautenelle / ende de bladeren zjn Van beten Hotachticp afgacnde / wat fuerz achbtigh ende tefamen-treckende Van fmatck': de bloemen zijn ban bjf bladerkens ghemaecktygeel ban gerwen / eenighfing ghe⸗ Iekende de bloemen ban de foorte ban Udepnen-C ifius die van fommige Belianthemon genoemt wart mer Draepkens in't midden verciert ; Daer nae bolghen klepne drijkantiche boofdekens kleyn roſachtigh faet inhoudende. Bp dit heefterken wordt oock Den aenwas oft De Bppouftie ghevonden in de maendt van Far eng id % Ie — — oo verwen De bloemen ban dit cruy cki ekinderen ende herders ghegheten te worden. Deſen Ci jr 4 ghe pleegh eſen Ciftus waſt in Portugaclbp Zisbone/ niet — De Zee/ in ſandighen grondt / als oock de nacvolghenz 2% Anderen Ciftus met bladeren van Halimus waſt hooger Ban dert —— beeft ſtüfver ende ſtercker tacken / oock grós: a De blaBeren zijn als Die ban den Halimus ‚maer een ken langer ende ſmaller / eũ ban vooren (pitfer oft fcherper — De gi ] pd ied —— ed oft en uptpuplende vibhe 3 gantſt nde dor / oock ſuerac ende famenetreckende ban fimaeck, — 3 De, eg 3. Ciftus met bladeren van Lavendel heeft kleyne witte bloemen: ende ſoude lichtelijk toor Lavendel en ende à / maet maeckt ende „nde En ‘hac oock oe ut “het onderfchil/ En feel bele teere 3 lepn Bladeren walen / rondt als met den paffer rotken grüs / die ban Den Sampluchus oft Marioiepte oleldeh moede, Wat klepnder Dan Die / met eenen uptpuplende oft hooghen rugghe / ban fmaeck wat tefamen-treckende, ende wat fuerachs tigb met eenighe foutachtighepbt Baet bp gheboeght :-de bloes Antun waffen (ter bele bp een op t fop ban de tacken / ban Lijf blas derkens ghemaeckt ; ’tmidden ban de welcke gheteechent ig met tene brꝛunu · roode oft upt Den ſwarten purpure placke / ende Daer bp Waffen * n noppen “Dtacpkeng : Daer nae bolz gen klepne Brijboeckigbe boofdekens/ bie ban het Dias bijnae fact in k den witachtigh oft aſth⸗ gracutw fact befloten lepdt/ den. Bitfen-fade war oheljck. en Behe em en a Pr {9 getogen als mn alte De ante lozen ban Cif soc gee 2e Een feldelienie foorte var Cittas mer Lladeren van Marley ne ban Lobel, eben / in't Latijn Citus folio-Maiorana dé= Sen —7— Aiebanteta beb ; in't maebolgbende 31. Capitel a Bende abe han fe oft Colen Scope oa =$. Citus met bladeren var Thymus keijght harde outach tackskens/upt den putpuren wat ſwart — amende doppen ich beten me ief —— ad jm ghelütkende / tefän naeck : de bloeme íe klepnder dawdie ban de boo: t gheeen placken ek — mre Cts een eo tech — ai — — aid zn bod — — he — — — Aen us am hier Het tvveede Deel. abebrupekt in het voobmelifacn / met rooden oft wranghen ſueren twyn oft gheftaelt water tweemael des daeghs ghedroncken. Bet warer twelck ban deſe bloemen ende bladeren ban Liffus gediftilleert is / die terſt wat befproept warẽ met water ban Wech⸗ die / is ſeer nut in alle de voorſende gebreken / ende mettenen wooꝛr⸗ de gheſeydt / over alit ghene daer eenighe teſamen treck inghe oft verſterckinghe van noode is. Ek Krachten van Hypociftis. De Hypociſtis / de weltcke van fommiz ghe Orobathion geheeten wordt / ſoo Plinius ſchꝛüft / de ſwaerte ban een halve Draghme. ghedroncken / gheneeſt het bloedt· ſpouwen. De ſelve ín De ſchaduwe oft in De locht upt de ſonne ghedrooght / met Wranghen ſwarten Win. ahedroncken/ Doet Dat bloet op-bouden/ deel krachtiaher dan De bladers ban Den Ciſtus. * Hn ſchrůft oock/dat de Roffe Hypociſtis de lappighepdt ban de mage gheneeft. Met ampdon oft frijffel ingenomen. geneeft het zoodmelifoen ; in De Wonden oft zeeren gheftroept oft ghegoten / upbert Die. d fi Hypociftis heeft be krachten ban Acacia / maer is cen Wepnigk meet drooghende ende tefamen-treckende: ende met Wijn gedroncs ken geneeft het bloedt-fpouwen/ ende ben onmateliijtken bloet ban de broutven. — Sommighe gheven deſe Hypociſtis met een verſch Ep te' drinc⸗ ken / om bet bloedt dat uyt Den neuft loop te doen op-houden : want fp ftelpt alderhaude Loepen oft blacden der Brouwen/ foo wel ghebdronchen / alg bp De Cly ghedaen / ende ban orideren inz et fet. —— kinderen pleghen de npotiſtis oock te eten / als gheſept is: ende en ſmaeckt niet qualijck / als fp eerſt uyt komt, HET AXA ——— Vanden Ciftus Ledon ende van Ladanum. p Gheflachten. N dit — ſullen wy maer een ſoorte van Ciſtus Ledon befchrijven / niet teghenſtaende dat hp oock wel foo veel verſcheyden mede-toorten beeft als den —— ratie € 2 de feer neevftelijck berhaelt worden ende onderſcheyden met haere ken-teeckenen ban den hooghgheleerden Carolus — tot wiens ſchriften wy den begheerlijtken Leſer nden. Ghedaente. Ciſtus Ledon is een kleyn houtachtigh hewas oft heeſter / De voor⸗beſchreven ſoorten ban Ci: fue feer ghelijck ; maer hp heeft langher fwarter blade⸗ ren/in het faften oft aenraken klam / oft met eenige taeye ihmachtigheydt beft : de bloemen zijn kleyn ende Witz achtiglj/ kleyne Goosliens eenighſins ghelijck, Daer is nochtans een foorte van Dit gewag,’ twelck grooter bloe⸗ men —— — / wiens bladeren elck bijſonder met een ſwartachtigh plackeken Berciert zijn/het welcke dele bloez men feer Lieffelijch ende hlück om (ien maeckt. De enb iſtus werden num / dat ig met cen Elamme termentijn oft harftachtighe ——— i hg — — aers; te weten / foo Dioſcori üft / i vᷣooꝛiaer B aen negen ane” ben oogen gefien hebbende/ mn ⸗ — — is in de meefte hitte van de Honts · da⸗ Manbelt/ aſdicg ende gr ernuft idert / en ii felbe/ Dat is Ban ſi — ende eN / en e= Waert. 2 Ed * € Plactfe; Ciſtus Ledon waſt op v — je E mode gna ban eenn bien, ben fel Eplandt € En intus febr diie ooch tikel: linius is nae de Berfchepdenthepdt van plaetfen daer en van Dpaegnien, Ende/ alg allegader E gr ban den e —— Het fefte Boëck. verſchillen; als blijckt uyt de beſchꝛij vinghe die Clufiug daer Lan gheeft. Naeme Defe ſoorte ban Ciſtus Wordt int Gꝛieclts Ledon Andor ende Ladon Addor gheheeten: welcken naem sock in andere ſpraecken ghebpupcht wordt; want hy en is in Hederlandt met gheenen anderen naem hekent ban met Den Latinſchen ende Griecklthen Ciſtus Lee Ban; Welck: niet vremdt en is / ghemercht dat Dit een uyt⸗ lantſch ewas ig/ ende hier te lande nerghens in't wildt gepen é 7 — De vettigheydt die men op de bladeren dan deſen Ciſtus bindt in't Griecka Ladancit Addavor ende — Andavor gheheeten: int Latn heeft {np den ſelven naem gack ; dan inde Apoteken noemtinenſe Lapdanum met eez —— Ee — ‚€ Jen ghebrunckt van defen Ciſtus ghemepn- lijck anders niet dan de vettigheydt ban de bladeren ende tacken/ diemen noemt ; de welcke in't hoogh⸗ fie —— rhenen 8 —— ekleyne t lNamen· treckinghe t — fog is deſen Ladanum ag Ende — 3 erom verſachtende/ oft moꝛwe· m de n krachten / ende met eenen oock matelijcken oft al-: kens verdouwende oft berteerende / ende Wat rp⸗ Dan / gelijck Diofcorideg betuipghtAöo heeft efen Lada⸗ rium een verwarmende / verlachtende oft ——— ende openende kracht / ende is midtsgaders oock telamen- treckende door fin oogt. BE ne € Kracht ende Werckinghe. Om delen voorfchreven aerd / ís Dit Ladanum epgtentlijck bequaem in alte ghez breken des moederg/ om dat het / behalven de vermor- Wende ende verteerende Brachten / daer by oock eentz he telamen-treckinghe ghevoeght heeft ; ende ie daerom beguaem om het harz ban den hoofde Haft te ma⸗ Ken / ende het uyt · vallen te beletten: want het kan alle de guade ende (chadelijche vocheighendt/die bp de wortelen Ban het hapy ed ed / verteeren ende ver⸗ douwen; ende Daer-en-boven oock de weet gactkens oft doorganghen / in Be welcke Get ba batig — 294 ende engher maken : Ban om dat felve te doen/ foo raedt ong Diofcorideg/ daer Wijn / Myrrhe ende Olie ban Myꝛtus bp te mengbelen ; want dan werckt Het geel krachtelijcher, — @felge met Win op de lijck-teecktnen oft placken die nae De quetſuren ghebleven zijn geftrehen/ maeckt die veel ſchoonder / ende neemt Be placken wegh / ende Boet He lijck- teethenen ſomtijdts heel vergaen. Ladanum met Honigh Water oft Olie bart Goolen vermenght / verloet ende gheneeft de ſmerte ende weedom der ooren Daer ín ghedrupt. Op gloepende kolen gelept/ eude dert roock daer af ban onder ontfanghen / doet de ſecondine oft naegheboorte af= komen; ende taeght die upt den lijve ; Det ig oock Leer goet tot de herdigheydt ban de moeder met De peſſariſen vermenght / ende ghebyupcht/ dat is van onder js ghefteken: Inlgeſhtls dient Hit elise Ladanum om bp de-dinghen te Doen Diemen berepdt om alle ſmerten te Herfoeten/ende bp de plaefteren Hie vermorwen ende verdauwen; ende oock om te vermen bp de dingen- diemen teghen den hoeſt ende andere gebrelien van de bor ft pleegh te maken/ —— ae Ban buyten op de hoz ft teghen den hoeft ghe⸗ epdt Worden. Ladanum met ouden Wijn ghedroncken / ftelpt den loop des buprke/ ende Doet de piſſe ghemackeljck vijfen ende voortkomen, 5 Ne Verkiefinghe. Diofcoridesfrhaijft/Dat in fijne tijden dat Ladauum voor thefte gehouden Wierdt/Get welck wel- rieckende oft geelachtigh nae den groenen treckende vaas / haeſt morw wordende / ſeer et ende taep/ niet ſandigh⸗ oft licht om beken / maer harſtachtigh. S BIITVOEGH SEL, B B bea hooghgheleerden Carolus Clufius beſchrijft deſe naebol⸗ ghende foorten ban Ciſtus Ledon / bart hem in Spaegnien ende elders ghebonden. zr. Eerften Ciftus Ledon mer {malle bla- deren ig heefterachtigh/ eene mans lenghde hoogh / oft hoogher / hebbende bele houtachtighe / harde / ſwarte tacken : De bladeren, ale oock tefjd-tacken / Waffen vecht teghen ober malkanderen, langhworpigh / fomwlen venen dwaerſen bingher beent / ſom⸗ túdts oock breeder / acn De bobenfte ſyde upt den groenen ſwart⸗ achtigh/ oft doncker-groen / aen D'onderfte ſÿde Witachtiab oft grs : be welche —— De klepuſte ende teerſte tacks kens/ met een berte welrieckende / warnie / Dodt e klare — hendt met — zin / (oo ſeer Datmen ⸗ was ban aen het blincken van ver wel MERE — reuck ís re hee — ierandee een verre ghewaer kan den. Del Pi ug hee [Die welde choonfte zijn ban atte De foorten Gan Citus / ende oock De gr iae t alg een groote enkel Rooſe / van vyf bladeren ghemaeckt / ſom⸗ tds heel wit: Van He welcke elck bladt alleen omtrent Get eynd Daer fp in Bat knopken baft zjn; met een ruyts gheraijſe beupn purpure placken gheteerkent ie : Welcke placken ſomtdts groo⸗ ter 18/ fomrtijdre klepnder: het middelfte van de bloeme is met ſeer bele Daffraen-berwighe Dracpkend —— als gheſien wordt in de andere ſoorten ban Ciſtus· Daer nae volghen bijnae ronde ef⸗ fene faet-bollekens / bickwüle thienhoeckigh } hard / ban binnen geel oft roſachtigh / bol van wat — — kleyn ſaet. Dit Beel ghewas / dꝛoogh gheworden zjnde wordt wat gröfachtinh oft tuit / maer en verlie ſt nochtans fDne taeye vette vochtigheydt ende gone lieffelóchken reutk niet maer behoudt Dien menighe iaeren, nah. Defc ſooꝛte waſt beelin —— ende Portugael bart De backers feer ghebrupekt om de obens te ſtoken oft Genten? ende dan de arme lieben om bier temaken ; ende is Daer met fulckên mes igbte / datmen (omtijdts twintig milen langh tuſſchen dit ghe⸗ ta ern moet. Ô , 5 k metde plactfen heeft fp breeder bladeren / bijnae bie han den Laurier met ſmalle bladeten ban grootte ende ghedaente gietijck /oorkt met De taepe bette vochtighepbrbedecht. De Spae⸗ erts noemen deſe twee foorten Kars; Dan De eerſte W ugsel oock Eſtepa gl De eerſte is Ban Cluſius in don primum anguftifolium , Be andere Ledon — her ) e bladeren fg aack — hanger * ks bie, des te weren grooter ende Wer. De fte hee ————— omtrent dry voeten hoogh r vele boos fe tachen berveplt. De bladeren pe De aldergrootfte bän alle de foorten ban € us) aen De bovenſte ſüde groen / aen De wêt gebfachtinp / formwoilen de Depl-bladeren / fomwijlen Die ban den Darten Popelier-hoom gek e : De blo is : De ben te —— act. De an 1 2! > Mat ín alles kleptider. Deſe wordt ban Clufius Ledon fecunduutlari- folium minus gheeeten; ín Spaegnien E heel waffen/ Kaguarga. De grootfte/ ban Clufius Ledon fecundum Hufolium maius ghenoemt heet in aegnien Xara-xarguna ende Xaron; in Granaden Xara Mepa. 1 befchrijft eenen anderen Giftus Ledon met Popelier-bladers,de Voorbefchjeben foort wat ge⸗ ende draeght oock de 5: Cruydt· Boeck Remberti Dodonæi. lckende / maer alleen Door oeffeninghe daer ban verſchenden. 3. Derden Citus Ledon oft Cyperfchen Ledon heeft ftwartachtigpe tacken/ ghelyfvighe doncker-groene oft (wartachtighe bladeren; bhnae rupte-ghewijfe ghemaeckt / met taepe bechtighept beda ut / witte bloemen / kleyn ſwartac htigh ſaet / in ronde boofdekens de⸗ (loten. Vierden Ciſtus Ledon, in t Spaenſth Ardiuieja, heeft bladeren Die ſachter zijn Dan Die ban De andere ſoorten van Ledon/ de bladeren ban Ciſtus Wúfken eenighſins ghelckendey maer wat langher / fmalter/ vangt / (warter/ende met taepe vochs tigheydt bedaubot / niet alleen in De Lente/ maer oock den gheheelen Somer door. De bloeme ig wit : Daer nae volghen kiepne fact: bollekeng/ met ettelijcke belachtighevupme oft Wijde amwindfelen bedeckt / inhoudende fwart faet/ twelck grooter is dan dat ban eez nige andere foorte ban Ciftus. Defe forte groenet foo oberdloedigh in Oudt Caftilien/ bat fp Batt ban een ghemeyn fpreech woordt bben / Quen al monte va , — puede alomeno⸗ Ardiuieja cogt; Dat s te fegghen/ Doo mieten b ert gaet / kan been / bp pluckt ten minſten Ardinieja. Zp waſt bier te lande feer twel / ghefaept zÚnde. Ss. Vijfden Citus Ledon met fijne aen waffende Hypociftis heeft boutachtighe ende bꝛunne oft ſwart⸗ achtighetacken : De bladeren zin langhworpigh / als de Olijf- bladeren / ſmaller / bzunn / bef ende met tacpe vochtighe ydt bez fproepet / als oock zin De teert oft ionghe tarkiakens : De binez me is wit / binae de klepnfte ban alle deſe foorten bau Ciſtus De faet-bollekens zijn langh ende ghehoeckt / daer kleyn (act in ſteeckt / upt oen voffen fwarrachtigb ban berwen. Aen be worte len ban dit crupdt Wordt oock dien belachtighen aenwas ghevon⸗ den Diermen Hypociftis pleeg te naemen / ban bele fchelferinghen oft fchubben aen een ghemaeckt/ alſmen aen de andere foorten bar Liſtus fiet groepen/ Dicht bp eet ghe hoopt / bleekgeel van hers wen / nochtans met fonimigbe Burpucachtighe ende oock groenach⸗ tighe ſtrepen doorreghen op het opperste fin velachtighe hups⸗ kens eee in aenwas is heel bol taep ende lymach⸗ tigb fap. Bp defe ſoorte befchrijft Lobel fin Ledon Gallicum oft Ledum ban Dranckrieck/ hebbende ſwarter ende bzeeder bladers dan die ban den Rofmarin Mannekien / ende feer bet: anderfing 3ón Deft malkanderen ghelúck ; ende miffchien de felbe vie u bolgbt. 6. Seften Ciftus Ledon metklepnder ende ſmailer bladeren bewaſſen / oock met taepe vorhtighexdt befpracper. Debloeme ie grooter dan Die van de bifde ſoorte / oock wit van berwen, 7. Se- venften CiftusLedon , mer bladeren van Rofmarijn is heel gris ende rungh / met taepe bochtighepde bedautwe; heeft witte bloemen/ende Wordt met De boorgaende (oorte iet Rich ban Dalencen Kaguarga gheheeten. 8. Achtften Citus Ledon met bladeren van: Rofmarijn beeft fmaller bladeren ban de voorgaende foorte! Hie men ſeer wer boor Roſmarin bladeren foude moghen menen maes (en su t. — van Gn bibi EL vettighept zón „ende zin Port ' Bemet steie Bef artnt arrie ken tate Meulen Bender e don met bladers van Kofmarin / Van Clufius Ledhm Sileiacum | / — ader ban Kofi befcht Bat „Neghenften Ciftus Ledon er Dan Den Hooge gaenden / mae et ge Valken Re bp een ſtaen⸗ De / lmatbrigher ende taeper om aen te vaken. 10. Thienden Ciftus Ledon met bladeren van Thijm. Deſe twee lactfte foarten affen in Dpargnien ; waer fp alle beyde Kaguargo heeten : hoe wel Bat De laetſte Twrmersela ban ſommighe aldaer demt Wort/ om Dat daer knobbelen oft fwammen onder Waffen (Hie de Spae⸗ gniaerts Turmas noemen ) oft immers / om Dat Daer de Hypocittis aen waft/Die fp boor ſwammen aengheſien hebben. Ledum Alpinumende Bergh Ledum mét haer mede ſoorten / wor⸗ ben ban Clufiug onder tgheſlacht ban Ciſtus ogreehent dan om Datfe ban (ommige eer onder de gheflachten ban Chamelza oft ban erghe waert gaet / ende niet andersen — Nerion ende Rhododendron gherekent worden / Bau ounder de foor ten ban Ciſtus / daerom ſullen daer elders af ſpreken. Lerlijckſchen Ciſtus met. bladers van Ledum woaft in Langue⸗ dot / foo Lobel ——— van hem Ciftus annuus folio Ledi dhe⸗ noemt : de welche alle fart bergact/ ende ſelden ghebonden worde, ende Geeft haprighe bladers dien ban Den Ledum met fmalle blas Det geit aen be len —— rood ende ſchoon / groepehde in drg⸗ antige blinckende bollekens / die ban den Selago ban Plinius n } — foe moet alseen klepue Cechelbanliex. De Ciftus Ledon met bladers van Myrtus is ban Lobel Befchreben/ ir ea oet Di zl bupefkens / ende is ben Citus pheljck / als den boom ma | daa van ; ehieven ander Ì eter. —— ; wiens upterfte tacken Lobel bes bloemen tatksken& groepen e rn, bp bees bt arn Gl lio é zifti folio ide adt fake dat den Ciſtus Ledon die in Sp werdt / tot allen tüden met tacpe ende elders } met tacpe welrieca Eenbe bettighepdt bedautvt is À — (Clif, Belloniug dass t in van/bat dit gewas nae Dat de bloemẽ die t in De Lente hadbe/afs. ghebatlen z6n/ ende de winteëfche bladeren ghereſen / dan wederom wieutwe bládeven krigbe/ Die mes deſe besrighept hedecht worden: De Het tvveede Deel. Het fefte Boeck. 295 eBerden Jiſop oft Rlepney Ciftus. ge heee De Bone dt fan hee miei dat ge was met Defen Dauw bedeck De maniere oft idd en om — Ladanum te vergaderen is van * bied Ea vd bet 7. capitel ban fijn 1. boeck — ma⸗ Ee : is een Burcke tanden ed He welcke fect bele riemkens ban ongheber „gnbercpdt leder v hor han — — ſtrücken fp dan ſachte ljck anum op hebben / om bet e — —— die aen de — ———— ſtüf “in't heetſte ban de Bestel bert — — worden; ín voeghen / dat dk mige eene agen A eget De moet blijven. Dock — anders libres der tbc den asthepdt om Dan De Calohieri; de —— eed kde Grieckfche ontken. ar it Eplandt Dt bet int meerder menighte bergadert dan aen den hoe ban den Br Foa in een Dorp Cigualino g Milopotamo. ®it fchrijft Bellonius MWaer / ſoo € Jende ius betupght / —— t fake dat iemant fijn b aegnien Woude doen om deſen Ladanum ban Ered b ru ien hemLadannm, © bp 7 Bt Abe — leens aft make mts Mota boenbe imeiche sfeer goet zjn in 90E Dan pes. nds nk ij en — tworòt ban den ghes * 5 at — ban Ben Ciflus Lebon a ä de ‚HET XXXL. Van Heyden A oft Flos Solis, anders CAPITEL. Kleynen Ciſtus ghenoemt. — Gheflächten, M iseen enen granen jee groote ine E veel kleynder / ende gl ——— ter aerden verſrer ligg : van —— verſcheyden mede: ig den / dat het he nen ad geheeten / is leer teer ende / futehs vat Be bijnae ter acten fehfint te keuuppen/ — ſteunlelen op gehouden en Wordt: het ele Dinne teere tackskens: De bladeren zijn langhz Reed kleynder Dan Die bar den Ledon oft Ciftug/ eluiigh/ matelycken —2 — —— taep fap. ë bloemen zijn Klepn/ als bfter klepne Gooskens / oft nach Ek on Arne pan ——— ende de bloemen ban eeen, / van verwen — / oft —— —— zyn dun / houtachtigh / rolachtigh n verwen. pleiſe Heyden Pſop wa rouwe open⸗ — — genie —— eme et bier te lande ende in Hoogh⸗ maenden; ende daer nac 5 En wise Cr 9 ban 1 dt. Dan V um ende; — en zen — Ì Helianthe. in —— ende opde Cita in Aen la ——— je n de prtus gelijck: de meer Berm ende met Dafraen ende Wijn Lan fas — — Conin bel indeed welcke oorſake fp zach foude welen · Maer oft Die tlelve gez was ig dat wp nu — ende Flos Solis noemen/ oft Daer Ban berfchepben/ Dat en kan men niet te vecht ewe⸗ ten / door Dien Dat Plinius daer geen Wij rijd af ghegheven en heeft. — (puft, bat warmer een Def Be ene gij elen maer daer mede en gheene Het is ſonder twij eben ai ref Bon; Haerom reden Glepnen Cis — 296 ſtus oft Wilden Ciſtus moghen noemen: twelck de ghe⸗ daente erde den aerd ghenoegh uyt · wüſt. $ Aerd: Dog Matthiolus ende andere betupgen/Eomt dit ghewas met de foopten Pan Ciftug ende IL edon van aerd ende krachten feer Wel over een. € Krachtende Werckinghe. Dit crupdt is ſeer goedt om De Wonden toe te Beelen ende te gheneſen; het flopt den bloedt· gangh: endeig feer nut den genen Die bloedt-[pouz Wen/ ende het roodmelifoen hebben / ende de Vrouwen die met overvloet der maendt-ftonden ghequelt zijn. Den wijn daer Hit crupdt in gefoden heeft / is ſeer goedt Om de zeerigheden ende ghebreken van den mondt ende fchamelijcke leden te gheneſen / midtg de ſelve Daer mede — ende af vaeghende oft gorghelende. Met eenen woorde ghefepdt/ dit ghewas heelt toe / bez dwinght ende flopt den loop ende alle finchinghen / ende verſterckt de leden ende andere Deelen Des lichaenis. BIJVOEGHSEL D3 Ft ghewas foude met vecht Kleynen Ciftus met bladeren van Yfop ghendemt moghen worden; men foude:toock Wilden Ciftus magben heeten / maet niet (oa bequatmelijck ; ghemerckt Hat alle foorten van Ciſtus wildt ban aerd ziin. Andere noez ment Helianthos. Ben naem Flos Solis ig van Helianthe ende Helianthemum gekomen ; Dat ie Donue-bloeme/om Dat die bloes men ſomtidts ſchoon goudt ·geel zjn ; matr Daer mede zijn Veel meer andere crupden — reden bekent : oock en is den naem Gratia Del t dat ís Godts ; Shenacde bit ghewas niet epgen/ maer wordt een (oorte van © eck g Dé Franz fopfen beeten’t Ayſope des guarigues. Ban dit ccupot fuflen Wp tttelijcke (oosten berbalen / ban — vbermaerden Carolus Cluñus ende andere beſchrenen toeten 1. Eerften Chamæ- ciftus , is be ghemeprie fra ba ban Berden Yfop ban Dodonens befcbreben/ alfoo in Hoogh Duptſchlandt gheheeten / cm dat die op onghebouwde plaetfen onder de heyde waft / ende Lan blades ven Den E bemepnen 4 fop ghelijckt: vut fp is aldaer oock bande trupdt-beminnerg Confolida aurea gheheeten : andere nemenfe boor Panax Cheironeium ban Dioſtr ides; ſommighe noemenſe bock int Ooſtenrijck Heyl aller Welde-kraut „Diefe boor een krach: tigh wondt-trupdt houden. Sommighe willen dit crundt boor het Helenium van Plinius houden / 'twelck hp befchrijft in Get zo, capitel ban fn 21. boeck. Cluiſius rekent dit (elbe ghewas onz der t derde Hheflacht ban Ciſtus Wifken. 2. Tweeden Cha meciftus ſpreydt fijn liggbende toodachtighe tachskens langhs der aerden/ bewaſſen met bladeren ale die ban Guendeloft Serpyl Fum: De bloemen zijn gal feer er tan ——— Fop ER 7 digh / die van Bent Kleynen Ciftus met bladers van EE Derden Leeghet Ciftus_ c hen Ciftus is — blaberen ie Be a Pop ae Wijck / fam rr enz De Be: A Ee her zn Sock vvfbladigh / wit / maet meeſt rde beraiobenbereiert; daer nat volght antighe beofdekens. 5. Vijfden Cha- ban den Dierden nerghens in / Dan alleen in pe blaberen / Die Del fmal ende bun zijn / als Die ban Ciſtus ee 4 en met bladeren ban Thim / oock grijs ende t'ſamen De ſt twee foorten heeren omtrent Dalamanca Perdigera, om — De Perdehſen haer — crupden pleghen beet te wentelen ende te den. Séften Chamaciftus ig met bele t te bladeren ongiefchichtel je btwaſſen (anders dan in u Dean: beofdekens tigh fact. ———— — moera Cruydt-Boeck Remberti Dodonxi. den te rekenen bie altÿdt groen blhven / ende haer bladeren int ben Winter niet en berliefen; dan haer bloemen en Duren niet langh maer vijfen feet haeft. Gheflachten van den Tarighen Citus, in't Latijn Cittus annuus, Defe crupden mogen met vecht onder de foorten ban Elepnen Ciftus gherekent worden : dan fp verſchillen daer ban / Hoor bien dat fp maer cen tact overbiijben / ende dee Winters bergacn ; Daer De andere (oosten ban Ciftus bele igeren in t leben blijven. Doorts foo vindtmen daer deſe nacbolghende ſoorten ban. r. Eerften Taer- lijckfchen Kleynen Citus, Ban Lobel laerlijckſchen Kleynen lee- ghen Ciftus, mer bladeren van Wilghe gheteeten/beeft rechte vupge tackskens / bewaffen met grooter bladers bandit banden Fers ſten Ciſtus / groener) tefamen-trechende : de bloeme ie bleech oft witachtigh: be ban allen” Telers ghebeeten/ ont Dat daer fwammen pleghen bp te groepen. Ende daerom gelooven ſommighe / Dat alti is dat ghewas 'twelck ban Pamphilius (foo Athenz us betupght) Hyd- nophyllon genoemt wordt twelck gemepnijck boven op be ſwam⸗ men pleegh te groepen : ſulcks Dat De ghene Die De ſwammen gaen —— / be ſelve nerghens beter en konnen binden Dan onder dit crupùt. Die van Granaden noemen’ t Yerwa del quadrillo, Bet wordt famtödts ghevonden met wat langhachtigher ruſen / ende met (mals der bladeren; wiens bloeme klepner is / bleeck / Die ſeer lichtelijck af valt. Op bloepen atie bepde inden Mey· 2. laerighen Catus mer gheplackte bloemen Wordt eenen boet hooch /ende beeft klepne teere rechte ſteeſlkens / bewaffen met langbtuor pigbe ſmalle ruvghe oft hayrighe bleeck-groene bladeren; de welcke / midtsgaders He tacks kens / in De bitte ban de hondts · daghen met cen tacpe berte vochtigheydt bedeckt zn: De bloeme is klepn / van. bijf bladers „kens ghemaeckt/ met ten roodac btighe oft beupn-roode po Sheteeckent / anders bleeck-geel alg Die Ban de boorgaende Daer nat volghen feer hlepne dehn antighe hoofdekens / klepu aſch⸗ berwigh faedt inhoudende, Wp bloeptoock in Rep; ende waft veel bp ben din in bet boeken ban Madrid. befe ſoorte van Jae⸗ righen — ft de nacbolghende eenighe jcheniffe/ aens gaende De plate die in de bloem ffatt; Die ban Joannes Dona bez fehreber wo idt. 3. Taerighen Citus met gbefpickelde bloemen, tt Latijn Citus annuus fore gurtato gheheeten / ſtaet vecht op met tenen bieckantighen groenen vupgben. eel / omtrent De Dep palmen langh; aen ben welcken bp der aerden bele Bladeren twaffen / de dt -hladeren ghelick; daer nae twee teghen een tot het middel ban en toe; daer nae Mpebpeen; ban De weicke De tee ſmaller dan het ander : upt ſprupten bele bloemen die ban den Yſop van verwen ende kon⸗ ende Dan den fes encs feel / kele À maer met ban Ander verwen in twee trent den navel/ in De ronde onderfchepden Daer nae -acn cen fpitg tootken oberepnd Oms rieckt w chtighe / boet niet al te se plaetje) mifcbenbet Gamen Parnaſſi / in het et, raeffchap ban Dient. Wofdt-cruydt van den Bergh Gualdo, in Latijn Vulneraria her- — Fedde Ered time babe — ban Ffop fieelkkens vier —— ghe Ge plens me bloemen Eg A ®urante bes bere forten ban Citus te gebeirren / in de blade⸗ ren twee — ——— bier ſtaen) ban fmacch cerſt Kracht ende cWerckinghe, De Eerfte / Derde, Dietde ertde Bf: gmmachtigh/ Baer nae wat bittevachtiah : bp. beeft ftdzp _ de foorte ban kiepnen € toonden in Gofteurdek (ter goet hes bij ghe geele in't midden met geele Draepkensberz houden om alderhande — ——— quet ſuren te zijn tiert; nae De welcke bolghendrtoeckighe hoofdekens : de wortel daerom He Heyl aller Weld-kraut ghetjeeten : fp teen tfamen- je houtachrigh/met een (warte ſchorffe bedecht. Detefoorteworde treckende ende drooghende kracht ; maer gheen fcherphepdt : ende f 5 twa / in De Braeckr ———— Den shu. poep — —— Chamzci ied Doctooꝛ Dimon de Touat / Medicijn bart —A— * glen ge — de bladeren wa! maniere ber fact batt wton de gebeten nes ige a klepn/fao groot eije rp nd is/maer meeftom de teken ende ont⸗ — pa ea —— — — — e ek ſelve crupben — r behulp⸗ — De ſwammen gaen faecktens wamt Lef — — —— cape Benin — auders is — n — gelijck /upt den witten igh / ende bynat —— —— in puts Noors fo jn ae oefe booy-befeven fog onder bi cups — kafach⸗ ſt in ¶dꝛaghende lan⸗ t ſaedt is kleyn / roodachtigh. Deſe worde van die HET Het tweede Deel. Het ſeſte Boeck. HET XXXL. CAPITE L. Van Pioenen. 297 Newfte Pioene hwijfaeg eN ‘Gheflachten. ER —— Di gbeflargten — zijn drijderhande: te ' ad! î Ne À EN Ered or ae di and € In — dl Se IN ten van tghene batmen Wijf ken noemt, E 4 SI A vl Ee / 5 é — NS SN # —— toene Manneken. 8 0— VAN À EN Ten N #7 —9 —— — ED — fehorffe abel De wortelen zijn Beet verſcheyhen var N dl en JBanneken ; want fp en gn niet eenigh ende s —— gen een — ae gangen beke knob⸗ e erachtighe en / Die Han de opꝛe — maer geel Dicker grofver ende langber: Waer van ditkwijls twee oft dzy ander gantſch bievgelijc: ke wortelen oft af-fetfels komen. ES Ee dele vindtmen een medt-Loorte/Die foo volbladigh Endt bobbel í8/ datmen ín een bloeme fomtijdts meer dan ‚twee bladerkeng kan en. F ander ſoorte ban Pioene Wüfken Heeft oock bladeren: Han de bladeren ert Walz 9 AED eenen enten cen 0 2D — Dern and eſeve | * ij 5 er weln oahen houden 10 de Pidene eken Hart globe ſcorides maer daer te firijdt/dat hp het anne et Hen — at Der —— — n n tene le niet menighvuldige wortels , — ij Piene Manneken Culcke ‘ want 7 ——— Pioene wortel heeft ais Wp bethoont heben dat be frutcken oft 2 deelen Gan de wortelen ban defe derde ſoorte Han Beke elck bij tomen/ ziju; te Weten/als ofmen cen ſtuck „Alleen Ban defe wortel / die in beelen gedepit is⸗ af-trochseft De. „bifonderlijck beſchreef. Maer nochtans door dien ho fehrüft/dat Pioene Manneken bladeren heeft bie ban be © Note — ende Dat ſy maer een enchele Warrel zenheeft/ nier den oft acht / als —— Dooren _ befft/foo bethoont hp metchelijck genoegh/Dat he * 298 Cruyde-Boeck: Remberti Dodonæi⸗ ERey dobbet broeme Gay Pioene Smijfken. cTseede pioene Wijfeeny. 7 AN) DAD E / ANS 8 9 dele Dip ſooyzten ban iecken! Tlasovía ende Glykyfide * ee Hen: is t ghen net te os; bn en ja en ulcifida ; by de Ed eid Ld at Plinius boor Smyrnion Apotekers Pionias bpde Hoogtbuptíchen Peonienblumen? Supra Smyina zuprar qijele fen heeft : wantdetlade- Peonien ——— nigblum/ Pfingſtroſen; by de ren Ban Pioene Wijflien/als voorſeydt ís/ abelijcken wel _Peerdup nepulgek Bau ghedaente De bladeren Ban Dat crupdt tWwelck Smyr- minghen Maſt bloemen: met welrken naem de Daz ‚_miof gheheeten is / maer niet de Myrrhe die de Griechen _mas-hlo he Demonen sin: bp de Franfopz __Smyenâ noemen; oft anders foudemen moghen ghelooven fen Pivoine; bp be B pacquiaestg Rafael monte; bp De Fra aen npe keg Felt han Arn tijde ——— dn, heers 5 eene e Han de Okerugte gelũ „Pintus 52 Pioenen 5 maer bp de Bla⸗ Aglaophots „ Theodonion; Sclenion, 3 Selenogonon, Dichomenion; ende dele Hatijntche/ Roa ‘Fatuina, Herba Cafta, Van welche naemen belommighe/ “nion , ende Dichomenion, ban de JP aene/ bie int Brie (doen Plantes Dar Waardt terr Smyrnion niet _liaenen Pei URE > En et lin, wordt/gemerckt hp _ die nochtans ooch merft alle bp Kvuleiue gheronden v oz pergaderthefs) ben, te weren bef Omiechiee» Orobelons voten LIE 3 en tend ‚ „ Menion „Panthicrea= tos, Ì — reen len Be aid weende fa at Ce Dofken Peonia femina ptior gheheeten/ oft Enchel Pioene Wif- Ker; ende wauneer be bloeme volbladigh is dan fe Dowel Dioene Wifhen/ in't Largu Het tvveede Deel. 14. boeck beſchrüft twee foorten ban Aglaophotis: De ee⸗ neig Zee-Aglaophotis, waer Ban Gp im het 24, capitel fpreeckt; de andere Kerd-Aglaophotis, in het 27.capitel bez chen. * De Eerſte Aglaophotis is een ſoorte von Fucus oft Zee· Molch / De welcke aen De Diepe Zee klippen pleegh te groepen/ Ban grootte de Myrica oft Tamarifeug ghelijch/ metde vrucht oft Faet-bol van Den Beul : de welcke om- trent het beginfel van den Somer open· gaende des nachts senen bierighen ende bfjnae giinfterenden ſchijn van haer pleegh te gheven: men noemtſe Aglaophotis marina, Dat is ee⸗ Ichijn. F * andere es ophotis is een aerdſch ghewas / ende Wordt auders oock Cynofpaftus gheheeten· t welck des onder de andere —— pleegt te ſchuylen; maer inftert des nachts ghelijck cen ſterre/ ende Wordt alsdan * lichtelgck ghelien door haeren klaerſchjnenden vie righen glaus / die {p verre ende wijdt verſpreydt Dele tweede Aslaophotis, in't Hatijn Terreftris Aglao- hots, gat is Kerc-glans oft Verd-fchijn gheheeten / oft Bynofpaftus en is anders gheen cruydt dar onfe Pioene/ _ Daer wp nu af ſpreken: Want / foo Apulerug betupght/de geepnen oft Keernen ban de Pioene fchijnen ende chten des nachts ghelijck een keerſſe ende pleghen ghemepnlijck deg nachts Ban De herders ghebonden ende upt der aerden gerucht te Worden, ende a De wilderniſſen ghehaelt / daer {p groepden. Booꝛts foo ſchꝛijven Theophraſtus eñ Pu⸗ nius / datmen hier voortijts pleegt te gebieden datmen be Pioene deg nachte ſoude pluchen, Tweltk Aelianus Lan jne Aglaophotis oock verſekert. — | erd Aglaophotis wordt van ®an/foo het fchijnt/defe Nerd-Agla j ofe ſchrijver Der Zoodſche Oorloghe int 25. cap. —— —— eten / nac de placsfe Daer Lp veel Geen Fiber hat rianne mats ine AE BO at: q oft —— — — tghene dat 3 ‚ fne Baara / tefamen * Wil. Want Aelianus ſthrijft / dat den Cynoſpaſtus oft ids Aglaophotis niet fondet vaer ende dangier uvt Ber aerden getrockten en wort / ende dat tenen die dat crupt „iet wel kennende/ tlelve genraken oft upt-ruchen wou Be/ Daer van gheſtorven is: daerom / ſeydt hy / alfmen dit upt der aerden Galen wil/moetmen deg nachte een teecken gft flock in der aerden bp lijne wortelen fteken: Daer nae moetmen aen De ſelve Wortelen eenen hondt met eert tauw oft ſtercke kooyde baftmaken / ende den hondt door den reuck aden ban die plactfe locken; in Lule reuck ban dat vleeſch fe dingen bie Jolephus ende elan 5 We ziens vand —— ee De wing ban De Pioene fchritsen / batmenie Des nathte be- - Bn, bog Din —— ele f Saria en bof i te duncken / datmen — ee ad deni enk ijvers Bane ien bekenen eee binen ende overwe⸗ hꝛ —— ej ae van de Dieene onder eenige moepte of waere toc alle LL del ende feligen — DEET Seen een ant Clean, fulcks datmen ſomt j dts in ten biseme bier ponten Jak Eed Het fefte Boeck. 299 dpblalinghe / ende onwaerachtige beroemin als Plinius ſeive betupgbt / ban de —— — ander diergelijcke bedriegers ende gitychelaers Mm ekende: ban de welcke cen groot na evolger geweeft ie eenen 1D edr- fijn Andreas geheeten:die/[oo alenus fchrijft/ meniger⸗ hande beufelinghen ende pdelheden/tae guprhelrijenin de Geneeg-honfte heeft getnoght, tot grote ſchade der hranc- ken / verachtinghe ende ſchande der Medici nmeeſteren / ende verachteriũghe der ionghe leerlingen; de welche daer om ban den felen Galenus niet fonder reden bermaent Worden, om hun Ban Cultken ogenen ende verfierde ydel⸗ heden te wachten/ ende diergheljcke boecken niet te leten. € Ard. De wortel Ban Pioene / (oo Galenus bez tupgbt/treckt cen weynigh tefamen/met eenige foeteghept daer bp ghevoeght; ende ts Dock deelachtiah van. eemghe bitterachtige ſcherpigheydt· ſy ís van aerd met feer heet oft warm / maer ten Wepniabsken warmer dan oftfe ma⸗ tighlijck gheftelpt oft ghjetemvert Waere: Boorts fos is ſy —— ban krachten / ende fijn ban ftoffe oft dun an deelen. € Kracht ende Werckinghe. We Wortel ban Pioene droog) zijnde De brouwer / die / nae dat (p ban Kinde ber- loft zijn niet Wel gefupidert en zijn, ghegheven/ reynight Die [eer wel / ſchꝛjft Dioſcorides. De lelbe wortel cen Boone groot / oft foo groot alg cen Amandel met dranck ingenomen/ Doet De maendt ſtonden boortkomensoft met Meede oft Bonigh-water ghedront⸗ ken / ſoo Galenus fepdt. Sp ie leer nut de grelſuchtige / ende de gene Die pijn ín de Mieren ende Blaſe hebben. ì De ſelve wortel opent de Verftoythepdt ban de Tever ende van De gieren. EE Wijn gheloden ende q cken/ gerfoet de (mette. Weedont deg buycks / ende alle ſinckinghen ende —— ne ophouden / ende oock alder⸗ ben. loebt. ; Alg defe Wot íe / wordt ſy de in⸗ De vallende lieckte te geuelen als Gaienus / dat (elve door rde erde ee ervare gheleert ende be⸗ onden hebben — tijk leker tenen beeren ei gie ij int ijft / teghen de innigheyt oft ghe⸗ breken des berftandts; maer in be Mebirijne gbennser fet ghengegh datmen daer een half once Crffens af ingeve; eñ om Dat lele te Werchte ſtellen / is de wortel van Proenie Mannehen Be alderbeſte. Thien oft twaelf van de roode Korenkens oft grepnen ban de Hisene in ſwarten oft byupn-tooben / wranaten 7 en den vaoden harden Wijn oft Tint inghenomen toer hee orouwensbe [lo asten a aber, de bbelder ende bolbladighet Ban op 300 fen. Van dit ghewas zijn sock ſeer bele verſcheyden foorten ban Clufius Befthreben / ban welcke de fommigge Lan Bodoncus ogck vermaent zün / De fommighe niet. Dan eerdat wp Daer ban ſpreken / Fullen wy noch ban de ghedaente / oeffeninghe ende aerd ban dit gewas handelen. Bet ſaedt ban De Pioene wordt feer traeghlyck ende langhſaem vp : maer ban wortel komen fp foo abetvillighlijcken voort / dat cen ſeer kleyn ſtucksken daer Lan uptbatt/ ende cen nieuwe plante voortbrenght. De Oobbel Pioe⸗ ne beenght bicktoile maer een faepken boost / ende fomtóts gheen; ghelijck meeft alte de Dobbel bloemen feet felden goedt ſaedt plez ghen boort te brenghen. Doch meeft Alle deſe ſoorten Willen bier fe lande ghefaept zin op dreoghe aerde / Daer De fonne ſeer ſterck íg fchGnende : nochtans de plactfen daer {p in't wildt waſſen zijn ghemepnljek Doncker ende boftbachtigb / oft boehte ende water achtishe dellinghen / foo Bellontus ende anders betupz ‚Ns Lobel schrift / fp waſſen veel op't gheberghte ban Geneben/ende op andere boſchachtighe plactjen ban Tauguedoc. Bet Wijfken 1e bekender dan het Mameken / ende wordt daer⸗ om meeft ghebꝛuyckt: dan De Gerfte foorte ban’t Wijfken noemt Lobel in't Latijn Pæonia promifcua feu neutra, Dat is in Apeecduprfch Pioene Van tweeen ghemenght / te weten met bla⸗ deren bant sBanncken ende Wortelen bant Wyfken: ban ſom⸗ mige wordt fp Pioene maeghdeken gheheeten: ende was Door Pioe⸗ ne sRannehen abehouden eer De rechte JPioene fBanneken bez Kent was. Voorts meeft atie de fferlen ende bladeren Lan De Pioenen als die rerſt wpt-(prupten zjn gheheel rood · Bet facdt is fchoon rood / langbtworpigh / blinckende / rond / feet fracep ghe⸗ fchicht ſtaende / De keernen ban Den Gzanact-appel hiet vnghe⸗ Iiek: maet als't gheheel rijp is dan is’t Blinckende blacuw ſwart / met mergh ghebult/ ende heeft eenen fcherpen ende Wat. tefaz mMen-treckenden fmaeck / half foet / half bitter. De wortel ſchiet iaerlijchs weder upt ende gheduert Dele iaeren eer fp ſterft. De Baeutwkens ban Iet Mammeken zjn grooter ende ſchooner Dan die van t Wijfken; dan het facdt ie gheheel rond: de wortel is beter Vanreuck Dan Die van't Wüfken; ende Wordt ban grooter krach: ten uden. Wet faedt en Wordt niet ghelückelhck vip / ende Baerom komt het Gp/ datmen tuſſchen veel roode faepkens lom: tijbts maer bf oft fes Donckere oft (wart purpure / dat is ripe Keernkens / en bindt. ESE „ Be Bobbel Pioenen pleghen feer beel ban de Mieren gheauelt te worden / loo wel als De Bloemen open zijnjals cer Dat fp heel open pft onfloten zón ; fulcke Dat fp daer mede dickwols heel bedeckt Witte Pioerie wordt in deſe tijden feer ghefocht ende gheacht / maer ſelden én : Dan Bellonius ſthrÿft in het 17. apie tel ban fijn 1. &] dat in het Eplandt Candieu twee foorten van Picenen met witte Bloemen in alle bochte vallenen oft Bels li gebonden tarde / die aldaer vau t ghemeyn volck Pli worden. Dierghelicke Pioenen en vindtmen nu ter tijde lande niet; want / om De waerdepdt te ſegghen/ al is't fake dat defe bloemet Wit genoemt wordt / nochtans heeft fp el Boifot Boris Bel Dû lets ſcheh ft / dat in de Dalen bau De hoa⸗ eren Eandien een foorte ban Witte Pioen waft/ die armeken nat! dk —— witte kanten weſen. Maer noch Wijfken en mai De ——— — genen en Waffen daer nerghens in t wildt. * Pioene vän Coo, met. en feer —— ighe bloeme / in't s Scakaik gheheet· ⸗ — i ij met Ebel bie men t hebben die ban de Cruydt-Boeck Remberti Dodonzi. tweede ſoorte ghelijck / met korte dicke haeuwen. Spbloeyen met d'andere Pioenen / oft wat laeter. Kleyne Dobbel bleeck-roode oft lijfverwighe Pioene (ban an⸗ Dere Incarnate Peonie gheheeten) wordt (elden ghevonden / ende ig ban Chiſius befchzeben/ende Peonia exalbida plena-minor ghehre⸗ ten: de welcke leegher waft dan De andert Pioenen / ende heeft oock teen dunneren fieel Dan Die: De bladeren zyn oock fmaller : de bloemen sijn oock kleyner ende niet twel foo volbladigh oftdobbely ghemerckt dat fp ſelden meer Dan ſeſtigh oft ſebentigh bladeren hebben / Daer nochtans Cluſius ín De ghemepne Bobbel Pioene fomtijijsts vierhondert bladeren in cen Bloeme ghetelt heeft. Be verwe ban deſe bloeme is in Den eerften bleecker purpurachtish / ende bijnae lÿfverwigh / ende Daer nae allenghskens bergaende Wordt fp bleeck rood oft witachtig / ende ten laetften bijna heel fneeuwit/ upt · gheſondert atteen het onderfteban de hloeme / Dat gep mepnlijek Wfverwigh blijft « in't midden ban de bloemen wafien twee oft Dep hoꝛenkens / nochtans wat klepner dan de ghemty⸗ tie. Deft bloeme heeft dat eyghen / Dat Baer bladeren niet Haeften tijfenoft af en ballen, maer feer langhe acu haer ffrupcke blijven, taetot Dat fp Door langheydt ban rijde fwart worden) ende foa Bers ſlenſchen / ende ban drꝛdoghte in een ghetrocken worden ende krans pens Daer bie ban De ghemepne Bobbel Pioene felden langher dan acht daghen aen De ſtruycke bljben. Ge wortelen ban dele Pioene zijn kleyner ende dunner Dan Die Ban de ghemeyne. : Groote Dobbele lijfverwighe Pioene heeft een Deel grooter blae⸗ me Dan De boorgaendt/ als niet klepner weſende Dan de Dobbel Purpure Pioene: De welcke ban aerd De boorgaende Dobbel Pioe⸗ ue ghelickt / want fp behoudt de Bladeren ban haer bloemen langen tidt fender te rifenoftaf te vallen / de weltke met langbept ban ryz den oock witachtig worden. 4 : Groote Pioene mer de dobbele carmofijn roode bloem is bier te lande fomtijbes bjfter groot gheworden / ende ſchhut ban Conffan: tinopelfch ſaedt boortghekomen te zijn. x Kleyne Dobbele Roode Pioene heeft bladeren Die ban De an⸗ bere Bobbel Pioene niet — /boven groen ende blincken⸗ De / ban onder.bijnae gratuts ende ſonder wolachtigheydt. Be bloeme ís klepner dan De andere ghemepne Bobbel Pioene / noch sock niet foo bal oft dobbel; uochtanw ie Die oock Done Ker oft bruwn rood ban berwe : maer De binnenſte bladeren ban deſe bloeme zijn met ſommighe fwartachtighe aderen oft ſtre⸗ pe Befprepdt oft door-reghen zin t midden ban de bloeme Waffen dg oft hacuwkens / met gheene braepkens beft oft om⸗ zin Ô 7 3 : 5 Ghemèyne Dobbel Roode Pioene met witte randen ís ban den felven Clufius beſthreven / De welcke oft ban haeren epghen aerd — ae hid De felve worden met langhepdt ban tyde leeck / als eghinnen te vergaen. Poorts hef ft den felben Chuluus / dat van't ſaedt ban de ghemeptie Dok ged ed een vachel ſesbladige bloeme voortkomt / fomtúdts dighe ban verwe de Conftantino⸗ pelfche Pioene ghelijckende / nochtans wat donckerer v jac fkants nae Den (warten trechende : fomtijdts-komen Daer bar gock Dobele bloemen/De moeder Daer fp Dan komen zijn in bladeren alg die Han de groen Ban Die Han de de kanten wat ghekrolt / aen is enckel/ ban fes blaz /ljfverwigh / daer wat te efen ; met eenen ſegghen / Pomerantz wordt: het met bele Pioenc met af : e van :D als Bie ban d — maer — me met wat buaner ì — SP Het tweede Deel. begeeft. Deſe ſeght € Wiusjië ban Dpâenfth ſaedt voortkomen / ende beeft Bet — iaer hae Dat{p ghefarpt was in de ser ghe⸗ blo J — met bladeren van Akeleye, wiens bloeme die van de Pioe⸗ ne Marmeken ghelckt / heeft eenen baſten ende ſtereken ſihven ſtee / bewaſſen met bladeren / die in dry ribben gedeylt sin; deweicke tielt “Dap bladeren dꝛaeghen / koster ende ronder dan Die deet De andere/ ende in fommigbe de efneDen / aen de babenfie fijde bleechs achtig groën/ aen De onderſtt rungh ende grjs / ende bâh gebaentt De bladeren ban De Akeleye foo feer gheljekente /-datmenfe Haer. voor feer lichtelijek in't eerft aenfchoutwen ſoude nemen: tndewaet’t faecke datmenſe tuſſchen De Akelepen fette / fp foude/wanneer fp geeft upt Der aerden komt/ ſeer lichtelijck nier alleen den gemepnen twortel heeft bele langhe loockachtighe knabbelen / als de Piocne Pioene van verfcheyden verwe woꝛdt ín, fammigbhe boven ban Bollandr ghebonden / hebbende fomtidts lfveewigde bloemen, fomtijdte heelroode / (omtijdts half roode / ende half ljfverwighe / o met beyde deſe verwen ſtraels ghewüſe door⸗reghen; welcke verwe Boo: konſte oft oeffeninghe kan gekomen zin. é , € Naemen:; Peonta is foo ghenoemt gheweeſt nae den ouden Me⸗ dichn Peon, Die/ als Bomerus ſchrutt / den Godt Pluto, van Ber: tules abenuetft sjnde / Baer mede ghenefen Geeft . Zoommige hees * tenfe Melampodium, om bat Melampus met dat crupdùt eer; De Vallende fechte beeft leeren gheneſen Be Turcken noemen deft Bloemen Scakaik; ghelck ſy Be Anemone oock noemen. · Sommi⸗ she Apotekers hebben Dit ceupdt (ende fonderlinghen Dat eerſte gheflacht ) Dipramum willen noemen / ende de wortel Daer af boor ppzecht Diltamnum ghebnuptkt/ daer t nochtans gheene ghelücke⸗ niſſe mede en beeft/ alg upt de befebeibinghe ban Di&amnum ghes noegbbiijckt : daerom hebbende CE cd bedachtighljcker Dat felbe Pfeudodiëtamnum, Hat ig Valfch Dipram ghenoemt; maer Die ghelickeniſſe is wat te berre ghehaelt. De Spatoniaerts noe⸗ menſe oock Rofa albardeira; De Eugheiſthe Peoney. Deinwoonders , ban het Eplandt Candien noemen de Pioenen PGphakia is jak ghemepne Griechfchetacle/ oft/ als Belloniug fchrijft/ Pſy fedile; te. weten De twee foorten met Witte bloemen / Die daer ghemepn sin. Andete noemen deſe erupden Pzonia cafta int E. raxinellaig _gock met den naem Pæonia mafcula bp ſommighe : Dan die verſchilt beel ban De Pioenen / alg elders Llijckt. Krachtende Werckinghe. De wortelen van upckt ; De welck: dan jet faedt wordt oock dicks ende omtúdte : maer De blades ende De ſteelen oorden voor onmit ghehou⸗ achten en zijn noch niet wel bekent Deſe wortel heeft eene matclijcke t'famentreckende krachty ende enige vig Laag is N — 9 bef gon 5 — ee ber knauwt/ (ao ſult ghy eenighe bitterac cherpigbept daer kn ghewaer worden; Daerom Verweckt fp De maendtftonden / met e inghenomen zijnde. ‚ : Bꝛaſſabolus in fijn boeck bande Purgerende oft fiupbermakende dinghen overweeght met bele vedenen/rndeonderfoecht/ hoe dat het te verſtaen is t ghene Dat Plinius ſchrft; te weten / Dat de wortelen Lan Pi te famen trecken / ende nochearrs oock ‚Den bupeR weeck maetken; maer De vedenen Die —— bande Dftfacden / De welcke de maendeffonden pleghente ſtelpen ende op te doen houden / Die Door De Wortelen berecht — wortel (daor — dat de Pioene deſe ten crupot ie — flechte te bebonz bebrijdt. : 5 De ‘acht Die d om De ballende eene Den ende met —5 — En midte _ Eynde van et ; man / maer oock De el-erbaren-ctupdr-kenners bebzieghen : de facek obäerlijche ; — fp int afgaen ban De Maene ghepuutut lepelkens alleen felle Boeck. — Het fefte Boeck. zor Ì a) — t welck ghedaen sijnde ie het kin Webern ne dj eballen als “borèn +Bus én hebbe ick dat niet * ſorder de ws, * laten bliven / maer hebbe een groot fuck ban De berfche wortel wederom aen (nen hals ghebangben; ende is Baer mede gheheel ende botkos benefen eeft / ende en is nier meer met De vallende ſieckte uelt ahewteſt. Soo moeſter dan wel reden wefen ſeght bp Daer bp / fn boomemen ———— Dat eenighe Deelen oft dompen Die-ust deſt wortel quamen/Fnde doot den ardem ban dat kindt inghetröcket wierden defkrancke tide Betkeluckt dectent Des lichaente gheneſen koften / ende de gheftalteniffe ban Get boofet enbeder berffenen berbereren ; oft Dat de facht/Die de ont{telbe Herz fenen fchadelijek was, eenpaerlijck door Defe wortel berandert ende berbetert er dj vallende ftechte in Dit kindt uiet meer versor enen koſte. Al iet ſaecke Dat de wortel van Dit ghewas alleen foo wonders jcke krachten teghen De dallende fierkteroonen kan/ats voors fendt ie; nochtans willen fommighe berfckeren/dat fp vrelkrachti⸗ gher fullen weftn alfinen daer wat fPateritack bp voet in (ouders wordt / oft in de ondts. daghen boor den opgangh ban de Some. Se felbe Wortelen aen ben hats a ei bewaeren De mens. ſchen van alte binderuiffe die bunban (angben ebde berabifrighe dinghen foude moghen komen; ende wordt daetom bande sHooren ende Aftilkanen beel ghebrupekt / Die ft plactfen datt di langen’ ende dierghelytke bendnighe ghedierten met groote menighte zyn / woonachtigh sijn ; maer behalven de voor ſepot epgbentbept hebben fl dock ten itptmemende kracht jaer den hals gbevarighen zijnde als baten/ om alderhande foarten van ghicht te en / ende in (ons Derbepdt het ercin ban De boeten / Podagta heheitin Dock ghe⸗ nefen fp De ſmerten ban her gheheel lithaefn die door fcheutbupch Bente ed Onfupberhepdt ban de pecken Haeren ooifpronck geno men 3 Bet water Bat de Wostelen van Pis enen / midtfgaders de boer men / ghediftillesst / / wodt met poederdan Horaelende Peerlen des abondtg te drincken ——— om alle quade ende berbaerlijcke erdete beletten. - —— dꝛoomen te verhoeden Dit water berſterckt ende vergiutkt Het Becte; ende daer ban dru [ gedroncken ban de ————— die onder zón ban de vallende ſieckte / beietten erom in tè Tſelve water ftorten. oft popelfij wende ghen ue alle daghe ras manden Ws ser eene iehen / gheneſen Den ffeen ende’t grabeel van de it arer bande wortelen ghediftileert is weet krachtiger, aiſ⸗ men De wortelen eerfelijck in wencken ftelt, | 35— Dt bft BE a kee Het aedt oft DE keernen ban De Pioenen hebben oock De ſelbe Kracht bie De wotei heeft teghen [ kie ende —— * ſteken van de fenhnighe Bieven/ foo wel ingbenomen als ban bupten Daer 7 rd — ———— * mennen. ban De bjouz wen / en die niet als de doen / maer i oft belettenſe boort re komen. —— — Pioene gheſtooten / Zebinus Lemnius ſchrhft / dat het ſwert rondlaedt ber de bienope te boren meer facùt ghedraghen en veeft/ kleyn ende tot poeder ghebroght zijnde, met Oxymel Scylliticum ende Sp⸗ roop van Stothas berinengt/midts daer een wepn Ve — J ed re J — ternen ban Pisenen worden nuttelick f Ce / * 302 HET-TNEEDE DEEL: | Hee fevenfte Boeck. zjn Van de Bulbeh oft Bloemen met aiuyhachtighe oft klifterachtighe Loocks-ghevvijfe wortelen. en 4 Af OO RERCE DEN e V volghtde befchrijvinghe van de bloemen die voort-komen van kliftetachtighe oft bul- KS beufe wortelen : dan onder de bulben óft klifters zijnder fommige eetbaer ende bequaem omte voeden, alszijn Loock, Aiuyn, Porey „ende errelijcke andere dierghelijcke ; maer daer af fullen wy op een andet plaetfe , dat is by de Moes-crüyden; fpreken : want nu ter me tijde hebben wy hier alleen voor ghenomen te handelen van-de-Bulben oft loockach- tighe woitelen , die fracye ende lieflijcke bloemen voort-brenghen ; de welcke niet alleen in de hoven onder-houden ende gheoeffent worden;ende tot vercierfel van dien veel gheacht zijn,maer oock dick- wijls ghefocht worden om daer kranflen, hoeykens ende tuylkens af te maecken. Van defe zijn de fommighe goede ende lieflijck van reuck; fommigheen hebben gantſch gheenen reuck; … Sy verfchillen oock veel van den anderen, foo wel in ghedaente ende maecktfel, als in de verwe; ghe- lijck den Narcifs ende de Lelien van malkanderen (eer verfcheyden zijn van ghedaente; ende-de Witte Eelien verfchillen van de Roode ende andere aengaende haere verwe . Voorts foo vindtmenoock eenigh onderfchil in het maeckfelvan de bollen oft bulben {elve : want fommighe zijn glieheel ende vaft by een; met vellekens oft rockskens bekleédt; fommige zijn van velefchelferinghen, fchubben oft keernen ghêmaeckt; diemen eyghentlijck klifters heet; als zijnde wortelen van de Lelien. NS — Dan allede Bulbert oft bollen ,daer-wy nu af gaen (preken, blijven langh in’t leven, ende en vergaêr often verdorren niet haeft oft lichrtelijck, als fy ghepluckt oft uyt der aerden ghenomen zijn: dâerom _ kanmenfe oock feer ghemackelijck van d'eene plaetſe op d'ander verferten ende verplanten, foo wan- _neermenfe ;nae dar haer faedr rijp ghewordenis, uyt der aerden neemt. De óorfaecke daer van is,om dar alle.defe bulben vol van overvloedigh taey fap ende. voghtigheydt zijn ;’t welck niet haeft en vere drooght often vergaet;, ende die cruyden.tanghen tijde in't leven houden kan. —__ And HET LCAEITEL ggheven werdt Van fonunighe Calleirion kanacipur ende SMET LOADEN Cte oe Van de. Witte Lelien. «… … _nonis, dat is / Gooſe ban de ©, e w naem eli an, kde Han AERO Erden t zijn⸗ n ís: want ù en gersieren/Dat Det — ie) 5e welch. gedaen Bebenbe/iffct upt haer * rück ende elders in De Braeckmaendt: — fen ——— elen ite: abders/ op — maenbt komender nieuwe bladerẽ upt de Wortel/ de w bar gheguerfie an bupten ghetept zijt we inter door groen! ts Denfteelfpiupt _ Delelve bladeren Warm ghemaeckt oft ghevooft / zijn der aerden. — ide om be Berbrandthepdt te gheneten. Reden geheelen — in ER ie gien want van -de Griechen Crino- dee bladeren oac: m edick te bewmacrer; ia sve gheheeten; Dan De ; enne Leiriom Aciprr (meleken nacmde Parciffen ooch ge den leven Dioirozides 5 Jen zacver geme lelf heet Crinon Kpúvor ——— p leer goedt om De Wonden te gheneſen / foa atde Le ſulcken Grieckſche e Tatij | be eeen, Crinum ende Lilium ; waer mede {p bez Dz at is: Dan Defe ſoorte wordt nae de verwe vande bloeme Lilium album, bat is ín’ ch’ emt;in't Booghd Het tweede Deel, Spitte Delie. Bet fap ban dee Lelie-bläderen met honigh eñ Editk vermenght/ ende ín ten koperen — — oft Ketel ghelo⸗ Pen/ Wordt bewaert afg een ſeer — ende ſupverende Binck ons alle oude zeeren ende verſche wonden te genelen · De wortel van Defe Witte Lelien / ghebraden oft ghe⸗ xooft/ ende met Olie ban Goofen gheftooten ende wel gez menght / gheneeſt de verfchaude oft verbrande leden/ ende Wibi erf De ighept des moeders / eñ doet maendtſtonden 1/ ende ande zee⸗ ten ende ſweeren tot beguat Zee De lele wortel met geftooten ig feer goedt om de geguetfte oft en de oft berwtongen zenuen ef De berftuphingen —— — aeg af beoogde ende belett het e ö Die opt he te ende belett lat ne —— hebben / ende ban binnen aen men boort: Het fevenfte Boeck. 303 vape-ghewijfe leght om be gelwillen end⸗ matureren enbe tot terboutbinghe ze aeg g eeren te boen „Ben oock ghevoeght bp de pac be ghelwũlen ban den mondt ende van de heele te ontdoen ende te ghenefen : want fp zijn nut ende beguaem om al⸗ derhande gheſwillen te doen rijpen / ende tot etteringie te brenghen / ende verfoeten met eenen alle {merte ende weer dom Die Daer bp gieegh te weſen. Det laedt ban de Telien / foo Dioſcorides fehrüft / tù drintken ghegheven / is Leer goedt teghen de beten ban de danghen ende adders, sl , 5 Men maeckt cen papken bant facdt ende de bladeren n deſe Lelien / om be ronde qhefwillen/ Eryfipelaca ghe⸗ noemt/ oft De rooſe te geneſen / daer op ban burten ghelert: Dan de bloemen Van de Kelten maecktimen ten Olie bft Dale / Olcum Lirinum oft Oleum Sufinum int Ta⸗ tijn ghenoemt / ſeer bequaem om De zenuen Die berftijft/ berwszonghen/ oft anderfing befchadight zijn/weeck ende mor te maecken/ ende fonderlinghen nuit om de hatdig= heydt van de Moeder te ghenelen ende te bermozwen. Verkiefinghe. Diof:orideg ſrhꝛft / dat in fijne tijden de alderbeſte Telie / ende wel de alderbequaemfte om de Olie oft Salve te maecken / was de ghene Die in Surien ende in het lantſchan Piſidia van Panwbplien pleegt; te grocpens als vooꝛſeydt is: BRIVOEGH SEL. € Kelie han t ende weerden albernaeft by de Door 5 —— om barren ſeer lieflijchen saat maer oock om haert boogie Witte bert ; waer in fp meeft aue de andere bloemen te boden gaet. Deſe feer fchoone bloeme is in fes ſmalle bladerke die ban dupten cen groene fires nnen beef wit zhn / ende beden alt’ ten flac badeend priemken / boden eude tuſſe | | ens tuffchert Ber hes Ghemeyne Mitte ———— cen klepelken ide n Lelien/manneer fp haer bloe⸗ oght hebben / ſullen volkomen ryp fatdt krijgen, mnedert welck in De — ot! —— —— a 43 í a AEN Witte Lelie —* Conftantinopelen ban Cfufiug beſehꝛeben is ban andere Witre Martagon van Conttantinópelen gljenaemt ghe⸗ weeſt; hoe wel fp in Curkijen den naem Sultan Zambach doert / Want fp alle welrieckende wite: bloemen ben naem Han Zambach ot Minen pleghente gheben ; nochtans en is fp gheen ſoorte wa: minen / maer ten opzette medeſoorte van bef Witre Lelien Die wp in bit Capitel befchreden heben: want fp heeft fteelen Dic niet hors tet en zijn Dan Die ban De. ghemeyne Witte Lelten / maer vortang Dunnet Ban die/ ende gheenſins (po Bicht met bladeren bewa ffen gft omringheit / die oöch wat klepner sit Dan dte ban de Shentepne pag or dengenen Ged no, . ts 5 datmen een ban. Die met cwer hans begrhpen enkan.Bet ig otk —— hoe weldatdieop — Dat eene iaer. geelachtigh / als afs afz cke (oosten van Witre Lelien beeft den frtben Citus Bierghe ie febe — Dien eere — * bloemen die ſamtüdts oock mah maen: daerom heeft bp Die im’t Karijn Lifiûm faruum ges 1 ir i fchöoner ende engher Dan di bende re Zas ae dl een zn le ae De af-vifende mpngaert bladeren ent i ribbe een EE Lilium, is beogb/ ien ghe⸗ nd maer breeder. / bent 0 et (op/ Daer hp Dep — hek afvallen. Spet nyterfte ſor facen witte bloes” mn —— igbe foerten ban Witte Lelien nochtans Een ‚ Oeffeniaghe vande Letien, De Witre Elien] too Wel nie dan —— | nemende elcke fchelieringtje oft hliter bon. ede ende Hobember bels ende wel gen pee lij —— — 9 — Mi $o4 Op tat de Lelie op berfchepden tijden Hes iaers ſouden moghen Bloemen hebben / ſult olp in't plauten ban Dien fomiifghe wortel kens oft kliſterkens telf, / ſainmighe acht/ onumighe bier? fonts migbe twee bingheren Diep in d aerde ſteken; ende nae Dat fp dien oft ondiep in D'aerde ſtaen / Daer nae (uilen fp vbroegh oft ſpaen Bloepen; en foo fult ghy 1 lien en. abp wike, iet dat gp De wortel te wepek leght cer ghp Die plant in alfulcken gebertot warer als ghy begeert ; ende hae Dat fp geplant ig / ban De felbe bochtighepdt in het putteken doet daer fp ſtaet. @ock kanmen ín De ſchorſſe ban Den ſteel venight verwe ſteken / ſoo danigh alfmen in de bloemen begheert te fien j deckende daer nae ende floppende De fele ſchorſſe wel Dicht met waſch. Andere doen De wortelen behendighljcken open / ende ffropen Daer eenigh poeder in/ dat niet bijtende en zp; ende plantenfe in betten grond / ende Aaenfe wel gade, 4 Andere ſegghen / datmen deLefien rood oft purpur maeckt / als de wortel; eer Bat fp gheplant is / in dꝛoe ſſem ban rooden wijn oft in VBermilioen ghewepekt heeft / ende daer nat metden felden droe ſſem int putteken daer fp gheplant wordt begoten is. Oft oock als de Kelie bloemen beeft in Wedemaendt/falmen tien oft twaeif planten Daer ban met haere woetelent (amen binde; ende alſoo in den roock gangpen: want fp ſullen kleyn wortelkens kryghen gheiytk Witden jock ; ende als den tjdt ghekomen is om Bie te planten / ’t welck ds in Meert ende April, foo leght de ſepe planten in dzoeſſem bast rooden Wijn te Weprk / tot datſe wel gheberwt zijn ende Wel rood als ghp Die uptheemt; plantfedan op de rüe in kens / ende bez ghietfe ghendegh met den ſelben droe ſſem / ſoo fp roode blats men voo dt · bꝛenghen. Sbp fult oock t heele iaer verſche Lelien hebben, is t dat ghy die hitkt eer De bloemen open zin / ende in eenen pot Boet) wel vaſt gez Planer ſoo dat fp gheen lacht en Hebben soft Nuptfe in eenigh bat ban epcken-bout ghemaeckt/ Dat wel ghepeckt is / op Dat het water daer tiet in en dringht / ende beden foo in eenen put oft vegen-batk gft in blietende water; ef fp {ullen ‘theele tact verſch blijven. Maer iet dat ghp ſomtidts Sie binnen den — wilt / ieght ſe in de Sonne / op datſe Door de warmte van de ſouden mo⸗ nopen gaen. — ende Werckinghe van Witte Lelien· We bladeren ban Defe Lelien verdrooghen / vaghen af / ver ende verdor nochtans niet foo krachtelick als De Men pleegls defe hladers in wꝛan ghen ton te ſieden / ende op De gude wonden te legghen⸗ want fp ghenefen die feer haeft. - î De felbe bladeren met win vermenght / ghenefen het wildt bier; Daer op ghelept. È : le 8 De theydt / ſeght Apuleius / netmt de bladers bande — ende leghtſe daer op / fp ſullenſe ———— herſſenen; maer a Bertens ende gheneeft de wãterlucht / ende outſtekinghe van de lebet; ede doet De verloren ſtemme Wederom keeren / ende ghenteſt De : er De bl ban Lelien ín te weptke ghe * — | \ ——— ted groote berlichtinge gleboelen. Defe alie ters Kd Cruydt-Boeck Remberti Dodonzi. HEt GAPITEL- Van de Purpure Lelien oft Martagons, anders Roode Lelien. —— Gheflachten. ME vindt drijderhande gheflachten ban Martagons oft Purpure Lelien: het Eerfte is het Groot fte/ het Tweede dat Kleynſte / ende het Derde dat klifters tuüſſt hen De bladeren voort· bꝛenght / ende daerom bulbiferum ghe⸗ noemt Wordt; p Saoote Wartagoné oft Purpure Desieg , en 9— € Ghedaerte. 1. De Gyootfte fooste bawDarta- B fn aeg en zjn imalierenbe marter gee aen den fte Het tweede Deel. Kleyne Wartagoné oft Purpure Zeciey, anders Vꝛoege Wartagons gefeeren. — ren dan zijn die van de voorgaende / van boven ende van stiet roe bana veſelingheñ befett ende 3. De derdeloogte Ban Martagons ís wat Bougper Han de Kleyne /maer leegher bande Groote: De ge Wat rooder Dan bie ban de Klepne. Dele geeft upt den uptfpeupten / eñ in het berde oft vierde iact bloemen boort- en. Boordts foo is dele ſoorte/ aengaende de bollen - | Der wortelen / ende aengaende de bladeren ende dr /die met [werte ftichelkeng geteeckent 3iju/ Be twee boorgaende geflachten ban Martagons gendeghfaem gez ljck : ban dele fooyte heeft omtijdte meer eft volbladighe gft dobbel bloemen/ ende heeft Beel meer andere — —— / nae dat F ig. 1, De Groote Martagons waſſen int Ita⸗ bouwlanden, het koren; ſy waffen oock op De berghen — foo Sate: — — Neder Du derde loorte ban FBartagone Wordt — — Ied beke ende wel emee hen, Ta nee hol die dn meene nde dele ighe landouwen; aeckt / tot de so, oft 6o. toe: bohendien Het fevenfte Boeck. 305 Derde foozteBayMartagoné met &lifteré tuſſchey de bladeren oft ſteecen. De Groote Martagons bloepen war Bande ghemepne Witte Welten / nac De Kleyne q Tijd. r. degher ‘fooyte ban Marta gons/ wanneer de Eooſen pleghen te bloepen. 2. De Kiepne Fartagons oft Kleyne Purpure Lelien bloeyen int iaet ſte van Ben Mey/ Wat vroegher bau de andere ſoorten ban IL elen ;bacrom waden fp oock Ban ſommighe Broege Lelien genoemt. zr Be derde ſoorte — aeder in't iaer Dan de Klieyne/ eñ wat vroegher Ban de Groote;alsg niet alleen van grootte / maer ende ben tijdt ban bloeyen / cen nuddel ſfocete tuffchen de Gzonteeude Klepne wetende. Naem grootſte ſoorte van deſe 1. bier te lande bekent naem ban Groote FPartagons oft Goode Lelien/ oft uraute Lelien; dan Matthiolus (rhrijft/ vatte in Ita⸗ * — — geeen He maer Vreeponanads , i zapt beng op elek upt{pruprlel Bier t/ ban berwe fi is ten bollen oft feer sal waer Diofrozides vat woordt Apo- fes A'régures oftApophyz A'zoedar gebrupckt/daer mede t aenwaffen oft ghetachte upt{pruntteler —* — — ervoe Ban de Hemero⸗ ls ſeght op't Grietkleh dat ſy iſchyros ochra iarupas dys, dat is ijck geel zijn werftaende be ofererwe / Bie met de melinus oft o'or ghenoegblaem over cen komt;mant die ſchijnt wat nac De berte van den Citroen- appel te trechen. Maer dele teechenen en komen met onfe Boode Lelien oft Martagons niet oer een ; want [pen Gebben gheene aenwaffende tacten pft Lijd- zende de bloemen Waffen op eenen fteel / niet alleen Drp oft bier bp een/maer ooch ſomtijts achtiẽ — — Deel meer/ en sin ſy niet geel ban BerWwe/maer purpur fa Dactam blůcht het genoegh / dat De Martagons niet boor be Hemer: te boudẽ en zijn / maet eer boog De foopte ban Heliën die ban A 3 Dioico⸗ zo6 Dioſcoꝛides in het Capitel ban de Kelten beſthrꝛeven wort met naeme ban Purpure Lellen / oft op’t Grietks Crinon porphyron Kpúor wópgupor : be weltke oock van Plinmus Li- hum rubens;dat is Goode Helie/genoemt wordt/ende van de Griecken/ [oo den (elven betupght, Crinon: wieng bloe megock(nae’t leggen Banden telven Pliniug ) Cynorrho- don gebeeten ig: Ban de welche Lelien oock wel meeft gez prefen voorden degene die ín Antiochien Waffen / daer nae Die bp Laodicea ban Dprien groepen/ eft daer nae de ghe⸗ ne Bie Ban Phalelis komen/ende ten vierden die van Ita⸗ lien, Dan fommige fouden nochtans mogen fegden/datz ter tweederhande ſoorten Van bloemen zijn diemen Heme- rocallis noemt : ban de Welcke de eene lijd-tachien oft apo- phyfes foude hebben / ende de andere ſonder (id-tacken is/ macr gurpure bloemen heeft : ende {oo ſouden defe Mar⸗ tagons oock den naem ban Hemerocallismoghen voeren/ bijfonder met Den toenaem porphyranthes eppupar3ts: welcken toenaem de Hemerocallis gock toegheſtreven woꝛdt onder de baſtaerdt naemen. Maer nochtans foo en ſoude ick deſe Martagons gheenting Willen voor de He- merocallis houden ; want daer Wordt een ſoorte ban He⸗ imerocallis ghegenden met purpure bloemen / verre Ban deſe Martagons berfchepden : de welche ven toenaem porphyranthes met vecht magh boeren / iae geel epghent= ticker ban eenighe ban defe foopten Gan FRartagons. 2, Detweede ſoorte is oock een medeſodrte Dan Goode Lelien / ende Wordt in't Hatijn Lilium purpureum minus gheheeten / dat ig Kleyne Goode oft Purpure Welie / om Die Ban de voorgaende ſoorte te onderichepden. De Griec⸗ Ken noemenfe oock Crinon porphyroù Koivor aréppvper , alg de Hoorgaende: fommighe noemenfe Vroeghe Lelien/ omi — vꝛoegher bldeyen Ban meeſt alle andere ſoorten ban elien. 3, Be derde moet dock onder de Pürpure oft Goode Lelien gherekent Wordensende is in't. Latijn Lilium pur- pureum tertium gheheeten : ende fonumighe geente den toenaêm bulbiferum; al ofmen fepde/ Derde Koode Lelie Die kliſters boort-brengbt / om datinen tuffchen haer bla⸗ ders oft ſteelen Dikwijls bollen oft kliſters pleegh te vin⸗ den / met de welcke [p vermenighvuldight maah worden. Den Poët Ovidius fn lijn tiende boerk Han de Meta⸗ Ì Ben tongelingh h ee ——— pee cinthus, nae 1 » van Wiens bla „men ee foude wefen/terwijz delen mozphofis gheeft diecgelijcke persen bat Hefe bloeme gefproten Wierdt: welche dosdt Bien Godt ion feer ‚im dele Hens oft! —— et / aenmert —— het ber roet Parandp der aerden Befpreyde het groene gras, gheen bloet en is ghebleven; Maer daerde beeft-daer voor een fchoone bloem ghegheven, De Lelie heel ghelijck van maechfelen van Weerden; — - Behalven dat fy is gantfch purpur rood van fhijn; De Lelie heel fpeeuwit bevanden Wordt te zijn. Het A Die willende over al betoonen fijn goedt herte, Ze Dat hy fijn vriend toe droegh heeft als een maghtigh Godt, In't midden van dees bloem „tot teeëken van fijn finerte; Ghedruckt fijn fwaer gheklagh, met trecken die noch blijken, Enalfien die aenfiet, niet dan Ay Ay ghelijcken. — De kelve bloeme is oock ban den Gyí — tr acheter eener a mn _ fonder ftickelen/ naemen ; als wy ick brogbt haer voort „door Phæbus flerck ghebode: — — 5 Cruydt-Boeck Remberti Dodonzi. Sommige mepnen / bat dit ghewas sack den toenaem Pan Hyacinthus ferrugineus voert / om Dat de bloeme den roeft van het ijler door Haere voodighepdt ſchijnt te ghe⸗ lichen : want ghelicherwijg de Zrugo Get roeſt ts Ban Hee koper / foo ig De ferrugo het roeſt ende bederf fel ban Het ijſer; die ooch nae haer roode verwe rubigo, dat ig roeft/ pleegh ghenoemt te welen. Ende voorwaer daer zijnder Heel ban Die mepninghe/dat De verwe die ferrugineus color in't Latijn gheheeten Wordt / haeren naem eeft nae de ferrugo 3 ende anders niet en beteechent Dau een verwe die den voeft ghelijskt: maer nochtans en Wordt defe mepuin= ge voor een teder niet Boor goedt gehouden; Want Heel zijne der die ghelooven / dat ferrugineus color gen verwe is die Wat nae den blauwen trecht ; te weten / De Verwe Hie men ſiet ín Get ler (oo Wanneer Dat Landen viere ghenomen is / nae dat het gloepende ig gheweeft : Want als dan fietz men het befte ende hardſte Iker een verwe krijghen die ſeer nae bp den blanwen komt / ende daerom Lan Het ijſer fer. xugineus ghensemt wordt. Dele beveftigen haer mepnin= ghe met de Dichten van VBirgilius in het fefte boeck van ſij⸗ ‚ne Æneis; al waer hp op een plaetfe de ſchuyt van Charon den naem ferruginea gheeft / die hp op een ander plaet{e cerulea oft blauw noemt : daer en boven oock in Het 9, boeck beſchrijft Dirgiliug den ſone ban Arcens met blauwe wapenen „int Katijn ferrugine clarus Ibera „die bp in het 8, boeck fepde te weſen Han Berwe den Oceaen oft Zee ghelijck: ſulcks dat het ſchijnt / Dat de verwe Van Ddeferrugo met de blauwe verwe die in De zee blijcht/ leer Wel overeen komt : ghelijck oock in het tweede boeck ban de Ontíchakinghe van Proferpina Ban den Poët Clau⸗ dianus / de Violen Die blanwwverwigh bekent zijn te we⸗ fen/met de verwe van ferrugo befchgegen worden. Voorts foo Geeft Virgilius den Poactnthug delen toenacm Éerru- gineus ghegheven in het 4. boeck Han ſjne Georgica / als oock Doet Eolumella in ſjn 16, boeck. Doe het gact/ inuners Dele verwe ferrugineus ſchjnt een Doncker ende droeve verwe te Welen / ende beguatm om den rouw ende droefheydt te betoonen ; als blijckt upt de Argo= nautíca ban Catullug/ ende upt Ovidius in fijne Meta⸗ moꝛphoſis. En he om tot de Martagons / dat ie onfen Gooden P Bpacintt/- Wederom te heeren: urpuren : foo moets nieynen Bracinth onderſcheyden / die van Fobocug Dil: Aichiusin fijne Commentaria op de Georgica van Virgi⸗ lius Hyacinthus Hiftoricus ghendemt ig. Maer/nae mijn goedt-duncken / foudemen defe onſe Hoove Lelien ntet «beter redenen den naem Ban Hyacinthus {criptus gheven / „al ofmen fepde/ Hyacinth met punchtkens oft ſtickelkens ghepleckt / oft den Gheteeckenden Hyacinth; ende den — — — — naeni * en u ende bekent is / Hyacinthus non ſcriptus, Dat parin 4 naemaels inde bez febrüvinge ban dat gewas breeder Lullen betoonen : Want ín defen Hpacinth oft inde Marta puncktkens ende en komt dat en oft RDE atd et Î bj Ei t le ' J + 7 trg dyllion; wanneer bp leght —* pUrcus Want daer in fraet Ay Ay als me Mere 9 feoan OD Den ‘ban berwe is. Pemefianus n — fchaüft oock in fijn tweede Ecloga / dat den Hyaciuthus — J.. ep — Klan naem oft Rubens , ———— ee kent/alg dat Woogdt purpureus jus. Want de roo. Corinthia⸗ de verwe van de Bickwijlg bp de Poẽ⸗ ng oft — — Her tweede Deel. genoemt pleegh te Welen/ Wanneer hp vertellende de ce⸗ remonieti ende manieren Die fp hadden om de Goddinne Der Berden op Haeren epghen feeſtdagh te ceren / aldus fchrijft: De Prieſters / ſeght hy / gaen in deſen ommegangh voor met De heeren van de ſtadt / Daer nae de mang ende pe vrouwen ; ende in’ laet ſte volghen de Kinderen ſelve: fp zijn allegader verciert met Witte Rleederen/ op hun heofdt kroonen oft kranffen draghende / die van een ſeker foozte Ban bloemen ghemaeckt zijn / aldaer Comofanda- los gheheeten: welche blgeme ick mepne dat de Lelve ig die wp Hyacintho® noemen ; Want (p is Die Lan grootte ende gan berwe in alles ghelijck ; ende ig bovendien oeck met pie trecken oft placken gheteeckent / die in den Hyacinth gevonden worden / ende cen teecken Han rouwe ende droef⸗ bepdt zij Welcke woorden ban Paulaniag mp leer Tichtelijck fouden boen ghelooven / dat onfe Goode Lelien den Comofandalos wat ghelijckachtigh zijn. Aerd, Kracht ende Werekinghe. Den aerd endede Krachten ban alle de ſoorten Van deſe Purpure oft Goode JL elien is tot nu toe noch onbekent ende onverfôcht ; im⸗ mers (p en worden bp gheene medicamenten oft ghenees⸗ menghelinghen ghedaen t Dan fp zijn alleen onder de Krang-erupden ghefocht/ ende Beel in de hoven gheacht ende onder-houden, Sd : € Verkiefinghe. Plinius ſchrüft / dat Onder dele Goode lelien de befte ende fraeyſte zijn Die Van Antiochta ; daer nae díe van Laodicea in Dprien; ten Derden die Van Pha⸗ felig komen; ten vierden / de ghene diein Ftalien groepen. BIJVOEGHSEL. itel hebben wp upt Plinius ende ander? ad bg en der be Were Lelien rood foude konnen matchen; maet pd tp ban De oprechte Roode oft —— — eeft bloemen ——— ghe⸗ — oft — zn artagons gheheeten e Roode —— ende Martagons vande Alckym Latun Lilium — aut phœniceum vulgate; in't Boogb- Buptfch Gold Gilgen; ente in't Hederlandts oock fomtijdte Gecle Lefiens int Staliaenfth Giglio rofJos mt Spaenſch Lirio amarsllo. Ben en Lobel twijfelt; oft fp te houden zijn boor den Bulbus cruentus an Bippacrvateg / oft boor een mede-foorte ban De Hemerocallis, anders Lilium Gilueftre ban Biofcondes : in Enghelandt sijn fp Redde Purpel Lelie genoemt ; in Banckrick Lis Orengé,oft ſom⸗ tijdts Lis iaulne, ende Lis rouge, maer meeft Martagon, Clufius beeft de eevfte foorte ſomtijdts feftigh bloemen op eenen feel fien voors-Grenghen. De tweede ſoorte oft Droege Martagons „hebben Dat epghens / ſeght de ſelben Clufius, Dat fp upt de fjden ban Barre groote worrel vele andere affetfels uptgeden (ef foo haer (elen eer verfprepden / gljelijck het gras. Bp beeft Dele foorte fomtijdts met dobbele bloemen gijefien / ban twaelf oft bladeren b gen vergadert . het is oock te mertken in deſe twee foorten/ Dat De zerfte oft fpacde Bleecher bloemen heeft / ende De andere oft vaoeghe / peel Donck binae be B ed ar ijd Ì en anders g omtrent De ſeben verz kpreuen faarten hen artagons . 1, De eerſte ſoorte is „ban Lohel Roode Orenge Lelie geheeten / oft gemepne Martagon / ze fmalle bladeren aen den fteel. 2. De tweede ſoorte noemt 3 Orengé — met kleyne korte oreert 3, Be derde heet Marragon met groote khifters, aen an n met de bladeren, ende fchoon (loen roode Bloemen; ſomtüdts dob⸗ dele bidemen Krijghende/ als ſy langh orverplant geſtaen beeft : De wortel is groot ende wit / Dickwils dp kroonkens ban veſt voven aen hebbende / nae dat de aerde Daer Van ghenomen oft Daen wordt. 4. Bebierdeis Martagon mer feer — bloemen, doo, ende oberbloedighepdt ban De rigende in plaetfe ———— eenen dobbelen platten ſteei / Oeienbos chan dftghends ep dop: ng, 3 € 5’ B, d perfte van F fteelen, Die ſchoone bleeck -voode ll defe boorfepbe foorten sn eerſt ban Eluius bifonberlijck jn 2. boeck ban De ende aengacude de Dip van Martes met klifters / hp en heeft De eerſte elders ban inde shtidabuer nee me be benen mn Ooftenrijdk ende in ymiſten; int Het fevenfte Boeck, 407 De wepbden van Dtiermarckt ban ſelfs boort-k D beeft eenen ſteel dDzp voeten hooh/ ſiut ende Bick bek lbr meeEtfiE Deen als díe ban de Lelien/ fwartachtigh / op fm opperfte fijd- tachekeng Dickachtighe klifters draghende / boort-brengthende groote roade Donckerachtighe orange bloemen; als die van de Droes ghe Qartagons Ais defe foorte tóch tonck ië , dan Waffen defe klifterkens langhs be middel-ffeelen tot boven toe; meet ate m ette⸗ lücke iaeren ahebloept heeft / en right ſy anders gheene kliſters Dan langhs De ſyd · ſteeien oft tachskeng daer De bloemen aenwafz fen. De andere foorte ie leegter / voort-br boogter dan andertalben voet / gheftreept oft gheboort / bewafren met fwart-groenachtighe bladeren die nochtans, mi faders den opperften ffeel/ met gepfen dons. oft wolleken rupgh zin : de bloes men ban Defe foorten en zjn niet vlammigh oft bierigh roodt / maer bleecker ban verwe / ende De eerfte foorte van Martagon fonder Klifters ban Dodoneus daer in ghelijckende. Als defe foorte ſom⸗ mighe itaeren ghebloent heeft / Dan en kryght fp oock nerghens geen kliſters Dan aen De opperfte fijd-tackskene; ende de khfters sn kleyner dan de voorg e. De derde foorte ig wat leegher dan De eerffe/ ende wat hoogher dan be tweede; hebbende dunner ende fwacker ſteelen / bleecker groen ban bewe / midtfgaders de blades ten. De bloemen ghelijcken die ban de tweede forte. Dp heeft als tdt feet bele hlifters Die tuſſchen de bladeren laughs de middel - fteelen en w hacre woꝛtel is klepner dan Die ban de terfte / ende fprept ter fijden feer vele afſetleis in De vonde upt / die allegader het tweede iaer ſteelen boort-biengben/ Bie oock mer diers ghelijcke klifterkens bewaffen zón. Defe klifterkens blyvert foo langhe acu haer ſteelkens / tot dat ſu Boo: den Windt oft doo: het aentaecken af-ballensfomtijdts krjgen fp befelinghskens ter wijlen fp noch aen De fteelen fracn. JRiet teghenſtaende deſe voorfepdeklifterhens / foo bꝛenghen deſe foorten ban Martagons nach haer epgen fardt boort, in ori-kantiz ghe bupskens befloten/ kafachtigh/ taep- ende grauwachtigh/ als De ghemeyne Lelien oock doen ; ban’t welcke oock diergheiclis planten vooꝛt · komen / alfoo twel als ban de klifterkens. Booꝛts foo pleghen alle deſe ſoorten van Martagons / ſoo welde ghene Die kliſterkens draghen / alg de andere / wanneer haere bloes men eerſt begbinnen té batten / (eer beelbande Mieren ghequelt te Warden ; fulcks Dar fp bynae altüdts daer mede bedeckt fehinen ce twefen; ’t welck aen De oock gheſien wordt. Martagons met witte bloemen zijn ban ons in t Biboegbfelban’t — — pepe / Die nochtans geen ſoorte Zelien oft Martagons en zijn / maer een opzechte be der ban de Witte Lelien. á Martagon van Pomponius wordt Han ons order De foorten ban Wilde Lelien ende Lelien ban Con ü cn. Aerd, Kracht ende Werékinghe. Ca chönt deſe foorten van Lelien boor de Bemerocallig te houden /ende haer alte be krachten toe te ſchruwen / Die van Biofcorides de Bemerocallig toe- ghent worden. Daerom de ghene die deſe Martagons voor De Hemerocallis beg) te ghebaupeken / Die moghen bet 7. Cas en en Bit 7. Boeck lefensende ſullen De krachten daer ban aldaer ſchꝛeven binden. HET ÎIL CAPITEL. Van de Lelikens van Calvarien oft- Wilde Lelien. Gheflacht. 4 & Cimbels/ anders Dinghels ghenoemt/ oft Be Hes Diens van —— ——— naor eht flacht ban Lelien ghehouden; ende zijn daerom z tin Lilium flueftre, bat ig Wilde Lelien/ 4 Pp dts Wat \ Gee blinchende vlecken geteechent / in’t midden Lercí met Draepkiens van De felve verwe: De bladeren band / Bft ashterwaeets omghe⸗ boghen/ fnac ala zingen oft krangkeng : daerom Worz Dele oock van fonunighe Cpmbelg geheeten, e wortelen zijn oock ban vele bollen oft Eliftevachtighe Kaernen aen een gemaeckt ende / goudt- geel van verwe / met bele Befelinghen behang Ben, _ q Placte. Dele Wilde Lelien waffen op Gelt plaets fen van Hooghduydtfchlandt / in de poffchen ende ber⸗ ghen-/ foo Fuchfius ende Gelnerus betupghen : men bindtfe oock op fommighe er ET 308 Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. berghskens ban Behemerlandt. Hier in Neder Pupefche landt Worden fp met de andere foorten ban Kelten ín de hoven aheseffent ende onder-houden. ‚€ Tijd. Spbloepen in’ fact fte van den Mep/oftin't beghinfel ban de Brâechniaendt/ wat vroegher bande Ditte Lelien, Delikens Guy CatGariey, g_Naem. —— ban Celvarien gheheeten; ſomtudts oock Singlen oft Cimbalen / ende Wilde rame in onfe tael; in Hoogte dupsfchlandt Goldewurts / om dat haere wortel gaut-geel van verwe is ; fp RAE ne oock Heidniſche blumen; De Spaegn iaerts — Amarillo ſaluaje; De Franfopfen Lys faú- uage; datis in't Hederduydtſch Wilde Kelten; in’t Latijn Lilium filueftre. Daer ís nochtans cen ander — a Wilde Kelten / anders Hemerocallis gheheeten / 1 Tree va crnaeie fallen befeppijnê. san sOarobialus hs fi de wirobe dat deſe Helikens/daer Wp nu af — — * liaenſche Alchymiſten ende Diſtilleerders M noemt At & OBLIVOEGHSEL 1 Calbarien — Eickens ban Ee — Werckinghe, —— — obers pesten Medicjne in gheen Gheflachten van Bergh-Lelien. 1. Groote Bergh-Lelien met bruyn-purpure bloemen. „Dir geflacht waft hoogher op/ beeft groo⸗ ter ende beupner bladeren / ende krÿght beel meer bloemen dan her ander; ende Die bloemen zijn Doncker oft bmp purpurachtigh van berwe/ ſomtidts met ſeer Deel / fomtijdte met luttel fwartachtighe (pichelkens ghebleckt oft gheteeckent: voordts ſoo zijn Defe bloes men/ eer Dat fp open gaen / met cen Dichte rupghe wolachtighepot bekleedt. Dit geflacht is ſomtidts foo berfchepden van ghedaente, Dat heteenen groenen ſteel heeft ende fijn haofdt niet omgheboogut en heeft/ maer vecht ober epnde fact / niettemin oock met beel wolz achtighepdt ruygh / hebbende bleeck-purpurachtigbe bloemen, met gheene placken oft ſtickelkens gheteeckent. z. Bergh-Lelien met bleecker bloemen, Dit Chellacht waſt leegher / beeft bleetk -groene bladeren / niet foo Veel bloemen / ende Die oock bleecker ban verwe / met bele fwartachtighe ftichelkens gheteeckent: bet komt vroegher voordt Dan D'anders ende de bloe men Daer bau / eer fp open gaen / zijn glat ende kael / Puepuvachtigig ban berge : Den teel teeckt oock wat nae den purp . Van dit ghellacht iſfer een mede foorte/ die wat laeter Lloept/met feer donc⸗ Ker ghebermde bloemen / ende ban binnen met ſwarte punctkens gez blecktende gheteeckent „ Cen ander mebe-foorte ban dit gheflache fs oock leegh / beende eenen wat purpurachtighen fteel/ met eenen omghekromden krans oft top : De bloemen zón Van bupten kael Ende niet ruygh; de welche ontloken zynde heel bleeck oft licht pur⸗ pur gheverwi zjn/ende bijnae vleeſch· verwigh oft 1E modi chi⸗ Ren te wefen/ ſonder eernighe ſtickelkens oft plackskens. Sultus is Martagon fuaue rubente fiore van ſammighe gheheeten; ban andere Purpur: roode blofende Martagon. 3. Bergh-Lelien met witte bleemen , fommighe met purpure plackskens,, fommighe (onder plackskens ende fneeuwit. ®it ghez flacht ig oock leegh ende komt albernaeft bp het tweede; maer De verwe ban De bloemen is berfthepden : want eer fp open gaen / In fis ban bupten binae ——— din lijf· — dan als fp ont⸗ token ende open zijn / Worden fp ban ban verwen ber Den te zn; Da: et manie: — ee ffickeikens beſpraeyt ende eteechent. D (Gek ghewas heeft Cluftus oock fomtijdte ghe⸗ len; maer De woztel daer ban md foo oker verwigh geel niet ats die ban de andere foorten ban Defe Wilde Lelien. Bp heeft oock cen dierghelijcke ſoorte ghevonden met heel ſneeuwitte bloemen / die met 8 ch gheene plackskens Ban binnen gheteeckent en waren / in de ben ban Panchfarts ende F noemt bp Lilium montanum alba puro flore : andere noemen fulcken foorte Martagon Imperiale flore niueo fine maculis, in’t Mederduydtſth Sneeuwitre Cymbelenfon- der ftippelen. De foorte met witachtighe bloemen) met fippelenf ge zei gris is / heeten fp Martagon grifeo colore. Een beleeft h ghewas is hem oock upt Dranckrjck pe ee pd ed ban ngen ae en (of man / * Den ſteel ende De bladeren Waren wa: niet; embee biesen, eer ho onbeardaemenfe be vitte Abt boet, — gen metalen —— aren fp bel lack * —— niet als die van de andere voeftachtigh: maer waor ban verwen; Diepen jef j wdn a Dat ban be Dan alle be ſaeden / die bande voor·beſchꝛeben witte met peerſch — bloemen in d'aerde gheſteken ns 1 ee berfchepden Eeden leon ar noght; doc) met al t de er en: ee ban de bed witte ——— en beeft Cluſius noch niet bernomen. planten ban ſaedt voordt · geko⸗ men bent bie — — es waren / maer meeſt Daer ban verſchillende. facbten ig ban bloemen de eerſte Hé ki ⸗ dege ndgn er en reutk ————— vende zijn De bloemen wijder gend kleynder fpzinchelen / als of fp met klepne kladdekens bez hoort een foorte met brupne Die beemt ie / — ſpadiceum — 5 Het tweede Deel: Ken / door den kamer · gangh water ende bloedt af- igegen; ende oock Dat fp’t ſebbe Doen pan onder als een ſuppoſitorie gheſet. Se bladeren verſoeten ende berſachten De fideerende met ſoch ghe⸗ laden borſten / ende de ſwillinghen der ooghen / Daer op ghelent. De wortelende bladeren Var deſe bloemen zijn oock goedt op De bethrande ende berfchoudeleden gheleyt. Be guachfalbers ende landt nde batt Boogh- dupdtſchlaudt gebruycken deſe wortel om De pekte) gheblutſte tnöe ghenuetfte leden te gheneſen. De iffen ban Italien pleghen Ban Defe Bloemen oock een water te Diftilleren / beguaem in alle De boorfepde ghebreken: maer ®e wortelen felbe worden Ban de ervaren meefters daer veel bequae⸗ mer in ghebonden. HET IY.CAPITEL Vande andere foorte van Wilde Lelien oft sLelien van Conftantinopêlen. = Gheflacht. — Nder t geflacht ban de Wilde Lelien moet oock deſe andere veel ſchoondere ſoorte van Lelien gherekent woꝛden / Bie ban ſommighe Lelie ban Eonſtantinopelen ghenoemt is. Delieyn Gay Conſtantinopelen. bloemen 4 abt helsen, Bie van facdr baort-gekomen Het fevenfte Boeck. $og grauw kafachtigh ſaedt inhoudende. An Wortel Heeft ſy eenen bol oft bulb van En Ai hdd mer crete Daos benoe ent ber at boen u geke harre ghewile befelin licht ghebeurt aen de ptn — af gd € Plaat. Matthiolus ſchꝛÿft / dat ho defe Lelien op de gheberghten van Italien in het landtíchap van Pouglien ende Japydia heeft in't wildt abevanden dan bier te lande Woiden fp met de andere Kelten in de hoven ' pnder-houden. é ijd. Sp bloepen hier te lande met de Witte Lelien/ Wat laeter Dan De voorgaende foozte Yan Wilde HL elen. Naem. Deſe 3Lelien Worden Han Iatthiolus Hemerocallis altera ghe heeten; dan wp hebbenfe liever ghe⸗ hadt onder DE ſoorten van Wilde Lelien te rekenen / ende Lilium filveftre alverum te noemen / dat is Tweede Wilde Lelie : want aengaende de Hemerocallis, wp hebben fom- mighe redenen Die ons Doen ghelooven/Dat Die eene foorte van Lelien is die gheen klfteract loockachtighe Wortelen en hebbeñ. —— * Aerd; Rracht ende Werckinghe: Watmen met defe foorte ban Helier doen oft uytrechten kan/ dat ig ong tot noch toe onbekent, BIIVOEGHSEL. À f Cr wemt deſe fer ſthoone Lelie in't Latijn Liliam miniaturt ue rubrum Byzanunum , Dat ig Roode oft Menie-Roode Lelie van Conftanunopelen „ ende / ſoo Lobel betunght / in Pera teghen over Eonftantinopelen ia fp Zufiniare oft Corona-di Réop’t ——— gheheeten / ende in Jialien om haer fracpigbepüte wille Rize della Signota,oftRizzs ende anders Ricci della Signòra Out bar de bloemen ghekrolt hapt gheijcken: Lobel noemtſe Hemerocallis ‘Clialeëdonica purpureo-fanguifiea : Bie Dacr twee ſoorten van ſtelt / eene met Dele bloemen) ende een andere Die nopt meer Dan een bloes me en kryght. Dan Elius houdt dit onderfchept voor onſeker / —— Dat fp ore pe her met haeren aerd weloft qualijck een komen / ooch Tuttel bloemen pleegt boort te den. dd pn Bhemepnlick niet t zijnde p begonften te draghen / acht bloemen voorot-ghetnoghe Hebben; ende het naefte iaer beertigh : Dan Dick ) ſeben / oft Dertien . Maer als fp foo veel bloemen krighen dan hebben fp ghemepnlijck eerten platten ſteel / bie anders rond pleegh te weſen; ende Wederom in andere iaeren foo Heel bloemen niet en draeght. De wortelen zijn ſomtidts heel groot / ban verwe ghe⸗ mepnlijck geel / als Die van De Lelien van Calvarien; matt upe Der aerden ghenomen zijnde/ Worden witachtig / ende famtijdts worden ſommighe kliſters daer ban Heel purpur / oft met fommige togde ſpickelkens befprept. Dp vermenighvuldighen dickwijis met bele afferfels . Maer het facdt wordt fret fpade tips felden boort beghinfel ban Depteanber ; 't welck in D'aerde ghe⸗ worpen zijnde / brtnabt het eerfte iaer platte bladertin boort; het tweede A bladeren; bet Derde iaer eenen ſteel met ſom⸗ —5 — bladerkens bewaſſen; in her bijfde ende fefte taer komen de — Gheflachten van Lelien van Cofftantinopelen. Han beft Lelieit Beeft Clufiug twee ſoorten beſthꝛeven / bp De welcke meet andere * boeght/ Die nu bolghen. 1. V Teln van Conftantunopelen met bleeck-roode bloemen , beber toene de bla: met wentelen Die fomtijbts ban vers zit. 2. Wilde Lelien van Conftantinopelen be end n ſwartachtigh — inus éen mede ſoce ghe hadt met b en bioemen ban de de / niet bart fes / als De andere/ maer ban twaelf gemaetkt was; bacrom eeft Dijf Zofiniare gemelofre, Dat is Wilde Lelit van Conftantinopelen mer tweed obbele bloeme geheeten. 3 Wilde Lelie bees heanbersfoonen bel gijle. «Bergh Leben meenen bloe De @ y el ghelijek. 4. Bergh-Lelien mergeele bloe- tid ide omtrent be Ppjene Die Drancke ban pöer/ [ } fomtibts ſpae⸗ „toemen keigbjen, (onder ceniz + ban ghemepnljck — een Dan he fret pt eenen anderen fpruptendes a upt Den groenen b reeks 510 Fond) afs } met Gete bladeren ongheſchicktelick bekleedt : welcke bladeren ban maeck ct langbwergigh / fmel/ groen ende facht zyu / met 2u zenuwen Laar-reghen/ aen de kanten witachtigh/ ende als Ken ebde * ti heÿdt Befett. De wie N * rn Cube oft fchelfsvachtighe klifters bergadert / al d WE iere Lette. Ds —— add ie Dan de andere Witte Zelien van € onffantikogelen. Bp noemeſe it Latijn Lilium montanum flauo fore maculis diftindo , Dat ig Gheele Bergh-Lelie met fpickelen, Dit ſomt hdes oock gebonden werdt met Bouckerer groene bla⸗ Beren / ende met noch hoonber ghetle bloemen / ooch met beper oft fmarter placken ghertickele , Cen foorte daer ban is by ſom⸗ mighe bekent out naeme ban Martagon flauum Fubzviride ‚mite bat be bloemen groen geei zijn; doch oock wat beſprenght. In de Been ban Defe landen ie nu noch een foorte Dâer ban / Marragon luteum maximum ghenoemt / oft Aldergrootfte Geele Bergh- Leche; be welcke alle be andere in grootte ende beelhepdt Der bloemen te Boben gaet / de welcke twel £'fcbentigh oft tachentigh op eenen fleel flaen/ ſchoon geel/ met wepnighe flippeleh befprenght. Ben felben €lufius- heeft devonden / dat Be felve bloemen ſomtdts ſeer wepe — hebben; ſomtjdts gantſch gheen; Diemen daerom Wilde Geele Lelie ſonder ſpickelen, ende in't Lathn Lilium monca- nem tlauo puró fore noemt. Dp waffen wel van ſardt / ende oock ban affetfels ; de De Franſoyſen die bpde Jeprenet-berghen Wons tien noemenſe / Confol, dat is Confolda, sig o men Bepl-crupüt oft Wondt⸗ crupdt ſepde. s. Vroeghe Roode Wille Lelen ka⸗ men bijnae cen heele maendt voegher voort dan de voor beſehre⸗ ben Wilde Telien ban Lonſtantinopelen; te wi Een / in't laetſte van Mey / oft in't beghinſel van Jimius: nochtans fprupten fp ſpaeder upt der aerden / dàn D'andere. haeren ſteel is dunner ende koster Ban Dien van De voor· beſchreven forten / beleedt met fmallerenze Donckerer groene bláderen/ voort · bꝛenghende noch bleechker-roore bloemen dan de ander: De ſchubben der Wortelen zin als de andes te/ maer beel korter. 6. Eerfte Martagon van Pomponius, ans „Berg Vroedhe Wilde Lelien met (malle bladeren ende orange bloes men , heeft bete bladeren om eenen ſteel van enderhatben boet oft wat Googier/ onghefchicktelijek waſſende / bijfter (mal ende langh / bijnae als de bladeren ban Backg-baerde:de bloemen kamen boert vervolghens oft egen wijdt van den anderen op’t tfop ban ven fteel/ niet upt eenen oorſprongh / ale inde andere Wilde Lelien gebeurs. Zon beeft fomtijdte in een iaer bls:men bao:t-ghez broght / ban berte eenen feer vpe Orange-appel feer nae bijkomene De/ ban rruck de Wilde Lelien met geele bloemen oft De Plier-bloes men ghelyck. Do heeft oock twee faeren achter een ſeſſenveertigh bloemen boort gebroght aencenen platters fleet. 7. Tvveede Mara tagon van Pompontius Ban ſommighe gebgeeten/ aft Eweede Wilde elien mèt {malle btaderen ende memie-roode bloemen , welcke beef hooner blinckende / oft immers bieecker geverwt zijn Dan De bloes men ban de voorgaende ſoorte / oock niet onder vruck Haere blades jn wa ende meer blimkende/ endeen verllen⸗ Den naem Martagoo Pomponij (ent haer in Italien ghegeven te weſen ban De lief-hebhers / Diefe ban Daer herwaertsuver-ghes : e V. e M hsoft Some: Gebed Banen main alen. Dan bier te lande bebhen deſe ſooꝛten traeghlick ban afſetſels „haer enigiybulbight / ende tenlaetften is haer (acht cop mass hiep) bn eo epen of lasben opetoesbe mueetal ende Ì behalven tien oft twaelf wat vaſt ende ghelijvi, del Ô plat-rond/ klepn/roovachtigh. — Veranderinghe. Bet të har Gen Gas beft Malan in — —— ES) — ban ber ſtrel in de cie / u fe tien tbenti rans· tat aders· gewijs / maer k ans gewys dy Be; foo Ear Martagon vmbelhiferum er magbendeeten/en haddedet op andere igeren niet gheb andere. arts aide or bele bioemen/ende heeten Martagon Poms · ij altifforuars ü er : De verwe is fame Elpro ergerde sd eri gack eenen Spad P omponius m zoade bieemen; in’ t Latin Marragon Pomponij £@ ‚ Eenen bol uyt Indien de Martagòn wortel gh Capo de Bona Efperanfa ghebroaht / vaan ban bup als 2 * jonber met b Cruydt· Boeck Remberu Dodonæi. bier te lande foo wel niet aerden / als be andere erupben die o vage belagen. … Re ban Kracht ende Werckinghe. ®e wortel ban de Bergh · elien meg geele bloemen / die in Banckrück bp de Ppzente-b: Waffen, ende Confol heeten, gheftooten ende opgbelept/ gheneeff de wonden ende quetſueren / ſon twel ban de menfchei als ban de p ſeer korten tidt; in borgen/bat De inwoonders ban de boorfepde bergen anders niet en pleghen te ghebuuwcken om bun wonden te dan befe wortel. Oft De andere foorten ban Die elien ooch ie — in haere wortelen hebben / dat ſtatt ong noch teons De Mattagon· woꝛtelen upt Canada dienen boor ſphſe / et Wozben als Kapen ghegheten. — HET V. CAPITEL Van de Keyfers Kroone oft Corona Imperialis. — Gheflacht: j* Corona Imperialis magh oock feer ine Diosa oan had Lelien deden hm; befe s tweederhande/ fomtijdts met | ij net roodachtighe —— herbe gend Cozona mpexialis oft Keyſers Kroone⸗. 1471 5 ater to en! be bi eee ED ent: Defe bladeren s in't ghetal / ſpits afgaende : ende Het tweede, Deel. gvengaender sch bleyner dan die/ende gheenfins omghe⸗ kronkelt oft ghebooght / ban Gerwen geel / oft de Goode Belien phelijchkende ; Welthe twee verſcheyden berwen oorfaerh zit Dat-Lonumighe dele bloeme in twrederhande foorten evdepkt hebben : in't midden van defe bloeme ftaen fes draephens. / ende een dick middel-prtemken oft boutken/-allejbepde Wat witachtigh van berwe ; in piaet⸗ fe van de wortel heeft bit ghewas eenen ronden. bol oft bulb/niet als de andere foorten ban Lelten/Eliftecachtigh ende van vele loorkachtighe keernen oft ſchubben bp een pergadert / maer gheheel ende rondt / den aiuyn van ghe⸗ daente wat naeder komende, Van reuck den loock eenighe bet lins gheljckende · —* * laetſe· Dele vreemde ende uptlandt(che ſelden cghevouden foorte van Lelien waſt in de landouwen ban Ozienten oft Ooftert: ban daer is ip in de hoven van Stas hen ende: Ooftentijck verplant ende vosrdis in. andere landen ghelonden gheweeft / ende ban de liefhebbers neer: ſtelijck ondershouden endeghegeffent. 8* ¶ Tijd. Omtrent het beginfel ban den April van? iaer 1576, zijn dele Lelien in Des Kepfers AMarimilianug ende andere groote heerens hoven in Ooftenvijck nenlucht ende Bloepende ghetoont gheweeſt. q _Naem. Men ſeght / dat deſe Helien in. Turckijen/ ende in het landt daer {p ghemepnlijck groepen / Lale ende Turfani gheheeten Wozden ; dan de Fraliaenen noemenfe Corona bmperiale ;_ Dat is keylers Kroone : maer fp zijn hier te lande met den Latijnichen. naem, Cotona Imperialis ober al ghenoe⸗ bekent. : Aerd,Kracht ende Werckinghe. Van ben gerd ende krachten Ban de Corona Impenalis en hebhe ick als nu noch niet ſekers te (chrijvern; want foo wel de bloemen alg De wortel en worden hier te lande ( noch elders ooch niet/ dat Wp weten } toe ghebrupckt; ende zijn heet onbekent van krachten. „BILVOEGHSEL. Oordere befchrijvinghe van Corona Imperialis oyt Clufiat. Voer bloemê wordt bier te lande pnlck Corona Impe- rialis mn Turckhen meeſt Tou-fai , fomtijotg Tutai, ‘Tuyfchiachi oft Tufchais welck ſoo beel beteeckent af ofmen Ko- mincks Lelie fepde : ſommighe ghebenfe Bett toenaem Turfani oft ‘Turfanda; ’tWwelck eenen ghémepnen naem is / Die De Turcken alle groote ende Wwonderbaerljcke Dingen gheben: Dp ie van Clufius eerft in Nederlandt ghefonden ghetweeft dieſe vpt Conſtantinope⸗ len ontfanghen hadde / aldaer upt Perſien ghefonden Waer fp in't wilt fchijnt te groepen. Bacrom: tbüfe Den naem Lilium Per- fieum ‚ Dat ig Lelie van Perfien, oft Ben Perfiaenfchen naem Tou- fai, Dit ghewas benght voordt eenen vecht over epnd H aber: opende re - bac ondere emmbanftan ES Het fevenfte Boeck: 31E wat buptenwaerts upt/upt den fwarten w i Hie nu bolmatckt ende bolkomen sanbegder dt open nee te Beneden ais ten klochsken / ban berme tenen Orangie-appef oft beter eenen Citroen gheljck / maer noch Dleecher / (eer berciert met Die purpurberwighe aderkens Daer fn mede Door tegen is, Sick adt botauder bar deſe bloeme beeft aen fún onder cpuù Bart binuen een dooghachtigh ende wat bheiken oft uptftaende buple / wit ban berte „bt welckseret een fever laet foet waterken betraent ende bedautut is / — datmen Die druppen boor fommigbe afbanghende perelkens foude aenfien : bef 1 duwppen Worden Daer altijdt aen ghebonden/ ſelfs op der middagh / wan: neer De Donne op fún boogbfteis ; maer als het tegbenachttgi Weer is / dan komen fp daer beel oterhloedigter aen ; Defe knob: en ballen in / ende worden Witte puttekens / als De bloemen vers gaen. Fw’t midden ban de bloeme fes witte Draepkens upt / Met hact bleecke hepkens oft tiphena 7 ende daer tuffeben fchuple een karter dztwoud igh priemken . ac be bisemen vol Broos te —— Emthdts oock biechoekiobe boofden/ als aen De {Bartagons : ban be welche icke boeck aen dende ſyden ghe⸗ kerft oft ghekertelt ie; matr als De bloeme verflenfchtts7 ende de Bladeren afgevallen / vechten haer De ſteelen tn de boaghde op/ nie teVozen nederwaerts omgeboonbt waren; ende daer Doo: komt bet bp/dat het ſaedt nier pt en valt boor Dat Get heel tip is. Wit ſaedt plat/ als bat ban de Zelien/ maer wat lanabworpigter / kafach⸗ gh dat ie dort ende taep/ vofac in elchen boeck van De facnr- gfden mer ttee rijen oft laghen abefchickt ligabende/ gheluck het ghebeutt ín de facen ban de Lelten ende’ Tulipans. Be wortel is bolachtigh dich) fomtijdtes meer Ban ttuce pondt ſwwaer weghende / groote dicke volſappighe ſchubben oft klifters bergadert/foms te wit/ ſomt hdts oock Wat purpurachtigh / maer meeftendeet bleeck / feer fmckende ende vip] ban veuch/ alfoo Wel ale De blades ten Dan Dit ghtwas. *— pn Veranderinghe van de Côrona Tmperiatis; enbe eerſt van de Co= roa Imperialis mer twee rijen van bloemen. Dit ghewas beeft fomtijdts op ſhnen feel omtrent de elf / min oft meer bloemen abez kregen; ende Daer hoben heeft het upt Dien felven fleet ſeben oft meer andere ghelickelijck afbanghende tacker untahegbeben / elck om: trent een panne langh : welche tacken elek cen bloeme vooꝛdt · ghe⸗ bꝛoght — oock tuſſchen groene bladerkens begrepen zondes boven Dien oock op Haer upter top een groote mentghbuldighe Dichte krang-ghewife vergaderingt ban lange bladerkens hadden. ofona Lmperialis met dry kroonen oft zijen van blacmen „ Berftaen upt het berhael ban fomm die langen tudt te Conftanti 0 jee hat aar (pore gelen, Dat een ban de planter /boben de eerſte vt oft bodrt-komen van bloemen, vien fteel och een fparme langer k beeft/ ende aldaer wederom een nieutge vije ban en krügbenoe/ tag ſomtdts datr boven moch eert derde vijeban bloemẽ baort-biengen De/ in t laetſte daer haeren krans ghewiſen top oft tros Har bladeren alg een beftupt ban die kroone ghe beeft. °C welck teer fraep iae Wonderbacrlfjck om fien was ; ende baeram Pacuws krooné ghenoemt wordt. * JAacr al is't faeche datmen ſoodanighe beranderinghe ín defe bloemen gheſien beeft / nochtans en moetmen om bies wille Daer gheen berlchepden foorten ban maecken : want al fietmen ſom⸗ flaenden rpors twee tacten achter ben anderer alfulcken bevanderinge ende feel, s — — hoogh / oft hoogher / vaſt Dick ende ſtut ——————— bloemen in eenigtie van deſe alens gez bat binnen — Spe tond/ omtrent de cughde ban fepieden; hochtafe bebindemen ten Iaetften/ dat fp tot barre oude anbderhalben boet gheboort oft ij / berciert met bele blades opeftatrenifre wederom Eeevende/ upt haeren epgen aerd nietmeer „ rembie be Lelie-bladeren bijnae ghelgchen/ ende alg uu Sheftbiektes Dan eenen krans oft rbe ban bloemen en plegen boort te brengen. dek ende alsdan ongteftbicktelgek rondom den feel waffen ; ban Côroùa Imperialis met eenen dobbelen fteel. Ce Weenen is bit bertwe welfchoon blinckende groen/ maer onliefck ende ° ‘ghefien getweert rot eenen fieeldíe vander aerden af oms Ban [foo Datmen Dien ſtanck ban berre feer twel ghetwaer kan trent De lenghoe Dart eenen boet heel plat ende breedt was / ende oorden : den boorsfenden ſteel techt ũch felben daer WS paer nat in tee tachen verdepit wierdt/ Die even langi wordende / Benen boet/ fomtijdte anderbalbe —— Sp/bobende bla: eek omtrent de elf blaemen boordt-abebraght hebben/oack boven- Deten/ ende t$ dan bloot ende effen / miet gheboozt/ noch dock níet waerts met eenen breeden hrang ban lange bladeren bedecht ende Broen / maer keel ende. } ban bertwe : maer noch: merrieer. Diergheldeke bloemen zhn eiders oock ghefien gheweeft; tans omtrent fijn op Geeft bp binar (aöbeel bacckenoft maer gheen bar allen en beeft fag menigbbuldighentop ban blade: J — — eg vk ermee! DIB ten ghebaut/ als de ghene Die wp boten berbaelt ; , bf, meer. Defe bloemen konsen bijhae allegader ghe⸗ Corona Imperialis mer vijftigh ehde tfeventich bloemen. Te bons ede bange georrmaerts, verde tegen ben ans t Ciufiug een bart befe planten t Die ober be Shetjckelijck Darmen ſelden fiet Dat D'eene búftigh bloemen hadde; elders heeftmenfe ghefien met i — bi | elberg met ttwee-en-(ebencigt / elders oock mèr feer bee; te toeten) tmindigb/aertigt oft beerriah.. {Daer al De aten Di oa bele b boezt-brogbten / bebben altijdt platte ende feer ghe⸗ boorde fleelen ghehadt /ende zijn de na: 8 beeren ede tot baeren oùden aerd ghekeert ; dat is / fp ghekreghen / met dep / bf, (eben oft acht loemen berciert Coròna Imperialis met heel roode bloemen. ís heel fraeper ſende behaeghlücker om fen dan De boorgaende; endebeeft feer vol · roode bloemen / heel nae Gp komende de verwe diemen ín de fchellen ban De gheſoden kreften oft krabben aenmerckt/ ban ſommighe bergh- xoode oft Paris · roode verwe Se bloeme is oock van fes bꝛeede ende boren ſpitſe eren ghemaeckt / met haer onderfte Epnden/ waer mede fp aen Dent flecl Dart zin / upt Den purpuren wart: . S ‚ “Corona [mperialis met licht.roodé bloemen ig middelmatigh mepne geele bloemen/ende tuſſchen de andere naeft befchatvene boog} roos De oft Parijs roode Cozona Fmperialig. - à Coròna [mperialis mer fmafler ende hict onlieflijcke oft, qualijck fieckende bladeren ende wöttelen.” Deſe komt acna De ber we bau De bloemen, / alernaeft bp die var de ene, Paree ban Dit gueraas maer De eertse nakend Lieben Ve ʒi⸗ andere ſoorten / ende boven dien foo èn hebben fp ghrenen onliek⸗ oi reutk oft ſtanck im haer; alg oock De Wortelen niet en en. _Tijdt, De foorten bart Wepfers-Weoorte blaepen in Apꝛil / ſom⸗ tÿdts ootk in Meer (ale de gheſtaiteniſſe batt de iocht anne met is) met de brotghe Tulipans / oft botk vroegher. Zj watt in de Bracchmachde. „Plaetfé. Men héeft beft Bloemen hier te lande eerſt upt Turc⸗ Kijen gbekeegben; mact/ (oa Det fchöut/ fp zijn in Peefien ghemepn/ Ende waſſen dart in’t wildt. Naer, Het íe bozent bar ons ghefepdt gheweeſt / bat den rech: ten naem van deſe blocme Toufar ig oft Lilium Perficum; mart Chiſius fs batt geboelen / datter gheen andere bloeme hebensdgeghs bekent ig die foo nac bp de Hemerocallis ban Dioſtorides komt als deſe nochtans is fp ſter verſchenden ban de Hemerocallis Laet Athencus af bermaent / die / (os bp fctpift/omttent den avont eude Des nathte heel dap ende al& verſtenſcht ſchten te weſen; ende Des morghens met Den ſonnen Opgatigh. wedetom fracp che verſch Wierdt. Aengaendt Den tact Lihum Perficum , hier nae / bp De geflachten ban de Bpacinthen/ftaet ten ander ghewas beſchreven / % welck hedensdaeghs hier telande alleen liück foo gheheeten wordt; foo vast de liepſers Urodue boor ghetn Lelie Ban Perlien meet en kent, —— …_Krachtett. Sn dien onſe Corona Imperialis be Hemerdcallis van Dioftorides is / foo heeft ſy be krachten Die bop in't ſevenſte Caz tel ban Dit back berhaelen. Doch haeren Onlieflje ken reuck /Die foo wel in De bloemen ende bladeren, alg itn de wortelen ghemeynlck bliekt/ tunght niet beel goedts ban haer; midts Dat fp walgelijk is om tegbebrupeken. Jrietemin/ ommige beſighen de wortel van onder / in ghebreke ban andere dinghen / om De finckende oft upt⸗ balfende lyf moeder te doen weder-Keeren; ende om De opftÿvinghe Der ſelbe te beletten, houden fp De ſelve wortel voor Ben neuſe. BET VAGCAPIT El Van Hondrs-tandt oft Dens caninus ende Ephemerum, Á Gheflachten: fB bat Dens caninas met De Lelien eenighe ghelit⸗ keniſſe heeft / Mullen wp die hier befchrijven/ midtſ⸗ aderg een ander ghewas dat Ephemerum van Matthio⸗ ug gheheeten Wordt/dat nochtans Ban Dens caninus (eer verſt heyden is. S ens caninus. — ſaedt Sn doel “van bladeren ende fteelen be elien ghelijcht/ Andꝛeas Matthiolus geeft ons meta me Ade 2 — bekleedt Waren met witte bi Cruydt-Boeck Rembert Dodouæi⸗: lijck / maer kle pner ende met roodachtige platken gheteerz Eent/ wat ter aerdenwaert oaghebooght: tuſſchen dele bladeren ſtaet een Dun ſteelken op / korter dan een alm: opt fop vant welcke een Dloemken Voort-komt nederz Waerts hanghende / ghemaeckt van (eg pladerkeng/ ende Tes Draepheng in’t midden hebbende / die met haer nop: Keng berciert sijn/ de Wilde Lelien/faa Veel De ahedaente Aengaet ende De kromme buptenwaerts ontabtkrouckel- Be bladerkens/eenigbfing ghelijckende / maer klepner/ban verwe ſomthdts Wit / ſomtidts ſchoon rood / nochtans niet heel bruyn cood ; ſomtudts tuffchen dert tooden ende den witten.“ Nae De bloeme bolght een rond Klepn Loltez ken/ daer het ſaedt in befloten light. De wortel fehijnt eenen langhworpighen dunnen bulb oft bel te weten/ waer Van ſommighe dunne Bellinghen afhanghen/ende ín Der aerden verſpreydt v orden. i laetſe Dit ghewas pleegt / los men ſeght / in Het landtfchap bat Madena/ ende Bononien in Ftalien/oy de bergachtige gheweſten Beel te Waffen; Ban in Booo —* —— uytſchlandt en Dindtment nergens dan in e hoven. ì gj: Tijde. In de maendt van April ſietmen deſen Dens caninus ſomtydts hier te lande bloepen. — p / Ss Naem. Dit ghewagig Ban ons Dens-caninus ghe⸗ heeten ;maer Heel zijnder die bat Saryrium noemen / met den toenaem Erythronium;nochtaug en beeft het gheene Wortelen. bie foo groot zijn alg eenen Appel ; ende boort foo en heeft het noch bele andere teechenen niet / die het ſon⸗ de moeten hebben / om het Satyrium Erythronium te wez fen. Andere noemen’t Pfeudohermodactylus, dat is Bal⸗ ſchen Bermodactplus ; ende voorwaer her en is foo feet vant Colchieum niet verfehepden (waer onder den Her- tnodactylus ſthijnt te rekenen te welen)datwmen’t daer mez de niet en oude eenighlins kennen verahelijcken. — Dan het komt met Get Ephemerum pan Diofrorideg Wat meer over een ; ghemerckt dat de bef hrijbinghe/ die Diolcorides Daer van gheeft / van de onfd in Teer weynigh teechenen Berfchillende Wordt bebonden: Want jet ghe⸗ licht de Wilde Lelie met fijn kleyner bladeren ende blot= men / bie oock dunner ende omge zin: de Wortel is ènckel oft eenigh /langhwopigi/ senen vingher dick” es Bio a in ghelijch / alg aent hebben, Alleen ontzet Genen feel Die van de Helie ghelijch; die nochtang met Die. bevor beheer Genade — n/om Dat nen Ô , dat als die van De ziive Lelie nederwaerts hanght ende omghebooght is. er or een ieder Dat merrkelijcher te kennen te he ven/ foo lupdt de beſthrivinghe van het Ephemerum by Diofcozideg aldug : Ephemerum wordt van ſommighe Iris agreftis oft Wilden Lilch ge heeten : Het ig ban blade ten ende ſteelen be Lelien ahelijeh/ maer nochtans dunner — —— — et is 5 eenigh/1a n id spf de arseen ed — 4 S : i 7 2 4 X jn P. rey ben oben Saa, dat is int Griechg Irisagria Bi dries gelicht / Laude ick liever fiellen bat woordt is n't Gyiechg Krinon agrion Kpivoy dypror. gant indien dit ghewas (loo Dioſcorides Lel fenaft) moet * dat eer Den nac van Wilde Leſien / dan van Wilde Fris — ee handig E _S_ Ephemerum van Matthiolus. Den wijdtbermaerden een fchilderije van Ephe⸗ / 5 vende D'ander nae 7 met groot / Deen bie bBl Boorthomendeszae De welcke volght kieyn ſaedt / in ronde er ging gehn > befloten ; De Wortelen zijn met ett. “des Het tvveede Deel. Ephemexum Gay Wiatthiolus, 2 Des —— in dien dat het Ephemerum van Dio⸗ ban, niet enis / zijn adh Anbekent ende andt tot noch toe Ber focht end Ephemerumi daer Diofrorides af ſchrüft / Heeft gene feet beguacme Wortel om den tandt · ſweer te ghene⸗ fen/-bijfonder alfmen díe in Water ghefoden hebbende / den mondt met Dat affiedtfel oft water ſpoelt. “De bladeren bant ſelve Ephemerum in wijn cheloden goet om de ef willen / — ende ander opdrachz De Broers en ende te eeDhuijnen oft vertes· ten/ foo ben le oen Dioltorides fe —— BIV OEGHS E bs: ne idd „ander de merum ober een komen ; maer meeft alie Erde —— — aut meis, pd Het fevenfte Boeck. 313 bulbofam bp nat ghelhek / maer langber ende biumntt ban berige. De wortel is langh / onder ieket Î —— — linghen beh gr he met een plat kij oft rondachtigh bangbfel (fomtödts oock twee oft meer ) aen act als fommigte oberblgffelen Ber wortelen ban ——— Wefende: nat boven wordt fp allenghstkens nner / te weren Daer den fteel — — Der attden twee meed boortbeengens ended als beft plante nieten blaept / en fal fp maer Dens caninus met een witte bloeme Heeft langher bladeren / witte placken ſeer langhen tijdt behoudende: de bloem is ooch oee mepnlijek grooter) wit ban berwe/ oft baneen ghemenge ide vers we tuſſchen den witten ende prirpurberwighen / Witre Dräspkend in’ temidden — met ſwartachtighe nopkens daerop. Den faedt-bol bet ſaedt zn als Die ban de ander (aazte: ——— is pg langh /maer dicker dan die ban De zende. Bende Defe Gaorrent t moapen feer wel teghen de k ; laetf⸗ rerſte fd be ban Denscaninus met genes men waſt niet berre ban Gratz in Stiermartut aen de wortelen ehs De bochte graſachtighe dellinghen ban fommigte beegben: (p_ waft Bock in pen op de berghen / ende oock omtrent Die met witte bloemen waft in Italien in de geberghten” Padona ende Dicenzen gheleghen q Naenien Defe bloeme wordt fn Stirien ban bidon Noordeeson t Latijijnfch Dencali ghebeeten / maer ban fommighe fandt-lieden aldaer Schofswurtz, Bie ban Dabopen ende Zobef — Satyrion Eryth ronium nd Maer die met witte ende leeck purpuͤre bloemen heet in Stalien bp (ommige Dens caninus — gft Pfeudo hermodaciyus , alg baozfepdt ig, De Medichnen ban Epons/ ſeght Lobel / bebhenfe langben tidt boor optecht Satyrium ghehouden. Bennaem Denscanious is Gerfthepden van de Denti- cula canis, Baer Kuellius ban fpreecht /ende De Chicndent ban de Franfopfen ; be weiche een ſodrte van Gras ig. Aengaenðt datſe ſommighe boor Ephemerum non lechale houden / Dat ig onfcher f Want berfehepben Erupdt-befchröberg bebhen daer berfchepden Erupden boo, —— dg Boot waerſchimeljcke vedenen Daer toe beweegbt zijnde : want Fabius Columna houdt het vin⸗ gher· hoet· crupdt daer boor Fuchſius De Lelikens banden Bale / ghemepne Bermodactp hans boe het ohne ghende / datſe met De befchrijbinghe ban het Ber: een Lifch ‚oft beter Sotte Lelie ghenoemt; ende/als Dodoneus eenſ⸗ Deels te kennen gheeft? ende Daer ban fchrüft / bet ie een foozte ban Wederitk oft Weede : immers de en bt Linders zijn half tuſ⸗ fchen Die banden Wederick / Weede oft Voute ef vak ad tijdts meer dan toet boeten hoogt / met füD-fteelen — bijf bladighe blaemen gheljcken die van Swart Wolie trundt: De ſaedt· hootdekens zijn als Die van't Blas: de wortelen zn fafelz achtigh / ala die ban Weede. Kracht ende Werckinghe, · De vꝛouwen ban Stirien maken een poeder oft meel ban de ghed doghde toor telen ban defen Bens cas ninus / ende ſtropen dat in de pap — ionghe kinderen / omde — ger idee D felbe poeder met enomen / ís wonbderlijcken * am be me Bana armen fe ban bet gene berfoeten ; boer kre genefeh lichaem / verd En ionghe kinderen plerghmen —— — WEE LE Di hm bne ss — — ve ge Lai — kds * Eben de ouders. E 314 Cruydt Boeck Remberti Dodonzi. lick: ben ſteel {8 hodaher dan anderhalven boet / rond / viene Daer ae bobenwaert in dae ofs eN ikre Metten fonder Klifterg met ier Lj ens ranckskens berdeplt / die e 2 oft Dier bloemen voortbrenghen/ de Hitte Lellen Ban bleceß xoode bloemen. gedaente ende ghetal van bladerkens gelijckende/ ga antſch okergeel van verwe: nae de bloemen voighen dicke dzu⸗ kantighe hauwkens; Waer ín (wart blinckende ſaedt bez floten is / dat Ban de Pioene ghelijck / maer Wat klepner. De Wortelen en zijn niet Klifterachtigh / als die ban de * Andere Lelien maer eer knobbelachtigh oft klievachtiah/ pie ban de Affodillen/ ende bijlonder die Van de geele Af fodillen meeft ghelijck; te weten langhworpigh / veel ban gen beohintel oft oorfpronch nederfinckende/ Hau de welt⸗ Ke fommighe dicker afelinghen voortskruypen: Waer mede Dit ghewas lieg ſelven in meer andere verſcheyden planten vetmenighb Ju dight. Delie ſonder atiſters met geete bloemty, oft Delikens * daghz. F oee loi, tan ln — Tim non bulbofiur. — — Nederduytſch Gee⸗ de ed fot en. 2, De andere loopte int —— m, obloleto colore rubens magh — — ghenoemt worden Bleeck-roode — ngaende den naem Hemerocallis, pat is Dagh-fthoo= Î — —— te weten dat by de ouders twee ſoorten van —— ph, — de eene was een heeſter * oomat eandere was maer cen rruydt / __sft een bloeme Bie in de hoven onde De ende pe ee: À ide Banoe Ê Ebel, Poet. 28epbe dete faoiten bari ellen Jin fe Alie — — ende nne landen giebzogit/ende Baes vue bags € Eise 1 De et e gerthoont haere geel Aelten oft Martãgans ze mt vanbarigde boert ‘foopte ban fonber bulben F ed / ig van (£ TL gheheeter / bere ee maden Eene een nde fen enigbfins ghelijckende: dan nae sn ben naem Lilium aon bulvotanr matie Heli fen —— ſers⸗ veel bequaemer ende epghender ; ſommighe andere —— kn Het tweede Deel: wete Hemerocallis wordt bp Diofrorides ín de naevol⸗ gende maniere beſchꝛeven: Be Deimerocallig/ ſeght hp/ 1e van bladeren ende ftecl de Lelien ahelijck / ende groen als Porep : op Dien ſteel / aen eltk uptfprupttel oft Lijd- tacksken ftaen dz oft Bier bloemen/ ghefneden alg de ILez tien / foo wanneer fp eerſt beghinnen open te gaen: ban verwe heel oker-geel; de Wortel ig eenen grooten bulb oft Elifter ghelütk. Met weltke beſchrijvinghe ons voorghe⸗ ſteide Lelien ſonder kliſters genoeghlaem overeen komen/ uptghefondert alleen de Wortelen : want haer ſteelen zijn gock in fijd-tachskeng berdeplt ; de welcke elek oock dp oft bier bloemen voortbꝛenghen / ende die in de eerſte ſoor⸗ te oker-geel gan verwe / maer ín de andere ſoorte ꝓurpur; met welcke verwe oock een ſoorte van Hemerocallis bekent ſchunt gheweeft te zijn; ’t welck Ben taenaem Porphyran- thesTTorevpardès, die onder De baftaerdt-iaemen ban de He⸗ merocallig oock ghevonden Wordt / claerlijck ghenoegh uptwijft, Kengaende dat de Wortelen (foo Dioſcorives fchrijft ) eenen grooten bulb ghelůck zijn / dat en ftrijdt miet leer teghen onfe beſchrz3vrnghe: wãnt / behalven dat de Enobbelen ban dele onfe Lelien ſomtijdts de bulben bar grootte gelijck konnen wefen/{oo kau het oock Wel mogez ick zijn dat De beſchrivinghe die in de boecken van Dioz ſcorides ſtaet / wat Gerwerret is ende bedorven / door re⸗ nigh byvoeghlel / dat door eenige dnervaren handt daer bp gheraeckt is / oft datter in een capitel lichtelijck twee bez ſchri vingen verwerret konnen welen; te weten ban Wez merocallig ende Van eenighe andere ſoorte Han Leliensalg bp Dioſcorides alte Dichwijls bebonden wordt. Boven pië foo kan oock wel mogelijck wefen/ datter eenigh dier- belijck ghewag gesonden Wordt met kliſterachtighe oft Butbenfe Ioochachtighe wortelen /Dat oock fijd-tachskens Heeft daer le bloemen op waffen / niet langer dan eenen nae mijn one we: lulcks als nochtans tot noch toe / / nerghens ghevonden ís gheweeft. Vooꝛts / foo Was de hemerocallis met verſcheyden naemen bp de Óúder befient; te weten dele Gziechfche/ Hemerocaalachtori, @rinon agrior , Crinanthemon, Por- phyranthes, Bolbos ho hemaricos, ende Anticantharon , ende _ Dele Latijnicte/ Luium agreſte ende Lilium marinum; Det alte welche naemen onfe Lelien fonder klifters oock ghe⸗ oemt moghen welen /uptghefondert alleen ben naem Balbus Hematicus, vie eenighe ſoorte van Welten met hli- ſterachtighe Wortelen met beter redenen toegheepghent magh zjn. Maer den toenaem Potphyranthes moet De tweede — — toeghelt hꝛeven worden / ou Dat ſy urachti gemen heeft. Pe Ard, Kracht ende Werckinghe. Defe foorten ban klifterg en worden nu ter tijdt nerghens/ 't _ Lelien onder klifterg en we Mane Daee bea tpten sn et onbe achten sn heel onberfch — —— en/oft met Donigh ende Wolle tot eenen peffarig bevepdt/ende Ban onder qhc- et/het bloet ende de Waterachtt af lepden ende uprde maoeder trecken kan, EERE HRE — _ Bp (chrift dock / datde bladeren van de Hemerocallis acten ende opde boften Bande brouwen ghelept / je Gan dien / de weleke nae het baeten gheuo⸗ verldeten — — erhittinghen ende ont ſtekinghen die aen De oogen Komen/ in ber Celen boeg hen daer op ghedaen. 2e Bovendien berhaelt/hp dat de wortelen endejde blade⸗ ren leer beguaem ende nut zijn om de Berbzandthepdtte ghenefen/ban bupten daerop ghelepdtzjnde. 4 BILVOEGHSEL za Ie de hoen ban Ooftenrick ene Boogtbitblaint duptſchlaudt vint⸗ veegden men obervloedighicn genoeg: fooate! e get —— boortbꝛenght / de e oock eſt niet en verg ————— aber mi beelt, is ban Chufiue met feer groote menighte 0 ghe⸗ —* ee br ban Bongarijen / tar gbtbeeten: aldaer in’ tlaetfte an den Mep ende in't begintfel bande jgecmamde ae bieemen we * * — De noemen Aibaet Zed ms erdrecieriee Zwet. — —— Ee, — — smet witte bloemen tuozbt in bet landtſchap Croa⸗ RE lis tien in t wildt groepende ghebonden. 1 of £ bit Capitel tu TA _ Lelikeng ban den vale/ende het Eenbladtoft Vnifoljum ; Het fevenfte Boeck: 31 $ ‚ Lobel) als Dadoneus ghenoegh te Kennen i Was boor eeh mede · ſoorte ban Mfodilte : — —*— B fie ſoorte met geele bloemen Geele Lelie-Affodilie „wt Latijn Li- riofphodeluslureus, hliflorus, ont Dat fp ban wortelen de Affodillen / ende Dan maeckſel Der bloemen de Lelien gheigen De ander foors te met roodachtighe oft Orange Bloemen noemt bp Roode oran- gee Lelie-Affodille; in't Latijn. Liriofphodelus phoeniceus (andere ſegghen Liriafphodelus puniceus.) De Eerſte befchrijft op aldus : Lelie-Affodille met geele bloemen heeft klepner. wortel ban ig die ban De Filipendula oft Witte Affodille/ Ben ffeele van omtrent twee voeten hoogh oft hoogher / ende de bladers baft aen de worteis gberepnde ſtaende / Die ban De Porepe gheljek: d'upterfre ban dert ſteel is ghedeylt in fcheuten / de welcke Dep oft bier Zelfe-bloemen voortbꝛenghen / vie bleeck-gout geel zhu; nae De welcke dat bolgen kantachtigbe bauwkens/ met claer / ſwart / ende langhworpigh ſaedt / kleyner dan dat van He Pioene Wijfken. De Apotekers ban Denegien noemen deſe ommige Giglio giallo, batig Geele Lelie fomz migbe Affodillogillo, dat ig Geele Affodille. De Andere wordt van hem ſoo befchzeven : Lelie-Affodijle met robee grange bloemen beeft roode bloemen upt den geelen fende / ende de bladers die van Den Porepe abelijck / maer ghelijfbigber ende breeder Dan die ban De Witte Affodille oft Geele Lelie Afſodille hoven niet foo fcherp. Den fteel is oock vond / haprachtigh / fomtijbts bier oft vijf Loes ten hoogb ; aen’t opperfte-ban den welcken groepen ghe bloemen De Lelien ghelijjch/ ende foo groot als de Roode Zetten. De wortel is knobbelachtiah/langbworpigh vond / aheljek die ban De klepne Gele Affobillë. Sommighe hebbenfe abenoemt Ephemeris Hemerocallis, om Dat De bloeme haeſt bergaet;de welcs ke fp niet langher dan atleen fommigbe uren is houdende. Baecom te Den nem Daghelijckfche Lêlie enùe Lelie van eenen daghe niet ombequaem. — ——— Andere noemen deſe Lelien Lilium Arundinaceum ‚om Dat fn tietachtighe bladeren heben ; ende andere ſegghen Dat Bellonius Daer ban ſpreeckt / ſegghende / dat in Turckien een ſoorte van Koos be Lelien ſeer ahemepnis / met bladeren als Die van’t Kiet / ende Wortelen als Die bant Gras / maer dicker. Den naem Hemerocallis wordt ban ſommighe De Martagons gpegheben: ban Matthiolus is De Lelie ban Conftantino emerôcallis altera gheheeten. Clufius ſeght / dat de Corona Im⸗ perialis met De HRemerocallis Diofcoridis twel over eert komt. Bp noemt De, Zee- Narciſs Hemetocallis Valentina , Dit langhen tdt voor het Pancranum ghehouden is heid Hemetocallis Achena1 aut Crain: ig in deſe tüden noch heel ons ent. $ k  Die met laffraen⸗ geele bloemet en viecht nimmermeer wel; dan geele is feer goedt ban reuck. Dp konnen de houde lacht ghe⸗ noegh berdzagben. —— 5 î d Dit ghewas brenght fomrijdts ettelijcke fprupthend boor aen ’e opperſte ban Den (teel; De welche in D'aerde ghefteken zynde op kor⸗ tén tijde wortelen krijgen ende haer felberì vermenighvuldighen / ende haeft bloepen. p / Lihago van Valerius Cordus ís verſcheyden ban Dit ghewas / en: Deen heeft gheen knobbelachtighe wortel ; anders is fp ban haer upterfte ghedaente Den Affodiile ghelek. Sommighe boudenfe Boor het Phalangium. Be onghelcerde Crupdt-beminnerg ende Apotekers nemen De wortelen Daer Ban in ſtede Ban die ban den je Bereden. Rufcuspoft Dtekenden Palm/maerdat met groote dwa⸗ gheenſins toe te laten ents. Dan daer ban hebben wy ds added Phalangium breeder ghefproken. HET VIIL CAPITEL: Van de Mey-bloemkens ende Eenbladt. . Ze or F „Gheflachten. len wp twee foorten van erupden bez ja ſommighe oock met Den naem Lan Lelie bekent zijn ; te weten de Mey bloemkens / anders bat Ban fonuníge Hoor een mede-Looyte ban n= Bens ahehouden wore: en q Ghedaente, 1, De ns gheven upt haer oztelen twee oft Dep bladeren n / effen ende btigh/ de Lelie bladeren ghelijck / maer Blepner: den fteel ig teer-sude dun/een oft ſp ogh: ronde gaxende bloemkens waſſen / rondom de kanten tandts ghewiſe ghekertelt ende oght / wit ende … viefgehinn Ban veuck : Daer nae voſghen ronde Hruchten oft beziekens/ de roode Baepen oft befien van de Aperges nief (eer onghelijck van ghedaente / maer nochtans hlepz net dan die : daer in is befloten herdt ende bitterachtigh- faedt. De wortelen zijn dun / langh/ende wat gheknoopt a knie ghewijs ín leden verdeplt / Verre ende wijt boort” ruppendes” — 2, Eenbladt/ ban lommighe voor een mede-foorte bart de en-bloemkens Den / „Waes een bladt (eraf Dr Sjewag hen maaie eene — — F 316 QMégen-bloemkené oft Lelikens Gan den dale. een dun teer ſteelken ſtaende: bit biadt íe bieed/ zend: ende met Hele ribbekens doortoghen / bogen (pits ’ oet fcherp afgaende / ban grootte de Beyl bladeren bp nae lijck: her komt eerft alleen upt de Wortel; Dan daer nae E Deeb 4, ceupdt noch een ander Dun ende kort ſteelken/ tot an twee andere dierghelijche bladeren / maer wat Hlepner/d'een boven d ander voertkomende: boven welt: Ke bladeren komen voort witte blo de —— — maer kleyner dan die / met oft leer rrd daer nae volghen Blepne beiez el oogen gon Dane) tere/ Dinee De worden : — w zón dunne/⸗ teere / dwerle ín be bari 1, De De Weptrblaamkens maffendan Ks De —— donckere ſthaduw — Eenbladt waſt op de ſelbe zn de Daer De Be Sioppen-bloemkens wabe Worden. Tijd. r. De FPepen-blaemkeins bloepen omtrent pen eerſten dagh Lande — — Want daer ban zijn fp foo gheteeten. z.- Eenbladt bloept met de Mepen⸗ hege oft wat lacter. an leien — — poen isin Hooghdupytſchla ey ag his Daer ban kamt den F noemen ín ’t Latún:dan in onfe tijden íe fp ober met den naem Lilium — ie —— —— An — — nifolium \ _pft Monoph: —— Movtgurror, Het en ſt De —— ten waer datment te ban Eprlamen hi te van Cy: minos tieten deed Chamzcif= fos, met cen bladt alfeen/ende een ghetackte wortel/Waer mede de viſſchen ghedoodt worden : maer indien mien op _ Mie plactfe/ van —— Wat is / met een bladt heh F Meyen⸗ Cruydt-Boeck Rembert Dodonæi. SEnbiadt. aleer ) maeckt oft berftact / imilì otnnino folio bat is / met gant{ch dierahelijcke blaneren / [oo ſalmen berftacn dat Plinius niet ban ons Eenbladt en fpreechts maer dat bp den Chameciſſus pan Dioſcorides Bor JP Derde Ep: slauindd houdt. € Acrd, 1, De bloemen ende. of alichten ban de Fepen-bloemkeng zjn — van eenighe hitte ende pa ngeftabigjept Bet ziu⸗ —— — — Sommughe willen oock v heven/ bat De ſelve — bloemkens — herte vermaecken ende verquickken Konz nen / ende de ghebreken niet alleen van het herte / maer oock Ban den mondt der maghe gheneſen / ín hoedani⸗ — voeghen datmente ghebruyckt oft inneemt, fegghen oock/dat de —— der ooghenende _ dupfterijeden bes geſichts met het lay Gan dele bloemen/ —* — gar je — zijn gheweeft/ verklaert Eenbladt n —— pramen, Ed ) met dit Eenbladt mificht ict — — gan bien de — fterven ; maer oft en Delden 15 wi eha AR OBIVOEGHSEL 8 eme of al amet f b Dee. eten soepen — veor het Lilium jnter fpinas, daer ben eend — — om dat — bau a Rd trecken. Be Teal, —— aak c * e aenen nac in haer taele Giglio convallio, die ſe ſeer Beel achten in En bier naemacls berhoonen ſullen. gheiutken die van De Afperges Wwat/ msn NEE — —5 — pel — ns wartelkens Ban ï i ouden v baile ſtighe ghe ende klapoo⸗ ten te gh te berdrijben: wel Berftaende/alfmen den krancken cen draghme oft —— van met edick ende Wijn oft Water Pfamen ghem * —— J — — — Het tvveede Deel. herdathtigh ende bitter ben ſmaeck. Fuchſius ghetftſe den natin Ephemerum non lechale, maer niet epgbenttijck genoegh / ſoo Los bel berupabt. Andere hauden ſe baar Get Lilium verum ban Theo⸗ hraſtus / té Weten boor Dat terfte ghellacht van Telien / dat bn chrüft terſtont nac de Bioletten te bloepen. Andere zjn ban ghez boelen/Dat fp DE Oenanthe ban Atheneus fouden magen wefen / in ſonderhent Die met wat roodachtighe oft wat nae den lifverz wighen treckende bloemen/ foodanigh als Lobel fchrijft dat in Brabandt veel groepen tuffchen Loden ende Tienen : die daerom ban ſommighe Incarnate Mey-bloemkens gheheeten worden / in't Latijn Lilium conuallium floribus ſaaue rubentibus , dat ander Blo- fende Mey-bloemkensterduntfechen. Camerarius bermaent van een feer welrieckende forte ban Bergh- Mey-bloemkens , die beef Beter ban veuckt zijnban de ghemepue / Die hy in’t Latfjn Lilium conualhum alpinum noemt. Vooꝛts / is in De Wortelen van defe SMep-bloemkeng te aenmercs ken/ dat haer grootſte wortelen fomtjdts met rockskens oft vel⸗ tekens bedeckt sin; onder de welcke ſommighe klepne ſaſelinghs⸗ Kens in de lenghde verſprept ſchuplen / aen bepde ſyden waffende aen Den oorſpronck oft knoopkensende ledekens van de bladeren, ende zijn foo klepn Dat fp klepne peeskens oft ſnaerkens ghelijes Ken; {oo dat Bet fchint/ Dat de zenuen ban de groote Wortelen in des fe kleyne veſe linghen beranderen/oft ontdaen ende berbrepdt wor⸗ Den: want in't laetffe alg die vellekens door verrottinghe open? fplijten oft beken / Dan gaen Die vefelinghen van cen / ende ghe⸗ Ipeken de andere anghende fafelingben ban Defe wortelen/enz De Dienen tor gheljcke bermenighbuldinghe ban de felbe. Cenbladt ſchnt welte wefen een gheflache van Mep· bloem⸗ kens) aengliefien dat Het ban bloemen ende fade de ſelve ghelick is: Dan Matthiolus beeft Dat voor het Gramen Parnafii ghe⸗ houden / ſoo het ſchjnt. Eenbladt met een bulbachtighe wortel ban Cluſius beſchreven / ende Bulbus vnifolius ghenoemt / magh hier oock wel gheftelt worden: want het en hreft vock maer een cenigh bladt / dun als ten Biefe/eenen boet langb/ boven fcherp/onder breedt / oft goots⸗ ghetwijs: Baer upt fpupten twee fleelkens teer/dun/ giadt / bleeck · ven | Dip Dupmbjeedden hoogh / dzaghende elck Dip klepne fnecuz itte fesbladighe bjoemkens/ De bloemen van ghemepn Bramen Parnaſſi ghelytk / begrijpende ſes witte dꝛaepkens met geele nophkens / ende een Driboethigh facdt-bolleken / met een wit Dun kort priemken: ben veuck is alg Dien ban de Baghedoren-bloems kens, De wortel is ſoo groot als een Bafcinote / met een bruvn Dlieg cnde witte vefelen : Daerom houdt bijfe Voor De Bolbinc oft — monophyllos van Throphraſtus. Dit crupdt waſt in ztugael. Krachten van de Mey-bloemkens. Meyp⸗· b keng-crupdt ges licht de Lelien ban acrd;ende men houdt het voor warm en droogh / De bloemen in fonberbepdt : want fp ontdoen / maecken Dun ende fün/ ende berteeten hrachtighliek. — De bloeme heeft eenen ſeer lieffelijcken reuck / ghelück die van ben Bagheborn: Dan isop ſommighe plaetſen verl krachtigber / —— de Telien heel —2 ende daer nae is (pkrachtigberoft gez weeldigher in't wercken. Deſe bloemen fterchen’t herte / lever ende herſſenen: de ſgelücks „oock ’t fap oft het water Daer fp in gheſoden * feet goet regen De gheraeck iÌ jes in t hooft / vallende hechte / — — Ein serpent render D: tenen aerden pot ( Cameras — men bat oe: ban Doecmen dien pot op ern fe opte bergabe: vod reiden draa Dien daer fodten — ben nae doetmen den F derge — d arden oer sekd ie ſchynt te weſen en bewaertfe : p-igfeer Ber bnanten tip klieren De den end ——— vam De boetm/ dart ber gheen ande ende berfoct bie — ach Ae ADEREN SIND ns Betimatte ou be be de roode loopende ot te daer in kingh —— ct curven nbs fr miepen an elen Dir bange — hertete vermattkenende wat ktoees Elbe warer bar binnen gheb uyckt oft inaberomen /t — hi: fp mti ammers Beech er ee Be effende se sften bant gantfche lichaem / ende boet De verloren fpzaecs Men t dit water teghen De kloppinghe van't hert / ——7* der Des hooft. — EE en * V ®aer-en- boven foo ie bit ſelbe Wat ‚geet teghen de be⸗ nd en ande Het fevenfte Boeck, 317 maendt / Die fp daerom Wijn van Mey-bloeme! noemen : De Bloemen —— —V Worden. zn haf Andere nemen deſe Llóemkens t fp geoer t t ende ſtellenſt tetwepche in ouden krat —* dans — ed beertighdagben langh in De fonne. Ende ten eynde ban Die beers tigh Bagben diftilleven fp dien wijn twee oft Dep replen achter den anderen/ midts Daer Tabendel bioemen / Koofmarjn-bisemen / mmbe meer andere welriet kende Dingen bp doende : ende Dat ataug ghe diſtilletrt water wordt in Fralien Doos een feer haftetijck nde Weerdigh dingh abebouden. Far fommighe noemen Dat water Aqua aurea, Dat ig Gulden-watcr: ende de Beeren ende Princen bez Warrerf ’t in Glbere ende goude kroefen dft baten! om dat bet foo goedt is teghen de woorfepde ghebreken. Sommighe achten Dit Gulden-Water boven maten ſetr / ende ghelooven / dat in Dien men t felbe iemandt te drincken gaef Dieop {on upterfte liabt/ dat hp daer medeetrelijcke uren in’t Íeben tones onnen ghebouden worden / ten minften foo langh tot dat bp ſyn teftament foude konnen maetken/ende fijnen upterſten wiue tekens nen gheben. HNot ht ans moetmen gabeflaen/Batmen Dit watsrnim mermeer men ghebe in eenighe hittighe oft brandende fieckten. Andtre nemen de sep- bloemkens alleen / — dat het water datr af met goedett ſtercken win ghediftilkeert / eenen lepel Hol ingenomen / de fpraeck wederom Doet komen de ghene die bande Popelftje ghevaecht zu ; ende Dat Het goeùr is tegben be — — lflercn / ende het herte ſeer ſtercut eude de ſwü⸗ meniffe gheneeſt. De wortel van de Mep · bldemkens is ſomtijdts foet ende wel⸗ rieckende oft ſpererhachtigh ende bet poeder baer ban dooz De ueufgaten op gherrocken/ doet Dt Aymecachtighept upt den hoof⸗ De dalen / ende verweckt Den menſthe tot niefen / boch ſonder eenis ghe beroerte oft gheweldighe ontſtellinghe ber ber ffenen. Krachten van Eeribladr, Cenbladt Wordt ghebeficht in alt gene bpnae daermen De Men bloemkeus in pleeab te ghebuupeken; boe wel dat bet al upt foo krachtigh niet en ie: maer inde Pefte ts bet noch beter Dan be $Dep-bloemen. É „Oe bléeck-roode beziekeng van Eenbladt / ſeght Lobel / zijn wet bittef ende onliefijck ban ſmaeck / maer een uprermaten goede kracht hebbende teghen de berladen zenuen. ' blabt met fonwortel is goet gheleydt op be verſche wonden: ende befchermt de felbe van afte verhittin zen ende fees Kn wordt gehouden var ſommighe b £ 2 adt an ſommighe bees tijdts voor een koftelijck ende feer — dingh mor abi niet alleen tegben de peff / maer 00 De datmen foude n alſmen't porder ban ou Die wortelen/ alg boten/ een half bterendeel Loots ſwaer met goeden wijn oft arn) oft met bepde — nae De ghelegenthepbt van dt ſieckte / inneemt / ende Daer mede gaer ligghen/ me twel feet, tthiolus / ende meer andere / ſos bet fchijnt bet Gens bladt den naem ban Gramen Parnaffì ghegheben / ende Dat felbe arte de krachten bact ban id gd De welcke in De befchrijvinge ban bet Gras ban Parnaflus in't langh verhae lt worden. Wat het Eenbladt met de Dulbachtighe wortel doen kan ig noch niet beefocht aft inamers aengbeteechent gheweeft./ Dat wy HET IX. CAPITEL. Van de Affodillen.. # — ffodillent ides beſchrijft maer een ſoorte ban Affodi DE Plinius i veler tn den npíiug de eene ſoorte Affobdille FRanneken / ende de andez — std —— dꝛy ſo daer van bekendt / belal= —— van foul mee a achtighe wortelen; daer € af vermaent. Wp (Cullen Baer oock dep ſoorten af befehpijben:te weten indit Capitei ———— — apite iva —— nae in een n met Klifterachtighe wortel ûp chen, De Witte Affoùiile nat blijcken ſal. * — ————— De eerſte loorte Ban Witte A oft Grooten / beeft feev vele langhworpighe —— effen ende gladt * —— en: ende oogher d — voet:den welcken ik rd, —— aftot boné toe bele wijt opengaende bloemen pee lie ard derkens gemaecht/van verwe wit/oft upt den feet bleek rooden een w purpur oft lijf verwigh / met ſom⸗ miged t midden befet +nae Defe bloemen voi⸗ gen vonde ſaedt · bollekens / inhoudende herd/drijkantigh/ —— grauw ſaedt. De wortelen komert bet behendig zjn ——— one tigh/geljf big he vele ban (a wat £famentrec: t s kende / Cruydt-Boeck Remberti Dodonzi, Rfeyne witte Affodilley · 318 witte Affodillen oft Srooten Nfpfoverus, — J prs —9 rs le j Í ) —* Pp. 8 — F J— —— Oren 2 N oss — — — N „ Er kend, — gen bebhipbelen leien vaer voeght hebbende / maer — Bau ſmaeck. zr Bamboe forte bi oi robert. Ee: niet eeee lachtighe w pee de u ner dan die van de re fte fo: 4 5 Afphadelus/ is gheen eeckelà maer alleen vele nochtans niet feex vreemt oft taeyer⸗ Grialler / ende bleecher groen · tuſſch a vec) telen ———— Been wdd Tijck bekleedt met wit kens / SEE dan die Ban de — — an de aangel A els: bp ohe Ô | * — bebat, bat biebel fn: 5 san ie nk oft kl k ban bien eetbger en da eden ebben or ola gium ban Crau in he an Balon. Aerd. ende dE * dE _ Da —— beter ⸗ — — — — ——— J eer ni dk vka bomer: ve ch en. — —— —— graed/ Ee De andere waſt bier te lande ín de poelachtighe hep ben oft vachte gheweften ;ende ig van fteele ende bloe: men de eerfte fogyte / ende van bladeren Hen Gladiolud bft Feis ghelijck, Seele eN ffoditten: 2. De pft Water-foorte Gan Geele Affodille Í8 de voorgá: Ed ſteel ende bloemen ghelijck : fp enght boort ſchoo nr vend dend eftveept pftgheboort/ alg die vande Fris oft Gladiolug / maer - -Ímal / ende koster Dan eert panne: den freel fract vecht — — ——— Affodillen ſeer gheijck: De bloemen zijn ban Leg biader⸗ —__ hensgbhemaecht/ in t midden kleyne draep tens hebben de / bleeck-geel van verwe / die ban de vVoorgaende Geeie —— ſaem ghelijck / maer. klepner dan die, Det laedt is (eer Blepn / ende ig in langbworpighe itte ens befleten, De wortels langh / kuieg-ghewijfe ob —— rde! niet (onder ſijd· velelingen; ende kruppt „Gr: s 4 Phafe. 1, Den eerften Geelen delus ís oock Dier te lande vreemdt / ende een uptlandt{ch ghewassende ed —— ee dan inbe hoven ghebonden. — ee € waft ín ſommighe vochte ende waterachti⸗ geeroen ¶Tijdt. 1. Deeerftefoorte bloept oock in de Mey maendt oft Braechmaendt. met He Ditte Affobilfensende er bladeren blijven dickwils een groot Deel pan den EE EE n Get Wooziaer oft Henté daer nae krijght fp nieuwe t voorgaende Caz is rond / anderhalven voet midden be⸗ — Beene oft ghemeynſte Geelraf- 5 blau' 4 De aagh ——— Ee ri — Witte⸗ x aen’ — niet ende langher dan die van de Witte i van verwe geacht, bot DEE eſelis pefpeupten / waer mede h ſelven gelgel bermenigjgoulbigen ende wertgepdsn han” gen ende Die zijn ſmal / Het twveede Deel. dat is Dalfhe oft Baſtaerdt · Affodille die geele bloemen poortbreught: welcke naemen dit ghew as niet onepgent= lick ghegeven en Worden/ gemerckt dat [p de eer fte Seele Affobule van fteelen ende van bloemen ghelijckt/ hoe wel {p/ aengaende Gaer bladeren die ban den Gladiolus oft Aris — nae bp komt/ oft niet ſeer onghelyen en fchijnt e welen. 3 : € Aerd, Kracht ende Werckinghe. Waer toe bepde deſe foorten van Geele Affodillen nut zijn/’t fp onder De fpijfe/ ‘tp onder de ghenees dinghen gedaen / dat en is ong noch niet bekent oftverfocht gheweeſt BIITVOEGHSEL. D GC eerfte ſoorte van Gele Affodillen ban Tobel vosr het Lpbyoh van Theophraftus ghehouden / als oock van Anguilla⸗ ra / ende ban ſommige andere vosr ben ErizambacHai de Arabers / beeft wortelen alg Die ban de Wilde Aſperge / in't Latijn Corrudá gheheeten: Die heel foeter van fmacck son Ban Die van de Witte Aſodillen· Deſe / oft immers een foorte daer van / behouden haer ſmalle bladeren / die feet veel in’t ghetai zin ende by nae 2ykantigh eude voos / den heelen Winter doo: ; ende krijghen geele ſesbladighe bloemen. Men ſoudeſe (aa wel Alphodelus Lemper virens mogen noemen / als eenighe andere Affodillen. Aengaende De tWedee ſoorte vanGeele Affaditten oft Water · Affo⸗ dillen / foo is het te weten / dat fp epghentlijck / ghelijck Cluſius wel bermaent beeft / De andere foorten „van Affodillen nergtens in er ghelhekt / Dan alleen inde bloemen ;want Den feel daer banen ie niet bloot/ ele Oodoneus dien Befchrijft/maer met bele bladerkens / ſcheekens oft vellekens bedeckt/ende random bebat, Daerom heb? Ben hem ſommighe Acorum aquaticum ende andere Gladiolus aqua- zicus willen noemen : Dan Daer zin andere trupden Die boor Adatet- Acorus en Water · Gladiolus bequaemer ghehouden worden. Andere oft kleynet ſoorte vah Valfche Geele AfFoditle ig baftdert felven € uûius heft hreven / ende Pfeudo-afphodelas minor fiue pu- milió folio Fridis ghebeeten. Befen ghelijcht de voozbeſchreven ſoor⸗ en ee 0 uck op ber; ende graſac / aldaer in — rde td de 3 gende. Sy heeft ſetr vele bladeren Die malkanderen ombatten/ als in De Hoorgaende foorte ende in De ſoorten van Liſch ghebeurt; kotr/ groen / herd / fcherpachtigh ende heer wart fimaech: unt t midden ban De welcke cen fteelkkert komt ghefproten/ omtijbts eenen baet hoogh oft hoogher / bicktools met fommighe laderkens behanghen / beortbrenghende cen adere van bleeck-geez le oft nae Den grafachtighen treckende bioemkens / ban ghedaente Dieban de Water-Affodillen oock glelijck / van fee bladerkens ghemaeckt / maer kleyner ; ende fp zn gantfch fonder veuck : dacr” nac volgen eenig B aag ſomtüdts et | ! er ende oock vofhoec kigh / büſter kieyn grauw facat inhoudende. De Wogrel is by nae anders uietdan bele haprathtighe veſelinghen. HET XL CAPITEL. Van Affodille met loocks-ghewijfe vvortel ſt Affodille van Galênus. hoa te PD Ereoit rat aureus of tortacie ooit fchijnt van Galenus alleen Boor den N houden te zitt; als upt gerfjehden fen van:fijne boecken blijkt. À — q_Ghedaente, Affodille met kliſterachtighe oft pepe re aA aen end gan — ghedaente die van epe ghelijck; Lan: falter peor ban bie aan be veefte Titte Affen et⸗ Den ſteel ſtaet vecht op ende is vond / oock met bloemen random ‘pan bie bande e wortel is oft loock⸗ grooter —— zu bete denkend sf Diegleas en 8 bir te lande negens ban Tijd. Dele faoite blaept met de Eerfte Witte Uffo- egen dof Galen * lat int Ouma Galenus affmeeckt. Dathet een [oorte Han Affodillen. i/ bleh gheneeg wipt ben eel oien ban de Olman \ N Het fevenfte Boeck: 321 Nodille met ſoockachtighe sortel vat is Affodille Gay Salenus Affodillen Loo ſeer gheliek; ende daerom ſchijnt bet oock te welen Die foorte van Affodille Daer Galenus ban bere maent in het tweede boeck Han de Krachten der Goetfelen; ſchrijvende daer Ban als't volght: De Wortel van Affo⸗ bille is Ban graotte / Van gedaente/ ende ban bitterhept die vande Dqutile oft Zee Aiuyn bijnae ghelijck: dan in dien menle bereydt ghelüückmen de Lupinen doet / foo fal fp het mieeſte deel Ban Haer bitterhept aflegghen; ende Daer in ver⸗ ſchilt ly pan den Zee-Aiupn/ ghemerckt dat de bitterhept ban den Zee u woepelijck ig ont met waſſchen —— rete te Worden. Immers eligdus peijft den Affodille leer wanneer bp fchrift - B h ſyen weten Heel goets eñ nuttigheyts in de IN toe ende lffaniie ie geleghen. Voorwaer ick kenne fommige boeven / de weltlie tn eenen ſeer dieven tijt/ ende in de van dit gewas te weyt⸗ ten nae feer langh fteden enz de Wepcken in (oef water / de es eetbaer gemaetkt heb⸗ ten —— cht, ons —— i p oft bekent | > — lj > — atfum j oock bet in het boeck ban de Krachten der gaen engeld ern nenten + alwaer hp on den Afp ——— aard Affodiſſe gekent en Ze —— Witte ile van ons hotel belen gantfchelijck geenen Diecahelicken aerd van me ende dierghelijt⸗ ke crupden niet te verghel . : É q Kracht ende Werckinghe; Bommighe / feaht den ſelven Galenus / achten den eerft uptipyuptenden- van dit s hoor een leer krachtighe ende wel beken de ende Lekerlijck verſochte bacte teghende Geelfucht/alss „men dien t ſy in fpile/’t fp in Danck oft anders derd — 322 Bet aſſchen Ban deſe wortel ghebrandt / is veel heeter / meer verdrooghende / fijner / tae Beel krachtigher om te Herteeven ende te ontdoen ende te openen / Dan De Wortel felpe 3 ende daerom wordt deſe aſſchen ghebrupckt om het uptvallen des hayrs te beletten ende te ghenelen. _ Dat defe wortel eethaer is / bljckt gendegh upt de voor⸗ verhaelde woorden ban Galenus: Ban fp koft beelmoep= te eer {p haer bitterhepdt door Wepcken oft lieden Wil af legghen; BILVOEGHSEL. M En foude dit ghewas met goede reden boor een foorte bart Ornithogalum mogben houden / Dat is voor Deldt-Atupn/ Daer Dat van Clufiug boor gherekent wordt. Ander hebben Dit crupdt / alg Eobel betupght /Gheaderden Veldr-Aiuyn ghebteten / - fommighe Pancratium van Montpelliers, am Dat het ſchint te twefen ban tweederhande ghellachten ende ghedacnte / te weten ban De Affodillen / wiens bloemen Dat het heeft; ende ban de Bpeacinth / wiens wortel De fijne gelicht. Daerom beeft het Lobelden naem Hyacinth-Affodille ghegeven / ſeggende: D'Affodilleban Galenus oft WBpacinth-Affodilie Geeft cen bloeme die buyten mde binnen Dleeck-geelis/ ende niet melckachtighoft ſneeuwit blinckende gez lick ben Veldt · Aiuyn / noch oock op D'aberechte groenachtigh / maer ig langhworpigh ende klepner dan den Gieaderden Veldt Hiupn. Voorts berhaelt hp fommighe mede-foorten Ban ele / bie alle onder t gheflacht ban Ornithogalum oft Deldt-Aiupnende Ornithogalum fpicatum gherekent worden. 5 Aerd, Krachtende Werckinghe van Afphodelus. TC fap bande woztelvan Affodille/ ſeght Apuleius / met Amandel-olie gemenght / gheneeft De ſmerte ende weedom van de beenen ende boeten / ghe⸗ ftreken op dat lidt dat zeer Doet. 5 Be felve wortel ghefoden ende met Meede inghenomen/ neemt ſter Baeftelich weg allepijn ende weedom omtrent De lever ende ban alle inwendighe leden. HET KIL GAPITEL:. - Van Gladiolus. Gheflachten, Her en zijn niet bele merckelijck verlcheyden ſoorten van Gladtolus : dan indien mien de bloemen Wil aen⸗ ften / foo is daer eenigh onderſchil in / dat nochtans lees klepn íg : want ſonitidts waffen de bloemen aen een lide van den fteel / lomtidts aen bepde lijden 5 ſomtydts zów fp purput · rood/ lomtijdts / doch leer felben/ Wit. — Shtze mexney Sladiolus. Cruyde-Boeck Remberti Dodonzis € Ghedsente, Den Gladiolus heeft langhwoꝛ vighe bla: beren/Mnal/ ghevoort oft gheſtreept / ſcherp {nijdende aen De lijden / ende boren ſpits ale een weert / hlepner ende oock (matler dan die van de Fris oft Liſch. Pen fteel is gladt/rond/hooger dan ander halben Loet; omtrent ’ ſop ban den welcken feg oft ſeven bloemen voortkomen, ghe- tckelijck ban een verichepden ſtaende / ende gefchickteljck boven den anderen ghevoeght / ende dat ghemepnlijck aen D'een fijde van den ſteel maer fomtijdte sack wel aen bep= de lijden. Eicke bloem ig ban ſes bladerkens aen een ghe⸗ maeckt / blij purpur-rood ende blinckende / oft Et Welck nochtaus felden ahebeurt) witachtiah ban berwe. Pae de bloemen volghen langhinormighe ronde huyskens oft blaeskeng / vaer Dun kafachtigh ſaedt inbefioten is, De “mortel en is anders niet Dan twee bulben oft Loockach⸗ tighe Blifterg/altijdt d'en hoven den anderen ftaende: Dan de welcke den bovenſten Omtrent t beghinfel van de Len⸗ te klepner is ende bolfappigher / den onderfteu grooter / maer flapper / ende niet (oo vaſt; die oock daer nae haeſt vergaet / fomtijdts in meer andere verſt heyden wortelen verdeylt ende vermenighvuldight. Sladiolus Die aey beyde ſijden bloeyto Pe Te endt: dan men Lindt de blatmen. wel ars bp ap, —— ze — tus in't Tatijn ende oock ene or zor We oft Stmeerkesen Lapbe/ als hebbe olle ende naebolghende : want fonumí ——— — , Macheronion , hyllon , Anaêta- gon, Limnice ende Arion ; in’ Latijn Gladiolus Sege- ide. Dit ghewas bloeyt in Weymaendt ende Al Het tvveede Deel. calis, ende Lingua Ceruina : Pliníug Heeft het in het 17. taz pitel van lijn 21, boeck Cypirus geheeten {eggende alous : Ouder t getal ban He Bulben oft Loock-bollen rekenen fommtge ooch de Wortel van Den Cypirus , Dat ig Gladio- Jus: dele wortel is foet van ſimaeck / eude ghefoden zijnde woꝛdt by het bꝛgodt gemenght ende ghekneedt; ende daer boor wordt dat broodt veel heffelijcker, beter han (maeck ende ſwaerder Ban ghewicht. fnfghelijckg feaht hp ín’ 18, capitel gant felge boeck: Cypirusig den Gladiolus,atg wp voorleydt Gebben. Dan die Woorden Die wp boven verhaelt hebben alg in het 17. capitel ban dat boeck van Plinius ſtaende / die heeft hp alle ban woorde tot woorde upt de befchrijvinghe die Theophraſtus van Phafganon gheeft/ ghefchpeben. Dan dat het Phafganon anders niet en íg dan onfen Xiphion oft Gladiolus, 18 plijchelijck ghe⸗ noegh: daerom en 19 het ooch gheenſins te twijffelen/oft Plinius heeft Den Gladiolus onrecht den naem Cypirus ghegheven / ende De befchrijbinghe Han beyde defe crupden in een ghemenght ende verwerret / ghelijch hp ín andere trupden meer ghedaen heeft. : — Valerius Cdꝛdus heeft den Gladiolus Victorialis femi- na gheheeten: andere noemen Dien Victorialis rotunda, ende in't Hooghduntſeh Runde Siegwurtz; ende Dat alleen om dien te verſcheyden ban cen —5 — van Loock / met langh⸗ worpighe wortelen / die op De ſeer hooghe t'foppen ban ’t te Alpes —— ghevonden Wordt/ende ban de Booghduptichen Giegwurts, Victorxiæ radix; ende Vikoria- lis longá gheheeten is/als wp elders bethoonen ſullen. Vodꝛts/ſoa Worden de bloemen van onfen Giadiolus Monacuccie Ban de Ftaltaenen ghenoemt/ alg FPatthiolug betuyght. RT 5 Die foorte van Gladiolus, wiens fteelen aen bende fiber met bloemen bewaffen zijn / heet in t Tatn Gladiolus Ke » Dat is / @ladiolug aen bepde ſyden 5 ende, —— € Acrd: De opperſte wortel banden Gladiotus heeft een nae-trechiender Derteerende / ende oock Herdrooghende kracht / als Galenus fchrift, 5 Krchrende Werckingle Diofrogies feit, bat be bovenfteoft opperfte wortel van dert Bladiolus met wijn ende Wieroock op de Wonden ende ghequetfte leden ghe⸗ Kent be wijlen, thichten/naghelen/ klauwen, beenders/ fplinters/ doornen / ende andere ſtekende dinghen uyt de Wonden Gaelen kan, , : 8 Do ſchrüft ootk / bat de ſelve vermenght met meel van Loliũm oft Dꝛeſpe/ ende met Honigh water / de gefwillen phygethla ende pani gheheeten / dat ig De breede platte herde q erteert ende Germorwt; ende ; ied diergh ijc —— Is 2 Ene end Den felven Diofcozideg verfekers/ Wortel han — —— toft igheſteken / iendt ſtonde erwerkts Sommighe/ſdo Ben ſelben Dioſtorides wil⸗ tons Doen gheisoden dat de hovenfte worr Glaz > — ak keke ——— -enteghen De menfchen onvr g —* boven/ dat de bovenſte wortel De hinderen die et finchinghen der — ende wederom ghefont maeckt/ als ſy die met a emen oft indzincken. Plinius voeght daer EL de / dat ſy Be kinderen doet Hijfen / ende op de ghebzeken Han De blafe nuttelijck gheſtreken woꝛdt / bftan — J aftus fchrijft/dat de wortel ban Pha Gld — saleen is/ — df Cut BIÌVÖEGHSEL * —* — — — — * — r irde- —— Di ee Ae beent engen ber ee —— —— — ⸗ ee Mean Glaisende Glaydut.. © ne Baat loge toemt label Glädiolus van Languedoc, ín t Batijn Gladiolus Narbosen(is “De andere die aen beyde lijden ban. bloemert draeght / heet bp in’t Las tin Gladiolus Tealjeus binis floram ordinibus, NE De Lente boorbp ie, ende Hat gheen bloemenmeszen bright, foa Ss ijnde met cel v / foet ende —— maah, ais op boden zac vpt Plinius … melk te Ditucken/em het Kolck endepijne ban Den bupck De Darmen te verdzhven. < fe ER Het feveníte Boeck. wer tue ndt haer Defe wortel in Hele klepne botte t fa tigbe haurkens / ghetöck den witten ——— — — zjn fiijmachtiab/ Die bekleent warden met cen buwn / rouw endt netachtieh omwindfel/ niet onlieflijck van ſmattk / ende fcher: Gladiolus mer fmaller bladers wordt op fommigte plaetfen bai Dranchrijck ghebonden met bele aenwaffende boliekeng.… Gladiolus mèt incârnate oft lijfverwighe bloeren. bidt ät Syaegnien ghebonden/ maer feer felben. EE ‚„ Gleynen Gladiolus twaft in Spaegnien / itt De faeptartbtn / ende in Doftenrijck ende Bongarden! foo € hifius fchr ft) im De wepen ende vochte beemden / maer oock ſomtüdts in't afgaen ban foms mige berghen ban De felbe landen; fomtijts oock in Branchrijck; Defen heeft heel ſt hoon roode bloemen ate de andere foo:ten / maer zijn Deel klepner dan de andere / ende maer act D'eeu fide ban Den ſtrel wa ſfende â Gladiolus van Candien , ban Bellonius bermáent/ heeft bele blinckende bloemen / foo fchoon rood / datter haers ghelick niet en is: welcken ſteel / midtſgaders de wortel / unt der aerden getroc⸗ Ken zünde / ſoude moghen geworpen worden als ten pújl: want be wortel is Dicken rond / De ftompe oft borre epnden ban de bou⸗ ten oft ſchichten ghelijckende ; ende de dep bladeren! aen de ſoden ver ſprepdt / zjn ale De bederendan eenen pijl. 7 Witten Gladsolus, ®e witacht ighe ende blofendebloemen bart Sladiolus worden, n-ghefien; maer De fneeuwitte noch beet min Gladiolus Byzantinus atro-purpureus ie oock Beel bzuyn · rood f ende komt ban Conſtantinopelen. Groottten Gladiolus van Capo de Bona Efperanfa heeft incarnatt oft lüfber wighe roode bloemen / alte de andere ban grootte te bas ven gaende. 5 Gladiolas van Indien, in't Latijn Gladiolus ĩndicus „is den Can nácorus oft een foorte ban Water ·Ki sd Gladiolus aguatilis ig het Water-Lifch. ; e Gladiolus luteus, oft Geelen Gladiolhs, is anders niet dan het Geel Lifch/onder 'tabellacht ban Frits beſchreven: de Geele Af⸗ fodillen worden oock foo ahenoenit. — Gladiolus ſœtidus, in't Franſops Glayeul puant, ig de Xyris oft Wandelups-cripdt. — — Voorts / (oa pleghén meeſt alle de forten ban Lifch Gladiolus te £ Glaudiolaig een ban de toc bande eerſte Anthpilis / Den Gladiolus nerghens in ij a Kracht ende Werckinghe. 8 tene pleeghmeh de Wortelen ban den Gladiolus ben ga ẽ he winter dooꝛ in ber ſe ren/omte ghebrupcken : jj ant te bewae⸗ Daer * + want fp ſeer goedt toe zjn/ alg Caftanien gegeten / J—— fn shefoden / t fb gebraden : maer beft is t datmenſe met verckens (meer ſtoot / ende oplepdt : het poeder Der felver wordt Daer tegen oock feer nuttelijck ingbegheben/ ende langben tijde gebrupckt. Ende voorwaer Defe wortel is foo goedt teghen allerlep herde gheſwilien ende Klieren) ’t : Koet moghen weſen / vat gheen crupde Daer bpte ghelijcken en is ; als by berfchepden Med it hne van önfethden bebondenis gleweeft. $ Om De pine ban be mũte te gheneſen / ende De ſelbe te verdꝛoo⸗ ghen / falmen heterupdt ban Bladiolue wel Maogy Snde toe, ering lende Dat met klepnen oft lichten wWyn te Drinca ct q ' 4 „A 4 verhaelt / bat de wortel ende Get heele gheras van Gla⸗ diolus jt ende tot poeder ghebroght / met twee koren? ben incken ghegheven / fcer goet is om het langhdu⸗ kolgek ende pijn in den en * aren eenn feagbhende Dat fp beguaem is ont aiderhanden í icus ſchrüft / dat fommighe daor ervarent⸗ Eed * ——— biergbelsche ghefimilen binnen Dee mondes enne aen deu als beelen — namen Es once worked aem koren, Dat elders Cinamomum off —— — — ſtaet in ſtede ban A. l IE €: momun c 8 my dum) twee koef: tt De — — gheſtoo⸗ pegase kaak BRE ide kracbtiap. _ D'opperfte Deel ban De wortel van Glabiolus/ dzoogh ende zjnde/ ende in gheihen ghetwichte met wón gement. en at abebzoken Brenders han ben —— Ein tlichaem iet berfmoren oft gheapoftumeertis / oft datmen — ——— s van feni nighe dieren / daer bene Die bit toad — — de gheue Die bin wa⸗ felben Apuleius gheeft de kens ban Bladiolus met laut gepteu · net 4 HET XII CAPITEL. Van Sifprinchium oft Seghen-rijck. Gheflacht. Ndit Capitel befrhrijben wp twee ſoorten ban eetbare td oft loschachti — / bie in't Gꝛriecks Sifyrinchium ende in ’t Spaenſch Nozelas ende Mapucas ple⸗ ghen te heeten: die te Be eethaere bulben gherekent mogten wefen/ Biemen in t Latijn bulbi cftulenú noemt. berfchillen nerghens in / dan alleen ín de grootte, Sroot En 1 _q Ghedathte, t Groot & a) gee Phi: Wiapero bie van DE elück, pT — Cruydt-Boeck Remberti Dodonzi, KHrexy Siſgxinchium. hen bar be wortelen ban defe loorte ín belloten floten $íjn geel dunner dan dat Van — ende Eier. Bepde dele ſ porten van ghew groevervin Dorn ugael/ — boel elbers ín Spaegni ijd. Dit — hebbe ick fien bloepen inde Je. ende Wel Gerfienen hof ban wmiaendt ín Den Ben feer edelen Heere —— te Mechelen. ‘q Naem. Mp besien Bat bit ghewas/ dat belt hrowen / over een an koe î nerghens dan met die ſoorte Ban Bulbus eſculentus oft Eetbaer ſili· ete Die DE £ e Griechen — — — Zrovelyxuov „ende de Latijnen / 7 bin A —— ghendemt hebben. Want ſchrüft in fijn 7. boech/ dat Sifyrinchium ig —2 — is / dat het onderſte en Die MORE — aid 7pleegh te groeyen / dan dat het omtrent 't Be Lente oft verrot vat als E ban et bohenfie ban be tel w * eetbaer is. Woorden ' / dat crupdt een — — pen aa bases (eer —— beg Kortland Benten Het tvveede Deel. ban die ſoorte van — die Den toe-naem Dzupfkens boeren / ende zijn g t oft ghevoort / groen / meeftendeel ter gerden beefprepdt: den ffeel ie vond/ ghevoort / ſtyf cride vaft/ een fpanne lang; ben welcken upt bele onwindfelen als upt ſcher⸗ Den fijn bloemen voortbꝛenght / bier oft vijf in t getal met beurz ten voortkomende / in voeghen dat wanneer de etrſte bloeme verz gaen iej alsdan De tweede Daer nae volght ende open gact; daer nae De Derde) tat De laetfte toe. Deft bloemen ghelijcken de bloes men ban Xyris oft Wandtlupg-erupdt beel beter dan Die ban de Iris oft Ziſth: fp zjn fraep om ſien / heel blaeutw ban verwe / upt-ghefondert de geele gische: Die Daer tuſſchen loopen: ende fp hebben oock Wat reucks / maer Die feer haeſt btrgaer. Jae de Bloemen volghen faedt-hupskeus alg blacskens/ in fammige bels achtighe ftheekens befloten/die foo Dun zin / dat het vond / klepn/ rofachtigh faedt/ dat Daer in is / Daer door gheſien kan worden. De wortel ie bulbeus oft atupnachtigh/ ban tweeen vergadert, ter wijten dat Dit crupdt b + Dan De welcke De cerffe oft boz benfte volfappigh is / wit/ foet ende eetbaer / ende ban De kinz Beren feer ed De onderfte is lap ende morw oft ghetimpelt (want de bovenſte treckt alle het fap ende bochtighepdt nae haer, ghelijck het in de wortelen ban ghefien wordt ) ende fp vergaet iae berdwijnt ten laetften met De aen veſelinghen. Dan bupten is Defe wortel met zen menighboudighe net-Wijfe ſchorſſe bedeckt / Dick ende ſwart / alg Die van den Gladiolus ende fp wordt vermenighvuidight met aenwaſſende wortelkens / diemen afſetſels noemt : want Clufius beeft fomtidtg vijf, fes oft meer berfchepden planten ban dit bp een ghevonden / Van de welcke elek bolleken pft wortelken biſonder met een net · wijſe ſthorffe bedekt was; Ban waren allegader te famen in een grooter ende wijder rouwe ende rupghe ſchorſſe begrepen. Deſe foorte warft Beel in Portu⸗ gael/ maer meeft in oberbloed in De rjcken ban Dalentien ende Murcien /op den wegh ban Granaden. Lobel houdt dit ghewas boo; De vijfde ſoorte Han den hen Hyaciũth / ende gheeftfe Den naem van Spaenfchen Poctiſchen Hyacinth mer dobbel gelijck ghebreydde bollekens — — dd De andere ſoorte ghelijckt de voorgaende hee / maer ig beel —— ei febeekeris vaart! tbe anders ed Heel bere meu upt. maet r — —— oock dunner / met —— tweeboudigh / ende met ecn be pr ſchorſſe Dez * tpi — —— Lirio, ende ſommi⸗ laruca, f N Tijde. — ſoodrten bloeyen op haeren eyghen grondt / daer $p ban ſelfs boortkomen / in den Meert; macr in Iederlandt niet boor Den Mey /aft bet beghinfel ban de Baeckmaendt; ende dat felben : want fp gienen maer * andere bre gd rd aer⸗ te fprupten; ige vergaen allenghekens heet/(oodat het ſthnt / — fp De locht oft de derde han deſe landen niet verdraeghen en onnen. * Siſyrinchium van Mauritanien, in't Latijn Sifyrinchium Mauri⸗ tanicum , Í8 een ghellacht van De Szodte ſoorte ban dit ghewas (fepdt Clufius) upt Mauritanien oft Afrjchen/ bat ie ban Feza ende Maroco ghebroght. De ble gelijcken die bande Groos te ſoorte die bp ín Portugáel beeft/feec wel ban gedaens } | maer bleeker purpurver⸗ wigh / oock ſeer e / maer eenen dagh bloepende van —— ——— omgbeboogne bladers Saffraen ende Gladiolus oock een Witte placke Bz ef vs mede-{oc sa bn uyt Perfien ghebroghr. Perfien L : welcken naem bp Het fevenfte Boeck. 425 1. Sifyrinchium Theophrafti met fmalle bladeren. is fptincbium/ ſtydt bp / moet hebben eene wortel die be — borden kan/ ende oock fuicke ierdat tenen Derckens-mupl ghelijcht. Soodanigh waft bp Cirignola in Apulien ( als oock be bolghende) met ten buibachtiae wortel / kleyn als een Bafelnote / met ten toffe ſchoꝛſſe als Die van Coichtcum / den fnupt ban eenen Dolfijn oft Bercken ghelöckendermet ſaſelin⸗ ghen befet/ binnen wit / vaſi / viet ſthigh (makende ats een ons rüpe Caftanie : De welcke bier bladeren upt ghceft oft oock meer / fmal/ hard / geriotviag | binae als Die ban Sladiotus, Koster dan die van ammen Daffraen / vaft ende gheſtreept / met twee bloemen / Die gheſterret zjn / ſsbiadigh in cen bupsz ken begrepen / op d'aerde tuffchen de Bladeren fchuplende : de Dep upteefte bloem-Bladerkens zijn groen oft biolet / de andere Wit / met Dep biolette ſtrepen in De lenghde befchitdert / als den Wilden Safftaen / met korte bracpkens Daer in. De vrucht is — Groen / Drijhoeckigg / tweemael foo groot ats ten Terwe koren / vol cond blepn geelachtigh facdt. In't laetffe ban November komter venen bulb van boven als” aen den —— Des Winters aen uemende / Des ſomers ver⸗ krim, Ee, z. De mede-foorte Daer ban noemt Hp Sityrinchium alterum latifolium, ende heeft dieegbelijcke wortel met een roffe ſchorſſe bedekt als D'ander / maer tweemael foo groot / wat bitter, met breeder bladeren / porrepachtigh / kort/ blinckende / wat baprigh aen De randen: de brucht ig oac —— asp —— twaelf fatben/bijnae foo groot ale vitfen/ v a Kracht ende Werclinghe. Aengaende de wortelkens van de Klepne foette ban Difprincbium Dat Clufius ende Bovoneug befchrijben / be inwoonderg ban de Rijcken Dalencien ende Qurtien hebben Den felben Clufing beefchert/ bat fp fer goedt zjn tegben De pijne ende krimpinghe dee bupeke; maer den ges nen Diefe inghenomen Beef! moet bem ſtrãcks baer nae men / ende fn gantſt he lichaem met danſſen oft fpringhen bez roeren; ende Dar fal De krimpinghe ende romme iinghe feer Haeft bergaen. Anders worden fp (hoe wel de Groote foorte war fimaeckelijcker ig) oock wel ſpüſt —— als Caſta⸗ nien : dan in Brooghe landen wat te fc ban ed ed in Zicilien ende in De Griechfche — den. De Saurita Perfiarnftb Siſt gini Da srt je» als ooch ban De (ooren DE Kale HET: KIWCHPITEL Van Lifch met de klifterachtighe wortel ott Iri Bulboſa. Gheflachten, Et Lilch met Kliftevachtighe wortel / Iris Bulboſa H / is ———— tullen dat in vier ten v et 5 ban Lobel Hyacinthe ter Lifch-bloemen var Theocritus ende andere Potten , oft anberg Violet-blacuwe Iris bulbofa van Enghelandts in’t Latijn Hyacinthus Anglicus, oft En- ghelfche Iris bulbofa van de Herbariften 5 int @nghelfch Flóur de Luce, Dat ig Ziſch bloeme; ende ſomtjdts oock Groot Gladiolus: Deſe foorte) fepdt Chulus / en waft ner ghens in Engbelandt ban ſelfs / ende fp is alleen in be en —— Erf di Baer met de fchepen aegnieno aelgebno — ang ip me be am Han Engl feng went. ä r omen ten 4 nde Lette bi fr In Dick / ende rl Atupn bp na binnenfte goots gews upt- Ù rbe 1 —— upten⸗ ſödes enb it î elke Pers mer verfch -À * 5 — Bheljek is —38 dE mt Latijn Te bulbofa dele verfieolor gheheeten / ban Aohel Spaen(che Hyacinthe van de Poë- tens in Lirio 1lyrico: Get — Iris auguſtifolia va- te De — — men is in de oenen: ne — and 5 in De erer een ko: Ee: en fe heeft Dick wite Bloemen / ende korter ee in Z Ben / al } elek 5 — korter ende ve (mat et langph Klit EE —— 5 met ecn 5 Peer its att egg aen Ön 1ottoor pig je komt alfeen door’t acpen ‚ Verenderinghe van defe foorre met verfcheyden verwe van bloemeris omen 40u / woch onder gen den een andere felee/ ef Daer hae moch een anders elek met eer bifens der vond ende en / op't wee ſtheckens dza⸗ ende: wpt ech een ban De welckt een bioeme fozupt / van gez aente / berkoe ende reuck Bloemen Die aen „middel-ffeel gemepben wijrkende. Meerdere veranderinghe — ſelye ſoorte. Als men Defe heee” ee — tz e s 328 vermenighbuldighen / dán falmen Daer een groote ende wonder⸗ Bacrlijcke beranderinghe van bloemen ín ghewwaer worden: ſulcks dat Ciufiug tatr ban meer Dan achthien berfthepden foorten Han faedt voortghekomen aenghetsechent heeft ; Die alte langh fouden Wefen / om hier van ons verhaelt te Worden. Dan het ig te weten/ Dat het een Deel ban die breede ende het ander (mals “de bloemen hadde / fommighe middel-matigbljcken tuffchen die twee aeftelt: ban het meefte Deel ban allen hadde dry grootfie oft enderfte ende upterfte omghellaghen bladeren) ghemepnljek, geel van verwe / met een gulden placke daer in : boorrs foo was het meeſte onderfchil in de vanden ban De boorfepde Dep onders, fie bladeren / ende in de Dap ohebuite oft ghefheden bladeren Dig Der op tigghen / ſomtüdts oock in De dep oderepnd-ftaende blaz Deren : de Weleke bynae ontalticke berfchepdentbeden Lan bert toe beethoonen / alfmen in De hoben ban De lief-bebhers aenmercz ken Kan. ®Dacrom foude't ghenoegh zún/ Dat Wp Den Lefer He felve ín fulcker voeghen beſchreven / dat bp De eehe ſoorte we kennende / haeft bemercken fal Dat De andere mede-{oorten ban De felbe sjn : Doch de volghende Herfchepdentheden beeft Clu⸗ fius in bit Dmalbladigh Derfehepden-berwigb ghellacht noch willen aenteechenen. Een ban deſe foorten ban faedt voortghe⸗ komeri/badde nae De bloeme drÿükantighe facdt-hoofdekens / bz nae als Die Han ’t Verſcheyden · verwigh Beeebladioh ghefiachts dan dickwijls en ordt Get niet bolkomen tp. De planten Die daer ban komen ghelycken De moeders meeft: DAN ſomtüdts qua⸗ mender cstelijche bloemen acn / wiens dry omgbellaghen blades ren geel waren / doch met een gulden plack in't midden Bers ciert : De Dip ghevleughelde oft tweevoudighe de gecle tonghe bez deckende bladeren waeren witachtigh ; de dry oberepnd-ftaende fmalte waeren blaenwachtigh / dach mét éen witachtighe zenuwe in De middel langhs heten loopende beſett. Den veuck was heel klepn. Somthdts bloept defe ſoorte met De blarùtwe Bꝛee⸗ bladighe / oft met De geele Smalbladighe / fomtidts beel vroe⸗ er. ‚ — ger Geel Klifterachtigh Lich (oft Bé derde forte ban Dodo⸗ neus) ban Lobel Hyacinthus poëtarum luteus Lúfitanicús, Dat is Geel Poetugaelfche Bpacinthe ban De Poẽten / ende Vande Pors tugieftn Reylla buey ghenoemt/blocpt met De tweede föozte in Portus gael / ende ghelickt De Derde foorte Van Clufing in alles teer wel: dan fp heeft dunner oft teerer bladeren / ende wat korter ſteclen. Veranderinghe oft verfchil. ®e bloeme ban deſe ſoorte is ſomtdts wat breeder / ende Lan berwe Haller ros geel oft goudt-geel; geck zijn De Wortelen fomtijdte Dicker ende korter: ende De velach⸗ tige fchee/ Dart De bladeren eerſt upt fprurten/ is met meer bloedt⸗ bezige ffreepen ban bupten doorreghen Ban in De andere met Bleeck-geele Bloemen / Die ſomtidts niet blsedtverwighs aen hact —— en heeft: Boorts foo ſprupten De bladeren van beyde des ſoozten voor den Winter upt der aerde u. * — ORL Te « ss Blaeuw Klifterachtigh Lifch , ín’t Latijn Iris bulbofá quinta Gue cærulea, Ban ſommighe lief-Gebhers ban Gollandt Portugaels Klifterachtigh Lich gheheeten / en ig ban Cl net int wildt ghebonden. Bet ghelijckt de berde foorte ban bladeren ende me gantíchelijck : dan De Dip omghellaghen bladeren ban De loeme zijn in Dit ghefiacht blatuiw ban verwe / met fom: ogher gheverwde ens vanſt midden ban dat bladt tot de repdt nde geteerhent/ ende ban Daer tot het on⸗ tene geele brecdachtige placke hebbende / met el, t enghde gyebeplt wordt «De Dep andere Daer op ruftende ende kromme oft ghebulte bladerkens zijn oock blaeuw ban verwe / maer wat bleeckachtigher :de Dep lactfte overs epnd-ftaendt bladerkens zijn donckerer ende boller blaeum. Den reuch ban defe Bloemen is bynae als Dier bart De Lindes bloemen. Voorts foo heeft defe foortt twee oft Dep bloemen eenen ſteel wat ſpaeder bloepende Han alle De andere ſaorten / ende niet voor Dat alle Be andere verllenſcht ende bergaen zijn: dele ſoor⸗ te ie biet te lande upt —— eerſt gheſonden gheweeſt. Ver⸗ anderinghe, Somtůdts heeft dit ghewas veel ſchooner bloemen; te weten met pen / ende met grooter kromme Luite bladeren op De twee eerfie ed 4 ken veuch met De andere. Sock foo ig Den ſteel omtrent de t knichens Daer De bladeren upt fpeupten/ upt den purpuren attachtigh ban verwe. —— Aridere mede. ſoorten van de voorgaende, Een ſoorte heet Groot Franfch Klifterachtieh Eich, iet Latijn Iris maior Francica , ende is blaetiïto met Dicke bialerte ffreepen. Spaenſck oft Coùftantimopélfch Klifterachtigh Liſck heeft blaeu⸗ /ende deb naeuws oꝛj j ban ſommi _Hifgânica oft — geheeten. Dan deſe zijnder —— Lifch mer bloemen al — gock úpt Sp ã ghebꝛoght / maer is sint Latij Iris bulbofas guftifoli Preter fore. Duitcke is onder De Bies bladinhe —— * —— Lifch var Afrijcken, inſt Latijn Iris bulboſa Mau- ritanica, is ban den leer Boctoor Ogier Llupt upt den ‘Hee-hant ban Afrfjcken ghebroghr / ende ban Ciufiug beſchre⸗ Bert / foofe in den bof ban Eihriftiaen-Porret boort: e is een leeghe ſoorte ban olp at org wortels en naeuws {oe groot ale het npterfie lide Han den mag vingher / in bele brupne harde vlieskens ghewonden. Den fiel is ad auderbalben boet hosgh wat gheknoopt / met dep oft bier gheſtreepte bladeren / eenen boer lang : op het fop ban den oft ghe⸗ 3 Ende DE Dt aende sho te begane — J de Andere/ Dat ig de Wilde apitel ede. 3 de Perfe-bloemEn woꝛdt n Cruyde-Boeck Rembefti Dodonæi. ſteel komt ten bloem oft meer, inven vliesken befloten als de ars; Dere Lifch-bloemen / maer veel klepner : De Dep omgheſlaghen bladeren) als oock De heele bloeme/ zn geel / ende Daer op ru⸗ fien andere boogbs-abewife ghebe derde bladeren / het tonghaken bedeckende / binntn-Wwaerts met ettelijckt fwarte aderen ter fijner, afloopende vertiert; maer De Dep, overe ynd · ſtaende bladeren, die men in De andere Bloemen bart Liſterachtigh Tiſch pleeg) te fien/ en beeft fp niet:.Dan in ſtede van Dien/beeft fp Durme bp nae bapys- ghewiſe fnippelinghen/een dupm· breedde langh. Dp bloept mer. de Portugaelſche Blaeiwe ſmalbladighe / laeter Dan D' andere ende en beeft oock gheenen reuck. Andere vermaenen ban een Klifter. àchtich Lifch uyt Spaegnien, fonder opftaende bladeren , Bat in de @Oogftmaendt bloept / maer De bloemen zijn blatuw: dat mifchiert éne mede-foorre is Van deſe Africaenfche ſoorte. PS Iris Perfica woꝛdt eene mebe-foorte Van De Irides Bulbofas ghe⸗ houden: Dan daer van Wordt in't Bijvoegbfel van't Hodrgacnde Capitel ghehandelt. Á À Kengaende De menighte ban de Berfchepden forten ban dit ghe⸗ was / ſoo heeft den ſeer gheleerden Foachim Venier op de Pprence berghen ſes⸗ en⸗ twintigh ed sn ſoorten ban dit ghewas bez ſthreven; onder De welcke bp nochtans niet en begrijpt de ſoorten met geele oft roode bloemen / gheinerckt hp aldaer geene ban dier⸗ ghelcke verwe ghevonden en heeft. „ Dantfaedt ban de Grelt bloemen komen óft heel geele bloemen / oft geele met Dip recht opſtaende bleeke oft witachtige bladeren / oft blaeuwe / oft als met rood gheteec kende bladeren, -Den't ſaedt Han de Gele ſoorte met berfchenden verwe ghez menght komen oock geele bloemen doort / oft aock geele met De Dee techte bladeren wit / oft eerft hebbende geele lippen met een gulde placke berciert/ ende Daer nae Wordt Die geele verwe rondom. die placke gant ſth blaentu; De ander Dip berwelfde ende de Dap recht gpftarnde bladeren zijn Doncker purpúr blinckende ‘infghelicke: Komen daer bloemen van / die aen haer geele lippen ſommighe Ranz ten hebben upt den groenen blaeuwachtigh ban berwe/ de guide plackeomringelende : voorts foo komender sock andere bloemen: ban/ die haer moeder oheliijcken. — Dan’t facdt Ban de Witte farte Komen bleecker bloemen voort met rechte bladeren / Die twit oft Witachrigh zijn / oft upt Den blacuwen purpurachtigh / oft haer mo ij 7 ip sa n purpurachtigh / oft haer moeber-binae ghez te t alle Defe Verarideringhen is het te ghelooben/datter à ghen berfthepden foorten Lan deft bloemen ghebonden — den; daerom ſullen Wp Daer niet meer van ſpreuen Eyghentheydt van de Iris bulbofa ende hare mête-foorte. Alle De geflachten ban Dit ghewas worden feet deel ban de Meren ghe⸗ guelt / in ſonderheydt De derde ſoorte van Cluſins dat de tweede Ban Dodonens; te weten foo wanneer de bloemen open gaensens De dat om dies wille / foo Chiſius Van ghevoeien is, Dat fp eers Daeuwachtigh fap ter fijden upt geven eñ Van haer ſprepden daer de Mieren feer nar haeken ende loopen. Voorte oock de bloemert ‘ban alle deſe ſoorten / als fp beginnen te berflenfthen oft te-vergaens worden ghemepnlijek foo in een ghetrocken/ Dat fp de klaeutmer Ban cl / ende in fondethepdt ban eenen Liechen-Diefs eken ;’twelck in De andere foorten ban Lifch-bloez J ſchriven / dat de frerien van De Iris bulbofa, wanneer fp haer bloemen voortahe roght hebben / noch ſullen volkomen rijp ſaedt k al waert fake darmen: haer De wortelen van onder upt trock oft afſnede. Bet ſaedt van deſe bloemen in d gerde gheſteken bzenght planten vorhet die meeſt alle in vier iacren tújdts bloemen krijgen, Die dicks tlg Ban hart moeders (eer verſchillen / als bosrfepdt ie, € aenmert kt inde planten Die van het ſaedt van deſe Iris bulbofa boortgekomen zijn / dat de — — meeſte deel van de ſeine / die eerſt upt Fer aerden (pt bladeren boo mer nan 0D EE CREEL Van Crocus oft Saffraen. Gheflachten. E der be bloemen worden oock de foorten Gan Safs Of tegn vaneen Ee ki ve), ) 4 te ergabrren; ende daer af llen wp ih bit Captrel Fpzeken: — wp in’t naevolghende C be % Ghedaente, \ ï feet malle blâderen : blaeuw / die ban het Colthitum abri: pur ende ban berwe: elcke bloeme heeft ín De ‚midden dip oft bier Tanghe Draepkeng / blammigh boft 0 ens gloepende roodachtigh Ban verwe; de welcke } — * ſterck ban reuck —— het hooft befwaeren ende met dampen llen. Dele ‘Draephens worden in dele bloeme meeft gheacht/ghefocht/ Bergadert/ ende met naem Lan Daffraen oneral vervoert ende verkocht. De wortel ig Klifterachtiah oft atupnach- tigh/ igh ende layyigh/ geel bp een waffende/ ende langh overblijvende, en € Plaetſe Hettvveede Deel. Het fevenfte Boeck. 329 Saffraencrurt oft Crocus fonder bloemey · Gaffraen-crugdt met btoemen. g Place. Saffraen wordt in verltheyden landen en ; ENE eid lt rijcken gefaepet ende ent/ ende ftact aldaer in bꝛee · Saffraen verſterckt inghelijtks oock dat Gerte / ende de ende Wijde Belden alg het koren en groept ; bifonder hrenght de rauwe Vochtigheden ban de boft tot morwig: iu Get landtſchap Cprenen ban Cilicien/in Dicilien,/Ftas pepdtende tijpighepdt / opent Be longheren/ ende maeckt Yfen/ Ooftenrijch/ Wooghduprichlandt/ Pranckrijckende die vypende log Van alle berftopthepdt : iae is daer in foo Enghlandt, B teen beguaem erde krachtigh/ dat door delen Daffraen dicke > @heophrakus ichrüft/dat tSaffraen-rrupdtte Weel: wuls de upt-teerende mentchen / die in grooten noot ban, endete beter g / anneer dat met voeten ghe⸗ den lijve waren / Ende bijnae op hun fferben Leenen te e beg eñ Daer: Eder dae heee zijn geworden / ende hun verlcren gheeſter En hebben / Bat bun etrelijche baghen verlengt ie ghemeeft / als fp daer ae ; 3 ee Bitte hete bee BE Liar. t endedenargeboote + Waer i 330 omde ude gelwillen te vermorwen ende te verteeren / en⸗ de om alle oude zeeren te genelen / ende de ſuerte te verſoe⸗ ten: hp is dock goedt oin De ont ſtekinghen ende verhittin⸗ ghen die van bloedt ende gallachtige ſcherpe vochtigheydt Beroorfaecht zijn te verlathten. Men voeght den Saf⸗ fraen dock ſeer nutteljck by de ghenees menghelinghen diemen teghen de gebreken der goren pleegh te bereyden. Allmen Saffraen met Melek oft met Gooſen water oft Venckel water vermenght / ende het aenficht daer me⸗ De overftrijcht / vindtnien dien feer goedt Om DE goghen te bewaeren Han de pockskens / ende andere heete ſint kingen die door eenighe dierghelcke ſierkten op de ooghen plegen te dalen ende te ballen: want den Daffrden drift te rugghe ende belett alle de boehtighepdt Die daer foude moghen toe vloeden oft fintken · Verkiefinghe. Den beften Saffraen (Waer Die oock gez grdepet magt zijn) ís den gheuen Die ſeer Bet ie / verfch/ Wel-riechende ende krachtigh ban reuck / ros oft gloepende rood Han Verwe : dan Die verwelckt ende vermuft oft verſchimmelt rieckt / is gantſch te Berwworpen / ende Door onnut/iae boog fchadelijck te houden. — Aengaende den Daffraen/ foo verſekert Dioltorides/ Bat den beften in het landtſchap van Alien Corycum ghe⸗ heeten qroepet / Die daer nae oock Coryceus ghenoemt Wardt. Maer nae volght dien Daffraen dre niet verre Han dat lele Corycum gebonden Wordt / omtrent het landt⸗ fehap Lycia genvemt / eñ op den bergh Han dat ſelve landt IL peia diemen Olpmpusg noemt. Pae efen acht Gp Hoor ſeer t den Daffraen ban Zge in het landtſchan Eto⸗ liasoft Kibanten: Die van Diclien pleghen Haeren Saf⸗ fraen Hoor Ber. Onkrachtighften ende flecht{ten teachten die omtrent De ſteden Cyrenen eñ Centuripi groeyde. Den deſten Saffraen Gan Ztalien is die van De ſtadt Aquila gheheeten pleegh vervoert te vaorden / ſoo Matthis lus be⸗ tupabt: dan men bevinde / dat den Saffraen die omtrent Weenen ín Doftentijck wâft / Beel beter ig dan den Ita⸗ tiaenfchen die van Aquila komt, Fn Drantkrijck en waſt nergens beter Daffraen ban die bp Agen groepet/ ende bp Parbonen / foo Guclhiüsfchrijft:. Wen houdt oock Hoor feer goedt Den Daffraen die upt het Zupdt-gheweft vans Engelant pleegh gebzoght eñ in andere landen gefonden te Words want die vpt den Nooꝛd kant ban Engelant en upt Schot landt kemt/ wordt voer fletht ef onnũt gehoude: q _Hinderniffe; Al ist fake dat den Daffraen foo bel deughden ende groote krachten wordt bevonden / noch⸗ tans betupght Air Gp de fieckte Doda genoemt/ bie met een groote fwaerighepdt ende ſmerte des hoofts komt/ pleeg te veroorfaken/ ende dat hooft leer z ch fg: twelek te verſta ee De ade in tearoote menighte neemt. alfmen eel Saffraen feffens ghebruptkt/ dan beneemt hp den menſche lijn ru⸗ fte / ende belett hem ’tflapen: twelck onmatigh waken Erencht den hoofde feev/ende valt de Linnen feer (châdelijck Wijten/ ende quaet. Dan daten is den Saffraen niet te ì maer den en díe hem te Beel ghebzuycken. Wantalle goede dingen te Beel xbeligh worden ſomtidts quaedt. BIIVOEGHSEL. Der alie den Daffraen gens zupekts daer O om ia pee bjnae onnaonig Daer iet meer van re joen/ban daer af. Dus fullen wp bier alleen tat bp beeghen aengaende De / epghentheydt van't ſewe. EEn — —— Cruydt·Boeck Rembert: Dodonæi. Saffr acn gheplant zijnde; maah wel neghen iaeren blüven ſtaen / ende dan elders oheplaut fal noch moghen profdt bacn Ende uus telijck weten. Viel ist waer / Bat het bele affctfels inte Ehpne bollekeng ter fijden upt- gheeft; de welcke alle Dep iaeren wenh gez nomen meeten worden; anders foude het erupdt berdruckt worden, ommige planten’t voont befte ban half Gogft tor half Septem⸗ ber; ende iegohen gen De wortel wijn belien dic unt ·gheperſt zijn ende lactenfe twee oft dep iaer in D'aerde fonder wederom te ber planten : maer alte iaer in April eude Rep bindtmen De drꝛooghe blaverg tfamen/ ende men treetfe met boeten omtrent tiwee binz Bhers diep in d acrde / onder De kliſters te querfen: ende nae dats men bet oncrupöt twel upt ghewiedt heeft / als de bloeme vip is, gbelfjek in GoGftmaendt oft daer omtrent / falmen Dat Laffraen {morgens met den Bonnen opgang plucken/rnde fomtidts sock fabondts/dat is upt fin gupskens oft bloemkens trecken/ende op llaep-lakens legghen / ende wel laeten drooghen in de fchadutwes ende wel reynighen ende fupbeven/tot dat alte vuplighepdt Dactupt iejende Dan bewaeren Dat in een Drooghe befloten plactfe, Als nu Befe wortelen ban Daffraen dzp iaer achter den anderen bloemen fulten gbehant Hebben / falmen Die in Den Meert ban het bierde iaer upt trecken ende in de ſonne Droogen/ als fommige Deen / om op een droogte plaetfe oft op folders te be waeren/ tot Dat (pop een andere plactfe in wel geoefende aerde geplant Worden in Deptemz ber oft daer omtrent, é Voorts fou falmen goeden Deffraen kennen / als hp grof ban bladers is ende in eenige vocht ighexdt gejepot teeftondt fijn berte fchiet/ hoe wel dat den opiechten Daffraen mer foetighepdt als Hhonigh vermenght zijnde) fn bertwe oock riet en pleegt ban ſich te gheven. Oock houdtinen dat voor goedt / twelck behandelt zijnde ende acn het aenficht gehouden in D'oogbe bit / ende ſchoon ban verz Weissoock als't de vinghers verwt / ende Dat het eenighen ſtercken reuctk heeft / ende niet ſeer Beuckinhenie. — Sommighe bedriegers legapen ben Daffraen in fijn te weyt⸗ ken/often befpracpen Die maer lichtelhek Daer mede/om Dien ſwaer⸗ der te doen weghen oft ſy ffooten hem met De Bloemen ban Enitus oft Cartamus/dat banden ghemepnen man Wilden Dafs fraen gheheeten ordt : maer dat bedzogh ſalmen lichtelijck Door den euch ende daor De berfchepbenthepdt ban He verwe ontdecken, Andere hanghen den Saffraen in een borneput oft reghenback / ende laten hem Daer eenen nacht oft etrelijcke uren in : ende Dar be⸗ vindemen Dat hp De Lompen ban’ t water inghetrocken hebbende, geel fwaerer weent; maeris dice te ergher / ende vermuft eer. Kracht ende Werckinghe. ffracn wordt in alle landen Heet gebrupckt bp alderhande ſpſe (infonderhepdt die ſwaer ban aerd ijujende dick bloeat pleghen te maken) uiet alleen om den Wille ban juen goeden veuck ende fmacck ; maer gock om Dat hp bet herte, berquickt/ende de ſwaer ighepdt ban de ſpuſe bermindert/ende boz Ben bien alle gherechten in t aenfien lieffeljck maeckt — — De houwen die ecnen u acbepdt hebber ſullen (eer ver⸗ licht worden ende tot ghemachelijck baren komen / alfmen haer een Weprighsken ban de Ertractieban Saffraen met eenighen dranck ingheeft ende Daerom mort ge Ertractievan De Achpmiften in Den gehouden : want fp is feer goedt om de krachten beg tard st be re en — en p nu Saffraen oock ſeer teghen den hoeft / ende het Pleucis oft pijn Van De ſode / ende alle de berftoptheden. Selfs bp is inbe ghebzeken van De boft foo krachtigh / Dat cen halve ferupel daer ban / tot anderbalben ferupel toe / meteen n muſ⸗ tus in ftercken win warm te drincken ghegheven / de tagtihoftine heydt gheneeſt / als Bodoneus oock bermaent. Fn Diet baeghen — gbebruptkt/ ie Yp oock leer goedt om Den aedem Die Door koude houder: len. — Ben Svaffraen te Bichrunchen ende bien bee í — —— Te Eten et eneen e nacden Daffram harren naem boeren) alg Oxycroceum, ende EEA, Het tvveede Deel. ende maeckt weeek/ eenighſins thoonende de krachten ban Saf⸗ fraen/(epot Biofcorides/want in tfelbeeen groot deel Dafftaens ghedacn wordt. 4 é In Jerlandt (Daer Dit ghewas beel pt) wordt den Daf: feaen beel ghebrupekt ban De Wilde Ferfchen /om daer mede Hun onderlijfkens te verwen / om De felbe ban lupfen reyn te houden: ende om dat Yp frer goedt is om hun de leden te verſtercken / ende den moet ende kloeckberrighepdt te beermeerderen. De wortel van Daffraen-crupdt ghedroucken doet de verſtopte ende langh opgehouden piffe voortkomen. Ander ghebruyck van Saffraen. Men pleeg den Daffcaen Heel te gebrupeken om Daer geel mede te Berwen: maer Daec-en-boven wordt hp ban ſommighe ionghmans langh in den mondt ghehou⸗ Den ende gheknatwt / ende Dan be-aedemen fp de vrouwen / die fp dencken bat ghefchildert oft geblanckert zijn: want in Dien Dat ſoo is / ſoo (uilen Die brouwen Van ffonden aen dieeck worden) ende alle haer ghemaeckte oft ontleende ſchoonhepdt berliefen. HET VL CAPETE DL: Van Wilden Saffraen. Gheflachten. B Ehalven den Saffraen / die om ſijn draepkens wille (Diemen epghentlijck Daffraen noemt) pleegh ghez faepet ende onderhouden te Worden / Vindtmen noch Hele andere wilde fooyten van dierghelijck ghewas / die den @Canumen Dafftaen ban ghedaente wel wat ghelijck zijn / doch Geel onnut Worden bevonden. Van dele iffer een foopte Die in HE herfſt bloept: de andere bloepen in De Len⸗ te oft het Vooriaer. Onder de ghene Die in het Vooriaer bloepen zijn de ſommighe grooter / ende hebben breeder Bladeren ; fonunighe klepner / ende hebben Gnaller blade⸗ * le dele foorten hebben wp in de leg naevolghende grepen. ô Sp itey Saffraey Die ig dey Herfſt bfoegt, oft mien Zerg Daffraey. Het fevenfte Boeck. zt kens: nae de bloemen vᷣolghen in de maen ⸗ kig he haruwkens / Daer het laebt in digen bi boft geleid 1de wortel is Die Van den Cammen Daffraen 2, Be Tweede Wilde fo Lan Da eerfte ban De Groote Wilde ; — Ken bloepen / ende breede bladeren hebben / ig den Tanumen Van bladeren leer ghelck / doch die zijn een Wepnigisken korter : de bloeme ig sock van ghedaente die ban den Tammen ghelijck / maer is witachtigh ban berwes Wiens upterfte met Doncker purpure oft violette ſtreep⸗ NEerfte Sroote foorte Gan Wilden Gaf- fraey Die in de Dente bfoept. Teeede Sꝛoote foozte Gay 80 ilden Saf⸗ fraen die in de SZentebtoert. 7 Map Cruydi-Boeck Remberti Dodonæi. doozreghen Ende ghehaort ig. Wet ſaedt is oock ín * — * — optel Teeeden Kleyney Wildeny Saffraen oorte oock eenen at alg de an⸗ Dere foorten ban Daffraen. Ede lie bie in de bloe- die in de Lente bloezt. me fteken zijn oock geelalg die ban den Eerften Wilden Daffraen diein end Deff bio bloept. 3. Den D en Daffraen/ dat is de Ander Groote ——— van oib Beene ín de Lente bloepen= De / Geeft Wat breeder ende korter bladeren dan den voor⸗ belchreben, Dan ban delen foudemen twee verſcheyden mede ſoorten moghen maken ; ban de welcke de eene eert detijd jn heeft / — een ej bend an een purpur bloemken. De dracpk Dleeck-geel : de wortelen zijn Klepne bulben/ oftatuprie —2 bollekens/ kleyner dan Die Ban den erften Kleyney Wildey Gaffraey Die ig De Dente bloegt, —* andere zijn eensdeels uyt Itallen — if dai ende zijn hier te lande inde hoven Her ief hebbers (eer vermentghLuldight — / alleen — Het toe-doen ende neerftiahepdt Lan den fe Carolus Clufius; upt wiens beechen opde hefehnifinge van ——— ſoorten van Wilden Saffraen ghehaelt ene Die € Tijd: De Eerſte ban bete Wilde va aaf: fraen bloept/ alg — —— bend BEE — iijck ín de maendt van Kovem Dine: En pn Ze — op baerepgijen landt in tua — q Naem. aile deſe truyden moghen feer welden naent - „3e Di oe ante, bhi: wan Wilden Saffraeu Hoeren, —— Crocus flac & rekent — van Saffraen fris; ghemercin bat fp: ein ane Deun ianghlmoepige bun: 1. De Eer fte heet in” satan Die ban Ammen Saf⸗ datie Wilden fen. —— —— een kort boetken oft fteel- : Klepner ban bat van ben Cammen Safs borre. Dierghelijkk isaock 55 — ichwijls- : wi — — 18 Het tvveede Deel. ons onmogijelijch te raden / Wat ſoorten by de ouders be⸗ kent moghen gheweeft zjn. g Aerd, Kracht ende Werckinghe. De krachten van de⸗ fe Wilde foopten Lan Saffraen en zijn bp de nieuw? Erupdt-befchrijbers níet ghevonden / nóch ban de oude beſchꝛeven oft naeghelaeten gheweeſt: ende niet fonder reden zijn fp Wilden Saffraen gheheeten / ghemerckt hare dꝛaeyen gheenſins nut en zijn oft ghebꝛuyceigea/ als die van den Cammen. BIJV OEGHSEL. D € Witpe foorten ban Saffraen zijn ban € luis ii tivee ges flachten berdepit; te weren in Den Wilden Saffraen van ben Berfft/ ban andere Bergh· Safftaen gheheeren; ende in Der Witz ven Saffraen bau De Lente : die nochtans oock tweederhande is. Dien met fmalle/ * — — heien Defe fullen Gfonderlijck ſpreken / foo Cluſius die rijft.. — ze —— ende Hertſt·Safftaen. i. De cer⸗ fte foorte van Bergh-Sâffraen in den Herflt bloeyende, ban Do⸗ doneus eerft befchreven/ m’t Latijn Crocum montanurk & filue- tre, heeft cen bloeme/als Bodoncus die befchrijtt/Klepnet dan die ban het Tam Daffeaen-crupdt/ban binnen dp ſaffra werwighe draenkens hebbbende / ende een geel priemken / dat oöck im Dzaeps Keus epnbigbt. De wortel is klepner dan Lie ban Tant Daf: fraen / wit / bolfappigh/ ende als met fommighe knodpkens afges teeckent / om Dat het bovenffe deel ban deſe wortel grooter Ende after Wordt / ende het ondeefte bergaet ende lapper wordt; beyde met Dicke bellen bedeckt / ende onder ghevefelt. Zop is eerſt ſoet⸗ achtigh / daer nae onlieffelijck ban fmaeck . Werplant sijnde bioeyt dit gheflacht in Deptember / oft broegher. De faedt-hoofdchind hebben rijp ſaedt inden Bep. z. Bergh-Saffraen vanden Hertſt met violetachtighe bloemen, ban ſommighe Crogum ſilueſtre, ende it Spaenſch Arafvan faluaje , Dat ig Wildt Saffracn, gheheeten / Bꝛenght oock fijn bloeme boort in De maendt van Zeptember (onder bladeren op cen kort ſteelken / niet ontieffelijck ban rruck / ban fes ghelücke booren aen vonde bladerkens echt/ donc⸗ Kerp r ende bijnae bioletberwiat/in’t — — draen⸗ kens e ende cen priemken/’twelek voor aen ſeer ghefpleten ende Dickachtigh ie. De wortel is alg die ban de boorgaende foor: te / ſommighe af ſetſels tet fijden upt-ghebende. 3. Bergh-Saf- fraen van Conftantinopelen, in den Herf{t bloeyende, in't Latijn Crocum montanum tertium geheeten / beenght voort eer bloeme die geenen oft immers feet bergangelijcken reuck heeft / van fes blades ten ghemaeckt ; ban De wele ke De Dyp binnenfte wat korter $jnsdan allegader booten aen vond / eerft witachtigh / Daer nat met langs heydt ban tijden Daer wat bleeck blaeuws bp hebbende; Hoe wet dat t nochtans upt Turtkjen voor Blaeuw Saffraen (Safran mas y) gefonden was. Deſe bloeme bloept in Octobersoft wat broes gher. In't midden ban De bloeme ſtaen dry geele draepkengsende gen geel priemken / Dat oock in Dip Draepkeng bechzepdt wordt, Deſe bloemen zjn veel in't getal/te weten Dep/bier ende ſomtüdts vock wel bf. Als ſy vergaen zjn / komen upt de wortel vijf oft fes oft meer-blaveren/ npt een Dun velleken pen tende Daer De „Bloemeneerft in betwonden karren weleke bl Wat breeder zún dan, die ban Tam Saffraen / aen D'eene gee met een, Gereepe,in be lenghde doorreghen / aen D ander fjde infgtljcks soc twee Dierghelgche ſtreepen hebbende. De wortel is dts (oa Dick als eenen Bupm/bijnae rond wit / baſt / met eene beupne {ba 4 fe bekleedt / onder aenfeerghebefelt. 4 Bergh-Saffraen oft Herf{t- Saffraen vândé —— 08 an Den felben hele ad ne even ende in't La: rocum Pyregxum aúrumnale, bloept : en ve tember / ende heeft cen bloeme Die grooter is Siebert bere miel patent Bord In beelen eben IDE © pr zn Ek pe —— — gantít geel. De bladeren ban dit gellacht en winen niet teeftont „oort nae Bat DE Bloome verdenſcht en van Safin did in de Lédte bloeyt, óft Vfoëghek net breede bläderen, van Clufius befchreven , komen alles nde De, ghedaente Dan Dé blad — — ge Det Î breede bladeren, ef witte bloemen,’ —— nte mee br Ade — ef brik 15’ dlbo — Dip oft bier Beſe foort ; / meet he andere ſoorte ban deſen 4 eraadernghe: Benzpaptft bladerden e sin ſomtüdts met purpurachtighe aderkens hes — — efen purpura: ; fömtúdts loopter urpure ni alje pe Uldbercn Van defe bloeme. Lobel vers k Bꝛoegh Dafftaen / ban hem gheheeten laeutwe-kanten / ende met 2. Saffraen van de Lente met anr Boost midden ban bit Dafftäen ban de Lente) met b ‘blader ter (den upt-gbefpiepdr, ſiyck maken. Gotk u —— verus purpurco verficol peren mét Den Cam: sarge nv he pi ti Het fewenfte Boeck. z3 breede bladeren ende klèyner Purpure bloemen (mifchien den Wits Den Saffraen van de Lente gebieel puepur 836 —8 Lobel) beeft Wat fmalter bladeren Dan De boprgacnde foorte : De bloeme fp:upt upt een velaehtigh omwindfel / op een kort fleclken fraênde : ef ig ban fes bladerkene ghemaeckt / ban verwe biolet phrpir nae Ben blaeutwen tretkende : Dan het oriderfte van de bloermri ende fopperfte ban’t fieelkert zn doncherer purpur batt hére. 3. Saffraen van de Lente met breede bladeren meteen ârooter pur pure bloeme , Gan Napels gheforiden / beeft een Geer feboone loes me ban (Es bladeren abemaeckt : ban De welcke De Dip upterſte / De Dip binnenfte Wat korter wetende ombarten ende beſlupten / beel grooter dan Die van t boorgaende / anders díe ban bers twe ghelijck ghenoegh lieffelck ban reuck/ inhoudende dip witte Draepkene / bedeckt mef groote geele noppeh ; ende Dact tuffchen fprupt eenen langtachtighen vooren in Dep wijdachtighe bups⸗ kens berdeplden goudt-geelen priem. Met deſe bloeme kamen upt ten velachtigh omwmindfel dip oft bier bladeren / die bart de voor⸗ gaende ſoorte niet qualdek ghelickenve) doch wat langher dan die, De wortel is groot. Verauderinghe. Somtijdts zin De bladeren ban Def ſoorte grooter dan Die ban tentahe andere foorte ban dít Peet. Dt het ſaedt ban deſe felbe faarte / ende oock pt Ita⸗ ien / komen plantkeng met grooter bloeien endt eel bꝛeeder blas Beten / heel vroegh bloepende ghjefijck den Peetfchen gheſpicke lden ende Den Geelen gheſpicke lden Bet facùr ie rood langhworpigh / dat tichteldek upt-fprupt : dan het vermenighvuldight Ach bibens Bock wel.fog feer Doo? fijn af-fetfels. In't Tathn heet Dele farte. Ctocum vernum lauifolium purpureo flore maiote, tat Onderfchilban De andere met kleyner bloemen / bie purpureo fore fminore toe-ghes noemt wordt. «, Saffraen vande Lente met breede Bladeren, witte ende war gefpickeldeoft.geftreepte, bloemen hebbende, ín’t Latin albo verficolore aut variò flore toëghenaemt / krüght wat korrec bladeren dan Tam Saffraen / andes De felbe in alles gheljek: Baer tuſſthen fpripteri twee oft oen bidemen / grooter Dan Die ban be Cerfte ende Tweede foorte/Dah fes ooren aen fpitfe bladerkens ghemaeckt; Ban De welcke De bip upterfte, die bleeckachtigh van Jupten zijn / met Dep upt den f Watten purputachtighe ſtracien van uder af tof oven toe gheſtreept sijn / ban binnen wit : Dan de Ep Ginnenfte bladerkens zijn heel wit : de aPepkens zíjn Die ban bei Bergh-affraen ghelick ; maer den Ë im is wat bleecker berint. Wet — Oberbloedighlijk voort / ende is upt den Dffen witachtigh / ín Drjkantighe boofbehens bedoter. De wors Lis oock ban Bupten * wit / onder ſelt / als d andere. Veran tidts krioht deſen t — me / ſomtudts twaelf —— Kij : ls eel ghchadt ende fien, al ven ondius etrelijche ft ; maer Dit gheheuct a ommighe taeren / ende — iaeren en hebben ſher maer — oude ghewoante. Deſe ſoorte is foms tide kleyn ende ſonithdts Heel groot. ——— Be Eerſte / Tweede ende Vierde ſoorten ban Vefen Vroeghen Saffraen waſſen in Swit landt / ende zyn aldaer Hurricff ende Leifrat gebeeten;men bindefe oock in Italien op de bergen ban Dez tona. @p anberr plactfen bart Ftalien bindtmen Wilden Saffraen inde Lente bloepende / met purpure / witte eñ met purpur ende wit gemenghde bloemen Elders wãſſender met witachtige oft eerſch⸗ achtighe bloemen; ban de welcke de tpterfte Dip bladeren omamie be Dicke purpurachtighe aderen debben die He Bloeme feet lieffe⸗ Ô waſſender mede-foorten ban deſen Daffcaent die foo groot sijn — ammen —— mtydts hebben fx bleecke bloemen / ende die ban het Solchicunt, famtijdts die hen, — Cammen Saffraen heel ghelijch. Omtrent Livorno in Stas. lien waſt een foor — vibe vd met een ſeer Doncker pürpure bloeme. s. Saffraen van de Leite met breede bladeren ,pur-, r ghe d feet Sne 1 Beert tt erb bar aen Ee ndgn e e in aer nae in de Lente * eigne b ſoo groot als Die ban de ooite :_bän welcke bloemen DE Dip uprerfte bladerkeng uot —— zuf ur verwigh zun / ende ban onder tot — pie berecht — in ket sn: b j purpur 5 A B nochtans dock met dierghelijcke’ , Bet fdedt ís grauwach⸗ eenighe (pickelde oft — dor Ope ene it Ratún ta: De k dacht en fchiut nief heel te verfchillen Ban de foo Diner den Lent· Saffraen met eer p J epen / in t Latin Croens vérnus ferotinus primus il= ueftris flote purpurea rubenre, violaceis lincis ftrìato ban Aobei gez heeten eft befchreden, &. A. Saffraen van de Lente met geele bloe renì ende breede bladeren, in't Latijn — Crocus vernus la. zifolius Aauo flore „ heeft biet oft meer Glaveren’; langer Dart die, Var de Bijfde ſoorte onder breeder Dan hobensosck twee witte eepen in De lengde hebbende : met de bladeren berthoont haer. Dip úpterfte bladerkens Î É a — win en — nae ck. De wortel is grooter ban Die. Bu, Deſe foorte ban Daffraen biengtje merz. * 1 534 Bloemen voert dan tenighe andere / iae fomtijnre Dier in’t ghetal. Veranderinghe. Dan hetafghevatten fatdt van deſen Geelen Daf fraen zijn Bloemen vosrtghinomen / fepot Petrus Bondius/wieus Dip urterſte bladeren ban onder tot boven foe met Dip purpu⸗ xe fieetpen betoghen waeren; anders met De groote Dracpen ende Fiepneu middel-klepel be andere Geele ghelichende. Somtüdts hehben de bloemen acht oft thien Bladeren : een ban dien hadde bf bladeren binnen) ende vijf bupten t ; De dzaeyen vijf kndt groot; den ftamper oft klepel kort / in febenen gedeylt oft gez Kloben. B. Saffraen van de Lente met breede bladeren ende goudt- geele bloemen is een mede · ſoorte Ban De boor aende met war kor ker bladeren / ondernochtans breeder. Defefoorte bloept vroegher Dan die mer geele bfoemen/ende brenght oock vele bloemen boort, die wůder open ſtaen / Van fes bladerkens ghemaeckt / die de ter / ende Bijnae voer rond zijn/ gantſch goudt-geel bar verwe Draepkeng zijn korter ende breeder: Den priem is ſomtüdts in pier Deacpkehe Herdeplt. C; Saffraen van de Lente met breede blade- ten ende bleecke bloemet „int Tatijn Crocus vernus larifolius palli⸗ „do fiore gehetten / heeft oock reede lange bladeren: be bloem is ban’ fes boor fpitfe bladeren nhemaeckt/ gant h bieeck ban berwe) van bupten met groene aberkeng onder aen geteeckent. 7. Saffraen van de Lente mer breede bladeren eet geele bloemen , met ſvart⸗pur. puracktige (trecpen, heeft bf oft fes bladeren, bijnae die van den Tainmen Safftaen Bilde? gen d'onderfte ſyde npt den purpuren ſWartachtieh ban verwe: daer tuſſchen Komen ghemepnijck twee bloemen voot / Ahnae goudtverwigh / den reuck van den Tammen Daffracn bynat hebbende / van fes bladerkens gemarckt: van ze welche be npterfie dꝛx war ſmaller Kd ende Boog feherper / ban onder tot boben toe met dry Dick acltighe fwartpurpure ftreepen ih De kughde loopende / ende aen He fijden ver ſpreydt znde / Deore teghen:de Dep binnenfte zjn bretder / eñ onder aen Dan Gupten unt tk arten pup Epurberwigh: den ſteel Die de bloemet voortbrengt mmet ſes purptre firaclkens berciert : in t midden ban De Eee ſtaen geele draepuens / met een priemken / dat in Dep andere goudt-nerle Drdepkens verbdeplt Wordt; De fatdt-hupsz Kens zijn vick ende — / van bupten döntker-purpur / tie Hijnae fart : beth, er Ban Dat ban He bosrgaende foor: ten. De wortel is — tbe met meer nets gewyſe ſchel⸗ En bekleedt / onder met vele veſelingen daer door fchietende beſett. Veranderinghe. Somthdts zyn be ffraclen ban deſe bloemen wijder unt· gheſpreydt/ — hat fp niet alleen De edad {_ maer oock den die tien tig bar De wprerfte bladeren beferven. Den ſteel daer fe bloeme op fact is gautſch ſwart purpur — van ver⸗ aen Ed end dte dob⸗ We. Boorts dock defe ſoorten Ven bele bloe men Han twaelf bladerkens gyemacckt ; ban de welcke De binnenſte fes goudt geel zijn;de fes Guptenfte zi met purpure —— doorſtraeit Baer nae Bolten fes ke ſes Kantighe —— kens. — pan fp oock twee Bloemen op eenen ftcel/ die oock — dobbel ſaedt hirxs keus boorthrengben / beyde mer faedt Beru ze Fi oosten ban v frac ût e ED —— dj —5 — en fet Daging bet Em fel ban Ap. Van alt Tan — ee — de ſoorte met — —— — ef Sari Safran ghe Gheflächten van Saff ati van dé Tente der finale bladeren: Be Di if Seſte (Boeten ——— tnt Daz don eus hier hefcieden en ghetijcken den neven) bladeren ———— ed — nae haer worte len Nozellas ne — —— cui Vernum anguſtifolium primum 3 meet Bladreen) —J bijnae er le Ht beren. De Dietde foorte ban — 5 is ban ban Clus êrb- de twee —— — Ketnet kde ben opeen Ee sn Ln (als —— rid ) twel-riecs bet ſaedt is klepn eñ vofz — ee, 3 ——— — telis met een —— ete — — Bit ids ‘Grotte Se — re fe: cond: Ceboll Hiipn eb — Ben en Benoem Mm vernum angu{hfolium ee, — — oft — He — ike, ge beeft enaar — Bende Bock — dd van de Lente met {malle bladeren; — —— ende witte — — aoguftifolium quartum/ id De die van De bat E eus: bet fan En ten vellkken oog are nnen —— Crocuin ver- ten. Saffraen vande Lente tiet ended catijn Crocum verniim ——— we Bfoe fooste van Cruydr-Boeck Remberti Dodonæi. ben een kleyne ronde wortel / oock met ten Barbe graeuboe fear fe bedetkt;daer upt fprupten twee oft Orp-bijfier fmaiteende bjnae haprs gewüÿſe blade cen/groen/cécht op flaendestuffchen de welcke boortkomt een kleyn kart ſteelken / acu d'een fide plat] Dragbenve ten Klepne Bloeme van ſes bladerkens gemaeckt: van De Weiche de Dzp uptevfte Wat langer zón ende purput van verwe / met Dep hoo gher gheverwde aderen in De lengde Van buyten doorreghen: De Dip binnenfte bladerkens zjn korter ende bleecker gheverwt: ad Vn allegader Van binnen bleeck purpur / onder aen hleeckachtigh / met Dry aderkens gheteechent :uprden navel vau de bloeme fpuipa ten dep korte dracpltens met langhe geele nopkens: Beer tu ben ſtaet ven mindel-priemken op / aen ſyn upteufte gj el ahes fpleten. Deſe bloeme komt boort in ’t Begbinfet ban Sep / ende gaet agen als de Donne fchijnt: omtrent Ren nacht ſuvntfe toe / ende en blüft niet veel daghen over: ende fp en heeft gheenen oft ſeer klepnen reut k Ben föude Deft foorte ban Saffraen (oer wel Crocus =ftuus Oft Somer Saffraen moghen noumen / ſeydt Petrus Bone dius / eygentlücker ban Zent-Dafftaensende Bat om Bies witie dat fp alt dts heel laeter blorpt dan De andere Lent-Dafiraenen) tac ſoͤmt dts in Bracckmaendt. Deſte ſal van fact ſeer oberbloedigh voortkomen: weltk ſaedt roodachtigh oft ros is / rond / ende groo⸗ fer Dan den eyſch Van het gantſeh ecupdt mede brenght Bet Wortelen is heel klepn/ ende niet eel grooter Dau cen Erwires Veranderinghe. Bet faedt van deſen Saffraen benght planter boort Dit bet Derde iaer bloepen / ende dat ſeer oberbloedi EDiY : dar de bloemen ban De kinderen en gheljcken haer moebere et tijbte : ant ban het ſaedt ban De groote ende twittt foerten Hoz vn oock — bloemen ere Wen 55 et is te onderen / dat op de en Ban twitzerlandt 4 tiijbteettelficke (oorten ban Zes after (he Rente boeven him, Ben wortensdiemen nochtans op be bergen ban Goſtenrijck Dtiers marckt ente hongarhen nergens en fiets hoe wel die nothtans Beel warmer zijn ban de voor fepde berghen ban Dwitseelandt. Veranderinghe van de Lent-Saffraenen met haer ken-teeckenens Ven ſeer neerftigben hooghgheleerden Pérrus Bonding Heeft de beranderinghen ende onderfchilten Daer Ban aldus aengheteer⸗ kent / merck nemende op Be Hraepén ende Den mindel- priem bee Bloemen. r. Cen eerſten / den —— met witte bloemen / oo toel den Grooten alg Den Hlepren; ben Blaeuwen den Blas en gbefpickelden ; ; Den Geelen : deſe heben allegroote ende lans ghe draepen tt midden / dep it — de helft langher dan Ben midðel priem: welcken middel petein & pek Bedr aen rid boudigh oft in Den gheklopen 2, Een en Witt Bemba ti De eral be ene KO oe epen in De bloem / De heïft kle ij Kracht ende Werckinghe, ghe ge — van — Droegen Daffraen met breede bladeren) om ban achtte legaben ; foagbennedar pare mebe de Een soc meld — ick ende tan dat die nt Hen be — genelen / den — — unt al tgent tet lichaem o — —— Ve — Die met ſmalle 5 zn noch onbekent ende „HET XVIL > Van de Hyacinchen 3 it Latijn Hyacinth — non Seriptus gh heeten. — ele — a de mn Te EE] in zi dis Ee — APET ET, EDE deren/ be rdan ham — eeeh ene BL ren bewaſſen: w vele bloemen ghelo ‘Het twvéede Deel; die door Baer ſwaerte ende gewicht dat lelbe neder wegen ende Doen buyghen oft ktm maken / wanneer de bloe⸗ men eerſt open beghinnen te gaen, Dele bloemen zijn langbworpigh/ rond/ hol oft pdel van binnen/Ban Lozen blaeuw / ſomtijdis witachtigh oft wit / tac ſneeuwit; lomtidts oock de bleeck-purpure Gere han de Swarte Diolette naekomende, Det faet homt Daer nae boort fn drijkantighe haeuwkens / ‘twelck kleyn is ende rondt. De woꝛtel is Aiuynachtigh / oft bolachtigh/ ende wit / vele iaeren overbijvende / tol ban taep ende flmerach- gia fap / daer De bladeren ende dit heel gewag oock Lol an is. et sSfemepney eHracinttz Gay edertandt. —— Het fevenfte Boeck. gy SEE Ni 3e satie: BSzꝛooten Deientael ſczen Aracinttz wijder Wordende ende haer Felgen breeder ontlupckende” — aen de kanten ‘omgheboûght / bart verwe ghemepnlijck _ 335 3 omtrent Zonden _ tupebt) eenen ſteel dertigh 336 Apꝛril ende in Den Mp. 2,3. Dan de andere twee oft Orientaelfche foorten ban Hpacinthen bloepen el in den FD eert/fomtijdte oock Beel vroegher· ; ‚< Naem: Dele bloemen zijn in'e- Ozierks Hyacinchos T'axwdG- gheheeten; in’t Watijn infgheljchg oock Hyacin- thus: fp zyn in't Latijn fomtijdts / nae Det fchrijben van Dioſcoꝛides/ Vaccinium ghensemt. Pan den naem Vac⸗ cinium Wordt van fonunighe de Swarte oft Blaeuwe Bioletten oock toegeſchreven / als voren vermaent is. Wy Heblenſe den toenaem hon ſcriptus ghegheven / ende Hya⸗ inthus non feriptus gheheeten/ dat is Bpacintlj Bie niet gez teetkent oft beſthreven en is ; ende Dat alleen om Die Van pe andere foozte Ban Bpacinthen te onderſcheyden / die WI poor de Martagons houden ende beſchruven / wiens bloe⸗ men gheteeckent zijn / ende met placken wat gheſpickelt / als wp boorlepdt Hebben. Dan Dioſtoꝛides heet dele bloeme eyghentlijck Hyacirithus , fonder die eenighen toez naem te gheben : want Het ſchint dat Gp den anderen Ppacinth met den nacm Lan Goode oft Purpure Lelie verſtaen heeft. Poorts loo vermaent Columella van dez fen onfen Hpatinth ín lijn ro, boeck / begeijgende in eert kort gheditht de berfehepden Gerwen Han dele bloen:e/ fegghende dat den Bpacinth oft ſneeuwitte oft blaeuwe bloemen Heeft, Wp Pederlanders hebben den Grieck⸗ fchen naen eenighlins ghebolght/noemende dele bloemen Poacinthen. uellius betuyght datmenſe in Vranckrÿck Vaciet pleegh te noemen. ee 1. De Gerfte foorte ban defe bloemen hebben wp Hyá- cinthus Belgicùs oft Gertnaniëus , bat 18 Bpacinth ban gez derlandt oft, Wuptiesiandr vjeheeten, 2, De Tweede foorte heet Hyacinthus Orientalis maior, dat is Orientael fee Groote hyaciuthen; mt Ftaligenfch Jacinto Orientale maggiore. 3. De Derde ſobrte is in't Latijn Hyacinthus Orientalis minor ; oft Kleyne Diientaelfche Hyatiuthen / in't Italiaenſth Lacinto Orientale minore ghendemt. è € Aerd. De wortel ban de Bpacinthen ie verdroogen⸗ de in den eerſten graed / ende verkoelende / heel int laẽtſte ban den tweeden graed / iae tot het beghinfel dan Ben der⸗ den. Vet ſaedt ig tamelijck al bende ende tefamen- treckende bijnae tot den derden graed Herdrooghende ; maer anders middelmatighlijcken gheftelt in het verhit⸗ ten ende het verkoelen / los Galenus beun ende Wetckinghe. De wortel vari den Bpaz ſtydt Dioſcorides/ met Witten Wijn vermenght / — —— neren —— {p miet rupgh en Worden oft hayr en krighen aen haer Tichaem de lelve wortel doet den kamergangh ophou⸗ Ber / ende maeckt den tard: met Branck materoz Eden t jn. red ged ridge enen die bande ſlanghen etſt zijn : 1 jn ghedronsken/ gheneeft ende luyvert Be geelluchtighe menſchen. BIJVOEGHSEL de Den bef bek ld een be ín Engelandtjaldaet fomtides (ale Llufus bez —— Ee met feet ſcheoue — vg ed foozte ben haeſt vermerigtjb ide, (ft foarte tort bier te lande En. rg gehe en Hyacinth gebeeten/m’t Latin Hya_ cinthus : Jet Bere Ney boemkr. ar bef nie magere ‘ken oght / aldaer ín het landtfchap van Feza Heb oft ] en oort ader aen een R re f — Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. achtigh / Der nat heel blaeuw oft fheentoit/ met fes geelachtighe Draepkens ende een klepn priemken upt den nabel beorkomenz Be Verciert. Alſſe ouder Worden / dan brenghenſe wel fwintign bloemen boort. Den ſelben Clufius heeft deſe Apne Dyabe Spaenftbe witte Gracinthe ghefaept / ende Daer ban in't Derde oft vierde iaer bloemen ghehadt / Hie niet wit/ maer blaeuw waren, fommigte bleeck-blacutw / ſommighe hoogh blacuw/ oft afchbers wigh/ ofttwitachtigh. Áoo dar ban het farpen gheen ſeker heydt te bertopen. is. Bp heerfe Hyacinthus minot Hfpanicus Orientalis facie, albo flore, eruleo interdum mixto. De foorte met fneetitwise te bloemen heefs wat fimatler bladeren, ende wat bleecker groene elen. Dp bloepen in Mep. Bet faedt is rond / ſwart ende blint⸗ enùe /in De Bopmacndt vip wordende / in dryhoeckighe fpiefche faedthupskengbefloten. Veranderinghe. Men bindt defen Bpas sinth in Spaegnien met roode ende bleeck-roode bloemen :dan de bleeck-toode bloemkens zijn met ſommighe doncker · roode aders kens in de lenghde ban de Dep upterfte bladerkens loopende ver⸗ riert. Dommigbe zjn oock ſthoon ljfverwigh. Spaeden Hyacinth van Spaegnien met aſchyerwighe oft bleecke, ende eenfdeels peerfche ende een(deels groenachtighe bloemen, heefi fúnen naem nae De bloemen die uptden Witten aſthverwigh / ende upt den groenachtighen wit zyn / oft als fommigbe fegghen/batf afchberwig} half aectdberwigh z úr't Latúh Hyacinchus obfolétus Hifpanicus; De bladeten zón langh / goot · ghewjs uptgeboolt/ vol⸗ ſappigh / upt den aſchverwighen groenachtigh / bjnae ale die ban den Tipcadi/ doch ſmaller dan, — van voren bijnae rond / binnenwaerts met een witte ſtrepe in de lengde doorregen onlieffelch ban ſmarck. Den ſttel ig eenen boet langh oft langer / dun / maer ſterck / bloot) beditbrengkhende thien oft twaelf / ſom⸗ thdts oock wel twintig Bloemen / Die van den Shemepnen oft Engelfcheu Hpatinth niet ſeer onghelijck / van fes blaberkens ges matckt; Lan De welcke DE dep upterfte (eer oiigheboogbt sijn/ de binnenfte niet foo fter/ een purpure perte d oft bleeckachtige iet Den groenen Shemenghde Bertoe hebbende / fonder geni euch. Bet ſaedt ie fwart/ kafachtigh/ heel plat rond / bijnae hee faedt ban Zee-Hiupn gheihck in Dr hoechige huyskens befloten, De woꝛtel is —A rond / met vele witte vellekens ghedeckt / onder gheveſelt. Bit ghellacht Vege unt der aerden / enz de behoudt fijn bladeren tot tn den toe. Het blocpt oock beet ſpaeder ban de andere Hpatinthen / te weten ín De Braeckmaendt / met de Lelien. Veranderinghe. Men bevindt / dat de ſaden die uxt ten ſaedt huysken ban dit ghewas op een ſelve plaetfe gheſaent worden/nochtäns ver ſcheyden bloemen voortbrenghen / te weten ſommighe peerfachtigbe; fammigbe bijnae groenachtighe. Alderkleynften Spacden Hyacinth van Spaegnien mer blaeuwe bloemén , ban Cluftus Hyacinthus ferotinus minimus caeruleus int Latín ghenoemt/ is ban Klaveren den boorgaenden ghelijck / maer nochtans veel klepner. 4 Hyacinth van Mayricanién met bruyne bloemen is upt Afrijc⸗ : a eza ende Marocs w —— wt Latin daerom Hyacinthus Mauritanus gheheeten. Bo abelijckt ben Dpaenfthen Bpacinth ghenoegh / maer ie wat oter. Gert ſteel is ſterrk / bijfter groen / twintigh oft meer loemen Bodrthren ghende/dan fes bladerkens ghemacckt:ban de Welke De Dop u bladerkens wat open Gaen/de dip binnenz fte komen bijnae baft bp een/ wat bruynathtigh oft befmeurt ban berte. De Wortel fs wit / als Die ban de Dpaenfche foortes maet wat groöter. De volghende twee Komen met De Boorgaens De wat oder cen; hoe tael dat ſe Han fer verſcheyden p ges brog t * ned Hyacinthen van Moorlandt met graeuwe oft verftorven geel= &roene bloemen , fn’t Latijn Hyacinthus obfo!etus Aethiopicus, Komt van —— anta / aen Clufius van Dabis oftaert gheſonden. De ig U dick / ſtjf / mtt thi t meer bloemen gehen dick) ſtif / Groen): — kaat telijck bewaſſen: efch op haer ten duym bree⸗ de r ; oock. elek ban ſes j : ban de torleke De ip bupeenfr ooch wat on nt de Binnen ee mit ne grande vaneen atm (2 : Pals bie banen paenfepen Hyacinchus obees iaer oe been wir bpm bieeden lang vof welachrigpepdt alfmene vat {0 tel 2 “Andeten Hyacinth van Capo de Bona Efperanza is votk eenen’ t Dan d'ander. d ig als — ———— ae Sje Oa sin oft ſes groene goots- men, Het tweede Deel. noch tien aen twee ſijd · ſteelkens waffende ; ’ welck nochtans alle iaer nieren ghebeurt. —— Grooten Orientaelfchen Hyacinth met feer vele blauwe bloemen beeft groote bladeren / ende eenen Dicken grooten baften ſteel / ban DE middel tot boven toe met bele blauwe bloemen bewaffen. De bollen zijn die van den Narciſs ghelöck/ ſeght Lobel. Grooten Orientaelfchen Hyacinth met de bloemé aen beyde fij- den van den fteel heeft feer breede Doncker-groene bladeren / eenen Dicken ſtercken fteel/ niet meer Dan tien Bloemen boortbrenghende/ Die niet aen D'een fide ban Den felben/ maer aen beyde fijden ſtaen. tóbdts zin Defe bloemen wit met war blauwe ghemenght / ots ſneeuwit.· Ro —— Orientaelfchen Hyacintk, ſeght Lobel / en is den Gez mepnen hpacinth tiet ſeer onahelijek : de bloeme is violet / blauw oft wit / gheftelt als Ben Engbelfchen Bpacinth/ maer niet Dick op een! °t middel van den ſterl tot boden toe beſettende. ë Orientaelfcher Hyacinth met witte bloemen komt/alg fommige ghelooven / ban het ſaedt ban Dien met purpure oft blauwe bloes men ſomthdts boort / Dan De bladeren zijn bleecher-groen : Den fleel ig met ſes / (coen oft meer bloemen bewaſſen / Die dickath⸗ tab zin / binnen Geel fneeuwit / ban bunten oock; maer De upterz fie Dip bladerkena fchijnen wat bleeck witachtigh oft wat nae den geeten teechende te weſen. Her faedt is ſwart / in Drijboecz kigbe bupskeng. De waztel ig dick ghenoegh / wit / feer ghe⸗ Ë. : rd roeghen Orientaelfchen Witten Hyacinth, aen Clufiug ghe⸗ —7— upt Florent zen van Mattheus Caccini / bloept aldaer Pé ni el van Hovember / maer bier te lande in't laetſte ban prochel: bp noemt hem — præcox flore albo Caccini. 3 bladeren zijn fmaller ende bleecker groen Dan d' ander. 2 Orientaelfchen Hyacinth van Conftantinopelen met fnecuwitte bloemen , upt Turtkijen ghefonden met naeme Zumbul-indi , oft gock Zemblecuder, ig cen Deel teerer ghewas dan het-boorgaens De / met heel fnecuwitte bloemen/ kleyner Dan D'ander. Verfchil, Den Orientaelfchen Bpacint van Conſtantinopelen / ſeght Lobel, komt ſeer dick ende grof upt / ende laet terſtont fijn botten ſien / helck De ferpenten oft langhen / bladers. Zijne wortel en fett nimmermeer ese biehene renbscte Deeb ofe Klaps ———— blaùers, breede s e gi u, E Bommigbe jn vrꝛoegher / ende heben bloemen/ af ban kuipen: De andoes zón fpepnse Tnppene, maer hoogher ban berwe / blijer blauw ende luftigh ; fammighe hebben brupne bollen /, fofnmighe rood / ende fommighe Wit / die ſchoone bloemen tanept oft purpuc upt Den blauwen voortbꝛen⸗ ghen. Bier bp rekienen ſommighe den Grootften Hyacinch met purpur blauwe bloemen , bart ſommighe Indiaenfche Simbel ghe⸗ — Hyacinth met witachtiglre oft lijfverwighe bloe men, in t Latin ban Clufius Hyacinthus orientalis exalbidus ghe⸗ heeten / waſt ſeer ghewilligh / ende krijght bloemen / Die ger Dat fp spen:gaen toit van berwe zn; maer open zijnde / hebben fp meer witte kanten/ ende voorto foo is De heele bloeme binae lifverwigh: Ban als fp Beginnen * — ireen! zijn fp heel — Met de⸗ t dert enden erm 5 len — Orientaelen Hyacinth, ban Zobelin’t Zatijn en Hyacihthus brumalis Orientalis albus, komt ban bla. if ende bloemen g overeen met de andere ; nochtans Beeft hp vit epghens/ Dat Ip terftondt met den Winter upt Der — ſprupt / den ⸗ den van mighe en. da —— — dd Nn —— Hyacinth Metdeki gheblaedden fteel , upt Cons í ghebꝛoght / ende be — acn Cluſius / ghebloept / Doch wat lacter iden hof ban Cipiftiaen Grientaelfche Bpacintben, } als die ban De IC } noopt; upt elek lidt ghemepntjck J bloes faent- Orie: * praelfchen Hyacinth Latijn cen ſpan t voortbiengtende / ende Daer tuffrien upt den felben Dors Ie komen De bladigh/ bieeck blautw/ welriecken: —— gele tet (aat isfwart/ in Drjboechigbe Het fevenfte Boeck. 37 Binnen rungh / bupren met ten groene adere ol uwe berciect: Jut midden van de bloem ftaen wepnighe biedt kens) mer (matte nopkens. De facdt-hoofdekens zijn Drijboechigt, laughworpigh / inhoudende ſwart ſaedt / als Dat bande andert Siientãtiſthe Baas cinthen. Den reutk is grafachtigh. Wp is eerft met ben naent ban Hyacinthus viridis oft Gꝛoenen hpacinth obergdefonden ghe⸗ Kleynften Indiaenfchen Hyacinth, in't Latijn Hyacihthus Indie €us minimus ‚diâus Sweertius, ig niet teu bollen befchreben / dar —— fpitfe bladeren / upt eenen bol als De Ghemepne hpa⸗ ollen. PS AAE RED ee Indiaenfchen Orientaelfchen Hyacinth heeft eert heel Dicke bulb / ter [den met fafelingben befett/ met twee feet groote bolle bladeren; baarder niet befchreben/ in't Latijn nochtans oock Hyacinthus In- dicus Orientalis, dictus Sweertius ghebeeten. k teg „Hyacinthus Tacobzus is oock een @zientaclfche ſoorte ban hya⸗ tinthen / oock ſeer hooghop ſchietende / miet bele feer groote bloes men/ als De ghemepne —— Tas st f * Xleynen Indiaenfchen Hyacinth met kaobbelachtige wortel ín’ Latin Hyacinchus Indicus tuberoſa radice minor ghtheeten van De ghene die De bolghende foorte den toenacm maior gheven / heeft witte bloemen/ ban fant De Witte Narciſſe bloemen alfaa welsiae Beter Bande Bpacinthen gbelijckende. ' — Indiaenfchen Hyacinth met knobbelachtighe wortel , baft Clu⸗ Pd Hyacinthus Índicus tuberofa radice, ban andere Hyacinthus rieftalis Indicus ghebeeten/ ſchünt ecu ſoorte ban Eriophorus efen : De wortel is knobbelachtigt ende niet lockacbrig als tie ban De andere Hpac : daer upt ſprupten langbe taepe blades ren/ it middeneener hebbende omtrent twee boeten langs oft langer / ſtüf ende ſterck / niet hol / fonder koopen, nochtans nu bier nu Daer met ettelijcke bladers knoops-ghewijs omringheit / Koster dan bie upt De wortel ſpꝛupten: deſe bladeren zijn allegader goots· ghewijſe uprghehaelt / bleeck- groen / hardt ghenoegh (ende almenft breecht oft ban cen treckt/ (ommige befelingben als dracps kens bertoonende : op’t fop ban den ffeel komen boort twaelf oft meer Bloemen; ban de welcke een alleen eerſt apen ſtaet / de andere blijven toe/ Dicht bp eer gheboeght bijnae aders-ahewmijs / boven aen in fes wat omgbebooghde — ghedeylt / dicker ende gheliwigher dan Die ban de andere Bpacinthen/ ban verwe heel waits met (es D it midden bexciert / ban De welcke De noppen bleeck zim / met cen kort priemken. Naemen. De ghemepne yp heeten inſt Latijn niet alleen Hyacinthus non fcriptus maer oock Hyacinthus hiftoricus oft vulgaris; tot ondergchil ban te Rartagen/ Die Hyacinthus poë- ticus ende ferrugineus en (criptus t wordt . naem Hyacinthos wordt Eer rj ne — ——— tee nium : Hyacinthus ij, lis ond Shemeyn Lifch: dan Dodoneus ttwijffelt/dat Palladius deſe onfe Sbemepne Wpací gotk Iris oft Gladiolus cint beeft. Wet ie te boren bermaent / Dat het Klfterachtigh Tiſch met breede bladeren ban Lobel ende andere Hyacinthus, poëtarum lanfolius gheheeren is ende Hyacinthus Anglicus , ende Hyacinthus Hifpa- bed, is't Datfe ban defe teghenwoordighe Bpacinthen veel erſchillen. EN ; PE Kracht ende Werckis8he. T ſaedt banden Ghemepnen Braas tinth is ban ghelijcke krachten met De wortel; maer flopt * uden lcker / end e dmeliſoen ende alber = hous ————— ——— —— —— die ghe⸗ gende edn ntb mét witten wyn : ꝛ Gemepnen Bpactuth met gemengbt ende — Bo bien De Lee * Brupckt onbe: bert enbe De hetſſenen te bergutcien. — „HET XVI CAPITÉL Van de andere óft valfche Hyacinthen; te weten, vande Druyfkens , Dipkadi ende meer an dere; ende Lelien van Perfien. nee Gibb opaan iste lee Ban Goran enten van Bac gl ‚1, Oouoflens Bpacinthe/ datis be Eerfte ha — Bpaaneberu han be ni * tveſchut 38 339 Cruydt-Boeck Rembert Dodonæi. bermâent / Geeft Tanghe (malle ende bijnae ronde heel : * 8 ————— langhs der aerden verſpreyt — ipcadi Gan Chalcedoniey oft Wu Catt tagende; daer tuſſthen komen boort ronde offene ende gez é À fade fteeleng / Vet daneen palme; op't ſop ban de Say Der iecken weltke voort komen klepne vonde holle gapende bloem⸗ ne É Kens / ban verwe blauw / ende dat fomtijdts bleecker/ fomtijbte donkere ende biolet ; fomwilen oock wel wit / oft upt den Witachtighen feer bleeck purpurberwigh: allegader aders-ghewijs oft drupfe-ghewis oeght ſtaende / daer Dit glias den nacm dru nae Boett. Pae de bloemkeng volghen drijkanttge Beelachtige hauwkens/ houdende klepn wert laedt De wortel is afupnachtigh enderond. Ì ; 2, Dipcadí oft Tiptadi ig de tweede ſoorte ban bele Valſche Hyacinthen / endé heeft Bf oft fes bladeren/ dock ter aerden verſpreyt liggende / maer breeder ende die⸗ Ker dan die ban de Hoorgaende / ende de Pozep-bladerert weêr gelijck, Den fteel is Dicher/ / voortbꝛeng hende wit⸗ achtighe bloemen Die grooter zijn dan die ban De Dꝛupf⸗ kens; de weltke / wanne er fp beginnen te vergaen oft wüt Saurfttens oft Bracinth met drur fs⸗ zonet Ihes ij ſe bloemen. le, Ebearanſten oft Seetwome⸗ ofigacintg. Em \ OPN ANN AN AE 107 JA We … … Het tweede Deel. Het fevenfte Boeck. 339 "epe af dee ban went: De top is dicht bewaffen ende als een tros ol =top ver⸗ Ô REP ciert met biergbelijche vecht opftaende bl —* wen Sꝛooten Kracinthz Gay dy B exfſt. vindt deſe bloemen oock wel fomtijdts heel wit ban Gers we. De wortel ig alg die bande andere foorten Gan Hpa⸗ 3 sintheu/ laockachtigh ende rond / wat vofachtigh/ende bj nae purpurachtigh ban Berwe, Hes — 4. De Vierde foorte van dele Hyarinthen brenght haere bloeme ſpaeder voort; te weten/ inden herfſt ende Daer nae noemtmente oock Hyarinth van den Berfft oft Spade Bpacinthen. Haer bladeren zijn kleyn ende {mal/ Klepner dan die Van de Druyfkens: de fteelkens —* kort/ dry oft Lier vingeren hoogt: op tfop ban de welcke ſtaen ſommige Dun-verfpzepde bloemkeng/ blauw van berte/ amet feer kleyne draepkeng in?t midden vertiert: het faedt ís kleyn /befloten ín dzühoeckig he hauwkens: de Woztel ig oock hulbeus oft atupnachtigh/ maer ſeer kleyn. Reepney BBvacintf Gay dey oerfſt Stierretkens oft Bhefterreen racing, anders Meerté- Bloemen genoemt. B. ande Dieben ereen foe waé grooter. „Wordt dan de Voorgaende / * Eeen Dele Dier / ij p 349 Cruydr-Boeck Remiberti Dodonæi. Belie Gay Perſien. — mij — mr —2 vn Né Km ED / fend nae botpen wacrt hoort Gloepende. Te woitel ie bt / aen d'een (be ronder ijbe platter: ban den welcken neberwaertg in der aerden verſpreyt van maerifel aen Wander — — van Hhyatinthen onder ben Aiunnat ¶ Plaete. 1. De Drꝛunfkens van alderhande berte Waffen op meeſt alle de gheweſten van Italien / Hoogh⸗ dupotſchiandt / Brantkrick ende Spaegnien: men vindtſe gock in Het landt van Artoys / ende op de frontie- reu oft grenzen Ban Plaenderen ende Pederlandt aen Pranckrijck palende / aldaer ín de boffrhen ende wilder⸗ nifien voortkomende, Fn de Hoven ghefett ende verplant zijnde / waſſen feer ghewillighlijck ende weeldighlijck/ ende worden ſeer haeſt ín meer bollen ende wortelen ver⸗ breydt ende vermenighvuldight. 2. Diphadi ig in deſe landen vreenit / ende ſchijnt eerſt uyt Grieckenlandt in Italien gheſonden gheweeſt te zijn / ende van daer hier te ſande ghẽbroght / ende in De hoven onderhouden: andere feaghen/dat fp in Chaltedonien teghen over Conftantiz nopelen pleegt te groepen/ daer Han ſy den toenacra voert. ‚3. De. Derde fooyte waft in bele landen ban Hoogh⸗ duydtſchlandt / alg in Beyerlandt ende de omkigghende plaetfen / aldaer Beel ín De Wepen voortkomende; ſom⸗ tijdtg oock neffens de kanten Ban de belden ende ackers oft bouwlanden. JRatthiolts ſchrijft ootk / dat fp in Ita⸗ Tien waſt tuffchen Het koren / ende in de boſſchen. 4. De Mierde foorte waſt in ſommighe landouwen ban Dpaegnien ende Prantkrijck / alg bp Parijs; ende nae de verſchepdentheydt Lan den grondt wordt fp groo⸗ ter oft Blepner. ‚$: Te VPüfde waſt op Hele plaetlen Ban Boogh duydtſchlandt / ende oock elders / op goedt ende Bet/macr —5— landt. RE De Seſte ende lact fte ſoorte is hier te lande breemt/ ende onlanghs in Be hoven ban de Crupdtbeminners van Pederlandt gebroght upt het landtírhap Perfien/foo den naem die fp heeft/ te Weten, Lelie ban Derfien/ uptisijfte - ‚$ Tijd 1, De Deupfkeng die upt Dpaegnien hier te Tande gebroght 3iju/brengen haer bladeren Goor ben win⸗ ter boort: dan de ghene Die hier te lande / dat is ſoo wel in Hoogh als in Pederduytſchlandt in’t wildt waffen/Krij- ghen haer bladeren eerſt in De Lente oft Woor-iacr: de loemen vertoonen haer ín den Meert oft Apzil, 2, Dip⸗ Kadt bloeyt oock met de Drupfkens/ dat is in Meert oft Kvíl, 3, De Derde fooyte bloept wat fpacder dan de twee boorgaendes te Weten, in April ende Dep/fomwijlert pock ín Bracchmaendt: het faedt Wordt langh daer nae bolkomelijck rijp. 4 De Vierde foozte bloept in laet⸗ fte ban den Demer / in de Ooghſtmaendt ende Septem⸗ ber ; ende ander dele bloept de groote wat vroegher / de kleyne laerer: daerom zijn Ip oock Herfſt · Hyatinthen 5. De Sterre⸗ patinthen bloeden feer Marah; te Wez ten/ in Meert / ende fomtijdts ooch in Sprockel. 6, De Telie van Perfien en Wilt hier te lande niet fect Wel aerden / daerom bloept fp op onſekere tijden / doch ghemeynlick belge * q Naem. 1, De e Han deſe valſche oft onrechte foorten van Bpacinthenig Lan ous Druyfkeus ghel = houdtfe Door benee ete hi ben dh _® ne be acihthus racer Hyacinthus Botryoïdes. sReeft alle be Ztatiaenfche cvupbt- efchgijbers roemen bele foorte van Diupfhens/alstp eee n St — —— bant raes oft Ki wagtelen te reenenis/ Diemer jpeg n in Gude te noe: men, FRaer aengaent tighe wortelen / cfculenti Bulbi ghebeeten / De fel e verſcheyden Van geflachten/ als Plinius ende Theo⸗ de ed 7 / Bulbine : „ Setanion , Pytior ‚ Acroco rior rf amie willen fegghen datmen Acrofcorodon hehóotden te fchrijben ) Agylops ende Sifyrinchion. Wan He felve/ uiet Ban alle / fppeecht Theophraſtus in het 13, caz pítel Ban fin. boek; want hp Bermaent Han Leucoïon Äunôtor, gan Bolbirie Boa6ún „Ban Pytion Ivrór, ende vau Kyix kuif; feggende/dat daer onder oock gherekent ſoude ent nioghen zijn het Sifyrinchion zuovpivyror, Dan het Leucoïor (llen wie bi hactiad Cipeten. B ine „als fchrift/bp de Griechen foo genoemt, was een cruydt met Horepachtigge bladeren / ende cen zonde alupra ne inꝰt Latijn Hyacinthus filueftris Het tweede Deel. wortel, Fetanium is een loorte van Aiuyn / foo Theo⸗ ꝓhꝛaſtus ende Plinius betuyghen. Van het Siſyrinchium hebben Wp te boren gehandelt. Dan Wat ſoorten van bul⸗ ben oft Kurnachtighe wortelen de Pytion,Cyix, Acrofco= ródon ende Zgylops mogen welen/ is ong nocij niet klaer⸗ wek ghenoegh tekent; dan ſammige Lermoeden dat Cyix ende Acrofcorodon eenerljande érupdt ig: waut in de hoecken van Theophraſtus volght Cyìx ſtracks nae den Pytion; ende fn de boecken van Plinius: die dat upt Theo⸗ pinaſtus magh gheſchreven hebben ) volght den Acrofco- rodon terftondt nac den felgen Pytion. Dan alle Dit is on= feker. Maer hoe het is / het ſchijnt wel dat dele cerfte ſoorte van Dalfche Hyacinthen / Die wp Druyfkens noemen/ Hooy een Van de ſoorten Lan Cethaere Kiupnachtige wor⸗ telen te rekenen is; maer voor welche Han Dien/dat en kon⸗ nen Wp niet mercielijck verſekeren / door dien Dat de oude fchrijvers daer Feer luttel Woorden af maecken. Dau in⸗ Dien de raminghe ende het raeden oft nacflaen in deſe ſaec⸗ Ren ceníge vlaet{e maal grijpen? (oo zijn onfe Druyf kens Boor den Acrofeorodon pan de ouders te houden; welch indien nier en i8/foo moetmen fegghen/ dat Acrofcorodon ren Wilde foozte van Hoeck was. Anders oude men wel moghen gheldoven / Dat vele Druyfliens den nacm Acro- corodon voeren / Die met Den naem Van Hoock ( int Griechs Scorodon gheheeten) Wat over een fchijnt te hoz men ; Dooz Dien Dat haer bladers mict de Loock-bladeren eenighe ghemeynſchap oft ghelijckeniſſe aengaende de gez daente hebben. — 2. De Tweede foorte van deſe bulben ig in deſe lan⸗ den met den vremden naem Dipcadi ende Tipcadi ſeer Wel bekent: Wp hebbenfe den Latijnithen naen: Hyacin- thus {purius recentiorum alter ghegheben/ alg ofmen ſeyde Tweẽden Valſchen paint van de nieuwe ECrupdt- befchrijverg : dan nien foudefe feer Wel mogen Hyacinthus mofchatus, Bat is Muſcus Bparinth/ noemen : welcken naem feer wel over een komen (oude-met dert naem Die [p bp bie van Conftantinopelen nu ter tújt heeft/ diefe Muf- cari heeten/ — dat haere bloemen den reuck van den Muſcus (oo nae bp komen: andere noenenſe Dipcadi oft Tipcadi van Chalcedonien ; in't Iatijn Dipcad: halcedonicum : ( welcken toenacm Chalcedonicum ghe⸗ komen íg van Chalcedonien / teghen over Conſtantino⸗ pelen gelegen:) ’t welch {p doen om Die van de Drupf feng te onderfchepden/ Die in Ftalten van ſommige ooch Dip- cadi ghenoemt Worden / alg Loorferdr is. Matthiolus fchijnt defe bloeme Hooy den Bulbus Vomitorius beſchꝛe⸗ Ben /ende ong met Dien naeni in ſchilderije getoont te heb⸗ ben; maer daer boor en 18 (nr geenfing te houden/alg merc⸗ Kelijck genoegh blüichen falupt be befchrijvinghe Lan den opzechten Bulbus Vomitorius , bie Wp in’t nacvolghende 2 — van Dit ſelpe Boeck voor ghenomen hebben te 3 De Derde ſoorte/ van ons in't Latijn Hyacinthus fpurius terdus comoſus ghebeeten / dat ie Derden Dal fchen Hyacinth / met krang-ghewijfe bloemen / ig van ius Boop den opzerbten Bparinthriae voor de eerſte gorte Ban Dien beſchreven; alg oock ban Tragus ende Ban Matthiolus: fonumige noemenfe Wilden Hyacinth / \ ij » ende Hyacinthus — de Hooghdupytſchen heetenſe op ſoinmighe plaetſen Bꝛraͤunling; elders Hunds Knoblauch / dat is it Latijn Allium caninum, oft Hondts Lootu. Dp en is noehtans abeen gheflacht van Loock / maer eer cen medefoorte Lan —— — * — * als de Bulbina van de een met ve edit gheflacht ban Hyacinthen groote ghe⸗ lütkeniſſe ſchijnt te hebben. Want de Bulbina van de ou- hadde oock rene roode Hoochachtighe wortel / als dele Derde ſoorte; ende Was Gan bladeren de Dorerpe — Wich/ foo Plinius betupght. Dan het fcijijnt/ dat de Bul- bina unt het landfehap Afrijchen quam, ende daerom Bul- bus Afer oft Africanus toeghenaemt wferdt : fulckg was Be Bulbina dock / daer Dioftorideg af bermaent/feggende] Dat fp een voode oft roſſe wortel heeft. Somutighe zijn nochtans ban geboelen/ dat defe hed foorte van Bpacinz then/Daec wp nu af (preken/een foorte van Scilla o ft Pans erattum ig : welcher mepninghe nochtans mp geenfing bez en kan/ghemereht / dat Be wogtelen van Scilla ende Pancratium feer groot zijn ; ende die van Defen valſchen Hyacinth niet groot en zijn/ maer met de Scilla ende Pan- cratium — zijnde / heel kleyn worden bevonden. 4, De Wierde foorte is met goede reden Hyacinthus * Het ſevenſte Boeck. 34t autumnalis ende Hyacinthus ferotinus gheheeten / bat id Dpaanten van den Herfſt oft Spaede Dpacinthen; om Dat Die Leer ſpaede / Dat ig in den Derfft/bioepen ; ende h En 18 met gheenen anderen naem behent. A. Tektepnfte ban Defe foorte wordt Hyacinthus aurumnalis minor , bat is Klepnften Dpacinti van den Herfſt / gheheeten. B. me grootſte ſoorte maghmen Grooten hyacinth van den Herfſt noemen / in t Latijn Hyacinthus autumnalis maior. $. De Difde fooyte ig nu ter wijdt hier te lande nae de gbedaente ban de bloemen Dterretiens / Dterr-Dparinz then oft Gheftervede Hpatinth ghedeeten ; int Latijn Hyacinthus ftellatus, fucijfiug heeftfe oock voor een foorte ban opzechten Hpacinth gheſtelt / ende ip t ooghdupticb Blaw Mertzenblumen eñ Blaw poenungebtumen ehenoemt. T aerom zijn fp bp ſomnughe met den naem Hyacinthus Fuchfij bekent. Wp hebbenfe certijdtg voor het Saryrium arngheſien; maer die mepninghe en behaeght mipnu niet: Want Het Satyrium Heeft cenen ftecl van ander halven voet hoogh / ende is ban bladeren De Lelien qhelijch/endé beeft cene woztel (où groot alg ceiren appel: daer en tegen heeft deſe bloeine die Wp nu beſchrben klepne fmalle bladeren / cen Kozt ſteellien / ende ecn kleyn lootkachtigg Wortelen; ſultks dat ſy met het Satyriam geene abelijez keniſſe en heeft. 6, Defefte ſoorte wordt nu hier te lande Lelie van Herlien aheheeten/in’t Latijn Lilium Perficum , oft oock Lilium Sufianum ; int Italiaenſth Panarzi di Perfiano,. Wet ſchijnt dat defe IL elie de ouderg niet bekent en ig gheweeft: immers [pie onlanghe in defe landen Lan verre gebroght dine tn De hoven Van de lief-hebberg onderhouden ghez eeft. g Aerd , Kracht ende Werckinghe. Aengaende het ghebruyck van deſe valſche foorten van Dparinthen/ nie: mandt en pleeghtſe nu ter tydt erghens in /'t 3p in fpijfe/ t zy in glenecg-Dranchen oft andere medicijnen te befigen: daeron enig ong oock niet bekent van wat aerd ſy zijn/ ende wat krachten ſy hebben. Dan ſy worden alleen ont den Wille ban haer ſchoone ende lieflijcke bloemen in de hoven gheoeffent ende onderhouden. BIJVOEGHSEL. MbereC rundt-befchrijbers Hebben ban befe bloemen / die bier in cen Capitel begrepen zjn / meer Dan bier beefchepden capites — — Ban wp ſulien bier Be verdeplinghe van Bodoneus otalen. fi Gheflachten van Druyfkehs-Hyacinthen. Defe faorten van Wil⸗ Ben hpatinth zijn hier fe lande meeft bekent met den nacm Druyf- kens, ende zjn ban £lufius Hyacinthus borryoïdes gheheeten / in ooghduptſchlandt Hundes knoblauch , Dat ig Bonuts-Loock/ eght Lobel; in Pꝛoventicn Barrelerz oft Barilerz , om Dat de blaes men klepnefleskens / oft/ ſoo andere ſtaghen / klepre tonnckend ghelicken. ——— houdenſe boor Hyacinthus filueftris Cordi, Adere boor Hyacinchus exiguus Fragi; Die van Montpelliers voor het Tweede Panctatium: noch andere noemenfe Hyacinthus co- mofus mipor,dat is U t kranſten Hpatinth. Ban deſe zon be nacbolghende ghellachten bp Cluſius ende andere bekent, 5 Kleyne Druyfkens hebben geftreepte biefachtige k bladers/ met doncker ur oft heel blauwe bloemen/ niet feer om ſien / ende eer onlieflgck dan goedt ban vcuch. Groote Rieckende Druyfkens zijn van veuch de Pꝛuymen ghes lück / in't Latin banfommighe Botryoïdes odoracus gheheeren ende (pen niet beel te berfchitlen ban de Eerſte foorte ban Ciufius befchreben;Die Dicker ende langher bladeren Geeft ende ten langer adere oft dꝛunve / Dichter met —— bewaſſen / ende beter van reuck dan De klepnefoorte. Bijnae fucks is de ghene die fommige Groot Spaenfch Druyfken haemen/ met beupn-blauwe bloemen. Licht blauw yiolerte Druyfkens hebben wat grober dat is korcery breeder ende ftercher bladeren dan Die an De boorgaende twee foor: ten/vecht oberepnd ffaende. De bloemen zjn lieljcherom aenfchous wen / bleecker purpur batt berfoe/fomtijdte oock wat nae den blaus Wen treckende/oft/foo Lobel {licht ns ee Defekomen upt bet Graeffchap ban Cprol. Lobel noemtfe Hyacinchus borryöï- des cæruleus amtt nus. Incarnate ende Bleeck-toude Druyfkens zin ſoorten ban Llepne ens. Druyfkehs mer veele tacken worden oock it form: ben ghevonden imt lactfte ban den Meert bloepende; abe Debaere eene wortel eel ſteelkens endefyd-tackskens/allegader met Bloem: kens Dupfs-ghetwûe bewaffen/ meeft blauw, fomtijdts oock voos achtigh oft h Druyfkens mer fneeuwitte bloemen van EClofius hebben eenen titachtigben ffeel / bewaffen met bloemkeng als ———— De foo wit Alg meltk . De bladeren zin bieech groen / ende bij nae bleeck Dit heele ghewas ie teerer ende klepner dan D'ander/ Clus ende en Komt nier cer boort dan in’t begbinfel var 8. 5 5 Ef Droyfe F — ò 342 Droyfkent met witte bloemen van Lobel, oft Dipcadi met wit⸗ te bloemkens, in't Latijn Tipcadi albis floribus , Daer Dodoneuæ oock af fchrijft. Defe foorte ie tweederhande / met (neeutwitte bioez men / ende op fammigbe plaetfen met bieeck- purpure bloemen / met blarern boven beeedft; korter ende bot. Veranderinge. Dit Szupf⸗ ken wordt oock gefien in De hoven / De voorgaende ghelick; maer beeft bloemen die vpt den blauwen groen fchijnén te wejen. E Druyfken met witte bloemen dacr wat purpurs by ghemenght is, ban ben feer gheleerden Antonius Cortuſus boor ecn foorte ban Witten Diptadi in Hederlandt ghefonden/ heeft beele fnceuwitte Bloemen; maer daer ſchynt een lichte purpur-berwe bp ghemenght te weſen / ghelijck men fiet ín de witte voofen eer fp heel open zym / fn fonderhepde omtrent De epndekens van De felve voofen. Den ſteel is npt den groenen purpur-berwigh : De bladeren zijn groener / ende aen D'onderfte fijde bijnae purpuirvachtigh. — T ſoedt van alle De foorten ban Dupflens- Hyacinthen is in drijkantighe Gupskens ghefloten/vond/ fwart ende kleyn. De wor⸗ tel bän allé pleegt Beel klepne kerenkens oft kliſterkens ín De ron⸗ De voort te bzenghen; maer geen foo overvloedigh als de tweceerfie oortert van C luſius befchieben Lp bloene gemeynlck inden April/ omtijts oock in Mey / nae dat den winter ſtreng oft facht ge weeft is. ‚Gheflachten van Mufcari òft hab times er Dipcadi. Dit ghe⸗ flacht ig hier te lande met den naem Tipcadi, Tibeadi oft Dipcadi bekent / in Griechenlandt Mufcari gheheeten oft Mufcorom: oft Mutcurimi, nae den feer goeden veuck ban De bloemen / Dre daerom ban fommige inZtalien oock MufchióGreco genoemt worden / eñ van andere Mufcatella. Get is fonder twiffcl een medefoorte ban be hna⸗ cintben ; ban de welche De wortel/foo Lobel betupght/als fp alders grootte is / noch grooter is dan den bol ban den voſwaſſen Harciſſe De welcke heeft in De plactfe ven dunne ghewronghen ſaſelinghen onder den bol / hardachtighe houdachtighe Dicke racpe Wortels, ghelijck Benchel-woareis/ Die haer uptftrecken ende in Der aerden Verre loopen; ende/ foo Chiſius ſchrhft / De fafclinghen blijven gez birigh aen de Wortelen ende en vergaen gheenſins alle iaer / als de befelinghen von de wortelen van De Narciſſen / Lelien / Tulipans ende meer audere doen: van verwe is ſy witachtigh / van veel rocks⸗ kens oft vellekens aen een ghemaeckt / gelijck den aiupn. Dit Erupat beghint ban onder eerſt te bloeyen / ſeght den ſebben Clu⸗ fius/ ende Dan allenghskens tot beven toe voort te gaen / als alle De bulbachtigde crupden Doen die aders-ghewhfeoft drzuvfs · ghe⸗ wüſe bloemen Brigben. Bet beeft ſomtüdte twee ſteelen / bepde met bloemen gheladen ende Dicht bewaffen : dan ghemepnlijck en heeft ei maer eenen feel / die rond ig ende Haecht / ſeer onfterch ende rtutkigh nae fijn grootte / bant midden af bjnde tot boven toe omringhelt met beele dzunfs ghewijs aen cen hanghende bloemen / ban berwe alg top her nae betoonen ſullen / Ban ghedaente bnae klepne krupckskens gbelijckende. De bladeren die upt de worstel (prupten eer Dat Den ſteelten voorſchin komt/zjn bijkants purpur oft witachtigh/ oft fomtits ootk fchoon blinckende rood Han verz We: alfmenfe breeckt oft van eeh trecht / Bertoonen fp ſommighe ene belbin rd — van — ie en ed ende ſappigh / aen d'een fij ots ghewijs uptabehaelt. Verfcheyden verwen van 3 blóemen van Mufcari, De bloemen ban Puftart zjn ſomthots in't eerften purpurachtigh/teght Cin fus/ oft groen / Daer nae upt Den pfiepuren groen van verwe / oft wit achtigh met ven groenen ghemenabt/(omtfjdrs nae Ben blauwen treckende / ſomtdts sijn fp eeft fwartachtigh oft doncker putpurz flot bie Daer nae bleeck oft geelachtigh wordende / oft / foo Lobel bt/ bleeck · purx ur upt den gras-gbeelen ende afchgrauwen gez mengbt; fomtúdts shu fp oock int eerfte bleech/ daer nae geel, ten laetſten als ſy beginnen te berflenfchen/fwactachtigh oft grauw, ende Dan zijn fp boren aen Dicker ende plomper / ende gheenfins ſob fehep oft (pits afgaende ; De welcke als fp beghumen te bergaen/ tenen ſeer hieflijcken reuck van haer fprepden / den Muſtus bjnae gelijck : dan die met gheele bloemen is wat fwaerer ban teuck; ende Dies aengdende fchijnt fp de Narciſſen te gheljücken. Veran- deringe van Mufcari met ghecle bloemen. Deſen uſcari ig den anderen met bonckerer verwe heel ghelijck / nptgbetondert alleen / a bp gheele oft bieeche bloemen boortbrenght / ende meeftendeel boo: Den winter untſpꝛunt / ende broegher plecgh te bloepen ban de andere foortén;ende upt bet faedt banden felven ghetie n Muftari Komen ſomthots bleemen boart Die oock gheel zijn / op langer ffeelz kens ſtaende dan De andere/ fomtiots peerfeh / ſomthote lf-berz twigh; maer meeft Die ban berwe gheel upt — Witren Muſcari ghelückt de voo beſchrebene fn alles / dan alleen Be bloemen zin feeutwits maer Bie faorte fou ſelden gebonden; bat luſius Die felbenopt te fien en heeft konnen Omen. ‚Gheflachten van den Ghekranften Hyacintb,in Braband: Quifpel cheeren. Grooten Ghekróonden Hyacinth, ín 9e uptfchlant Blaeuw Mertzenblum gft Brunling Jin Dranchtick Va- eier, in't Spaenſch Maios Flores, in't Latijn Hyacinthus maior ban JenDe Silueftris Hyacinthus ban Cor ſeght l Die bande eben 4 ten ghevo Í klepne kom — De n _ ek, oft De kerenkers vande Wijn-drupben ; ende boven heeft hp tude nedettwaerts hangen van bezwe purpucblanw/met een lieflche em - De wortel is Den aiupri ghelick / byk ants foo groot ais die ban den Iarciffe/ maer de buprenfte verwe is Se en Ae en ulbus 2 t „Voulvos; it Ztaltaenfch Cepa Bovina, oft Hyaciithò noflvale; an € 0 oock bv / „Groot ende Klepn. Groe —— Dus/ eenen ſteel / tot boven toe — met veele bloem: — Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. Vroeghen Grooten Ghekranften Hyacinth bloept in Men / ende heeft breeder bladeren /dicher kr ans ban bloemen /-met een ſchoone ende groote wortel. 3 Spaeden Grooten Ghekranften Hyacinth bloept in de Braeck⸗ maent/ ſmaller bladeren hebbende / dunner krans/maer wider upt- gheſpreyt ende fraeper:de bloemen) die nactt Den tfop ffaen/ zjn pt Den purpuren blauto ban berwe/dat is ban ghelcke verwe met Den krans; t welck in de eerfte ſoorte niet en gebeurt. De wortel is doen klepuer. Veranderinghe. Somtidts komt Defen Sbekranfien Bpacinth ban Spaenſch ſaedt voort / met breeder bladeren /eerft int booriaer upt det aerden fpruptende ; fomtijdte met fmallerende lan: Shet bladeren/booz Den Winter upt Der aerden komende. Ghekranften Hyacinth van Conftáhtinopelen , int Latin Hya. Eintbus comoſus Byzantinus, heeft bier /bijf oft fes bladeten / meeft ter aerden berfprept / langhworpigh / boor ach niet heel fcherp af- gaende/endeter fijden als met Dum ende wolachtigh dons beferj; in fonderhept Baer fp naeft be wortel zijn ban fmaeck onlicfújchk/ ende lichteljek toe beaechen bermeckenve: upt het midden ban defe bla deren (peu pteenen fleel omtrent eenen boet hoogh oft hooger, rond / voos / groen / glad ende kael/ batt midden tat boben toe met ſeſtigh oft meer langhworpighe bloemen omringhelt / act de kanten in ſes ſnippelkens geden{t/binnen in met ſes purpure Draepheng berciert / ſonder reucht/ eerſt witachtigh/daet hae grauw wordende / ai⸗ fp bez Shinnen te bergach : De ffeelkens Daer de bldemkens op ffacn zn eerft büſter kort / vaer nae met Dat De Bloemen Berga en allenghs⸗ kens langhex wordende / foo Bat den geheelen krans van Bloemert genen quifpel (eer ghelgekt: het opperste ban Den fleel/midtfaaderg De fleelkensoft boetkens van de bloemen / is purpur ban berte, Bp begint ooek benander eer t volkomen bloemen te krigeh : Daer nac belghen drijhoeckighe ſaedt · hups kens / feet klenn nac de grootte ban bit gantfch gewas, met foo luttel kleyn vond facdt/Datmenupt biftigh oft feftioh facdt-hupskeng nier meer Den fes fadrhend bergaderen kan, De wortel is rond / loeckachtigh / ban veele witte rockskens ghemaeckt / buyten gerauwachtighs onder aen febr ghe⸗ veſelt. Wp bioeyt in’t beghinſel dan Mep — Ghekranften Hyacinth met witte bloemen, in't Latijn Hyacin= thús comofus albo flôre,baer Bodoneus oock af bermaentjie oock in Brabandt Quifpel ghenoemt. Befen is ban Bladeren den Ghe⸗ meynen Hpacinth iuet ſeer ongbeldek : ban en heeft gheenen oft (eer Klepnen krang ban bloemen / ban verwe meer Herftorben / nacden Witachtighen trechenve; van binmeû met blauwe draeptkens herz ciert / ſeght Lobel:dan de voethens ben De bloemen en zón niet langh / als Die ban be Conffantinopelfche foorte; anders gelgekt fp de fcibe Van faedt ende wortels feer wel : ze fchellen ban Be wortelen en zijn niet rood als Die ban ve ghemepne ſoorte. Peerfchen Ghekrantteù Hyacinth met feer veele tacken „diemen daerom Hyacinthus comoſus purpureus multiramus aut polyclades- mag noemen [heeft bupten Lepden in den hof van Chiſtigen Por ret ghebloept in't iaer 1618. Den gheheelen Men dooe. Badde upt tetheronde wortel / als Die ban Bontte-losch/ langhe malle blaz Deren alg Gladiolus-bladeren , anders ban gheſtaltenis / die ban Moly wat gbelijck . Wen eenighen fieel hadde bp de beertigh ſyd tachen/ bekieet binae met ontaliijcke peerſthe op tangbe ſteelkens ruſtende bloemen / Die verginghen fender tat faedtte komen. Ce Franfopfer dieft bier tetande te koop ghebroght hebben / ſeyden die upt Turckien bekomen te hebben / ende noëïndenfe Hyacinthe plu⸗ mafsé ; Dat 18 / Pluym-Hyacinth nae De gheſnippelde / ende als Plupmkeng getavelde bloemen ; waere in’t Latijn Hyacinthus pen- natus, Bet fchönt Dat Dit ig Ben Hyaciúthos Sannefius paniculóa coma ban Fabius Columna. É ï … Bepde De ghemepne foorten ban Ghekranften Hyatinth worden ín Bongarijen Kygio haama gheheeten [datis Serpentina cepa oft Slanghen Aruyn; in Bravant Quifpels, alg voorfept is; in Spaege mien Ajo de cigacîtas, Dat is Loock van de Oeyevaers, De gene dieſe boor Pancratium houden ( Haer Bodoneus oock ban bermaent) jeeten De grootte ſoorte Groot Hondts-loock; in't Latijn Pancra= Ben ph — minus, eũ Kleyn Hondes-loock:’ doch onepahent als bd ad oock te kennen gheeft. Die met peerfche bloemen heet Hyaciát — Vooꝛts / fbo is in deſe foorten ban Ghekranfte Bpacinehen vit ephe chct te aenmertRen/ Dat De feex rijpe bloemen — inde) ſwart⸗ achriop oft roetachtigh ſtof ban haer fprepbden/ de V{tilago bijnae Breederbefehrijvinghe van den Hyacinth die in den Herfft bloeyt. hyacinth ie ande / als twee / dij oft endeftijf gtje met beele bloemen / Die ban tes bleeck-purpure bladerkens g t zjn s in de ens : t laden zin. ele ſoorte eee maant Am: ts i — —— — et 5 dies h — Bpacinth in Dranckrick ende Spaegnien op beele plactfen in fandachtige oft fternacrige nz, den / ende bloept ſpader Dan ben: Grooten: te Weten ür't — Het tweede Deel. ban September. Wp Geeft meer ende klepner bladeren / ter aerden berfprept/een hort kaclteer ende dun fleelken; omtrent fijn tfop met Klepner firacls-ahewife bloemkens bewaffen / die ban bozen ſoo fpits oft fcherp afgaende nieten zjn / ban ghelijcke verwe met die banden Grooten. Bet faedt ende Woztelen zjn dock Dierghelijch; maer klepner. 8 Bepbde defe foorten van Bpacinthen bloepen ver dat de bladeren ten Boorfchón komen. 8 7 Sommighe rekenen ben bleeck · blauwen Veldt · Aiuyn / oft Ors nithogalum / ende oock dien met groen-geele bloemen / bp het ghe⸗ lacht ban de Berfft-Bpacinthen. Ende daer sijn ſoorten ban Delt- Ziuyn met aders-gewijs ffaende Bloemen, in’tLatijnOrnithogalum fpicarum, die oock Halbe Dterre-iypacinthen zijn (efi daerom Hya- cinth-Affodillen heeten)als oock ben Zee · Aiupn / ende Eriophorus, Hyacinthus aruorum Ornithogali flore is een Groote Sterre- Ypacinth/ ban Fabius Columna befchreben / eer boor cen groote foorteban Beldt-Aiupn te houden. — Verfcheydentheyt van den Ghefterreden -Hyacinth, anders Ster- rekens oft Meerts-bloemen gheheeten, Deſen Hyactinth is twee⸗ derhande / als Dodoneus oock Bermaent; te weten / dien met twee. Bladeren; ende Dien met Dep oft meer bladeren. Bien met twee blaz Beren is in’t Latijn ban ſommighe daerom oock Hyacinthus bifo— lius Theophrafti ghenoemt; ende ís ín alles klepner dan den andez ren/efien heeft meeftendeel maer een blauw ſterres ghewijs bloem: Ken. Eenighenoemen een ſoorte Daer Van Hyacinthus vmifolius, Den anderen / Die drey oft meer bladeren heeft / is in alles ghe⸗ mepnlijck grooter Dan dien met twee bladeren/ ende Heeft meer Dan een bloeme ; fomtijdts Eancker-blauw / ende nae Den bioletten Wat teeckende ; fomtijdts wat naerder bp Den lijf-berwighen koz mende. Tebel gheeft Defe crunden den naem van Duytfche_ Hyacinthe mer Lelie-bloemen oft Meerts-bloemen ; imt Batijjn Hyacinthus Germanicus Liliflorus, 9ft Flos Marrius ſtellatus, oft Narciflus cæ- ruleus ban Bock ; in't Enghelſch Our ladie flour : men noemtfe in @Ooftenrick Blacuw Baldrian , afg ofmen fepde Blacuw Leliekens van den dale; Dat ig-Blacuw Men⸗ bloemkens: ommige noemenfe Hyacinthus præcox. — Witte Meerts-bloemen oft Sterrekens en zíjn van € luſius ner⸗ ghens int wildt ghefien ; dan bloepen met De blauwe in de boden: fommigte heetenfe nochtans Hyacinthus Germanicusalbò flore, Vroeghe witachtighe oft bijnae afchverwighe Sterrekens bio vꝛoegher dan de andere Sterrekens / ende haer bloemen trecken ban den afchverwighen wat nae Den blauwachtighen : haer facdt is in drhkantighe bupskens ghefloten / niet fwart als dat ban d'andere gheflachten/ maer grauw oft beupn’/ ende als met roeſt befimeurt . Dierghelijck ſaedt krijght de ſoorte met witte bloemen oock. j 8 …Spaede witachtighe Sterrekens bloepen ſpatder dan de andere Meerts bloemen? De bladeren zijn Dun ende fmal: de bloeme is witachtigh / feer (hoon om aenfien. 9 é Andere bijnae afchverwighe Sterrekens komen ontk wat fpaez Der voort dan de ghemepne Dtervckens; te weten / in't laetfte ban Ben Meert / oft oock in April ende Gebben Beele bladeren ter aer⸗ Den ũgghende / Die van den Iederlandtfchen Bpacinth bijnae gez ick; ende Daer tuſſchen ecnen feel ban cen ſpanne langty/ twintigh / Dertigh/aft noch meer aders-gewijs oft Drupfs- gewijs gevoeghde bloemen voort brengende / ban fes bladerkens ghemaecht/ in de midden fes dzaepkens vertoonende / als de Meerts · bloemen / maer heel bleecher / ende als upt Den blauwen aſchverwigh. °C ſaedt pe in drꝛyhoeckighe hupskens / ende Eed te biincken ende Ì htigh te jn / als het rjp wordt. De wortel is Wit ende bols-ghewps / die bar den ghernepnen hat inth gheljek. Cluſius heetſe Hyacinthus frellatus {ubeinericeus i’t Latún. ere Somerfche Sterrekens „ in’t Latijn Hyacinthus ftellatus zftiuus — /zn upt Portugael ghebꝛoght / hebbende vijf / ſes oft bladeren / groen / atneen fide goots Jeen palme langh / tamelick fmal/ ter aerden in De roñde berfprept ligghende / anders ſterck ende ghelbigh ghenoegh / ende Die ban de Afchverwighe binae abelijck; daer tuſſchen ſpriwt hèt ſteelken / omz almelangb / oock ſterck ende d mep oaffent: — ft aenhaughſels befct; nt beeke tien oft e of n befet; u en 0 twaelf bloemen met haer tighe voetkens oft ſteelliens / wat nae Den purpuren trecz timmers reuck / ghemacckt ban in t midden een ſchildeken oft wat verheven van het ſaedt · hoofdeken hebbende / dat omringhelt is met i Draepkens / Die op haer tfop * eenn rid antigh; ende m gaende fp vp ſaedt / rond — — ffden uptfprepden — — Hoa con ha ie bes ter ; ende ater een ban Die bez i foo dick ende ſoo langt als eenen bingter/ Diep in D'aerde als m d'andere i oock wel gheſien wordt. Cluſius noemt deſe ſoorte Stellatus Hyacinthus zftitus maior, Dat is Groote Somerf{che Sterre-Hyacinch„ — Kleyne Sòmer(che Sterre⸗ Nyacintk íe een medefoörte ban de Jmaer met bleecker bla bloemen ; die Cluſius oock Befchrijft; ende Hyacinthus ftellatus &ftiuus minôr noemt. Dp geeft upt haere wortel ſeben oft acht fmalle/platte bladeren/groen/bjnae Blinckende / feben dupm-breedden langh / ter aerden athterwaerts omghellaghen ende Daer-en-tu{fchen een vond fleelken/twee dupm- breedden hoogh / dzaghende fes oft ſeben aders-ghewis ghefchickte ſchickt ſtaende Het fevenfte Boeck: 343 bloemkens / veel klepner ban die van be & —— ech. Cſaedt is ſwart / in een reerde Chuplende.De wortel is bal rond wit / ineen upn blies ghewon- Be foo groot als cen groote Bafelnote/ onder met veele fafeligben fet / omtúdts dick / ſomthots dun. Sp bloept in Shen met de Sꝛoote. Veranderinghe. Bandit faedt zijn andere boort gekomen / Die in't vierde iaer witaehtige bloemkens met peertſche draepkens boort bꝛoghten / op korteftecikens — Gheſterreden Hyacinth van Conft tihoplen, tft Latijn Hya- Cinthus ftellatus Byzanunus, heeft Dep oft bier/langbe/uptghehoide bleeck-groene ter aerden berfpzepde bladeren / de Bpacinth-blade: ren garitfch gheliijckende / doch wat bzeeder / ende De Pernaenſche Zterre-Bpacintben wat naeder bijkomende : tuffchen de welche een Dun teer ſteelſien ſprupt / omtrent eenen vingher iangh dep/ bier oft oock vijf bloemen boort bꝛenghende / licht blauw, ſonder veuch / De Meerts. bloemen ban macckfel gljelijch/ fes witachtighe draep⸗ kens / met purpure nopkens / endeeen priemken in’t midden bers toonende. De Driboeckigte hoofdekens zijn del ende fonder faedt De wortel is bolachtigh / uiet groot, met een fwarte ſchorſſe bez bale ee —— Deſe — fg te Conftantinoplen Sufam givle gt 1/met echen naem Die noch andere bloe is Zp Dat in gut ë * Ë —— „Sterre-Hyacinth van Porret, van Cluſius oock befcreven Hyacinthus ftellatus Porreti ghendemt / beeft cen Alem ahah tel/ bijnaefao groot als ecn olkernote: daer unt fprupten vier breeds achtigte biaderen / Die ban de Conftantiunpelfche foerre niet feet ongbelijck ; waer tuſſchen vijf oft ſes Geelkens (prupten, cen fpanz te hoogh / fljber dan die ban de Conftantinopeifcte / peerſchach⸗ tigh ende gheftreept; draghende op langhe boekers (eben oft acht uptgbefprepde fes bladighe blauwe fterres-aewufe blacmen / met ten hoogher gheverwde mindel-zenuwe langhs Genen door reghen / ende bihnae violet· verwigh: im’t midden Van de bloem komt eert drijhoeckigh ſaedt · haofdeken / groen / met een kleyn uptfickende priemken / omringheit met les violette dzaepkens / met ſwarte nop⸗ pen. De bloem gaet in April open; ende beeft eenen lichten haeſt verz gaenden reuck. T facdt is fwart. De wortel ig bynae ale die van Den herfſt · Unãt inth. Ghefterreden Hyacinth van Peru, in’t Zatíjn Hyacint hus ſtellatus Pertianus ghebeeten/ nae heelandt joeru/ban waer bp ghefonden is / nac de befchrijbinghedie Eluſius Baer ban doet / komt foo ghehee⸗ Ick ober eeh met den Bulbus-Eriophotus Periüanus, van hem oack befchreben/ dat ho felf vermoedt / at het eenderhande ghewas ip. Dies willen wp bierdaer niet wijder af vermant; maer fenden der Leſer nae t Bijvoeghfel op't laecfte Capitel van't zj. 2oeck deſes ECrupdt-Boechs : atwacr hp eene bolkomen beſthreringhe denef⸗ fens de fchitderie / binden / ende Den heur Bebbet: fal van dit ghe⸗ was / oft boor venen hyacinth / oft vooz Bulbus Eriophoruste houden. „Gheflerreden Hyacinth van Spaegnien, in't Latijn Hyacinthus Hifpanicus fiellato flore „van Clufius oock hefchreben / beeft in de Kente Dyp oft bier ter acrdé berfprende bladeren eenen Loet hoogh / groen / gaots · ghewis uptgbehoolt / cenhalf bupm-breedde been / allengbskens ſpitſer wordende}: daer tu{fchen kome ut iaetſte ban April eenen ſteel omtrent een (panne hoogh oft wac iangher groen ſtüiff / met tuffchen-tupmte achtien oft twtutia bloemen Draghende/ han fes ffecres-abemije uptgheſprepdde bladerkens ghemacckt / Doncker -blauw/ in ſouderheydt bp Ben navel; ende die ban Eriophorus Périanus niet feer onghelijck · upt dem navel var Be welcke ſes bleecke Draepkens ſpriten / het midden violet verz wigh hoofdcken omringtelende. Baer nad volghen druboeckighe — ron venne : 1 Anderen Sterte-Hyacinth van Spaegnien, in't Latijn Hyacinthus ſtellatus Bæticus, ban Clulius beſcneven / ie nae zijn —— eers foorte ban Den Gheſterreden hyacinth ban Peru / ende oock ban den Bulbas Eriophorus Periianus. Sdo dat in der daet Hya- „Einthus ftellatusPerianus, boten veemarnt/ende Hyacinthus ftellarus Baricus, midtſgaders Eriophorus Pertüanus , oft Africanus, maer berfchepbe naemen bant felfde crupdt/-oft tert minſten ban wepz nigh berſchillende foorten en zón; ende magt de befchribinghe met — in't 2z. Boeck / als voorſeydt is / te gheben / voor alte en. é : 3 ‚ Ghefterreden Hyacinth mét Lelie-bladeren, in't Latijn Hyacin- thus ſtellatus Liriophyllos, aut folio Lilijs Bie andere) Scerrekens van Guyennenoemen / oft Hyacinthus ſtellatus Aquitanicus, heeft de woitel Die Dan De Zelien ghenoeghſaem ghelck / maer langhwor⸗ pigber/ oes ale die ban Wilde Lelten. Daer apt fprupten fe oft meer / Bie ban de Witte Zetten ghelck Daer u: komt Ben ſteel / wat korter dan eenen boet / op fin tſop veel fes bladighe bloemen boort hꝛenghende Be ghemepne Meerts bloe⸗ men beel ghelhek / hsogh blauw oft bietet: in't mivden ban De bloes me flacteen uptpuplende ſchildeken. De wortel ie fomtydts var bleh jen op Ben anderen ale tichelen ghe⸗ ; t. Defen hvacinth waft op De berger ban Gupenne in Dranckrick / aldaer Sarahug ghehecten ban de herders / Die dock berfekeren / Dat De beeften die ban dat erunot eten) eerſt een groot ghefwilaen haer hoofdt krügben/ foo dat Haer antſche hoofdt dick Wordt / ende Dat fp in korter ſiondt daer nae en.” Tſaedt is ſwart / dickachtigh / niet blinckendesende ſchupit ín dꝛukante haofdekens. 5 Ghefterreden Hyaunth mêr Lelie-bladeren met fneéuw-witte bloemen waft in Dpaegnien / ende is anders ben boorgaenden in alles ghelijck; in t Latjn Hyacinchusttellatus Hifpanicusflore alba gh ten. k N F Breeder befchrijvinghe van de Lelien van Perſien. Dit ghewas te úpt Perfiente Lonftantinopkn / * van daer — 4 ⸗ 344 ghebꝛoght. Wet wordt in Italien Pennacchio Perfiano ghenoemt / in Turtkyen Sulam giule , om dat het eerſt upt £ ufa ghebꝛoght ie: daerom heeft Cluſius dat felbe den naem Lilium Sufianum Willen gheven / el ofmen Lelie van Sofa fepde. Defe Lelie heeft cen vonde groote wortel; Witter Dan Die van Coꝛona Imperialis / ende nict ftinckende oft ontieftijck ban veuck / ban luttel dicke bellen oft ſchefferinghen ghemaecht / ende op D'een ſyde effen ende plat / dan Onder gheele uptgheſtreckte veſelinghen hebbende. Vyt Defe wortel komt mit beabinfel ban de Lente eenen fieel boort / anderhalben boet hoogh / oft hoogher / rond: daer aen Waffen ſeer Veele bladeren / ban berwe groenachtigh / nae den aſchverwighen treckende / bijnde als die ban De Tulipans/ dan fp zjn wat omgekromt ende ghe⸗ draept / van reuck Den Boſth · boom oft Palm · boom kat ghelycs kende / beel ſmaller Dan Die ban Corona Imperialis / ende Beel bez ter ghelijckende De bladeren Die op het tfop ban Den feel bande Co⸗ rona Imperialis krans-ghewijs boortkomen ; epghentlück De bꝛeedde ende lenghde ban eenen vingher hebbende. Defen fleet heeft bier te lande fomtijdts biftigh bloemen ghekreghen in de maendt ban April: fomtjdts zijn upt eenen Wortel dry berfthepden fteelen abefproten/ Den eenen met twintigh / den andecen met dertigh / ende ben Derden met noch beel meer bloemen gheladen . Defe bloemen zijn van fes bladerkens ghemaeckt/ wijder epen ſtaende dan fn hiet gheſchildert zijn (als beilen / ſeght Lobel) ban bupten heel verſtor⸗ Bert purpur / ban binnen wat bleecher ban berwe : fp en hebben gantſeh gheenen reuck: De onderfte eyndekens ban de bladerkens zjn wat groenachtigh : npt den navel bande bloeme fpzupten fes onghelycke Draepkens / cerſt met purpure nopkens verciert; De welcke omghekeert zijnde / als met ecn gheel ſtof oft poeder bez fpraept fchpnen te welen : daer nae komen De Dip langhe draepkeng bp een/ ende ſchynen een priemken te ghelücken / ſulcks als in't mid⸗ Ben ban beele andere Bloemen waft. Nae de bloemen volghen fes hoeckighe oft-Drp-boecktghe hoofdekens / Die vande Corona Im⸗ perialie bijnae gheltk / maer kleyner ende korter / inhoudende pberbloedigtfacdt/alg dat ban de Corona / maer wat korter; twelck hler te lande ryp geworden is / maer wat fpacder dan dat van de Corona Fmperialis ; De welcke ooch Lilium Perficum pleegh te en. De felbe Lobel ſchꝛijft / ghehadt te hebben een Lelie ban Perfien/ Wiens bloemen in dry rhen gheſchicktelhek ghevoeght waeren /bijnae, kroon oft krans-ghewüs/ wel de ruymte ban ettelycke dweerſe vingheren ban een ſtaende / ende foo de vande ban den ſteel feer frac omringhende; foo dat alle De bloemkens ban Die rye upt eenen go fprongh boort quamen / gheen hoogher dan D'ander/ ghelijckmen inde Corona Imperialis fiet ghebeuren. Dat meer ig / boven de upterſte bloem-ríje/ op den tfop ban den ſteel ſtonden ettelijcke dun⸗ ue oft fmalle bladerkens/ eenen groenen trog uptmaeckende/ ganz fchelijch/ foo als't in Devoorfende Bepfers-Hroone glefien wordt, Kracht ende Werckinghe. ®e wortelen ben meeft alte Defe ſoor⸗ ten Dan Bpaciuten ſauden in De ſpiſe moghen ghebruyckt wor⸗ ben; want fp fchijnen Wat ghemepne te heben met be Bulb: efcu- lenti, oft ecthaere klifteren. Ban nochtans ſommighe ban dien en zjn niet goedt om t'eten / iae beel cer fchadelijck : want C luz ſius verſekert / Dat Bp onder alle de loockachtighe wortelen die bp opt ni beeft / nopt gheene ghevonden en Heeft Die hem meet oft eer tot braecken / oft immers tot walgbingte berweckte/ ban de wortel van den Grooten ranſten Gpact . Dien fmaeck ghenoegh betoont Dart Dien hyatinth abeen gheflacht ban de Cetbaere buiben en is. Maer Die foorte met bladerenende &belferachtighe wortelen ban Lelten is ſoo fchanelijck; dat fpban de ghegheten znde / de felbe ſeer haeſt ter doodt pleegt te benghen/ als boor fept is. De Lelie van Peefien ie aack onbekent; aengaende Haere krachten. Daerom en fatmen alle defe ſoorten / die van ons in Dit Bjboeghfel nae de -gheflachten ban oprechte Boaz cinthen beſchreven zin / geenfing in plactfe ban de felve Wpacinthen ghebruncken; maer bertorven rotter tijde toe dat haer krachten wat. Beter onderfocht ende bekent mogen worden, — HET XIX CAPITEL: Van Ornithogalon oft Veldr- Aiuyn. — Goheſlachten. En vindt tweederhande ghellachten van Bulbus Lienen oft — — — — het eerſte hier te lande ghemepn is / ende Weldt-Aiu — ander is vreenit / ende upt verre ar da pn — 1. Veldt Aiu pu Kleyn nitho pe Sas ; tufiehen de welche cenen (reet op=rijft/ korter dan ane / vand / kael ende effen / met e bladeren bewaffen:op Get lon bau delen ſteel ſtaen De bloemen verz ‘Eprept/(es oft fetgen in't getal/ van bupten gras-berwigh groen, Van binnen wit / van fes bladerkens aen cen ghe⸗ maeckt / Rlepne Welieheng/hijfonder cer Bat fh heel open —— wat ghelickende: de welcke ter: wijten. ‚ Le Bonne chijnt open : maer deg nachte / ende det daeghs oock / foo Wanneer Be locht dupfter ende obertrocken ie/ toe ende belloten blijven · Daer nae volghen dziijkantie- N Bpacintb ; foo Dat, oft 2 ft Beele (malle bladeren/ klepner — Van't Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. ghe hoofdekens / het facdt van Carhrpg bijnae ghelijck / daer kleyn ſaedt in beſſoten is. Te Wortel ig loockach⸗ tigh oft bulbeus / bol tacp fijmerigh fap/ ghemepnlijck fmetg ende waterigh ban ſmaeck / Daer nochtang cen niet — merckelycſie ſcherpigheydt bghevoeght fchijnt te weſen. VYeldt. Niury oft Kleyy Sanit hogalum. 2· Groot Ornithogalum is den Veldt⸗Aiuyn var bloeme heel gelijck: dan ig in alles grooter dan dien / ende is hier te lande hant ende gheenfing ghemepn : het heeft ega malle bladeren / cenen ronden glabden ende effenen ftcel / wat meer dan cenen Loet / ine bp den ander halven boet hoogh:unt het fop banden Welch fomz mighe alg tacken oft lijd-fteclen fpryupten / elek een Witte bloeme voortbrengende / ban frs bladerbens ghemaecht/ oock klepne Leliehens wat gelijck: ín’t midden van cicke bloeme ftaet een roodachtigh gehoecht hoof deken/den Ca- chrys ge met ſommige draenkens rondom befct. De Woztel is oock aiuynachtigh ende Wit / alg.die van den voorgaenden ghemennen Weldt-Afuvn- 5 _qg Place. 1, Ghemepnen Veldt· Aiuyn waft in de ogen-belden Ban Brabant op Beele verfchepden plactfen. Á — — —— hier te lande — mmige fe oght / oft / ſoo ei unt — — q Tijd. Veldt Aiunn bloept in de Mey. ht obaaevndes an oren renee n eldt Aiuyn eeten/ van ons in't Latijn Bulbus Leucanthemus —— Ornitho⸗ en andere noemenfe oock Ornichogalum al⸗ um, oft Witten Ornit hogalum: welcken naem De twee⸗ de — En sein fee 2 De Tweede ende grootfte ſoorte is oock een foor: te van Veldt Aiuyn: Vn woeniente Orzithogshdn els “ius , Dat fe / Groetften Veldt Aiuyn / oft Buibus Leu⸗ canthemus maior. Man meeft alle de Eru⸗ ij hebben deſe bloeme Lilium Alexandrinum oben is Lelie Ban Alexandrien / als oft (p eerft van Aier andrien hier te lande ghebzoght waer : elek Wlerandrien een ſtadt van Egpptenig/ niet verre van den mondt ban de riviere Nilus / Diermen Canopꝛis noemt/ gheleghen· * Het tweede Deel. Letie Gay Niexandzieg oft Szooten VYeſldt· iuxy · is oock toch een ander Alexandria in het ——— bai Italien batmen 3Lombardiien noemt. Matthiolus en Geeft Bit cruydt Loor gheen Ornichogalum gehouden:maer Deett Get onder de Nartiſſen geveltent; ende Natciffus quar- tus, bat íg Ben Vierden Hartils / gheheeten. — de Befe bloemen zijn Hoor den — O'pre- byanor Ban De ouders te houden / Bie Plinius rnichogale —* FBaer ben Grooten komt met de beſchrüvinghe — daer van gheeft Geel meer over een / ghe⸗ dat hp langher van ſteel ie: DEN — den — doelde spk is — — u — mmc chogalon bijfonder ſoo Pp lining * ret Bien Leer wet oer Crijn : want Plinius — niet / dat Or- sie eenen et Yan. nn langh (a — — in el van onfeng Bant om be befchrije kaate Te —* ſchꝛij met tenen teeven dunnen ſteel / Wat wit⸗ achtigh/bp be twer Soesan langh / nae bo aertg bip off vier hlepne upt{chietfelen oft fijd-fieelen nde / vaer Be bloemen op ſtaen / die Lan Keten verw ende ban binnen ſneeuwit tljchêr 1 van verwe ⸗ tuffehen de welche ren hoofdeken is/ d —— ef alen arts De wortel ig beus oft chtigh. efchriift de 0 met be naevolgheude Pians d End — id tn — enen — "Boet tn be w —— ba pft weeek / met Dep oft Diet 5 ig van Matthiölus ig van de voorbelt — fchrijft bie met eenen geblae | als ve onfe ende die van Dioſcorides niet en zin. Orûithogalon van } Ruellius verſchilt van De Boog hen fogzten ban Ojmitogalon leer ed van een neee oetan ten —— Benne pt pen / foo ig te weten / dat — fijn Ornitho- befehgez feex / ende ig bau heni in Het fevenfte Boeck: 345 Bet 77. tap. van fijn 2. boeck befehgetben; 't welch ban de boeren vau Doiffong op De belden ef bouwlanden ghe⸗ Bonden ende uptgerucht wordt. Bet heeft cen vaortel/fegt be / Die wat aiuÿpnachtigh Lan — utte welen upt het midden Van de welcke cen kleyn ſtee ſken komt gez ſpaoten / op (ijn tlop u dp oft Viet ander Klepner d Berdeplt ; De bladeren zjn dun ende hayrs· gewijſe —— ten: de bloemen zijn eyn / bupten grag-berwigh / va: Bennet melcktoit ; de welcke tammer bergadert ende —* hoopt / gelijck troskens / ſchelfers ·gewijſe aen een hangen⸗ Be / dlg een balleken oft —— uptpuplen / van —— —— den — eenighſlins — * ig bijnae rou / met een grauwe ſchorſſe Beberkt / Ban binnen met 8 Tiefijch vieckende ſneruwit merch oft bleelch vervult. De bladeren zijn groen in de Lente oft Somer; Ban inden Winter oft Derf ft / ter Wijz Ten het 2 — etn oft she ai — wordt dit cruydt met fijne wortel eltke wortel feer lange bewaert eñ — —— magh wordensende in tijden van dierte / rghe —5 — De —5 —— de ſelve în piaetſe ban Maftanien aer en is niet ín der aerden te binden ar —— tot rat boek ethen kan/ ban Defe wortel / ín hongerg-noot / alg het kopen-Werek Bier ende qualijck te bekomenig. De leugen oft verchenen nemien daer groot behaghen in. Met cenen woorde 9* — be landtliedben cn hebben gheen hefljcker fpijfe van felfs die) arbepbt oft oeffening te in be atkers boortkoz mende / dan defc wortel; ſulcks dat de vijcke ende weeldig⸗ tijcher ghevoede menſchen biel gheenſins verſmaden tn konnen. Dat weten de ionghe kinderen ſeer Wel, de welche hun ſelven bp de landtlieden feer gheerne voeghen komen / Wanneer íp de atkers —— dens oft /òftanderg be aerde ophaelen / ende Dele woztelen gite an oft amber pepe plegen te worpen: want f ſelve — vergaderen / ende Veel locter eñ ongeli maeck bevinden bande Kaſtanien ſelpe; — 35 het — ome n in Drantkrijc legen/ plegen deſe wor⸗ telen — te noemen. Dit zyn de Woorden dan Gudde liug : met de weltke hp merckelijk een andere foorte van srupdt boor Grnithogalum belchrijft / dan den Deldte Kiupn. e ſiin medefoorte Lan ong beſchreven. q Aerd; Kracht ende Werckinghe: an be krachten ende werclunghe ende ghebzuyck van deſen Veldt · Aiuyn ende fijn mebdeloorte / en Wete ick Anders niet te (rhzijven dan t gene Dat Diofcoyideg daer Ban verhaelt / ſegghende Bat De vrucht Ban Ornithogalum met het — ghebacz te woꝛben in oude tijden / als antbium/ us · laedt; ende dat —— woꝛtel foo —* tine alg gaanen oft ghebraden oft anders gaer ghe⸗ —— dt / — —* ſxiſe ————— biivorénsen A ban Cluſius erft verhae —— — seg cap eg Veldt-Aiuyn van Clufus fg ern — van ben Affodille van —— ende daer omt red — Ere boeten —— bewaſ⸗ ijn⸗ fen met een wie Fanges ban bien Dei — kens ſaedt. De wortel is dick Rn Be befaamd tp haren geen ie on bi ee ———— tacvolghende * wd varied de Veldt-Aiuyn. wordt foo groot als — Fre ie vrat jn dan bk grooter groen / belalven aen De kanten / die. — als melek T ſaedt ig wat grooter mie Murene ne en oe, ati eg terende: We bladeren zijn langer, georner erde boor (pits * Ni behe Eerdere — bet * ghendemt. Grooten B an vee van ——— in't Latn Ornie maius. By ghelgekt den Cueeden er. Airp bimac / macr te wat lerater / rede — pre oen eN Bat nacbolz ate 346 —* 2 ende biaderen / van Conſtantinopelen hier te lande ghe⸗ ongherfchen Veldt-Aiùyn met witte bloemen, int Zatijn Or- nithogalum Pánnonicuin albo flore — kright voor den win⸗ ter ( anders Dan de andere foo: aten ban Delbt-Niupn ) bijf Aft ſes ter aerden verſpreyde / —— — langh als eenen vinger / an verwe / be Ginaffel- bladeren ban: gbeoarse enne hee fer gelen vont arpgbatbeop / grafach at ruyghachtigh / graſach⸗ — ——— oft ſmets op de tonghe: im den Apzil berz llenſchen De bladeren / Dan Daer tuſſchen fprupt het fleciken een {panne langh / fes oft meer aders; boort-komende bloe: Kens hebbende ; Be welcke van fes bladerkens ghemaecht zijnde inde Mey Le gaen/ — —— wit als melck / van buy⸗ ten met een — den rugghe ban De bladerkens der bloemen emee als epnen Veldt Aiuyn ghe⸗ — faedt — in —— fdekens; is ſwart ende kighe hoo Wortel is een (ben witten bulb alb, bel taep fap/ bet feu Dae a (O gen Dt finiactks 7 ban bupten met een aſchv tuigt dem belleken oft — — — onder met vele witte hapte: befetingen ‚ Dit ghewas in't wildt ſtaende beeft felden bladeren; Dan inde — ónderhoubden/ behoudt fijne blade⸗ zen emg ghen thdt / ende heeft fomtijdre cene adere ban twintigh oft meer Verfcheydentheydt van den Ghieme He Veldt. Ainynoft Kley - nen Veldt-Aiuyn van Dödonus, ghewas heeft fomtidte Bꝛeeder bladereiu dicker ſteel / —— Belg ag fuicke —— het aad ie ban Cprolende upt Fealien/in fanderdept trent Mapels/ hier te lande —— fonunige boer WD Spaede Sterrek — paenſchen Velde-Aiuyn Kn ron toockachrigh woetelken inde — orla —— ſeven dee — alg Die ban den Ghemepuen Veldt A doorreghen oft z daer tuſſchen fend ( fom, — wel twee)tond/cen palme hoogh met fre oft meer —88 Keng gheladen / nn bier cen vin Daer een waſſende met beurten / gez maeckt ban fes bladerkens upt den witten blauwachtig bau berz we / met fes witte draenkens ende een middel blauwachtigh hoof⸗ Deken het midden befettende berriert. Bn,bloept in April. —— Veldt · Aiuyn van de Pyrenee-berghen gheltkt ban bla⸗ eude bloemen den boorgachden Elepnen Spaeu fchen veide Aiuyn / daer in alleen ban Den felven weelkbiiiender dat deſe ſoorte wat grooter bloemen heeft dan Die van den Spaenſthen / ootk ban 5 bladerkens gemacckt/ ende Dat (p Van bupten met een blauw: hde afghetceekent zijn / van binnen — grainwe oft — nopkeus hebben / die in de „Wp bioept in Mey / onde is ban: € lus Oem paden Pyrenzis ghenoemt . Waer was te boz — Ornichogalum Pyredeum grooter dart —— — is anders /dan der Eerſten Groos van Ciulius / oft Agenn et met loocks ghewſe —5 us. Veldt-Aiuyn-van Arabien, a htfimne gheheeten / in — ene — van daer — voorts ber ober gheſon is van onder de Eider gberekent ghewerſt 1 ae Derenrirne 2e — heeft den naem van Lilium Alexandrinum,alede — — avons ier — Ven ig boor npt 5 ende Wardt het Ben met den naem Zumbul — al Sinan pas — — fende : te Weenen is het langen hot Werts Hya- cint jende Daer nae Arabifche Hyacinthe; maer den ple — en bl dn beel — ghewas ghewüſe bladeren dit ban den Snen⸗ heeft laughe groene tael [dat (pd a — fo gij fg Ne OEE emet ct —— dee kt ) Cruyde-Boeck Remberri Dodouei: —— ban merninghe was / dat dit crupdt den Vierden Marcifg batt Matthio ins tag ; maer daer nae heeft hp bevonden / dat Die Papelfche foorte van Delòr-Liupn/ * ded in t Biboegbfel ban’t naebolgbhende Capitel befchrfben / Hast Beel meer ghelütkeniſſe iede heeft. Lobel noemt defe ſoorte Lelie vân Alexandrien, oft Le⸗ lie van Narcifs mer vele bloemen. Tijde. Fn tert ende April komen de bladeren ban den Wits ten Deldt-Atupu erft pt / ende in ep De bloemen; ende achter Bat de Braeckmaendt bog: by is / ſietmen Ban Dit crupdt niet meer, Naêm. De Spaegniaerts noemen Den Shemeynen Veldt · Aiunn Leche Galina: weicken naem met Den Grieckſtchen Ornithogalon feer twel over een komt. Die foorte met bele bloemen heet pock Orni- thogalum Arabicuìn mulufiorum. De Cerfte foozte allier ban Do⸗ dom us beſchreven / ſchnt Lobel voor De Churles ende Oignon blane champeſtre te houden; ende in't hoeggheurotgo Weilz Feldzwibel, iae vock Ackerzwibel, tenoemen. Dan dn Ornithógalum Cordiíg anders niet dan onft Shemep ne Eerdtno Hd Aerd. Witten Deldt-Aiupn is thindelmatiot warm ende droogh an aerd _Krachtende Werckinghe: Dewortel Han Witten Beldt-Hiupn is feex heylſaem / ende gbeneeft De verſche wonden / daerop ghelent / ghelijck De Wael · wortel· Sommighe Cruyet veſthrüvers gelooven / dat den Veldt · Aiuyn alle de krachten heeft Bie den Bulbus efculentus van de ouders toe- gheſchreven worden; maer gemerkt Dat noch onſeker is / ſalden begbeerighen Lefer.de befchrijvinghe ban Aumn / Porep ende andere dierghelücke wortelen moghen foecken: want aldaer hebben wp alle De krachten ban Be eetbaere bulben verhaelt. HET XX. CAPITEL ‘Van den Geelen Ornichogalum ende. Ornithogalum van Narbouen. Gheflachten. [bit Capitel fullen wp noch twee ſoorten ban bloe⸗ men met afupnachtige woztel befrhzijven / De voor· be⸗ Ichreven di van Ornit hogalum eengdeelg Lan ghe⸗ daente/ eensdeels van naeme ghelijckende ; te weten Geet Oꝛnithogalon/ Dat is den Feldzwibel oft Deldt-Hiupn Ban Fuchſius ende Tragus beſchzeven; ende den SE thogaluni gan Languedoc oft van Narbonen. deef Dnittzogatum oft ete Eea Het éweede Deel. „q _Ghedaente: 1. Met Ben Kleynen Oꝛnithogaluni gft Shemeynen Veldt Aiuyn heeft feer groote ghemepn= fchap Van gedaente die andere foorte Lan Wilde aiupnz achtighe wortel die de Hooghdupdtichen ghemepnlijck Feldzwibel oft Ackerzwibel noemen ; wptghefondert alleen/ pat defe niet foo Gele bladerer en heeft / tac fomtijdts maer een oft twee / ende Die (mal ende Pozepachtigh : ben fteel is kort / teer cube dun / rond / een panne hoogh/ omtrent fijn tfop ín Agathe ſi —— verdeylt die eyne ſterres gewijle geſtraelde bloemkeng dragen, klep: ner dan Die ban onſen ghemeynen Veldt · Aiuyn / van ver⸗ we upt den gralachtighen wat nae den geelen treckende⸗ in't midden met hape-zhewijfe Dracpkens befett : de faedt-bollêiens zijn dujhoeckig de Woztel is cenen 7 Kiupnachtighen bol, Lol taep ap / fonder reek / van naeck eentghfine / maer gantfth niét wel merckelijch/ uae dien Ban den Aiupntrechende. VYeſdt · Niußy Gay arboney · A alm Hart Parbotiert ie niet alleen bar —— —— Ackerzwibel /maer oock ban — rechte —— van @znithogalum feer verſcheyden va ghedaente; Want het heeft langhe Dmachtpeeen /Ainal er ban die ban de andere — van — Den ee ende mals / omtrent Yos / vat geen bladeren Ie —— amet en vertiert / die Ban het midden tot Beele el den felwen ſteel beto ende / Van bupten grasverwo jn; dan foo Wanneer gaen/ melck⸗ —— — en. De — n ¶dart de laeden in — De woꝛtel is je. — Doerne —— Det ober — Het ſeyenſte Boeck. 4 peil maeckt hp fijn vrucht rijp. z- Ont Narbonen bloept in Wey cft Wat — bogalim van J Naem “1, se eerfte van dele twee cruyden is ten Van de Wilde ende Lan ſelfs voortskomende aiuynach⸗ — — — — —— Bulbus filucftris eheeten: Dan de Hooghdu nde zwibel ende AcherzwiBel / ende met Lat lef t welck oock foo Heel is alg ofmen We dna baerom Gebben Wp die WPeldt-Aiupn ban Juchftus ende Era Bello. : hôe wel datmenſe nae de mepni van ſomũughe — — — —— heeten; in't Latijn O eum , ende Dat om De groote ghelickeniſſe pes dele bloeme heeft met den ghe⸗ meynen Witten —— — die wp boven beſchꝛeven hebben met naeme van Beldt Aiuyn Hoe De oudees Dit cru delend moghen heben / en fs ong niet blucke⸗ henoegh rs Pat naem dit tweede ghewas behoorde te hebben / is ong beel onbekent : want Her en [tij —— ——— te weſen. Daer-en-tuflchen tt Wp het met naem ban Ornithogalum Narbonenfe laeten —J—— Dat ſomnughe dat foe noemen / dat ig m onfe taele @yuithogalum Lan Narbonen oft Lan JLauguedoc/ nac de plact{e daer het Beel waft. ge en foude niet wel derven verſekeren / dat Get de Scilla Epime- nidia is daer Plintug af Verwacht / abeütercht hp daer foo luttel beſcheets af geeft ; ende hy altéen Daer af (precht/ ende niemandt anders: anders men ſoude het Wel mogen Hoor een ſoorte Van Salla Zee-Niupn en / on Bat het bloemen: krijght ghelijek De Scille pleeg woort te bzenghen. g__Aerd, Kracht ende heinde ik Ban: Dei 2u ong ethers om met honig vermengt, ende als een placfter bft pap- „ ken berepdt zijnde, op de te-etende de pe, zotte „ed — —— t. J BIIV,OEGHSEL. dere gheflachten van Veldt-Aiuyn, ban Cluſius ende andere Aerow ben / zjn goet te ennen) alfmen beft Die van Bodoneus beſchreben ee en bollen ghekent Geeft; nochtans fuilen Wop die bies met kozte woorden befthrjven Veldt-Aiuyn mer bleecke oft geelachitighe bloemen, Ban Clufius Ornithogalum pallido fôre gheheeten | ig ben Ackerswibel ofe Delat-Aiupn ban Futhliue ende Tragus niet feer its geken grooter bladeren; Dicker ſteel / nocht ende broos; —— — — ——— ——— ne * — met * acini geele n noemen. Veldr-Aiuya met een bladt, in t Ornich is een mebefborte etos van Ben — oft Geelen Dodoneus af vermaent / Die (omegots maer een bladerde wat bloemen Geelen oft Röffen Velde Aiuyn van ‘Alckmder, ft Zatijn Orgi tha flauum — reti beeft niet meer dan ſmalle bladeren, langh De — — kans” —— Aid fieel) ghe⸗ met geele bloernen/ ——— an den-Belat- Et ghe —— tat midden ver⸗ tiert. es Len is — — Ghemepuen Deldt-Aiupr niette ‚ Hongherfchen Veldt-Aiuya met e bloemen, in't Latün Or- —— luteo flore ze Beda omen ü een kost! w —— lom vnifolium; Daer bladerken / — achtigh ban, ie: t welche fprupt een iydat ot twee voortbrengt; upt wet dba ban el en — wodt dit grooter, , ———— elot⸗ Auyn van met geele bloe men ende bulbleens ad derrfteel, ban C bef / ende Or- -_nithogalum balbiferum” ek minimum, ten0i fnum — beer mai be ——— De geele Bloemkens. kes nn van bonen waft in iPranckrijck * — ierg in be hzer- — een bindt * elders ſonder er veen af fleel/ ende breeder b Gheaderden Veldt· Aiuyn, int Zatijjn Orniche fommigbe /en is anders niet Ban Den Eeden 249 34 Ainyn Gan Chiſius / ende die Dodoneus hier Veldt · Aiuyn ban Narbonen noemt:want € inius betupghe/ Dat hp omtrent Mont · pelliers beel groept / ende ooch in Spae gnen ende is het Orpnho⸗ galam fpicatum Monfpellienfium fiore laâeo ban Lobel ; bie Baer Een medefaarte af beſchryft / bie beel klepner ig Dari die Morte Saer Baderens ende Clufius ban fchrijven , Den naem Gheaderden Veldt-Liipn oft Ornithogalam Ípicatum Wordt Den Affodille ban Galenus oock gheghebtn. — … Bleeckr blauwen Veiat Aiuyn, van Lobel inf Tatijn Ornitho⸗ Zalon cæruſeum pallens ghenoemt / ghelckt Den gemepnen ſeer wel; maer de bloeme is blauw/ det herkſt · Hyacinth ban ghedaente ende grootte bonge ghelijch. Sulcks is den lexpnen dire Lif ander bad: eenen Bpacinti ghehouden met bleeck-blautwe ⸗ kens / met een vond ſpitſigh bladt.· — de „ Aldergroorften Veldt · Aiuyn mer fneeuwitte bloemen, ín’t Latin Ornichogalum maximum ban Clufius gheheeten / keght in't bez ghinſel van De Lente bele langhe bleeck groene bladeren / bzceder Dan Die Han Den Delot-Aiupn ban Narbonen oft ban Lonftantie nopelen ; Date tuffchen fprupt Den feel / Dip voeten langi oft Daer omtrent dien / groen / glat een groote ende langhe adere ban bloes mert hebbende / foo veel) datmeñ Daer fomtijdts meer Dan hondert bloemen aen ghetelt heeft ; elcke bloeme is ban fes bladeren ghe⸗ maeckt/ heel fmeeutwit/ Sonder eenighe groene ader / als De andere foorten ban Beidt Alupn hebben ; fp gacu s daeghs open : in't midden, flati fes horte Vreedachtighe Witte draepkens met gecle hopkens/ eert drhhoeckigh hoofdeken omdättendé : ’s nachts Aups ten {p wederom als Hie ban He anders foorten . Bet faedt ſteeckt in De huvokens / ende is vond ende fwert : be wortel ie bulbachtigh / ick wit onder breedt. ende feer ghevelelt. Bp bloept in Mey met de andere groote foorten ban Deldt-Aiupn/fomtidte oock fpaeder. … Sneeuwitren Velde-Awyn van Moorlandr, in Latin Ornitho- Balufn Aechiopicum ghehteten / is aen den boeck Ban Ethiopien bp Lapo de Bona Dperansg ghevondtu. Petwortel igals Die ban De Toocks· ghewiſe Affodilie Bact upt komen bele bladeren / eenen boet rj er ge biecdt/ facht/wolachtigh ban binz nen alfimenje breeckt … Den ſteel is tamelücken ſtut / groen / ban midden tot fijn tfop toe bewaffen met bloemen/ elck op haerepgen fen dumbreedde langhe ſtrelſtens ruſtende / ban ſes ſneeuwitte Bloemert ghemaeckt / die van den Araebſchen Welor-Liupn bjnae ghelijckendejende niet beel kleyner / in’t nadden tat grelachtigh: by Be nabel ſtaen ſes witte Draepen/met getle noppen/ niet een middel Drikantigt faebt-hoofdeken/ Daer een kort priemken op ffact. apelfchen Veldt-Aiuyp,upt Italiẽ woor den Ara biſchen Deldt- Aiuyn gheſonden / in't Zatn Ornithogalum Neapolitanum gehee⸗ ten/ krabt in het Vooriaer Dip oft bier langhe / aen D'eên fijde holle … òft gaots- ghewüſe iwtghe holde bladeren/De Bpacinthbladerenniet qualijck ghelickende/maer ſmaller / groen ban Herwé; daer tüſſchen fpzupt eenen ſteel / fEDf e groe op fijn tſop bf oft mêer groôte bloemen Da: / boor rte afbangbende/ ende met beurten nu aen Deen fide nu aen Bander {de ban Den ſteel / upt Den ſchoot ban een Dun liësken oft elleken v m ——— ban ſes vierm n bladerkens gemaent / petan — — — Kerr eng a Ga * antſch gheenen reutk p Bergaen er ditkachti⸗ bot oft ffomp ban, bore sebiet ged witachtigh/ doch met {even feifachtiap/ ende onder plat fafclinghen beſett. Dit as bloept seghinfelban Dep. Get komt ban : el ober Ben Dierden — ⸗ eodarigh ghewas ſchint te wefen t — „Hyacinthus aruorum Ornithogali flore noemt. Mant de Die hp Daer ban gheeft / komt met Die banden Paz. (chen. Deldt- Aiupn wat ober cert. Bp ſeght / dat dit gewas veel trent Napels waft ; Dat de wortel foo groot is als een klepn hinnen ep; De bladeren Dep voeten langh; Den ſteel dick / twee voe⸗ — ——— het tſop toe ober ander met roate. n / ſulcks bijnae als De ghene Die € bez chrûft. De facdt-bupskens fijn ghe als Meleenkens. } __Hijde. Geelen Delbt-Aiupn (als gock meeft alle de andere mebe- it seek. -Ainpn)lebert faent in April/ale beo: fs enbe korts Bate nae verdwijnt hp; alfoo Datmett inden „Naem. Den Geelen Beldt-Aiupn en n em (jn blo Babeke Oog lean geent” } j atcum ichſius ende andere he Bulbus filueftris gheheeten; Der feel nt ; vanen dacot. we een grauw vellek in de met bele witte ierius — —— ne Bulbus efculencus —— andere Bulbus vomirorius; De. gheleerde honden hem boor het ban | _Aerd. Geelen Weidt-Aiupn is werm ende droogt cot in den rees zherfche Tik tara. ‘ ke PRT a Werckinghe. WBatmen met de forten ban Delbt-. Cmydr-Boeck Remberti Dodonzi. onbekent : dan De boeren ban Ftalien pleghen de wortelen daer ban onder dD'affente braden / ende in plactfe Dan Caftanier te eten; ende daerom worden fp ín tijden Dan Dierte feer Deel gheacht / nde bewaert : want fp blijven langh goedr nae Bat fp upt Der aerden gekomen zijn : maer Dat ies ban Den Witren ende niet ban den Geelen te berftaen. - : x De berckens binder feer groot behaghen in befe wortelende zijn feer qualijck te houden ban Die landen daer De ſoorten ban deſen Peldt-Aiupn met menighte waſſen EE De felbe mortel maeckt faecht ende verdrÿft alie harde gheſwil⸗ len fegbt Diofcorides. — Daer is noch beel ban De Krachten Der Eetbaere bulben te ſeg⸗ : Ban Dat fullen wp ín De befchrjbingde ban De Aiupnen ende diergheljcke crupden bequaemer verhaelen. HET XXL CAPITEL Van de Narciffen. — EGnhneſlachten. E Narciſſen/ nae pet ſchrijven ban Diofrorideg/ zijn tweederhande LA elachten / bepde met ditte bloemen ; dan het midbelfte Han de lelve ig verſtheyden want in het een gheflacht is het middel purpur/ in het ander geel. Beneffeng defe Fullen Wp hier noch Dtp andere medeſoorten Hart Dat ſelve ghewas beſchrijven: dan in de naevolghende Eapitelen fuilen Wp Ban noch cttelijcke imedeloozten Han de Lelie handelen, . ' Garciſſe wt midden purpur. bladeren/ ie eel ie hooger dan een anne/fae ach bar ju top een ene ie oei he 7 Woet ende op fi | dagh — —— tee /t maer * — ben ban de welche ven kopt helckshen (tact, —— Het tvveede Deel. genen rinck / alg oft het met den paffer ghetrocken waer : pefen rintk is aen Gijnen kant oft boordt purpur ban ver⸗ we; ende ín het begrijp ban den felben rinck ſtaen korte draepkeng / geelachtighe nopkens draghende ; daer nae volghen — —— Daer [mart faedt int befioten lepdt. De wortel ís Toockachtigh/oft eenen Kiupn geel ghelijck; de welcke ſommighe küſters aen de lijdert —— ⸗ nd ſelven ſeer — verbꝛeydt — vindt ban bit gheflacht drijderhande ſoorten / van ghebaente/ verwe ende reuck ban bloemen gheenfins Lan malkanderen berfchepden /maer alleen ín Dentijdt van bloepen;oock wat in haer grootte verſchillende / maer Leer Wepnigh. Degrootfte bloepen in den middel-tiijdt/ dat is noch broegh noch ſpaede:van de kleynſte bloepen de ſom⸗ mighe heel vroegh /De ſommighe heel ſpaede. Garciſs int middey geel. ck vermenighvuldight Het ſeyenſte Boeck. 349 axrciſs met kKlerner Bloemen met ceney uvtftaendey Geelen Relck. mede · be voo achten te houden zijn: weegt — ban dat geflacht/ het welck purpur 5 t midden is; de ſommi Bat gheſlacht / dat geel in 't midden is: ’t w feer Breemt en behoort te ſchhjnen: Want dit most —* on- Berde wonder wercken Ban de Nature eiste vin Worben / De welcke rik perd, —* deſe a deken —— * Beier ten len nde > ——— — die alle de verſchillen ſoorten i id — — — — — beeipaonen fullen, mmers bít ie in Defe gheflachten ban Parciffen Loo / dat deſe bloemen tot een civaet Ban de hoven ghehouden en= De Deel gheacht worden” niet alleen om Gaer frãeyi / Oek Den Wille van haeren goeden 2 zijn deſe vijf ſoorten ban Hartiſſen — — de weerdighſte om ban Batang ſehreven ende jck met naeme Van — te —— behalven weltke wp noch ſoorten ban Narciſſen / dat is de Geele / —— van Tüdeloolen in He € Cat befchrijven. Ee CT 350 Marei fé met heel Bitte bloemey. EE ierden Nar oudt / die en u: Ô pes ne Marciffen die —— ——— ſche EEn rens mi 3e 4e rangen aren pen soin leren” Jas boen wer” en Tijdt. dribe boter wint msberkan ie Weeren vans De middel-foorte tn bloeyen bp nae dp den ſelven tijdt/ alg De middel- en & Naemen. — bloemen die in’ rd Wp — —— jen en rapen ergens pr twee mede- van defe — omtrent Cruyde-Boeck Remberti Dodonæi. Garciſs met dobbet bloemen. duptfch raaf ienie t Aparte) Narcifo „ hebben Haeren naem eerft nae ben Griecktrhen N spurarG- ’Narcif= {os ghepreghen / ende nae den —— Narciſſus. Aengãende de eerſte foorte/ die in t Latijn Nar- dffis medio pis heet / die magh / midtſgaders haer dorten / Nartiſſen met purpureranden Van den keltk ghenoemt Worden / oft Nartiſs in't midden u 8 pie De tweede ſoorte heet Nareiffus medio luteus „int Nederduytſch Nartils met geele randen Ban den heick/ oft Narciſs in't midden geel. in t Latij Narciflus medio luteus Kleyne Nartiſſen met eenen woemer. 4. De — Narciffus totus — gea ’t — / eet es — reu dod gen pa argts 5 De vorte is in yd r Dd: 18/10 pesten blgemen beleanner sieckte” * en — jdros A” be Anrogindsik vrije ás; pme mum De — — ende fy hr eden huig 2 — en vroywis Autogenes, an ban ember ns ſommige andere faorten BonGòs éuermds —— rd ; Litija gheheeten oan ons Goren. Breen ; ende de Lelie pass thotnc ond ners GO — Het tvveede Deel. Liriam ghenoemt. Jae ín Dien men Julius Pollur geloo⸗ gen wil/ den Poët Homerus heeft met den naem Lirion ader hande foorten ban bloemen begrepen. Anydros A'w- 8:G- ig epgentlijck die ſoorte van Nartiſſen die op De ber⸗ ghen waſt / daor dien Dat fp verre van De wateren groept. Den naeni Bolbos hemericos ; dat ig mt Nederduptſch Braeck-wortel /magh den Narciſs met goede veden heb⸗ ben / Door Dien dat hp krachtigh ie om over te Doen geben oft braecken ende gubbelen / nmers ſoo ons Dioſcorides leert, Daer is nothtans een ander oprechte Braetk- wortel oft Bulbus vomitotius, die epghentlick foo ghe⸗ noemt Wordt / van dele foorte van garciffen. ghenocah berfchepben;Wwaer bau Wp in't naevolghende Capite! ſuſ⸗ ten handelen. De eerfte foorte Han dele Nartiſſen / te weten de ghene Die in't midden purpurverwigh is / fchijnt de ele te Wes fen Die Plinius in? 19. Capitel van (ijn 21, boeck Purpu- zeus Narcifus noemt/ Dat 18 Purpur-arcifs; ſegghende aldus : De Meditijnen ghebrupcken twee gelacheen van Paruffen: het eerfte heeft purpure / Get ander graſverwi⸗ ghe bloemen. Want hp heet Purpuren Parcifg den ghe⸗ nen wiens middelfte purpurverwigh is / als hp betoont inhet 5. capitel aan't ſelbe boeck / fijne voorgaende Dup: fiere vedenen verlichtende / ter wijlen hp ſeght: Dan dele Narciſſen heeft de eerfte loorte heel witte bloemen met ee⸗ nen purpuren kelck. Alwaer Ip den Kelck noemt ’t ſelve Dat int midden Lan de bloeme krans· ghewijſe alg eenen rinck fact /ende de draephens met haer nopkens begrijpt. Ban defenPurpuren Parcils (pzeecht Virgilius den Poët pock ín be Lijfde Ecloga van 1.;ne Butolica. Dan de tweede / ende epghentlijck de derde foorte van Narciſſen bermaent Ovidius in het derde boeck ban fijne Met amoꝛphoſes / wanneer hp de beranderinghe ban den fcgoonen ionghelinck Harciſſus befchzijft/ die tn een blo.- me Herkeert Wierdt/ die hedensdaeghs den ſelven naem Parciffus oock behoudt; fegabhende/ nae het Herzieren van de oude Heydenſche dichters/dat fijn lichaem nergens ghevonden en Wierdt / maer heel verdwenen Was ; ende datmen ín ftede van ’t felbe anderg niet en Hondt dan cen faffraen-geele bloeme / rondom met witte bladeren belet ende bewaſſen. = Pan de ielve Derde foorte fchrijft Theophraſtus oock in fijn 6, boeck: want aldaer Kpzeecht hp ban eenen andez ren Narciſs dan hp daer nae in fijn 7. boeck beſchrüft: Want in't 7. boeck ſeghthy / dat den Parcifs (malle blade: ren heeft/ fulchg alg zijn de Narciſſen van onle eer fte ſoor⸗ te: maer ín den feften boeck gheeft hp die breeder blade ren dan die Van de Affodillen 7 atszijn die van de Derde ſoorte. Wt welche Woorden Lan hraftug blijcht/dat hy op verſcheyden plaetfen/:oock verſt ſoorten van Nartiſſen ghekent ende b In dat ſelve 6. boeck felrijft hp / dat de bloeme v iſſus is oft honighverwigh; ’t welck alleen te verſtaen is van den middelften helck Lan Die bloeme / Alg wp met ghetupge= niffe van Ovidius bethoont : wantdatis blijke: Tel ghenoegh upt die dichten dien Poẽt / Die Wp boz ven berdaelt hebben aenghelien dat hp merckelijck feght/ dat het een faffraen- ighe bloeme ís / doch met witte bladeren omt et, An meeft alle De boecken van Theophꝛa vindtmen de Wooden wire rt ypors melanate 3 bat is (wart ban verwe: upt welche Woorden 0 ende Marcellus daer toe 0 zin get bari gps Dat De ienie van Narciſſus [wart ie van e/ende niet geel oft wit / als wp —— hebben, Maer die leer man⸗ nen zijn daer in i Et melana’t welch [wa — — (oft liever rt ind paf melina) dat is igh verwigh / te maechen: * berte —A — —— dents color is de ſelve verwe die Wp geele oft okerberwe noe⸗ 1: hoe wel dat ſommighe ban dat woordt melinus ende ighe geloten oocts / D Nartiſs Hoor =bloepende crupdt alg in den she fag oermens dpd bat in meeft alle de boecken van Theophraſtus terftondt apr eze tg eef ddr nae ben Keeturug komt defe bloem Boozt / ude omtrent den, Het ſevenſte Boeck, âst tijdt Dat de daghen foo langh zijn alg be ná / bat i omtrent den eerften —330 benen er Selk Weorden en gaen De belcljzijbinghe banden Parcifs niet aen : Want tuffchen de befchrijbinghe van den arcifs enz de Defe woorden iſſer leer Beel vergeten ende bedorven ín de boecken ban Theophraſtus. Rocky defe Woorden en gaen oock den Daffraen gheenfing aen / als Gelnerug mepnt / maer hoozen tot de befchzijbinghe ban de andere forte ban Lirton/ de welcke den elven Theophraftus in t felge boeck midtſgaders den Daffraen / in tuden van de eerfte regenen / Dat is inden Derfft/ fepdt te bloepen : abelijck korts daer nae klaerlijtk ghenoegh fal moghen blijcken / bpfoo berre iemandt bepde die plaetfen Gan Theophꝛaſtus neerfteljek overweghen ende bebzoepen / oft met vip oordeel aenmercken Wil, € Aerd. De wortel van den Parrifg / feght Galenus / is leer krachtigh in het verdroogen/ende heeft boven Dien eenighe af vacghende ende naetrechende kracht: € Kracht ende Werckinghe, Deſe Wortel van Nartiſs ís foo krachtigh dod? Haeren Verdrooghenden aerdt/dat fp allerhande Wenden / hoe groot ende fchadelijck Die oock zijn/ felfgal waeren de zenuen ende pefen gequetſt ende ghelneden / ſeer haeſt ee ende toeheelen kan, Delelve woꝛtel / nae het ſchrijven van Dioſcorides/ met ſpijs oft met drauck inghenomen / doet braecken ende de maegh omkeeren ende overgeven: met honigh vermenght ende gheftooten / gheneeft de verbrandtheydt die Lan Pier oft heet water ghefkomen ie. @p de afgefneden zenuwen leghtmen de ſelve wortel oock feer nuttelijch: want fp haelt die aen een/ ende heeltſe leer wel. Als iemandt de entklauwen oft knoken verſtuyckt oft upt de leden ghegaen heeft / oft met cenighe langdurende fmerte der leden ende lidtmaten gequelt ĩs / fal hp fecr Beel bates binden ín deſe wortel / alg Ip de ſelve met Bough ten zijnde daer op lepdt. pfupbert alberhande (metten ende placken/ in fons be ſproeten ende maelen deg aenlichts/ met ſaedt gan Petelen ende edick vermenght zijnde. Ander mengeten de ſelbe Wortel met Eruum oft Vitſen⸗ meel ende honigh / on de vervuylde zeeren ende ſweerin⸗ hen te repnigen; ende foo berepdt zijnde / rüpt fp die ghe⸗ pillen ende apoftumen die qualijck ende langhſaem tot rijpheyt te bꝛenghen waeren / eñ opent die op korten tijdt / ende doetſe gemackelijck ende ſonder ſmerte uptbzehen. Men ghebrupeht de ſelve wortel Han Narciſſen ooch ſeer nutteljck / midts daer meel ban Lolium oft Dyavick ende honigh bp doende / om alle De Boopnen ende fplinters Die in eenigh ghewondt deel oft lidtiuaet deg lichaems ftez kende zijn / uptte haelen / ende alle De ſmerte ende noodt gan die quetſure te ver hinderen ende te benemen. BIIVOEGHSEL. Th Eeen made Match zijn ige dat fp langh fouden balien atlegader jck befchr ——— daerom —* De naemen ban De fetboe alten, wp midtsgaders ſommighe ken-teechenen/ upt Cluſius ende Lobet verhaelen / eerſt beghinnende Han de foorten Daer Lobel af verz Gheflachten van Narciffen van Lobel befchreven. r. Vroeghe Narcifs van de Poëten, inde middel faffraen-gcel op het purpur weckefide, int Spaenſch Lirio blanco ende Cebolina „beden gprs flaende blaberkeng ghemseeht/ Dien De HDE Erten im tenen gdezejj A op ende weekenden / tet hadde den reutk bande Ict. 2. Ghemeyne feer witte fpaêde bloeyende Narciffe bed bloemen bloept in Bep in Jeude Geeft twee / Dep oft bier Weede ende t bloemen on omen Kael. demente beecterr en fes | kwils met feben / acht ende neghen bladeren; ſos dat bet ſchünt dat fp bobbel zón. De bladèren van deſe zijn Dorieker-groener dan de voorſepde. Ben krans is berwigh. 3. Kleyne feer witte binnen purpure oock Gaste Narie „bloept ds Dander: De men lepnet dan De ghemepne : — een bloeme ‚ Witte droev Narciflë met eenen geclen kfans in’ midden " vd . Andére fe geel in’t midden , ban ſommighe Spaenfche Ienetten geel in’: mid- en J Donas ban De Probenciaelen / meeftendeel aen een ſteelken ſes / thien oft — een ger 352 Bie níet ſoo toit en sin alg den boorgaenden ſneeuwitten Nartiſs / acck eenen bleecken geelen rinck in De middel hebbende. Dit ghe⸗ flacht waft in Länguevochk: (aa veel dat het aen het Gras fchade: Ick batt. 6, Ander Narciís in de middel geel ban Piſa in Ftalien ghebrogde! ende oock upt Conftanrinopeien. Defen heeft breeder bladers/ erideveelt feer inſtighe bloemen, Die in de middel een geel Kkransken hebben. 7. Narcis met echen geelên dobbelen krans in’emidden igupt Conftantinopelen ahefonden/ ende heeft in ſtede bande enekele kraonkens in't midden Veele dobbele kroonkens. 8. Gheheel witte Narafs ban Eluſius ghebonden/ ende hier te lande upt Dpaeanien ghefonden/ in't Dpaenfch longuillos blancos gheheeten 9- Dobbele witte Narofs vän Conftaitinopelen met Beele fchoon blijde bloemen /upt Chalcedonien ghefonden/ ghehou⸗ Den voor D'achtfte Narciſs ban Matthiolns Dern Hartiſs eeft beelebloemen ende bladerkens/ die fieflijck ſneeuwit ende feet tuftighom fen zón / fonder eenigen geelen vinck ín’t midden te hebber / maer heeft in flede ban dien Dobhele bloemen; hebbende nochtans ecnighe teeckenen ban geelheyt hier ende daer tuſſchen de bladers ghemenght. Veranderogke Men vindt deſe Dobbele artiffen ſomt ydts miet ghewꝛonghen ende omghekeerde bla? ders / Die langher ende breeder zijn : men ſieter oock met ſmalle bladers/ende met bleechebloemen/nae’t geel ttechende. Maer des fe verſcheydentheden fallen upt De befchribinghe van Cluſius tlaerer bljcken. 4 — F Gheflächten vän de Narciſſen met brécde bladeren upt Cluſius (foo diein fijn boeck bande Dreemde oft Seld ſaeme crunden aen⸗ geteeckent zijn) in tkort begeepen. Tuſſthen de welcke oock / elck bp fn mede -foorte/ettelijckeandere ingevotabtsijn/ Ban den ſel⸗ ben Clufiug naederhandt ende van andere hae het overlijden Van Cluſius aengheteeckent. NEST be — _ 1. Ghemeynen witten Narcifsmet de bleecke kroonepft kelckt in t midden / Heeft Dep oft bier groote witte bloemen / ſeer foct Pan truck ; ende waſt in Enghelandt bar ſells Veranderin- She. de is beft bloeme aldaer ban twaelf bladeren ghe⸗ maeckt. : —— Ander veraũderinghe van den Witten, in’t midden geelen Nareiſs. Beneffens De vooꝛleyde verfchillen ban defe bloem (midts Dat ſommighe een heel bieeche kroon hebben / fommigbe hoogh geet; Vri ef een heel korte geele kroon; fonumighe wat langher ende bp nae kelcks-getwijg) iſſer een ſoorte Dietamelicken laet bloept/ met groote hooghe grÿſe bladeren / Die op eenen ſteel vier oft vijf bloemen pteen fcheede oft vlies voortbrengt: elck een van De welche nochtans foo groot is als een bande andere Die alleen boortkomen; maer haer kroone oftkelckig war grooter / ende meer nae ben faffraenberwighen treckende: feex foet ban veuck, 2 2, Ghemeynen Wittén Narcifsmer den ghefranften kelck mer purpure randen heeft een bloeme / ſelden twee / met eenen klepnen “bleecken helek (in't midden ban De fes witte bladerkens) met gez fronfte purptire vanden. Defen waft in Languedoc: upt gonſtan⸗ tinapelen wordt hp bier te lande oock gheſonden met den naem Deve bohinioftboini, Dat igt Wemelg-hals ; om Dat Det hals ban —— langher uptfteeckt dan Dien bande andere ſoorten van reiſſen. 3 3. Witten Natcifs met éené geelen Lleynen kelek mer roode boorden waft in Jtalfen endein Boftenrijck : blaeptiv Rep: enz deisfeergoetbanreuck, EE gel 4: Wittén Narcifmet eéfiei bléecken kelck met blefck-purpute tanden beeft felden meer dan een bloem / fomtújdte twee / groot éndetwelvieckende. Gp bloept in Mey / ende waft in Stirien. Witten Narcifs met eenen langhen geelen kelck , in t Latijn Narci ffusalbus juteo longiore calice: Befe zijt ban Clufiug verz maent / Biel ban de Witte Thdeldos met den deelen keltk ber? fchillende/ ende Heel acter / te weten mer de Spaede Narciſſen bioepende. Gen loorte Baer ban beeft tameljcken fmalle Dac van bladerer/ gris groen / met eet witte ſesbladig /emringhende eenen geelen kelk Die eener halben dupin is / met Wat t randen / ſeer Lieffelijch ban reuck. Gen ander heeft De randen ban den keick faffraen-berwigher. De derde heeft de fes bladeren bleeck tab / den kelck eel breeder / met heel faffraenberwighe vanden. Veranderin= she. Chriftiaen Porret heeft ban Defe derde foorte eene ghehadt met acht witte ses oft doth ſmaller ende langher / ſterres ghe⸗ Wijs om den keitk oft tromp gheſchitkt ffaende ; anders ban Tieffelijckenvench ende andere teechenen De voorgaende ghelit⸗ _ Vroeghe Witte Narciſſen met den langhem geelen kelck , in’'é ‘Latijn Narcifli albi oblongo calice pracociores , ghelijtken De —— — —— — — —— Bote nrwis ⸗ hooſde bladeren / est Eid bpnatals Die ban De Somer ſottekens / eenen boet : Den ſtee ) Dragen” De cen Bloem ban (re witte Bladeren — gemaakt) tamelijck Dan De ghene die € voren befcht tenen Cruydt-Boeck Remberti Dodonzi. middel-hetck waſſende zijn Geel bleeck / ende Wat ſmaller ende it ſer. * Narciſs met veele witte oft bleeckachtighe bloemen, ende den gantfch geelen kelck oft kroon heeft dickwils fes oft acht / iae ſom⸗ tijbdts feftien bloemen op eenen ſteel / eltk op bifondere drykanti⸗ ghe voeiliens ſtaende / Dan fes witte oft wat blerckachtighe bloem⸗ kens ghemaeckt / met eenighe ſwaerigheydt welrieckende; ’t mid: den ban de welche gen gantfch geele Rroone oft kelch hefer, 3 bloept hier te lande in April / in Spaegnien ende Vꝛanckrijck veer broegher / dat is in Dporckelle oft nocheer. ’ ° 6. Conttancinopelfchen Narcifs metden gelen kelck (in't Latijn Narciffus Conttantinopolitanus) gheltkt den boorgaenden: Dan ig wat beter ban reutk / bloept wat vroegher / heeft war bꝛeeder bla⸗ Deven £ De bloemen zn Wit / met eenen geelen kelck / Dep / oft ten hhoogh ſten ſes op eenen ſteel. EL EL …. Sneeuwitten Narcifs fet den geelen kelck. heeft Dicker woꝛtei / grootere feer licftjck viecltende bloemen) fes Oft meer o eenen fleet. De bladeren zijnaen een ſyde goots ghewijs upeghes hoolt. — Re rt Se 8. Narcifs mét gantfch fneeuwitrre bloemen , ban Dodoneus vermaent nae de beſehrijvinghe van Cluſius / heeft groene / langer fmalle goots ghewi ſe bladeren: de bloeme is als die van de vodr⸗ gaende/ maer langher / gant ſch ſneeuwit: want de middel · kroon ts oock twit / ghemaeckt alg een ſchotelken / inhaudende dip geele nopkeng / ſomthdts wat faffrachachtigh : den reuck ie niet feet mertkelijch. Dp komtunt Portugael. Bier te lande bloeptfe ſom⸗ tijdts in ben Winter als die facht is in het laerfte ban Novem⸗ ber / in Secember / Jannarius / oft oock Spoꝛrckel. Eenighe foorte heeft opeenen feel feben/ ende ſomtüdts thien bloemen; eenighe maer twee eenighe kleyn / eenighe niet veel klepner dan de ghe⸗ mepne Narciſſen. „9. Kleynen Narcifs met (néeuwitte bloemen beeft fletcher ende twitter bladeren / op eenen fleel ten hoog Bier bloemen krije ghende / in Dpacguten voortkomende / ende pacder Dan d'andere bloepende / te weten in Bep. — „10, .Nafcifs, mer fneeuwitre bloemen van Conftantinopelen heeft dip, oft, bier ſneeuwitte bloemen! foo groot alg die ban De boorgaende ſoorte / met fes geele draepkens in tmidden. Ver änderinghe. Domtijdte heeft hp meet ende Blepner bloemen dp eerien feel / ban reuck den Jaſmin ghelhtk. Zp bloepen ín sep / ende zn ban ſommighe Zerin cada catamer ac ghe⸗ noemt. … s B ‚rr, Narci® met heel geele bloemen íg oock ban Conftantinopes ten ghebꝛoght / ende aldaer Zerin cada. caramer zari gheheeten. De Bloeme is heel geel / oft Geel bleeck / Behalven den middel · kelck oft Krans / die gheheel goudt · verwigh is. __Vefanderinghe vanden bleecken int midden goudt-geelen Nar- cifs. Bit gheflacht/(n't Latijn Narciſſus pallidus medio-aureus ghe⸗ Beeten/ komt mer die forte wel over een Dieupt Italien ghebzogbt is / met den naem NarcijJo folfarigno; ’t Latijn Narciffus fuipharet coloris : bloeptvroegt./ endeis tweederlep. A. De eerſte ſoorte is is ende heeft bladeren als Die Van de ghemepne midden geele Harciſſen / bꝛeedtachtigh / bynae eenen Voet hoogt : den ſteel is langher / upteen ſchee bp nae alg de Conftantinopelfche oft Piſaenſche / niet grooter ban de ghemepne Jo / maet korter ban hals; ghemaeckt nquillen an fes feet bleecke ſoiferverwighe bladeren / omringhende eert angbachtighe kraone/niet keleke-gewijs oft tromps· gewüs / ſaf⸗ fraen-gee{ oft goudt-geel/ met veele bemeelde noppen. Den reuck is niet onlieflijck. Dulckeworderi upt De Pprenteberghen oock. ghefonden. B. Be andere foorte heeft bladeren anderhalven boet hoogh / groen / niet arijfachtigh/ mal nae haer lengde: Ben ſteel ts korter) ernie et jupt cer bites verſchep⸗ den bloemen boortbzenghende/ ban fes folferberwigke bladerkens eckt/ met eenen middel-kelck / die heel geel is / oock host / oeh teomps-gewje/met een kort kleyn klepelken/ met depuoppen omringt. Den reuck ie 1 Aen 7 Anderen oft Kleynen heel geelen Narcifs íg aen Porret upt rentzen ghefonden met naeme ban Narcitſus anguftifolius tôtus lureus, femper florens ‚Cacchini. Dijn bladeren zin heel ſmal / boch vist hf. goots ghewijs omtrent ee⸗ nen voet hoogh / tuſſchen de Spaenſthe Tüdeloos · bladeren ende den midden prer ſen — immers bꝛeeder Dan datmenſe onder de Jonquillen ſoude moghen rekenen; daerom ſouden ſe Narciſſus anguſtitolius luteus — — Tuſſchen deſe bladeren / die veele int ghetal zyn/ nm ettelijcke zt / eick twee oft drꝛy bloemen ——— klepn / geel/ meteen ali J elcken ij Bloemen ; ende dat foo NE Flan rame altijjdte bloe: men aenfiet: felfs / de dfferfels ſullen op het eerſte iaer midts⸗ gaders haer moeder bloepen. Maer hier te laude en heeft Bit crupdt maer eens ghebloepdt/ dat is in't laetſte Van den ra. Grooten Narcifsmet heel geele bloemen ban Cluſius bez / ende Narciffus totus luteusmultiflorus gheheeten/ waft in paegnien ende Ftalien ; eude heeft ben fleel ſomtudts dzy boeten 8 (dat in de andere ſoorten van Narciſſen uiet en ghebeurt gheladen met vijf / fes / feven oft meer | op haer eyghen tackskens ſtaende / geel ban berte / wat bleeckachtigh/ dach niet Droebigh. Den middel· kelck AD Ee — —— — upt den bleers Aldergroosften Narciſs blseckgeel mes eenen grooten. — Het tvveede Deel. ten kelck, in Den haf ban Chriftiaen Porret voortghekomen / hem eerft van Bruſſel ghefonden / met den Franfchen naem Narciffe Nonparcille; om Datfebe grootſte ſoorte van alie De art ifTen er⸗ nen rjdtlangh abeweeft is, De bladeren zn meer Dan anders balken boet hoogh / grijfachtigh/tamelijck breedr/ende by nae upt · ghehoolt. Den ſteelis twee voeten langh dꝛaghende een groote bloem/van fes bleecke sft lichrgeele/tamelöcken breede / maet voor ſpitle bladeren ghemaeckt/ omeinghende eenen hoogh· geelen mids Del- kelck oft tromp/ langber dan cen Dupmbzeedoe / onder ſmal⸗ ler / boven wijder open gaende) mer wat ghekertelderanden. Den midbel-priem oft Klepel is geel / kort / ende met fes als met geel meel befpraepde noppen beft. Den reuck ie niet onliefljck/maer Klepn. Deft foorreen magh gheenfing met recht Ben naem ban Adergrootſten Narciſs boeren / midts Dar Clufius bevonden — den heel geelen Nartiſs met bele bloemen Die hier voor efchreben is / ſomtüdts hosgher fielen ende grooter bladeren heeft / dan dert Defen ; ende oock onder De C fueloofen zijnder ſom⸗ mige die van hooghte ber fleelen ende in fonderhent in grootte der bloemen Ben deſen niet en wijchen. , : 13. Indiaenfchen Narcifs met roode bloemen, int Latin Nar- ciſſus Indicus ende Narciffus Tacobzus ban ſommighe gheheeten / macDe ghedaente ban de bloeme ; wiens bladeren foo ghevoeght ſtaen / Dat fp het ſweerdeken bande Kidders ban Dint Jacob wat atelijek fchinen te wefen. Dit ghewas krůght upt een ronde wor⸗ telden ghemepren Liupngheljck / maer van bupten grauw / fes aft meer langhe bladeren als Die ban Den Ghemepnen Marcifs ; aen De fijden ban de welche eenen ( fomtijdts oock noch eenen ans Deten gheladden ongheknoopten ſteel fprupt/ ban binnen hol/aen fin tenen knoop hebbende / waerop een bellachtiab pur: Purberwighomwindfel ffaet ; ende Daer upt komt cen eenige bloes me boo:t/ban fes langbe (malle bladeren ghemaeckt/bp nat Die ban Ben Srooren Narciſs van Den Berfft ghelckende/ maer bollen rood blinckende van vervoe / als de blacme van het Indiaenſch riet; De welcke fp niiet ſeer ongbelijck en is ban qhedaente:upt ’t midden ban de bloeme fprupten fes langhe Dracpkens/ by nat van De felbe herwe / met grautwe nopkens / ende daet tuffchen een priemkenoft flamperken. Bp tweemael s iaers / te weten in Bzaeck⸗ maendt ende in Oo: t: ſomtüdts kryght hp twee ſteelen Pieffena/ oft den eenen voot / Ben anderen nac Indien — xochrel, dat is Klifter mer de roode bloem, ghe⸗ noemt. ie ſulcks als hier gheſchildert ſtatt Indiaenfchen Narcis met roode bloemen. — dna 5 Een Bulb van Guinea met el da te van den Narcifs-wottel ig / x hae de ban P. Bondius / met feet bele we $ *5 lm (eer bele geelachrige / tweemael ck van vellen als r ee foo , groot als eenen ghe⸗ — ere gele.” Beneden ari ben bol waa” pre komende. In — pelen Het ſevenſte Boeck. 355 ten/Bicken / beden / gheihvighen floel/anberbatben dupen di Baer bele grove fafelen af hinghen / met meer —— —— Die afghebitken waeren / rieckende als Valerren-woreien. De t {op ban etenen frects Die omtrent ans ende dobbel als eene groote dobbel Pionie; ver adert bar ⸗ bert bladeren / uptnemende fracp/ doot den de — oe — ri —— kram omghe sem Turckſche Lelie. waſt in li abelig wat verre ban de Lee in Guinea. % ak dad 14. Geelen ae mi pn bloeyende „in’t Latin Narciſſa vernus pracocior flaug flore gheheeten / heeft groene / vecht opftaers Ddebladeren ceren platten oft effenen freel/ ende een schake geele bloeme daer op / de groote ſoorte ban deu Geelen Dpaeden Mar: tifs niet ſeer ongbetijck oock van fes bladeren ghemaeckt/anders halben Dupm tang / eenen halven reedt : bar De dep bintenfte zjn wat langher Dan de buptenfte: in't midden ſtaen fes witte Draenkens met geele nopkens ; ende daer duffehen is een flams perken/langber dan de Dracpkens zjn. Gp waft in Ftalien. Narcifs van Afriicken, geel, met vele bloemen, oft Narcifs van Algier, in't Latijn Naerciffùs Âauus Africanus polyanthes, metde andere Droeghe Iarciffen. De bladeren zn feer breedt / De twee ve hoogh / nietfeer grijs : denfteel is korter dan De bladeren / dick / tond/ ftff/ upt een blieshen twaelf oft meer bloemen boortbrenghende(eick bp nae foo groot als de ghemepne Nattiſſen met De prerſche oft Kroon) heel geel blinckende ; upt ’t midden ten langh kelcksken u noch geeler Dan be bloeme felf (grooter Dan Den Kelk ban ben bleecken Darcis ° Wrtmidden gourgeel/ maer klepner dan dien van de Fonguute met Den grooten kelck) ſeer lieffelijck van veuck som de randen niet abekerft / macr effen als oftfe afabefneden waeren : in 't midden sn les geele Draepen / als met meel befpracpdt / (onder merches _Ipeken Klepel oft middelpriem. wl see met ——— ker eenen ij es ’t Zat arciflus ob'ongo calice gheheeten / bioept in Aprils sief ft dꝛy ras kep grüſt / tt get fe hg de loeme is langhachtit atieen in ſes witte i raa bladeren Beens * ipod eenen geelen Kefch langh a De k edje snah Ë t mid⸗ met Draepkeng/ Die met geel —— of aen haer nopkens bez fpraept zijn. Ben reuck is als Dien ban het SMufcari/ feer tiefer lyck ende foet. Veranderinghe. enen anderen biergtelijctter Mars riſs beeft de kanten ban Den En ven an ban Hers twe. gaen Rhenen —— — — jg * her bleecker oft licht-geelachtighe/ bat is nae den wits ten treckende bioemen : wiens kelchk beef bꝛeeder is ende wijder open ffaet / ende heeft veel faffraenberwighe randen. A — noch een merchelcher ondir ſchept: want fomm: geb Ben middelpriem langhacbtigt / ende upt de tromp of! k wel een balbe Dupminecdde berre uptfiekende zin (ommige blijft dien — je ap: eddie ke * ſom⸗ geel / in ſommighe geel met ſaffraen · gee ie vans Geet geel! engher van boor, fomthbrs wider open met bloemen ende den grooten luteo cum magao it » 354 smeet. Dan als de bladeren Hoor Den winter upt der aerden wire dan en fulten fp in't naeftkomende volgende taer gheen loemen krijghen. 19. Dobbelen Narcifs van Afrijcken ig upt Feza ghebroght / ende geeft een Dieke wortel ; ende pleegh in Afrücken gele heel dobbele loemen te draghen: Dan en heeft hier té lande nopt niet willen aerden. k erts A ' zo. Seer Dobbelen, Narci{s met witte bloemen ende rooderanden aen den kelck ig etn, mede-foorte var Den Narciſs Die in't midden ban de bloeme een xurpure kroone heeft. Boen krijght ghemeyn⸗ Töck maer cen bloeme/ ſomthdts twee. Den reuck ban De bloeme is feet loet / nav bien van bet, Muſcari treckende De blaeme felbe ie abemaeckt banfes wijdt-uptgbefprepde bladeren; maer in Den Kelck / die met eenen rooden vandt ghefronſt ende berciert is / zijn noch ſes andere wat klepnet bladeren begrepen/elck haeren bijſon⸗ Beren kele met roode ghefronſte randekens hebbende; upt’t midz Den van De welche noch ettelijcke klepne bladerkens fprupten / die met de middel-draepkens ghemengelt ende berwerret zjn. Den peet famtijdte in een ban defe dobbelbloemen bier-en-fefticb bla⸗ kens ghjetelt … f _ Dobbelen Narcis met de heel (neeuwitte bloemeen krijght abe mepnlijck maer een bloeme/in’t laetfte bart den Rep voortkomen⸗ De/ ban feex bele ſnccuwitte bladeren bergadert. _… ; Bit zijn de foorten ban Harciſſen ban Cluſius aengheteeckent: ban be Welcke de fommig Bodonchs ende de fomimigbe ban Lobel bermaent zijn g ft; maer zjn meeſt alle door de neerſtig⸗ bept ban Clufius tot de kenniſſe van Sodoneus ende andere nieuz twe Crupdt beſthrivers ghekomen. De blame Narcifs „in't Lã⸗ tún Narcifus ceruleus, is ban Lobel bermaent/ maer niet gefien. ‚ Plaefe. Be Marciffen willen in dette ende vochte aerde / ende ; RAe Gelaen, ERR Ltr, f ‚ _ Oorfaecke des Haems. De oude Potter hebben verziert / dat dert Nartiſs ſynen naem ghekreghen heeft nae een ſeer ſchoon ionghe⸗ linck Hartiſſus gheheeten: Den welcken fijnen epghen ſchaduweoft ghedaente in't water gheſien hebbende / Daer op berliefde/mepnens De Dat het ren gedachte was baneenighetongijbronwe Die in Da? ter woonde; ende is boo, groot berlanghen van de felbe tot ten tez ringhe ghekomen; ende ban De Goden in deſe fchaone bloeme ver⸗ andert gheweeft. Baerom hebben ſommighe deſe loëmen Narcitlus “poëticusghebeeferi. Mact om deſe fabler te. fchoutwen/ hebben femmige berfekert/Dat defe blgeme Den naem heeft nae haer kracht / die het ghevoelen deneemt /oft De leden ende zenuen tot een ſſaperi⸗ gheongheboslenthept brenght / Diemen in’t Grieéke Narce pleegh te noemen: t welci Daodoncus oock aengheteeckent heeft. Aetd, Kracht ende Werckinghe. Narciſſen / ende ſonderlinghen de worttlen / zin heet ende didogh van aerd / tot in Den tweeden „Brard. — — ROER —— Men houdt datde Narciſſen de kracht ban den Daffcaen heb⸗ : Ae bet beeteeren/ t' ſamen · trecken / roeheelen ende tot Aaep en 5 ce De ber È) 4 Cruydt-Boeek Remberti Dodonzis TET SERIE GAP LIET Van de lonquillen oft Geele Narciffen met bies- achtighe bladeren ; ende van Balbus vomitorins oft Braeck-wortel. Gheflachteri, Ehalven Dé foorten van Narciſſen in Het boorgaentd B Capitel beſchꝛeven / hebben wp Loozen eg ed ſommighe andere Geele Parciffen Lermaent : ban defe ig de cen ſoorte met biefachtighe bladeren: de ander is Wildt / ende is een Valſche fooite ban Patciffen : de der⸗ deis den Spaeden Nartiſs / ende bloept in den Herfft. dan die met bieſachtighe bladeren/ Fonquillen geheeten/ — De — a nd —— twee ſoor⸗ rhalende / Han malkanderen alleeni — — — g Ghedaente, De Jonquillen hebben langhe / ſmalle⸗ Dicke, fomtijdtg bijnae vonde / ſeer effene el beboterd tighe bladeren/ de Bielen/[oo wel van effenbepdt / haelf= heyt ende verwe / alg oock eenighlins Van tacpighept ende : bupahachtighept ende rondheyt bijnae ghelijck : tuſſchen Be welche eenen fteel in't midden komt ghelproten: op Wienstfop dip / vier / oft meer / Welriechende bloemen voortkomen / de Narciſſen Gen ghedaente ghelijck / maer oi be Hek ende ——— gantiele Hoen door ‚ De wortel is aiupnachtigh / wit / met een Du Hap heer boft bekleedt. 8 — — 2. De andere ſoorte is de vooꝛgaende Groote ghelijck⸗ uytg helondert alleen de grootte ende de zoer ven de bloemen: Want fp ís in alles klepner ban de groote/ ende èn heeft foo Heel bloemen niet alg Die/te Weten meeft maer een alleen / oft feet (elden twee op een ſteelken ſtaende De bladeren zijn meeft rond/ende niet [oo kantigh alg die ban de Groote/ ende oock meer in't ghetal. _ q Plactfe: De Fonguillen/foo wel be groote alg de klep: ne/ Waffen ín meeft alle be weecke ende vorhte grafachtiz ghe/ doch berghachtighe gheweften ban Spaegnien. Jenquitfens dat is Marciffei mes bieſ⸗ actʒ⸗ tighe bladexen. anderen gh Het tweedé Deel: Ense't verſchil ban dien komt alleen door de verſchey⸗ denthept ban de plactfen; alfoo ſy op een vlaetſe Leer Wee digh ende overvloedigh van bladeren ende bloemen voorthomen / ende op Vander Veel hlepner zijn / cride ſoo peel bloemen niet Voort en brenghen. Bier te lande zijn bepde defe ſoorten vreemdt / ende en zijn nergens dan in de hoven te vinden. q Tijdt. Beyde de foorten van Fonguillen bloepen Bier in Dele Nederduytſche landen in den April / ende oock in den Meert / indien Den Winter facht is gheweeſt / ende uiet te ſtrengh oft te koudt. In Dpacanien Lindtmenle in Zanuarius met haer bloemen ftaen. Naem. De Dyaegniaerts noemen defe Bloemen in Buu taele Longnilla; Daer nae heeten Wp die oock Jonquil: en: nien maũhſe Narciſſus Tuncifolius op't Latinſth noes men / dat is Narciſs met bieſachtighe bladeren; voorts nae haere grootte, de groote / Groote Jonquillen; in't Tatun Narciflus Tuncifolius maior:de kleyne / Rleyne Jon⸗ quiilen; int Latijn Narciſſus Iuncifol ius minor. Deſe ſooꝛte van Nartiſſen ſchijnt den Bulbus vomitoxius oft Bolbos hemeticos Bo éueranès van Tioſcoꝛides te we⸗ fen: ’t welch licht te verſtaen is uyt De beſchzij vinge Die hp ban fjnen Bulbus'vomtorius gheeft ; die aldus lupdt : zien Bulhus oft dien afupnachtighe Wartel / diemen Bulbus vomitortus, Bolbos hemeticos neemt/bat ís Bꝛaeck⸗ wortel / Geeft bladeren Die buyghachtigher ende tacper zijn/ende veel langher dan die san den Bulbus eſculentus oft eetbaeren bulb, Bolbosedadimos int Griecks ghehee⸗ ten : Be wortel is als eenen bulb oft Liupn/ met een ſwart velleken rondom bewonden. Weltke beſchryvinghe met onfe Jonquillen feer wel over een Komt:want fp hebben bladeren die veel taeper ende buyghſaemer zijn dan die van eenígfe andere foorten Van bulben / dlg hebbende de taepighept Lan de bieſen / ende Daer-en-boten Leer langi / iae Beel langher Ban Die Pan Ben eetbacren bulb zijnde; en⸗ de boven Dien — Wortel met een ſwart velleken bez Rleedt/ ſultks als is de ghene Daer Dioſtorides af febouft: : erd, Kracht ende Werckinghe. Boedanighe lrath⸗ ten de JZonguillen Gebben/en ís tot noch toe ban niemant ban bed —— Crupdt· beſchꝛvers ervonden oft beſchre⸗ ven gheweeſt. Maer Dioſcoꝛides ſchꝛüft van lijne Braeck· wortel / Die De ſelve is/oft im mets met de Jonguillen ſeer Wel ober gen komt / dat die wortel als fpijfe ghebruyckt ende ghe⸗ geten/oft het afſiedſel daer ban ghedroncken/de gebreken - van De blafe ghenefen kans ende bovendten lichtelijck deet boer geben oft bꝛaecken. 4 BILVOEGHSEL. E Jonquillen Werben inonfe tact fjck geheeten Nar- Dd met biefe Dader: Van defe verhãelt — naevolgen⸗ De ſoorten uyt Cluſius ende andere. ĩ. Geele Nateiſſe van Afrijc- ken,in t Spaenſch longuidlos ; in ’t Latijn Narciffus Tureus Aftica- us,ende miſſchien Bulbus vömitörius. Defen ig upt Afrijcken ban be plactfen omtrent Carthage ghe veeſt. De bloemen zin gheteel geel/ Ban goeden venck / ban ghedaente Den Nartiſs van Languedoc metten geelen rinck wat geldende s nochtans kleyner / eed pe bet bladers Ke, ae »i — maer bupghac — za gheenſins be Bra ige Clus ſehrift / dat ſe van ſelfs voortkomt niet verre ban Toledo in Spaegnien. Vroeghe geele Narciffe met biefe bladers ; in t Katijn NareifTus lateus iuncitolivs precox gijeheeten.f 3. Gecle ſpade Narcifle mer bièfe bladers oft onquilfes, in't Latijn Narcifus iuncifölins srounus, verſchilt aften vanden anderen / dat jd minblabderenendeBloemen beeft. £. lon quilles met ronde ende breede bloemen,op de wijfe yan EnckelRoos- kens, ig oock een — Nartiſſe met bieſe bladers / alheel ghetijck de ſpaede Karciſſe met bieſe biaders maer de bloeme ig rauter ende breeder. 5. Aldergroorfte Toáquille ig han bol ende blaz deren eens foo groot alg alle Ge Ì Ben flam is wel dp baeten hoo —— — en in den April / den ck /mactgroofer. 3 Voorts | foo zn de bladeren van De bloemen bande Groote Fonauitlen fomtidts voren acn fcherp. Ì er earn De wortd t er Dan Dat van d en- i —8 k el dit van De andere Narciſſen. Den fleet ig oock, ſonder biaderen / fin bloemen upt een belachtigh dun omwindfel — Somthdts komender twee bloemen op een ſteel⸗ Ken oft en dicht by ren ſtaende boort, J Deſe ſodrten van Jonquillen blaepen ſomtijdts nach eens · booz aenkomen ban den winter) als den acht ie 8 Dobbele Tonquilien ban € ln 2e / met naeme ban Narciffus Tanexfolius pleno fore , heefteen bulbeuſe wortel / onder gheveſelt / met bier oft vijf bl EE eecht mal; groen / als athdtes Geel Het ſevenſte Boeck. Die ban deghemenne Jonquillen: Ben ſteel is retht / groen / Knoopen/ tamelijt ken ſtyf / dzaghende op fijn * ie — — omwindlel oft ſtheede / daar ſomtdts een/ ſomt nots meet bloemen urt ſprupten / elck op een ſonder fieelken ban bele bladerkeng ver ſamelt / oft dobbel /heel goudt-geel/ fonder middet-keick oft langhe tromp / ghelt ke ljck dicht bp een Dee als in De bree⸗ bladighe do bbele Ancmone/feer fratp om fien. Tt bloem en heeft gbeenen krop oft knop onder acn : daerom vermoedt € luſius /dat deſe ſoorte gheen ſaedt en kryght. Andere Narciſſen met ſinaſſe bladeren. 1. Narciſs met (malle bla⸗ deren ende met den grooten kelck,in’t Zatin Narciffus anguftifo— ius amplo calice ghe heetem beeft twer oft dp bladeren ceien oer hoogh / oft hoogher / Dick ende Lelfappieb/ mal; nochtans niet Beel brefachtigh/maer aen D'een fide goorachtigh uersbeboott bp nae foo groen alg De bladeren ban De Harciſſen met bietachtig bladeren / oft oprechte Jonquillen: Baer tuſſchen fprupreenen vuns nen ſtercken fteel eenen boet laugty / op ſyn t ſop in een velachtigh bupsken twee oft Dep bloemen boorthrengende / feer fracp/ grooter Dan Die ban be andere foorten ban Fonguillen / oock chez maeckt van ſes geele bladeren; fint midden ban De welcke eenen kelck ſtaet / Die grooter is dan in etnigh ban alte De foorten bart Narciſſen /febiünende aen Dekanten ſommighe vouwen te heben / ende wat Deticketer geel Dan De bladeren bande blaeme / in't mids den fes korte geele Dracpkens/ met goudtberwighe nopkens ; ende gen geel vòortwaerts Dicker priemken inboudende. Befe bloemce ie —— reuck; De wortel ig alg Die ban de andere Jsuquitien hu loept tn Apzil ende is ghebꝛoght uvt Dpaegnien niet berre ban Toiedo / upt — — Witte Tonquille, ban & mis Narciſſus iuncifolius albo ore gef heeten in Spaegnien daermen ſeght dat defen Nartiſs mat) lun wen blancos, heeft dotk heel biefachtige bladeren / ſomthots nier fog iefachtigh oft rond/ Doch beel (malter dan Le andere Hartifft bladeren / dan de bloemen zijn gantſeh wit. 4 „Witte omgheflaghen longuillen zint Latijn Narciffus Tuncifo- lus albo fore refiexd , waffendpde Pprenceberghen/ ende hebben ten Witte wortels eo groot als een Haſelnote / in cen beupn bliefker onder gjebefelt; Daer uyt komen bier oft bijf bladeren cen fpan langb / fmatenbebp nar biefachtiah/ wat gheſtreept / groen / aen Deen fide goots ghewis uptebehoolt : den ſteel is oorkeen fpan d 355 gh / groen / gladt / niet geit in een belachtigh boafz twee / Dep oft meer langhworpighe ſtrreuwitte bloenien; neder waerts deyn rees ban ſes tamelbicken langhe / babens is De Bloemen ban-Épclamen / waerts omgheflaaben ——— bloe met eenen uptffekenven kelck een Dikprii-beeedde Jang / oft wat anghet / oneffen van tanden / inhottdende dip Wwiete Draepen met geelachtighe nopkens/ ende cen ſangh priemken: Daer nae volghen dzykantighe hauwkens / vol kle yn vond fwart biinckende facnt. Verandennghe. Somtidts sijn De bladeren breeder / enve De bloes men langher / ſomtdts zjn De bladeren bee! langer / ende den Heel langhen ſteel dꝛaeght Dep oft biet bloemen, De lepnt Sonquiiten ſeer ghelek/ maer heel wit / foo wel in ben kelck/ ala in ve fe vaer reg en ap! bioepen Dee ZE ndere Kleyne Tonquilten, upt Dranchrijck Ù Chrſius Narciſſus Janelfolius minor efen beste —— De andere gelijck maer ſeer klep; ende daer upt ſprupten bijf fes (malle ende biefachtighe groene, bladeren/ nochtans wat Dan Die (oosten; een fpanne oft eenen Veer waert bepnfende -upt’t mid eenen anderen ) den dunnuen aente ghe⸗ tenen gees open ſtaet Dan van dien kelck apleude middel⸗ waerder dien zunt met wat ius eerſt calice, omnium mi bladerkens / bs nacals oft bier gite wide eres rik Es coAerd , Kracht ende Werckinghe. · hn de uitte bos — van Salenus / Beel van aerd/ Dart De en De le f : ‚bufb. Daeromenmaghen fp nier veet in gheburke vant’ en bien gelupe way ben. utoniet senad ge enk dE Beele EE scrgppeuionndd En * 356 ERM Het dte — Van de Valfche foorten van Narciffen , anders Geele Tijdeloofen oft Geele Sporkel-bloemen ghendemt. Gheſlachten. D € Gede Wilde Narciſſen / ghemeynlijck Tüdeloo⸗ fen gheheeten / en hebben niet vele merekelijck ver⸗ ſcheyden foorten;ten Waer datmen de dobbele Tijdelonfen Boor een biifonder ghellacht Woude rekenen, EEn „…% Ghedaente. A: Den Geelen TDilben Nartils oft Geele Tijdeloofen-rrupbt brenght bladeten boort die bande Porep oft andere ghemepne Parríffen ghelijck / maer korter ende kleyner dan die, De ſteelen zijn een ſpan⸗ ne hoogh / elek een eenighe bloeme draghende: welcke bloeme de Parrciffen gelekt : ban alleen haeren middel: ſten frans oft kelck ig langher / ende heeft bijnae de ghe- baente van een langhworpigh korfken oft mandeken / ban Bere de gant{che bloeme dooe geeluwe/ Londer eeni⸗ Bhen reuck. Te facht-bollekens zgn rond / langh⸗ Worpiah/ met faedt gheladen. De wortel is bulbeug oe fiere arbei, als die Ban De andere loozten Ban Pare Seelt CRijdelooſey. CruydtBoeck Remberti Dodonæi. Ander ghedaente Gag Seele Gijdeloofen. cele Cijdeoofsg. Het tweede Deel. fetfe ende oeffentfe oock Beel in de honen: want de dobbele moeten dooz oeffeningte ende kont fulchg wordensende fpen waffen nerghens tu't wildt. < Tijd. In de maendt Februariug oft Spoꝛchelle ſiet⸗ men de Tijdeloofen hier te lande bloepen / ende oock wel in den Meert. g Naem. Deſe bloemen worden hier. te lande Geele ydeloofen gemtsin?t Latijn Narciſſus ende Pleudo- Nattiffus, oft Natciffus luteus filueftris, bat ig Geelen Nar⸗ cifs / Dalfthen Narciſs ende Wilden Geelen Nartiſs. Om dat [p in de maendt Lan —— s gisgben te bloepen / worden {pmm Boaghduptichlandt Gátbe Hor⸗ nunghe blumen gheheetens datis ín onfe tael Geet Sport⸗ kel-bloemen : Want de maendt Februarius Heet int Looghdu tſch Hoanungs monat / in ’t Pederduptich porckelle, — — Deghemepne Tüdelooſen heeten int Latijn Nar- ciffus luteus filueftris , in’t Duptích Enchel Geele Tyde⸗ looſen. B. De Tijdeloofen met menighvuldighe bloemen hee⸗ ten hier te larde Dobbel Tijdelooſen/imt Latijn Narcif- ſus filueftris luteus multiplex. —_ <> € Aerd, Kracht ende Werckeinghe’ Doo beel de krach⸗ ten de Tijdeloofen belanght / foo hebben fonimighe ſchꝛ van onfe tijden door ervarentheydt bevonden / dat het water daer de wortelen van de Tijdelooſen ín gez foden zijn gheweeft / te Brinchen ghegheven / alderhande tacpe flijmerachtighe/ende oock de wepachtighe Hochtig- Heden door den kamerganck afiaeght ende doet fintken ; ende leer nut ende behulplaem is den genen die met obers bloedighept Han rauwe vochtigheden berladen zijn. Dan py dat dele Wortelen min fchadelijck ende de maghe niet foo moepelijck en vallen/ falmen feer wel ende beguaemez Wick doen / midts Bae Wat Anijs laedt ende een Wepz nigheken Gembers bp v Want daer doo? Fullen fp gheen hinderniffe met allen konnen boen / ende de maz ghe niet [eer laftigh konnen weſen. _ BIJVOEGHSEL. D E Geele Tijdetoofen sijn van fommigbe Erupbt-befchrijbers AJ Bereh-Narciffen ghehoemt gheweeſt Ban befe fullen wp ettez er foorten alhier verhaelen / eerftupt Lobel/ daer nacupt C luz ius ende andere/ midtſgaders noch ettelijcke andere Die bies · bia⸗ Beren hebben / Die annees Jonquillen houden. 3 Gheflachten ende mede-foorteh van Wilde Narciffen ende Tij deloofen uyt Lobel, 1, Bergh-Narciffen oft Geele Tijdeloofen sín’t Latijn Narciffustotus luteus montanus Theopbrafti , in’t hoogh⸗ Buptfch Wechblumen, Hornung blamen , ende Zeytlofen ; in’t Sranfops Coquelourde oft Porrion ; nae de ghedarnte ban De blas Deren/ Die De Porvep-blâderen gheljcken : in Ooftenrijck / fenn Clulius / Gelb wer > is wr lbekerken / ende oock Gelb Mertzblumen , dat i ban den Meert. Clufiug noemtſe Pſeudo-Narciſſus, ende Dodoneus Narciſſas lotéus filue- ftris, andere Bulbus Codion ban Theophraftus: ſommighe heetenſe Codiaminon, Deſen berſt hilt oock nietin ghedaente ende kracht ban de Harciſſe ban Diofcorides / maer alieen ín De bloeme / bie —AãA is ende geel / gi oftſe ineen waeren / niet ghetijck lepnen inch gheiit belle / viermael grooter d Beag gel blemen, àn bopatgrientaffen fp de berghen / in Enghelandt in De wepen. Defe foortenen teuch / ende en bertwecken niet tot het flapen. 2. Spaenfthê eele Tijdeloofen en berſchillen niet beel van De boorgaende / maer Hebben breeder bladers / grooter bloemen / die gheheel geel sijn oft faffraenbertwigh. Veranderinghe. Somtidts is Die heel klepner / met eenen fteel ban een panne oft halben boet De bloemig ick De Nartiſſe ban Defen lande/ maer tr / langhwor⸗ gp de geelutwer. 3. Alderkleynften geelen betghfchen Nar ciſſus mer biefen-bladerkens, in’t Latin Narciffus montanus iun- eifolius minimus alter fire luteo ; tiens bolleken ban de wortel be grootte ban een Bafelnote. 4. Anderen alderkleynfteri Berehfchen Narcifs met geele ghekrolde bloemen,in’t Latijn Nar. ciflus vern s minimus alter flore lutto fimbriatd _Muroni , heeft klepner vecht opftaende bladerkens /.met ghez ————— —— —— Ger $-_ Derden alderkleynfteh Bergh-Nartifs met witte bloe- men isde ban allen; ende Klepret ende tonder bla? Bers dan die ban den patin: aerden (reiken ban een pa! * Purpur-blau es 3 t ghebonden omtrent tere ben Maipdiees als fommigte egen 7. *Kleyn&hekroon- — iſs, in't Latijn Narai in be deed — 5 60 ghenoemt / om dat De fes b ens ban befeblscmeoptwaerrs lg ende footen kroonken gez Kcken/ als de bloemen Dens caninus pleghen te Doen ; in ſtede Van het Eran van de b iſſer in t midden vande (elve een \ tkomende op een we Natas, in’t Lat _ Ghendt een Het fevenfte Boeck. 357 Klepn witachtig kroesken oft klockeken: in't mi i banabt een wit draepken / wat geelachti F ineen —5— perken oft klepelken. Dir ghewas en beeft maer een Dun blaperken ende fteelken / hoogt bijf oft fes dupmen. Bet bottelenis ggeljekk De Keerne ban een Bafelnote/ (watt ban Lende wit han bine — J —— met — bloemen ban neme Cteben. Doorts foo heeft € lufius de narbolgbende 7 foorten ban bit ope —— kent. — Pobbele geele Tijdeloofen oft Valfche Narciſſen met dry kelcken inde bloemẽ, ban Cinſius in’ t Latijn Pfeudonarciftus pleno fore gheheeten / oft Pfeudonarciffus triplici cubo, heeft bier lange bia⸗ Deren upt een attpnachtigbetwortel ende/ eude tenen kate len / onghe enen fleet / op fijn tſop een bi ten bliesken oft belachtigh fcheeken boorthzenghende : welt € lus ban twaelf bleeche bladeren met tte rijen op den andetentigghenz De ghemaeckt (6: upt 't midden puplt eenen langhen keick oft bupfe / met watomabebooghde oftomgbeflagben ghekeelde ende Bbefnippelde vanbderi / gantfch goudtbertwigh / ats Den keick bar Den Grooten Spaenſchen valſchen Marci(g : dan Kelck enn is niet enckel/ matr Dipdobbel / oft van Dip bupfen ghemaeckt Want in Dien grooten buptenften kelckt fs Den tweeden kelch beftos ten/ noch eeñen anderen Derden keick Deſe foorte Wordt op De Pprenetberghen gebonden. Veranderinghe. Den ſel⸗ ben Chiſius heefter noch een ander foorte bat in glteert bloepende / hebbende fes in tepde bladeren in de bloem/ Daer: nae ecnen goudtgeelenkeick oft rormpet / met glekroide diep dhe⸗ fheden randen/ inhoudende andere fr bleechgeele bladeren;omtins Bhelende den tweeden gofdtgeelen keick / ootñ aen fDrentandt di —— ende wederom in midden een ander Bleeehe bloem bende / beemenabt met De (nfppelingben ban den dere ben middel-kelek/ feer Fracp om fien. Defen met den bolghene Ben hadde Chriftiaen Porret in Geen of tot L „_ Anderver- andéringhe. Een derde foorte ban defe Dobbele Tijdeloofen oft Pfeudonarcilfus pleno flore is De Broote Dpaenfche Tdeloofe tiet feet onghelhck: dan den ſteei is dunner ende fwacker/ ende ie fes bladeren om De pijp oft langhen Kelck waffende zó Ket + Den uptpuplenderi kelckis goudtgeel/ condom gef in Dip Diepe neden berdepit /ende met beele boutwen gtje foo daf Iet Dep berfchepderi phpen fchinen te wefen/ effen foo lang als den b ſten Kelek : upt bet midden komt eenen encheten pileenbooie tot ber upterfte der pipennietvakerde, In April gaet Veranderinghe van de ghemejne Dobbele Geele Tijdeloofen. Men bindteen tatgete fooise bies Dan/ die de fchoonfte is / ende een âltijdt openftaende. b Geeft : een andere foorte gaet felden Open/ maer blft ger: k in be boft oft bloem -fchtede {bupe tende. Bepde hebben nôchtaus beelt ende dobbeie blaveren, ⸗ geel / ende en hebben gheen oft middel-kelck . — eranderinghe vande ghemeyne Geele Tijdeloofen. Somtijdts geeft Dit ghewag op de Ppreneeberghen aen eenen ftecl toer bloes / Daer het gonnen mart een en pleegh te hebben, „Ghemeyne Geele Tijdeloofen mer blecckgeele ende oock mer göudr-verwighe bloemen Bloepenfeer bioegt / ende Waffen met eer menigbte ín de wepen omtrent Londen im _Engtelandt in eert. Men bindtfe oock welin Booghduprfchtandt / ende. in Sꝛabandt omtrent Loven. Verandenghe, Een foorte bier ban t noch Hroeghet; endeis goudt · verwigh De andere voorts ERS in alles gelijck : fomtúdte in den kelck van defe bloem alfoo bieeck’ als de fes bloemn-bladeren ie id cohen en. Soch fon heeft Clufius een mede foorte vande Groote ſthe Tüdelooſen befchreben met veele ende wüder bloes men dan de Groote t Dpacnfche ( oft Trombons di Spagna „ fe in Ftalien heeten) ban c Daer niet betlbanders gek biknchenweblaein een —— beloofe : dan be fes bladeren om beimiddel- * bleek ——— ——— — middel en — toemen / ende —— — ate — 5—— ave be tromp oft keick ig noch fmaller. j tipt Deh felven Clufius inbe Hoo teebladigpe Narciſſen met groote geele kelcken in haer beſthreven / naementlijcke de j arciffus latifolius flauo fiore , rien oft Ede Welcke alle met reden onder de giften oft Tödelaoft (ande — —— 9 ende int laetſte van Meert ende — he — bp_Pfeudonarciffus larifòlius pallidó favo fore t act gti 3 Ke neen sE Wicte Wilde Narciffen oft Tijdeloofen, in't Latijn P feudona- ciſſus albo flore, ent is g gheflacht ban Somer · ſottekens oft Leucofura bulbofum ( Die nochtane met den naem ban Witte CT he Deloof Bekent zijn) maer ten mede-foörte ban De teghe n woordi⸗ —* Wilde breebladighe Narciffen / op De Ppreneeberghen Walz fende/ende heeft 1 atupnachtighe wörtelen / binnen wit / met Witte veſelen in cen fwart blies Rr de bladeren zijn meer Dan een (pan langb/ goots-ahekmijg / De malle Iarcifs-bladeren ú vpn Den feel is gock een ſpan boogh/ niet dick/ dragende in til een bliefachtigh blacsken/ daereen bloem upt banght/ wat r dan de le Thdeldos (es witte bladeren om den middel- keltk hebbende: dan deſen kelck oft pijp is ghekertelt/ (mal / bez tpende fes witte draepkens / met geele nopheng / ende eenen anghen middel-priem. De faden zijn rand / (wart ende Blincken: De/ als die bande witte Jonguillen / ineen Dribaeckigh bupsken. Veranderinghe; Dau De felbe berghen wordertder noch andere aeg nde gr Shemeyne Geele Tijdeloofen in alles bólkomentlck ghelgckende / wpegbenamen alleen de verwe Andere veranderinghe vande Witte Tijdeloofen. en forte heeft tenen hoogher opfchietenden fleel:De blaem is langer /bde trompet maller. Een ander ſogrte is korter ban ſteel De bloem ig oock orter/ maer De pijp wijder. Bepde hebben oneffene wat gheſnip⸗ pelde randen. Anders Defe twee zin malkanderen ban bladereri ende wortelen ghelijck. De eerſte foorte heeft oock ſomtüdts bieet⸗ &e bloemen aft wat witachtighe. — — Cen dierghelijcke ſoorte hadde een Bloem die niet en deynſden oft — s hongh / imatr wat uptpiplde als de ghemepue en ijdeloofen oft Valfchen Narcifs met biefachtighe bladeten endé geen bloemen , merden kelck fonder randen, în ’t Latijn Pſeu⸗ o-Nartciffusiunceisfoliis , mifthien De derde foorte ban Lobel bez ſchrepen / waſt in Portugael ende daer omtrent / ende heeft feer ſmalie / bijnae biefachtighe Bladeren: en ffeel is Dun / bloot / ven palme hoogh: op wiens t'fop een bloeme ſtaet / upt cen fcheeken {pauptende/ ban fes uprgbefpiepde erde Wijde upt den grafachtiz Shen bleeckachtighe bladeren ghemaecht/ in’t midden met cenert geelt elek vertiert / die langhwdrpigh is / als een korfken/meteffen ende fing geboorde randen. De wortel is die ban den ep⸗ nen Hartiſs ghelück / ban binnen wit / ban bupten flwartachtigh. bloept in Fanuariug/ te weten in Portirgacl! Daer bp Campanilla Dit Elocksken/ hae de ghedaente ban de bloeme ghenoemt wordt: Dier — bloepen fp wat laeter / oft ten minſten in Dporchelle/ t ett. ; — * Tidelooſen oft Valfchen Narciſs met biefachtighe bladeren ‚mét geele bloemen ende den kelck met randen, beeft Wat dunner / hoe Wel vecht opſtaende bladeren : De bloeme / foo wel aen de upterfte ijd — als aen gege bedel jd Wat om este oft g de randen t/ is U grafachtigben geelac bs maer het ſaedt ie oock rond enne Ltaattacheigh. Be Wortel is klepns Bart bupten ſwartachtigh / atupnachtigh / onder act met Dunne befelingten beveftight. Defen oft Diergheljchen is van Zokhet gj rendermghe ng de Tideloofe se bies-adezen Debloemen in te dan in d ander : ſomm el / ſom⸗ ee — arooter ſeich. Bee ie / in Dpaegnien t Jin jer: overepndt ſaen ende den WADE vii koſter ende boben tanden niet t raad 3 — vhoeckigh (wart aeöt. „Tijdeloofen oft Valfchen hd met biefachtighe bladeren ende witte bloemen verſchilt oock ban de Witte Tijdeloo i i vo z6, Capitel befchriben or bladen — il op fin Pla Oneeniobe E gen ze boostbzengbendel bie upt een 59 bupsken pure) teef} def De kanten wat geen belicht ben Bifa gigas he babe — eat bite ete, De Banta Heden E zofen zun È, m aerd / teer PBarchfen eer twel gbeliekenoe inf futten : gE pinda drang ſprepd⸗ — Spoꝛtkel bloemen oft Cruydr-Boeck Remberti Dodonæi. HET XXIV, CAPITE tt; Van de Spaede Narciffen oft Herfft-Narciffen. Gheflachten., Yer zijn twee ſoorten van Spaede Narciſſen / die fn den Herfſt bloepen: de eene ig groot / ende ghelijekt eensdeels van ghedaente het Daffraen / oft Wel het Col- chitum dat wp in't boeck van De Derghiftige rrupden bee ſchrijven. De andere ie kleyn ende ſonder bladeren/ fulchs alg ons Carolus Cluſius befchzijft: Sroote Spaede Marciffe. | 1e Det crupdt ’t welck nu ter tijdt artils ban ben Berfftoft Spaeden Patrifs an nf brenght b onckergroene verſpreydende. Boorts nae de erfchepdent: Bet plaetfen krijght defe foorte oock mais alfa —— wel verſcheyden / met allen ; een kleyn wit wel= ——— Het tweede Decl. Kleyne Spacde Marciſſen oft Marciffey Sandey Rerfſt. € Tijd. 1. An Hen Berfft / dat ig omtreiit Het laet fte ban de Oogfimaendt/ende in De maendt ban Deptember fietmen dele cerfte bloeme hier in Nederlandt bloepen; en⸗ De in Italien bloept fp bp nae omtrent den ſelven tijdt. 2. Den Kleynen Herfſt Narcils / ſos Clufius fchrijft / brenght nt laetſte van October lijn bloeme Hoort, _ € Naemen, 1. De eerſte ban Dele twee fpacde ſoorten gan Narciſſen wordt in't Latijn Narciſſus autumnalis ma- ior gheheeten/ dat ig Groote Spaede giffen ban Den Herfſt / om dat ſy omtrent den , enfe Cibolling Alborana. tebloepen. De Spaegn ——— — geleerden Marcellus Bergilius in ſjne Come — baeront geben | * — Marcell Varde gen gemt; wan elchei diergelijcke woorden als volghen: Wy hebbeuc — hen in Italien —— —— di fiéri groep 7 : 4, ẽ* de 1 af ie B — si 2 4 f Hoogh: de bladeren zijn alg Die den Parcifg toeg Dende: ben endet miet if papa —— — eer eten art n reel, Op Gebbenfe oock cp ommige ende N niet — he acde fooyte ban pParciffen is van SlunusNar fusauaumnalisparaus „bat ig Klepnen spar” twee crupden u Fau/ foo in’t ghenefen alg el: ders in / ig onse ban De cruydt· En : ners ſdec⸗ * ERR AE” ar rn — Hijs si ks ad Narciſſe / oft Nar⸗ Herfſt plee Het (evenfte Botck: 359 Ken die in hun hoven om de vremdi a é ben/ ende onder de ſchoone bloemen Ee mark beb BILVOEGHSEL. M de groote ghelijckeniffe die defe bloemen met cum hebben / heeftmen Dele ſoorten ban — Op bele plactfen boot gheflachten ban Coichitum ghehouben tube Colchicum lureo flore ghehteten / oft Colchicum luteum minus oft Colchicum montanum minimum luteum, Maer/ nae het 3 bau ben Hoogh-gheleerden Carolus € lufiug/faimenfe beter onder De Parciffen tekenen (Die fp ban bladeren ende wortelen beter ghe⸗ lücken dan het Colchicum) dan boor foorten ban Colchicum bous Den :want (oude men alie De crupben Die het C olehteum aengaens De haer bloemen ghelijcken/ boor mede-foörten bant felbe cees ven / men foude Den Saffraen met alte fyn mede ſoorten oock Colchicum moeten noem: : daerom fullen top beter doen / midts Dit gewas Den naem ban Spade Naraffen oft Herfit- Narciffen ges bende. In Gemenen ennen Augenas amarillas „Dat is Geele Lelienj; ín Turckijen Cidenfari. Doch ander willende Dit ghe⸗ was ban het Colchicum níet fchepden/ houden bet Colchicum feif boor een foorte ban Nare iſs / naemende Dat Narci lus niger oft Nar ciffusceruleus, Dat ig Swarten oft Blauwen Narciís , alselderg bꝛeeder betoont falworden. ' Breeder befchrijvinghe van de Narciffen vanden Herflt uyt Clu- fius. Naedemael dat Clukus deſe foorten van herfſt · Narciſſen wat dupdelijcker ín fijne laet ſte uvtgheghevene boecken beſchreven beeft / ſullen ban die upt de ſelfde hier Wat epgbentlcker voorts wing 4 — Dodoneus eenſdeels bekent die upt Hem befchrez en te hebben 8 p * Grooten Herfſt-· Narciſe, in't Latijn Narciſſas autumnalis maior gheheeten / komt den Perſiaenſchen Narciſs (Die bop kort hier nac beſchryven) ſeer nae by / hoe wel Mpbepde Den ghemepnen Harcifs nerghens in / Dan inde bladeren ende wortelen en gheticken. Bp beeft bijf oft fes bladeren / ſwart · groen / blinckende/ meeft ter aer⸗ Den verſpreydt ligghende: daer tuffchen” fprupt een kort groen ſteelken / cond/nauws upt der aerden ſich felwen opheffende : daer op ſtaet een bloeme ben Perſiaenſt hen fs bo, hes tek, maer korter / gantfch geel / uyt cen bliedken fpauptende : ens dz ens grooter sijn —— binnenſte / ende De ſelve te ombatten / Der ro Die ban Perfiaenfchen Narciſs / ende foo upt’t mids Den ban De bloeme fprupten fes Draepkens / met haer nepkens / midtſgaders een middel-priemken. De wortel ig Dick/ rond) binnen wit/bupren ſwartachtigh / als Die ban de Fars tiſſen. Veranderinghe. Men bindt een mede-foorte ban deſen Nar⸗ tifs met (maller bladeren; anders den voorg pek, Deptembereerft upt ber aerden / en Dan bloept hp oock gemepus lick. Gp waft geerne op fonunighe berghwepen ban Dpaeguin / ende oock in Ftalien/ende in Grieckenlandt. 4 : Kleynen Herflt-Narcifs, in't Latijn Narciffus autumnalis minor, brenght inde maendt Lan Octoher een bloote bloeme boort / als den aenfchen Narciſs / ban fe langhe {malle bladerhens gez maeckt; ban de welcke De baptenfte wat langer zn ende wat bree⸗ Der Dan de binnenſte: dan allegader zijn fpits Ban boren / bupten ende Î ende / binnen geel/ De berwe je: it mi Ì achtighe : de woꝛtel is klepn/ meteen ſwarte ſchorſſe ‚ Alderkleynften Narciſs in den Herflt blocyende , in't S dà ende ín ’t Latijn Cluſius Narcitſus — au⸗ tumnalis minimus gheheeten / waſt in Dpaegnien aer in't laet⸗ ſte ban October fijn bloeme verthoonende / fonder eenighe blader ten upt de voortkomende. Wp is klepner Dan cenighe. andere ſoorten van JParciffen / ende een ſteelken omtrent eenen. vingher dun / ledigh /ende ſonder eenighe bladeren pe — bloeme boortbrenghende ; De Narciſſen gez lück / ban fes witte bladerkens ì in tmiddeneen klepn kelcksken hebbende : Daer nae volght cen klepn [aol Bg en md aedt. ende ſchünt met de-waerbept te;bebhen/ datmen rid aed {Die — — enzÔn.. Ë ee — a Perfiano shebeten * B Cis beo ben —— was ghehouden / iS upt Conſtantinopelen ghebzoght. Bpen gantſch gheenen ſteel / Dan alleen Dat klepn boetken Daer de me op flaet) als in ben Daffcaen ende in het Colcbtaum 360 woꝛrdt: upt een bliefachtigh hunfken fprupt in’tlactfte ban Sep⸗ tember een langhe bloeme bart fes bladeren ghemaeckt / de bioeme ban Daffcaenoft Colchieum gelijck / ban berwe bleeckgeel : van De welcke De Dep binnenfte bladeren wat fm aller zijn / de dꝛp upterfte bꝛeeder / ende boor aen als eenighe krommigbept hebbende / waer mede fp het upterfte ban De binnenfte bladerkens omvatten / ban teuck onliellyck ende Den ffanck ban de Beul-bloemen wat naeno⸗ mende: in't midden ffaen fes dꝛaeykens / upt De onderfte epndekens ban De bladeren fpruptende: daer tuffchen waft een Dun langh middelpriemken fonder hooft. De bladeren zijn Die van den Zee- Narciſs gheluck / breed ende plat/ ban verwe oock nae Den koper- roeftachtighen treckende de welcke abemepnlijck omgbedraept / oft in haer felben ghewron zón. De wórtel is Dick / bulbachz tigh / onder ghebefelt/ende boort noch een mobbelachtighe lange befelinghe diep uptfepndende / van binnen wit / ban bupten wat bleeckachtigh / maer wat nae den fwarten treckende. Beft bladeren komen eerft boort int beghinſel van het Wooriacr ; ende Daer tuf? fchenkomt in den Domer een kort hoofdeken foo dick als eenen dunm / op een klepn ſteelken ffaende / ende Lich felberì nauws upt Der aerden bere e / Daër het ſaedt in pleegh te komen/ indie Tanden die met fjnen aerd beter ober cen komen dan defe Die wp bier bewoonen Sparganium van Plaga ghelijckt deſe Berfff-Iarciffeneenigbfins: Pan tp fullen Daer ban inde befchrybinghe van het Sparganium Benuaemelijcker handelen. ’ „HET XXV. CAËÌÎTEL.: Van den Zee-Narcifs. ; Gheflachten; — E Er dat wp de bêfchrijvinge van de Narciſſen befupz ten ende verlaten / moeten wp noch Ban een ander aiupnachtigh ghewas vermaenen / dat onder de Dalfrhe —— ſcer wel ſchijnt te behoeven / Zee Nartifs ghe⸗ e, — SeeMarciſs. mt HE En Bier ä E Cruydr-Boeck Remberti Dodonzi. maer ſy zijn Wit van verwe / daer ín Ban de Geele Tide- foolen verſchillende: Daer nae bolghen hoeckighe hupg- kens / daer t ſaedt ín befleten light. De wortel is eenen grooten aiupnachtighen bol/ Wit Lan binnen / maer mer een (warte liefe oft elleken rondom bedecht; met fommi- ge aenwaffende afletlelen oft ionghe klifterkeng dit ghe⸗ was ſeer verbzeydende oft vermenighvuidighende. € Plactfe: Dit erupdt wordt ghevonden aen den Zee: Bant niet alleen van Wanguedac / maer oock van Spae⸗ gnien / biſonder van t Buck ban Valenlen; ende oock wer elders/op favelachtighe ende ſandachtighe plactfen / Die ſomtidts met het ghetijde onder 't water ftaen / oft met de Zee-baren ende brack· water befpraept worden. € Tijd. Carolus Cluſius fchrift / dat hy dit erupdt in de Meymaendt heeft vonden bloepensende in Hopmaendt ende Oogſtmaendt de wortelen (nae dat het ſardt rijp gez worden Wag) upt der aerden ghetrocken heeft / omtrent de ſtadt Ban Montpelliers in Pranchrijcks q Naemen: Defe bloemen hebben Wp de Zee-parrifs fn onfe taele/ ende in t Latijn Narciflüs marinus witten noemen : dE Bpaegniaerts heetenſe Amores mios; fommie he Ftaliaenen Giglio marino : meeft alle de Crupdt-he- chrijvers ban onfe tijden hebbenfe Scilla gheheeten / oft Zee-Niupn/ende hebben Van haere wortel De Trochifci de Scilla fn de Apoteken bereydt: andere hebbence Yoo, Pan- cratium ghenomen / ende Paricratium marinum enoenit. Dan De arupnachtighe Wortel ban Pancratium ; (oo) Dios ſtor ides verhaelt / is Wat rofachtigh / oft wat purpurach⸗ tigh / in t Grietks hypopyrrhos jaérvijG- oft hypoporphy- kos úzrorripgupG-: Daer De woꝛtel ban Dit truydt Wwitarhtigg Wordt bevonden / alg Wp boorfept hebben, JBatthiolug/ foo geelals't upt de ſchilderije die hp daer van e blijcken kan / heeftfe onder de —*7 — gherekent es genen toenaem ban Conftantinopelen ghegheven Want bp noemtfe Narciffus Conftantinopolitanus, Waer Get is beter dít truydt onder de foorten Ban RParaf- ze te refienen/dan 't lele teghen alle reden Boop Scilla oft ancratium onbedachtelijck ende ontekerlijck te wilen houden, 4 q Aerd, Kracht ende Werckinghe. mefe wortel ſthünt van krachten die van de Beele Tdeloofen abeldick gint — — genden en —— en ſmaeckt / alghen/ende maecht de maghe flap/ende w; Dits / foo Lobel betupght. et — BIIVOEGHSEL. Eſen Zee-Marcifs is i calf D Venera geeen opeen omigde teef Hemeroaalf Den naem ban Narcilus marinus, Dat ig Zee · Narciſs / voor den Alderbeauaerften —— want bp waſt aen den Zee-kant ban Dpaegnien/ rdegnien / Corfica ende Sitiiien / bloepende in Mey / fomtüdts oock in den Berfft/ in fonderbent in Siciuen De Turcken noemen hem Con Zambach, om dat bp kende — krüght hp en ghebiupcht te 5 ftme —— Daer nae heeftmen hem Pan Ge bladrren ban efen Harcifs zjn piat ende ſterek a gb oft griſachti — eenneen bna : Be bloemen een en bi (ea Oft meecbp een Den euch ban be Zelien ebben” tiens voorie meteenigbe geaenigbepdt befpraept fchijnen —— ——— aen de kanten pelden 1 Witte Draepkens boort/ met geele nopkens vertiert / ende met haer en / bp —— Lelie. Alg verllen⸗ Bergh.Narc; van ſemmighe i- voor den Derden Narcis MEE Dar cerzias , genoemt /berfepilt ban ben € a ee ——— — — —— Alleen de upterſte vladeren / Ende voo Witte welrie⸗ pleeg boor be Scitla in Dranckrick ge⸗ _ÍntZarfjn Narcifus montanus (ige marinas aje PeOeMDENENDE dunner - Hert tvveede Deel. Het fevenfte Boeck. 361 dunn Bg werd * de gede van Luftar. Im t laetſte an April (veel ſpaeder dan ecnighe andere foorte ban ghewas ij met aiupnachtighe wortel fprupren upt-defe wortel fes — Sitte Tijdelooſ⸗ ey niet dap bladeren. Bladeren / bijnat tweermael foo breedt alg die ban bet Mufcarif maer korter; ende in't epnde bande Oogftmaendt verllenſchen fp/ anders dan De bladeren Van den Gerften Zee-IBarcifs / die in de @ogftmaende upt- — ——————— daer nae Den heelen winter door groen blijven. Wt eene Wortel komen fomtijdte twee ſteelen boort / eick omtrent De Braeckmaendt fes oft acht bloemen upt belachtighe omwindfels boortbrenghende, De ſe bloermenfchönen kleyne witte Lelikens te sn / in’t midden een Klepn wit keitks⸗ ken hebbende / act de kanten ín bele fnippelinghen verdeplt / wel⸗ rieckende / met fes witte draepkens / ende daer op foo beel geele nopkens/ende voorts met een Wit middel-priemken berciert. Get facdt is ſwart / klepner ende ronder dan Dat ban de Zee- ars cifs/ in fin huyskens beloten. Sommighe hebben dit ghewas Narciffus Orientalis willen noemen ; Dan dert naem ban Tweeden Zee-Narcifs oft Bergh-Narcifs ſchijnt dat felbe beguaemelijcker toe te komen. Dit ‘gbewas beeft fomtijdts op de hooghe be _ ban Dardegnien aen genen ſteel bijf-en-Derrigh bloemen boorts gbebraght. Bet waſt oock veel in Siavonyjen ; Ende aen Den zee Kant teghen ober Benetien ende Ancona gheleghen. Clufius heeft de bulben ban deſe Zee- Parciffen upt den Zees kant ban Dranckrijch/ Spaegnien ende Italien doen bzenghen; dan fp en aerdẽ hier te lande nimmermeer /al worden fp in hunne epghen aerde ban Daer ghebroght / ende alhier in de ſebbe bewaert. ẽ Montpelliers hebbenſe — iaeren ſonder bloepen geweeſt. Ende boorwaer deſe wortelen begheeren haer eyghen locht Mant Cacchini betupght boor feker bebondé te hebben / dat De de bie aen Den Kee-kant ghegroeyt Hebben / binnens landts niet en aerden: Dan Die van't midden ban eenigh eplandt op't bafte lant ghebꝛoght worden / aerden daer Wel. Voorts foo zjnder vele groote Narciſs⸗wortelen / van den Zee⸗ kant ban Guinea / Joodſthlandt / Grieckenlandt/ Italien ende Spaeguien van de Deh — onlaughs ghebꝛoght gheweeſt / miſ⸗ ſchien alte ſoorten ban Paͤntratium / Stilla ende dierghelückt / ſommighe oock — a an Narciſs. Dan dieen hebben in De hoven Der ijd ved 3 | i A Beek Lj t heeft. doen ven) Di ) ER Narcifsini taeten behouden / tot Dat Den tijdt haer kenniſſe ⸗ itte Gi de lo ſe niet ſes ken fal. Bier bp hooren de volghgude: 1. Den eerftensisdiefoms — ei eetoeſen Hi ſes eladerey. mighe Narciſſus incognitus Cutij — an het upterfie en de — inn Eh — van Afrijcken ghebroght is /te wete Alandt. Deſe geeft een ſthte bymae foo Dick als — bleeck · groen / f oft fes breede harde dicke bladeren/ begrypeude 14. oft 15, feeen elekt bercierr met ten blacutwe bloem) den Derden Marcifs, oe tthiolus oft Telikens ban eenen daghe anders niet feer gek / met twee Draepen binnen / als witte horenkens / met Te noppen. De wortel ts eenen bol fog groot als eens mang bupft / den ghemepnen Jarcifg-hal niet ongteljck. 2. Heel _* witten Narcifs , dobbel, uyt Virginia ,„ met eenen ianghen middel —* priem. Zim mede ſoore is binnen wit / bupten roodac heeftfe bepbe eevft ghehadt. 3. Heel witten Nar. « cifs met —— — bloem-bladeren Geeft eenen middel baeren keltk: de Bladeren zjn eedt. 4, Tijdeloofen —— —* — keltk / lrieckende. — “HET XXVL CAPITEL Nan Witte Tijdeloofen oft Zeucoonballafn. <_Gheflachten. — — Nonle tijden sijnder inerlepe forten wan tDitte Tij: : 5 B: Ioofen/in’t Latin zucionbulbofaman deere 5 beſchryvers bekent : RA dd blgemen / de andere heefter ſes nn maen vooꝛt. Bebawen defe dap iffer Roe be foopte bien ben Derfft haer — OE De Eerſte loorte van Witte T u bzenght we boort upt Elche borrel oft bol twee bladeren / — — Tijde⸗ — bie van Porrepe oft eci ®ijdetoofe GEE 7 \ ; C ge witte bladerkens; t e t orter/ edig, Kaeler oft effener / ende meer re Bleprer ende. korter bladerkens be 3ÚM/ _blinckende oft glinfterende dan die / ter aerden=Wacrt Begon ban were / sen wepmgbstenglaotfe wepnigpsten omdbeboogìt sande. Oe lln; Ssi ei midd: nde bloem: fo „omtrent een palme , Op etc fteelken dracpkens / met met geele nopkens ———— eer felden — beck —— De Dewars is — — af hanghende ban verwe wit/ ban ſes een wepní che ie 5 be welche — oft geſtreepte bladerkens ghemattũt in't mide ende bel- tip bek elven 4 RECHTEN CH Î den verciert met — draepkens / dit oock ictensda —— 362 Spitte — ey met veele bloemen. ben lichtelijck ín meer andere ner enbe ——— et in meer af-fetfelg verbreydende 3. De Derde foorte Lan Witte Eijdeloofen is ban ſteel * bladeren Be Tweerde tans grooter wordende ende Elec er if oft fes b'ren gE $ * — in ———— — te TD min obemepne ſdorte han —* (Eider leken ín ſtede —— — —— Ae aen en bergadert: Waer upt — ſeer kleyne De eenn ree bam feelin antennae Gat berber ft ——— gig branen / — in Plaat, 1, De Cerfteisthier te lande heel —— gheoeffent — — Orri „2 De Tweede foorte waft op uptfchlandt / in : dan hier te lande joudtmenfe om de — —— onoerbenen Da te gheigen / matr noche gIhende foorten De ende _bulbofum ‘Eiphyllon ende Viola bulbofa trifolia Cruydr-Boeck Remberti Dodonzi. Spade Spitte Tijdeloo fen. — De máendt ban —— be foorten van Narriſſen De Vierde ſoorte en bloept niet in de Teñute· bei aede in't — — ín den Berfft. g Naem. 1. De Eerſte fx — van bele Thdelbolen ben w Eene eha 08 mp dunckt Mitte Aijor- loofen —— cheyden / in't eik Leucoïon » Dat ta met afupnachtighe wortel / ende blade: ⸗ genom bat ar laemen ban Dy aberkens e £ Dan om Dat defe crupden bladeren de Geele — ee — leer wet AD 3 ion bul bermaentin fn 7. b boel mammie —— he wortelen ver itte Cijdeloofen noemen. / bat — mé dele — —— art va bp aaneen ec ie ln ge pel — L —— om die ban de naes Het tvveede Deel. Der deſe Tijdeloofen oft Witte Violetten met aiupnach⸗ tighe wortelen gherekent; daerom Gebben wp die den naem ban Leucoïum bulbofum autumnale minimum ghe⸗ gheven / alg ofmen fepde/ Alderkleynſte Witte Tydeido⸗ fen in ben Derfft bloepende: om Lat ſy heel ſpade bloepen/ ende Beel kleyner zijn dan eenighe andere Lan de voorbe⸗ ſchreven foorten. _ * Aerd, Krachtende Wetekinghe. Wy en hebben niet ſe⸗ kerlijcks Dat Wp van de krachten ban deſe Witte Tijde⸗ looſen ſouden moghen verhalen; gemerckt dat men by de ouders daer niet af bermaent en vint / ende Lan de nieuwe Erupt-befchribers tot noch toe niet ondervonden oft Verz facht en is / dat Dies aengaende Hertelleng weerdigh sp. BAT VOEG H-S-EL M de ghelachten ban Dit ghewas Wel te kennen ehbe te ons Oo derſchepden / moetmen weten Dat De bladeren Daer ban ſom⸗ tydts de ghedaente van Die ban de Spaede oft herfft⸗ Narciſſen hebben / (eer groen / maer niet foo ſwart blinckende ban verwe: ſomthdts zón fp wat ſmaller / ſtertker / De aſthverwe ban de ghe⸗ mepne Geele Tijdeloofen wat naeder komende : fomtijdte zhu fp bau de ſelbe verwe / maer breeder / niet meer Dan twee upt DE Wors tel voortkomende: fomrijdts hebben fp bf oft fes bladeren / groen / ende De Nartiſs bladeren ban ghedaenre gheljck : ſomthdts a be bladeren bleecker/ Door aen plomper cude bijnae twee ſpitſen hebbende : fomtijdts vindtmen ten foorte (alg is De Vierde ban Dodoneus befchreden ) Die bier oft bf groene dunne Bap: s-aes Wwíjfe bladerkeng boortbrenght/ nae Dat De bloeme alveede op ghe⸗ gaen is. Ben fteel is een anderhalve palme langh / bloot / bez ſtreept / weeck / Hels ſomtdts dunner ende koster ; ſomtüdts ſterciter / wel eenen boet langh oft langher / Wat platachtigh/ ende twee ſcherpe kanten hebbende. Op'tfop ban den ſteel komt een vliesken oft velachtigh fcheeken boort; upt welck ſomtidts cen/ pft oock een andere / oft wel een Derde bloeme ſpruyt; in fommiz ghe ghellachten nopt meer Dan een : daer ie een ghellacht met fes bloemen. De bloemen maken het onderfchil van Dit ghewas; ban hebben allegader fes bla / hoe Wel dat De Djp fam: tijijnts foo klepn zijn datmenſe boor gheen bladeren en tekent : 8 hanghen allegader nederwaerts Han een langbachtigh balsken oft freelken/ als bellekeng oft klepne klockskens ghemaeckt. In't Mivden ban De Bloemen ffaen fes geele dzaepkens / met etn wits achtigh midde lprie mken: ſomtüdts zijn die dr aepkens bleeck/ ſom⸗ túots oock faffraenverwigp. Jae Dat De bloemen vergaen zyn / ghemer Velachtighe hoofdekens nae / ban ghedaente klepne te-ohewle peerhené gelyckende / fomtijdtg een groene Olyfve wat beter ghelck / maet beel klepner weftnde. Daer in ſteeckt het fact] tweſck upr ben witten geelachtigh is / langhworpigh ende Hardt: (omtúts 1e het wat Wirter/eft min naeden gee len trechende: fomtgors is het fwart/ dat ban De Lelie fonder nliſters ghelgek. De wortel ie aiupnachtiah/ van veele witte rocken oft bellekeng ghemaeckt; dan Ger buptenfteig wit : onder aen Waffen feer veele — dan fomtgots is fp grooter / ſomtidts klepner; ſom⸗ tdts is fp wat dorrtc ſomtüdts is fp bol flijjmerigh ſap / ende bits ter ban ſmaeck / als de ſoorte Die if ben t. n Clu⸗ Nus heeft deſe ſoorten in bijven oft ſeſſen ghedepit De welcke aen⸗ gaende haer bloemen ban Den anderen aldus te onderfchepden zijn. “1. Wroeghe Groote Witte Tijdeloofen (be Tweede foorte bart ®ovoncus ) waffen in hongarjen ende Hooghduntſchlandt / ende komen bicktogls upt ber aerden mer haer bloeme tuffeljen twee bladeren fraende omtrent tbeghinſel ban-De Lente, tuffchen de Sneeuw; in ve Meymaendt wordt het faedt ryp / ende de bladeren berflenfs ck werden (p Molz veyel ghehreten / dat 4 1, In Ooftenrij ß is Poel Siolette; in Hooghdiptſthlandt Weifs Hornungs blumen als boorfendt ia. Te biocme ſtart alleen / elven zijnder twee oft dip / ban ſes ghelijeke bladerkens ghemaeckt/ wit / ban bupten (Baer fp final gn) met cent groene ogg ben geelen placken ghez teeckrut / den rruck van de Baegljdoorn-blotmen ghelck. z. Vroeghe Kleyne Wire Tijdeloofen komen met de Groote boort op De felbe plaetfen/ ete zin in Ooſtenrck Weittë Veycl, dat is Witre Bioletrenende Snerropten, dat is Sneeuw· druppen / ceuwitte ban deſe bioeme/gheheeten. Dp waſſen ed ind rt plactfen bande Groote. De hloeme ſtaet meeft altijdt alleen/ is klepner dan die van De Groote: bande brdoenbe oo rene jo al be buamenft Ctaerem te Diezel” agh ende foo al ⸗ © Witte Tijdeleofen met dep bladeren gez he, ä weder is: de Dep binn zijn koter) aente ban cen - (foomen dat fehitert) oft ban de kene ban eenen pijl hebben⸗ De: t be kene oft kerde zijn fp ban bupten met Witte groene placiaheus : ed ſomtudts ee tiid groene ffraelen ban tmidben tor De kanten toe gheffreept. — Alderkleyate Vroege Witte Tijdeloofen, ban €luliug Leucoïum bofum vernum. minimum gheheeten / atm hem gelevert met naem ban Narcifus paruus ftellato flore „ bt voor den Winter Dip oft bier bijnae ha pr s ghewů ſe (malle bladeren voort / bnae ſultk s als — he volghende Herfſtſoorte van Leucoion Geeft: deſe bladeren vergaen Dan in t laetſte van den Mep komt ees nien blooten kaelen ſteel voor / hoeckigh / eenen halven boet boog; dhl dragende ein blicgachtigh boosten; Dact troee bloem: sns npt ſpruyten/ tick op een bun Langh ffeelen ruſtende / neder⸗ J Het levenſte Boeck, 363 Waertg aflangende/klocks-getos!gemaect ban fes witte bladers kens:ban de welcke De dip birtnénfte breedachtiger de drp buptens fte fmalter zijn ende van bupten/ omtrent Baren dorſprongh / rood s achtigh: in t midden zyn geele dꝛgepkens. Deſe bloemen bid ven ſoo bpf oft les daghen langbzende zjn ſter feâep ende Goet van teuck. „3. Vroege Witre Tijdeloofen van Conftantinoplen , in Turckgen nde oock in Italien ban felfs groepende/zijn De tweede foorte bs nae ghelijck;ende Ae, on inden {Beet twee Bladeren boort in baer midden De bloeme begrijpende. De bloeme is oock tenigb/op cen Dick ſteelken ſtaende / erns foo ee alg De baorgaende: de dꝛp unterſte bladerkens ſtaen als wiecken uptabefprepdt / heel Meeus wit: De binmenfte zijn kleyn kort in tweeen ghekerft boor acn bn eenn komende; ende alg een bupsken t amen gelgekende; var bups ten meeft onderwaerts groen / voorts oock heel wit ; dan de kans ten sijn omtrent de kerben met groene plackskens geteeckent: ban Binnen zijn fp oft meeft groen oft met acht ftraelenban onder in de lenghde doorreghen; alfoo wetats de groote oft beter vieckende. ‚4. Groote Spacde Tijdeloofen (De Derde foorte ban Dodoncus) krijgen bûf oft fes blaemen/ ende affen in Oaftenrijck ende aock omtrent Moutpelliers in Dranchrijck; maet fp fprupten ſpaeder ypt Der aerden Dan D'anderejende bloepen eerft in den Dep. De Bloemen zijn ban fes ghelijcke fneeutwitte bladerkens ghemaecht/ ban bupten nochtans met groene placken ateteeckent, Verande ringhe. Men vindt Defe ſoorte met wat Bleecker bladeten om⸗ trent Wienen bp den Danouw waſſende / ende Die boren aen ghez kloven oft in tweeen ghekerft ſchjnen te wefen. De bloemen zijn met ſommighe placken gheteeckent/ die upt den groenen wat meer nae Den bleechen trecken. { 5. Kleyne Spaêde Witte Tijdeloofen in den Herfft bloeyende magbenepgtentljck Herfit Wite-Tijdeloofen heeten int Latijn Leucoium autumhale; want men bindefe in Portugael int laetfte van October ende noch ſpaeder met haer bleeme open ſtaen | fels Den met twee / noch feldender met dry / van verwe wit / ſesbladigh / ſonder reuck / ohlieffelijck van fmaeck/ met bleecke dzaepkens · ais De bloeme open is komender eerſt vier oft Dijf banrs-ghewbre groene bladeren boort. De wortel is tatnelijcken groot / bol Age merigh fap/bitter van ſmaeck / met een witathrige ſchorſſe bedecht- Dit is de Vierde (oorte ban Dodoncus vermaent. aem. Lobel noemt deſe ſoorte met beele bloemen Witte Bemd- Lelie ban De Lente / oft T delaofen — bloemen / in Latin Leuconarciflolirion pratenfe vernum. Gerfte foorte ban Dos doneus noemt bp Alderminfte Vroeghe Wire Lelie-Narciſſe oft Somerfottekens : De Dierde foorte noemt In Alderminte Witte Lelië-Narcifle vast den. Herfft, Dan (p zón allegader in deſe lant Den met ben naem Somerfortekens bekent. Maer de gene die Matthiolus bolghen willen / rekenen befe bloemen onder tghe⸗ Macht bart De Narciſſen. — ‘HET XXVIL CAPITEL: Van de Talipa. * Gnhellachten: Ö Nder De bloemen met aiuxnachtighe wortelen moet pe Tulipa odek gherekent Worden; De Welcke een Bremdt ende wptlandt(ch gewas is. Wan defe zijnder Heel verſcheyden ſoorten: De fonuntghe Sijn grooter, de andere nec, _g Ghedaerite, 1, Dt Groote Tulipa ig meeftendeel van gene ene ende maechtel : ſy heeft twee oft bep Dieke, Alen hd bladeren / lonrwijlen den da kanten een wernighsken omgebo oft buytenwaerts —— ri bladeren wanneer fp en upt der aerden prupten wat rogdachtigh ſchünen te weten + Han als (p volkomen zijn / eñ hacr rechte —— hebben / zijn ſy wat witachtigh ban verwe. Tuſſchen dele bladeren (prupt den el/ etrien boet hóogh bft Wat hoogher wordende: op jens t(op een eenige bloente flaet/ nae bovéwaerts open —— ban fes bladerkens ſtaende als eenẽ wijt en diepen keltk oft kroes; wiens mont oft bovenfte at enger is Dan het onderſte / oft anderſins oock een-om- gekeert mutsken oft hoetken eenighfing gelijchende. Ant midden ſtaen ſaffraen verwige Draëpkens. De vervoe v dele bloeine is frer Dick ijls geel/fornusijten wit fo m w en bijnge bleeck / purpurverwigh / dicktijts te die docn food; Bovendien foo vindtmen ostk in Die lelve vero en eenighe andere merckelijtke berfchepdenthedens fac dat get rſehil vaer bat bijnae ontallijck fchtint te weten: ant De — — art Be bladerkens van dele bloeme / ende ſonitjdts dock de ondetfte epndehens van Be ſelve bladeren/Wwaer mede ſy aen den ſteel vaſt zijn (Diez men den grondt noemt) worden heel anders gheberwt gez Bonder / Dan De Bladeren -felise : ende men fiet dacr sack fomtijdtgettelijche ſtrepen oft vooren door loopen die tent ander verwe Bande bloemen (ele hebben. Aengaende den reuck ban dele bloemẽ / die is gemepnlijck geen met allert; upt-gbefondert alleen cen foorte Gan geele Culipans/vie Weirieckende Wordt bevonden, Het faedt is rale endetaep/ Doz oft Boos/ plat/ groepende in dyjjoecht BD * B facdt= en + 364 Cruyde-Boeck Remberti Dodonzi. rote CTulipa. utipa met hzaer ſaedt. haet bollen BEN: heei F Vp —— mp pts — —— mien F oet igeenen bol/ De 2. De Klepn ie Euigans Hebben — — ã zijn 0 Eh klepner uúipa aft in be lant: ——— —* Cappadotien: bier te lande cage Stalen is fp ——— nerghens in't wildt/ ‚dan alleen ín De Han de lief-hebbers/ te binden. 2. De Kleyne Tulipa wa te wilt in Langue ende oock Ln ſommighe gheu van Italien / ſoomen ſeydt. be ouders mogh⸗ te zm, waer het fake dat Be wortel goebtomteten Waet/ — —— — ————— Ee oft dichte maken, Want Dean vordt ban Eleopinae —— —— ſtus onder de eetbaere bulben oft aiupnachtighe worte⸗ Bins la ft — ——— — Het tvveede Dec]. pan het Satyrium, bat de onders met Den toenaem Ery- thronium beſchrevẽ; ende dat alleen/ om Dat een ſoorte Ban pele Tulipans roode bloemé dzaeght / oft om dat die gant⸗ ſchelick eenighe mede · ſoorte van Satyrium, door het uyt⸗ wijten van ghedaente/ ſchjnt te welen. Maer oft dele (@ ulipa daer mede wel over een komt / ende hoe veel [p die vele afelijckt/ dat Cullen wy hier naemaels een ieghelijck neerftelijcker laeten overweghen upt de belchrzijvinghen Bie Wp Ban de fooyten Van Saryrium ſullen gheven. 1, De Gronte loorte, die dickwils leer verlt heyden van verwe wordt bevonden / is Van ons Groote Tulipa / int Tatin epghentlijck Tulipa ende Tulipa maior gheheeten. 2, De Klepne faorte/ die anders gheen bloemen en heeft van geel Ban verwe/ íg Lan ons Kleyne ECulipa Lan Narbonen / Tulipa ban Languedock / ende oock Tuli⸗ va ban Bolegnien gheheeten / in't Latijn Tulipa mitor Narbonenis. Sonuntigte hebben dit aheflacht ban Tuli⸗ pa teghen alle recht ende reden Hermodattylus met geele bloemen willen heeten ; Want de belchrz.y vinghe vanden pprechten Hermodaêtylus betoont merchelijck ghenoegh / bat hp gantſth gheen mede · ſoorte van Tulipans én is. Aerd, Kracht ende Werckinghe: De krachten ban de @ulipa en zijn van ons noch met verſot ht oft bebonden geweeft/ ende Ban niemandt/dat wp weten/ tot noch toe ten vollen beſchreven. BIJVOEGHSEL. M En bindt hedens daeghs bijnae ontallijcke faorttn ban Cuz lipans/die allegader ban den hooghgeleerden LC lufius in dep beftachten begrepen zijn geweeſt / behalven De foorten Die in Ita⸗ fen, Dranckrich ende Dpaegnien in’t wildt ghevonden Worden. Dan defe Dip uptlandefche ende meeft gheachte ſoorten / is De eerſte Die vroegh bloept é — bloept ſpaede de Derde is / die noch aede noch vroegh en bloept. Woe * warden fp in alle landen beel gheacht om de net ⸗ tigbepbt van haer bladeren / ende om De berfeepdentbepdt der Verz wen die De Bloemen hebben ; ende oock om Bat fp foo bebegh int iaer bloepen; ende om Datfe foo langh bloepende bljben. Ceni batcken ban Kien achten de Witte meeft / als daer wat roods Lr is : andere achten De ghene Die meeft rood zijn : face andere bertoorpen alie De ghene Daer gheen geel bp en is. Bier te lande athtmen de gheblamde) ghevleugahelde gheſpitkelde / grhackelde /oft gefnippelde ende verſcheyden verwighſte meeſt ende fp gelden eeft / niët die De fchoonfte oft aerd et maer Die De ſeldenſte te Vinden zijns oft Ie genen meefter hebben / dieſe hoogh prófen oft in Weerden houden Ran. : — van vroeghe Tulipans. Men ſoude de Decege Tus breeder konnen befchrijben; maer om nict te langh te wh oe ghellachten Daer ban alleen vermaenen · Dan ig in haer worteleen fake te aenmercken / Dat {p ſom⸗ van bupten bekieet ig met cen rofachtige / maer meeffendeel J_De welcke ban binnen Wolachtiah ende De ſcheilen ban de Caftantens ende daer⸗ dat ghellacht ban Tulipa Den toengem als ofmen ir Tulipa met wolachtighe wortel ig baftende ghelfvigh/ende ghefoden is / oft hard gheworden / wel ende bart verwe / Van ſmaeck foet / oft oft ban ig Die De Vooren ende De De wp op ech der verwen ban dele bloemen die Alle als beder- door de Daer door « Beten ſc Het fevenfte Boeck. Deel beballighepdts / als fp berfepepden betwe ban ſe bloeme hebben: men fiet de groene verdoe daer —— —— ſchen boopen / hoe wel Dat Die Daer fomtijdte eer door misval dart doo: eyghen acrd ban De bloeme pleegh bp te komen. Geele Vroeghe Tulipa met haefe verandetinghe. Defe komt b Be rolfighepdt van't Goudt/ oft bpde geelighepdt ban den Dafs ftaervoft bp de bleeckiahepdt ban de Citroenen (oft fp ghetijckt de berte Van De Orangie-appelen:fomtidts fchijnen ed cera Daer nacbertoonen fp daer eenige andere beriwe bp: fomtúdts hes Ben fp tenige placken / ſtrepen ſtratlen / aen de kanten/in de miëden oft onder aen het binnenfte oft het buptenftebban De upterfte ofc Binnenfie bladeren / van vermillioen / bloedt-roobde/oftandere dont⸗ Kers oft lichte beren ; foo datmen in een bloeme de geelighepde wel meeft fict / maer de andere berken Die Daer tiuffehen toopens „maken haer foa behaeghlijck datmen alle die beranderingben niet beroepen oft ghetelien en kan, De nopkens / dzaepktus ende epnòekens ziju fomtijdts geel/ ſamtüdts beupn. Sommighe zijn goedt ban reuck/ fornmighe hebben geenen oft onlieffelijcken veuck ; tweltk van alle De faorten ban Tulipans oock te verſtaen is. Roode Vroeghe Tulipa. Deft zjn Doorgaens rood / oft nae ben tooden treckende / dat is doncker rood] fchoon licht oft hoogt rood / Stangie rood /menie rood oft vermillioen rood / bloedt rood /carmez zijn vood/ incarnaet oft lfbertigt, liefleljck rood /ende verſtorven ft onlieffelijck rood / oft taneyt: ſomtijdts zn alle deſe verwen met geel oft met wit / oft andere. verwen / die nae Den violetten oft blaeu⸗ wen trecken/ghemenght/ hoe verſcheydentlijcker * ſchoonder dat Be bloemen zin : Want men fiet deft foorten ban Roode Tulipans met goudt· verwige / geele / witte oft donckerer oft lichter roode ende dotn groene ende biolette vanden) ſtreepen / ſtraelen / placken oft ze⸗ nuen / ban binnen oft ban buyten / aen de randen aen den rugge ende omtrent De middel langhs ende dwaers verciert ende doorreghen: boots foo glinſtert de eene bere eel meer Dan D'andere : Beene ſchÿnt oock voor d'andere, Welcke verfchepdentheden meer te berwonderen dan te beſchröpen ffaen. We eyndekens van defe foorte zin meeſt geel met ſwarte placken / Dan oock Wel anderd ripe An — Dicktwijls wei / dickwils niet / dickwijls ffincs en eul. mtd les Witte Vroeghe Tulipa mert haer veranderinghe, Deſe Tulipans plegen boor alle De andere gheflachten ban Tulipans te bloepen; maer fp mogen minft tegen Be kouwe / ten zy Dafmenfe heel diep inder aerden ſteke Dp zijn alle meeft.Wit-/ maer ſomtdts bar bunten oft ban binnen met iúfberkoige óftvoodachtige oft purpure ’ randen / ſtreepen ſtraelen oft placken berciert; fomcijdte zijn fp beet fneeutwit/ fomtíijdts wat bleek Dan bupten oft ban binnen/ maer anders meeft wit / doch met rood verciert oft met Violette placks⸗ kens / oft half wit/half tood/ oft ban Wit ende rood t'famen ghe⸗ menght / de verwe Dan een bleecke vergaende Kooſe gelijck : ooctk zón de binnenfie bladeren fomtijdts ljfverwigh: men vindtſe oock Die ín alle haer bladeren De lyfverwe ende De Witte ende oock De aſthverwe vermenght hebben, ende ft onde end ſchynen te zón. „Purpure Vroeghe Tulipa mert haer veranderinghe Deſe is ſom⸗ tüdts donckerer ende bioletberwigh/ ſomtidts bleecker rood als Be Probenfthe Kooſen; fomtijdts foo bleeck dat ſy bünae Wit ſchint te wefen; ſomtjdts upt ben purpuren (wartachtigh : andere zjn purpur biolet; andere purpur bloedt rood oft Sꝛanaet · appel· ver⸗ wigh andere purpur Tacta rood /met roode kanten; andere ver⸗ ſtorven purput / boven wit / in De midden ſchoon rood; andere purpur violet / met witte kanten. Van deſe zijnder meer dan thien berfchepe Ben forten ban Cluſius e andere aengetceckent. · Sy ghelcken ſomtjdts ban verwe De dobbel Pioenen/ ende zijn ſeer graat, aen De kanten upt den purpuren witachtigh: ſomtüdts zijn de bladeren van bupten oft ban binnen — oft aen Deen ſgde purpur / aen dandere ijfverwigh fomtijdts wat geels oft bleecite bart —— wits aen De kanten hebbende. Defe hebben meeft alle heet utre ER —— PPPOE —— van de Tulipans die noch heel vroegh noch heel ſpade en bloeyen. Deſe middel · ſoorten oft ti ighe ſoarten bar ul bleemeneerft open] wanneer Die ban De Broege en te chen : ende ale De Spade beginnen beginnen Defe te bergaen/iae ſomtjdts blaepen fp mét De Dpacde, Daerom heete Cl Talipa dubia {nt Latijn. 365 te an defe sn be fommigbe — —— dan negen me⸗ de ſoorten / vau aengeteeckent: bande welcke … ettelijcke geel zyn / oft bleech/ oft goudt-geel ; oft fp hebben oranz gie roode / ol ber millioen-beetoin t ‚ant ſtreepen oft plackens De Bladeren ke zijn erwi doncker purpur / appel· bloenſel / krieck⸗ leeck / wit / wit⸗ /ende ban meer andere 6 it De buptenfte oft binnenffe bladeren met roode oft witte van: den / ſtreepen oft aderen. Ben grondt is (omtijdte geel / ſomtdts groenachtigh/fomtidte blaeum oft (wactachtiah. Sommighe en worden —— ——— nochtans ſeer groote bloemen / gel oft met geel ende coon t ſamẽ gemenght oft heel ſolferachtigh. mderé sijn foo groot als be Daoeghe / fomtjdrs wat grooter Dan i n ſommighe meeft geel oft bleeck (in alles meer gende) oft wit nae Ben geelen treckende / aft he groen fchijnende te weſen /oft purpur / oft rood / eft ban Die verwe t fame gemenabt/oft met de felipe Door Den an? j verciert; oft hebbende geele/ roode gurpure/Witte. oft groene ſtreepen oft placken aen de kanten oft in t midden oft langhs ende dwaers De heele bloeme door; oft aen D'een fijde Van bele fonte anders Dan aen d'andere gheberwt. Son ban Dommighe d in zó 1 kle naeuws boet r e ſoorten zijn heel klepn / — — — 366 ban bupten ende ban binnen rood / dan met groene kanten; ſom⸗ tÿdts goudtperwigh: fomtijdte sn fp gheen palme boogb/ met een — niet langer dan een Dupr-bzeedbe : DE bloeme is ban bup⸗ n purpurachtigh / van binnen wit oft brupn-rood/rondom geel. ‚ Befchrijvinghe van de Spaede Tulipans. De Spaede Tulipa wordt hooger ende grooter dan de Vroege: den ſteel is ſtercker Ende Bicker / ſomthdts twee oft dꝛy boeten hoogh / van bupten oock met kor te tupgigbepdt grijs / met beurten omdat ban bf oft fes blades ren / ſtercker ende fiijber dan die ban de Broege Tulipans /meeſten⸗ Deel oberepnd-ftaende)fomtijbts foo binnenwaertsomgeflagen/Dat Jp bijjnae ghevouwen ſchynen te wefen : dan fommighe van deſe zn in alles de Broeghe ghelek. Op het opperfte van den ſteel (Die ſomtjdts oock eenen boet oft ahderhalf hoogh boven de bla⸗ deren op rift; heel kael ende bloot) fonder kenige bladeren) waſt een groote lange bloeme/hol ale eenen beker oft kroes van fes blades ren gemaeckt. Wet facdt-hupsken is meeftendeel Dicker dan dat ban de Vioeghe. Bet facdt is grooter; ende de wortel ie oock mees ftendeel langbher ende grooter. Deſe en hadden eertijdts foo bele berfchepden foorten van coleuren niet als De Vꝛroeghe. Maer den tüdt ende oeffeninge heeft naederhandt anders gheleert £ Geele Spacde Tulipa gelicht ban verwe de Droege bijkants/ dan is bleeck- geel oft hoogt geelroft goudt verwigh blinckehde/oft acht de kanten met bloecdtberighe droppen verciert. Ke Roode Spacde Tulipa ig meeſtendeel doncker rood / ende bijnae fwartachtigh/fomtijdts bleecker rood / ende feer fraep om fien. Fn beft ſoorte zijn de onderfte epndekens oft gronden batt de bloemen heel geeljoft heel ſwart; de welcke ban de Don beſchenen zjnde/ wat Blacutws daer Bp vermenght fchünen te hebben / oft Sijn met een fiwarte placke in cenen geelen oft gulden ringh ſtaende verciert. Deſe placht ſchynt ſomtijdts de gedaente ban een oogh fe hebben; daerom hebben ſommighe deſe ſoorte op het Italiaenſch Occhio di Sole, dat is Sonne-ooghe; ghengemt. ar beeft ſomtidts foo lieffez lichen reutk / Dat fp Daer in De Lelikens ban den Dale oft De IMep-bloemkens (chijnt te ghelicken. i Spaede Groëtie Tulipa met bleecke ende witte tanden komt ban facdtbomt. ; k Spaede Groene Dobbele erin heft ſeer groote groene bladeren fn haer bloeme / binnen de wekke nóch fes andere Kiepne dicke bladerkens waſſen / om een hoofdeken fraende / alg cen kleyne Bloem-koole. 5 ‚ Spaede Tulipa miet verfcheyden tacken. De Spaede Tuljpans gehen ſomtidts upt den ſchoot Ban Get onderfte bladt een ander D- verſte bladt ſpzuyt noch eenen anderen fleel/ Bijnae foo Dick als Ben middel-ffeel/ ende foo hoogh als Dien. Op elck cen ſtaet ten bijfondere bloeme. Domtijdts beeftmenfe ſes fieelenefi foo veel Bloemen fien voortbrenghen: ende alsdan zijn De bloemen niet alle bolt /r fom bol kt. Dit gheheurt ſeer felden/ want meefttnbeel en hebber fp maer eenen fttei/ende een Bloeme. Beft Spaede Tulipans ghefaept er en plegen geen veran⸗ deringe te hebben: Dan alleen ee Bet ſaedt ban De Roode fomtijdrs Geele vooꝛtghebꝛoght beeft/ ende Ban De Gele / Roode Tulipans omen zn. Gan/als voor ſeydt te / men heeft nù immers foo te/ ige ſomtijdts meerdere, betanderinge bevonden / alg in De faep n van de Broeghe EE ì Befchrijvinghe vaû andere foôtten van Tulipans. fe ſoorten die de kieyne Tuli⸗ p nu — ſullen / zijn mede-foorten gee Daer Dodon ï 3 zanckrijck ende Braeonien ghebroght / hoe wel Dat de ſommighe boek uyt Turtkjen komen. 1. Geele Tulipa vande Apenni nber⸗ gien is ban Clufins Tulipa Apennina, ende Han andere Tulipa ononienfis, Dat is Talipa van Bologniën,ghebeeten; want fp waft meeftendeel op den Apennin van Italien⸗ eũde Ban daer fe Bolos er ꝛoght zinde / is p bloept met de Spaede Tulipans / oft wat laeter· Den feel wo dt eenen toet oft anderhalf baogh / fomtúdts in twee oft dry tacken verdeplt / elck een bijfonvere bieme voortbrengende / ge⸗ mepnlijck ban fes / ſomtidts batt acht bladeren ghematckt / bart Bupten wat groenachtigh/ ban binnen geel / in’t midden ten drifs boeckigh upt- Be hoofdeken hebbende / langhworpigh / met Beele geele Draepkens omringhelt / naer den teuck vande Dteen- ® treckende Ap ffact ghenepnlck wijder oper dan Die bau de andere forten ban Culipans/ende meeft ban nae den midz dagh tot den abondt toe. De bladeren sijn Dip oft bier in't getaly ller Dan Die ban De andere foorten ban T [wat — en ern is Den ffecl. Het ſfaedt is klepnt leet / fÉ meer ionge worte fetteride ;_De welche het taer Daer nae ooch ——— an ſpꝛept fn upt/ —— —— — ——— ſchorſſe be⸗ af⸗ — mg dr geeen deg is & van dé Apennin- en oft v, nien is ban —— — ber bloe, t noch oock ban wortelen; datt bie mer geel. omtingtelt sin. Oe Dip BinTaAte Maperen eyndigen Ban binnen in te lef jen/efi bebsben wat. Omtrent De epndekens: de Dip bupten adeten en zón niet * geels fpits/maer cond — ———— Int : tibo: igh rood: achtigh beofbeken. blsept „3. Tuli i — ven geweeft; ende waſt in’t wildt op't gebergdee van Languevors, eelken / eenen boet hoogt : ende pt Den fchoot ban het ops * ns af vermaent / ende zijn meeft upt Italien / be vroe te lande ende elders beefonden gezi — dan dat vau d'ans ten _ Ombattende Cruyde-Boeck Remberti Dodonzi. Daer nar noemt hüſe Geele Bergh-Lelie-Narciffe van Languedock, in’t Latijn Narbonenfis Lilio-Narciffus luteus montanus. Dris Be Kleyne Tulipa van Dodoncug/ ende Tulipa van Narbonen ban andere ghenoemt. Sy ghelückt de Culipa ban Bolognien (eer wel/ dani in alles klepner Dan Die : De Bloemen zin ban bepten geoenet ban verwe / Van binnen geel / toch lieffelcker ban reuck Dan be Steen Violieren / ende ſtaen eltk op eenen feel / met geele uptftekende Draepen/ die upt Den midden bobttkomen. Ben buik is foo groot ale ten langhworpigh kliſter loocks / ende heeft Dieks wils aen haer cen ander onder-klifter met ven klepn Dracpken daer baft aenghewaſſen. Doorte heeftfe luttel dit kac htige bladers, die Han Den Porepe geljeh/ aen Den ſteel waſſende. Dp bioept bijnae imet De middel-foorten van Tülipans., 4. Spaenfche Tulipa waft op chen bergh ban Spaegnien niet berre ban Aranjoes ghelegen / ek is wat klepnet dan Die ban Narbonen: de bloeme geljckt die ban Narbonen oock gantfchelijck: dan de upterfte bladeren en zn bar bupten niet beet geben/maer met wat purpurberwighs befpraepdt, 5. Andere Tulipa van Cònftanpmopelen, in t Latún Tulipa Byzana tina altera (aldus geheeten tot onderfchil ban De ghemepne forten ban Tulipans die hier tr lande eerſt uyt Conftantinoplen oberges fonden-zijn ) heeft eener ffeel omtrent eenen voet hoogh / groen / rond meeftendeel met twee Leliachtighe blaberen bewaffen / dach bleecker groen / ende blinckende als De Bladeren ban De Lelie ban Perlien. Op’t fop ban deſen ſteel ſtaet een bloeme / ban ghedaente ende gtootte de Tulipa ban Bolognien ghelijck / ban ſes ſpitſe bia⸗ deren ghemaeckt; ban de welcke de dip upterfte wat ſmaller n /de Dep binnenfte wat breeder / bah bupten twitachtigh van berwef Daer nochtans wat groens met wat purphrachtighe tfamen gez mengbt/ bp geboegbt ie: batt binnen zijn fp wát roodachtig oft Bleeck lükvervigh / met geele eyndekens eft draeykens / met fwarte at htighe nopkens /wat rruck hebbende. Daer in fleeckteen drijs boechigh hoofdeken. We wortel is die bende Tulipa ban Bolos rien oock ghelck / wat gebeſelt ende fommige andere wortelkeng ter lijden upt-fprepdente. Dpbloept in April / ende —— ſom⸗ tudts noch een andere bloeme unt defi ſchoot ban Het hovenfte bladt met haer eygen fleelken boortkomende. *Tweick foo dicks nj ghebeuttydat fp Daer Van den naem ban Lalé ds duei frori; dat is Tulipa met twee bloemen/bp de Italigenen / dieſe uvt Lonffans tinoplen geſonden Gebben / gekregen heeft: Een mede ſoo te hier van/ iede gene Die andere Fulipa Cretica, dat is Tulipa van Can- dien noemen. Batt bladeren zjn breeder dan De Leli-bladeren : de bloem fact oock widtop alg ten Lelie, van wit ende prerfch t'faz men feex fraep ghemenght / met eenen faffraen-getlen grondt) ende bꝛuvne dracpkens. Nl zh òft Tulipa bombycina ban fomz mighe / beeft fchoon bly roode bloemen, mer witachtige kanten: ig upt Italien / ende alg andere feggen/oock ij Candien ghebroght: De Aarboenſt he anders ban ghedaenteghelijck : dar De bladeren ge — rupghat htigh / ende De wortelen hebben oock wat wolache „ Fûtipa van Perfiën, ban Clufius beſthreven / ende Tulipa Perſica bloeyt met de proeghſte Tulipang, Ben ſteel is eenẽ boet [tameljcken Dun/miet bier bladeren/niet breeder Dan Die bart Be Arboenſthe Culipa/ doeh foo groen niet/ upt-ghehoolt: op het ae Ben fieel komt cen teere bloem / wat grooter ban De Bie genfche oft Spaenſche Tulipayghemaerkt ban fee bladeren ttoce Dupm-breebden langh: ban de welcke De Dip upterfte langbachz tigh zijn ende (pitfch/ ban bupten bip ſchoon rood doch met witte randen ban binnen heel wit : de dip binenfte bladeren zjn wat Kkozter/met ten vondachtiah fpíts/gantfch (necutwit: doch de navels oft gronden ban atie be fes hebben een peerfche plack : De Dracpên ehde noppen zijn ſwart: de fchors van den bulb ie Lupteùftvart oft Biupn/ binnen met fachte brupne vupgthepöt / fucks als : fer Cultpans oock ij bhen. Daer hecheen andere foorte ban De Perfiaenfche Tulipa / mer ern api wortel; dan die en Geeft hier te lande nochiniet ge⸗ bloept: dach fp wordt in Tuecktjen berkocht dan De bots ‚ Cen foorte is heelklepn/ De wortel niet grooter als een aefel-note hebbende ende be bloeme Kepner ban eenighe Iaens ihn mag weſen: ende wordt nimmermeer grooter / al iffe ‘Andere Naentken — t Latif Tulipa pumila, ig de kleyn⸗ ſte ban de fmalbtadighe Tülipans : de bloem is wat geelachttah/ fraep / met roode fires t roepkens / met menie· rdode aderen ende nagbelen/anders De Narboenſthe niet ſeer onghelück. _Fulipa mer meer als fes bladeren, Ciuſuis heeft erghen⸗ tene Tulipa die twaelf bladeren hadde; dan het Lo e iaer en hadſer maer fes. heef: ienmet negen f oft befluntende ; bepde orangieverwigh / doch Bleetker ende elck met neghen d — Van binnen, Somtudts fietmee/behatben de (ee buptenffe/ Dip/ bier oft vof binnen-bladez path — vind bof ——— fes tar art — —— anders hadde fp be gedacntt Dan eene 3 rulipa/ met den grond ſwart. „Tuhipa van twee vérwen, in't Eatjn T ulipa bicolor, is eene Cans B EC met Doncker 5 [niet breeder. dan ED NEEDE Dep bladeren ban de bloem zijn rood / de Dep geel/ ober ander/ feet fchoon om fien. Eñ ſulcks iffe altijdt fons Der te beranderen, Ban be eyne Tulixs ban Perften foude oock Tolipa — bicolor moghen heeten / midts dat Dzp bladeren wit / ende de andere — „Tulipa met dry verwen in't Latijn Tulipa tricolor , iet wit / met een wednigh ſoifer · verwighe ghemenght / met dieg, B Het tvveede Deel. be roode rarmoſijne blammen/ ende klepne roode ſtreepen. Eygentheydt van de Tulipa, ende haer menighvuldige veranderin ghe. Alle Be foortert ban Culipa krüghen fomtijdts tuſſchen den chaot ban De bladeren een kleyn aiupnachtigh bulbken oft wor⸗ zelken; ende Dan heeten fp Tulipa bulbifera, Als de Tulipans upt Dev aerden fpiupten / dan en hebben fp maer ten Dun biefachtiah bladt / ’twelck alienghskens breeder wordt; Dan foo lange als fp noch geen bloemen en dragen / kz jgen fp niet meer Dan Dat eenigh bladt: maer als men in het uptfpiup: ten ban Dat bladt/ int felbe noch een ander bladt helloten bindt, Dan ís Het te hopen dat fp bant felbe taer blaepen fullen. ; Den ftecl pleeg upt tiniddẽ Lan De wortel te fprupten:ban ins Bien men/nae dat hp mitfgaders De bladers berflenfcht ende verz drooght is / de wortel upt der aerden haelt / dan falmen bebinden/ dar bp niet upt’tmidde maer aen de fhden ban de wortel waft. Daer ender waft allenghskens een nieuwe wortel / Die alle het fap ende de kracht ban Dit heele ghewas nae haer treckt: ende alsdan falz men de wortel alder · bequaemelickſte upt der aerden nemen/chde langhen tydt fonder fchade bewaeren/ oft in berte landen berfepns Pen/om te berplanten. 7 ‘ Ber is te weten / dat alle deſe ſeer ſchaone foorten van Tulipatis niet eben langen tijde Baer Fraepighepdtende ſchoone verwe en bez houden; mact De fommige lacten haer bladeren haeſt ballen/ ende berflenfchen op horten tijdt: de ſommige behouden haet bladeren Bafter / in fonderhepdt be Spaede ende Middel· ſoorten ban de Tulipans. Daer altegader pleahen haer felben in te trecken ende toe te lupten/ale De locht betrocken / ende het weder nevelachtigh oft onlufticb ia; dan ale het vegenachtigh weder is / bergen fp dickwyhis eer fp open gaen. @ock als DE Don te heet ie/dan Herz gaen (p (ter haeft, 5 Be Tutipans die berfchepden berte ín hate bloemen hebben / en plegen alle taer De ſelne Bertie niet te belouden; foo dat iemandt het eene iaer cen over ſchoone bloeme hebbende) het naebolahende zaer De felbe bichtwijls verandert ende verargert bindt. Dock fiets men ſomtÿdts ghebeuren (’twekk Cluſius feer wel vermaent) Dat een Tulipa die bele iaeren achter een / geel oft voode tamelijes Ken ſthoone bloemen boortgebroght hadde / op eenigh iaer Daer nat cen uptermaten fchoone bloeme kryght: de wekhe haeren mees ſter een Korte blydſchap aendoet : Want fp pleegh alsdan —* mepnlijck het naefte iaer te vergaen / als oft fp van haeren mee een brfendelgek ſchoon aF-fchepde hade willen temen. * Twelck feer wouter / maer nochtaus ——— is. Alle bd Culipang eer fp bolwaffen zyn / pleghen boo: dat fp beginnen te bldepen/ gtje, mepnlijjck alle iatren / recht in D'aerde de diepte ban een palme oft ſpanne te ſintken upt · gheſondert de Tulipans ban den Apennin/ Dieklepne wortelkens met lange veſelingen ter Dn. afbangbende Hit upt fprepden. Dan de Spaede eñ Sivdel-foorten van Cuz Apans plegen ſomthdts in de oude fchetien ban haer Wortelen wat en eerften bulb te houden / ende Coo etrelijcke voortelkens / wat verachtigh boben den anderer ſtaende in der aecden te ſenuden; ſoo Barmen de eene neder · ſinc kende wortel gevonden hebbende / ende de gerde noch Dieper upt Dente nt ken veelmeer andere kli⸗ ens pleegt te vinden/alg oft fp alg ketenkens aen DE anderen vaſt waeren. Dan de Koude Spaede Tulipang plegen haer kin⸗ ene ſomtüdts ter fijden oock upt te fprepden als Die ban Boz ien oft ig Tulipans. Maer de Vroege Roodeende a — haet afſetſels ter ſyden upt / als fp naeuws twee Alis t hike Dat het faedt ban alle Be Tulipans / han heedanighe verwe Die oock mogen weſen / in der aerden gevallen oft ghefacpat nde! upt pleegt te hatten / nochtans foo moetmen weten/dat de toemen die daer ban komen Cullen / niet allegader haer moeders ban verwe gelijck warden / maer Dichtwijls gantfch andere verwe gen· nemen / in fonderhepdt de ſaden ban de Witte Eulipans. Want Clufius betupghi / dat hp ban de faden die hp upt cen facdt- bupsken gehamen/ ende op een plaetſe / ende in De felt ffondt ende Ure in den, ili ſaepet Deef ie watch gef afte (fte, es Den ft i Geeft; De welcke het vifde / fefte/ ſebenſte ende oock achtſte heghenfte ende thiende iaer Daer nac bloemen voortgeb — de welcke De ſommighe mit van verte waeren / als De bloeme daer fp bän quaemen; fommige wit met an⸗ _ Bere verwen ger sfommighe geel/ende geel mereenige andere roodt / ende rood met andere Herwen daer bp; purpur met Witre vanden berciert. eed Roc Dat is de ghemepnfte foor ten v e an Tui — tte weten bat fe ghefaept zhnde/ meeftendeel b en Daer fp ban — — maer dickwüils fe oock verſtheyden — ige. $ ; Van't faedt von de he wipe heeftmen ſomtudts —— — — Spaede. effeninghe ende faeyinghe vande Tulipans. emir tüdt geh: — oo in wa a Dees hiet De Lente oft Vooziaer : want alsdan ſulten de bldem t ter aerden / ende ghetwil oft baken Ren te hes boortkomen. Dan om dát deft langbe zjn eer fp bloenen / falmen Die in de 4 Jap Datfe uiet berloren en gaen: Want fp De eers en; ende-in het derde oft vierde taer ſal⸗ meufe upt De porten oft backen nemen ende verpianten: ende fp — vitde ende ſeſte iaer; felden het vierde / ende k Ee. N * — Én — vaart in lichte goede aerde / daer geen meſt Om (eboone Culipans ende verſtheyden Berten te hebben / fals Het fevenfte Boeck. men het faedt ban de Witte Tulipa kief , * geſpicke lde Tulpa van t welche feer eh edge te Komen : matr men (al bet faedt ban de Gerle TCulipans nie nemen / alfmen bac ban be Wiee keygen kans want bebalben Dat De Setle de âlder-Mechtfte foorten van Tulipans zin / {oo faimen Daer. ſeer felden andere dan geele bloemen ban keicben : ſeits bet gebeurt ſter dickwils datmen fchoone Bartgie ende andere Fracpe coleurer faepet/ende Dat Daer anders geen bloemen ban tn komen dan die heel geet zjn/fonder eenige andere berte daer bp ‚Ban de bermenigybuldingte die door bet farpen komt is (eer langhſaem ende onfcker {im fonderhepdt in de Vrorgeendt Midde foorten; maer De Spade plegen me endeel ſood anighe blormen te krÿghen afs haer motderg hadden: twelck feex felden mift. De alder-fchoonfte zijn alder· qualick ſte om te menigbbuldigen: Want beneffens aat ſommighe maer een iaer fchoou en zijnjende het bölghende fterben/ als boben bermaent ie/ foo bevindtmen dat bet fact ban De upt-ghelefenfte ende fchonfte Tulipans meeft geez Te oft toode bloemen booerbrenght : ende het ig groot wonder als fp haer moeders ghelgeken, Saerom falmen de Tulipans beer fekerder ende Heel beouarmee leker ban Baer afferfels beemenighvutaighens oft oock ban de wortelkens Die it Den fchoot ban het onderfte bladt ban be Culis zer ſomtjdts groepen: want de felbe in D' aerde gheſteken zijnde bloepen het naebolghende iaer met haer moeders / een ſelve verwe in haër bloeme berthoonende Die haer moeders Hadden : ’twelck be afſetſels ter (joen ban Be wortelen oock Doen. ommige nemen om beters wille de wortelen ban de Tulipans upt det aerden nar Dat fp gebloept hebben; voornaemlijck als dert tüdt ban't iaer teghen Den ghemepnen loop alte vochtigh is :want de — deſe wortelen ſeer hinderlÿck is Plaetle Cot nu toe sint ons de ſchoonſte Culipans upt Cons flantiuaplen gefonden geweeft; te baeten de Procgte upt het lande fchap ontrent Caffabp de Swarte Zee ghelegen; ende de Dparde ban Egballa :’rwelck een ffadt is aen den Zee-kant Van Mate ⸗ Donien liggbende. De leyne foorten ban Dodoneug / met de ans Bere dte ghetackte ſtrelen hebben; waſſen in Ftalien opde Apsunin- berghen / boorts oock in Branckrijck ende in Dpaenntien. Naemen. Sommighe újn van ghevoelen dat de Tuupa anders níet en is bâti bet Sarytium met dp bladers oft Satyrion tiphyllon ban Biofcorideg. Andere houdenſe boor den Rooden Narciſs ban linitis andere boor den Colmofandalos wart De ouders. Men uoemt{e ooch if t Tatijn Lilo-Narcifus eff Tulipan Turcicum. Gan in Turtkijen heetende Vroeghe Caffa Lale, oft Cafc Lalé, ende De Spaede Cavala Lalé, nae be plaetfen daer ſo voa ſſen. Deklepnfte Culipans tworden Tulipa pumilio geheeten/Dat ig Naenken Tulipa. Aerd, Kracht ende Werekinghe, Men kau de wortelen ban de Tulipans ín bet falaet met Olie ende Evick abebrupeken als den Atuph: want fp goedt Ban fmaeck zjn/ oft immers niet walgelijk. Andere en houdenfe niet alleen bequaem om ſpyſe voor boetfer te — — maer willen oock verſekeren / datmen De felve ſeer rachtigh bevinden ſal / eñ bequaem om De krachten des lichaems ende ben luft ban büllapen te vermetrderen / min noch meer dan de Wortelen bart het Zatprton in oude tijden tot den felben epnte gez brunckt plegben te wefer ban de gene Die meer luffe dan mathts om bijflapen hadden / ende Datrom Bun nieren met deſe Wortcf berhoopten te verſtercken. HET XXVI CAPITEL. Van Fritillaria oft Meleagris, anders Kivits-eyeren ghenoemt. _____ Gheflaëtren. — D € gene bie den aem Hartiſſus feer wijt verbrtyden / verſtaen Baer mede Alle groote bloemen met aiuyn⸗ achtige wortelen : ende rchenen níet alleen de Tulipa on⸗ Der De ſoorten van Parciffen/ maer oock de Fritillaria, die Wp nu belt hruven; Ge Wel fp gheene gelijcheniffe van gez daente met De Parciffen en heeft: eñ foude met beter reden bpde Culipad3 gieftelt magen worden/ hoe welfpdaec oock Berre ghenoegh van verſtheyden * te welen. 367 € Ghedaemte: De Fritflla gone bloeme/ tia ig een Wat klepner dan De Tulipa / ende niet nae bobenwaerts opẽ · ſtaende / maer nederdacrtg afhangende; oock van (es bladerkens aen een vergadert zijnde ghemaeckt: haer ver⸗ Weis upt den Bioletten — hs eñ ſy is met veele verlt heyden leer bleek purpure eñ bijnae witachtige vlec⸗ Ken oft p / heet ghefchicktelijek bp ven anderen vervolgens gehoeghtende bijnae gefchackiert ſtaende / verz giert/ ende paer Door leet behaegljkjek om fien; ende vat al teen Ban bupten: Bant Lait binnen ig (p met {wartachtige ftickelen oft ftreepkens/ bier ende daer Berfprendt oft ghe⸗ ge raden leer cierlijck geteeckent, miðbden Ban dele bloeme zijn ooch (es dꝛaepens/ eft eenen middel prtem / alle wat geelachtigh Ban frerwe. Den feel komt uptde Wortel gelpoten / ende fg tee ende Dun; aen DE weit hen fomtots vnf / ende feer felden nreer/ langhe (malle upt den groenen Witachtige bladerkeng waffen. De belg eenen Witachtiahen ronden atupnachtighen bulb —* ¶ Place. Beie bloeme wozdt — * 68 Cruy de-Boeck Remberti Dodonzi. Vefrititatia oft Meleagris. hief eon ma ritillus zende het ns „boeck ban de aramma/ twelck hp aen Galia IE Ene Ea ff in —— Je — — — Boen esmee Dim vacu rbi ri —*— —— meleken. —* Het tvveede Deel. die ſe bijnae eerff gebonden heeft / Notl € aperon gehetten Die loor⸗ te met heel briwũe abefpichelde bloemen noemt den fetwen Lobel Leh-Narciffe van Xantoigne, nae De plactfe Daer fp groept. Zom mige noemenfe Kivits-eyren , om dat Defe blormen fomttjdts dt ghedaente ende placken Der epren ban de voghelen / diemen in ons fe taele tiibitten noemt/(thinen te bebben : welcken haem beguaes mer is dan den gheinepnen Fricillaria, die op een onfckere ramins ghe cerft ghebouwt is / als wp voorfepdt hebben. Breeder befchrijvinghe van de Frinllaria ‚uyt Clufius. Den fleel Han dit ghewas is omtrent eenen boet hoogh / fomtijdts hoogher / tond/bun/ban bupten unt Den groenen purpᷣutachtigh / cũ befineurt oft verſtorven ben verwe van binnen boos; als den ſicel ban de Cutipans : Baer acn Waffen meeftendeel Bij f bladeren / omtdts oock meer/aen Den ſelben ongefchicktelijck verfprendt zynde (mal, aen D'een fide holoft geots-gewijs upt-gebooit / foo langh als ets nen binger/oft langer/maet De bobenfte zijn korter: (p zijn groener Dan Den fleelsende zijn de bladeren bande —— J Franſche Tulipa ban ghedaente ende verwe ſeer ghelück: op't ſox ban den ſteel komt De bloeme voort / meeſtendeel ernigh / dan ſomtůdts zyjn⸗ Der twee / ende ſeet ſelden bep ; allegader ghelpekelijck opengaende: ſomtÿidts zinder twoee Dicht bp een/iae bijnae aen een. Segedaente bande blocme ig als ban Dodonzus beſthreven ie. De nopuen⸗s Die op De draepkens ſtaen zijn eerft bleeck/ Daer nae geel als met poeder Vefpraept. Tuſſchen De Dracpkens ſtaet een drbhoechigh priemken/gelijck’t in meeft alle bloemen gebeurt ; Daer nae voight een Drijkantigh faedt- hooft seen duym⸗ beeedde langh / voi plat fact/ bijnae Dat ban De Tulipans gelijck. Getwortelen beeft geen fchels lenende ſchint in twee deelen gheſneden te weſen tuſſchen De weie⸗ He den ſteei upt ſommighte veſelinghen fonen oorfprongh neemt. Veranderoehe. De bloemen van Fritillaria zijn meeſt ban fes ‘rei ghemaeckt; maer men fiet ſe oock wel fomtijdts acht oft aelf bladeren krijgen: fomtijdts zin fp korter/fomtúdts langtys Worpigher. De berwe ban Defe bloeme is Dicktwfle verfchepden: want de bierkante runten Van dedelve zijn ſomtjdts doncker/fomz tte bleeck purpur: ende ban faedt voortgekomen zijnde) worden fomtijdts upter-maten bleeck purpur. Men bindter Vroege ende fpaede: Dan De Spaede zijn oock tWweederhande/met donckerer oft met bleecker placken/maer meeftendeel danckerer. . Ander verànderinge van de Gefchackierde oft Gemeyne Fritillaria. Sommige noemenge Fricillariee (Pieillata: oft fritsllantes, Doch oneps gentlijck, Betrus Hondius beeftfe met Dupfenden in Dranckrijck tuffchen Rochelle ende Niort gebonden: ban De welcke ommige in De oben gebroght zjnde/thien bladeren in be bloem hadden; foms mige maer acht; fomtijte met twee / dꝛy oft bier rjen ban bladest, naede iaeren zijn. Den priem is omringbt met foo bele dracpen alſſer bladeren zijn; maer en heeft maer half foo beel noppen. Dp en — anders cheen oeffſtninghe dan datmenfe de twee oft Dip Berfte taeren wel Dekt met berfche wel gekneedde aerde ende in De bolghende iaeren upt neemtende elders plant. Domtidte Hebben fp twaelf/iae vierthien bhladeren / maer en blyven fuicks niet als de Bbene Die thien oft acht bladeren hebben / dan keeren Wederom tot haeren eerſten aerd / chòe en dzaghender maer fes. Somthdts draeght De wortel wee ſteelen / ende ſchepdt Daer nae in tween. Frullaria met geele bloemen ghelijjckt de andere in alles ban gez Daente: Dan De Blome ig geel/ metroode placken befpracpt / met Een groenachtighe zene in't midden. Sommighe zjn bleeck-geel; fommigbe geelachtich beupn gtjeplacht. — zi — mer witte bloemen wordt ſelden ghebonden/ pane €liz Lus / eñ onder beele Dupfenden en bindtmernacutusten. Op bloept be vroege. Be bloem ig meeft heel wit/ doch de ribben leken upt/ en sn foo gheknobbelt / al oft ſy gheplackt waren. Zp enighbuldighen meet datde andere (fepbt Petrus hond ius / Diefe ste befch:ijft) ende heeft baceder / dicker / vetter ende foiger Bladeren: eñ het onderfie bladt is fomtijors bip bupm- zcedden breedt. Defe zijtt Drijderlep. A. Heel wire Friullaria fonder eenighe placken oft fléepen/waer mede fp ten dambert fous Den mogen ghetgeken/ doch met eenige witte puttekeng. B: Wire Fritillaria mer peerfche ribben den de fijden , ende met wat peerſcy bier Ein Daer befgrenchelt. C. Wire Frigillaria mer roode hoecken oft ribben 5 afleg van ſaedt meeft boo omen. Bet welck het e iaer pleegt te bloepen/ende de nakbolgende ver anderinghen pleco tè ve . Véranderinge van de witte Ericillaria. Doms otd heeft eene wortel twee ffeclen ghehadt / den eenen met ttwee —— — pe egen en emd — gaae ens·gewijs vont, Een plante e twee bloemen/met mee bmgte dagen bladeren /wijt bancen ſtaende ach; ſommighe peerſt ú Ken acn De kanten oft ribben ; Baer wat Bleeck-roode gefpraept. Ì î men/een met twaelf/ een met acht bladeren! fect groot; met Deel Biaurer gebant beef — — — ————— t. n ate ſton 7 tie En witte en alsde n {ommige — flens / Kd ommige Geel gefpickeit. De imorrel die ſcheydt ooch de ene het tworben twee beef wortelen; guts feepèt haer De wortel in hoch beel meer klifters/gthes k men aèn De Zooch-botkn dicktwjls/ ende den de Lelien ban Verfien, des fiet ghebe uren Een plante gheeft forbes nes Bben affetfeis: ommuirhe ban de welcke het bolgenbe iaer blocpen: Ende De moeder fetve hlöft nochtana ſeer groot. BAD Dobbel Witre Fricillana ig oock upt Branchtijck gebꝛoght: ende Ebriftiaen Porter hee feſe ghe hadt achthien bladeren iu De bio beblende te beeren de feat brveenfte begepende chek worp twee bie „Beren aen Be Kanten niet omgbeflagben Het fevenfte Boeck. 365 Deren/fmal/bleeck Wit / oft befimeurt) retht dvertvnd ſtaende / tudt niet ter (ijden afhanghende. Sp bloept met de vroeste. Perrieg Hondius heeftfc m’t Langh befchreven. Cerft konter cen poerfch Hpt-borft{der bladeren boort, Due allengbekens breeder upt-ghe” {ptepdt worden ; daer nae komt den fect met fes oft fcben biaverer Bbewaffen/die groen son/maer aen Le vanden ptet ſachtigh / endt zon final, bot ats cen goot : Dien feel heit eerft ter (oden afs bacr nat Recht op ſtaende bertboont fn bloem-knop op fyn tfop Veit bloem ftaet alleen (fomtpts vnder twee bpeen als oft fp aen een gewaf: fen waren ) ende is Klepner dan de andere ghemepne Fritũlatia / ſonder reuck / ten hemel waertopgerecht / àls De “Tulipans. Zp gaet ſelden wit open / ende ſchni altydt een knopende geen bloem te wefen. De bleem-bladeren zón miet alteen athtien / als boorfep: is / maer Wel twintig in’t ghetal / oft meer/ tac wet dertigh (alfs men De middenfte klepne mede rekent } niet kantigb/macr plat; boo: ffomp/ende lepels gewos upt-ochoolt / met gelycke ſtretpen geboort: beft bladeren der bloemen zjn aen malkanderen baftsende en houder aenden grendt niet. De verwe van De upterfte blades ren is graſachtigh groen/ om De randen peerſch: De binnenfte zijn onderwaerts grocnachtigh / bovenwaerts befmeurt peer ſachtigh / in t midden witachtigh. In de bloeme felf fetmen ernighe ruuten oft treckenen ban een dambert oft fchaechbert. Op blyft weleens matndt langh fonder te vergaen / ende de bladeren Droogen aen Den ſttel. De wortel is alg die bande anderesende haer kliſters fplyten ban een/ende foo wordt dit gewas vermenighvuldight nae dat het gebloept heeft/enve niet eer) midte dat het abeen faedt en krögbt. Pp krabt alle faercen aenwaffende wortel) oft meer : ve welcke drp oft bier iaeren Baer nae bloept. Un ſeyt dat defefoorrt wat laeter bloept dan de peer fche Cheſt hackierde / doch met de wittt boor De Ppꝛtneeſche. Verandernghe. Een ban deſt Fricillaria heeft twee bloemen Mitnagen: een Dan dryeudertigh / cen andere ban negenen: twintigh bladerkens gemaecht. De witte Fritillaria] featyt Gen ſel⸗ ben Hondius / heeft dat epgtus / dat ban haer faedt niet alieen Wiete ende Kood peerſche / maer oock Dobbele wirte bloemen voortko⸗ men: hoe Wel dat deſe dobbele / van gedaente ende weſen Der ſteeien eñ bladeren alsdan de Rood-peerfche beter gelijchensdan de witte Spacde Fritillaria van Guyenne, in't Katijn Fricillaria Aquitanica ban Cluſius genoemt; bloept twee maenden fpaeder Dan d'andere: fp beengbt rwee bloemen boort / bie binnenin upt Den groenen geel zhn / ſonder placken ban eenige andere berwe : ban bupten ſtatt een uprpuplende groene Doncker zenne : De kanten Van de blateren zijn Wat om gen / ban verwe geel/ groen ende purpuronder cen ——— Be binnenſte dip bladeren zjn beeeder Dan De Dip ptenftc. Spacde Fritillaria van de Pyreneeberghen. De wortel ie klepner Dan Die bande ghemepne Fritillaria: daer upt komt het fleclhen cer men boet hoogh / dun ende teer / groen / met fes oft feben upt den groez nen aftbberwige bladeren bewaſſen / op't fop een blorme hebbende / Klepnoe ban bie ban de andere foorten/ban fes blavtren gemaeckt/ bie haer uprerfte vanden wat omghebooght hebben / foo dat fw een Kiepn belleken gelchen:ban defe zijn de d:p binmenfte Smaller dan De Dip upterftejallegader berftorben ban berwe/aen De kanten noch⸗ tans/in fonderbepbt be binnenfte/ met (ommige geelathtige aderen dooregen / bau binnen upt den groenen geelachtia ende blinskenz be; ban tmidden ban De bloemeaftot de onderfte epndekens toe (Bie oock Biergbelijeke berwe hebben ) mer beelt Doncher purpure —— rupts· ghewij ſe ghefrhackiert: pt temidden ſpruvten ſes orte Draenkens met langht bleecke nopkens / ende een dꝛzuboudigh —— daer tuſſchen. Defe bloem ie ſwaer van reuck / ende Den anch ban Dandtlups-crùpdt aldernaeft bp komende. Nock vande Fritillaria van de Pyreneeberghen,uyt Clufius. Deft vertoont alfog bele beefchepdentheden ín haer bloemen als de gez mepac: want al is't fake Dat al de ghenc die Cluſius opt gheſien heeft (glelck hp befchrift) van gebaente malkanderen feer ghe⸗ Igchen/te weten Van fes bladeren ghemaecht zijnde; bande welcke De Dip binnenfte meeftendeel breeder ende grooter zijn/ Dan De Dip —— nochtans bintmen in de fommige De ſelpe bladeren om⸗ Ee agen/ dat 18 De upterfte randen omgbebogen:fonumige en heb⸗ en De kanten niet heel omghebogen / oft heel luttel: voorts oock Be bloemen/Die d randen ban haer bladerkens omgheflaz gen hebben, zin fommige donckerer gheverwt dan d'andere / ſom⸗ mige oock foe doncker / Dat fp bijnat (wart fchúnen té wefen / in fonderbepdt aen De buptenfte ſyde / die alsdan niet blinckende en ie/noch met geen tupten Verciert; mact aen De binnenfte fijde heb⸗ ben fp ſommige purpure platkskens / ſamtdts beel/fomtyjots (eer lutttl/ ende De feloe Geel doncker / oft oock bleeck ende licht geberwt/ ende die is oock blinckendt oft glinſterende. Die bloeme wiens bla⸗ zin / oft heel luttel omges Draepet / is aen De buptenfie ſyde eel groen Van binnen npt det groenen geelachtigh ende blinckende / enpe daer in De ghe⸗ daente ban Bat fijde-latten/ datmen Cafat oft Tafetas pleegt te noemeti/Dat Dan geele Ende groene Djaepen geweven wordt / gelijce Kende : ende in deſe ſoorte kanmen Die rupts ghewüſe placken foo merckelijck niet bekennen als in d'andere : dan Be cpndekens oft gronden ban efch Bladt zjn Van birmen wat hol / ende een groen? achtige plache iugedruckt hebbende : upt Den navel bft’ tminaert Van de bloeme fpzupten fes Witte dräcphens / met Dleech geel toppen! met een Drjboudtgh midden-priemken/wat hoogher dats He draeykens. Defe foorten bloepen wat tacrer dan tie ghemepne fpade Fritillaria. Wer ſaedt komt boozt als inde ahemerne/ ende i8 den fade ban De felbe Beel ghelck. Dp en fteelken ffacn oock dickwijls twee bloemen Bicht bp ern / als t ghebeurt in de gemenne- Ander veranderinghe, Dommigbefrggen dat Defe foarte-oock (omt tors geet De ſomtüdts aock gantſch geele bloemen boort hd died Ld boort dienoht 370 brenght. Sommighe zijn befincurder geet; ſommige binnen heel geel bupten Yupn / oft befmeutt geel ; fommigbe zjn bupten leech geel/ binnen beupn / oft oock Gleeckgeel : fonumighe gele: ken een korter oft langber/mijder oft meerder toegefloten klocks: ken. Bee middelpriemken ig meeftendeel korter dan de Draepkeng; Beel (elden tangber. Wet hooft ban dit middelpriemken ie ſom⸗ tüdts tweeboudigh/ fomtijdrs drfboudigh. Ap fprupten upt der aerden met een peerſch rood uptbotfel/ dat wat ffontpachtigh ig. p zijn medefoorten ban de Buienſche: ende bloepen met de Witz t / fpacder dan de ghefchackierde oft ghemepne; ſomthdts oock Wel met de ghemepne / het bierde iaer nae Dat fp gheſaepdt zijn / Doch bloepen het bhfde iaer overblocdigher. De facdt-hoofdes kens zijn langher Dan Die van de ghemepne. ”T facdt ig brꝛupner / dicker / boller ende min ka fachtigh. Meeſt hebbenſe ſesbladighe Bloemen / ſomthdts achtbladighe ; met foo veel noppen/ met cen tweedoudigh priemken ; twelck Deboudigh moeft wefen : want Shemepnlijjck wordt den middelpriem ín foo beel Deelen boo; aen ghefneden / alffer paren ban bladeren in de bloem zij. Dit ghez Beurt in alle bloemen. à i Etitillaria van Portugael, ín’t Latijn Fritillaria Lufitanica , batt Cluſius bermaent / heeft in den hof ban Chriſtigen Porret eerft ghebloept, Den ſteel is groen / dun / maer ffhf/ eenen boet hoogh / Ongbelijchelijck beſett met fes oft ſeven ſeer fimalte bladerhens : op Get fap ſtaet een bloem, klocks-ghewijs nederwaerts bans ghende / Kklepner dan Die ban eenighe anderr ſoorte ende naeuws ten Dupmbieede langh / met fes bladeren/ aen haer fpitg niet om⸗ gheboghen: Be dp binnenſte zn breeder dant de Brpupteefte: bart Bupten befmeuct peerſch met ettelijke aderen tot den eynde toe loopende Doorreghen/ fonder eenighe placken oft tupten: Dan het ſpits ban elck bladt is upt den groenen wat geelachtiah:Get binz nenffe ban De bloem ie geelachtigh: aen den grondt hebben fp een gee ef plack: unt den nabel ban den grondt komen fen itte Dracpkens met geele noppen/ ende eenen langheren witten priem / acn fijn upterfte in drijen ghefneden. Dp bloept in't laerz fie ban Apzil/endeis fortder veuch. De wortel is klepn/ anders De ghemepne ghelijckende, Els nn ere Fritillaria met den krans,in’t Latijn Fritillaria vmbelliféra Hiſpa⸗ nica, heeft ſeben oft acht bloemen in De rije alg een waeperken géz borght / ghelück de Wepfers kroene/ ſwart · groen / met wat geels (oft oock beupn-purpur) een Dicker wertel dan He grootte bart bit crundt berepfcht. ) TN ee 3 à Fritillaria met dry bloemen, in’t Zatijn Fritillaria triceps, heeft ten bloem díe dzy bloemen act een waſſende geltzckt / ſeer beſt he p⸗ delick ende bolkomen/bau berte geel grornachtigh Plaetfe, frritillavia waſt in Branckehek op verfchepden plaetfen/ Omtrent Orleans / in het landtfehap Guienue / in Lantoignes ende Cruyde-Boeck Remberti Dodoni: eenen aiupnachtighen bol/ rond als eenen Appel / ros oft bruyn rood Ban bupten/ maer Van binnen (oo Wit alg een Ep/ ban fmaecke foet ende de tonghe (cer aen ghenaemn, Doo is dat van Dioſcoꝛides beſchꝛeßen. zi Tlelve gheflacht van — Wordt van Plinius dock ín’t 10, capitel ban fijn 26. boeck / maer een wey nighsken anders / beſchreven: Want hp ſchrijft dat het bladeren heeft / níet ben Patich oft de eevfte ſoorte ban Lelien ghelijck / maer alg bie van de Foode Lelien; de weltke Geel ſmaller ende klepner zijn dan Die Ban de Wit te Lelient ende bovendien fepdt hy dat het twee dobbele wortelen heeft/ heel anders dan Dioltorides den lijnen bez fchrijft. De woorden ban Pliniug lupden aldus : De Griechen noemen Satyrion een crupdt/twektk bladeren heeft als de Goode Leiie⸗bladeren / oft kleyner dan Die, hiet meer Dan dry upt der aerden fpruptende / met eenen haelen ende blooten fteel / níet hoogher dan anderhalben Beet; ende met twee Wortelen / Ban de welcke het boven fte ende grootfte Deel goedt is ont mans opa te doen krij: ghen; het onderfte / dat is het kleynſte Doet anders niet Ban wijvelijche kinderen voortbren 1 Dat hp ban de twee dobbele woitel fchrijft / hoort tot de befrhjeijvinghe ban be Orchis / die Wp int nacolghende Capitel hebben lullen / ende niet tot de befchrijbingte ban het Darpiiën/ daer Wp nu af handelen; Dan fulcke dingen zijn ín Plinius boeeken feet ghemeyn / foo datmen twel letten moet ôp de waerhepdt/ cermen iet oog feker — nd gbene het bp wie — en oft ogerghefet 3 op Da dooꝛ het te lichtelijck gheloo⸗ ben niet bedzoghen en v lies È 2. De tweede fooite Ban ; ghenoemt/ heeft Facdt den Lijnlaede gelijck; maer groe ter Dan dat/ ſtertk ende vaſt / blintkende ende glat; twelck oock ghelooft wordt beguaem te zijn om De begheerlijck⸗ heydt ende matht van vleeſthelijtke verla melinghe te herz boorderen/ foo wel als den Scincus / dat is Cgpptifche Agdiſſe / oft %erd-Crocodielken. De ſchorſſe oft ſchelle gan De wortel is Wat dunachtigh/- eñ tog oft bꝛuynrood⸗ achtigh Gan verwe / Ban binnen Wit/ban marck de tons en: Maer ‘tohene Satyrium ; Erythrofiúm tees in ghe acngijenaem ende foet/alfmenfe knauwt, fenn er bagger Dan za gebonoen er boenen, MALS felfoe ban Dt rup dan ale vue in goede aerde ſonder meff/als de andere buien „DP en gheeft Dat gheen ſaedt den ILijntaede ghelich/ maer wijde oe obemepne Srinllacia blaept met be Broeghe Tuit Hân Agaus caftus oft Vitex, iae grooter Dan bat / ende cf xans ſomthdts oock in den Meert / in de boden onderhouden zijnz oft Re. Ens VEE De. Da oe (ooren Die jk Granen ent Bk je Pyreneet € Phaeefe. 1. De Eerfte foorte ſchijnt in Griechentandt j —— — sbemeyn gheweeſt te zijn fn tijden van Diofroyides. — beginſelsan De — Wart — — im hemme nnie aten: bt zjn, _ Cventuch ende berg! ghe gheweſten / die Wel ter en bord Ende Daer in ne De ans nae fonen aen, Zp (aB bene Di eg cri ear ancer e bloemen met atupnachtighe wortelen te ghelijcken: heophra a in ſijn 9. boeck / for dat Dan Petrus Hondius heeftſe Dicktog ls bet bierde Let bloepene dock peel in ——— ban Indien / dat veel krarh⸗ —J F — — Bet ſaedt id altemets Dip iaeren in daerde eer bat bef uytkomt· — en beboefrmen den. moet nief verloren ——— alis’t — je pede Bat gin Bd niet met-allen en ip: 3 Dit crundt en fat niet lijck bergaen/ ende en heeft als gheen ceffenirgge ban boen: Ken tieh Faohentste U tarsermaatt de. 5 ; dan al Ee „HET XXIX. CAPITEL Vande foorten van Satyrion, uyt Diofcorides ä a ENE en — Gheſlachten· ee enter, ler be gheflachten Lan de Orchis oft Stan- BB B ban Dlnteo one Ko gh rior veran bied twee alen wp ín dit Ca (ger tp hier mae met nae 3ijn/Die Dan het Lapathum, dat is Patich/ oft oock de Lelie. „Shelpek/ maer klepner ende rood ban berwe. Den ſteel is Dun ende teer /-Kacl ende blaot/ omtrent anderbalden boet langh De — * woꝛtel is Deet) Daente be Helie ghelch/ wit ban Berwe, tyrium Trifolium, bat is Drijbladigh. _ Bpbraov, int Latijn tigber is om de beguaembepdt tot het bij lapen te vervoo⸗ deren / Ban ‘ghehe Ban Theophraſtus blijcht. — Naem.· 1, De Eerſte ſoorte is Satyrion Triphyllon Barúoroy rpfovraar it Griechteh gheheeten⸗ in't Latijn Sa- ban de bladeren, 2. De — zee heer Die: Det 2 De/Tù gorte oz ende Plinius Satyrion Erythronion , Zerdouv tpue Satyrium Erychronium oft Erythraicum, ijnt van dit crupdt gheſproken te heb⸗ Agheenen naem. — KN bleefchelijcken tuft te va De twee Wor tus si bad Eten Ree rn dobbele wortel ban de Andere ft gan bran ec ee, — luft aen te taghen/alfmen die maer. a inde iam 1Dt en * ned | Bli dat elberg groepet/ algupt de woorden $ Het tvveede Deel. Plinius fehrüft Haer meer krachten toe / maer dat upt aen van andere / upt wiens ſchriften hp die vergadert Heeft : Want hp ſeyt datinen de ſelve wortel be trage Gamz men oft Bocken te drincken geeft/ om hun kloerker te ma⸗ Een om de ſchanen oft gepten te befpringen. Bp fept oock/ dat die Van het lantichap Darmatien hunne henghſten die door langhdurigh arbepden oft loopẽ trager waren om de merrien te op (elek gebreck fp Profedamum noez men) kloeck eri krachtigh ende beguaem maken om Dat te doê/mits hun dele wortel te dꝛinckẽ oft anderg in gevẽde. @m de vooꝛſeyde krachten Die Hele foorte van Datp- rium foo wel van Plinius als ban Diolcorideg toe-gljez ſchreven Worden / om De vleeſchelijtke Tuften te berwerz ken / ſoo foudeick met goede redenen beduchten dat dit ſel⸗ Be cruydt is tghene daer Cheophraftus af ſpreeckt in fijn 9.boech/ leggende dat eenen Indiaen een crupdt met hem gebroght hadde, twelck feer krachtiah wag om den menz fehe rũlich efi begheerlijck tot bijflapen te maken: ‘twelck ich: Daerom te lichtelijcker geloobe/om dat Theophra ſtus nerghens elders ban eenigh ander Diergtelijck crupdt en fpreeckt; ende geen Satyrium gekent en ſchijnt te hebben/ indien dat geen Datprium en is, Want indien ong tweede Satypꝛium daer wp nu af (reken foo krachtiah is / dat per alleen in de handt gehouden gone den Dleefchelijcken uft aeniaeght / ſoo is't blijckelijck genoegh dat Het niet ſeer Serfchepden en moet Welfen Ban het ccupdt dat dien In⸗ diaen / Daer — af ſpreeckt / mede brꝛoghte / bp foo verre dat ’tielbe niet en is:ghemerckt dat het voorſey⸗ pe Indigenſch crupdt foo krachtigh Was om den onkup⸗ ſchen luft te doen komen / dat het niet alleen in ſpijſe ghe⸗ bruyckt / maer oock echts aengheraecht zijnde / de ſcha⸗ melijcke leden ſulcken kracht aen broghte / Dat den menthe foo dickwijls als — met cen vrouwe verſamelen ê moghte / alg den felgen Theophraſtus betupght. Maer ——— gur die oorſake en oolaet niet nootta jck/ dat tleſve crupdt ons Erythroni um Satyriunìig/ daer Wp nuaf preien / aengheſien datmen fomtijdtg cruyden Lindt die Teer verſcheyden van ghedaente zijn / ende nochtans een⸗ derhande krachten bethoonen, Dan Wp hebben alle onfe ramminghe ende vadinghe willen voortbrenghen / latende gen ieder bp om De fake neerſtelijcker te ndetfoecken/ ende met rijp oordeel de felbe te overweghen. — Bet faedt Lan defe bloeme heeft De ſelve Kracht om de onkupshepdt te verwecken Die den Scincus oft Klepnen Kerd-Crocodiel pleegh te bethoonen. BIV OEGHSEL. E Daters/bp be ouders gehouden boor Deldt-Goden/ waren D feex welluſtigh ende ritſich / ende feer ghenegen ont de vleeſche⸗ Icke begheerlck heydt te volbꝛeugen; ende daerom hebben fn oor⸗ fake geweeſt datniẽ deſe crunden den naem Saryrium en heekt / emetckt haere kracht fulcke is dat ſy den menſche heet ende rit⸗ feb maken konnen / ende foo vol van onkupf: n/dat fp niet meer vedelche menfchen/ maer ritũge ende heete Saters daer de „Poëten veel afver ſieren / gelijck fchinen te weten. Ban diecrupden zijn in defe tjdert onbekent:immers men bindt wergthens gheen foorte Ban wortelen die — krachten ſoo merckelijcken hebben / datmen ſe daerom boor — Sa⸗ tprium ſoude mogen nemen· Ende d en heeft eus hier gheen e ban het. ium ghb H meer ned hapje e Die hem onbekent was / te Aengaende het Saryrium met Dip bladeren /(ommige Sijn ban — be Eni tane hoh scharinnmemnk sen de “poelen Dat fer De befchrijbinge ban de Tulipa — ende overdencken oft —* — met Die van't ſelbe Datprium ban De ouders ghe⸗ egt 0 komen : een : . Zndere houden De foorten Ban Orchides ende Dtandel- boo? het Satyrium Ban De ouders :de welcke wel eenige heard bet, ben om den onkupſthen luft aen te iaeghen: Dan de Sa: had⸗ den maer eene wortel oft loock achtighen bulb / ende de Standel⸗ trupden hebbender twee. ens — woꝛrt van ſommige boor het Satyrium Erithronium win; maer Daer eert yjvinghe ban den Dens caùinus gefproken. Dan fommige andere willen berfekeren/ at de foorten ban ſterres fe — men —* vbioemen pieegh te noemen/ boor het Saryrium Erythronium ban de ouders te houden zíjn. \ van Guinea fende er Diez wortel; bande gez der; het andere en ig foo ſtijf wiet / fl is in — anr gaen Her fevenfte Boeck. 371 Maendt oberbloepende.” Dit gewag ie Omtrent Suinea die Bugigos heeten aen Den — —— —— Aetd. De ouders hielen het Datprinm met dap bladtren boor Warm ende boet; maer het Erythronium is arm ende dꝛoogh in Den tweeden graed. Dat met Dzp bladeren is foet ven fmaeck } met bange windachtige borbtighepdt Daer bp gheboeght; mer de welche at bequaem is om De onkupfche begeerlickbeden te onfteken — — ng mr toortelban bet Datp;tum met rj / met ſwarten tegen — 5 zenuen. wen — el aedt ban Satprium Erpthꝛonium met wijn gedz gn Dagen achtereen /geneeft De batlenbe flschte ane — ſeer nut het water daer het crupot felbe/dat is de bladeren ſtee⸗ len / bloemen ende wortelen t’famen in ghefaden zn; alſmen bas ag * bes — — ſoo Epe Drinckt, an de wortel met wijn ghem verdꝛ ier — ——e — een — —** dad e felbe: want fp doet overgheven e binderij — —— bp ben/ende alte de binderljcs , ghene Die bzeefen b etoovert oft ban de quade menfchen belefen te woorden / deſe wortele over dragend * wan — te achten ë Ende raand an bupten opgelept/berdrift de rimpelen / geneeſt de fimer: ende beiett den hinder bart aile guade — ——— — ſchadeltzcke dinghen diemen in't ljf ſoude mogen genomen hebben. Bet water dat ban deſe wortel in’t laet ſie Lan Iep gediftinteert Wordt / daeghs tweemaels (eens fmorahens ende eens fabondta) Dip oncen ſeffens ghedroncken/bertweckt Den luftom hijflapen/bers ſterckt De maghe ende De hitte des lichaems doet piffen/geneeft de geelſucht / ende alle inwendighe ende up wentd ighe quetfuren. Dan midts dat het oprecht Datrrium hedensdaenhs noch niet ten bollen bekent en is / ſoo ſtaet „6 ouder foecken wat crupden Defe boarfepde krachten moghen hebben; erft acht nemende op De Wortelen bande Tulipans/o than Det Denscaninus / oft bande Dtandel.crupden. Doch(geljtk Bodoncus Welbermaent) al twas tendererupden gebonden Die tſelbe deden Dat het Datprium toeges ſchꝛeven wordt / men foudeft nochtans voor ghten optechte Saryria geh honden; midts dat ons de ouders geen merchelijdke kenteers * Er — 7 — —— : in voeghen dat am if in meer andere) ons meer moepte nutrigdepbts gheben, * HET-XXX CÂPITEL. Van de gheflachten van Srandel-cruyde oft Orchis,Kullekens-cruyden genoemt. EEE ‘Gheflachten; > € Orchies;oft de gellachten ban Btandel-crupbt zijn f bp Diolcorides tweederhande : het cerfte et âat Grieck Cynoforchis , oft ín onfe tale Bondrg-kuliekens: het andere geet Orchis Serapias, oft (als fonumige fegghen) PDoffe-kullekens. Haer behatven Befe —— noch veele andere mede-foorten van de ſeſlpe gebonden: de weie⸗ ke / ghemerckt dat ſy in be twee ghellachten niet wel begre⸗ —* en moghten welen / zijn daerom Van ong in Lijf verd chepden gheflachten verdeylt gheweeft : ban dele ig Get Eerfte Cynoforchis, oft Bondts-Aullekeng: het Tweede Tefticulus Morionis; oft Sots-hultefkeng: het Derde Tra- gorchis;oft Bockg-kullefens: het Wierde Orchis Serapias; oft Doffe-kullekens: het Wijfde is de Welrieckende Loorte Die T us Pumilio, bat ie Kullekeng-crupbt Paent- Ken oft Kleyn Orchis gheheeten is gheweeft. Boorts foo worden dele —— in noch meer verſcheyden mede loorten verdeylt / alg nu blijcken lal upt haere befchrijvin= ghe. Van de B ullekens / die in vijf mede Berdeplt worden / fullen wy lick handelen. € Ghedaente; 1. A: De ſoorte ban Bondts-kul- Tekens heeft breede vette bladeren / de Lelí-bladeren bijz nae ghelickende: den ſteel is eenen voet hoogh / oft hoes oft kantigh: e ger/ boeckic t daer aen wafjen veele bloemen aders · gew ſchickt ende gevoeght / van bere bleeck rood putpu „oft úfberwigh / van ghedaente een ere ippat afha het bel oft den bacht ban esi hondt — ander dierghelück viervoetigh dier gelijckende/ oock bieet purpurachtigh ban berwe/ dan met komgigbe Doncker ppurpure ſtick oft p 8 beſpꝛenckelt· In ftede gan woꝛtelen / behabven De veſelinghen die bovenwaertg/ Dat is nar den riſch van der aerden ghelien worden / heeft dit cruydt twee bp een Waffende bollekeng oft — tigheklifterkens/van ghedaente twee klootkens oft Bulle Keng gelijckende/ wat langhWwoiptah Lan m : Da van befe twee bolleken E gis het een wat harderende voi⸗ DE vh Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. Sroote ſooꝛte Gan MBondte-kultekens. eerde ſooꝛte Gay ondteKullesens. Het tweede Deeb,” / Het fevenfte Boeck. ootheek Wannegey. Sots Lullckens oft Sorttapſens doei berek Swijfkeg. 375 Twerde ſadtte pan Bonbgkullek eng Geeft E Beijn Ban Hondts hullek F ende kaele oft qì Ee angh⸗ beren be meene heel gel Ee egg banbia worth ende —— aug k ———— ek: dan haeren ſteel is —— bie ban handen Embe dv il Badelad, groenachtige. he bloemen : upt — ben ſteel waſſen oock wat itpachtiahs nederwarrts uptfieecht oft af: hanght; maer dat is lang hworpigh eñ bijnac bierhantigi. En — Tweede geſlacht van Standel· crudt / imt Ta⸗ tijn Teſticulus morionis gheheeten dat is Dotskullekens/ ís oock ie het att ertritinmere  Get an: das; stskullekeng Botskapken vof ep — AO k vierde beb ſi — wat (wert aen —— t achtige gheteeckent; twee) rondont den achet vaars welcken ſteel een * —— eo wore gi booe — —— omtrent haer middel & —— ban reuch/ liefljck om fien / achter⸗ 4 — ——— hozenhen af hanghende hebbende/ bijnae —— — — diemen aidders · ſporen noemt ghelijckende : van voren hebben — — —— —— —— er tgn pock peen rar oft del aen De ſi fiaene heft ijcken de ooy= : maer ’ bend het Ae * —— eft oft or recht / komt leer nae bp de ghe⸗ —— topken. De woꝛtelen zijrt Mulſtate hchende boven de — ſalelinghen ſtaen⸗ ende hun ſelven aen B. Sotsku s oft Botekapkene Wijfken Heeft oock kaele gladde eg / maer ſmaller dan die van't FPanneken/,ende wat gheribt oft ghevoret cnde-oock é one de Wechbꝛe met Cmalle bladeren. eentabfins à ns ghelijcken= De bloemen ftaen oock w ende 9 — en 374 A5ockseuekens oft âafckiiterens. ike —5 bli ijche widt oan tapt dte maer ban * tend * be — — over eyn⸗ niet vecht — — — — u u: m Lei 0: Beamer. Te jb Bente derlte han be mmbelnastes a bloemen / binae die van en Aacht heeft —— De — oft blauwe Violetteñ ban midden Witachtiger/met fonumighe ftickelkens ghefchacz Kiert oft — ende — ſtaen feex veel bp —— een den ſteel van deſe BE sr eig en korte dere vergadert/ ben varanen birder Î — i ven Cartes pan verwie / Ee er Ctuydt-Boeck Rembert Dodonæi. Lerſte Gpofferu@etene Spijdsotitere oft — Hheheeten. —— be — — man Schnee Beits Dit noemen otk * — ener anderhalgen | — bladeren Ban onder Gewonden /ende daer mt ae Berwerret : De bloemen, waſſen langhs den fleck: peelbp ren als ín een lange adere oft — * Lelůck ban reuck/ ende ine fso vupl rieckende als e Borken doen; de welche hat gedaente oocft cen openftaen= 2E. —— ghelijcken; maer daer uyt en hanght niet dat eracmte oft lijfken Han eenig} dier ghelijcht / maer Daer fteecht een langh ſteertken uyt / dat een we Re hedraept/ ghew oft omghekromt is / alg een gan een Agdiſſe mét Get hale deel ban Haer lice haem / van de Lelie verwe daer den feel ban is / met ſom⸗ — — dat is⸗ —— Da Defekte onderfeepden — BE er eereemet atnontes bien Chnerme een Helt fomtijdte grooter ker en — genoemt / brenght wed nr — zn ‚fen /breedachtigh/smaer — pleegh te n: de bloemen — ig een ſpam 3* —— Henn eben, iepen eeste aff Sie fe bib pe en Kaede ie beer hf ee ettelijcke m je adden Bn — Eee gan — — Het eene bovenwaerts — „Her tweede Deel. (A A ten langer dunner bladerken/het lichaem Hart eenen Wij⸗ wouter ckende/ inhoudende een honighachtige foeté vot Dt : deſe bloemen —— met een Wat omge- Kromt en aen Den grootften fteel ; De woitelen zijn twee wit ende rond / ende zijn aen haer opper fte Daer fp aen den fteel vaft zijn met (ommighe fafelingben ommige ter ac waerts om den ſteel Wafjende: welcken De Derde fooste van Oichis S pag Dlicanen gheheeten/ — niet foo vele et be welche fe anberting geerte arti me p at —A Del de ghedaente i he ghelück. De wortelen zijn btban Standel truydt is Wel- T-rcupdt oft Standel-ccupdt Paenken at het van bladeren Det kleynſte ig van alle [4 ís: daer op ſtaen vijf oft feg bloemen ban ettelijche ef tr ere ban be AEC Wo z … & Naem. 2 de Griet Het fevenfte Boeck. 375 De fooyten bari be Standel-rrupden. Bet heeft leer Klepne geribde oft geftreepte bladerkens die ban de erhbre wat gelijckende k l Wechbze-blaz beren / ban verwe groen, Den ſteel ig dun / cen palme hoogh; rondom den welcken waſſen klepne Witte leer Wo ende foet-rieckende bloemkens/ ghefchichtelijtk gebo ſtaende / als oft fp daer orn ghedraept waeren / Wroni 5 úfe condom den fteel wafferide, De wortelen zijn „sock twee bp een / kleyn ende langhworpigh. A. Op lom: mighe plaetfen waſt defe ſoorte —— groot ende Wee — — B, Elders waſt fp Geel ke — q.Plaetſe. ſſen Meeſt alle de ſoorten ban Standel ctruydt ba gemeynlijck op vochte erde waterachtige oft poel- N hoeften: Ia Be chen ende Wepen; datt loin: mige Waffen oock wel op ereen Rlepaahtigben grond, ft t De ; te Weten / de ſoorten oft in an Ttagorchis oft voorſchin komen. E Driechen Worden alle defe —— ——— — oft euiehens Dou de ghelocheniffe die De woitelen van befe rrupdein daer te wa lp ee bekent met \ Pp t Kando alte Bar cruydt: in dt heeten fp Knabentraut ende Standels krautʒ in Brantkrijck du Saryrion: met welcken naem (p út — De ne tpoteken: oor fehient sijn; want De Apotekera plegenfe niet allee boog S te houden/ maer ooch haere wortelen te g ken in de genees mengelingen daer de Wortelen Van Satyrium ——— ghedaen te weſen. w ge hide Andtekers gevoorfaecht (chijnt te welen doot het (crijgen van Kpuieius / die gantfch gheen — en ſtelt tufft hen de Dtandel-rrupdé oft Orchies, ende tuffehen De Satyria ; mact verwerret de fwee foortcrt Ban Satyrium Daer De ouders af fpzelien / met ‘be doet foorten ban Btandel-rrupden/de ———— — ERA re Re 376 nahe : chies noemt; te meter / foo wet be Cynofofchis, alg be Se- zapias. De Griecken / ſeght / noemen Dit crupdt Saty- Hön „andere Cy ee ariens Pane, Se : andere noemen t Orchis ; de — Vram ; de aliaenen — andere Ormiralis ; andere Feftien- lepotinus; Dit zijn. de Woorden bain palin Die te meer mer fereprs an — — —— wan ong — le Gan bat is Vondrskulle- dn —— — Scilla, anderſins Epimenidia B ke bau def ab Bid en eel — — / Be fen nederwaerts nae der aerden : —— dan cen e: de dat van fa: e/énde —— bee aleen een omt hoog om leeg: w cHrijtsinge qualijs ct font —— KEE ab oft mollis ; eren Ban de Olijf-boomté zijn Geel ende fmaf- Ter dan die van defe Standel-tcupds De ge⸗ — — een die lachter 18/ angan Ide neen ea — — rde nt — in het 10. tan bin in — ‘ende een beraadt, 3u hebben pd /iae Tweede Eruydt· Boeck Remberti Dodonæi. ter iedeen sijnde De groorfte pe fefrijvinatt * trupden/ tgn — — ie on 7 — er —* BE en — bo — / dat het Standel cruydt Van blade be. den Zee- der is ende —— en beyde bie pl uge Ban Dit crupdt bp bej senden De — qual boecken ín plaetſe van eg Ct — ela, dat ——— — ) foo fParrellug Bir bat wid veran De font ont Silpbodes zmadss — te weſen. bedorven de naev * {pinofo. Dat is met — oee feet welche mar aben voot benp — andante —— fas fn ele — * — rare ——— dio, aren dBA ſteel is doornach⸗ van Debet en — 5 dat — veranderen zijn ij ph eg jd —— — van — 5: — eef, eene Sen ———— Groote teder A. De tijn C Daer nae ed 8 voijsnin € Erea AToy — darom rot ltd 5 die fchinen Pli Boeken — Het tweede Deel, ALleyn Spefrieckende Standet crurdt, De eſexnſte ſoorte. Seoote Hondtskullekens· C, De Derde Cynoforchis 5 — de is de Derde Hondtskullekens, D. De Vier⸗ be heeft ghernen anderen naem dan Vierde Hondtskulle⸗ Kens ; int Latijn Cynoforchis quartus. E‚ De Vifde Cynoforchis quintus; Dat is de Vijfde Hondtskullekeng. 2. À. Dettweede ghefiacht van Dtandel-erupdt heet int Latijn Tefticulus moriohis mas; te weten De Eerſte ſoorte; die oock in't Nederduytſch Zofphap oft Sots kullekens Manneken magh heeten. B. De Tweede foozte heet in’t Latijn Tefticulùs motiohis femina ; bat ig otskap oft Dotskullekens Wijfken. Maer de bier me⸗ — van dit ig crundt waden vase fonunighe/ ijtit/ Satyrion Erythronion gheheeten/ alg —— orb Per Dende goetacht ban Sranbelcrupdt orde lijk Tefticulas leporis in't Latijn g enkullekens ; J hebben dat lie ghehadt hief —— ———— De IPaelrobe ghelijck / er breeder ende vet / aen de upterfie kanten, beb et ftelken ie eer fpanne gij de bloe: bt Hul- men zin, | de ok gi bien — tweede Serapias, ghebrogijt wordt / Lijfonder - GPorrepe / met eenen Het fevenfte Boeck, 377 die wat grootachtigher ís / foo falmen die daer mede Bel over een beisinden te komen: want dele tmeebde Gorik beeft bladeren díe iaugher ende breeder zijn dan díe van de JPalrove; ende daer-en-boten Kael ende glat/ ende aen De kanten omgbebooght: den fteel fe oock een panne hoogh Be bovenſte bladerkeng ban de bloemen zijn uyt den Wit= ten bleeck-rooö purpur van berwe : De wortelen zijn oock Klepne klaotkens Pliniug bermaent van de Leide Bock maer hp en ſchrůft niet dat ſy bladeren heeft de Malrove⸗ bladeren / maer de Porrep-bladeren ghjelijck ; 't welck de olger-fetters arr Dioſcorides oopfaer ghegheven heeft/ Dat fp de Grieckſche woorden ecrcôta.Prafso bonire Tpao ia, in't Latin ober-ghefet hebben Porro imilia, bat is / ne Poꝛren gelijckende ; alg ofmen in plaetfe van Tpaaia Pra fo, t welck Maſrove beteechent / Tisden , Dat ís Por⸗ tepe / moefte veranderen. Onder luttel Diergtelijche, fepde Plinius / is Wonderbaerlijck het erupdt dat Orchis ghebeeten Wordt / oft Serapias, hebbende bladeren van fieel een palme hoog ( in't Latijn caule palmeo) met een purpure bloeme/ ende een twee- dobbele wortel, twee kuilekens ghelichende. Pamus Aegineta ſchrüft / dat dele nne oock Triorchis ghe⸗ eeten wort / Dat is Dzijkullekeng-ccupdt/ algnyp klaot- s oft kullekens ín plaetfe van Wortelen hebbende, Daerom beeft Fuchfiug fijne Orchis Serapias met dp bal- lekens befchregen, 9lmiug en gheeft haer nochtans uiet weer Dan twee klootkens · noch wp en hebben nopt/'t zp Defe/ 't zp be ghene die Fuchfiug befthrift/ t zp eenige an= Dere oopte ban Standel-crupdt / meer dan twte ronde klootkens (ien hebben. „A De Eerfte foorte ban Serapias heet in't Latijn Or- chis Serapias primus , oft Cerfte Doffe ullekeng/ oft Vif⸗ Wouters/ nae be gljedaente Lan de bloemen. B. DeTweede foorte ig tweederhande; want de Groot: fte heet Orchis Serapias fecùndus maior , dat is Cweede Groote Voffekullekens oft Eerſte Weſperde Ulepnfte heet Orchis Serapias fecundus minor ; Dat is Cweede Klepne ——— Tweede Welpe. G. De Derde looyte/ in't Latijn Orchis Serapiastertius — gheheeten / wordt in onfe taele Dlieghe ghenoemt. —— 5. Bet Vijfde gelacht ban Standel-rrupdt wordt in't Latijn Ban ong Pefticulus odoratus , bat ig Welriechende Dtanbdel-rrupdt; ende Han Valerius Cotdug Tefticulus Pumilio, dat is Dtandel-trupdt-aenken gheheeten. A. De Eerſte foorte/ alg wat grooter wetende / magh Tefticulus odoratús maior , Dat ig Llepn Welriechende Dtandel-rupbt / de grootſte ſoorte heeten. B. De An- dere heet Tefticultis odoratus minor, oft Blepn Welriecken⸗ de Standebtrupdt / de kleynſte ſoorte — Aerd: — shed jn Aer — el cruydt worden hedensd Hooy, gehou den / om Den luft ban bijllaenen te Vermeerderen. Dau de wind Die leer Wordt ín de dinghen / die den luft ban ijllnepen aeni 1. Daer-en- fa dat Glepn 1 oft verdwijnende wor ten erheen —— Get ben (uft van bijlaepen boen komen oft grooter maec= Peri — ende Doet herz gaen / [oo Galenus ong leert ; die ooch betupght/ Dat ve ranbel-reupdt / bpaofer k —— — van ge gm oock min bequaem om De vleeſcheljcke begteerte te Her: — ¶ Kracht ende Werckinghe, De wortelen van het terfte gheftacht ban Dtandel-rrupbt / dat wp Dondie= kullekens noemen/ hebben groote om den menſche tot onkupfche luſten te berweckern/ ende Boor haer groote we epe / titlieh ende begbeerlijck om bijftaepen te / der als Die met eenigh nat oft drank in= ghenomen Wordt / oft het afliedtlel Daer ban ghenomen ende ghebruyckt wordt . oefe eg wortelen Ban de twee / Dat flapper ende gherimpelt is / magt ghebzuyckt oorden omde Welluftighepdt des vleeſchs te bedniingien éndete verkoelen, —— *— Dioltoꝛides ſthꝛijft / dat het groorfte klaotken tan de ofgdes Kind var et geootfte hl | ——— Wortel Gan ve voorſeyde Hondtskullekens van de mannen gegeten/ knechtkens doet voortbrengen; ende dat kleynſte —— van de Houwen ghegheten / meyskens doet ont⸗ anghen Sommige legghen daer ag meer by / Dat de vꝛouwen Han Theſſalien deſe ſelve wortel noeh verleh ende teer oft Bolfappigh zijnde met Gepten-melck te drincken pleghen te gheven omt den luft ban bijftaepen te doen komensende De Dorre oft dzooge / om Ben felter te bedwingen / oft ach⸗ WE TEDBEN. DiijBlend SPE 2 ‚ De Boekshullekéns worden nit ter tijbt Boor He krach⸗ tighſte ghehouden om ’tHoorlepdete weghe te brengherr; ende daerom worden Die in veele Apoteken ghelocht ende Bergadert/ om bp hun comyolitien tedoen / Die fp berey⸗ den Boor de gene Die hunnen leeft ende macht om bijſſapen vermeerdert ende verbetert Willen hebben: - RD Beb q_ Verkicnghe: Alis t ſaecke bat fn oute tijden meeft over al de wortelen Han Dtandel-erupdt fonder eenigh onderfchil in de Apotektn pleghen ghebruyckt te worden⸗ gm bp de menghelinghen te doen diemen berepdt our dert’ bijflaepens lieft te doen komen/nachtang (oo worden Hoor De befte gehouden de wortelen Gan de Derde loorte / Die Boekginllekeng oft Dalckullekeng ghensemt worden. Maer Bant die en moetmen bepde de Wortelen niet nemen tot onfen ghebruycke; maer Van de twee alleen verkieſen Bet ſtüjfſte ende Get voilappighſte kfootken ; want Get anz det klootken/ als Aapper eñde meer gherinpelt/ is mir oft gantfeh niet beguaem. …- — En Daer menmoet weten/dat Han deſe twee wortelen niet altijdt die volſappiger ende harder is De grootte ie; Want be kleynſte wordt fomtijdtg Beel Hafter ende Holler be⸗ Bonden te zijn ; Wel Herftaende indien aren dele Wortelen Apt der aerden trecht eer Dat Dit truydt alten Hollen ghe⸗ bloept heeft / oft algden fteel eerft upt der aerden ſpruyt. WMant Ban defe twee wortelen en is de volſappighſte nief ger grooter dan de andere / Hoor Dat het crupdt heel vol⸗ bioept heeft/ ende het ſaedt gantfch rijp geworden ig. Dit komt hier doo / dat (gemerckt dat oer ander iaer De eene. Wortel dieker ende flyer Wordt / ende DE andere vergaet oft gautkch verdort) niet wel moghelijck en kan wefen dat de hardfte ende volſappighſte ghedurighkjek de grootfie ban tweeen 395 aengheften Dat foo wanneer de bladeren: eerft upt der aerden — dan eerſt / oft Wat vroeger/ de vollappighe wortel begint té waſſen ende haeren dor⸗ ſprongh te nemen : ende ter Wijlen dat deſe allenghskens: grooter ende vollappigher wordt / Vermindert ende Herz dorret de eerſte / ende Wordt fooflap datſe Bol rinpeten —— wort / tot der tijdt toe dat fp / ſoo Wanneer het edt vip gheworden is / midſgaders den ſteel ende de bla⸗ ders gantſch af gaet ende Dieper inftuchit/ heel dzꝛoogh ende dor geworden zijndesmidden welker tijdt de andére wor⸗ el / Die nieuwelijck ghewaſſen is / grooter wordt / ende vol laps ſteeckt / ende alleen ban dit crupdt goedt blijft / omt dat auder taer bueberoint upt te lpzuyten / ende cert ander nieuwe Wortel vervolghens plaets te maecken. BIIVOEGHSEE M tot volkomen kenniſſe oft onderfchepbinge bat He ſoorten ban Orchis oft Dtandel-crupdt te komen! moetmen niet alleen De brerdde der bladeren/maet oock de placken Det ſeber acnmetez ken ende De grootte ende ghedaente ban be / Die ſomtudts langhwoꝛrpigher / ſomtüdts tonder zijf ; oock moetmen aenfien Het ghetal der bladeren 5 Want ſommighe hebhender heel / niet aleen - fange Der aerdẽ berfprept/ maer oock aen den ſteel / eñ ooch tuſſchen De bloemen ſelf / in (ommige ſoorten je. t Der bloemen ig oock foo ment: ve feet Lest tidte foude moeten bebhen om Die aber wel te mogten onder- ——— bie bi —— in t langhe b —* ben / er Dan Dodoncús t eſche ge oat den lener Die elan —— enmiſſt ban alle De andere ſeer lichtelütk moghen komen ; hoe mel die foo menighechande zijn/ dat den leer geleerden —— ies Gemnia ſes cu twintigh osrten ban deſe Kulle, kens crupden met — — eet ende met woorden — hatben deſe zinder noch veel ander van Zobelende Eluftus ghevonden ende ent gheweeſt De welcke Ban ong hier in't kort verhaelt fullen worden ; hoe wel het meefte Deelder ſelber van oock befchzeben zi gheweeſt / “oft met eenige teechenen te kennen gegeven zijn. fullen eerſt bande Hhondickullekeus beghinnen. — Beſchrijvinghe vari'de Hondtskullelcens mét haere — Deſe ſooꝛie ban Dtandel-trupdt is De bekenfte v / Lo Bei door de groottes be welcke iin dreef Hd Cruyde-Boeck Remberti Dodorizt. uptkomende Aies-crupdt oft Colchicum , Baer nat den. Men· bloemkens ghelick oft de Lelie / voortsbzenghende dep oft bier blas Ders/die-taep/dich/ende bol vettigheydts zijn, Den ſteel wordt ans Derhalben boet hoogh / kael / blinckende / hol / eude boben berciert met eenen tros oft adere bans bloemen Die purpur zijn. De wortel is gez maeckt ban twee bollekens gheljek kullekens: boven de welcke, alé boven’ tabemachtp / rondom Heet fafelinghen waſſen / door de welcke de bollekens / foo wel als het heele crupdt / hen boedfel krijz ghen ; ende als t een ijdel ende berdwwijmt ſtaet / foo is t ander ghe⸗ ſwollen ende bol klaer machtigt fap/gbelijck wit ban een ep) foa groot alseen groote, Dadel ende fomridts gelijck een volwaffen @kernote; maet de berfienfchte ende aherünpelbe is beel klepnery ende ftatt leegher. Den fmaeck is ſoet / inuachtigh / ſmets ende oock ſtoppende: fit zijn wit ban verwe / ende doorluchtigh … Lobel heeft „De naebolghende gheflachten ban dé felbe aengeteechkent.. 1. Groote Honrsküllekens, in't Ehgbelfch Dagges cullion or coddis-and fran dergraffe; nae De imepningbe.vari, Commelins Germa, de Serapias bant Biofcorides/oft Bafiliea Siderites oft Erychraa „Draghendegez Beel purpure bidemen: endet de voornaeinſte bari allen . Groote Hondtskullekens anderfoorte, barf.bert fefben Gemma ghehouden boor be tweede Serapias van Diofcorides „oft Otchis Bafilica altera Siderites, mèt lijf· verwighe aft incathate bloemensende meer Gp een gheboeghde tros Han bloemeri ende grooter bladers taf boben toe Qmgbeflagben / omtrent den ſteel ſilver achtigh Han verwe weſende 3,-Hondtskullekêns inet ghepleête ligghende bladers,-met purpur- biolette bloemen / ende met Den ſteel meer dan twee boeten hoogh / hebbende tioee groote Olfs-ghewijfe bollen. 4. Kleyne Hondts- kullekens met ghepleckte bladetkens , onder ende langhs ven ſieel — eenẽ boet oft anderhalf boog is; met purpure bloemen. É rootẽ Hondtskullekens de tweede foorte ban Bodoneus bes chreben; in't —— Dogges coddis geheeten. 6, Andere ghe- fpickelde Hondts ullekens , bân ſommighe Cynoforchis Morio ghenoemt sint Boogbduntfeh Geff prengt Kfhabenkraut ghebeeten; ende ban Fuchlius boor Orchis Manneken met (malle bladeren ghehouden; Saryrion Van Apuleius; Orchis Delfinia paluftris ban Lornelius Gemma. Deft beeft De bladers gheſpickeit met beupn ſwarte biechen/diroock ghenoemtis Telũculus mas Neotericorum ende heeft De bloeme ban de Widders-fpooren/ met cen Heozenken achter 7. Ghefpickelde. Hondtskullekêns svijfken in’t Latin Cy hoforchis Moriò femina,ig Be Orchis Delfinia ban Gemma, ende gheljckt het Manneken ſeer wel / maer is wat klepnet / met kap: achtighe bloemen / eenen openen helm ghelijck / met eenen uptghe⸗ zeekten bmens-ghewijfen dract. — ‚ Gheflachten van Bockskullekens ‘oft Hafekullekens, Defe zón feer licht te kennen aen Den quaden ende vuylen franck: fp zijn tiweez derhande bp Lobel. 1. Ghemeyne Bockskullekens met bloemen / de kens ban Agdiſſen wat ghelütk: dan deſe ghedracpde freertz keus worden van fommighe met eenen Ghepten-baert vergeleken, 2. Kleyne Bockskullekens met bloemen de Want-lupfen gelijck; ù’t Latijn Coriofimites oft Coriophora oft Tragorchis-flore inftar cimicum gheheeten. EN „Gheflachten van Voffekullekens. Deſe zún De faorten ban Or. chis Serapias ban Dodoneus ende Fuchlius ; ende zijn van Herz fchepden ghedaenten;want de bloemen gheliijcken de Bif-wouters, Wefpenende ander ghedrocht oft ghedierte. 1. Eerfte oheflacht van Noffekullekens, in't Franſops Mouchetons genoemt; int Spaenſch Satyrions in t Enghelſth Hares ballokes ; in't Bupefch: Muggen; Om dat De Bloemen Be ghedaente van uggben fchönen te hebben, z, Ander Voffekullekens Wefpen ghelijckende , gan Cornelins Gemma in't Latin gheheeten Hermaphroditica fecunda, pft Orchis-fphecodes-diphylla, Dat is Weſpen met twee bladeren. Voffekullekens oft Muggen, int Latin Culices minores 1 bien — * — in de e bladeren zin klepner / ende den fleet 4. Ander Welpeof Tiens ban v in 6. Bien, ban gedaente î Vielen EEE eet V le nekeer nelis tweede Het tweede Dect: Bailica tertia gheheeten: wiens bloemen klepne helmkens oft ghe⸗ Wapende mauttekens ghelheken. 13. Kleyn ghehelmt oft ghe- wapent Kullekens-cruyde. 14. Spinnekeppen: Bircrupbtid gez heel van ghedaente ban De Weſpe; hoe Wel Dat de bloemen beel meer Be Spinnekoppen ghelycken / met ſommighe groene bladerkens boorenaen/als oft het voetkens waeren. rs. Vorskens, in't Las tijn ban fommighe Orchis Batrachites genoemt / zijn ban de twijz felachtighe foorten; ende aengaende De gedaente ban de wortel gez Teken fp half Bondeskullekens ende half Boſſekullekens; daerom maghmenſe Tefticulus Hermapbroditicus noemen. Gheflachten van het Kleyn òft Welrieckende Standel-cruydt, 1. Kleynoft Welrieckende Kullekens-cruydt, in’t Latijn Tefticulus edoratus gheheeten / ig Orchis fpiralis ban Cornelius Gemma. 2. Kleyn Standel-cruydr mer dry oft vier kullekens ende witte bloe men is cen ſoorte van Jaenken-Bullekens-crupdt met witte wels rieckende bleemen / ende heeft meeftendeel Dep oft bier kullekens oft langhworpighe bellekens / gelijck cen platachtighe Olijve / de Bladers wat cits· gewüijs / ſeer groen / met eenen Donckerachtigen Tupfter De bloemen zijn feer fraecp geftelt in een ongefioten Draepciz De vonde / hebbende De ghedaente Van een kroone. Men Geet her gock Spade Saryrion oft Tetrotchis vel Triorchis alba , oft oock Spiralis autumnalis Cornelij Genimas in't Enghelſch Witte fwveete balloke. 3. Gheel Standel-eruydt van. Vrieslandt twaft aen Den Zeekant ban Prieslandt / ende ig Triorchis lutea tertia Gemma, Bet heeft Dep kullekens / eñ brenght geele bloemen boot. 4. Alder- kleyníte Kullekens-cruydt waft in Tanguedock ac de Zee / ende midden ín Enghelandt/ ende oock Lp Loben in Brabant : het heeft kante breede bladers / Die bleeckachtigh / aderachtigh Pfamen berz gadert zón / Die ban De klenne Wechineenghelijck : den ſteel is cen alme hooab/dun/bloemkens dragende ban veuck de Mey bloem⸗ ens ghelck; De welcke rondom gelijck eenen wendel-trap aen den ſteel ftaen. Wet is een medeſoorte Ban Orchis fpiralis ban Cornelius Gemma. s. Medefoorte van het Alderkleynfte Kullekens-craydr. Deſe is het boorgaende ullekens · crundt gelijck / maer beeft langh⸗ Worpiger kliſters / meeſtendeelgeljck Blijven. 6, Kleyn Kullekens- cruydt mer breede bladers, in't Latin Orchis minor lacifolia,ig ban ghedaente/uptfprupten ende bladerg den Tweeblade ghelick / maer ronder / van Clufiusupt Ooftenrúck gefonden. Veranderinge. Cor⸗ melius Gemma befchrijft defe forte met langbworpigher Olnf- Bhewijfe wortelen. 7. Kleyn Standel-cfuydt metgeele bloemen ende Dep kullekens / ban Cornelius Gemma Triorchis lutea altera gehte⸗ ten/beeft ronder ende breeder bladers dan de — eñ groe⸗ ner; de welcke maer Dep en zin / ende wat rouwachtiãh. T fchint te weſen een medefgorte ban't Geel Dtandel-crupdt bar Drteslandr. De twee onderfte bladers sijn Die Han het Cwet-blad geljek/ maer fmaller ban die ban de Groote Wechine; ede op een ſteelken ban Dip palmen ſtaen groene oft gheel-groehe bloemkêns / fomtijats goudt-gheel/ ban ahedaentecen Koninghs · kroone ghelijck / ende Datrom is bit crupòt Bafilica gheheeten. Ben reuck is ſeer foet. Bit crundt ig Ban (ommige gebeeten Amore di donna, De kulleheits son Klenn / rond / hard / met een roſſe ſchorſſe bekleedt. Men noemt het bock Uullekens criwdt JRacrken, „8. Kleyn Standel-cruydt van Luyck met dry bollekens ende geel bloemeft, vat Cornelius Gems ina Triorchis lutea pft Bafilica minor gheheeten ; ende is ban ſom⸗ Scrapias ende Triorchis van Egineta, Dit bien Die bat: de Smalle Wechbre oft Hôndts- ee morions noemt zijn oock Ragwortel geheeten it Booghdúp — Sn nende Wpfken ; lt rte Triorchis; ende in't Franſoys Saryrion âtfóys cóuillóns; Dat sentiehens-cripdt. 17 ni Gletscher Kelekens-durdr van Glide betehdertn. me zin ban hem ín hongarien / jck ende andere gefien ghetveeft ende Hebben mer de boorbefchreben wet eenige gelijkenis, maer zijn nochtans ban De felve met teckenen te onder: ettelgjche kenteeckenen te onder: febepben. r. Orchis met feer groôte bladeren, tt Latif Orchis amplifimis foliis gheheeten / twee Bladeren foo groot als Die Ban den Witten Helleborus; ot het Hpter u ve bladt toe met ſommighe zennen eb ones ke ſet / aen de bovenfte (de groen / aen De onderfte bleecker maer heef Blintkende: ben ffeel ig anderhalven Boet langh / met luttel blader: A — en u aders g J en (6 van Chutkentet aetenercht gbuberft/ Dat hhfe nopt open zte ban Öichig/matt anders feer breedeendt groote bla⸗ groote bloemen aders-ghewijs ſtaende verciert / van gez ; De bloemen ban De andere foorten gheltick/ met pt tac be heegtbtept elek bloemieis met etn wîtachrigt oft bleeck beïnker htt De wostelie tmoee-dobbel/ Dick; maer koster dan Die ban De 8 foorte, 2. Ander Orchis met breêde bladeren, it’t Zatijn Orchis latifolia altera geheeten/beeft meet ef (imaller bladert ban de boorgamde en Toch ſteel is teer ende dun, eenen doet Boost : de boem: Ë onb racy om fet: (ks bijna als — foorte van Sich des dienen in for: en omtrent pletgh te vinden. Waft oock in «je Andere fece Het fevenfte Boeck. 379 fehdone Orchis met (malle bladers, in Vongari twee geoste buſbachtighe wortelen; van se mept * f8/ Be ander flapper /twelck ghemepnioe im deft erupden ghe⸗ beurt : De bladeren zn malende langh: Den fieet is fomtodts eenen boet hoogh met eene adert ban fchoone wetrieckende bloemen bez waſſen / elek bifonder met cen Doncker purpur belmken bedeckt: Den mondt met het afbangtende liplien te witachtiab / ende met Putpure placken berctert, 4. Vierde Orchisvan Oo enrijck beeft bf oft fes bladeren, ende eenen ffeel van cen palme hoogt oft hoos gher / met bat klepner bladeren betwaffen: De bloemen ftaen Daer aders ghewijs om/ ende zijn Klepn ende fraep/ met purpure helm: kens bedeckt ende hebben een upthangbende lippe fn bier baerdez kens goeneple, wit / met purpur ghefpickelt oft gheplackt : achter elekt bloeme ſterckt een Klepu fpoorken upt : den veuck is flap. Daer onder waft een Wotffagioe boofdeken als in d'andere foorte ban Orchidee, bijter klepn fardt inhouberide : de wortelen zijn als twee Klootkens: daer boven waffen (ommige befelingten zen den 90:fprônck ban den ffeel.Dp waft in Goffert omtrent Weenen. Veranderinghe. Diergbelcke Orchis worter oock gebonden ín die felbe landen / maer beel grooter) ende een Deel Dicker ende langher adere Van bloemen boortbrenghendt. Vijfde Orchis van Oo= ftenrijck beeft bier oft meer bladeren) fauder eenighe placken : der ſteelis een palme hoogty/ met ſommige klepner bladeren bewaſſen / op ſon tfop met vrele biaemen aders ghewohs berciert : elche bloez me beeft een klepn helniken ban twee bladeckens ghemacckt Jende Daer beneffens noch dep andere Bladerkeris ont dat ken waſ⸗ Rubepmet een reed af hanghende baerdeken / ende met een botter. (ont en achter upt ffckende : De verwe is Doncker purpur / oft leecker) oft binae lif-berwigh / ende oock Geel wit; dan den baert is meeftendeel met klepne oft grooter Donckere purpure placken befpiept/ lomtjdts ongbeplacht / in ſonderheydt in de bloemen die fneeu-wit bân berwe sin. Bet facdt ffeeckt in omgewrongen bupsz kens / als in de andere foorten ban Oichides. De wortel ie ooch twee · dobbel / met beele witte Dicke veſelinghen befet: Dp waſt in de Wepen omtrent Weenen. Veranderinghe, Dierahelicke waſt in de beemden omtrent Londenin Eughelant ende noch een ander Duf Danighe met wat grooter adere Van purpure bloemen / ſrer quaedt ende afgrijfeljek baitreuck. 6. Sunckende Orchis, int La: Tragerchis minor, dat is Borkskullekens/gheheeren / Heeft eenen el omtrent een (panne laugh/ met Bp oft bier fimalle bladeren ewaffen: op’t fop ban den ſteei ſtaet een korter adere ban bloemens Die aen D'een ſyde ſchoon road van berwe zijn/ aen andere wat bleecker rood / met een Drfjboudigh afhangende lipken.Defe Orchis wordt felden ghebonden/ende is ontiefigck Han vetich/ maer niet (oa feer als dieban Engbelandt. Hen bindtfe op de Zee-dheken; om tudts oock omtrent s Grabendagte ín Bollande. In de haben gez Boght znde fpent haer bloemen wijder upt de twelckte voo ecn fpits afgaen. 7. Spaede Welriekende Orchis mer een eenige wor- tel heeft meeftendeel Dip ſmalle bladeren / Die Har de andere ſoorten anders gheluck / groen ban berwe : den ſteel is cen palme langh/ bewaffen met een adere ban bloemen die upt ben gras-verwighen Beeck zijn / ban Dip topkens ghemaeckt / ban veuck den Pufcus gbelgekende. De wortel ig maer eenigh / tand / foo groot als een $rute; boden de welcke langhe achbangbfels uptobefprent worden; De welche dickrohls nieuwe plantkens boozdtinengten. Dp waft. in ende hongarijen; ende bloeptin Bꝛaeckmaendt. … Ander — abius € olumna beſchꝛuft dap foozten ban Dꝛthis / beneffens dewelche Petrus Gondius noch baneen andere aent. 1, Bergb- Orchis met menfchen ghedaehte, ín’t Latijn Orchis anthropophora reades feu montana: De bloeme gelijkt een naeckt menfche/ wiens hoofde met Dep oft bf vlieskens bedecht is/ meteen bolkomen aenlicht / bleeck / macr als met gúldenfandekeng Beffropt : dedechfels zn groenachtigh / met peerfche randen. Be talfaenen noemen deſe ſoorte Donzella, Dat is Jonckbiouwe, om at de Bloemen de Ftaliaenfche bꝛouuden ghelijcken/(oo eh Des Saterdaeghs ghewaſſchen zúnde betwinden/ ende in nne ) den. 2, Bergh-Orchis, mer ite van cen Meerkatre, in't Zatújn Orchis zoophora cêrcopi- thecuút —— — rrood met een qr aen Ben pear Daente ban een atte d is t als inde boorgaende foorte, De wortelen — De zóu ff — als twee — » 3, Orchis mét lan- ge bladerén — lleken: — Orchis macrophyl k — — — Be bladeren (per Breed / anders balberi boer langh ? DEblaemen zijn langbe fchoett roode blaeskend als vip s / met eenen n baert /aders-abewijs ghevoeght. Ei remt Satynum , in't Latijn Satyrij nouum genus, Geeft twee den fleet be palme hoogh /met dro oft bier root- fwartachtighe blaemen / fchoou ende-beemt om aentien. D er tent viemt Sacyfium ft Satyrium nouum ( is't wiet het — st boorlepde ) U; elliers ghefonden ; ’tweick — —— * meer 0: elck blad is fchi als eene halbe doorſneden Bieſe. — de er * ree van alle de Kullekens-efuyden. k tel van meeft 2 porten ban Standel crunden / 0 — ghelendt / Doet De felde ſtheyden / ſuyvert de vuple 3 ende laet Die niet voorts eten: fp gheneeſt de fi oft leepende gaten / ende alle berbittinghen ende outftekentheben/ daer opghelepdt/ als fp noch berfth ie ; ende ie goeût om den: bloet dek — en oumatigh ies op te Doen houden; in fondeiepbt in … De giellachten ban Standel-rupdt met: dep klostkens toerden van ſonũnighe Palma Chris — Dent boot met 4 — vs * 380 Cruydt-Boeck Remberti Dodona. — fp ebde nj gen Pe aerd Lats ——— maa ë nde feer af ba: je / inghenomen zíjnde / ende oock ban bupten ghelept op Be buple fwreringlen. Bp sn oock wonderljcken goet Sazoot oHandekens cxuydt Manneten. tegen De bierdendaegfche kortſe / alg de worte len van Handekens · crupdt ; ende tegheũ de fwaermaoedighepdt / ballende te / ver⸗ floptbhepdt ban zenwen / ende overbloedigpe Nupmachtighept; oock floppen fp het roodmelizoen / ende hebben foodanighe krachten als De iongeoft nieuwe Medithns De Palma Chritti toefchrijben/maer níet De opzechte Palma Chriſti oft Ricinus, Die ſeer ſtertk purgeren⸗ De is baerom moet eick hem Wel wachten Dat bp door de ghelütk⸗ Bepdt ban De naemen niet bedroghen en zp. Be dꝛooghe wortels beletten Her boorte-eten ban De buple ſwee⸗ ren / gheneſen de rottuughe ende buple pupften van den mondt/ ende floppen den buprk-loop met wijn ingenomen; in De zeeren gefiropt? tot poeder ghebroght zinde / gheneſen Die. Indien iemandt door tooberden (ſeggen be oude ſchzübers) geert brouwen en kan bekennen / foo ſalmen nemen bet rechter kulieken/ Welck Her grootfieis/ oft immers bet flijffte/ende ftooten Dat met feben-en-beertigh koenen Wit pepers / foo datſe tfamen met de boorfepde wortel een half once wegen / ende bier oncen (andere ſeg⸗ ghen dip oncen) honigh, ende Dat dan in feer goeden win ontdoen ende kloppen; ende Dep daghen lang Deer af nemen ’tgbewichte van dry bierendeel loots ; ende het fal hem helpen. De wortelen worden ghebraden ende ghegheten als De bollen ban Aiupn. Apuleius ſchrüjft / dat de wortelen ban deſe Kulle kens · crunden gez ſtooten ende dyghelevt / de ljütk tercktnen gheneſen. ſap ban den crupde mer feer goeden honigh ghemenght / neemt terſtont weg 'tioopen ende pine ban d'ooghen / Daer op gheſtreken. > Be bolle ſapachtighe wortelen ban Luillekens · crupden / Rag⸗ wortel ende Dtandel-crupdt / ende ſonderlinghen ban Bocks· kul⸗ kekene/ ghegheren/ oft met Ghepteremelek ghefoden ende ingheno⸗ - HP men/maerken niet alleen luft tot bijflapen / maer ftercken ende voe⸗ fl, ) den het lithaem; ende midts Dien zijn feer goedt ben genen die upts —* 9 drooghen ende voedſel behoeven. S _®e wortel ban Bet Welrieckende Kullekens · crupdt ín win met wat honighs ohefoden/ gheneeft De fweeringhen ban het gehemelte, tandtg-bleefchh ende andere Deelen bes mondts / ende De Luple pups n bande felbe: maer boven dien is fp krachtigh om den lult bars — en aen te iaeghen / ſos dat het felbe crupdt daerom Amore dà donna, Dat ig Drouwen Liefde ghenoemt wordt. HET KENIECAP TITEL Van ber Handekens-cruydt oft - Satyrium Bafilicum. * en 3 — an het ander / boch kleyner / daer en · boven met veele ____ Gheflachten. st — — — ie ee pepe, — bloemen — — ghedaente ban klepn goft helmkeng/ gez Nut one mont Ee EG Ee * — van Standel truydt dat wp Sotskap Mannenen noe⸗ — — War nas ben __ebe ig ban berfchepden gheflachten : Want het eeneis _gjauwen tretkende / alriot met meer veerle oft doneke- groot / ende het ander kleyn: Lan het groot zijnder twee ; betr foorten: De eerie fonber Cpic'selen large be bladeren/ Wan: —— —— —— — ——— * — — entered 3. Waerie noch cen ander —— hans — Looe eer binen fien bebloenen — g_Ghedaente. 1, De Eerfte van de Grootfiefoot= pept ngbe E ——— — komen chen te van Datprien alilicon / Groot Dandekiens-rupdt faoten; — kleyner / komen uptghe= — — heeft — er — irken heel gpelicke Groot nd — ij. 7 — hirs ? ia — ——— de ſierien zijn ron dr ng bij gd nde 2 Dt @ Dandekenie-rrupdt / Wijfen hebuer de bagdt met haer bier bingfjeren / 4e geheeten/fs wat klepner dan be boorgaende eerftefoorte/ _Franfopfen Saryrio gen Creutzblum ; De bie Manneken heef anderg bet krught bladeren alg pie Sannn Soren Bafilicon, RE j — Het tweede Deel, Szoot ofgandekene-cruydt Spij fen. — Been, bat is Roninchlitk — met id welcken fp nu ter ge) van de ionge Crupdt-belchrij- Dh vorden. Dan ſommighe e Palma Chriſti det Beja: daer is noch⸗ fin ander gewag met dien naem bp den ghemepnen —— — weten —— die — ín onle taele Won⸗ ———— Es —— ————— Tweede —— — Groot Dez — RENE «ru eed. EN — — oft Latijn Satyrium Baſi onfe taele Bauen cunt epen opne, ft Welviechende ak ren — oft 5*8 je te kennen te —— u c Vande bj dan —— — ——— Het fevenfte Boeck, 381 root Bandekene-crurdt met fpite Staderken6 tuſſchzen de beroemen: De al te ſtoute Berfeheringhe ban fOatthiolus. Want be ban — edn el en zijn niet hard/ maer te Wijlen fp —— zijn / voeltnien —— A en zijn ——— —— ende beten dien / geen ban —— zijn geel ian ftoffiah in t aenvaechen oft wrijven. hin Meran eatebens hens ade 3 il Die Avicenna ———— van Die zijn geel van — s_Kracht ende Agee Ende 38 et Capitel ban be genelinge bande vierdedaeghlche kortle chrift / dat de Wortelen ban Handekens · cruvdt kracht hehben om Het: lic haem foo wel van boven als van Onder te ſuyveren ende Ban alle lijmerighe ende taepe vochtig⸗ heden te reynighen ende Lerloffen ; ende feght/vat in de vierdedaeghſche kortſe / Die ſeer veroudert is / ende meni⸗ ghen tijdt gheduert ende den menſche ghequelt heeft / nac pet ghebrupek van andere behoozljcke purgatien ende upbermaekingen / defe Wortelen leer nuttelijch gebelight meghen Worden ; te weten / nemende Van dele Wortelen gen ftuckgken foo lang als eenen duym / eñ dat Wel klepn gheftooten zijnde met wat wijns / voor het aenkomen Ban De Hoztfe te brincken ghevende, Welcke middel drijmael ghebruyckende / ſeght hp eenen Biliotus / die de vierde⸗ daeghſche kortſe bp de vifenveertigh vepfen gehadt hadde / daer gant{chelijck ban gheneſen ende verloſt te hebben. BIIVOEGHSEL: @mmighe houden De gheflachten ban dit Handekens crundt boor de op, Orchis Serapias Bar De oude crupdt· beſchru⸗ bers : Dan fp én hebben gheen ronde wortelen als de ghellachten Hart Serapias Daer pk af bermaent in't boorgaende Capiz tel) die van ſommight oock Voſſekullekens ghenoemt zins noch gock gheen langwerpige wortelen alg de Bondtskullekens; maer If een half ander/om De ghelcheniffe die (p met De bingeren heb⸗ · en; ende daerom nv; fe met vecht Handekens · crupden noe⸗ men. Ban behalven De ghene Die van Sodoneus hier beſchreven zijn/binstmen daer notfommighe andere / ban Clutius / Gemma ende Lobel bermaent; die allegader dat meeft enghen hebben / dat de Bladeren meefterideel met bloedt · verwighe placken gheteeck boe twel fp fomtfdts oock wel fonder platken zn. Deft alle met haere naemen bs: n / om te betoonen waer in ghene daer Dodoncus af fchrift. aber een komen / oft berft — “‘Gheflachten van Handekens-cruyden ende medeſdorten van de felve uyt Lobel, 1. H cruydt ken, ín’t Latijn Se rapias mas leui folio. Dit is De eerffe foorte ban Dodoncus. 2, Palma Chritti , tweede foorte ban BDodoneus bermaent/ Van Lobel in't Latijn Serapias femina praten(is qheheeten / om Dat fp in be wepenWwaft. 3. Bergh-Handekensecruydt mer ſneeuwitte bloe: men :’t welck niet alleen op De berghen / maer oock in De beemden / p met de aer ban fer beel ghebonden wordt ; int Latijn Serapiascandidoflore, oft Cynoforchis-montana folio maculofo : dit ghelickt De rn pede foorte ín alles: de bloemen gelcken die ban de tzondtskulſe kens / ende De gheplackt. 4. Kleyn Handekens-cruydr met zoodachtighe bloemen, het Bierde ban Bodonzus / ban lint Za Serapias minor rubello nitesite flore, anguftifolia nullis in- fperlis punâulis gheheeten / om Dat fp malle bladeren heeft / die met gheen blecken oft fpickelen zijn. 9. Water Hande- î ple sate hoge sij vat Lobel Serapias palu- ftris latifolia gheheete — onderd id en bladers soe fee — — maer komt — — dan de violette forchis oft Hondtskullekens / tiens medeſoorte fp is / nae ſyne mepninge. 6: W ater Handekens- eruyderveeede foorte , in't Tatim Serapias paluftris altera lepto- phylla oft Cynoforchis paluftris altera reen jer 6 tros Handekens-cruyde mercffen bladers isvan Coꝛntliuis Gemma Cynoforchis montana folio lui Shelees tén/ ban Lobel Serapias montana lzui folto. 8. Draecke Hande- IJ —— rde ener Latijn j , 5 t i —* his Dracontias floribus impensé rubris; ↄ. Handekens- gg — 5 onop ue g, ta, orne mma. zo. Sá 4 ghelube oft fonder bollekens , ig een ban Bendrekuliekens: dan en heeft gheen bollekens oft klootkens; „Gemma Satyrion vel eu⸗ x forcheps gheheeten. Bet moghte welde ri Ha) Orchis minor radice repente —— we⸗ — ig weynigh aen leghen. 11. crapias het orskens-Standel-cruydt niet ——— at Latijn Serapias Ba⸗ — eden ga — als — npigt —— Bladere oem De Orchis Batrachitesoft Boꝛ skens miet ge 12. Een ander — van Water Hande- kens-cruys — tan aller eagen ne fm a —— alle. 13. tigh Handeke: ydes Ì gheheeten Cynoforchis paluftris altera , Lophodes vel a les ban Cormelius Gemma. 14. Handeicens· cruydt van Hollandt, zieckende meine en — kens oft Miet langer lielick ban reus Soca Omofd-bioe * ij „Bet ghelhck / Jon Cruyde-Boeck Remberti Dodonei. De woꝛtel en is die ban d'andere Handekens· crunden niet ongelgek, we waſt beel Ee de a * —— omtrent Den haghe / ende meeſt in aendt o —— 2 Handelen ernyd van de Alpes-berghen is bijfter kleyn / ende * ſeer wel rietkende bloemen / van verweupt Den bloet · rooden wartachtigh. Ge bladeren ban alle deſe ſoorten ban Handekens crundt zijn ſomtüdts tupghachtigh aen de kanten. Ooftenrijcks Handekens-cruydt van Clufius befchreven Heeft in’e eerft uptfprupten dp oft vier bladeren ale Lelie-bladeren/ licht groen/ ende bijkante bieeckachtigh/fonder eenighe placken/onliefs ljck van fmaeck ; den fieel is een palme hoogh / met ſommige blas derkens bewaffen/ op fn tfop een adere ban witachtighe ende bis hae bleecke bloemen boortirenghende/ fonder placken oft fpiches len/ ban boren open/ ſotskapkens gelgckende/met ooren aen bepde fhden/ ende- met een bꝛeed achtigh bleeck afhanghende lipken / bam achtet een uptftekende fpoorken hebbende / ghelytkmen fiet in de Ridder-fpozen oft in de Linaria : maer Dit fpoorken is in dit ghe⸗ was plomperjende niet foo ſpits oft fcherp . reuck ís ſwaer / als Die van de Vlier- bloemen. Aen den oorſprongh Vanelcke bloes me ffaet een klepn bladerken / bleeck / ende Dan verwe De bloeme gelgekende. Dewortel fs twee · do bbel / als De palme ban de handt / fn twee / dyp oft meer vingheren verſpreyt. Ban deſe is De oudefte voos / fimarter ende lappers de berſche oft ionghſte is bot ende. vaſt / tit ban verwe: boven Acn de Wortelen waſſen luttel veſelinghen. Veranderinghe, Somthdts heeft dit cruydt purpure bloemen / ende de bladerkens die onder elcke bloeme ſtaen zjn purpur. — vi foorten waffen in Goftenrijck/ aldaer in April oft 1D epende. 5 Snoer de ghellachten ban Bandekens-trupden hebben de bloes „men ( foomen fegbt) fomtiijcte De ghedaente ban bierderhande foorten ban ghedierte / datmen Bijf-wouters oft Pepels heet / oft dock krekels ende Dprinckhaenen. — De ſooꝛte met langhe beenen gen De wortel / Hermaphroditica en gheteeten/ krjght haet bloemenin Julio / ghebeel wit van ge je. Aerd, Kracht eude Werckinghe. · Sommighe nemen de welriec⸗ kende klepne foozte ban Bandekens-crupdt/ ende backen Dic in de panne met eperens oft gheven de felbe tot poeder ghebroght zijnde met wijn te Drineken/ te aten het roodmelizoen. 4 Boorts oock be wortel ban deſe gheflachten ban Bandekeng- …— crupden / als oock ban alle de foorten Van Kullekeus crupdt / in wranghen wijn gheſoden / ende wedtrom ghedrooght / wordt met - groote hate teghen alderhanden bupck-loop/ ende ín ſonderhepdt bet roodmelizoen/giehefight. sHETNEXI- CHEERS LL! Dn Van Tweebladt oft Baftaert A52 1 Standel cruydt. — Beer Nder de Standel cruyden wordt in onfetijden oock „AF gerekent dat ghewag ’t welck Tweebladt heet / ende „boor een baftaert-fooyte van Dtandel-rrupdt te —— den ig : dit ie tweederhande: het eerfte ende ghemeynſte heeft gefelachtighe wastelkeng / fonder aiupnachtighe balies „kens ; het ander beeft een bolleken/ neffens de lateling „Goortekomende. … zig ne {doe doen De bladeren ende het faedt ban de Klepne koren bloemen oock feet wel. Bet faedt gheftooten ende ghedronchen De fwaerte ban cen half Draghme/ fupbert de mage ban alle galachtighe overvloedigheden. s Dit ghewas ig goedt in he heete koztfen ehde fmettelijeke fiechten/doo? eenen epahtri aecd Die het heeft: andere ghebrupcken het water daer de Hilepne ED eier in ghefonen hebben; am De kloppi Des herten te ghene ſen. a Bet He vant oefe —— in ſonderheydt ban de Groote, öp de berfche wonden ghedaen oft daer in ghedrupypt / heeltſe toe / ende gheneeft alle De zeeren van den mondt; —— Fabius Celumna houdt Hoor feker/ Dat DE oꝛen bloenꝛen alle Dekrachtenban Papauer Herculeum oft fpumeum hebben; te weten Dat het faedt een roomerken Hot met honigh-water ghedzoncken het lichaem deo: het braecken fupvert ; ende ſos gebrupckt in ſonder⸗ epdt De vallende echte geneeft. Galenus feaht oück dat Dit faedt Ee beguaem ís om alle lúmerigbepdt upt den lüve te igeghen. Ander ghebruyek. De kinderen mengelen ende wrijben Dé blau⸗ we lioren bloemen met Wit ban eperen om Daer blauwe letteren mede te maecken. HET IK/CAPITEL Van Ridders-{pooren: „ Ghieflachten: 5 : IE idberg-fpooger zin wan tweederley gheflachten/ nochtangnergens ín meer dã in de grootte ende Weel” digepdt berfrhillende ; te weten de Tamme / die grooter zin enbe booubet opfchieten z ende de Wilde / Die klepner zijn ende leegher bljven. Eidders fposzen. | ) * Krijgen ſteelen anderhalven doet / rond / in veele tar] erdebit aen De welcke waſſen dunne leer able en/ n groenen a achtigh an ver ez omtrer —————— * voort fraeye geſthick⸗ de bloemen / aen haer ach⸗ ene alen pete ; Het tweede Deel, Gite Loders (poozey. Ne) - enten hebbende) dat de ſpooren ban de ridders ——— cenigbting fchijnt ee ghelijcken: dele bloe⸗ men zijn —* wit onben peerfeh / fomwijlen Heel blauw : nae de bloemen voighen langhworpighe⸗ wd epe hap kantiah faebt ‚ Defefoóite wordt leer groot/ Ende Wart ghew alfmenfe alle iaer in de hoven faept. 2, De Gidderg-{poozen / die in De Koren⸗ velden ban felfs voortkomen / pn Be Tamme Bar bladeren/ er —— kt als be ge: op z Diemen in de heben Lindt : oock (ietmen Dat elck tach Ken * / bte niet foo dicht by een anders niet dart blauw peerſch bsvendi 8 oft biolet-blauw ban berwe en zijn, Daer die Van de Tam⸗ me van verwe worden bevonden. sm Tamme Aidvers-poogen waſſen in de — — — ——— ghefacpt ende ifs in be keen beben / ende facpes ha felten/ geent et oft gemeft landt. — / foo wel de Wilde als de Ee eindes porn fo Wel oe Tam⸗ Ne Naam. ——— efen hebben bit truydt Gide Boymans DE geken dar — et/ oft foole de Enghel tij naem ís Flos pfommige C € 2. De Wilde Biddere-Tpoasen groepen. Het achtfte Boeck. 401 Mede ſy oock wel over een ſoude moghen homen / waer het faeche bat het woordt Delphindi ges daer Ht af lyreerkt / verſtaen Wiert, niet van De bladeren mact bart De bloemen Eñ nae de felbe mijne mepninge gedencht nin Dat ick verſtaen hebbe / bat ghefehreven fract in een oudt boeck ban Diofcorides int Oriecks/'t welck van den ede fen Deere Geeraerdt van Deltwijck/Nmbaffavenr bp. dert Turtklthen Kepfer ban weghen onfen Hepler Harel den Dijfderi/te Conftantindpelé m een oude Boeck-kamer oft Zibꝛarije gewonden is geweeft; te weten/ dat het Delphi hium niet van bladeren/ maer van bloemen de Dolfmen gelijckende was. Welche woorde indien fp wel gefchreven zijn —— het behoort (Dat ick meyne foo te'zijn)dau is bet blckelijck genoegh/dat onfe Gidderg-lpoorenanderg geen crupdt en zijn Dan het Delphinium gan Drofcortdeg: tant de bloemen ban onfe Givers [poor / eñ ín fonder⸗ heyt eet Dat ſy volkomen oft Bolwafjen zijn/ hebben cei⸗ ge ghedaente oft gelijckeniffe ban de Dolfinen / datis een gheflacht ban Viſſchen Diemen ín De oude ſchilderyen fes tet Kromme ende omgeboghen ſteerten gemaecht te zijn/ ín oude wapenen oft ſchilden ban ſomnughe Edelen ban deſe ende andere landen : met Welckerhande afbeeldinghe den Dolfijn onder De teer kenen des hemels ooch gefchitders flaet: Daet en ís oock uiet aen ——— lelde capitel/ Daer de beſchrꝛyyvinghe Han Delphinium ín ſtaet / oprechte⸗ lick ban Dioſtorides ghemgerkt is / oft tourecijte ín de boechen Ban Diolcorides gevoeght is gheweeft: want we dat het gaet/al waer het ſaecke Dat Dit capitel van Siofto⸗ rides niet en waer / het moet nochtans Ban iemant Han de oude trudtbeſchryvers gemaecht welensupt wiens ſchrif⸗ ten bat felbe onder De boecken Han Dioltorides gevoeght eñ Daer in geftelt ís geweeft: Poorts [oo lundt de befchrj= vinge aldus in de Griechfche tacle : Het Delphinium recht opettelijche ſteelen ban omtrent twee pannen Hoogh oft wat fupt eene wortel uptfpruptende; aen De welche — — e oft IC di mi rt beeld tende; waer nae Dat purp urverwig bloem fs 5 belijch : —— eeckt ur. kens den Sheers oft Milium gfjelijek, Daer nae omt de beſchrꝛyvinge van het ander Delphiniam met de naebolghende woorden /te Weten ; Bet ander Delphinium fs oock het gaende Yan ghedaente gelijck/ maer Ban bladeren ende tacken Heel teerer ende Dunnet Dan Het eer⸗ fte. Wan deft twee ef mogt be eerſte veran⸗ dert Welen/midtgdat woordt Delphinoide Acroroadî Ban de bloeme perftaende / inder naebolgender Leeghen: Del phinium. ng er mpt eene Wortel ettelijche ſtee len voort, twee [pannen hoogh / oft grootér; aen de welche waſſen Dunne lantkwor pige gefneden oft Döorkerf de aderen: De blaam als ber Lee oïon purpurverwigt van dpd eenen 5 komen : van de w nochtans Get — eng > gehouden Wordt ; als zijn dele Grieck — 8 a „ Diachytos, atalyfis, C — s, Hyacinthos; NC tion ; Nerradeion „Sofandron ende Cronion ; ende dek La tijnſche / Bucinus oft Bucinum, ere Baciausminor. ont tot onfe Aidders-[pooyen wederou,te kreren/ foo ie’t te weten/ Bat ſommighe De ſelde woor de tweede bni dense eh Diofto Ee Ben, Ba Oomes ln jk je waerheyt ttl oer cen komen: de: Want de aidders ſy ooren wmtet de befchLijving Ban het Tweede Dude corn foo groote ——— als eenigh cvub ant ed gn edere hd iv gemepnê oft Camz vert Comm ghenoeghlaem ghelijekende / ende van eiete Hrije É oork Faent „oat van JP mein oft Bt — faedt ghelijck ; fulchs als Diofcorides verbaclt dat.het 1s/ Tweede ghellacht van Wildt Comhn ganfchekjek anmere jba me be acuan oosten en * noch een ander geflac point : / Bert Hast oat tee ghelijck van hes — * nie / dan F go L eltke bloeme gheeft het fommighe ban hooghe kijtkende horenkens / daer faedt in fleecht / Get Melantbium est ar⸗ Due-faedt ghelijckende. @nde boorwaer Het han weſen / dot het Tweede geflacht van Wildt Comijn / ende het Delphinium eenderhande ahewas zijn ; bijfender in dien de befchzijbinghe ban het Delphinium van Miofeorides niet gedaen en is / maer ban rentgen anderen Eruydt beſchryver gemaeckt / ende daer nae van iemanden inde boecken ban Diofcorides gheſtelt is. Want het gebeurt dickwijls / dat eenderhande gewas met vertcheyden naemen bp verſchepden ſchryvers ghe⸗ noenit ende beſchꝛzeven wuaꝛrdt. * Acrd, Kracht ende Verckingke. Det ſaedt bande Binderg-lpooren \ indien p/ foo het fchijnt/ Hoor het @ weede gheflacht Lan Wildt Comijn te houden zijn } te drincken ghegheven / iseen feer krachtighe baete om DE Beten ban De ñanghen te ghenefen: gi Det felve faedt Helpt oock al He gene Die Be droppel · piſſe Hebben, ende oock den graveelachtighen / ende Die met den Bekenden ſteen gen elt zijn/ende Die klonteren bloetg met be piffe ghemenghelt quijt Worden ; maer defe wroeten het faedt Dau Apium; Hat ig Eppe oft Ierthe/ gerooft zijnde Daer nae Drincken/ foo Dioſtorides betupaht. Do ſchr ft oork/at Get lacht ban Belphinium(oft/foa wp mepnen/ban onfe Gidders ſpooren met Wijn ghe⸗ Droncken, de ghene die van de Scorpioenen gefteken 3ijn/ alfoo krachtightijck ghenefen kau als eenigh ander dinck. Men ſeght oock ( Berghe pen felisen Diofcorides) dat be Drorpivenen / alimen Dit ceupdt bp haet leght / heef Krarhteloos / ende onſthabelijck ende bijnae Tamy Worden/ alſoo bat [p haer niet roeren. konnen voor dat Dit cruydt ban haer omen ig ; ende alfment Wederom wegh neemt / dat fp dan Wederom verquitkt Worden ende haer Krachten op een nieuw herhalen ende hervatten, BIIVOEGHSEL Vv Eranderinghe van de ghemneyne Ridders-fpooren uyt Elùfias, Defe. bloemen Berfchiilen ſeer beelt van berwe / hoe wel Dat de Bladeren / ffeclen ende het gantſch crundt gheent veranderinghe en heeft. Want en Bie foorte met lane bloemen/ Dit be ghe⸗ mepnfie is vindtmen sock ten foorte met witte oſt witachtige / oft teodejoft bleeck-raode bloenten . Men bedie oock met lieſicke zode bloemen) Die elck bar fes bladerkens ghemaeckt zijn / maer waſſen Dip/ bier oft bf Pfamen ghehecht / ijnae aen een ba ——— de eg fün biijfonder fpoorken hebbende 7 Dan in Deupterfte loeme / andere bimnae ouwat / is Dát en aft ſpoorken rooter dan ín d'andere Son van deſe bloemen zijn hee Start ban dobbel ende Bot van bladeren, Wilde Ridders-fpooreh met blôefnen van verfcheyden vêrwe,barr Chiſius mt Latijn Delphin arvenfe flore verfic lore gheheeten / Brengt feer veele verſthepden · verwigt bloemen · poort /· als (p gefacpt vorden; utg komender lieflijcke roode bloemen ban/fomtijdte blaut/(omtijnte oock igfverwigh dobbel ende euckel. Ban ſy aen het naefte aer als fp abhebloept ende volkomen ſaedt ghe⸗ t hebben : daerom moetmen deſt bloemen: atle fact in den facpen/ oft immers foo veele Bloemen Daer acn laeten Dat ſy Baer felben Aes moghen. Verendéringht. — van deſe Bloemen fun half biauv haff ſchoon — de bla⸗ deren van De Bloemen met beurten Ban ten / Get terſte blaat is blanw/ het tweede | ende Derde wederom Hlauw/ ende foo boort: ſom en hehe ben alle bladererrlieftjek rood / dorh met klepne blauwe plackſ⸗ een bloeme die Be andere heel ghelückt / hoe wel datmen daer niet meer dan twee Gerwen ín en fiet, — _ Groote oft hoogber opfchietende. Ridders-fpoorén met enckelé nde dobbele bloemen. Eeft zijn dickwi “baeten hoogh ſom⸗ jets hoogher / ſomt hdts wat —— atere ban hebbende: ne ie bau fes bladerkens oe get ee pe crupdt ghenomen met Lee » — Met eenen woordt/ op cen gewas en ſtaet nanws Wor ban ern _ boort. Andere veranderinge. {en bindt Dit gefla —53 ok * aat Cruydr-Boeck Remberti Dodonei. wen/met geen oft Dat feer kleyn uptftaende fpomkat; daer nat vol⸗ ghen kleprer facdt-herenkens ban in de Cnckeljtwee/ Dip oft meer bp een/ meeftendeel GDelss nde fomtijdts hebben fp cen wepnighskenr faedte; ’t welch gheſaenczunde ſelden vobbele bloemen voortbrengt; maer meeftenckele: dan ban Get ſaedt Dat Daer nac ban deſe enckele bioemen ghevallen is / komen het Derde iaer dobbele bloemen / haer grootmoeders (om ſoo te ſegghen ghelt kende; want alsdan ſiet⸗ menſe bloemen krüghen Die wit zjn/ liekck rood / roodachtigh / pur⸗ pur/met purpur gemenght/ blauwe hatf dobbel / ende Lan meer ans Dere berfchepoenrheden / allegader ban eenderhande facdt in de boven Door ben windt verſpzeyt sijnde) voort-ghekomen. Afder gheflacht van hoogh opfchierende Ridders-fpooren , bart Eiufiug Delphinium elatius ceruleo flore ghegeeten/ waſt veel overs bloediger dan de voorgaende ſoorte ſomtidts een mans lenghde hoogt wordende oft hoogher / meer ghetackt / met meer ende grooter bladeren; Die nochtans oock feer Dun gheſnippelt zijn. De bloemen ghelijeken die ban de boorgaende ghenoegh / maer zu beel grooter / van verwe fomtijdts Geel blauw / ſomtydts unt den blauwen purs purachtigh: be faebt-borenkenesijn Dicker, vol ſwart oneffen laedt; "welck in Daerde gheworpen gheen veranderinghe ban bloemen tn gheeft / maer fijn moeder meeft altijnt ghelickt : hoe wet dat ſom⸗ mighe ſegghen / Dat Daer Bloemen afgekomen zn Die met witte plackskensoft ſtrarlkens bereiert waren⸗· t welck nochtans ſeer felden ghebeurt / ende eer door eenigh ougheval / dan door behepgen aerd bande bloemen. : pe * Naem. Ge Rivderg-fpooren worden in't Latijn ghendemt Cal- taris flos, Equitis Calcar, oft Confolida Regia, bft Delphinium van ®iofcorides : Futhſius noemtfe t'ourecht Chamemelum Eranthe- mum : oft immers De Contolida regia Fuch(ij, is het Eranthemum Gefneri : Palerius Coꝛdus houdtſe boo: de Calcura pa candida; int ,Rooghduptſch heeten fp_Rucerfigern : De Wilde heeten bp Lobel imt Latijn Segerum Confolida regia, ftrigofior tora; mt Engbelfch Wilde Lorkes (purre. — Sommighe gheven den naem Delphi oft Delphinium buc⸗ tinam niet deſe Ridders· ſpooren / matt ecn ander ghewas / t welck wp onder De Wülde ſoorten ban Wederitk oft Lyũmachia befthre⸗ ben hebben: dan de Kidders · ſpooren moghen foo heeten nae de gez daente ban ven Trompet die Buccinum heet: andere geven De Akes epen Dien naem. — Wan aengaende deſe onfe Kidders-ſpooren / foo ts het te wetens Bat fp ban fommighe Hyacnthus Poëtarum genoemt zijn:want De - Groote Kid ders· ſpooren hebben dat eyghens als den wijtbermaerz den Ceſalpinus aemnerckt Geeft) in fonderhepüt die met purpure » en o dloemen / te weten Dat Get bladerken t weltk aen het bozenken oft fpoorkken baft is / open ghedaen zynde / ſommighe teeckenen de nae⸗ volghende letteren ALALA ghelgekende bertoont; ende daerom heeft beu ſewen Audreas Ceſalpinas ghe looft / dat Dit gewas den Bpa⸗ ciuth Dam de Porten foude moghen we ſen / in wiens bloemen, foo de Poẽten fchliijven;de Woorden ALAT ghedruckt oft gheftieeben (chez ftaen. Ende voorwaer het is ghtloofweerdigh/varde Potten deſe letteren. im deſe bloeme fende / Hun fabelen ban den ionghes ling Gpacinthus met Apollo, ende ban Liar Verziert hebben, Want hee ghené dat ſommige Poeten fchrijven/Dat deu Gpacinthus De Lelienghelijck ie/ Daer enig niet veelop te achten : want De Poe⸗ ten nopt feer navwop De ghedaente ende ghelyekeniſſe Der bloemen geleer hebben, Maer dat laeten Wp een ieder nach bip om te over⸗ wegben/ ende De waethepdt te onderfoecken. ; _ Spaêde Ridders-fpoóren zijn atleentiek blauw / niet ſoo hoogh ale⸗ D'andere : De bloemen ſtaen epgbentljek alg eenen Dolthn / de letter ten ALAIA, Die Daer in ffacn/ war bedeckt — Serd. De Kidders/ ſpoore sin verkoelende ende t ſamen· treckende Ban aerd; Dan de Wilde en zjn ſoo krachtigh niet als de Tamme. racht ende Werckinge. Ge bloemen ban Kidders · ſpooren ende bet ghebitdleer water an De be) sirenes ontfiez eren oger —————— ) wordt (eer fen teg odin rj min gif peerd} pel-p Eeen, Heen LE; ende ‚er water ban De fee Bloemen gbeoiftileert | mordt giepseten Ede De op De Bnaten goelentoartt — f ® fhentegut dat fetve erupor aack op De verfcte worden fi oude —— rs gew ſe met bonigh vermenht /av Het tweede Deel. bie, De bloemkens / ban het midden nae bovenwacrts toe beginnende / ſtaen ghefchicktelijck gevoeght rondom de ſteelen / van Berwe/oft De blauwe / dat ig de donckete pur⸗ pure Violetten / gelijckende/ oft heel blauw / oft oock heel wit ; dan fpen hebben gantſch gheenen reuck. ae dele bloemkens volghen klepne huysſiens oft faedt-lacpkens/ kleyner dan die Van het Teskens ctruydt / met heel dunne pellekeng oft liegkeng aen bepde lijden beſett/ ende bedecht oft befioten. De Wortel is dun/ maer hard ende houtach⸗ tigh / ende veele iaeren overblijbende/ Dan alle iaer van nieuws uytſpruytende. Cruxs· dagtz bloemkens oft Crursbloemeens. £ ft berghe — E ten betreden en alleen tnt Ee] ————— in vinden in Do DD —— — bijfonder — De ps leens wien meten pe Jogy bie F —— vei —— —— bliämtein dat ís in rups-b Ù lijtker —— dagh —— — t Flos. alleen bp Dat het s ende dat eenen wordt ande — kens purpura 3 bebons fr ei pen —— Het achtſte Boeck. 403 bet ong onbekent ende onderfocht is / oft Bit crupdt overs vloedighendt van het melck fn de Drouwen bozften Boen komen kan / oft uiet : dan Diafcordes befchruft vat met biergheltjche woorden: Polygalon wordt omtrent ten pal⸗ me hoogh / ende heeft taeye bladeren {te lamen· treckende oft Wringhende ban naetk ’t welch met Drancke inghe gheven de ‘oerbloedigiondt deg melcks doet bonien, „€ Aerd, Kracht ênde Werckinghe. Oft onfe Erups- barts de lele krachten Gebben, pe welcke van Diof: coꝛides het Polygalon toegeïcheeen Worden; te Weten dat ſy Get melck vermeerderd foudert in Der brouwen borften/ datis ons onbekent ende tot noch toe onverloght. BILVOEGHSEL, Dé nieuwe €rupòt- befchrijbers en komen niet wel ober een in bet verſckeren / welck erupde boor ‘het oprecht Polygalon oftde Polygala ban de ouders foude ande te houden weſen; daerom futen top fommighe ban die be De Gemepue Crups-boemen kt Lobel, worden in” t Suecks ‘Polygalon 5 ut Latijn Polygala recentiorums it Ens gheiſch Milck Lenrill; tnbe Milckwurt. Sommighe boeght bn Daer noch by) bebbenfe Onobrychus gefjeeten, Veranderinge van de bloemen; Beft, Ctups-bloemen zin Die ban ben Grijfecormn gelijck: be Welke ite, vree ant dert ci zee. Bepligb-crups-dagy purpur oft bloet-rood/Dat ie brupn- fch/ oft Dof an brun —— wit / oft lif- ————— bios ferroft ootk heel wit. De Polygala ban de iong Den felven Lobel / i larie oprechte Onobrfekis Da — corides/ nà beeft taept langhachtighe bladers/ ende cenen ſteel van dep palmen boog. De bloeme fs bjupn-rood/ ende de Warrel kes Defe groept op — ongheoeffende plaetſen. Alle welcke dins —5 onfe Erupg-bigeme oock ober eeit Komen) boe wel die op 58 Dorre — meer getver als —— abe De Wa: De tweede —— —— Js — — onder de zeken ben oft Meter — — met deſe trup⸗ os Betis oock een eben e etelijcht ende ude crups ben gheweeſt / ſeght Eobel/ ende ig IDelek-ceumdt ghthoernt / om at het overvloedigh ot oeh of oft melck gheeft bert Genen Dre dat eten. pr jee datis feer onBbekeuts dan ommige gheben ben natin Glaux Dat klepu zee- — rn de mg ed 1 den Genoffelkens even G vafde hips⸗ —— we ms De welcke ſtaen tuiſſchen Be Bladers Die t Anſen oft — Belek Ja d Bicker. crundt — e eensdeels krunpende zn / ende — Be gaende) teerkeus ende —— zn De die ba ne — — u een palme oft bena boog). 2 ban Es, Tribulus Dit — Bg 8 wp haag bot, De felfde boek — Len Po — me £ den ghemeynen — — isd bloemen / als — Dan Gp vermaent daer noch van ſommige nae hacren bitteren fmactk Amarilla, als ofmen nld yde fende] gendenn wordt Trägus Heeft fe oáoy de Glaux ij ig ban ons claere * galonv 38 ir — la van Golan es ‘ban €lufine Ed 1en/ ende Polygala v malo: GEELEN: ET ‚Wel bart Crüps- bloemen te efen : tast Ba nee ——— ile ger IJ A fi nel bloemkens b ecomniet: « bleeck Som nig kj an —— 8 — — — | de —— Po} — Ooft 404 Polygala Valentina ban Cluſius bermaent / fal ban ons bp bet Capitel ban Voghel · voet beſchzeven worden. Aerd, Kracht ende Werekinghe. Dioſtorides fchrijft dat Poly- gale tfamen-treckende ban fmacck ig ; chde inghenomen zijnde) Oberbloedigh meltk ‚ Man Egíineta fchrijft oock Dat de Po⸗ ingale bladers Heeft Die een wepnigh wrange zijn/ De welche ingens? men fchón: te en: want fp is warm ende bocht van náturen. {Daer deſe woorden en ſtrecken niet heel tot breeder kens niſſe det krachten ban onfe Crups bloemen ; want Die Daer ín niet enzin. ee fs ed Dan de Onobrychis fchrijft den ſelpen Dioſtorides / dat fp ghe⸗ wꝛeven sijnde ende epobelept, De berde ghefwillen deet fchepden:; T felfde met wijn ghede en gheneeſt De dzuppel · piſſe maer met olfe ghemenabt/ende Daer mede gheſtreken / doet fweeten. Oft nu de Crups-bloemen defe krachten hebben / dat is noch onbekent. HET XL CAPITÉÈE: Van de Goudt-bloemen: __— “ Gheflachténs os « Mer en is ghemeynlijck maer cen fooète van Goudt- bloemen bekent smaer behalven defe heeft Geſnerus een ander dierghelijck ghewas beſchreven / Ban hem sp de berghen Alpes ghevonden: — CRS _ boeck ban Columella / wanneer. hp de — —— is / die deel —— —— Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. langhe kromme laeden / Die PCamen in een waſſende / cen bolleken gelijken. We wortelen zijn Wit eñ gefelachtigh. 2-DeGoudt-bloemen die op't geberghte Alpes waſſen Gebben bladeren Die van de Wechbze ghelijtk: Be woztel ie fcherp van ſmaeck / ende welrieckende / oft immers ſpece⸗ rgachtigh : de bloeme ís de ghenieyne Goudt-bloemen van ghedaente ende goudt-geele Berwe abelijck. aetfe: 1, Teghemepne Gondt-bloemen worden ghebonden nde hoven ende ghebouw de plastfen / daer (p ghefaept zijn; ende komen alfetaer van haer gereſen faedt boort; dan in Veanckeijek/omtrent Pontpelliers Waffen fp ooeft wel van elfs in t wildt foo Gefnerns betuyght. 2. Deandere Alpinſche Goudt-bloemefr groepen met mentahte/ nae Het leggen banden lelven Gefsrerus, op de hooge wepen ende Belden Lan de gheberghten Apes ghe⸗ Heeten / die Stalien ban Hooghdũptſchlandt ende DWwit- zerlandt ſcheyden. à EEn q Tijdt. ®e Boudt-bloemên hloepen Ban den April oft Mey al den Somer door/tot inden Winter toc: ſelfs ⸗ als het taer flap ende niette houdt en is / bloepen Ip Wel winters, ERA an q Naem. tf, @ele bloemen wordeun nu tet tijde Bier te lande Goudt-bloemen geheeten/ naer haere goudt- gek verwe; int Hooghduytſch Ringelblumen; nt Franz opg Soucie ende Soulfie ; in't Italiaenſch / oft(foa Mat⸗ thiolusfchzijft) opn Floꝛ entins Fiore rancio,in’t Engelſch Marygold int Beheniſch De : in t Latijn Wordt « het in dele tijden Calendula genoemt / om dat bet bijnae omtrent alle de eerſte daghenn van de maenden (welche Daz gen in’t Latin gemepnlijck Catende heeten) nieuwe bloe= men voort pleeg) te beenghen. Donunige wallet Solfa= quium noemen / dat fg Crundt datde Donne volght / om Dat de bloeme omtrent den — lich ſelben in een treckt; het eu is nochtans gheen Hekotropium; ende noch Heel niin Scorpioïdes ; als foinmighe louder eentghe veben ghelooft hebben / maer het ig cer De Calcha Hau de onders. Pant — ende Columella betoonen in hunne ghe⸗ dichten / dat de Caltha een geele oft goudt · verwige oft roſſe bloente en — als bet bljcht upt de tweede Etlo⸗ ga van de Georgica Lan Virgilius; ende upt Get tiende Plintue ſchrift oock in het 6, capttel Ban ſjn · 1. boeck dat de Caltha waer Ban reuck ies ſultks alg gantſt helijck on⸗ fe Goudt-bloeme oft Calendula , Baer wp uu af ſpreken/ bevonden Wordtte welen/ naementlijck met eenige ſwae⸗ tighepdt Welrieckende / ende met De goudt-geele verwe glinfterende oft blinckende. : z. Deandere loopte van Goudt bloemen is Ban Gel⸗ nerus Caltha Alpina gheheeten⸗ * is Alpinſche Goudt- — bloeme/ oft Barahlche Goudt-bloeme. Aerd. De bloemen Yan dit truydt zijn, Warm Lan aerd/ bijnae tot in den tweeden graed / in fonderhepdt als fp ghedrooght zijn : dan de bladeren Lan Het truydt ſelve ijn noch warmer dan de bloemen : Want fp hebben een branberte Seheryberne tn er: de welcke no k penbaert / alfmen die proeft oft eenig he bochtighepdt by ghevoeght ydt bedwinght ende belet. Krachtende —* — bloemen ban Goudt- „als íp. oogbtsijn/ \ * —— ghehouden dee — zere dos rebus fchpift/ dat de feline bloemen alleen / oft mt orn Lantern : ende op 7 Het tweede Deel. De ſpoelt ende walcht. Sommighe ghebzuycken tot den andis Ib eer Get poeder van dele bladeren / met Xylinum, Pat ís olie van Kôttoen oft Boom-wol vermenght / ende aen de tanden ahehouden oft daer op ghedaen. Ander ghebruyck. Sonumighe doen de bladeren vãan Goudtbloem-rrupdt bp de Latouwe ende andere dierghelijcke rrupden / diemen in het lalaet pleegh te ghe⸗ bruycken. BIIVOEGHSEL: Efe ſchoone goudt-berwighe blemen warden it de hoben ghe⸗ noegh gheacht / al is t ſaecke dat fp aldaer overbloedighlück ende ſeer ghewillighlück groepen; in ſonderhept als fp bol bladeren oft dobbel zijn. , 5 5 Sp treeken haere bladeren des nachts ín/ ghelijck De Lilaberen. De facden zijn foo krom in een ghewronghen ende ghekronckelt / dat fp de klauwen ban eenen voghel gbelijcken. Ek, De bloemen zón fehoon. bierigh Blinckende / ghelijck tert wijde. ronde baar een ooghe / ghefneden met beele Durme ende klepne kerf⸗ — van de Goudt-bloemen. Men vindt de ſe bloe⸗ men heet enckel/ met eeu geele krupn / oft roſachtian / oft doncker geel goudt-verwigh/oft oock vol bladeren ende Dobbel; ſommigbe met andere klepne bloemkens / rondom een middelbloeme groepen: de / Goudt-bloemet timide ghepeeten : ſommighe bloepen maer eens / ſommighe het heel vaer doorz · deme met kinderkens worden ghebroght unt Boog) el Dupdtfchlandt ende Enghelandt ; ende en jn niet alleen Dobbel/ maer nacdatfe tot ſaedt komen) brengen boorts op ſyd tackskens andere veele kleyne mi dj Sen ij rondom ten groote middelbloeme aende/ diele Winderkens heeten, f : ie pen Goudt-bloemen. Vooꝛ facdt ban De veorgaende Kinderkens-Bragtende Goudt-bloemen/ hebbenwp oock ghehabt foo fer ghevobbelde Soudt bloemen ſeght Lobel/dat De bladeren omgheflaghen waeren/ h de geoote Chunis-bloemen. Calcha pataftris oft vbloeme is ban, end éeupden befehgeen; ende ban andere Caltha Virgilij gijeheeten. banGefne andere niet Dan het fDoeder- van Zobel/ in't: — Céltica , Die van ſommighe andere Plantago Al —— —— * oft Ehimis bloeme is van ons in’t naevol⸗ gende Capitel befchreden. AE De Cerinthe wozdt in Italien oock Calendula gheheeten / doch on: ——————— oft Buphthalmum wordt ooek ban ſommighe Caltha gheheeten ; als oock Doet den Vokelaer oft Gierle Ganfe- bloem. 4 Oeffeninghe. De Goudt-bloeme behoeft luttel aeffeninge / want fp geoept op fulcken grond alſmen wilt ; oock en moetfe alle iaer niet ghefaept worden : want daer (p vens gefaept is groeptfe boort gen ban felfe/ ende gheeft Den eerften ban elcke maendt haer bloez men/ (a tel winter als fomer : ende met Den kortſten gefept/ Daer tens ahefaept ie / magt fp guaigck upt gheroept worden. Dact als fp/hoe luttel. Dat het is nt wordt / ende dickohls ghe⸗ ſnoeyt oft gheſchoren / chooner ende breeder bloes diaeght (p f£ men maer meer in den he —— Lente . Alfmen de ne: bloemen des winters in teylen oft backen den / dat de heeſterachtigh ende — Glen —— mbe € H p —— pie wi dat heeel bloemen Diemen in kranskene oft „grooter bloemen / * _Naem Se ete ok beft bloemede ig erg Pli ide mogten weftn. òudé. S Oe este ende Calcha Poëtarum, ende Chryfan= _ di „dat is Boeren uee-wijfer / ont Dat fp nae Defe C Diofcoridis , oft Calendula officinarum : in Ita⸗ — — io! —— —— maendt/om dat (p's winters ende t fomers bloept; — * ve vancios; famtúbte Spo/a def Sole,om Dat fp.gaer nae de Sonue keert / al ofmen fepde Zonnen-brupt: andere uo —— ban den daghe bekennen konnen. Den naem Calendula komt bam Bonen act Denen dad Dea, paem Sol- equium heeft den Franſthen naem Soulhe ghe , ER Mera. Atec Dat Def bloemen rameljchen böethauDar doneus gehouden worden; nochtans zjnder ige Die verſek te Bac fp foo Det ende Dzong) {dat fp eer van bupten dan bins ven/Den licgaeme gljebrupeht behoorden re wefts want (p maecken ante onbe bind je id hs cken ghe met een D ghedroog Pieren oft Aerdwoꝛmen — iadt vioenen etteljche daghen achter een ghe⸗ dorwen is goedt om De maendeftonden, 30 De nucht remi wr eee re gg nde chen ende ſieckten van t herte / cude in de enghhorft — Andere mengen Vetbefap met wón oft asûn Die lauw is / om „boor met defe Goudt · bloemen / Die fp in Uren — Het âchíte Boeck. 408 ben grooten hoofdts-fweer te ſtillen / midts baer me É baepende oft ven mondt (poclende. — —— ens heì Ber Seer felbe gheneeft alle wanden ende quetſuren Daer op De Ftaliaenfche vrouwen rooſten het fap / de bloemen er ens U ere — van Lira ende eten Dat om — onmati maendt en te Doen 0, oock om De ſelbe te berweeken. — — @m De nae · ween / ende om De nat-gheboortenupt té Drijben/ende om De bleecke berte ban De ionghe dochters te genefen / falmen den ——— deſe bloemen dooz een trechter inde vꝛouwelijckhepdt "@C water bande Goudt-bloeme ghediſtlileert ghenteſt de rohde doghen / als't daer ine ghedruppt wordt / oft met een doeck | Daer op gheleyt; ende maeckt eeh ſcherp gheficht. Sommighe legghen Be ſelbe bloemen in azijn te Wepcken / ende: vernieuwen de felbe Dickwijls;eride houden dien azijn feer Krachtig om het herte te verquicken / by De fpófe gedaen zinde / ende in onders heydt tegen de pefte ende befimettelijcke Geckten. Men ſeght dat de bladers ban Goudt bloemen dicktwijlg peter goedt gheficht maecken. De conferbe bande Goudt-bloemen gheneeft de bebingeeft klop⸗ pinghe acn’t herte / Smorgens nuchter ingenomen : fp ig oock goedt tegen De ted ende quadelocht/ dickwijls ghebrupekt. De Alchpiniften/bremoe geeften ende diepſienighe onderfoeckers Der verhoientheden der natutren) hebben iet wonders ende vꝛtemts p in bun goudt-maecken oock nut ſegghen te wefen; in fanderhepdt het facdt / 't welck krom ende Bbhekronckelt zijnde/niet fonder vreden De klauwen ban de voghels / foo fp ſegghen / ſchunt te geleken Maer Wp ſullen hun die dupftes re konſten laeten Gouden; ende ons met Get gheue Daer Defe bloemen in de Medit hnen nut toe zijn te breden houder. ‚ Dan fp prijfen Dat ghediftilleert water ſeer Deel teghen de pefte ende de gebreken bant herte / iae foo beel alg het water ban Cardos Benedictus oft ban Dtabieufe. . —— T ſap ban de Soudt-bloemen de ſwaerte bar twee oncen inghe⸗ tomen in’ tbeghinfel van De peſtilentiaie kostten / gheneeft de peſit / foo bertt als Den fiecken, / {oo haeſt als hp ban bit fap heeft ghe⸗ Droncken / gaet ligghen op ſyn bedde ende wel ghedeckt zinde / bek pecten begheeft.”© gheneeft ooch De geelſutht ende Vendel alf ure eer De bierde korte aenkomt / ghedroutken omtrent Dap oncen witten wim / Daer feben. _Goudt-bieemert í € hebben * Amo ie wat reken * houden — ve npe base teiten Bie ee — mit om Den witten bloet der Vrouwen te ſtoppen. 2 Ander ghebruyck. Sommighe eten De bladeren be bloemen ban dit ghewas in't ſalaet / alg boorlepdt is; maer doen Die oock bp het Dleefch-fop / om dat goeden fmaeck ende reuck te gheven; foo ſy gpsoen. RE De en worden oock ghebrupckt/om het hap? geel te maec⸗ ken :de bladeren oheftooten oft ghewzeven gheven oock een ſeer graene verwe ban haer. (HET XIL CAP TEL Vande Thunis-bloemen. 3e * el — — — der pet ghellacht van de Goudt bloemen ſchijnen OE bne Brace oock te behooren ; de welcke tweederhande zijn: deeene foorte ís klepner ende blijvende / met klepne tackskens ban anderhalven voet hoogh / ter aerden meeftendeel verſpreyt ligghende: de an= dere is grooter / hoogher opfchietende/ende vecht fraende/ bp de Huf oft leg boeten langh — Dañ om dat fi alleen Han grootte ende hooghde verſchilten / daerom ful fen wip die Pamen befelzijven. ——— — rk de lep — Beele — opge Deet oote a ne r —— ibde of de getackte ſteelen waſ⸗ bleeck oft geel ‘oan werwe/aë de bobenfte ide * gens upt DE gout- verwigen wat roodachtigh / ende eenighlins het goncher root fluweel van verwe naekomende ; tuſſchen de welcke upt —— komen geſproten ettelijcke geele dzaeyen: het ís (wart/ langhworpigh/ ſmal ende dun. Fn plactfe van wortelen Gebben (p veſelachtighe lalelinghen Die deg Winters bergaen. : De Groote, als vooꝛſeyt is Worden v 7 voeten hoogh / eñ ſtaen recht overerndt. De 406 Den korter ſteelen / tae niet hooger dan anderhalven voet / meeſtendeel ter aerden verlpreyt liggende oft aen De ſijden huckende. Beyde dele faorten zijn foo wel ín haere bladeren als ee bloemen ſterck ende (waer van reuck / ende leer ot — ck / ſonderlinghe als ſy ghewreven oft ghebroken zden. Veranderinghe. De bloemen Han beyde defe ſoorten / maer ſonderlinghen ende meeſtendeel die van de Groote Tumis van bladeren: maer dan men aen beyde ſijden mee ds de bladerkeng ban die bloe: endeel geel / ende geenlins aen Been fijde donckerverwigh rood. Chzunis · broemt. — ne en —— Cruydt-Boeck Remberti Dodon bloemen / worden dickwijls Heel dobbel ende Dol Cl. noemt; van het welcke de Vooghdupdtichen gheloof den dat defe bloemen eerft ghebrogit waeren. Maer Gelnes rug noemt{e in't Latijn Caltha Africana ; Dat is Africaen= fche Ne ende verſekert dat ſy inde Mooꝛſche taele Pedua ghenoenit id. ies Paulis, Sommighe ghelooven dat fp den Flos Petilius pan Pliniug morhte weten : maer den Fles Pe- tilius baer Pliniug af preeckt / ig een bloeme Die in Den Berfft bloept/omtrent Be hagen waſſende⸗ alleen gefocht om haerg berwes wille/met de welche fp be Wilde Foole ghelckt / ghemaecht ban LF klepne bladeren ; met een hlepn knophen / verfshepden van verwe / geel laedt bez fluptende: in welche bloeme dit te verwonderen is / dat Het tfop daer Han onidracpt ende gebogen is / ende niet eer bladeren en Fright voor dat Get omghekromt ende oinge⸗ gagben wordt; alg den felben-Pliniug-betupght in het rapitel van ſijn 2d, boeck, Othonna: Andzeag Lacuna vermoedt / dat de Thunis bloemet ſelve ghewas ís dat andere Othonna heeten: Wiens befchrijbghenothtang met bele bloemen niet al te twel oper een komt ; ten zp dat fp in Afrijcken foo fraey níet en Worden/ende niet {où Beel bladerenen hebben / die dock de Gachette gelijcker worden / dan Diemen bier Gindt/ ende bovendien merekelijcker doorboort ende gegaet zijn? dan díe hierin Europa groepen. Want dít rrupdt waft gantícheEuropa Boor. fer groût/met Hele bladeren belett / Dieden Bepnvaer —— meer Dan de Kackette gez lichen; de welcke niet opgerhtelijck ghegactet oft doorboort zijn/ maer fulckg alleen ſchynen te welen/ als Ép teghen de tocht ghehouden Worden. 5 Ende Boorwaer het gebeurt wel dickwils / dat ſommi⸗ ghe erupbden upt een Geet ende Leer dzoogh landtfrhap/oft dock upt eenen dorren ende onghebouwden / openlochti⸗ gen grond/ ín vochter ende beter ghebouwde landouwen ãhebr oght zijnde, alwaer de lacht ſoo onniatelijcken heet niet en ie, leer weeldigh voortko men / ende grooter/ ghe⸗ lij vigher ende beter aerdende ſchijnen te weten : Want de Geranderinghe ban de tocht ende bande aerde / kan leer Beel Doen tot He Heranderinghe Lan alderhande ghewas/ fonderlingen alg de deffeninghe ende het neerſtigh ondere houden ende ſorghvuldigheydt daer bp ghevoeght Wordt: Baer oft Bat in defe bloeme plaetfe grijpt/in Doeghen dat p bijnae ven ander ahedaente hier te lande ghekreghen foude hebben / dan fp ín haeren epghen grond ende plactfe Ban haer te hadde / dat lacten Wp een ieder noth onderloecken ende neerſteljcker overweghen. Maer om de Othonna met onſe Thunisbloemen Wat beter te pergelijsken/ende die twee cruyden Wat nac: Ber bp een te byengen/om De gelijckenijfe oft verltheyden⸗ heydt daer ban te onderſe foo ig het te weten /Dat de @thonna/ foo Dioſcoꝛides daer Lan (chrijft/ een cruydt is / in Get landt{chap Troglodytis waffende / — —— Sn er el ‚Han Arabien / dat nae De kant Lan Egpyten ſtreckt: ſx „$ Phacte. De Thunis bloemen wor ee de Ad Det foo hp fehrijft/ bladeren bie van be —— be / ende in Hooghduydtſchlandt / ende oock e inde ick / feer ghegactet ende doorboort / afg ban de meluwer hoven ende gheoeffent/ende alle iger speen doorknaeght ende eten; ende ig een dꝛoogh ende dor nieuw gefaept. Fn Afrijchen waſſe ———— pdt/ met beWwaffen: de bloeme ís laf Ke Ln ——— ì Ei 5 ô il cl den Pijfden van dien naem/ het veldt eñ De overhand telen. óp mn — g — _ tot vermeerderinghe Ban lijnen naem/ende derbzepdinghe __ Eycoperfium. Yele onſe Thunis bloemen lehijnen vock bes Chriftendoms, in Afrijcken tegen De ongeloodige bez —— te hebbẽ met dat trundt het Welck van heeft/ het landt ende de ſtadt Thunis veroveren⸗ Gal pt — 1 a : nae de welche ſp oock Den naem Chunig-bloemensft de gfneefmiddelen Germaent wordt / met nae⸗ fehe bloemen Boeren. me Eycoperfium : wiens fap / ſoo hy ſchrüft eenen Bopz Thunis bloemen anen te man oft Overſte van hondert wapentea ghers / upt hef nome te, t melek fog ſterek ende Îwaer ban verick wassende acnbt. Benne, gren [ ——— ghemepn gemen ; te ween. Dan. oft Overften ghe⸗ — nifche na⸗ _brupckten Dat ſelve fap om de obervallende ende gefin / dat ie Bloemen oft ndien; ende n wan de leden ende klert à Daer nae (ede Franlopfen oock Ocillezd: te berfoeten ; ende al Be gene Die Dat gebpupeken, bevon- men noemtfe nu ter tijdt opt IL os Africanus den daer in naer hun goedtdunchen een feer verkoelende gnde Flos Turieterfis ; bat is / Bloeme v oft ende de kracht, Voorts foo is dit ſap⸗ Blaue ban Cpunis, Dey Baling € dus gheeftle feght den felven Galenus / ban Berwe rolachtigh oft ben naem van Tanacetum u „al ofmen fepde nse den goudt-geelen treckende / foo ſwaer van als gepuoeer ban Peru/ nae DE groote ffe diedefe de Cicura oft Scheerlinck /uptgtjefondert alleen dat daer Heeft aengaende bladeren/ metden Gepne in eenige fpererijachtige bevallighept ban reuk ſchijnt te Baer; ende ooch nae bet Deel van men Yeru Welfen, Den nacm ban het crupdt/ —— — J Het tweede Deel. druckt wordt / fepbt hy dat Lycoperfram was: Haer van wat ghedaente Dat cruydt voorts machte wefen/ en heeft Galenus daer niet bp ghevoeght; ſulcks datmen niet wel gerfekeren en foude konnen/oft het Lycoperfium met onfe Thunie· vloeme eenderhande qhewas is oft niet. Dan het fchijnt dat fp daer mede / dien ſy het felve nier en is / leer groote geliückeniſſe heeft : Want de bladeren ban de Thu⸗ nig-blaemen/ ende epghentlijck de bloemen felbe/ hebben genen feer [waeren ende onaenghenaenten reuckz ende zijn aengaende haeren vergiftigen aerd de Pulle Herdel oft Deheerlinck leer ghelijck. Dan hoedanigh het fap daer gan uptghedruckt ende ghevrooght zijde wefen magh/ dat bekenne ick noch niet onderfocht oft ondervonden te geben : dan niet te min / Get is waerfchijnelijck/ dat uyt defe bloemen anders. gheen fap en ſoude konnen gedruckt pft gheBouwet worden / Dan geelachtigh oft vofachtish gan Berwe/ende Daer-cn-boten feet (waer ende onliefljck gan reuck. ; Ö q Aerd, Kracht ende Werckinghe. Dat de ‘Thuníg- bloemen eenen verghiftighen aerd ende een Gerkouwende kracht hebben / blijcht niet alleen upt ben onlicftijchen reuch/die het hoofdt laſtigh ende [waer valt / lultks als is pien Var de Cicuta oft Scheerlinck / ende als was dien Ban Het fap van Lycoperfium daer Galenus af lpreeckt; maer pock de daghelgcuſche ervarentheydt ende Berfoechinghe geeft Dat felbe Blaertijchen genoegh te kennen: daerom ent falen Baer niet Beel goets oft nuttighepdts af verwach⸗ ten oft verhopen / ten waer alleen uytwendighlück; foo Galenus fehrijft / dat het fap ban fijn Lycoperfium ghe⸗ brupekt wierde / om met fijne uptnemende verkoelende ende koutmaerkende kracht / de ſmerten ende onlijdelijche aenftooten gan de ghichte ende flercijn te wederſtaen / ende renighlins te verdooven. in dernife sRen Heeft foo kennel Han den verghiftighen ende ſchadeli n cruydt gefien / datmen ons van het ſelve te ghebrupcken/ in lon inwendigh iucken/ welinoet wachten. Our Dit te v ẽ ende en ieder Daer Ban te waetfchouwen/ beeft mp beweegt Get ghene dat ick aen een kleyn iongel⸗ gelten hebbe/ dat dele bloemen ghepluckt ende in den mondt genomen hebbende / de ſelve beftont te knauwen; waer af terftont fijn lippe ende dert mont rondſomme op⸗ geloopen ende gefwollen oft ontfteken ís gheweeſt; ende binnen eenen dagh oft twee Daer nae is bat kint als ſc horft gheworden: gelhtkerwijs dickwijls ghebeurt ven ghenen Dié oy pijpkens ban de ſteelen van Debheerlinck oft Cicura gemaecht fpelende oft fuptende/de ſelve eenen tijdt langh „tuffchen hun lippen Gouden. _@ork hebben Ee ne lele bloemen met haere knoppen ⸗ met berichen Kaele vermengde zijnde / een Katte teten ghegheven $ de welcke terftont daer nak ſeer opgheblafen in’ lof ende ghefw allen van buyck worzdenee / een wey⸗ wien daer nae gheſtorven is. EE Nn _ Pen feght ootk/ Dat fommtghe IPupfen die het laedt wan dit trůydt ghegheten ende gheknabbelt hadden, niet verre Han daer doodt ghebleven zijn. Daerdin en zijn gheenfing te geldoven oft nae te volgen de ghene die ons wys maecken Willen) dat dit gewas een foorte is van Geinbaer/ oft/ als andere ſeggen Han Bijz gpoct; ende derren Dat wiet alleen Hoor onfchadelijck hou⸗ Den / maer oock alg inde medirijne nut Wetende ín ver⸗ ſtheyden ghebreken ende qualen tot groot achterdeel van deu krancken ghebrupelien. — "RI 6 HS EL pgffoone mac be nf ptp: randen/fegtit Lobel/ De k aem Othonna oft Orhona; te weten de eben } „omm eggen, )thonna anders niet en is / dan het fap batt de Stintkende Gouwe: wel Btinckende Goutwe van ſommighe oock Orhonna ende Othonion ghenoemt wozat/ ale elders bermaent ie. * — dd — Eee Del ben be binden foe Dick ende helden abt blinckenoe/Dat fp epabentlijck ban Fluweel ghemaecht te wefen ; daerom _ fp bier e lande oock JFluweel-bloemen van berte gheheeten wordt; _ De woitel berghiftigpe bloeme wordt van ſommighe Fagetes met eenen vreemden oft foa fp ſegghen / Roode : Ree vol Lan een melckar r ende De Wilde Valeriane oh oft / als fo: je len —— groott Dan Lohe oct Dodoneue Gouwe: welcke Het achtfte Boeck. 497 maer zijn onliefijck ende ſwaer ban reuck. Ban ſaedt hier te lande boorrgekomen/ zijn ſomtüts enthel/heel geel/niet Bruon oft ovangie. Oeffeninghe. De Chünis-blocme/hoe wel Bat diein alte aerde groept/ nochtans is't dat ghp Die plant ban haer plante oft tacks⸗ Kens / oft oock in bette wel ghemeſte aerde faeper / bifonder int terfte Van De Hoymaendt / ſy fal foe hooghe ersepen/darfe bikants ten baomken fal worden ; ende upt haeren ſteele ſullen beele tach: kens fchieten/geljchmen (let aen eenen boom ; ende ſal ky de felse middel Haer bloemen boozts-beenaben / Die tot den winter ſullen duren: De forte ban Thnnis · bloemen díe niet Dobbelen ie/maer enckel/ hebbende fommighe draepkens in’t midden / ghelücknen fiet in De Roofen / Waft ban het ſaedt ban De groote foorte : dan niet ban De eerſte bloemen/maer ban de andere/ Die daer nae boort- komen. Want ban het laedt / het welck ban De eerfte bloemen ghe⸗ nomen is / en komen anders gheen planten boort / dan De ghene die De Groote foorte ghelycken. Aerd,Kracht ende Werckinghe. De Groote foorte ben Thunis · bloemen ban bupten ghebrunckt / verwarmt ende verdrooght; ede daerom Derren ſommighe Medichns Be ſelbe wel beſighen / om fe openen / af te vaghen / ende dun oft fijn te maecken. Maer ban binnen en maghmenſe niet ingbeben; waut fp en is niet alleen bit⸗ terachtigh ban fmaeck/ maer oock verghiftigh; dach niet foo feet als de Uleyne foorte. De Lilepne foorte verwarmt / verdꝛooght / maeckt Pun / door⸗ fnödt/baeoht af/ ende opent krachtiger Dau de Groote / ende met baeten fwaeren veuck is fp dat hoofdt laſtigh ende moepeljchs iae berghiftigh / algupf Dodoneus ghenoegh bljckt. Jiet alleen De bloemen ende bladeren ban dit ghewas fijn foo binderlijck als wp voorfendt hebben / maer oock De wortel is ſeer ſtinckende ende boor verghiftigh ghehouden / ende niet fonder reden: Want de verckens De ſelve etende / is de munle ende keele geheel op gheloopen ende gheſwollen; iae ls Wp ghehoort hebben/ (ommige zn Baert af gheftorben. 400 p Die fijn ghe ſond theydt bemindt / en behoort de T hunts-bloemen niet te riechen; want Den veuck alleen maeckt het hoofdt ſwaer / ende beroorfaeckt cone fupfelinghe/ende doek een vallende ſieekte Daers em en moctmen Dic ín de hoben hiet ſetten Dan daer De kinderen niet bp en konnen gheroecke / op Dat gun ben deſe Bloeme nict en migkome als fp Die viecken/ ſmaecken / oft in den mondt ſteken / gez lück De kinderen pleghente doen. SON, BE Beteringhe. @m het quacòt Bat ban Dit crupdt ghekomen is te boeten/ ſalmen be fclue middelen ghebbume ken / Die wp ghe fthreben hebben goedt te wefen om Be hinderniffe bie ban den Scheerlinck oft Deef Kerbel gekomen is) ce Heteren) alg iemandt Dat ingheno⸗ t — ⸗ HET Xiit, CAPITEL. Van Bocks-baert oft Tofepks-bloemen,anders Morghenfterre gheheeten. Gheflachten: j & ba geflachten Han Rocks· baert en zijn niet weerdigh am verſcheydentlyck beſchzeven te worden / om dat tp van den anderen nerghens in / dan alleen in de verwe van de bloeme en verſthillen. edaente,, Bocks· baert heeft langhworpige/ ſmal⸗ 9 Je / ſpitſe bladeren / bꝛeeder dan Die Han het Daffraen-- erupdt / macr kleyner dan die: Den fteel is rond / 1 seer bebeune hit he etehe Erphpeent roert Woe be zen % welcke ſpruyten groote nde ——— / die van De Hancker-bloemen ban grootteende ghedaente ghelijck/oft oock Wel grooter / van verwe geel. / oft uyt den purpuren nae Den blauwen frecz Kende; De Welcke met het opgaen ban de Sonne wijt open gaen / ende in den middagh Wederont upten: ende ten lactften ouder Wojdende ende verllenſcheude / tot verz waepende grauwe oft gvijfe fupfkeng bergaen/ ende met Ben Wint we Dye ben Wozden; onderd Pee talk tangmoipie Afwmartachugt ende pus oft Irhery acdt. Dit gant{ch crundt / met Line bladeren / fteelkens ende / ———— t welck daer upt ‚foo wanneer dat gheguetft oft ghewreven Wordt, q Plaete. Dit cruydt waft ban felfg op veele onghez ener wbelannt „alpin oe bermen cube iepen Tupdtſchlandt / alg in de beemden ende weyen; re aken Dt et geele bloemen, Dan in de hoven Wordt het grooter ende —— 7— op / met ſchooner ende grooter bloemen /in erheyt Dat met peerfche bloemen: .q Tijd Pefe bloemen Worden meeft gefien in Braetk⸗ maendrt ende Hopmaendt. \ Naem, Zn onfetaele noemtmen dít truydt VRocks⸗ baert ende Joſephs bloemen; mt Hooghduydtſch oock Bocksbart; t welck foo veel bedupdt ats den imſchen naem Hirci barba ende Coma ; eñ den Grieckſchen Tra 408 : Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. Lemgo Terpaardyur boonen: — ——— Barbe de bouc ; de Italiaenen/ſoo Matthiolus betungh Eocks · barrt oft Jo ſ ephs sloemen. Saffifrica ; De Parr ag Barba cabruna; de Enghjelírhe Buckes bearde. Ì EN _q Aerd, Krachtende Werckinghe:; Men ghebruyckt dit truydt in gheenderhande ſieckten oft ghebreken / dat mp bekent is: dan / {oo Diofrozides leght / het cruydt ban Borks-baert is bequaem ont Peten ende om ín ſpiſe te —— t 3p rauw / t3p gheſoden / oft anders gaer ghemaeckt zijnde. — ——— de Wortel van Bocks baert oock inbe Winterſt he maenden Boog falaet ghebruyckt / ende ou tafel ghebꝛoght. > BIIVOËGHSEL. Di tripdt vermenighvnldight fich ſelven alle iger ſeer ban het faedt dat in der aerden valt want de Wortel ſelve met het heele gewas bergaet nae Dat het ghebloeyt heeft; ende Daer ín berfchile Bet ban de Deorzoneta / wiens wortel bele iaeren in't leven blft. Den ſtetl ie knoopachtigh : be wortel is foet ban ſmaeck.· Kleyn Bocks-baert ghelijckt het ghemeyn / dan is alleen kleyner / ende heeft De bloeme ban De purpur-blauwe Condzille oft gheel ende cen wepnighpurpurachtioh . Be bladers zijn graſachtigh / endt een palme langh. Ber groept omtient Flozente ende Koos men. Lobel noemt het Tragopogon paraum flore Condrille pur⸗ puro-ceruleo. 5 5 Bocks-baert met witte bloemen twaft in Italien op de Apennin- erghen. Bocles⸗ baert mèt purpure bloemen heeft meer ende groener bla⸗ Eon — Be wortel Dan de ander / ende oock veel breeder ende er oft ghelüvigher. ì / Arien Beellaken van Bocks-baert ban frehins Columna ende Andere bermaent. Hengaende De voorbeſthre ven forten / Fabius Columna heefter in Italien verſcheyden beranderinghen ban gez - fien. Cere heeft befmeurt gheele bloemen / welde helft grooter N ‚ dan De peerfche} met grooter ende weynigher breeder bladeren. Bp, J Liriniola ig een ſoorte met peerſche blaemen/ met omghekromde bladeren/ twee boeten hoog. De gheele ghemepne foorte ie ſom⸗ tijdts boller / ſomtüjdts Goeler ban bloem / grooter oft klepner, s — Dat hher ſeven verſcheyden ſoorten ban ghelien heeft / behal⸗ N De Drorzonera.Bocks-baert met gfas-bladeren ende mert ſchoo⸗ pe roode bloemen ig ín Stalien gheſien (ende oock ſomtijdts in Brantkrick / alwaer pen foorte met gheele ende peerſthe bloemen groeyt: ) Die Dit eyghens beeft / dat De ſtralen Der bloem knoppen — — — gene berber uptfteken Dan de bloemen felfs:want op’t Den ficelf 5 ocks baert mef fijne ſturft⸗ É ———— is / komt gen ——— — — ghewoüs gheboeghde Bladeren; eñ Daer tuſſchen ſprunt een bloem / ZATEN 5 5 Upt den witten roodachtigh oft ljfverwigh / ban elf bladerkens berfamelt / Bie bimen in andere voodachtighe bladerkens begry⸗ - pen / met biupn blauwe draepkens / ende gheele poederachtighe - Hopkens. Columna heet deſe ſoorte Tragopogon gramineo folioy À fuauerubente flore in't Latin. Anderen gheelen Bocks-baert vaa …— Apulien, iw’t Latin Tragopogon alter luteus Apulus „heeft Dicke * _ bladeren /cen Biaem-knop daer bladeren uptfprupten/ met een gezie } dobbele bloem ban witten bladerkens ghemaeckt } ſtraels ghe⸗ wis ren Bt a tweehoormigbe gheele draepkens. Wet facdt is onder dunner dan a —— Domthdrs ig het ſaedt niet vofs / maer grijs / korter ende _Boeks-baert van Theophraſtus ende Dioſcorides waſt in Apulien / feght Fabius Columne/ die dat Tragopogon‘Theophraftië Dio- feoridis crocifolit Ì ig ee Epe Want de bloem is bꝛuyn / aders ; Scorzonere quarta Bes Pannonica an Bld dater „purpurco flote Ban Clufius, De — rkens zjn biupn p ende gheſtreept (oock binnen. — — gpper mg Bb ge — er een witte ftveep Daar vegben/ enen boet tangh. Alle deſt ſoor⸗ hebben veel wit fap/ als — en erenaam at (poolen ji — e ent Fin en — ar ici; War arba cápra oft € vbaert/i —— gf ander giet: — elfche noemen’t en VAE ì nd Goate „or Tofephs floure. ten Dinghs te weſen / Kc: fe Lobel met pe raufop ‘Berba di beceo. Bier te lande worden (ps (erre ghehee⸗ d id Aerd, ®De wortel ban er É nt ——— 1E ER 3 Krachtende Wercdnght. nigbe gheleerde ban beetje / ik aoe De binn bele ecn dee DE B) Es pe — J griet ordt î & andere — — * —— raid nbs à ï si — et * A je Á Het twveede Deel. Bet heeft eyghentlück De krachten ban de Condsilten / ende if feer goedt teghen De heete ſieckten ende ghebreken van de lever / ma⸗ ghe ende borft. Deſe wortel in water gheſoden ende ghedronchen / verdrijft de pine ende fteechtein de fijde : in water gefoden/endemet Supcker gheconfit / is cen fonderlingie temedie oft prefervatijf teghen de pez fie/bergift ende dootelgeke feninighe ſteken oft beten. Dr — alle de gebreken ban De nieren / blaeſe ende dock tan De leber Men pitegh ban Dit heele ghewas een water te Diftilleten oft door de kracht ban’t bier te trecken / twelek op De Wonden ende guetfuren gheleydt De felbe fupbert ende gheneeft : tſelpe ende noch beter / doet het fap ban De wortelen ende ban’t heele ghewas / is’tdat gp doeckskens Daer it nat maeckt / ende op de Wonden leght. Dan het ghediſtilleert water wozdt veel geacht in De pine van De füdejoft pleuris. De teere ende malfche wortelltens ban dit ghewas worden feet goet gehouden om bp’tfalaet te doen; te weten als he felbein cenen porn met laalf · vlee ſch oft Hamel · vleeſch gefoden/ Der nae tuſſchen twee ſchotels met Boter ende wat Azijns gheſtooft worden, De franfopfen eten deſe vor trien (in Dien dit —— tſelfde is met het Indiaenſch Salfifij, alg Lobel mepnt) als Dupcker- —5 gheſtooft / o af met meel in boter oft olie ghebacken / ende met upcker Verkiefinge, be: wortel — Boeks-baert met peerſche bloemen en is foo beguaem riet om in fe ghebrupckt te wefen : want fn fcbönt wat afbaeghende/ rde cad, -trechende te 3 zu: immers ſy is wat bitter ban ſmaeck. „HET. XIV. CAPITEL Van Scorzonera, dat is Adders-cruydr. Gheflacht. B het ghellacht ban Bocks · baert moet oock gevelent worden het ed datin Dpacqnien Scurzonera oft ssorzonera genoemt w —— € Gedaente we Sconsenern eeft langwoipige ige wit- ende aen De kan achaabe, — — sie — * — — De eam bor — — aderen / Die Van — verwaeyt. angina, igh⸗ wat w —— ende kleyner dan dat ban den Bocks· baert. De woꝛtel is w — * blaeme / van ghedaente de andere wafte Sat —— Het achtſte Boeck. 409 langh / eenigh ende flecht/ Ban binnen wit/ an bunten met een Dunne (wartachtigte ſthorſſe bekleedt ende bedeckt. 8 ‚€ Plaete. De Dcorzonera waft in meeft alle de berger ben Dpaegnien / op Bochte / donchere ende Bock hroeck- achtig! be oft vodzighe gheweften : men Lindtfe sock in ®uptfchlandt / te Weten in Duringherlandt ende Bock in Ve hemen / op bolachtighe / berghathtighe/ doch dorn war vochte vlaetſen. € Tijd: An Spaegnien bloeyt de Deotzonera itt Ben Feep/maer í in Doogh-Duptíchlandt geel laeter; te Weten in Braeckmaendt ende Bopmaendt. € Naem. De Dpacquiaerts noemen bit crupdt seur: —* oft Scorzönera , twelck foo veel beduydt / als ofinen epde Adders cruydt / oft Slanghen· crundt zende datmen ín t Latijn fepde Vipetina , Viperaria, oft Serpentaria: welt⸗ Ken naem fp dat gegeven hebben/ nae de groote kracht die Dat beeft teghen het vergift ban de flanghen ende adders: Want de Spaegniaerts noemen Den Adder in hun taele Scurzo. Wp De Doogh-Duptfchen ende elders en heeft Get gheenen cpohen naem ghekreghen: Baerom Gatten” Wp ong met den naem Scorzonera, Hat fg Adderg-rrupdt/lijden. € Aerd. Dit crupdt wordt shedouden voor feet krach⸗ ph: teghen Aben ane vergift/ ende in de pelt. Kracht ende Werckinghe; Den ſeydt / dat Get fap san de wartel oft het rrupbdt van Drorzonera te drincken ghe⸗ abeven/ alle —— ende mededeylinghe van peſtige ende heete fiechten btſett ende verdrijft; ende boven dien alberhande Hergift ende beten Van alle quade atevierten/ Ende ín ried Ban de adderllanghen krachtelijck ende er lijck wederftaet: Tlelve Kie feer nut den ghenen die lichtelijck bez ſwijcken * be — ende Bau hun ſelven door franck: hene die met de Gallende fiechte — EET hd Ber ooghen De Oren Be Dor ene gegeten” is leer om den menfche iakên/ ende alle ————— fap van Be w dy De ooghen ghe⸗ drupt oft gheftreken/fchevpt het gbetieht. — L. DE Spaegniaerts houden feer veel ban dit crupdt : ende bebe hen Dat terft Ben naem Scotfonero oft Scorzonerd ghegheven. Bet 8 3 mede · ſoorte van Bocks⸗haert: Dan het verſchilt daer bar je häere wortel / die niet al le iaer en bergact/ alg bie ban zech mdr anghen thdt in't leben blijft. Fn Spargnien / ende in, Draficktijck niet — van Montpelliers ende in Oo⸗ I Wordt dat —ãS ive wilt —— dan in de an⸗ dere pl — — in En dt ende Dußt ſthl — — — —— Meeſt alle de —— Dit gewas — bladers die van dert Boefte-haert gelijck/maer verni gelüfvigh: dan ſomthots vindtmen tret — of; — heel kleyn rrd enchel/ Ee eer Buringerlandt/ Van het Dpaenfch eri vere — \Aerraam fen van ;te weten / hef —— oort B alen 7 foo men ferpe aenfche Scbrionera met breede Gladeren waſt in Spaegnien / bp be andere Die ſmaile bladeren ES oe veg — ten / alle Bladeren ghedaente De — — die — — ed enne ſoude ponten, mene ep haf €: — ——— wttonmier Dart each feet wel Inet ten. Leéghe Scorzotieta mét breede bladeren art ootk in Goftens tick / Peride ig van Clufus then met naem ban Scorzonc- ra —— latifolia , ende beeft breede bladeren / Dick ende ghelüf⸗ vigh / in de jenghde met apen aje veg | ban berwe bl, met Den groenen ghemenght / wat heet oft — achtiah an —— — — ſprivt eenen peace fieel / luttel bladeren bewaſſen we op hart ‘CiùGus Scorzoriera maior ghe⸗ dat van witte haprighe wolle fs dat — enn — — eenigbe —— a bepdt bewaſſen / ende in meert affchepdefelen ghedeplt/waeruptde bladeren fprupten. kie & " 41 © Leeche Scorzonera met (malle bladeren waft oock beel in Bons garijen / inde ts ban Clufiug befetpeden met naeme Scorzonera hu mitis anguftifola. Deſt heeft cen Vafte dicke wortel / langh /met cen farte bicke gherimpelde ſchorſſe bekleedt vol wit fap;daer upt fprupten vrele bladeren Die an Borks-baert gelijck; coch bafter ende ffpfoer / korter) blacum upt den groenen als Die ban De voor⸗ gaende ſoorte: Daer tuſſchen ſtaet een leegh ſteelken / cen palme hoogt! mer wat korte bladerkens beſett / bolsop ſhn tfop ten Deele foete Draghende als Die van De voorgaende ſoorte: het ſaedt is Klepuer dan dat ban de Spaenſthe ſoozte. Hooshe Scorzoriera fet (malle bladeren Ènde purptre bloeme waſt in Bongarijen / ende is ban Elufius oock be ſchreven / ende Scorzonera clatior eriguftifolia. purpureo flore Pannobica quarta ghehteten. Sp heeft veele Langhe bladeren, klepner ende ſmaller dan die van Loeks-Baert : daer tuſſchen fpiupr Den fieel/ anders halven boer hoogh / hol / maet ſtjf hard / groen / met etteljcke langhworpighe bladeren bekleedt/ nae bovenwaerts in twee oft meer tackekens berdeplt ; voortbzenghende in langhe hunskens pft knoputus een bloeme wat kleyner dan Die ban be andere Scor⸗ zonera met fmalie bladeren / Dan verwe tipt DET blaeuwen put? gurachtigh/ aengenaem ban teuchk / maer niet langh Durende. Baer nac volgten in elek knopken fes / acht oft meer faden/ Die ban de Deononera ghelijck/dre met haer ſtupf ehs wee waepen/ ats fp rijp zjn: De wartel. ie enckel / foo Diek als ben klepnften pingher / mer een Dichte / ban bupten fwartachtighe gerimpelde ſthorffe bedeekt/jnae bobenwaerts rupgh de welcke gequetſt zijnde / tit fap ban haer ghteft / tweſck Dáer nae vofachtigh wordt / eerſt gomachtig van fmacck / ten laetſten Wat ſcherpachtigh. Ver anderinghe. Dierdhelyck gewas vindtmen oock met ſmaller bla z Deren/kortes kuóppen/ Dicker ende koster ſaedt / het ſacdt van Cat tamus gheljckende REE 4 sistj dek CHEN oh À Hlte befe mede-foorten van Scorzonera Bloepen ín April ende sep: het faedt wordt ſemtudts oock in Dep / oft omtrent tbe⸗ ghinfel ban De Braechmaendt tp. % Scorzonera van Italien , ig aldaer Dan ſommighe Caftracant ghe⸗ hceten gheweeſt / im’t Latijn Viperea Lralica. Ep is fer gheſyck ban ghedaente De Hancker-bloeme oft Be Cichorepe ; Dan wordt banons hier Dijgheboeght/ om datſe met De Scoʒouera van naem ene krathteũ ſter Wel over een komt. De bladeren zón oock (so ghefneden ende ghekerft alg Dieban de Kancker · bloemen / maer beef grover, vouwer/ ende wat witachtigt / tenen vingher langh ſom⸗ tors langer/(omtúdes koeter/ wat ruygh / bitter ban fmatck ; De welche ghebzoken zhude / in ſonder heydt in het Vooꝛiaer ende in den Winter meit hachtigh fap Lan Haer gheven : de eerſte bladeren tigshen ín De vonde ter aerden waert berfprepdt : Daer tuſſt hen fprupten fleelén omtrent een palme hoogh / voud/ renw/ Wat rupgh / binnen hot/; met twee oft Lp knopkens; upt de welcke andere geleefde bladerttens fprupten / mereen fjd-fteclken Daer bp : Daer op waſt bt bloeme klaer geel van verwe / aen D'een fide Wat ne ben purpuren treckende: De bladerkens van deſe bloemen zijn al⸗ _degader boor aen fwartachtigh / plat ende dun Bhetandt oft ghe⸗ fchaert/alsg cenen kam. Gefe bloeme ghelyckt De wancker-Lloeme feer wel; Danis wat grooter / ende. vliegt inſghelycks oock met flupfbens oor Den windt wer. De wo tel is (mart van bupten/ an binen wit/ vol — fap/ bitter ban ſmaetk / tamelyc⸗ Ken Dich / ernen vinger langi. Gtt trupdt blüft den beelen Winter, Bver / ende Bloept in Mep ende Braechmaendt 5 ende ſomtidts wederom im ven Berfit. Get waſt omtrent & iterho/ ende op andez “re plactfen dan Fralien. so _ Aerd, Kracht ende Wetckinghe; De Stcorzouera / ende in ſon⸗ derheydt Bie ban Itallen / Geeft alle de krachten bande Lancker Bloemen. Ean in Italien wordt fptegben de pefis Beel gheprefen Want men fiedt Dit heele ghewas in goeden Azijn fao langh tot Dat De helft herfoden is ende Dam dien Asfjn geeftmen alle morghen een Bute te drincken in tijde van pefte. Ende men houdt boor ſeker / Dat den gienen Die fulcken Azijn dickwhis gebruptkt / vrgeluck ende onbeteeft bp de fiechen magh komen / al lager ſy tot ſtervens toe ban De pefte kranck. Cock als icmandt De pefte op fijn f bebe bi ene —— aen Defen Azijn ie neemt/cde daer op gabt igghen fwteten/bp fal op korter tijt ghene ſen. — Er ve peftighe korrfen/’tpeper-korenende Diergelijche ſmet⸗ telgche ũct kten / maghmen Den keancken fop ban ionghe kiechens in gheben Daer dit criwdt ia ghefoden beeft. — Bet felve erupot is oden feer goedt in.de-kinder-pochekens. · Om de beten ban te dulie honden J ende ſteken ban alderhande vergiftigh ghedierte / ſauncn Dit heeie crupdr ſtampen / ende opde ghewende plaetfen leagben. …— 8 Bet water dat van Lit gantfche ghewas irt het Vsoriaer ghedi⸗ oftitieert wordt „ie feer goede tegheũ alle de beormoemde breken; inſghelit ks oe: t ind 8 en ck het water daer vat in geſoden is word oe —— De kortſen die in den Herkſt komen meunfche langh liwen / te gheneſen. ———— en be Wortelen vande oprechte £corzonera ín Italien / nt eromheen make ste Oe: ten: tzûnde/ woorden fp beel ghebrunck tegen De pez et eenen t/ be. i ende bijnae ontallcke ge! (Dic alle in t langh ban Cardanus ade andere t en wel eenen gant⸗ ende fehen boeck vuilen. Dan hee fchine/bat baer kracht vert in Dpar — pls: 2 „mille bloemen 5. In £ H hen “enten verſot ht ie ghewerſt ban een dave Die van een adde gequetſt boor Get ghebrupelk van deſe wortel op korter tüot gheue⸗ datg CER — oe Ei 10 —— 5 — kits Frauſch zut Spae lariat Italiaenſch Camamila; in't Cruydr-Boeck Remberti Dodona. zE Jt A GE OE B LN B Van Camille. Gheflacht. A IL it fake dat de Camille-bloemen tot de tuplkeng ende mepen siet ghefocht ende gheacht en zijn / noch⸗ tang out dat ſy foo Heel in de medicine ghebriyckt wor⸗ den / hebben Wp die hier onder Be bloemen willen rekenen ende beſchrijven. — Can daer zijn veele verſcheyden geflachten Lan Camo- tuttle: Det Eerſte ig het opzecht ſte/ eñ het alderbeguaemfte om in De fiechten ende ghebreken des lichaems te beſigen. De andere zijn Wilt/ ban geenen oft feer klepnen gebrupee Ke, Det Herde is de Hof-Camille/ Die feer lieffelijchk Van reuck ís / ende daerom Edel oft Aoomfche Camille heet, Van elck geflacht Cullen Wp in foo Beele bijfondere Capi⸗ telen ſpreken: dan Bier ſullen wp Han het ghemepnfteende meeft gebrupete/ef daerom het Eerfte cerftelijck handelen: € Ghedaemte. De Gemepne Catulle heeft Dunne fteelen/ anderhalven Boet hoogh / in veele (ijd-tackens berdeplt. De bladeren zijn dun/klepn doorfneden/ (eer Deele in't gez tal; Opt fop bande fteelen komen bloemen Hoort / int midden geel / buytenwaerts wit: Want rondom de mid⸗ delſte geele mentabnulbigpe draeykens van dele bloemen — hein — pe — van de welcke elck een bilon mal is ende langhworpigh. De wortelen zijn dun ende ghevelelt. engs Bi AN d, ON 2 ú ni don vergadert ont te gebrupeken oft te dꝛoogen Koren: ende is —S— — : Xe mee ín de Braeck⸗ ——— en -miaendt,r- 2e ais EREN ' 5 \ “€ Naem.- Dit rupdt ig in De Apo 'tLatij p Apoteken op't Latinfch ghenoemt ; iu onfe taele Camille ende Camo it Dpaenich Mm. erva 1anganiua en Act Behemich 5 wp Het twveede Deel. wy Gebbent int Latijn Chamæmelum vulgare ; bat ig Gemepne Camomille geheeten/om dat van de andere gez achten / Die ſoo ghemẽevn nieten. zijn / te onderfchepden. Pet ie het opꝛecht Chamemelum oft Chamemelon xa- geäsgnnov Ban de oude log Griechfche als LatijnſcheCrupt⸗ beſchrijvers / eñ is een ſoorte Han Anthemis, die fp den toez naam Leocanthemos Acurdrbeue- int Grieck gaven / nae Be witte bladerkens / Die vondlonume dat geel bolleken/ dat in’t midden tan dele bloeme is waffen. Aant / ſoo Dioſcoꝛides betuyght / daer worden dep gheflachten van Anthemis bekent/allegader mêt bloemen Die in't midden geel zijn; maer aengaende De bladerkens/ Die daer rond⸗ om Waffen / van malkanderen verſcheyden: want ín De eene ſoorte zijn Die Wit / ín de andere geel / in De andere peerſch oft purpurverwigh. De ghene die geele blader Keng rondſoinnie het middelfte kruynſien oft knoppeken van de bloeme heeft / is Chryfanthemongeheeten : De an⸗ pere oft Derde ſoorte met purpure Lladerkeng heet Eran- themon, ont Dat fp ín de Lente bloept. Doo blijckt dan/ pat Dele Camille Daer Wp nu af ſpreken de middel-foorte van Anchemis moet weſen / te Weten Diemen Leucanthe- mon noemt / om Dat fp Witte bladerkens om de kanten van de bloemkens heeft. Vogrts foo ſchrijft Alerander rallianus ín het 2. capitel Han lijn 8. boeck / dat Dé Caz mille oock Anthemifium ghenoemt oe Mg à Oorfaecke des naems. Den Latijnſchen ende Grieck⸗ fchen naem Chamemelum Xagdrunror ig ghekomen door ” dien Dat de bloenten Ban Dit crupdt den reuck Ban eenen Appel (Die int Grieckſth Melon Miaor heet) hebben: welcz …_Ken veuch in de ghemeyne ſoorte Van Camille die over af mieeft ghebruycſit wordt / foo merckelijek is / datmen daer upt alleen ſeer lichtelijck foude moghen raden ende odr⸗ Deelen / dat defe ouſe Camille het opserht ende waerach⸗ op Chimzemelum pan de ouderg is: Pe krachten Han onfe Camille gantfchelijck oger een ko⸗ men met de gene die Galenus het Chamemelum toe Geeft gheſchreven. — € Aerd. Galenus ſchrijftvan fijn Chamæmelutn / dat verwarmt ende verdzooght ín den eerſten graed / ende jn ig oft Dun Van ſtof oft Beelen : ef heeft in Lich een ver⸗ teerende/log ende Wijd-makende/terbreedende/ pdel-maz kende / ontdoende ende (chepdende kracht. Op een andere plaetfe ſchꝛüft den ſelven Galenus daer van / Dat het aen⸗ aende de dunnigheyt eñ fijnighept Lan ſtoffe de Goofen eer gelijck is: aengaende De hitte/ bp be Olie wat naerder komt; wiens krachten den menſche ſeer bequaem ende toe- ghedaen zijn / als ſeer matelijck ende wel geftelt zijnde dat is / noch te Geet / noch te hout. ſelven aerd Wordt in Camomille oock klaerljck bevonden door het daghe⸗ ndeeen onfelam, jekg gebzuyck ende foech: want íp ig dock matelijck enen ide onge pr ere cl Baie gan zende boben dien foo is fp dun ende fjn Ban deez —— ende png te keke * — — ceren/ ontſſupten / weeck ende Wijd te maken alt Bat gefwolten/gefloten/in een ghedꝛon — was: met eenen woorde ghefepdt / wordt Heel gheiruycũ ende nuit gebon iel fie arbre: genden in alle tgene dat ſoetelijck ende (tk berde Jantboenentioken ette bedank oft bee. morwet — ee sijn. : _ € Krachtende Werckinghe. Bet Chamemelum / fepdt Galenus / is leer gaedt / ende (oa beguacm als eenigh ander dingh / om De vermoent heydt te benemen / ende verſoet eñ bedwinght alderhande ſmerte ende weedom: Baer-en-boz ‘Ben ontdoet het ende mraeckt Weeck ofte morw alle ghe⸗ fwollen ende nnen deelen des li ende ‘tgene hard is/ wordt Baer voor heel facht ende in dronghen ende gefwol- Wijde oft poel, _ Met hten komt onfe Camomilte feer wel over en: ende weedom / Die Door den rifenden solche inde dermen komen/ _ Sp deet / ende nochtans niet te ghen ende de (mert: bes bupche : 18 oock Leer be- Duaem om e Der lijden te berfoeten. … Ben ghebzupchtfe pock feer nuttelijck ont alle harde berg gel ige erfacht — — ende wp oft gaer te maken /ende fe doen Erhepben, behalen oock Dat. bloeme Het achtfte Boeck. ad Men maeckt ootk een Olie met de bloe z mille / die in alle de boorlepde gebreken fee van pare derd tigh bevonden Wordt / ende leer bequaem om alder hande beemsepthepdt ende llappigheydt der Leden te benemen: ende Wordt ſeer wel ende nuttelijck vermenght bp alle de dinghen Diemen on ip weedom oft (mette te Gerdrij- ven pleeg te bereyden oft te meugdelen. BIV OEGHSEL. ) Egherte Diede Edele oft Roomfche Camille bosr de opsechte Das Tamme Camille houden / hebben defe nemers ds mille Ben naem ban Wilde Camille ghegeven. Maer Dodoneus beeft in Dit Capitel klaerlijck ghenoegh betoont / dat defe Shez mepre Camille den aem ban Chamemielum alfoe wel ende met beter veden boeren magt ate de Edele oft Room fche Camille; de welcke Heel ſtercker is tn haer twerchinghe dan de Gemeptie: nd daerom met den menfhelijcken aerd oft Nature foo wel niet os een komtals de Shemepne : ende is alleen te abhehrupeken daer de De fiechte meer ghewelt dan foecighendt verepichende is. Veranderinge vande Ghemeyne Camille, Wit érupdt heeft vier⸗ Berhande beranderinghen ha losten: De eerſte is De — ffe/met witte entkele biaderkens rondom een geel hoofdeken wafs fende : de andere heeft Die omwaſſende bladerkens Heel geel/ De welcke ſter felden gebonden Wordt: de Derdt heeft dobbeie witz te blaperkens/foo dicht bp een waſſende als in de welriechende Caz mille ghebeurt / foo datmen het middelfte geel ban Die bloemkens friet wel fen en kan :de bierde ſodrte is aders hiet Dan een geek hoofdeken ſonder omwaſſende bladerkens. Sommighe willen Daer noch een bijfde fonte bp voeghen / die ban ons nochtang niet gefien en is / met dobbele Geel geele bloem. Dan Get ie te gelooven/ * door kanſte deſe wilde ende ghemenne faorten van crunden ai⸗ oo veel verſcheyden ghedaenten konnen krÿghen aiſmen andere trupden ſiet hebhen/doort dickwijls verplanten/fnocpen / ende anz dere neerſtigheydt Die Daer aenghedaen wordt ban de hoveniers tude nieusgietighe vrouwkens. — ed Naemen. De q pne Camille heet it Latijn Chamæmelum luteum ban fommigbe ; doch Dien naem is alleen bequaem ale de heel geel is foo wel bupten als Binnen. De Pater wordt oock Chamemelon ghehteten; maer Chame-mêlou ig De Konde @ofterlucie/ om De -ghetoijfe wortelkens. Chameme- Jäm Eranthemum ban —5 — ende andere zn onſe i am&melum purpureu ,Ridders· ſporen. Den uaem 4 m Woràt ban C berwerrers Dez € eg Wrs e/De Brupuz. nettekens/ de Mater ende De Ridders-fporen ghegheven. Traer bet. Waer beter datmen elck crupdt cenen epghen toenaem gave, — mede dat ban de andere meeckelijck onderfchepdenmoght den. … ij Oeffeninghe. Dan aengaende de oeffeninghe die de Camille van nosde (oude mogen hebben die is feet kle yn Want het een crupot fg ban fijnen eyghen aerd Wildt; daerom Die het planten dou / magt bat op Drooghen magheren ende ſteenachtighen grondt fceren. ’ Kerd, Kracht ende Werckinghe, Be bloemen/crupdt ende wors telen ban Camillegefoden ende ghedroncken / doen De broutwen haer natuerlickt kranckhe pdt komen/ tagen af De doode Hruchten ; ende zjn ſonderlinghen goedt om De naegheboorte te doen tupmensende oͤm alle De nae ween te verſoeten / ende alle ſmerten ban de verloſte vrouwen weghte nemen. Daer en is gheen beter dingh tegen de hendt / dan een hadt ban De bladers ende bloemen ban cas mille / daer de Voetgangers hun boeten in mogbenbaden. — - ele rage — — gefoden ende gedront⸗ en/berdrijben en/genefen het Colicompas/dat is den enn Dendera 5 zes ! s ban Camille geftooten/ met wijn én efen alle kort ſen / fonderlinghen de Derdedaeghfche. “ Eamiülleit der ſelber manieren ghebrupekts ſuwvert ende maeckt : trg erg de quade verwe behouden bebhen/ende in De lever i. Lb zn. ; Camille opeen gloenende tic nd nille he bloe: ft ende daer ban een Bieren Deel loots met wijn, ingenomen, is fer goedt tegen de beten van de flangen ende ban alle berot ierten. Water ban Camile et — ef kn kortſe laeutw —— geneeſt volkome⸗ ‚De derdedaegbfche kazefe. * 2E felbe in water ge ſoden / ende ban bunten op de blaele gheleydt / Se eere eide pb ene ee coũa ccucũ Doet Det toate Ene Camil-bloemen, met zjn gedronckẽ genefen De vallende ſieckte. ‚Camille geknautwt/genseft de fweeringhen des mondts” Telve —— ant alien met De water Deumonde ſpoelt daer fp led Sop fipbert ende heylt oock alle oude wonden ende ſweeringhen / cin i ⸗ _ ten ende Daer op ghelexdt / aft alfimer De ſelbe waft met het water Daer Camille in —5 — oe „Dit fel pùt ig oock feer E teghen alle kortſen upt ber. floptbept ind ke oorfprongh geblsende/met Olie vers. mendbt/ ende in Cipftetien gebruptſit / oft andere: in fondertepdt. zegende kortſe die alretde eenigt vjpighepdt heeft; ende alsdan hebben dusdanige clpftetien het aenkomen ban de kortfe dickwijls PE ee meneren be adu oe ba e dꝛdoghe Camiile b veel an bunten meteen facksken’op De fijbe — op Ba je egen * 4 2 alle de ghebꝛeken die van winden Daeren o eorfpronghhebben/ ende den menfche groote weedam veroor faeck Olie ban Camille berfacht alle —— gheneeft de leden Die bermo ept sn: fp maeckt log ende lap al dat berftijft eude gefpaus nen is: Te berfacht ende verſoet oft vermorwt — is en⸗ De fp opent al dat verſtopt ende ghelloten is: ende in de clpfteviert Diemen teghen De kort fen ahebrupckt/ie deſe Olie beter ende dien: — /dan die van de b Bar De Roomſche Camille ghe⸗ tie. Men maetkt bart de Bloemen Han deſe Camille een Olie die Beel blaeuw ban verwe is / ſeer bequaem om de colijcke oft bupcks pijn te ghenefen/’ tsp ban binnen door clpftevien oft anders inghe⸗ gheven tzy ban bupten gheftreken oft anders ghebrupckt: Bet water Van Camille-bloemen ghediftilleert/ende met in oft Scordium ghebrupekt/ ig feer goedt om de maendt-ftonden tè berwecken. Efmbereft t affiedfel ban De bloemen, met Dupe- ker e ghebtanchenishene De fmerten ban de boft. De bladerg ende bloemen moeten bewaert worden/ ende als elck op haet ſepen tent is / in bollekens ghebꝛoght worden. —— moet oock gedroogbt zijn / ende alg’t noot ſal wefen/ fälmen Die met foeten ahetaterùen wijn ingheven / als nu twee Beelen Van De bladers/ alg Lan cen deel ban de bloemen oft woꝛ⸗ tel ; ende Daer en teghen als nu twee deelen ban De bloemen / ende een deel — be bladers; over ander dagh tdobbel ghewicht ver⸗ an … De bloemeri ban Camilie alleen ſonder De bladeren gepluckt / ñ in eenen mortier geſtooten / ende Daer Olie ban Camille opgegoten / worden fot koechskens oft tot Ttochiſci bereydt ende bewaerr. Alfmenfe gebꝛuycken wil / ontdoetmen de krec kskens wederom met De ſelbe Olte/ende men — mede be ghene die de kortſe Verz, wachten/weicker-hande kortft dat het oock zp:.ende De kortere ſai atbter blijven /nat Dat den krancken wel geſtreken zijnde hem ſel⸗ ven in een warm bed wel ghedeckt zijnde to ſweeten begheeft. HET XVE CAPITEL: Van de foorfen van Wilde Camille, dar is Padde-bloemen, Coedille „erde Strijck-bloemen. Gheflachten; DS Cotuta oft Wilde Camille / bat is het twecdd ghellacht ban Camille / is drijdberhande : want een foorte Daer Han fs ftinckende ende onlieffelüjch Jan reuck; ende heet Padde-bloemen oft Stinckende Caz mille: de andere t\wee en hebben gheenen oft immers niet quaden reuck / Ban de Welcke de cene witte bladerkens om De kanten Han de bloeme heeft/ Ende heet Coedille: dE ——— geele bloemen / Diemen Strütk⸗ vloemen noem ze Ghedaehe. 1. Dtinckende Camille ronde groe” e/ by ende malfe vol-fappighe Die lichte⸗ tiek breken afs fp ghekroockt worden / in bele fijd-fteeter Berdeplt / dicker / ende ſomwijlen oock wel hoogher op⸗ ſchietende dan Die ban de Camille, De bladeren zijn oock grooter Dan De Camille-bladeren/ende uyt den ſwoartach⸗ tighen groen / oft denker groen Lan verwe. De bloemen, zjn Ban maechfel ende Ban Berwe de Camomille-bloez men ghelijck. Dit heel se ende ſwaer / iae Bupl/ gantſch onlieffelijck en ſtint⸗ ende van reuck: Waer nae dat het en fijnen naem voert.· 2. De andere foorte Ban Wilde Camulie Coedille oft BRaoc.-ooghe ghenoemt/ heeft feer Beele Han een⸗ der Wortel woort-komende/ dunner/ harder / taepet ende bupghachtighet dan díe ban de Stinckende Camille, enz De Daer aen Waffen Dinne bladeren/Wat langer ende wit⸗ ter ban bie An de Camomille. De bloemen zijn in t mid= den geel / ro nitté — — ende Pad⸗ el eld gele, maer Dan Die / ende ns houtigh/ ct geel elingen: - mn e : ende en ſterft niet fichtelijch le —* maer fommighe igeren —— ſpruyt ———— wedersm upt 3. De berde 1Dilbe Camille/-Strijch-bloemen ghehee⸗ : — beren Be tamelijcken geel fteelen voort / ende heeft blaz Ban de Coedille gelijck maer grooter / dicher en⸗ De noch Witter dan Die / nae den afc hverwighen wat tret⸗ Kende. De bloemen en Sijn niet alleen fn't — en sock tte sk DE aren paer Dentgfeerns — — — atie gin —— Ber reuch / ghel Bie Bande Coedille: de wortel is hard / ———— gosk menighe iaeren iaeren overblijvende, erupdt/met ſteelen/ bladeren ende bloemen/ is or world dick / pe Cruydt-Boeck Remberti Dodonzi: Coedille oft Roe-ooyfeo. Re SS 1 8 Plactë, 1. Did ——— be ielbet ende bouwlanden/n De weghen / ende aen je kanten —— 2. Coedi aft o in de — Be ed — —— — 3·De Strij gemen groepen geel ind Hoo landt ende — bijnae — heki —— als zijn daer men de Coedille bindt : ie in Peber- Duptſchlandt —— inde hoven. € ijdt. 1; De Padde bioemen bloepen met de Camille. 2. Coedille bloeyt oock in de Someriche maenden. · De Dtrijck-bloemen vindtmen L bloepende ín Braeckmãendt —* — — 5* — — ied — van Wilde Camille rup -beminners m⸗ ie * —— foctida / — ee Camomilla fertida; int pebder-Duptfrh Padde ——— Stinchende 5 int —— — BLOED san ssd — Gꝛiecks van e Kynanthemis K ís Dondts- Camille: ; ban andere Kynobotanc —— n niet 2 —— — tijden ow’t Tathuſth Cotula non foœtida / ende tale maer gen Oculus bouis ende Buphthal ch Coedille / enbe Kot-oagie: int —— Kuhdil/ sint Spaeich Manganilla loca, Ojo de — ín’t Italiaenſch occhio di bous. Den felven IL e Fucbfius Was van ghevoelen/ Pat dit Get o Buphchalmum van de ouderg ig; maer We zjn Van mepninghe/ datter gheen ander Het tvveede Deel. ende waerachtigh Baphthalmum en is / dan ‘tgene dat wy hier nae met den naeme Lan Buphthalmum befcijzijver fulfen. Want indien men Dioſcorides gelaosen moet /foa beeft het Buphthalmum van de ouders bladeren die van get Benckel geel gelijckzoft/[oo hp it Grieckſch ſchrijft / marathroeide, wegebpoerdis ende boven Dien een geele oft ho⸗ nighverwighe bloente, Maer del Cocdille / Daer Wp nu gan (preien / en is bau bladeren de Venckel niet ghelijck/ noch de bloeme en ís niet heel geluwe oft honigverwigh/ maer in’t meefte Deel Ban de bloeme/ te weten aen de kan⸗ ten / heel Wits Waer door Matthiolus oock — * is — dat hp deſe Coedille geloochent heeft den Buph- lmum gan de ouders te wefen: Daerom fullen wy dit cruydt niet Buphthalmum noemen/ hee wel dat het met dien naeme ouer albekent is gheweeft ; maer Beel lieber Den naeme Ban Cotula ende Coedille geven / ende voor een fooyte Ban Wilde Camomille houden, Plinius Bermaent in het 7. capitel Ban lijn 26. boeck Han cen crupdt Melan- drium geheeten / tuſſchen het koren ende in Be Wepen voor tz Komende / met Witte ende welrieckende bloemen. Maer oft bat Melandrium met deſe Cotula non fœtida oft Coedil⸗ de wel oer een komt / ende de felffte is / lact ick een teder noch vry om Ponderfoerken : Want om dat Plinius foo Tuttel woorden —55 — int befchzijBen van dit cruydt / en foude ick niet lichtelijck oft vaſteljck Willen verſekeren wat het Melandrzium Booy een cruydt magh welen. 3. De Derde Wilde Camille is hier te lande Strück- bloemen aheheeten / in t Hooghdupytſch Streichblumen ende Steinblumen. Fuchlius fietfe aen boor een foorte ban Anthemis, ende verſekert dattet het Chamæmelum Chryfanthémum ig : Dp gelijck nochtans heel luttel van bladeren ende gheenſins Han teurk de Anthemis, oft Cha- — Leucanthemum, F Eee! eene —— ï lie Mation e/ foo het fchijnt / vo op⸗ vecht Baph nan been ene aoe en noch noch⸗ tans en geeft fp enchelg-ghetwijfe bladeren/fulchs alg die Ban ee phidioam van Diofrorides beſchreven worden. @m dele oorſaecken hebben wap liever ghehadt / pe felge onder de ſoorten Han Corula oft Wilde Camille te rekenen / dan onbedarhtelijck oft met Tuttel redenen Hoor cenigh ander ghewas te houden. p € Aerd, Krachtende Werckinghe: Alle defe loorten San Wilde Camille en Worden ín ſpyſe ende in medicijne nerz ghens ghebrupckt : want haer krachtenen zijn Lan nie: manden noch niet fekerlijck ondervonden : macr boo al⸗ {oa teel alg de reden upt-wijfen kan / foo zijn ſy alle wat Warm ende droogh van aerd / ende daerom de Ghemepne Camille ban werckinge eft krachten eenighlins gelijcken⸗ de/ doch heel ende in alle faken onftercher dan Dies Stintkende Camille woꝛdt gepielen ín alle ghebreken des moeders; bijfonder Gan Be gene Bie Hat Hoor Matrica- zia, dat is =rrupt/ aengefien hebben / ende daerom: alle De krachten die de Matritãria tocgheſthreben waren/ dit crupdt hebben willen toc-cpgenenidat — valſch is ende bedrieghelijck. Niettemin foo en is deſe Stincken⸗ ef niet heel onnut ende founder krachten : tweltk ftanck genoegh upt-Wijft; gemerckt dat alle ftincken= de dinghen de opſti — ———— de lieckten oft woꝛghinghen daer ban de/pleghen te gheneſen. en EEN-O.B-G H.S: E bi D € Brinckende Camille is niet alten ontieffelijelt bart reutk / maer oock bittetachtigh van fmaeck zende 18 ban den hoogh⸗ gheleerden Lobel (midtegaders haer mede-foorte Coedille ghe⸗ noemt) voor het opꝛ Parthenion ban Dioſcorides int Latijn Virginea gf en : Want bp veele redenen 8 Bethoonen/ bat Matthiolus ende andere de Marricaria ft Mater / anders — onecht toeghe ſchreven hebben: g tp breeder verhaelen ſullen / als wp De denn ban dit ghewas upt erp ve a br” bert Be fchrüft/dat fp bepde/ foo wet De frinckende ſoorte ale de andes te fender veuck / | worden ; ende Dar De ſtintken⸗ _ De het Buphthalmum ban 47 us te / ede het Thalietram ban aleriug € t fp den Amaracùs ban Galenug ende r tsende in't Griechg oock Leucanthemis De bladeren ende bloemen Van deſe Beer den reuck t'onderkennen zó ti — e . ie ‚De opec Wilde Camille, in't Latijn —— —7— Th anke ——— — dere ille in onfe t ⸗ ten wordt / is mer drf eed, Dtinckende ; maer de De 1 CEETEE 4 u ———— Het achtſte Boeck. 4i3 Zee-Coeditle, ſeydt den ſelben Lobel (in't Latijn Cotula mari- na, oft Parthenium mariaum minimum, waſt aen Den Kee-kant van Lanquedack / ende heeft klepne ſtreſkens van cen palme langh / plat ter gerden igghende; waer aen blâders groeven } ghefiederr oft gbekloben als Die van De Groote $Madeiteven / Dolfdfwigt } ban teuck de Deinckende Camille oft Éocdille gijelijeh: Debiees —— evi — nief feex — ga-Wiude Camille ban Cluſius Befchiehen ſal by deſe crup⸗ Ben niet heel onbitligblijck oheftelt torden. — —— Leucanthemum Alpinum, om dat fu op De hoogte Berten var Stiermarckt waſt eude in de omliggende landen. Pe bladeren yn Die ban Ben eersten ChryCanchemum Alpinum oft Betgh-Doz Kelaer niet (eer onghe lhck / maer Wat meer ahekerft oft Door-fhez Den/ Dick ende volſappigh / ghelijck meefterdeel zjn be biaderen van Deele Bergh-erupden/cnde oock Han de Zee-crupden: Den fmaeck is bitterathtigh: den reutk en ig niet mercheljch : De fiecten zijn êen panne langb/ teet / cick een bloeme dragende, grooter Dan de Eamil-bloemen/tiwintiah oft meet witte bladerkens tondom ec geel middel-krupnken oft dopken geboeaht hekihende. Dit Erupdt Peeft feet gheveſelde wortelen / ende bioept in De Bopmaendt ende x De Strick bloemen zijn ban Tobel int Latijn Buphktkalmum, Oculus Bouis Millefolij tolio, Chryfanthemi fore gheheeten ende ben After Atticus ban Daleriug Cardbus : in't Booghouptfch oock Rindts duch; tut Franſons Ocildé beuf; int Stattaenfcig Occhio de bone; in't Dpachfch Oje de buey: In Ftalten omtrent Koomen ende elders) alg oock in Languedock / groepenſe ban ſelfs / uot-wore pende Deele Dinne ende teere tatken / anderhalben boet oft twee hoogh / met bladers Die bar De Gerwt ghelitk / maer breeder / enz De een Wepnigh die ban de Cotulà ende Keywaer ghelickende / ſeer beele erde feer Dun / gheljck cert plupmagie oft veder boſtch / arrdigh abefneden ghelijch Die van de Aperoone/ erde van Lerwe Die Ban Den Biboet ghelijch. € ulis betipght / dat het ghemenn Baphchalmum heel waft in Bongacijen/ Gaftenrgek ende Buptſeh⸗ landt. omtrent Ments / ende in Morabien eride in Behemer landt / ende ointrent Hurenbergh. De vrouwen ban Ooſtenryek toemen’t Gelb Kafeblumen; De hongheren Oko zom; Die van Croatien Kachchi jeficach, bat is Dlangbett-rupöt. _ wnd, ; Andere Sttick-bloemen tiet bladeren ende gedaente van de Stinc⸗ kende Camille, ban den ſeipen Tobel befchieen/ waſſen veel du Koomen ende in Langutdöck. Defteelen zjn krom anderhalven fee ‘ban be Cami Giclee Migber bar bere! bart ï ä ghelck / maer, att att tte Die batt — rp „De Bloernen zin gefterver enz De geel/alg Die bart den Dokelacr oft Báunt-Dloete, Ve noemtfe uphthalmüm alrerum facie Gotulæ fetride: x Andere mede-foorte van Strijck-bloemeh, van Cluſius Chryſan ⸗ themuen Valeritinufn gehetten / heeft meeſtendeel niet meer dan ee⸗ nen ſteel / —— hoogh / vecht overepnd· ſtaende / in meer fjd— tacken verdeplt: omtrent De wortel Waffen veele Bladerkeng/ende Back gen den boorfepderi feel / bijride De bladeren ban Be Gerwe ghelijekende/ wolachtigh / ende gebfachttat im’ t aruſt houwen / ſuer⸗ achtigh van ſmaeck / ende Het ſeeber eenighling verweckende: op elck fijd-tacksken ſtaet cen Bloeme, geel/ oft / om beter te ſegghen / goudtverwigh blinckende: de welcke ghedrooght Zijde / beele iae⸗ ten Baer nae haer gulde vervze pleegt te Beljouden : ban ghedaente ende grootte is fp dat middel-knopker bande Camil-bldeme ghe⸗ (gek /vondem met gheene ſterres gewijs waffende bladerkens om: ringhelt oft Bewaffen / riet —— ban reuck We wortel is fecht ende recht / ſtůſ ende vaſt /tamelcken dick / witachtigh ban verwe. Dit ctupdt waft in't vijck Ban Valencen im et vn aen de kanten ban de acherg/ ende neffens de 4: ende is ban Cluſius nerghens elders gebonden Dan daer. Bet bloen⸗ Be in Den Meert. De erde ban Dat landt noemden Dat Chryfanthemum ; hoe twel bat Het nochtans feet deel van het ops techt Chryfanthemum ban Diafcoridef ilt ; ende/ foo deu ſelben Cltiſius bethoont/ veel cer Boor een mede-{oorte ban Buph- thalmum oft Koe voghe te houden is; tert waer Dat het iemandt onder De gheſlachten ban Serwe oft van De Achillea woude ftelz len. Bet en is gheenfing het Chryfanthemum Dan SP 1 ‘welck fommighe gheteerde lieden al te onbenacbteidet willen berfekeren. d 4 „Andere Srrijck-bloemeh van Lafiguedock , ban Lobel Buphthat— trum tenuifoliùm Narbofienfë dat ie Wee-oogte van Langucdeck/ geheeten beeft ferres gewhe gheftraelbe btoemen/die ban de ghe⸗ mepne Anthemis oft Camille ghelijckende/ maer grooter; wiens midden geel knopken oock mert geele biaderkens rondom omrin⸗ gei | ende heeft meeftendeel onder aen wat purpurachtighs / oft jat roodachtighs: apbt De blaoeren zijt Dicker eude bꝛeeder / dan Dit ban het Cktyſanthemom van Balenten / anders ſeer kleyn / en⸗ je wat graeiwachtigh. De wortel is een palme groot ; De ſteel⸗ ters eenen Doet langh/ maer meeftendeel ter aerden berfprcpdt Sulcks moght welwefen’ taberie dat. Fabius Columna Bupb- — en —— flore toro lateo twelck upten Koomen | ende heel haprs· ghewüjſe bladeren heeft: Dan ge losmmen in bei geel. 6 Ë ce —— ede Werckiaghe; Lobel leert ons de cCoedilie gez rip inal’tgene Daer het Pacthenion van Dioſtorides goedt toe ís. Ons gedenckt / ſeydt hy / dat Vondeler ende andere de Cors ‘bille bicktwijls ghedaen hebben tn drancken oft decoctien/ dienende em Dunne waterachtighe berbrande foute endt mietanchalijcke bi meuven daor kamer · gangh af teiseghen. ock ſod purgeert eer wepnigh bw ade eed sb 4 Een 414 Nep van Coedille alleen in moes oft fopkens gedaen / ende ſeer met De (ptoop : D'welcke ban Den felben geprelen Wordt/om Dat fp De verftopthepdt ban de borft ende loofe berdzijft, ende merckelijck water Doet maken / oock harde ghefwillen morwe maeckt / ende wat ſtercker kracht heeft om te berteeren dan Camille. hebben oock deſe ſeſthien iaeren ’tfelbe beguaemelick ghe⸗ bꝛupckt / vo ghende her ieeren ban Kondelet / tot welbaert ban beele menfchen / fchrijft Den ſelben Lobel: ende daeront (boegbt hp Daer noch meer Bp ) heeft het de ſtudenten cen groot achterdeel ende letz fel gheweeft/dat fp Door de koſtelücke Commentaria van Matthio⸗ lus abemeput hebben / dat de Matricatia het Parchenion was; maer Den fiechen noch meerder Iet fel ende achterdeel/Die boor’ t gebrupeh bar een purgerende crupdt (dwelck anderfins feer bitter ende bupl van veuck ie) dat alleen ghebruyckt wordt om De maendt · ſtonden te verwecken / ghequelt p — ig ° 25 Want Biofcorides en pruſt Parchenion hiet Mm de kracht bart De maendt-ftonden te verwecken / ende andere epghene ghebreken Ban de moeder te ghenefen / die De Matricaria ghelij boet heeft / maer alleen teghen De hardigheden ende harde heete ghefwillen. & —— —— gedrdoght / ſendt Diofcoridesjeride met Bontab-ashn oft fout inghenomen / iaeght af Door kamergangh / ſoo wel als dert Epithymus, de geele colerfjckt ende oock waterachtige fegmaticke bochtigheben : daerom is Hie goedt dert ghenen bie kort ban ae⸗ dem eñ onder oor faeck treurigh oft fwaermbdedigh zjn. Terundt fonder bloemen in water ghefoden ende ghedroncken/is ſeer goedt Den ghenen Die Den ſteen helshen / ende kort op be borſt zijn. In water ghefaden/ is feet goedtom Daer in te haden oft te fitten be Proutwen ie de moeder verhert erde ghefwollen ia. Tſelve met De bloemen groen gheftooten/is goedt teghen ’twilot bier ende ans Dere heete ghjefwillen/oft vergaderinghen / daer Op gheleydt. Dele Dtinchende Camilie is goedt De vreuwen als de moeder actfe is / ende ban Der eender (de in D' ander valt / alſ⸗ mene in water ſied / ende Daer it met De boeten Bader, 8 Defe Camille ig oock goedt teghen Dat opklinuuen van de moes, Der; geroken oft ingenomen / in beele manieren Den Beverswijn oft Caftoreum ban werkingen ghelück / foo ban de gheleerde nu ter tůdt ondervonden ig. , — Kracht van de Strijck-bloemen. Ju dien Dé Btrijck-bloemert her Suphthalmum ban Dioſtorides zin / haer bloemen gheftooten ende met was ende olie ghemenght/ doen fchepden ende berdrijvert de koude harde ahefwillen/daer op Bhelepdt. Sommigbe fchrhben/dat de trick -bloemen in wijn gheſoden ende abedroncken/goedt zijn tegen De geelfucht/ ende tesleur deg lichaems weder Doen komen : ’twelck een goede ghetuygheniſſe is Dat fp De Camillen ban Krachten oock wat ghelück zijn : want *tfelbe doet oock De Camille / als it boorgachde Capitel ghez eben is. en — — Buphthalmum, ſepdt Clufius/ wordt in Croatien veel heacht ende ghebrupekt : want de bouwen pleghen Hat crupdt te footen ende klepn te ſtampen / ende loo op allerhande wonden enz quetſuren te legghen : Die Daer mede haeſt tocheelen * ende ghe⸗ rbi iaeght de Dliegen ende Bien; fac doet de Bien ſterven / alfmen Dat atn de Bie-korben hanght. Oft dat enfe Ztrijck-bloemen doen konnen / is ons noch onverfocht; HET XVIL CAPITEL: Van de Roomíche Camille. __Gheflachten; T> Dele, goomlthe oft Welrieckende Camille id twee Deriepe Van gheflachten. Wet eerfte heeft witte bloe men / ende den tgenaem Leucanthemum ; het andere / / ende magt) Chryfanthemum toeghez beeft noemt worden. g-Ghedaente. 1. A. De Gerfte ſche oft Welxiec⸗ Kende Camille heeft veele langhe vonde ſteelen / niet over⸗ epub-ftaende/maer nederwaerts liggende/ende bijnae nef⸗ feng der aerden kruypende / ende Daer aen tot veele plaetfen unt ens oft velelinghokens hakende, De Bladeren zijn Dun / ghefnippelt/ alg die Vande Ghemeyne De bloeme omrin⸗ ———— dobbeie — ts iy van reuckende ghjebacnte de voorgaeũde Geel ghelijck. — Cruyde-Boeck Rembert Dodonæi. Eoomſche Camille met witte bloemen: — 2. De Andere Goomfche Camille brenght oock dunne/⸗ brooſe ende onſtercke ſteeſkkens voort / ter aerden verſpreyt ligghende. De bladeren zijn oock teer ende ghefnipvelt/ bla ran ende epe pner. An fkede van De bloemen ſy ronde ⸗ Kens / ſulcks als in't midden van De bloemen van alle de andere fooyten ban Camille groepen ; te weten heel geel van Herwe/ bloot ende kael/met geene omringelende blaz derkens bewaffen. De wortel is als die Han He andere, Dit gantſche ccupdt ig oock welrieckende / ende niet alleen van reuch/maer oock van Rrachté de voorgaende gelijck. € Plactfe. Berde dele van Welrieckende Camille en Waffen hier te lande van lelfs niet; maer wor⸗ Ben ín de Crupdt-lief-hebhers hoven gheplant/ ende zijn upt andere landen hier eerft ghebroght gheweeft, 3 < Tijd. Sp bloepen in Hoymaendt ende Oogftmaent. q Naem · Men noemt defe cruyden ghemepnlijck int ZLatijn Chamæmelum odoratum , dat is Welrietkende Caz mille: Tragus heetfe Chamzmelum nobile ín't Latin;in't ogb-Duptích Edel Camillen: andere noemenfe Chamz- mielum Romanum: ende oock hier te lande zijn fp meeft bez Kent met den naem Lan —— Camiſſe. r.A. De Eerſte ſoorte van deſe twee geachten noemen wp Chamæmelum odoratum Leucanthemum , datis Wel⸗ viechende Camille met witte bloemen, oft Koomfche Caz mille met witte bloemen. — met dobbele bloe⸗ 2. De Tweede ſoorte Chamzmelum odoratum C en / datis Hoomfthe ende z0dichende Camille met gele Bloemen / oft Oale — nue den Chamemelum toe ſchrijiftt. ; € Aerd. Dele foorten van Camille zjn — Het tvveede Deel: Eoomſchze Camitce met geele bloemey. AR — — — bert graed Warm ende droogt; ende daerom oock mercke⸗ chen krachtigher ende gheweldiger in’t wercken dan de Ghemepne Camille íe : vant haer hitte ende dꝛooghte overwint merckelijchen/ende gact Leer Berre te boven de matelijcke gheftelthepdt oft fachtighepdt met den men⸗ lijcken aerd oper een komende / Die in de Camille daz teks bevonden Wordt / ende de ſelve van Galenus toe⸗ Ende ghemerckt ſy van ftoffe cenighe dunnigheydt ende fijnighepdt hebben / daerom Hebben ſy een grooter kracht om te ontdoen ende ſcheyden oft pdel-maken dan de Ger e Camille doet : maer omt De (ele oorſake zijn ſy gock bequaemer ende flapper in het facht oft morw · ma⸗ Ren / ende De [merten oft pijne-te verdrijven oft te ver⸗ en. € Krachtende Werckinghe: @m den boorfepden aerd bie Dele Melriechende Camilie-bloemen Hebde / falmen Die feer nutttelijck ghebrupcken/ alfmen wat herme Berwarmen oft Ban een ſcheyden / oft pdel-maken wil’ _ dan de Ghemepne Camille bekent is te konnen doen; te Weren in De bate emmen berepdt om te doen ſwee⸗ ten / ende de gaetkens oft doorgangen sd patented 10 nen ende te ontluprkten: in de welche dele foorten Van Caz mille gheenfing te verachten / maer Hod, beguaemer të Gouden zijn ban de ghemepne Camille: Want ſy zijn machtigh om de hupt/die te leer ghefioten ende berftopt was / vooſer ende te maken / ende het [Weet doen —— / ende maken dat het lithaem eenen goeden xeuck kright / oft ban hem ſpreydt. BIIVOEGHSEL: I en is bijkante geen ander Camille bekent oft d — De forte ban de Roomſche Camilte wordtoock wel ghe⸗ bonden ens rondom De geele Dopkens oft midz Ì d / in aller manieren batt bladeren / reuck ende De ander ghelijck; maer ín alles klepner. De wor⸗ tel ſprunt oock alte iaer op cen nieuw wederom upt. · — De Ke Tamilien bloepen ſomtüdts in Braetk⸗ Pce. Pop grove fet vert Barpeen t beldt / fepdt Lobel / in Enghelandt omtrent een milt oft ban Tonden / op gras Het achtde Boeck. zis Ahtige ende oock Dore plaetſen; alwatr be knopkens ban be bloe men/ende oock De blades om haer —— veel aerdigher zn Dan Die ban de Si ne Camille. Bet waft oock i B fchen bp 4 le, & aft oock in Italien tuf anp vering li tir< widt / ende in Dranchrijck tuffchen Ocffeninghe. Senb — — teoeffenen: want hoe⸗ men dat meer — floebt ende fcheert) hoe het beter ene dbs tilligbljeker groept : darrom wordt dat Deel gheplant op paden bft berheben bebden/Daermen in den Bomer op pleegh te Bitten oft te ligghen; in fonderhepdt in Engbelandtidaer Dit trupdt ober al F pt ende daerom alleſins Sbeplane Wordt. aem. ®it crupbt heet Roomfche Camille , om datmen atie goede crupden dien boornacim pleeg te gheben / als de Roomftbe Allen / ende andere: want in Ftalien ende Dranckeück twordt het eames in De boven gebonden; ten waer bp Tibolis als Aerd,Kracht ende Werckinghe. Defe Roomfche € a À \ 7 mille kan al td dat De Shemeyne Camille toegefchreben wordt; maer is veel tachtigber/ ende gheenlins ſos lieffelgek oft foet in t wercken ale Die: Daeram moetmenfe met berftandt ghebruncken. De Dproop Die ban Dit crupdt } te weten met bloemen, fap ende witten toit dertien ef feer goede teghen De milt fucht / geelfucht ende … Darmen met Dit crundt meer upt· rechten kan / fatmen upt bet Byvoeghel ban de Ghemepne Camille mogten haelen. — „HET ——— Van de Bruynettekens. — SSGhellcht. O M dat ſommighe Crupdt-befchrivers de Brupnet⸗ tekens voor De Derde fooyte van Anthemis houden/ ende boor een mede ſoorte Han de Camille rekenen; daer⸗ id ei —* en * en ek * oprechte ——— be⸗ t wy bevinden / dat ſy tot een arte derjaheflacht behoort. Barurnettekens. Cl 4 NES — € _Ghedaente. De bloeme die wp heben: zhe p hedensdaeghs ghe⸗ mepnlijck Byupnettekens pleghen te noemen / chiet ůpt paer wortel leer veele fteelleng / die in noch meer andere id-feelliens verdeylt worden, ende gheftreept Sijn oft in de lenghde gheboret / van verwe groen : De bladeren zin dun / de Camillc-bladeren oft epghentlick die Gan de Dtinckende Camille ghelijckende : de bloemen en zijn níet groot / van ghedaente met de Boter-bloemen pad een komende’ fracp ende behaeghelijck om fien / Pm 4 k 416 verwe menie-tood: de welefte bergaer oft afgevallen sijn- de / bolghr daer een langhw orpigh Joof beken oft knopken nae/ van Deele vonde fpitfe upt deet groenen wat ſwartach⸗ tighe oft beter brupnachtighe (Aden bp EEN ghevoeght oft vergadert zijnde ghemaerkt. DE wortelen zijn velelach⸗ tiah. ®it heele ghewas heeft eenen grafachtighen reuch/ Die wat (waecrachtigh ie/ doch niet (oa {waer als ben veuck van de Padde-bloemen nochtans met ben reuck ban de Edele Camille gheene ghelit keniſſe hebbende. 7 < Plactfe. De Bruxnettekens waffen ín feer veele lan⸗ den ende vijcken ban Europa / in de bouwlanden oft fio= ren⸗ velden / tuſſchen De Spelte / Gerſte ende ander koren voortkomende: dan bier in Nederduytſchlandt wor⸗ den (pr ín de hoven abefaepet ende onderhouden: € Tijd. Dp bloepen in de lomerſche maenden / oft ín Den Mey / Braechmaendt ende Hoymaendt; lomtidts pock wel Wat laeter mtiaer. € Naem: Wy noemen defe bloemen i giüfetacle Bruy⸗ nettekens : ſommighe Hoo ——— heetenſe Feld⸗ töfzlin: heele gheieerde van defe tijden hebbeule Eranthe= mum Hedberg gheheeten : maer nochtans oft fp woor Get opzecht Eranthietnüm; dat is het berde gheflacht Ban Ari: themis, bp de ouders alſoo epahentlijck genoemt / te hou⸗ den zyn / Dat en ſoude nfentandt lirhtelijck konnen verlſe⸗ Keren/ oft mmers met goede vedenen betjoonen. Want het Eranthemum / indien Diolcorides te ghelooven is/ Heeft een bloeme De Cainille-bloeme ghelickende / dat ie in't midden goudtverwigh oft geel/ ende in de oinldopende oft daer om waſſende bladerkens purpurverwigh. Maer de oritringhelende bladerkeng van defe bloeme die WP Brupnettekeng noemen / zyn wel purpurverwigh oft me⸗ hie-rood ; dan het middenfte Daer ban en is niet geel Van perwe. Twelck ons gendeghſaem ſthnt uyt te wijfen/ dat het gheen ſoorte van Anthemisenig/ oft gheen mede= fooyte van Camille. EE er _ Pieronpmus Tragus is van ghevoelen / dat bie bloeme Diemen nu ghemepnlijck After Atticus noemt / in't midden geel ende, vondom blaeuw welende / Get oprecht eñ waer⸗ achtigh Eranthemäüm ban be ouders is: Ende fuchfiug Houdt Hoor Get opzerht Etanthemuin; de fidderd-[pozen díe wp boven beſchreven hebben : maer den Äfer Atticus, bie van Marceilus Dirgiliug Amellus flosgeroemt Wort, en heeft gheen bladeren de Camille-pladeren ghelijck; enz de boven Dien De verwe Ban de bloeme en ksint met het Eranthemm / foe het ſchijnt / ni wel over ven: ende _ Be Gidderg-fpozen en geli En et Eraachemumn noch ban erwe / noch van ghjedaente van bloemen : want de bloe⸗ mé van den After ; foo wel alg van de Gidders-[po- xen / zijn blacuw van Gerwe: eude Daer- =teghen Was de bloeme ban het Eranthemum roofen-tood Ban Herz we/ als Plinius betupght in het. capitel ban fijn 26, boeck, Daeront en mag: en Ban defe twee crupden boor het Eranthemum ban de buders ghehouden elen; ic heel in der Die rup cwelek wp nú Bt at: it CCUPDE p prette= hen noemen / Flos Adonidis ; bat is bloeme ban Adonis: Welck een ior n wag upter-maten feer Van de Gode Dinne Benus bemindt/ foo de vude Poëten verlieren. Maer andere gheiboven / dat Adonidis fs anders gheen bloeme en is ban pe genen ee Ine noe⸗ men want den Porrt Opidius ſchryft in het laetſte van het 10 boeck van line reg glenn en bloeme Han Adonis def upft. ———— Li aveps Wiek den windt, beteertent; Als Plinius betupalt in reggs zr, boeck / ſchꝛvende aldus : De: e de Anemone, en gaet nimmermeer epen / ten zy dat den Windt : Waer van Dat Ip hae ren naam oock voert. er dat onfe Hrupnettekens gee⸗ ne ckeniſſe met de one en / te mercke⸗ q AerdKracht ede Werckinghe. Tele Brupnettekeng _ en werden in gheene fiechten oft des ens : Dan foo Deel upt den fmaeck te oordeelen is⸗ pe pane manen Cruyde- Boeck Rembert: Dodonæi. BILJVOEGHSEL. D & Bꝛurnettekens worden van Cluſius wat klaerer beſthꝛe⸗ ven / met haer mede ſoerte. Be ghemeput Brupnettekens/ ſeydt hp/ hebben tentn ghefteeepten oft gheboorben ſteel / meer an⸗ dere fijd-tachen hebbende : De bladeren zin bijnac alg Die ban De Camiller groen) Gier tte Daer langle De ackskens ongbefchickz telijck gheſpreydt Opt uprerfte batt deſe tackskens Waffen de blaeren / niet fee groot/ ban acht oft meer Bladeren ghemaeckt / ban verte dotcker-rond/ ende bijnae ſwartachtigh / ale ghe⸗ Drooght menfchen bloedt zin t midden zin beelt fwartt dracpkens: bit midden vas De bloemet werdt Daer hae Dicker als Be bloeme vergaet tude puplt upt in een langhachtigh boofdeken / bergaz- Deet ban beele vonde facpkens / boor act pits / eerft groen / Daer hae wat grachwachtigh wordende / ende [EET haeſt afballende, De martel is witachtigh/met luttel befclinghen begaeft/ ende ver⸗ gact alle iaer. Saerom moet Dit ghewas van faeBt bernieuwt worden. Bet beghint van Mep af te bloepen: ene daet af boort aen nieuwe tacken poortbꝛenghende plee) het tot Den Wer fft toe ghedurighWjek te bijben bloepende. Defe foorte-en heeft € luliug derghens int wildt ghevonden; dan alleen in De hoven ban de Lief-hebbers. Î Ì : — _ Andere foorte van Bruynettekens met ofangie bloemen waſt ban ſeifs in Italien / Spaegnien / Languedotk Ooſtenrijck ende Booghoupefchlandt / tuffeben tkoren meeftendeel grocpende/ enz be in be Mepmacet bloepende. Dit ghewas is het boorgaende ban freeien ende bladeren wel ghelijck : dan Die zijn in dit crupdt Bleecker groet : ſeifs oock en zijn de ficelen fog feer niet ghetackt: de bladeren zijn Wat fachter / ENDE niet foo menighvuldighlycken ghefnippelt. De blpemen zijn ban langbworpiger bladerkens gez maeckt) ende sijn ban verwe orangie / Doch bleecker Dan de blaez meu bart Die ban den Supheiheyl met orangie bloemen : binnen in ftacn oock fwarte Dracpkens oft haprkens : upt tmidden van De bloeme komt een upt-puplende hoofdeken / fich ſelben oock ver⸗ thoonende eer De Bloeme heel open te; ‘twelck daer nae oock langer wordt Dan Hat ban De boorgaende ſoorte / ende is oock dunner dart bat: het faedt is bat bant voorgacnde loo ghelück / datmen t daer ban niet en ſoude konnen onderfchepden. De wortel is Die bande Ghemepne Brupnettekens cenighſins ghelick / bijnae geelachtigh als de wortel van Dpvr kervel oft Sryſerom maer bergaer Deel eer dan de voorgaende foorte : (elfs het heele ghewas en blijft - ſoo langh niet ober als het andere. ‚ Naem. Defe foorte van ghewas is bekent met den naem Flos Ádonis; Dan Die ban Montpelliers Gielen Dat bier boortidts boe? een ſoorte ban Anemone; in’t Latin Anemone Monfpellia— na, als upt Lobel blüjckt: Dan Adonium Van Dioſtorides is het Doronicuin, alg fommige bermoeden. Die ban Daflen-landt Fijen ple foorte met hoog roode glinfferende bloemen / Day⸗ vels-oogh. R 6 —— „ Aerd, Krachtende Werckinghe, Ben ſinatck / ende den veticht ban deſen crupbe bewoſen kiaerivck ghenoegt dat bet warm ende ‘Draagt is ban nattwen / ende daerom Dé Camille / (onderlinge de Btinckendergelijek: maer ig” tfake Dat Dit erundt het waerachtigh ende opzecht Eranthemum is/ ſoc ieſt ſeer fonderlingen goedt tegen Den flcen. Immers het facdt van De Brupnettekens met glinſte⸗ tende hoogh roode oft blammende ende gloepende bloemen die in t landt ban Dalen Diwvels aogh gheheeten worden j is fees Krachtigh om den fteente doen rijfen ende upt teiagen : waer mede het Eranshemum ban de ouders / foo niet ban ghedaente minften ban werckinghe / ghelijck zijn. E ; HET KIN GAPITEES Van Buphthalmum oft Koe-ooghe vande oude « Cruydr-befchrijvers- f — * Gheſſacht. — D E Coedille / die wp voren belchꝛeven hebben / was Ban fommighe oock Koe voghe oft Buphthalmum nae De ghedaente Bande bloeme gheheeten/ maer t’ons recht : daerom Fullen Wp nu een ander cruydt gaen bez lijcker het opgerht fehriiven/ 't\welck Wp houden epghent uphthalmum oft Koe· ooghe Van De oubers te £ | dan eenigh ander gheflacht / onder het welche Dat nu ter tijdt van Veelen nt wordt. ——— ¶ Ghedaente. Het truydt vat wp Buphehalmuss, Koc· upt fijne wo Yen dyp/ vier oft meer Dunne ſteelkens / eenen et oft meer hoogt; aen de weltke rd ed Diep — ende loven oft dunne bladeren/ alsde Penckel- ha et en * bladeren zijn/ dach veel dan He Venckel· bladeren· @p’t Fop ban delſe ſteelkens groote bloemen voort ⸗ be Goóudt-bloemen ghenoe / Echoon bleeckathti⸗ eghen Hoort t weten Han veele Ls Ben bb een prrgndert ende gehoopt, De wortelen sit dun bd velelachtigh / die van het Swart Kies cruydt oft cractum nigrum ghelijck. Het tvveede Deel. msSuphzttzalmum oft Koe· ooghe der ouders. Plaetſe. Dit ghewas groept Ban ſelfs ín meeſt alle He landouwen Dan Hoogh-Duptfchlandt ende Behemen / int ongebouwde Woefte plactfen : bier ín Neder · Duptſch⸗ landt en bindtmen’ nerghens dan in de hoven, « Tijdt. Bet bloept in Mey oft Braeckmaendt. _€ Naem: Wy hebben bit crupdt den ouden naein Buph- thalmum, bat ig Koe· ooge oft Kundte-ooge/ willen ge wen / alg den bequaemſten Die wy vonden / ende Die alder= daer mede obereen komt. — Dan meeſt alle meuwe Crupdt · beſchrijvers zijn ver⸗ —— van meyninghe in het noemen van dit crupdt: want ommige TRE dat —* een ſoorte van Swart es cruydt oft Helleborus is: ſommige andere noemen’t —— andere Sefamoïdes : een ander gheeft het den naem Helleboraftrum ‚ dat ig Walfch oft Baftaert Hies⸗ Kengaende bat het gheen Swart Nies trupdt en is / loo is het te weten/ dat de oude Crupdt-befchrijerg tweederz hande gefiachten ban Swart Pieg-rrupdt oft Veratrum nigrum bekent hebben : het cene van b den Lau⸗ rier ghjelijch/ ende ban Hrucht den Selamum het ander met bladeren die met de Platanus bladeren wat — een ko⸗ men / ende Gebben facdt dat Lan Cnicus oft Cart abelijek. Maer onder gheene Dan dele twee gheſllachten . boeck / met nacme heodo us Gaza in t Latijn oberfet/ Aurelia; maer Dat ſoude wel mogen weſen het Elichryfon Daer w in’t Capitel af gheſproken hebben. Gefnerus vefenift oock een Chryfocome,Bie éen foorte ban Wildt Bies is. Ben nacm Chryfocome woꝛdt in't Latijn Coma aurea phergtefet / dat is Sulden krans : ander noemen Dat Amarahtus luteus ; in 't Ita⸗ ltaenfch Amarantbo giallo; om dat de bloemen oock feer langh duren alg die ban De boorgaende ſoorte Elichryfon g t. In't Enz ghelfch beet het Goldrflower, ande Motheworte, Ander noemen Dit ghewas Linaria aurea: wiens mede-foorte ban Fabius Colum: na befchreben wordt / met naeme ban de Chrylocome Plihii & Dio- fcoridis: Bande bloemen Daer van bergaen feet haeſt / ende vers Waepeneer Ban Die ban opzecht Elichryfon. Bommighe tekenen Targum, Tragum,oft Dragon , datmen hedens daeghs foo beel u het falaet ghebrupckt / woor een mede-foorte ban Chry(ocome ; maer Doo; wat redene / is ons onbekent/ ſeght Clulius. Bet He- Kochryfon oft Elichtyfon ban fòmmigbe/ ig het Llepn 2alfem- eg ap Tragus heeft de Ofyris Auftriaca voor ichipfon ghehouden. en det ſaedt ban Dit ghewas is klepn/dat ban be Mariole vne gtje: lek / maer Klepner/ cos / ——— De wortel is fafelachtigh ende Dun / ban ggn pn de pperus ban me Eiemni oft ronden € gheljek oock Boen be bloemen / ende 'tatebrelcrupot. De plante bloept veel fe in Duptfeblandt Dan bindende, ede zen Datt in an zjn Dena ten Van Chuſius ende Lobel befchreben. E Duytíche Chtyfocomt In Duptfchlandt/ ende oock twel in Brabant/groept op favelachtigen grondt cen Chryfocome; hebhens wo f bladers / Die Dan het Kuer⸗ crupdt oft hemeyn Grap — ghelijck / met —— —S— mee t ſaedt langhs de 4 Scecha citrina attera waſt omtrent Nimes ende Montnelliers in ede, ende is de boorgaende ghelick/ maer gheheel teers Der / | i ranckac Ne, pleten. muten ende 1 Be fieden ) — si N B eten er eeh niet &famen —— ———— is t ſaedt malkandes k/k — citrina altera fönder reuck wordt fomejes ts ghevonden omtrent i i luſtigh bm ſien / ban ghe⸗ nochtans zijn de bladers bree⸗ ten palme hoogh waer sp dat groepen beer dean * anaber bloemen, Die ban De ander Sccechas cicrina gelijck eeriats fins gheljekende die van de Wilde Latoutwe. De wortel ís niet groot / houdtathtigh / ende gheher ſonder veuck. Die crupdt is Het achtfte Boeck. 429 min bekent Band’ andere. Sommige houden Dat Boor De Deutilla⸗ ria ban Gefnerus.’ ‚t. Eerfte Wilantſch Motten-cruydt met bladeren van Rofma- rijn waft in Dpaegnien omtrent Salamanta ende in Drancke tijck omtrent SWonrpelliers ; ende kryght den heeten fomer door nieuwe bloemen / ghelyck fp oock Doet alfmenfein Arederlanut faept. Befteelensijn anderha wen voet Goegh/dun, geys/ ende als met witten dons bedeckt / ongbefchicktelek bewafien met langbe Dunne ſmalle bladers de Rofmaryn-bladeren ghelijck / oft nacty fmaller/ aen De bobenfte fidewat groenachtig, aen oc onderfie rijs : upt den oorfpronck ban de bladeren fprupten de fjd-fteeiz ens /met klepner bladerkens bewaffen/ Die omtrent het tfop niet (oo dient bp eert en ffaen: op't fop ftaen beele ſchelferachtighe bloemen / lepner dan de ghemepne Vhijn-bloemen / geel oft goudt· verwigh; De welcke bergaende Wat brupuer worden / ens De kleyn ſaedt inhouden in flupfkens fchuplende. De wortel ix beudrachtrah! Bardt/ ghetackt. Dit crupdt is met eenighe fwacz righepdt welvieckende / heetachtigh ban fmaeck. In Spaegnien Wordt het Manfamlla, alg De Cann ſie gheteeren ; fomtyts Romero J— Dat is Zee-Kofmatijn ; van de Mooren van Granaden ilcann. —8 2. Tweede Wtlandtſeh Motten-cruyde mer bladeren van de Olijfboom waſt op de oude muren Ende droogte dorte plactfen ban Spaegnien / erde bloept in den Meert / oft in t begiufelban den Apꝛil. De fteelen zin eenen boet ende ſomthts anderbalven hoogt } witachtig ende wolachtigt / bier ende Daer bewaffen met blaz deren als @lgfbladeren, langh / facht ende met witten dons bez Deckt: op’t upterfte ban de tackskeng waſſen fchelferachtighe oft ſthubbachtighe bloemen/ Die ban het Agerarum gelijck) bieeck ban berwe, De woztelen zijn fwartachtigh. Dit ghewas is oock welrieckende / erde wat t'famentreckende ban fmaeck. 3. Derde Wilandtſeck Kleyn Motten-cruydt waſt oock in Spae⸗ gnien / ende is leegher bande boorgaende ſoorte niet hoogher op⸗ ſchietende dan een vane: ende heeft tonde gryſe ſteelkens / onge⸗ € fehicktelijck bewaſſen met lange fmatte bladerkens/omtrent haer tfop in klepner fijd-tackskens berdeplt; op de welcke maffen een / twee oft Dep bp een ghevoeghde fchelferachtighe boofbekens / Branw oft bron ban berwe/ inhoudende bleecke haprighe bloem? Keng. Op Dit ghewas Heeft Den ſelben Clufius de Cufcura fien 4 — —— vah Candien, upt Candien gheſonden met den ban Scoechas Cretica, is De Tweede foorte van Motten. niet ſeer ongbelijck . De ſteelen komen een oft twee t'feffens upt De worcel ende zitt rond / anderhalben Boet boogh/ met geh fe wolachtighent bekleedt / ongbefchichtelijck bewaſſen met veele bla⸗ beren een drwmbreedde langh / oft langher / het bierendeel vaneen dupmbreedde breedt / aen De bodenfte fijde groen) aen de onderfre Arijs : omtrent ’t (op ban De fteelen komen andere Klepne tach: Keng boort / met Klepner bladeren betwaften. Werupterfte ban de roepkens oft tackskens eyndight ineen bloot Kael fteelken / fams thts enckel/ ſomtüts do bbel / met geenen wolathtigen dons: op elck ie ſtaet een ſtheiſeracht oh hoofdenen oft knopken/als dar ban De kozen-bloemen : Waer upt fprupten de Bloemen ban beele geele Dracpkens t ſamen vergadert. … Bier bp hoort (als miffchien her ſelpe wetende ) het Heliochry= fon Crevicum Daer Bellonius ban ſpreeckt / feggtbende dar het in Candien waft/ ende in het laetfte ban de Braeckmaendt bloept / Ende Dat met ſultken menigbte/ bat de Haſen daet onder ſchup lem ende —— orde het Lago iwirbia, Dat is Wafen-leger gheheeten. Helioc ryfoù Creticum , ban Honorius Bellus he chreven / enz be Eleochryfon oft Eliochryfon gheheeten / ig miffebien mede- (oorte bart het boorgaende crupöt : want / gbeljck Gp aen Cine het is een heel fraep ghewas/beelmer gtüſen fiug geſchreven heeft / Dons bedeckt / met langhe ſmalle bladeren/ ende ſteelen een fpanne beoogt : op wiens tfoppen betle fchoone goudt-geele bloenikens waſſen / in De vonde krans gewis — die tot flupfkens verz gaen ; maer boo? batfe tip beghinnen te worden ghepluckt shnde (Alg Boban oan be Kga | ende Van her Motte⸗ trupöt oock (chrjfe) eer fprifen / altor bijen duren / ende haer goudt ·geele blinckende verwe behouden/ twel berftaende als fp op ten drooghe plaetfe bewaert worpen; Dit ghewas wordt inde — ban Italien hedensdaeghs veel gheoeffent ende gheacht bladeren zijn Die van S haphanum bijnae ghelick;ende de tee len bieb he enk. igh ſteelen tel ſprupten J omthots tachenti eene * alle met bloem-kranfren bewaffei foo hat eel heek ale die ad gbefprepde kranffen ban een cenigh met bepde ſyn uptgez te armen niet en ſoude obervatten. In het landt ban flozencen blijft De wortel veele igeren leben, alie taer nieuwe fleelen ende bloemen uptgtebende. Defebidemen wafien veelbpeenf neg Eten ele fonen aat Doogber — ſteeckt tuftende bjfonder opeen epghen langbworpiat bloem is dn oft ban Beele — ek, De guld —— berfamelt De guide rk febelfeten zón dan boben; die aliengh zund te wefen / met haer goudt geele verwe/ n ſon⸗ derheyt teghen de Donne ghehouden / d oghen ſe jagende: inboegben / dat dit ghewas niet onder zeden —e— magh / nae De ende goudt-geele verwe. D, glen de Grieckſche brouwen (in ſonderhepot Die ban C andier) be rid 430 ſeer beel te ghebruycken / om haer hooft ende fchouderen Daer mede. tebercieven. Daeromfoudemen deſe bloem beter Amaranto gialla gft Amarantus luteus moghen noemen / Dan eenighe andere forten van Rhijn-bloemen. dz Aerd ‚Kracht endeWerkinghe. De wortel ban dit ghewas / ſeght Lobel / heeft eenen fpecerijachtighen medicinalen ſcherpen ende bijz tendeu ſmaeck / met eenighe tfamentreckende / maer niet re ſeer Groote wid Wiens ſeer groote kracht wp verfocht hebben in de Tangte fieckten van de leber / Die oorfpronck hadden upt ſhmach⸗ tighe bochtigheden ende grobe dompen. Teghen de verhitte lonz gher en wordt het niet fonder fchade inghegeben; maer wel alg Die gheraeckt oft vermortot ie Door finckinghe ban furc waterighe oft {oute ſjmer achtighe bochtigheden. Waerom datmen de Woorden ban Dioſcorides beter oberfetten ſal fegghende dat dit crupdt goedt is den hij ve oft de ghene Die kortop de hoeft - zjn; dan ofmen fepde/ Dat het goedt is teghen de berbittinghe oft — van De longher ghelijck denfelben Lobel ons wel ermaent. En lee Wendie: De woꝛtel ban dé Chꝛypſocome oft Rbhijn- bloemet ban bupten Op den buxck ghelepdt / boetalderhanden bupckleop ophouden / ende ín ſonderheyt het roodmelizoen / alſoo wel als Get Ruer-crupdt/ wiens mede-foorte dit ghewas ban fommighe ghthoudenis. De Spaegniaerts Ghebrupeken be eerſte diemde ſoorte Wart Khin· bloemen oft Motte cruydt teghen het Colicompas ende — oft pine fnden bupck ; tidts het affedrfel van dat crupdt te Drinckengbebende. … … * trens “Ander ghebruyck. Be Rhútt-bloenien hebben den naem Mot⸗ -erupòt ghekregben / om dat be bloemen Daer ban in 4 leer-fcrappracpen ghelepdt/ De kleeren bewaeren ban Motten erts De Schieters. HET XXVIL CAPÍTEL: Van Cypres-cruydt. EN Gheflachten. oet Arns A de gheflachten ban Eliochry ſon ende Chryfocome N moet ooek bolghen dat ghewas 't welck om de ghe⸗ Daente die het met den Cppzeg-boom Geeft/ Cppres-ccupdt gheheeten wordt : want het heeft oock goudt · verwighe ronde bloemkeng als het Eliochtyfon ende de É bij n· bloe⸗ men boen, ende Wordt dichwijts oock bp de krauſſen ende kroonen ghedaen / ende heeft tenen goeden oft immers ſtercken reuck. Dele wordt in ettelijcke ten ver⸗ Deplt: van de welcke Wp hier vijf verfchepden ſullen gaen delt hrꝛdven Cxpꝛes · cxuydt⸗. — BA wi, bij 1 Me UID OI) * ——⏑—— J — F gaende eerſte fooyte ban bloemen Cruydt-Boeck Remberti Dodonc. < Ghedaente. 1, Wet ghemepn Eppyeg-teupdt waſt hoogh oft recht op met een houte riop firupcksken / Waer pt feer vele voepkens als tachskens ter lijden upt Komen ghefproten/ dun/ ende ghemepnlijck anderhalben goet hoogh/rondom bewaſſen met Glepne langhworpige, fmalle / ghetande bladeren: upt’t lop Han elck voepken fpryupt een eenigh cond bolleken / Dat ín ftede van de bloe- men is / ban bele draeykens bp een ghehoopt ende verga⸗ dert / debloemen van Gepnuaet/ ende De middel· knop⸗ Kens ban de gege wen — — —— Wepnighsken, wijder op verſpreyt ſtaende / geeluwe ban verwe: de welcke in doncker⸗brupne ſadekens verkeeren oft veranderen· De Wortel is houdtachtigh ende herdt. Dit gantfch ghewas oft heefterken is foo Wel van ſteel⸗ kens alg ban bladeren witachtigh oft gris / lieffe lijck viec= kende/doch met eenighe fwaetighept oft fterchighept daer bp ghenoeght. EN indeed ypreé-crupdto. dé Di tweede foorte ban Chpres crupdt fe be booi nte ſeer ghelij lan⸗ grijs van 3, Derde C Á ij ende upts dromend Bintec ren — /ende van ghedaente ban bere bie ban dean (ogen ban Epa erde see: afte de foopten van bit beeftecachtiag ah der . Het tvveede Deel. facht ig wel Get gherzennfte ende beft te binden vanalle: De andere zün Leiden ghelien / ende foo ghemepn niet, € Tijd. Sp bloepen in Hoxpmaendt / ende ooch wel in @ogftmaendt. g Naem. Men gheeft alle defe crunden eenen ghe⸗ meynen Latnſthen naem / te weten Santolina: dan hier te lande heeten ſy ghemennlůck Eppes. Sonmighe houdenfe beoy- den Chame-cypariflus oft Leeghen Cpz pzes/ Daer Plinius af ſpreeckt; maer bp is foo kort ende bekrompen in de befchrijdbinge van lijnen Cham-Cyparif- fus,bat upt fu Woorden die vaorfepde meyninghe noch te voighen noch te wederlegghen en fchijnt te Weten: daerom en verſekeren noch en loochenen wp dat niet; maer de gez ne die het Cppecs-trupdt Loor Averoon Wijfken houden willen/ende wt Latijn Abrotanum femina noemen/3zijn / nae mijn goetduncken / feer verre verdwaelt / ende bedro⸗ ghen: want Averoon Wif ken is ban bladeren den Ave⸗ roon Manneken gehts Weten Ban ghedaente (eer nae bv. de bladeren Gan de Zee Alſſen oft Abfinthium Seri- phium treckende / maer hoogher oplchietende / ende hee⸗ ſters gewüile boomachtigh wordende. Daer-en-teghen is delen onfen Cypres oft Cypzes crupdt een ſeer Teenij ghe⸗ was / ende niet foo hoogh alg de Alſſen opſthictende; ende bovendien van bladeren niet den Zee Alſſen /maer geel beter De Depde ghelijckende· Ban het Eliochtyſum; van ong Bozen befchreden / heeft Deel meer ghelijckeniſſes met Averoon Wijfken/dan dit onte Cpyjrefjc-rrundt doet; aengbefien dat het Eliochtyfam gan bladeren den Averoon gheljckt/ ende Ban reuch daer feer nae bp komt : hoe wel dat het nochtans / nae mijn ghevoelen oock gheen Loorte à De krachten ban bet Wupterg-ccupdt heeft / ende beguaem is om te ban Averoon en is/ maer een ghewas op fijn telgen / ban — — lt) dige ccup pr t van brachten warn ts ende dzꝛoogh / tot in oe hadi gracd. ————— — * ende Werckinghe. Het ſaedt bar Cypres met prancke oft fpijfe inghenomen/ is feer krachtiah om de women des buycks te verdrij ven oft te dooden: Plintug fehrijft/ dat het — Chamæ · cypariſſus oft Leeghe Copes gheheeten (twêlck onſeker ro oft voor t felige gewag tehouden is Dat wp nu beſchrijven) met wijn te drꝛiucken gheaheven / feex krachtigh ende nut fe om Het vergift ban aldertande langhen / addergende ftoypioenen te wederſtaen / ende frhadeloog te maecken. € Ander ghebruyek. Men pleegh de bloemen oft kranl⸗ fen ‘an dele crupden onder de krans trupden ghenoeah te ghebzupeken/ om daer kroonen af te meteen / oft de mẽptu ende tuplkeng te vercieren. BIVOEGHSEL. Deinende elen ſoorten Ban epen ok — wenn geget — tus gheven. D t meer ke abana Á in Dedt:€ doch met: — — amen dit ghedaas Herba camforaa , Santolina ende Ciprefina; ende ghe⸗ dꝛupcken dat in al’t Daer Den Alſſen toe nut is. Wier te landt | Woim-erupdt., De fteelkens ban —— dr crupdtsijnin De bewaſſen met piercen heel kogt ende klepme Sherande —— —— mortel is dich, beeb bongo bn etek % D * Dié tt * Eh — te — Het achtfte Boeck. 43t foo heel bladerkens / dte oock foo grijs niet enzhn alg Die vend terftt foorte, maer grijfer dan Die van De toerde. Ve wierde heeft blader?n als Rofmarijn-bladeren / maer klevnerendt ſmaller niet ſeer gleïterft : De bloemen zijn grooter Dan Die ban De andere foors ten/ anders De felbeghetijck. Ap waftin Spaegnien / ats oock de volghende. De vijfde foorteis van haeren epqhen aers klepner dari De eerfte / anders De felve ſter gheihtk. De ſeſte foortt heeft groene fieclen ende bladeren / oock bitter ban ſmaeck / maer niet (os achgijes naem ban reutk. 8 4 5 Alle defe ſoorten bart Cluſius befcreben eit verlit zen Haer blades teu nimmermeer. De Spatuſche foorten worden omtrent Datar manca met den naem van Aeraon Wifken in't Spaenſch bekent; maer in't Rijck ban Caſtilien heeten fp Tomillo perruno, Dat ig Bondts-Tiijm/ Thymum Canitum in t Latijn. Den vaijtvermaerden Doctoor Lobel heeft een mede-foorte ban Def crupden in Drancktijck omtrent Get ſtedeken ban D. Waris min fien groepen: De welcke Hp befchrijft; Ende is Ger Cppes- crundt foo ghelick / datmen qualgck D'eent upt D'ander foude kenz tien ; maer Berplant zijnde) herandert ſy haer aente ende goeden reuck / doch ſoo ſeer oft men kan Dat ter vooꝛ een geſſacht van dit as Asp noemtfe Zee-Alfen van Diofcorides , , met ghedaenite van ghemeyn Cypres; in't Latijn Sériphum Diofco- tidis, Abrotani fêminz facie. Fabius Columuna Bermaent oock bark een Bergh-Alffen met bloeien als Die ban Cppres-crupot/ in't * Latin Abfnthjum montänum Abrotoni feminz flore: dan datis merchelijrk cen middel · ſoorte stiffchen C ppres · crupdt ende Alſſen. „ Camphorata van Mont pelliets wordt Ban ſonimighe bp de Cpz pies· cxruyden gherekent andere bp het Deldt-Lppres) ende fat daerom Bier oock mogten vermaent worden: het heeft Veele dun⸗ ne rethte ſteelen / eenen voet hh / dicht bekleedt met bla derkens als Loꝛcken · loof / De ende laf Bari (maeck; niet een heutachtige wate. Lobel noemtfe Camphiorara Monspelliaca , ende houdtſe boor De Chamepeuce oft Humilis Picea, Die Plinius ſeer prij te⸗ ghen de pijtie in de lendenen ende rughz· graedt. Wo ſeght datfe alle Brooghen f fupten / ende alle wonden toete Geelen : foo Datfe vau deſe Tppres· crupden merckelicken verſchilt. Camphorata van Monspêlliers. bet Câpí Je — u cht elien/ale pe eds wetchiagke 18e boreke ven Leende iki bie it ggn GDbEGAvn go c en) Saal zin Li m —— „Smmers bet wordt in fthept ene rap? ſt Jd: t de droage blanésert al 43 HET TVVEEDE DEEL Het neghenfte Boeck. Van de VVelrieckende eruyden „ende Krans-cruyden , oft tot Kroonkens ende Tuylkens dienende. VOA ED Boksen ss AÉ de bloemen volghen de Welrieckende cruyden, de welcke dickwijls by de Kranſſen, AZ Kroonen ; mieyen oft Tuylkens ghedaen pleghen te wefen. Want alistfaecke dat Pli- nius betuyght, dat de Heydenen in oude tijden , wanneer fy eenighe hoogh-tijden oft all TN feeften ter eeren van hunne Goden hadden; op de welcke ghemeynlijck eenighe worfte. Bk Ks linghen ende andere oeffeninghen ghepleeght wierden;de Winners mer heele racken oft meyen van boomen oft heefteren vereerden oft kroonden ; nochtans hebben fy naederhandet (als oock: inonfe tijden gebeurt) de bladeren ende ſpruytſelen van de cruyden felve in hunne kranflen ende tuyl= kens gedaen, om hunne kroonen cot vercierfel tf van Goden 't fy van menfchen te maecken: wel vera ftaende;als die eruyden flechtseenighe bevalligheyc oft licftelijckheyt van reuck in haere bladeren had. den. Daerom hebben wy defe ende dierghelijcke cruyden in die neghenfte Boeck willen befchrijven , om dat fy mer de bloemen veel gebruyckt zijn: ende de befchrijvinge van de Boomen ende Heefteren ; daer de ouders hunne meyen af pleghen te maecken ; fallen wy torgheleghender tijden ende plaetfen » uytſtellen. Van de Ghemeyne Marioleyne ende Edele Marioleyne; Gheflachten; 2 Ei & twee gellachten van Marioleyne / die Wp de eerfte ftede onder De rang-erupden gheven / en zijn Han den anderen nerghens ín Herlchepden / dan alleen in De grootte ende grovigheydt Lande bladeren ; ende daerom Wordt de eene eyghenljck Marioleyne gheheeten / de an= dere Edele Maris ſeyne: dan behalven defe iſſer noch een vander ghewas in onfe tael Grove Marioleyne genoemt / dat cen baftaerdt-{oozte Ban JRariolepne is / ende onder de gfeflachten Ban Ozega inhet 17, Capitel deleg Boecks ban ons beſchreven (al w , 7 — __ Ghedaente. De Marisleyne is ten ende heeſter⸗ at htigh gewas/ gris oft witachtigh / oft aſthverwigh int aenfchouwen / {eer foet ende lieffelijck van reuck / ander= Balve palme oft ceren voet hoogt; voortbꝛenghende dun⸗ né fleelens oft uptprupt{elen/in berfchepden fijd-tackg- heid Berdeplt: aen De welthe waſſen klepne hp nae vonde ladetkens / lacht et el mam ve verwe: op hét fap ban dele ſteel komen boort bijfter kleyne witte bloemkens/upt fommiíghe aderkeng ſpruytende/ de aderkens van Origenum Heracleoticum oft —— ban Sꝛega ghelick/ te weten kleyn / langhworpigh eude alef oft ſchubbekens aen ma ghe⸗ ERE — oꝛrtelen zjn dun. en vindt Dit crupdt fomrijdte Tepne/ te weten de groot fte eygentlij de kleynſte Edele FPariolepne ; in D Maioran ende Meyran; in Vanckrijt arone; in Spaegnien Mayorana,-M: Italien oock a de rd t mnſch Pera noemt ende het kleynſte Mr: naem metonfe Edele Marioleyne over De fchijnt te wefen ; maer noch meer ende merckeljcher Doo? erg / ende meeft alle de gheleerde ban dele sjden de befchrijvinghe van het biede Het tweede Deel. Marioleyne Feer wel ober een komt. Want de Mario⸗ iepne ig cen ſtruypckathtigh oft heefterachtigh truydt / met bloemen die Han de Orꝛega ghelijckt / ende met witter oft gryfer bladeren / ende noch beter oft foeter rieckende bloe⸗ men ; fulchs alg Dioſcorides betuyght fiinen Marum te wefen / ſegghende aldus : Det Maron oft Hyfobrion ig een feer gemepn ende bekent cruydt⸗ ſtruytkachtigh; van bloe meden Ozega ghelijck: Dan het Geeft Veel grſer oft wit⸗ ter bladeren/ ende beter viechende bloemen Dan den Ozega doet. 4 pe Aengaende dat ſommighe in plaetſe van Sampfychum de MNarioleyne pleghen te ghebrupeken/dat en ſtrudt geen⸗ fing teghen onſe mepuinghe; ghemercht dat oock felfs in tijden van Galenus bet Marum ( dat wp de Marioleyne fegahen te wefen ) in plaetfe van het op omme in De bez repdinghe Han de lalbe / Die Vnguentum Amaracinum heet / gedaen pleegt) te welen/ als den (elven Galenus betuyght in het x. boeck van de Antidota , ferrghende dat JRarunt geel heter Ban reuch fg Ban Sampfychum;ende Dat daerom get Marum jn de geneefmengeltngen begonſt is gebruyckt Worben/ ende het Sampfychum als llechter van reuck perworpen is ende wederlept. Dit ig De oor aecke geweeſt / waeroimde naelomelinghen van Galenus den Marum oft Maiorana goo) Sampfychum ghehouden ende met dien naem aenoemt hebben. _ Aerd. De Marioleyne verwarmt ende verdrooght in den tweeden gracd. à q_ Kracht ende Werckinghe: Marioleyne gheneeſt de Roude ghebreken ende ſieckten van de herſſenen ende van den hoofde / in heedaniger woegten dat fp oock gebruyckt oft nahe wordt. Ì , Dele Mario ghewreven ende in be neufgaten ghe⸗ et ſ den neule opgenomen / Doet ſteken / oft het — BR pgen ——— Hee PA ee taepe ighepdt die jn Ü * et hl Ertjete, —— ſteeckt pivuita gienaemt / ende Deet het dot Poe Marioleyne geknauwt zijnde / oft Ban bupten op⸗ relept/ verdvift ben tandtſweer EPS _ Sp doet oock de piſſe vijlen / enbe alle waterachtighe Bochtigheden ghemackelijcken af komen / alfmen Die met genighen dranck inneemt; eude verweckt de maendt- fronden Ber BOUWEN. —— fen voeghtle oock bp de Aptidota oft middelen die⸗ men tegen berg hift ende ſmettelicke oft peftighe lieckten pleegt te bevepden, EN , De häeit sarialepne ende Mater wondt ment —* crupden hedensda⸗ toegheſche te weten ele ende ove Marelepne / ende oock De Sughelſe J ende —— e pam De Engtelfche ee was bier boortijdts ban Dodoncus um enghe⸗ glhetweeft; oe wel bp bekende Dat Galenus Marum zeen heeft 't welck met finen goe | 5— i al ui ———— 1 gerer ban truck ozb ebon, fe) bet oprecht Marum dat ans wel abelijck : dan Den. Want (als — — sche — nt 1 A amoientwaft } bet Featiaenfen oft bet enùe rauwer Yet is beel teerer van bladeren dan onfe ghe⸗ Enele Ff — ende foo veel krachtiger ene beter ban reuctij bat DE L e voor een wilde ſoorte te Den is Bp de Candiotſche vergt Enghelfche Marioleyne (hiet te lande foo ghe {om bat fp in de hoben van Defe landen upt Enghelandt cerft ghel is een neet erlpdt/ De Sate Sd, rioleyne niet (eer J — bꝛipu groene bla⸗ EE pre bande abe SR violepne. hiet haprachtigh maer effen ende en sin purpur⸗ Calmen breeder in het el van Grove Waris⸗ ‚Grove —— ſullen wy met De gez p befch:jben. Dan L 1 r ik Maioram úft Meyeron ; in't Engbelfch one : ommige noemenfe int Latijn Amaracus Maiorana noftras: ende de Edele noez e van Edele Marioleyne. Men bindt een faorte î gBariotepne / die De kouwe ban Den Winter is ver⸗ draghende / ſeght Lo el; amderfing en is fp De voorgaende niet ons 5 Kraypende Marioleyae ia in't naevolghende Biboegdfel bez Î Het neghenfte Boeck; 43 Oeffeninghe van de Marioleyne, De Mario faept ende gheplant ban wortel ende ae De Sp groept gleerne op donckere fchaduwachtigtje plaerfen / in tel gemefte ende berte aerde / maer moet Dickwijls befproept zijn. Z fal ſchooner groepen / is't datmen Die in't begthinfel ban dea Bos * berplant. Maer de wortel moet boor De vatten ende mupfen ewaert zijn; want deft beeften zijn De felbe groote bpanden. ‚ Aerd, Kracht ende Werckinghes Gen ĩooghe ban SBariotepne ghemaeckt / ende Daer mede ghemaffchen BEODbt be ſinckinghen o — — den hoofde. J p Daer de Mariolepne in gheſoden ig/ Dickwijls ghedro ken/gheneeft allerhande ſieckten en kouwe es id à ADariolepne in witten wijn gheſoden / is feer goedt bel gedrone⸗ gek rd as t — deghinnen te laden / ende Die De dꝛoppei⸗ iſſt be nde hun water niet Wel en konnei — hebben. wanen In dien de Marioleyne het Marum ban Dioſcorides i nae het fchrijven ban De oude Meeſters/ warm eũ dꝛdogh doeg tot inden derden graed/ ende (foo Diofcorides Schrijft ) ban krach: ten de Water- Munte feer gheigek · ende gheftooten oft gewreven is t feet goedt ãheleyt op De voorts-etende í } ende di ſter Wel tot alle 5— bꝛeken. Mar idieyne is ſeer goedt Den genen Die niet tel en konnen rí oo: de verſtopthepdt des hoofts, alfmen Doûr het crupot felbe oft door het fap van't felbe het niefen verweckt. Daerom ghez Brupeken ſommighe de Droogte bladeren in heraockingte, oft door een pypken den roock ontfanghende / ghelijckmen met De bladeren van Taback oft Petum pleegt te doen; Daer Wat Jote-mufcaten- goeder bp — oock wat Groffelg-nagbel-poeder. artolepne in witten Wijn ghefoden Doet De Drouwen ha une ef” kryghen: ’tfelve Doet fp met eentn —— et. _ @ felbe crupdt ghedꝛooght ende met honigh vermenght / d fchepden’t gheroͤnnen bloet / ende De Blauw gheſllaghen — es gaen/ daer op ghelept. * rk : Mariolepne met fout ende edick is feet goet gelept op den ſteeck Van de feorpioenen/ ende Beten van de (langen. Een plaefter ban Mgrioleput met olie ende waſch ahemaeckt/ Derteert De koude ghefwillen / ende is feer goet ghelent op De leden —— | zijt. E ſelve crupdt ghemenght met Gort/is ſeer goedt gheleptop de ont Der ooghen ende ghefwillen. znde / Doet oe ber om eting ere me foelrieckende ende bertwarmende falven rede ee roteert biecht É Î a cht om haer: leken veuck / ende is beel heter it potagien / WE Lohe sbar té welcke een olie ghediſtilleert erde ghemenght met cinfel ban eener haes / met een weynigh mufcus/ ghehouden wordt boor een (onz Deen fecveet om Den aerbeydt Ban baeren te voorderen endere p à 3 Wan defe ende dierghelijcke krachten Geeft Dodoneus in't nae⸗ volghende Capitel Ben optechten Sampfychon ende zr er ber —5 toegheſchreven / nae De leeringhe bande oude Crupot · ISHET Tie APITEL Van Sampfjchum oft Amâracus ; uyt Dioltorides; hbeophraſtus, ende andere: — ‘Greftacht. 5 7 3 Et Samplychon wordt bp de ouders verſcheydent⸗ HEA befeijpeven; daerom heeft het ons goedt gedoght iu Dit Capitel te ver haelen het ghene dat Dioftorides/ Theophraſtus Plinius Birgiſius / Catullus / Gale: ende meer And:re Daer Van vermanen; om te bez nus __ toonen / Dat het Samplochon gheenlins voor onfe Ma⸗ ríolepne / maer goor eenigh ander, ghewas te houden is. Pant Diofeorideg ſchruft / Dat Sampfychon oft 8 tacon gheen heeſter / maer een leegh cruydt is / in Deele tacken oft ſteelnens verdeylt / ter aerden ligghende; dan hy en maeckt daer gheen verſcheyden ghellachten Hans ten waer datmen’t nae de plaetle Baer het geoept Loor bijz fondere fooyten foude willen houden : Daer-en-teghen log rekent The — Dat lelve in fijn 6. boeck onder De erachtighe krang-rrupden/ Die in De hoven gijefaept worden : Pivgiliug ende Catullus houden dat oock Boor gen Brang=crupdt / oft Geeftere ; Wiens bladeren ende bloemen /-om haer ghedaenteende goeden reucks wille⸗ fn de kroonen ende mepen ghebrupckt Worden, PDhie nius /nae de mepninghe van Diocleg/ ſchryft oock/ dat Sampfychoni ende Amaráctis eender hande ghewas is. Dan _Gaienug houdt et Amaracum ende Sampfychum 4 verlcheyden cruyden / eude velen d 6 — 434 De befeijrijbine he die ſy daer Han gheven / en komt met de FWartolepne met Wel ouer een ; daerom is het te de nchen Dat Het van de Marioleyne verfehepden 18. ó g _Ghedaente. Dampfpehon / ſeght Diolſcorides / is een ſeer ghetackt oft geel eeligh ghewas / langhs der aerden Grupypende/ hebbende rupghe ende ronde bladeren/ Die vande Calamente met (malle bladeren ghelick; feex ſterck ban reuck / ende heet· Theophraſtus ſchꝛüft / dat tet Sampiychon (eer overvloediglycken geel facts voort⸗ brenaht/ dat leer goet ende [oet Lan reuck is. Plinius bez tupght oock / dat het Amaracum oft Sampfychum {os geel facbts voortsbrenght alg Averoon Wifken. Pirgilius fcheijft in fijn eer fte boeck Keneidos / dat het een heefter is pic feer fraepe bloemen voortbrenght / ende cen ſchoone oft liefijcke lommer oft ſchaduwe van ſich geeft. In voe⸗ ghen datter niet veel befchepdts oft ſekerheydt upt hunne Woopden te haelen en ſchynt te Welen, g_ Plaxfe, Sampfychum ; foo Dioſtorides betupabt/ waft in de landen &pzicumende Cypres / ende oock in Aegpptenlandt ; het is oock in Dicilien / ende infgbelijche in Durien te vinden / Loo Plinius ſchrüft. — € Tijd Theoobhraſtus vekent het Saimpfychon onz Ber de ſomerſche bloemen; die oock. betuyght dat het waft foo wel van facdt als gan tackskens in der aerden gheſte⸗ ken oft geplant: t ſelve berfekert Plinius oock. ° Naem: Dit rrupdt dat Wp nu Sampfychori noemen/ wordt van Die ban Cyzicum ende ban Sitilien ende Van pen FRedicijn Diocles (leght Plinius in het 2. capitel ban fijn 21, boeck ) Amaracum A'udpexov gheheeten: Virgilius in fijn eerſte boeck Aeneidos / ende Catulſus in het Bꝛup⸗ Toft-ghedicht ter eeren van Zulia ende Mallius / noemen. dat Amaracus: dan in Aegypten ende Surien was dat met den naem Sampfychon beft ende meeſt bekent, Maer hoe wel dat alle dele ſchry vers Den Amaracus ende Sampfychon goor eenderbhande ghewas houden / uochtans / ats Wp boren oock Bermaent Hebben / ſchrijft Galenus, dat ſy gerfchepden rrupden zyn / ende belehzijft elch een van Die bijfonder in fijn epghen capitel ; ende betoont; dat fp oock eyghene bifordere krachten hebben . Maer het is te Wez ten / dat Amaracus pan Galenus anders gheen scupdt en ís dant gene Dat Wp Parthehiuim oft JDoeder-trupdt noemen / ende in het 15. Capitel van ons tweede Hoeck belchreven i8 3 't welck hier upt goedt te verſtaen ie: ten gerften/ dat / loo Dioſcorides oock verhaelt / het Parthes hion Pan fonumighe Amaracon genoemt wierdt; ende ten anderen / dat Galenug nerghens Wan eenigh Parthe- nivm en bermaent ;’t Welck nochtans een leer ghemeyn truydt is; Dan Het Was hem met eenen anderen naem bez Kent / te weten met Ben naer Amaracus; Daerom fullen De ionghe lieden in het Lefen Han Galenus boecken Bande Krachten der onghemenghelde gheneesdinghen (int La⸗ tijn de Simplicium medicamentoram faeultauibus ) wet toez fien/dat fp niet bedrogen en Worden; Want met den naem Amaracus en moeten fp aldaer anders niet verſtaen dan het 3Bacder-crupdt/ Dat de andere Parthentum noemen. Aerd. Sampſychum, ſeght Galenus/ 18 dun Lan Deelen ende fijn ban ſtoff / ende verteerende Lan krach⸗ ten/ alg verdrooghende ende Verwarmende in dert derden graed. ¶ Kracht ende Werckinghe: Diofcotibes ſchꝛijft / Dat —— daer Samplſychon in gheſoden heeft / te driuc⸗ p ghegeben/ feer goet ig on: de waterfuchtige menichen bülonder in’t ber van de liechte: het Wordt En jn end De ke Je | indenbuprk oft darmewhebten. 7 Pp betupght ooch/ Dat de dorre bladeren Han Samplp- thon met honigh vermenght / ende Van but De lauw gheflagben plaetfen Des lchaer be inter nadien vat Boen de maen oogt hamer. * — De felipe bladeren met ende edick vermenght / wo den Leer nuttelick ghelept op de fteken ban de Scor⸗ @m de oken / berftupekte ende npt de leden ſchoven — genden boren be a: rein men vermenghtle alleen met en ghebri pock met groote baete om Be wa⸗ tevachtigge dicke ghelwillen te Doen Fincken ende Verz Cruydt-Boeck Rembert Dodonzi. gaen : want fp berteeren ende ontdoen Leer krachtigh⸗ Ick. Sommighe vermenghen defe bladeren met Geel fijne bloeme oft ſtof Ban gherſten meel / ende legghenſe op de ontſtekinghen oft verhitt inghen der doghen. Andere vermengenlſe met de ſmertverdzüvende dingen/ acopa gheheeten / ende met de verwarmende plaeſteren/ pappen ende ſalven. q_Anderghebruyck: Eheophzaftus ſcheijft / dat het facdt ban Sampſychon om Lijnen goeden reucks wille gedaen Wierdt bp de [alten ende alten die De ouders plegen te berepden om Gun lichaem mede te ſtrijcken / op dat ſp genen goeden reuck Ban h unſouden gheven: De tacken/bloemen ende bladeren ban dit cruydt wier⸗ den in oune tijden feex Beel by de krans ctruyden gedaen / eñ waren Beel gheacht ende gebzuyckt om Daer mepen/ kroo⸗ nen / krauſſen ende tuplkens af te maecken ende te vlech⸗ ten 5 ende dat meeftendeel om dieswille Dat fp foo goedt gan veuck ende ſoo lieflijk om genſchouwen Waren, q Verkiefinghe. Wet beſte Sampfychum Wast ghene dat uptde Eplanden ban Eppes ende Cyzitum quams Daer nae volghde dat Han Egepten-landt, — BIIJVOEGHSEL: DE kortheydt bande oude ſchꝛivers is oorſaecke datmen het Adensdaeghs veele crupden gheen oude naemen gheben en kan, Diemen vaſtelück derre berfekeren De oprechte ende eypghen naemen te Wefen ; twelck in gheen criwdt meer Dan in Den Sampluchus ende Maxum bliijckelijck ig . Dan Lobel is ban ghevoelen / Dat het naebolghende ccipdt den opzechten Sampfuchus oft Amaracus fouz De moghen wefen. : Kruypehde Marioleyne, ban LobelSampfuchus Diofcoridisghes Heeten / oft Amaracus repens; behoort / foo bp ſeght / wacrachtighet Marioleyne oft Amaracus ghenoemt te zijn ; want fp en geoept niet met vecht opgaende tackskens / gheljck De boorſende / maer kenppeude langhs Der aerden/ gelijck Die bart Buendel; wien datſe anderfins ban bladeren, ghedaente ende grootte ghelick is. Deſe is in Nederlandt ghebzoght gheweeſt don: eenen pelgrim weder komende ban Jeruſalem. î HET II CAPITEL Van het Ghemeyn Marum oft clinopodium. „Ghedaente: Et ghewas vat Ban meeft alle Crupdt-befehpijkerg Heoesoarne Marum gheheeten wordt / is heeſterken / leer liefwijch ende aenghenaem van teuck/ anderhalpen Boet oft twee fpannen hoogh opſchietendes hebbende Dunne teert ſpruytkens / ghetackt / ende houtigh: aen De weltke waſſen alepyne bladerkens / die Han det hardachtighen Thym oft ghemepnen Quendel ghelit⸗ kende / maer witachtigh ende grys / ende Wat grooter pe Witter dan die: opt fop ban de ſteelkens — fonxuigte als haprachtighe oft wolachtighe hoofdekiens, — se Prag ne oft ringhes⸗ bewaſſen; uyt Be welcke bijfter kleyne witachti ———— cele —— Dt guydt waft in Spaegnjen her lin | be dorre woeſte plaetlen / midtſgaders den : ban 1 Peberduptfehlandt ende elders wordt het in de Bier in Pe t ei fn be lomeriede manen Beta hoogh: als oft zingeghens / bat fommige * ban dien —— kens i De wortelen zijn dun JRE € dan Het tweede Deel. Bhemery Maxumw oft Clinopodium · Ney RC 7 ae — DSN NN — M —S ſteele waſſen / als bie van —— doen / ende ſommi⸗ geen ot 88 vergadert ſtaende als een rond voetken rt hous hoofdeken ban een ſponde pft bedftede ſchij⸗ nen upt te puplen : De bladeren berk bie van den oprerhten @uendel oft Derppllunrahelijck / te Weten witac fucks als Dioſcorides betup pobt dat de bladeren Van nn leen gan Orega: — kee be ophraz deden ——— ree daer Wp nu e Bes met het €lt ——— ii dei oo wordt * um Ban od Herz — zint water/ Ee 5 — —— 2 —— —— — tweltk Het neghenſte Boeck. 435 Clinopodium en is niet bequaem om De wꝛatten / wellen / wenden / knobbelen ende Weeren die aen De buptende ze⸗ nuen komen/te genefen oft afte desen vallen er vergaen; maer ig beproeft ende verſocht em de doode vrucht ende naegbeboozte / dat ig de ſecondine / af te drijven ende upt Den lijve te iaeghen. BIIV o EGHSEL, En naem Cli dium is ban biet bo 1 Den —— oft foorte ban Serpyllam, — hedensdaeghs Onfer Bꝛouwen bed-ftroo noemt / an bp beeft daer nae fún — —— ende dít crupdt e sobere Clino- podium genoemt / want dat ban bladeren den @uendel eenighfins ghelückt / nochtans daer ban foo deel verſchilt Dat Get beet beter met Get Clinopodium ban he ouders ober een fehjnt te komen. Dan den naem —— beeft wat gelijchkeniffe met Den naem ban Bed-ffroo ; maer Dat Waordt kan berfchepden crunden toe gpeepgbent Worden. Lobel befchrift dierghe crupdt met naem aftic.van de Frangoyfen , oft bet welrier! Helenium Ban —— wbt get Boor het oprecht Marum ban de ous s Cf het Clinopodium ſeght bp de Acinos te weſen / die ghelück / dat veele — nu ter ot Se Dat Marioleyne foude Marum; ende Dat oock de felbe —— he —* ben Marum oft den Maſtit ban be te noemen Clinopodium : welck crupdt nochtans luttel met Clinopodium ober een komt in verghelijckeniſſe ban De gene Die top fullen fretten. Oock veuch / ſmaeck ende berte betoonen / Dat Amaracus / Oregaofteer — is / eũ daerom Geeten’t de Fran⸗ ſopſen Mattic,‚om dat het beter — ende lieflijcker is ban Ore- wa oft Urupende sMariolepne. Maer teghen Defe redenen heeft Boreneus de fone ghejogdt. Marum van — „int Marum Syriacum. Wan dit l aldus: Is t dat iemandt het boorgacnde Wel en ſd ebert hebben; en goeden Marum van Cortufus, Ban Lobel op andere plactfen Tragoriga- hum ghe alie arie ende kenti er Dan den Marum tdebebor / goe Marum Heeft — ed bladers / bie upt ben geelen —— Marum gelijtkt het Dpaenfch Datum, ende wordt fn onfe boven onderhouden /maer’t Geeft De tackskens kruppenve a rege ——— Acinos beſchꝛeven woꝛden / om Dat Vet den Cdhunopodium van Aatthiolus is —— kleyn. Bet Groot dr rg Ee eg eed ett En —— wertinghs is ——— —— À — — en — — nan De plein Bae —— ee kmper fender bn Is HET IV. CAPITEL ‚Van Rofmarijn, Ghedaente, —— ckt — ane ———— — 436 onlieflijtke fterchighepdt oft ſwaerigheydt goet ban veuck. Dpt den oorfpronck oft ichoot van de bladeren komen Klepne bloemen afefproten / van verwe upt den blauwen Wat nae den Witachtighen treckende : het facdt ig kleyn ende watt : de wortelen zijn dun / ghevelelt / niet Diep int Der aerden ſinckende. Eoſmarijy. SN #E N ENIS VPN DL —VV G NE a BN = CE Duett: In Djanthejen Boargnien Hind abe rijtken waft pen Gofmarijn Han fis op Wilde ende on: de bofchachtige plaetfenstae in Languedoth/ende 5 út onder in Dat deel vanDranckrijck dat omtrent Rarbo- —— is / komt hp met ſulcken overvloedigheyt ende —— xcken Ban dit etten fj D fetten ſy ee en paer oort / Dat De mwoonderg aldaer bijnae anders om hùn bier te maccken/ dan de ftera lien bez Ban une Oeben hit aims eeh Bet _ Cruydr-Boeck Remberti Dodonzi. q Aerd, Den Goſmarijn is Warm ende droog) fn den tweeden graed / ende oock deelachtigh ban eenige t{as mentreckende kracht / alg van verſt heyden ftof ende der⸗ ten ghemaeckt zijndezghemerckt dat Daer eenige menighte ban aerdachtighepdt ende grobighepdt bp ghevoeght iss Die de Plamentrechtnghe, veroorfaecht / ende de hitte wat matight / oft mumers haer Kracht eenighſins fchijnt te vernunderen. q Krachtetide Werckinghe: Dit crupdt is ſeer bes gquãem om alderhande verouderde ende langhdurende bloeden deg moeders te ſtelpen / ende alle bloetgangen og te Doen houden. — Het is oock goedt / ende fn ſonderheydt de bloemen / om alle de ghebrelien des hoofdts ende ban de herſenen te gez neſen / die Ban koude ende vochtigheydt beroorlaeckt zijn: Want defe bloemen zijn krachtigh om Be herſenen te ver⸗ droogen / ende maccken Get berftant ende de Linnen fcherp/ ende Berfterchen het ghedencken oft memorie; dat is/ ú beletten de verghetentheydt. DP zijn oock feer nut om alie senuachtighe Deelen des lichaems te verſtercken / ende de felge Gan alle overvloedigheydt te ontlaſten. Serapio ſchrift bock/ dat den Gofmarijn verwarmen ende feex krachtighlijck verdrooghen kan; ende verlekert / nae de mepninghe van Ain Meſuai / Dat die ſeer goedt ig om de koude vochtigheden ende liinckinghen Upt de herfe- nen te ghenefen/ Diemen Coryea pleegh te noemen; Dioſtorides ende Galenus Herhaelen oock/ dat dert Gofmarijn be Geelfucht geneſen kan / alg den Krancken bat cruydt in Water gheladen zijnde s inorgens vroegh/ eer hp eenigh werck doet / indiincht/ ende daer nae fich tof eenighe geffeninghe oft exercitie begeeft ; ende nae De deffe⸗ pk hem in een badſtove wafcht/ ende daer op Wij inckt. BILVOEGHSEL Roei Mahûeken. Wy hebben tt Walſthlandt een arts Der foote ban Kofmarin /- fegbt Lobel; diefe Manneken - heeten ; Dé welcke berfchilt ban de Baorgaende in breeder ef ſwar⸗ ter loof/ ende verdzaeght feet wel Be konde Ban den winter. Sier⸗ gheljcken Kefmarin met ſwartgroen / maer. ſeer ſmal loef / i ſommighe dalen bar Waft oock in Sicilien met men pact ighte aen ff ) ) Ben bergh Ethaoft Mongibella al wact Gp oork tetmacls in't faer bloept/ te Weten eens in De Lente ende ceng in Den Beefft t weick tn andere landen ooclt wel ghebeurt. In: Plants fchint ghelooft te Gebben / Dat den Ghemeynen Vof biabip ent heeten beenen ren — ende ich — facpende / kiepne flrupekskeng. ban Rofmarij t 9 ne be narijn, boots enght / Die nochtans felden langer. Dan cen iaer in t lebgr-blijben, „ Oeffeninghe. Den (aten Hofmac Ea Betrek Kion reinen ks kene verplanten ; want t Inde dieegh hp traegbelijck te aerden ende Katt hier te ——— wel berminmen. Dom: mighe begbieten hem met foet melck aft met ander nat; andere Dragten daer noch berl meer fors Eee winte deche TE * benoe boor. Ban - latte plaetfen fette, 3 en ic ette, Fn lon migbe heide d on wan enbe Fres Brent ° landen” Het tweede Deel. Be wortelen ban Kofmarint ghedrooght / ende het poeder daer wan met wijn ghedroncken/ berfoeren de pijnen ende krumpſelen des bupcke, ende zjn goedt tegen de beten bande Uanghen / verwec⸗ Ken De maendt ſtonden / ende Boen ghemackelijck piffen. — an de tfopkens ende bloemen ban Koſmarin wordt ghediſtil⸗ Keert een feer welrieckende olie / die goedt is om de lanmigtendt te genefen/ ende de koude herſſenen te herſtercken / midts de leden ende bet hoofde oft ben neck Daer mede ftvijckende ; ende berdrijft. oock de Garve kgobbels in De kneukels oft andere lieten / ende doet al⸗ terhande oberwaffen / in fonderhepdt Diemen overbeenen woemt/ Bergaen ende verdwijnen. * * Kofmarijn pieegh oock ghemenght te worden ín De medichnen teghen De — ende in de ſalbe Gleucinum ghenoemt. "T water ban Koſmarun ghediſtilleert is feet goedt Voor de ma⸗ gtje ende t herte) ende den hoofde, Pandefe bloemen Wordt sen conferbe met fupcher ghemaeckt/ ir t Latijn Conferva anthos oft Dranthos giebeeten ; Die ſter ghe⸗ efen wordt Van alle de Arabiſche ende Mooꝛſche meefters ; om Dat (p’smorghens nuchteren inghenamen / alle De boor fepde ghe⸗ , jende De memorie ende het verftandt felbe wonderljez Ken frercht; iae (elfs De berlozen ſpraecke wederom doet komen. , Sp kanalle ghebreken ban Be borſt ghenefen. @m het heet ende De maghe te verſtercken / ende te genefen De gene Die al obergheven Dat fp en hebben) falmen de Kofmarijn blaz Deven met broot 18 — Baer ban met Wijn drincken; pft Dat ſelbe in't beoodebacken, Kofmarijn geneeft Be milttuchtighe / ende de ghent die de lebet rflopt swant hpen berwarmt niet al Jende maeckt Purtendt fiín/ ende ontdoet Daer door alle verſtoptheden; maer kan pock door fyn matelgeken tfamentrechinghe cenighe kracht ende berfterchinghe gheven 5 7 arin met (eer groote nuttighepdt gee Daerom falmen den Koſm Vrupeken tegen alle finckinghen ende bloeden ban kouwe komen: De/ ende in alle koude gebreken ban den hoofde; ale zjn de Ballens Befiechte/ Be loomighepdt oft berbaefthepdr Der finnen/ ende De flaz perighepdt; boorts oock he, beroertheydt oft gheraeckthepdt / ende meer andere D canchheden. · — Om den witten vloedt der brouwen te ſalmen bet pocd: 0D RONDEN ì ih alle daghe —— nrwmighe eten De bloemen met de haie bladeren én ban den Kofmarijn alle morgen nuchteren met bꝛoodt ende met fout / —— ——— 9— Kinghen Be en ie eenen goeden acbem te krhaben / fame Den Kofman — gervitt weangben wijn ghefoden oft int azin / belet de ſint⸗ jetz die Gp De taftden Ende candrbleefclj vallen allmen Dien wijn aft azjn eenen tijdt lanat fn den mondt houdt; ende daer Doo: wor⸗ „Ben He tanden baft/ ende het tandtvolteſch reyn. Men doet De bloemen ban Koſmaryn bp De preferbatiden oft meugbelinghen Dienen berept teghen De pefte ende alle hittight ſmettelycke qualen. Wijn van Rofmarijn,oft ben wn daer be Koſmarin bladeren fa gbetmepekt oft gbefoten zijn, ie geent in de gljeelfucht; ende alle morgens ende ab bp uren Boor den eten een weynighsken Daer ban lop / ende in el witten bloedt t Ü bert De ende heele / ende do —— gat Aiſmen den — er bieb. Wen eben WIR Kh boet oock peer nn bp den ſelben ghedroncken beeft/ wel warmelijcs — —— foesenbe — ——— Hes en ee Bftop't stek ffropen. T felbe doet het —F — Bef ineen koude —— te graben oft anders te s iede * ee iere nn lk gbefept f Den ofimarijn is got beele dinghen eee BEE DEE Daen/ Doet die eenen Bet abonnees ar laa ed * — _w De fleckskens oft houtachtige ſteeiena ban Uoſmarhn wor? 7 De affepen feline Die pefe tach ens giant ó Het neghenfte Boeck. 437 be tanden va ſt ende ſchoon / als fp baer mede ghewreben worden ‚De kolen ban deſe Rofmarin-fteckekens ghebꝛaudt worden miet alleen ban de fchilbers gebrupekt; maer (ommige oriben benne tanden daer mede /or Die wit ende reyn te maecken; t welcke fommis ghe tonge dochters met groote bljfchap weer gebonden hebben be Sheelichept ban haeretanden Daer mede tensdeels weg nemende * HE TEV: CoA BATE LE Van Wilde Rofmarijn. Gheflacht. Of et ghellatht van Fofmarijn wordt, oock bit À ander ſtruyckachtigh oft heefterachtigh ghewas gez rekent / dat Wp om de groote ghelickeniſſe die her met Den anderen ghemepnen Bolmarypn Beeft/ Wilden Gofmarin neig willen noeten ; hoe wel fommighe dat woor cen oorte van Ciftus ende Ledon houden. € Ghedaente, Dit ghewasfrhiet omtrent eenen anderz Halben boet hoogh op / met fijne houtachtighe doch teeve ende breutkighe voepachtighe oft vijfachtige heelhens; acu de welcke lan gbWworpiahe bladerkeng waffen/ Mmâl/ ende Bie Van den G —— Gofmarijn ven gedaente gelijck / aen- de bovenſte fijde wel groenathtigh van berwe / dan rid —— —* — oock aen de ens / rdodach⸗ i ock met eenighe haprachtighe wolach⸗ tighepdt rungh ende bedeckt. De bloemkeng komen tul⸗ feijen De vijekens boort / op Wijdachtighe hranghens herz fpecpt ftaende / gheel ban berwe ; nae de welcke volghen Alepne ronde langhw orpighe baepen oft beziekens, Gp ive Bofmarijge wins dà aad o ig bit gantfeh ghewa eet liefje bau reucksende it — —— nae han, geur den Citroen-appel ghelijeken ; welcken reuck de feline ooch feer Langhe bp blijft nae Bat fp verdros ght ende Horre Pete iser giofinarijn aaf — u Goſmarin waſt ín f ige lan douwen van Sleſigerlandt / she in — —— gheweften ban de gheberghten die aen den hant van Wez bemerlandt ftrechen: bp Waft oock wetin landt / ende in andere vijcken Roordwaerte gi \ Oo 3 F Honte ſoo is, 438 Dan oer langhe is zint ahewas-dro0gh zijnde ghe⸗ fonen aht wereſt var de eer gheleerde ende Wijtvermaerz De beeren Jacobus Antonius Cortulus van Padoua/ — Cromerus upt Niſſa. laem. Men noent Dit crundt opdeplaetſen daer Ie pleegh te oroepen abemepnlück Wilden Goſmarin; opt Latijnfel Rofiármum ſilueſtre Dan fommighe den dat onder de gheflachten Van Ciſtus oft van Ledon rekenen. < Aerd. Wilden Gofmarún is Wat heetachtigh van aerd/ met eenighe mateljekedrooghte daer bp ghevoeght; ende bovendien ſoo heeft Dis oock eenige merchelijche ghe⸗ noegh ſamentreckinghe in hem. Kracht ende Werckingke. Men prijft deſen Wilden Koſmarijn ſeer in De e / hee kinghen ende quetlueren Van de heenders ende leden · Ander ghebruyck. · In PNonmeren / loo men feght/ Wordt deſen oſmarijũ in het bier gheſoden; t Welch daer van bit en: ijckheydt van fmaetk verkright / ende langhe üft houd At mon; oock droogh tuſſchen de kleederen in de ki⸗ ende fel J—— gheleydt / om He ſelve van de motten ſchieters ende dierghelicke ——— te be⸗ vacden ende te bewaeren. BIËVOEGHSEL: It is cen ban De ctupden die Ban Dedoneus een twephigh Ddorfijn doodt in dit boeck abrfielt zijn / matt zijn Daer nae Deeder Ban Cluſius befchreben ; verhaelen fullen. Den reuck bandit hreſterken komt met van den Ciſtus ger cen: daersm heeft Ciufius dat felbe Ledum ban Sleſien / int Latijn Ledum Berge — beeft roe den ſomtdts anderhalben boet hoogt wor afchbertwighe ſchorſſe ghekle berfchepden andere Dunne’ berdeplt worden / ooch fonder Blade verdeplt in andere fleeikeng ban ecn (pe Wwe/maer met Dons bedecht/dat wat roeſtat te wefen :/ Daed deet’ en beelt oh bladeren / De bladeren — den ghelück / maer langher aen go (ame an — ghen hekrom̃t — d ander ſyde ſien en — ende / ſthf ende houtigh / met cen zg de weicke aen haer upterfie in Diftae 2 uepuegchtighe tackskens ren Pre worden wederom en ban ver⸗ je B rand geo — ad Die lange ber b blad Eene d atck ie war lieke hoofdez febelferkeng ghe⸗ p tro Defe bladeren zn act — —— — 1 — —— ens van ——— gfe heoone beete ble En midden — met tien witte D meingbelende . Jae de — volghen laughworpighe vif⸗ boeckiabe — de ingen de Cormoelien fomtijts van ghelijck ; de ter wijlen ens 4 oe gi me — verwighe ſchinen te weſen; Gan als ſy vp she ghe worden zin / vertoonen fp een voeftachtighe verwe; apen ebt ſaedt / gbeelachrigb, ende bijnae foo leyn als ſtof dat upt het — t pleegh te valien. Dan Dele hebben dar De se Ken/cerftopen/ anders dan alle andere facùt-bolickens p te Doen. ——— — — — toeft-berwige vupghe t men laf / be Bloepen fullen. De ‚ Bit heele Geloen berte ft — lefingherlandt a int lactffe — pe Draeck Dat fp het na ende met körte als ey — — tn 2, De obgte bio ens cen midden vien : 8 ter fijden ban De Krone Dez bloe / eft- komende iaer te befelinghen Dit vente 19 ooch bere _ B. Deand BE B „bat ig ‚ Craydt-Boeck Remberti Dodónzi, - Ledum Alpinum ís mt Bivoeghſel ban Ciſtus Tedon beſchre⸗ ben: Want C luſius ende meer andere willen dat onder't gedacht ban Ciſtus relienen. ——— Roſmarijn fonder réuck is ban Chuſuus beſchreben / ende Citti dileſiaci genus gijeheerens’t Welck: op De felve — van Sleſingherlandt ghebonden wordt; ende cen is / ſelden boos a dan eenen beet wozdeiide / Hoert- brenghende Dunne roodechs tige ryskens Die Daer nae in kliepner ende dunner tackskens vers depit worden; ohgbetehtsnreide —— geladen met fmatie Bladeren/ bie boven groen str) onder gryſachtigh ende De bladse ren ban den teeghen ſmalbladighen Wilghe boom nier fi den onghe⸗ liek / ende bovendien dock niet merekelijck goedt Van reutk / maer eer t ſamen treckende van fmaech: op't upterfie bande Koren oock ette heke hoofdekens/ van: veele ſthelferen vergadert/ „alsde Cachrys; De welche open ——— ghe bloemkens bers toonen / Die op dunne —— reke ber oft ſteelkens hans ghen/ eick ban vof blaverkens gemaêtkt / maer bleek -rood ban Pertwe/ eftde byngt lyf verwigh: Daer nat bolghen korte bijf- if boers kigbe faeöt-hoofvekene / woog ſpits vervult met kleyn bleerkacps cia faepken. Zp bloept met de voo gaende ſoorte Wordt niet een in Aleúngterlande/ maer dock fn De Viempen Dan Brabandt petalen Bommighe noemer’t Rofmarinus ilueftris-aofmos, dat ís Wilden Kofmarjn (onder veuck. Stœbe mer bladeren van Rofmarijn , it Latin — Koſmaridi folio-gheheeter / ſoude mo de van Stœbe beſchreven worden; dan wp e by De gl — Centaurium beſchreben / om de ghedaente ban haer bloemen want anders en is ſy de — otk vant krathten niet gelhen / mmmere dat ons bekent is Aerd , Kracht ende Werckinghe. « Gen Wilden Koſmarin van Sleſien / “ban Dodoneus bir beleven /.feude tot ten di dbi Bi fan iemandt goedt ende Krachti berte wilde: want —— genghenaem ende —— Sie dan Dkfngherlanot bebe Bebop, dat bp Be goedt is id De krimpinghen ende treckinghen der enuen eens alg als fp bit ra, ghewas in water ſoden / ende daer mede vancken ditkwils haepden ende Daer in Deden’ ſitten Den — daer Ban oock een olie met onfte van diſtilleren/ id met Bracht bant bier. Eock kammen ecn olie vergaderen bart vopper⸗ 4 ban de blaeptude tätken ban Dit felbe ghewas : welcke olie feer effijck rieckt ende den veuch: ban bit etitpot cude Van fine Bloemen pkt ig eude daerom is het te ghelooven / bat ſy De ſelve krachten oöck foude moghen hebben / waer’t ſaecke datſe iemandt beſighen often tilde, Eaſtor Surante —— Dat den felver oft virei Kofman te Weten in Behemerlandt ende Pommeren Ban attù verwarmende wordt bevonden / oberon. de, badrand verteerende / ontdoende / — — — do ende verſekert / dat tot alle De ſelbe ghebreken —— den — mute plot te alten dat ee oft aa Sean bez arrie Sehbe je fin HET VE CAPITEL: Van pandae ds — i De Lavender is — — geer len / Ban Den anderen meeft in De grootte Been van tg verſchil lg ‚g _Ghedaente, — a — date om de hranffen ende daer mede te ver⸗ gieven; maer blijft eea) € ende en fchiet niet hoogh op/ ghende Dunne. /ghenooptetachgs Hens oft oeren, anderhalven — Al — Ade gan dit | en ceel | — ende Der leden te Ee Het tweede Deel. Las ender Mannekey oft Saoote — — —— ende bee aat, — 57 in dẽ andere gheweſten van Vrantkrick/ Hoogh en ederduytſchlandt / ende oock eders / wordt ſy it De Been — ende onderhouden, « Tijd. Tavender bloept in Braeckmaendt ende aendt. q__Naem. De Groote foorte Lan Dit cruydt — de — Tala Spiaa opt ande / ende —— —— de mi in be deo ín het vierde ——— fijne J——— „wanneer — — ende eije de — be bien fal-ft ——— ende Baer hp de Cafia onder de ſoet · rieckende ed den ene en. © —— eene andere” Syrinx — nu ter tijt over — ende Ca- — Wordt, Ber leven maer: ende — crupden gend) ——— —— la, je, eenn ander Cafia nigra , Die ín De Cafia fiftula ik too Welbp © ae nnen branden (ar, ene t/ reuck; a a — ike see ſeer Diep in Der aetz ende enden? — ; ende bo seen — —— En Sen. Apoteken ghe⸗ ende in onle taele ti neden et el de groote wortelen : De tackgkens oan bende” Het geghenfte Boeck. Daßsender Gpijfeen oft Rregne — did zijn feet eel in —9 — «fp fprupten upt da bloeyen in den Ee ende. Peters rf — ey haere — den 4 — en ie — —— er gheenſins niet: en ect noth Diep in der aerden ſinckende ende — Ard dock en — sik Be Per — hej ——— — —— Ag oe em at De orte Ban: Cneoron te houden en 6 —— gen rear dd bd oan aen dee en Banoe D ater Dat ve Havennee eden et 7 an — water niet te prijfen 8 Het on ——— compoſitie oft mien ginge die —— —— Ek: Bietgielijche bend bloemen enne Ca ſpeterhen in te weycke zinsote nochtans | en * fonumighe in allerhande it de Cruyde=B oeck Remberti Dodoriëi. befight wordt ; mack tegen alle vert ende reden : want doo? het ghebꝛuyxck ban vuldanighe hete dingen) Die door 5 eyghen aerd het haofdt vervullen ende ſwaer maec⸗ /wordt de ſieckte Bermeerdert/ ende den krancken Wordt in noodt Han fijn. leven ghebroght; ín ſonderheydt als daer gheen behoorlijcke aderlatinghe oft fupbermaecz kinghe door eenige purgatie Voor: gljegaen en ig : 't welck ick hier hebbe Willen vermaenen / ende te kennen gheven/ om dat Her al fcer Heel ongheleerde Meditjns ende ſom⸗ mighe alte foute ende onbedarhte Apotekerg/ende andere botte ende neus-ghewmijfe vrouwen / ſtracks dierghelijtke Compoligien (Dre ſy Den naem Han Extractien pleghen te gheven jeende andere foodanighe dinghen nict alleen de menfchen díe met de popelſije beraegd hen zijn / maer oock de ghene Die De fieckte catochus met ghedurighe kortſe heb⸗ ben / met ghewelt doen gebeupeken, 1ae in den mondt gie⸗ tert ; daer hun nochtans niet —— heven ent Ran worden / ghemerckt dat ſy het gheneſen Leer verach⸗ teren / ende four ln, Dieko lo oen krancken het leben benemen oft 9 tens Alle defe woorden en zijn nochtans geenſins te berftaen tot laſteringhe ban De Lavender / die cen [cer goedt ende nut erupdt fs / alg het wel ghebrupekt Wordt ; maer tot vermaeninghe ban de ongeleerde/ ende tot berilpinge ende beteringhe ban de ſtoute ende onbedachte mentchen/ die dat gheen daer ende Wanneer dat gheen plaetſe en grijpt, ende gheenling en behoort ghebruÿtkt te worden, BifVvÓEGHSEL. ek 5 foorten ban Lavender werden met bie van de Srichas dick: wils berwerret; cude Dat alleen om dies wille / dat de Lavender inde Apoteken met dert Latijnfchen naem Sprca Bekent ie; ’t —— foo heel beterckent als den Grieckfehen zen vaan Stichas. ût nochtans ban ben anderen —— lalsupt ——— hende Capitel blücken fal. Bet Wüff lien pleegh wel bet ghemepnfte te we⸗ fen ; dan het JRaameken wordt in de Crupdt-bemüuters hoven onder · houden Bommiabe maecken twee berſtheuden geffächten watt den Spic ende ban den Lavender; maer nochtans moeten fpondereen ghe⸗ flacht/ nae de leerinahe van Sodoneus begrepen worden. Dan de “groote ſoorte oft Lavender Mamieken twor br meert Spic, oftin’t Ftaliaenfct Nardo fpico1talians gheh „bai Fut thiolus Pfeudonardus; in't —— pa Afpic; Tant get er Staechas Arabica van — ite Koagpe abt ghelooven it Erthlsbe 8 ard, J— obese f5orte oft Lavender Wijfken. ze pan bart 8 Anguitiar a ſchrüft Lolel/ de ate luss-in’t Beogbdupefch Lavender; in’: ps —— int ge — — tSpito Nardo — falfooft Levandas int . aven el. —* Ander Lavénder met. (eer gekeerd a ven met haem ban Lavéndala nin —— en en men aen de ſteelen genen voet nee Sorte abekeefde a afb ige birg Lie! — —— — úft NRardus pt knaap) rebande rd men Ban. rs Lavera is cen —— — — * ende ghe Eng er — Brenghenbe blauwe Eens Ee Bloemert heeft Cluftug gez Bonder bloepende — — pk — Lavender chehouden ved fok Krachtig k — met, —— —— 'tLätijn Lavaaduls fore Ablin= ij, — de Lavende) „bt Eat Lavandals lveftisie nen Baftacct: Blaute bloemen. met N „Cafia-van de Potten. Aengaende dat — van de Ca⸗ ema (oo bef kale ghewas boor be — de — — ap ete Den Dip hear oft Po belet — hof ten oben er eee fee rn — kende banden bee ge F TEE <0 En Bijen hate fles drooghen ende. i grond i ter fonmen ſtaet. Bolnetven Latif metde Madsen ben crate oft — Aerd,Kfacht ende Wercla Lat is up goet. vermoede anderlins upt kou: bfiusende FRats- lie | — vir CAPITEL olen Stichas-eruydt. en ſtovinghtn ban de Lavender ghemaeckt ſeer goedt abel De gicht / verkrompen leden / popelſie / ende-andere diergheliſtke Dil tripdt is ode goedt teghen de bevinghe ende —— epdt. 8 De bloemen ban Labender Nieen dft met Caneel / Noten⸗ Muſthaten / ende Greffelg- naghelen ghemenght / gheneſen de hert⸗ k loppinghe ende de gheeiſucht ende zijn ſeer — teghen de pos prifhe / ende teghen de pine chde fwimelinghe in't hoofdt De Conterve bar L avender-Bloemen met ſuycker ghemaeckt / is oock tot Det DON ODE ghebzeke feer goedt / smorgens een boon groet inghenom Water ban Baier bloemen ghebiftilleert gheneeſt ben hooft · ſweer ende Den tandefweer ende be lamme leden / als fp Baer mede gheſtreken ende gewaſchen worden. Twee lepels ban t felve inges nomen/ doen de berlozen 5 wederkomen / ende gheneſen De bez fwgmtbepöt ende ſiauwhe ydt ban Labender Manneken is wat lieftijcker: ende meet tieckendes daerom zijn de bladers ende 'tfacdt te meer ghepreſen tot De glebiez ken ban De moeder / foo Wet in pand ende waſſchingt hen / ale oock ’t poeder van dien met water inghenomen teghen d'opſtijghen bande moeder / Ben oorſprongh hebbende upt rotte bompen/ Ende Bock om den aerbeydt ban baeten te fpoeden ende te berlichten. Be ſelbe Labender Janneken Doet fchepden ende verdrijft de fwillingen Ende pijnen van de maghe / ende hardhepdt van de moeder ende milte: het opent ootk de pthepdt ban deleber / ende gez neeft de Druppel-piffe/ende De pine van water te maecken. sLabender in wijn ghefoden ende ghedzoncken loft de piſſe / ver⸗ ee de — | ende iacght Be naegheboorte ende doode zuthten a Sm den aerhepdt ban haren te veruchten / ende be phue van bier te veerdighen / heeft Den feer gheleerden Wondelet een poeder bant facdt ban Italiaenſch artis Boen herepden : Neeint ten half draghme Ftaliaenfch JBarbug-faent; faedt ban Wechbee ende Ens dijvie / van eltks twee ſtrupels Peptr een ſcrupel foot deſe dinghen t famen tot poeder / ende ghebet tn met water van Manneken — Slas trundt / ende van End hvie / van elckis Dip oncen, Lobel befchrift noch een ander bequae mer poeder tot he boorfepbe ghelneken : Den peferick/ apt bp/met fu twee bijgheboeghde va⸗ ten woꝛrdt ghewaſthen met witten wijn / ende Dan tu Den oven ghe⸗ brandt in een nieuws aerden potteken: ten laetſten worde Die meders om ghewaſthen met Endivie/ water ende Wijns De welcke alfos bea twaert wordt /tot datmen bie wil befighen Ban neemt affchen ban den boorfepdeit peferick een half loot, Caneel een half draghme; langh Peper ende Galigaen/ ban elks cen vierendeel tostas faede ban Wechbre ende Endibie anderlalf dDragmesfaet ban Ita liaenſch Nardus bier fcrupels; ſtoot Get alt famen in poeder / ende ghevet in ie — Boorfepde wateren / eñde witten win / foo berre als daer geen atſe Bp heff moch een ander ſeer krathtigh poeder / omde nauwe ende doode beuchten af te iaegen Neemt Confectie Alkermes / ende bart voorſeyde poeder Lan lentink els) Gorachs ende Ttoz — Sr [van elcks —— ſtrupel Biden e dinghen al t'lamen gheſtooten falmen ín gheben mes Water ban, Bug, Bijvoet ende witten Wijn Spic-Olie; Be Olie ban Lavender wordt ———— Spit gheherten / ende is dn ende welrieckende / ende Daoght de katarten; maer in de netk gheſtreken is Die feex de verkrampen ende verdoofde zemen. Ep — Branckrijck al kr/endeban daer inandere landen Ben. Bie forte ban Labender met feer gekertelde laders / Daer Cluz ua af feb is beel foeter ban veuck/ ende — de andere L / ier ſonderheydt als Lavender — ofte PE ben ci rde gee 5 —— te ghelooven / krachti ghewe a ber — ti bnl beer el fatte f jad — Lavender dient feet wel om te legghen ondes ——— Ei bie daer eaf een goeden suck krhgen/ ende motten 5, De Plie van La Daerfp bp ghedaen wordt; ende ——— —— —— aer en fu — — Het tweede Deel, Stichas-crupdt, Een. Ve | d EN IS el — DN ZON jy SS / ANN) —3 J — ZN ENDS aad de Lavender; op haer tfop dragende bichte hoofde⸗ eng oft aderkeng in een gedrongen/ kort ende dich; upt de Welcke purpurverwige oft brupn blauwe klepne bloemen ſpruyten / ende haer ſelven vertoonẽ: daer fn fteeckt ſwart⸗ achtigp facdt. De wortelen zijn houdtachtigh. Dele ſteellens zijn meefterideel met bladeren bewaſ⸗ fen/in fonderbepdt omtrent het opperfte; te Weten daer [ ín’t wilbt pu ín De landen Ban Languedock ende el⸗ berg : Dan fomtijdts bindtmen Die heel kael ende met geez tie bladerg bewaſſen fulcks allmen fiet in de ghedaente van bit gelet ban Arica, Dat hier te lande Van laedt oort⸗ > d 2, Defe Dtiehag een medeſoorte / Han He voor⸗ gaende B } nb alen in be aries ai bei erhe lende / die aen De kanten dun ghelchaert Plaetfe Bpaegnien/ Tar gueboch ende be pla, * n ck en plan= 007" Barri /biemen bi — ben recht teghen over Boortijts Srcechades pleegt) te noemen / ende ijck de Eplanden ban Bp zijnr / Wel twee dagh- pfen Ban / brenghen ten “toote mez biajoe } maer beg winters / ‘ten fp datz en’t in Beckt/ ende tegen de kouwe bewaert; Wart het en kan De h ighendt des Winterg. ende De kouwe Heg lochts has Zroiges ze, int Latijn Stœchas: de B jeu noemer t Gtichas-Hant ; be Pederlanderg tepfen ban Al — nighte van dit 5 reupdt voort. — Tijdt. Dit cruydt in Hooghdi andt ende R· derlandt van vꝛeemt ſaedtg zjn ordt in t eerſt jcken groot / ende waſt weel⸗ sr F S Tomani, Cantueſſo Het neghenſte Boeck. aar DStichas cxurt met kaele oft bloote ſteecen tier te lande Gay ſaedt Goork.ghekomen. unten oft inbe kelders penale oft eerbes Galenus oock een is he ·· oogh⸗ q Aerd. Dit rupbt ig ghemenghelt ban geſtalteniſſe / beſtaende eensdeels van konde acrbarhtighe ſtoffe / met welcke dat te ſamen trecken han; ef Ban een andere ſcher⸗ * gerdachtige ovbervlsediger ſtof / door de welcke dat het ſeer bitter ban ſigeck ís: dan om bepde deſe eyghentheden ishet ſeer bequaem omalle berftopthepdt te openen oft ontflupten/ te verteeren / verdouwen / af vaghen / ende alle inwendighe leden / iae het gantſche lichaem te verſtercken ende kracht te gheven. Kcæcacht ende Wetckinghe. Stichas · cruydt / foo Dioſcoꝛides ſchrꝛÿft / in Water ghefdden / alg oock den Vſſop/ is feet beguaem ende nut om alle gebreken Han de bozft te ghenefen : ’t crupdt met lijn bloemen wordt bp de medicijnen oft antidora feer nuttelijck bermenght/ diemen tegen vergift ende fmettelijche ſieckten pleegh te bereyden. De Medicijnen Lan deſe tijden berlekeren/Dat Dtichag- cruydt / ende in fonderhepdt de bloenren daer Han/ leer goedt zijn ont de ſmerten ende pijne / ende alle de ghebre⸗ ken Des hoofts / van kduwe ende koude oorfaecken voort· komende/ te gheneſen; daerom —— fp ghedaen bijnae in alle de weetn. Die men tegen fer / popelfpe/ ſlapende fieckte / ballende ſieckte / ende aa ghebreken pleeg te berepden ende te ghe⸗ uÿcken. BIiVOEGHSEL. Di is een fchoon / (eer wel ende lieflijck rieckende erupbt ; ende De aderen bant felbe worden al om Ë koop ghebonden met naeme ban Stacchas-Atabica ; gft Sroschados Arabicum : daer is nochtans noch ren Ander cruydt Datmen in de Apoteken Srichas citrina heet/ daer af dp andere plaetſen banons ghefchreben is. De Dtichag crupden Waffen in Languedoc foo overbloedigh/ datter ghendegh fs om daer He ovens mede te hepten. ò Bet nd — van is bꝛumachtigh / die van de Netels oft La⸗ erder gheljek. > É — Die ſoorte van Stichas met bioote ſteelen wordt ban Lobel in’t Latin gheheeten Stichas audis cauliculis ſummis. Be andere heet in Portugael Roſmarinth. Dat Stichas · crundt met ghekerfde ende ghekrolde bladersf ban Chuſuis Stcechas folio ferratò & criſpo ghehecten / waſt in Doy: „ tugael/ ende wordt daer nochtans Alichrin Francez gheheeten; endé Dloept in Dprockel/ boordr-brenghende roode bloemkene / hover tipt padden bee gere e hopkens oft troskens / die van Den Cbpmus ghelick / oft langher Dan Die ban het voorgaende Ee epen Tſaedt de Wortel imn grant; — ien chtigh end. van den beorfepden Stit has gheljtk. De Habeten zjn bat verwe / ghetandt oft ghekerft/ op D'aberechte fi ; De fieelen ban dit meeſtendeel vierkantigh ckens oft aderkens ban Dit crimdt oi blaue benk ais ——— Cruydt· Boeck Remberti Dodonæi. anghdũrenden hooft⸗ Spaegnien J AN | 8 tichas eben abe hteft meer ende eng Dan ten Die upt het Eps tente komen. — # Men maeckt oock tweederhande Dptoop ban de bloeien ban Btichag / Die feer bequaem ie teghen alie de boorfepde ghebreken / ende beel abebrupskt wordt om Bp De pillen te doen / om haer ghe⸗ weldighe kracht wat te matighen oft te temmen / ende het hoofdt ende de maghe wat te berftercken. î Ben veuck van De bloemen ig goent teghen De Dracpinghe deg boofdts/ ende fchemelinghe der oogben ; eride verſterckt De nnens berftänt ende memozie : t ſelve Doet het cerupdt alleen oock. De flobitighen oft badinghen ghemaeckt ban Water Daer deſe bloemen ín ghefoden zijn/ worden feer gheprefen om De merten van De leden ende zenuen te Gerfoeten / ende om alle inwendighe Deelen » Des lichaems ze verſtercken Die Door kouwe ghekrenekt zin. Den roock ban dat water daer fp in ghefoden zjn / met eenen trechter ín den mondt oft neufgaeten ontfangben / ontdoet de verſtoptheden Des hoof dts ende van Ben neuſt 7 De Griechen en bermacnen niet Dat Bit rrupdt een weeckmaec⸗ kendeoft purgerende kracht foude hebben / Die haer de Arabers toez fchrújbens dan het kan wel zyn / Dat Dit crupdt noch verſth wefende t ſebve doet / ende ghtdrooght znde / Dat miet en kan ghedaen; ghe⸗ lckmen in de Roofen fiet ghebeuren. 4 WET VI GAPIT EL Van Thijm oft Thymus. ì Gheflachten: JE oude Crupdtbeſchrijvers hebben twee ſoorten ha Doi bekent : de eene Cephaloton ——— / mek boofdekens oft bollekens ban bloemen : De andere / har⸗ der / fonder aderen oft hoefdekens. ente: 1, Den Cerften Thymus fpyupt upt Der aerden met Beele Dunne kleyne roepkeng oft fteelkeng/ met feer Veele klepne bladerkens rondſom bewaffen ; op’t tfop bande welcke Waffen ronde aderen oft hoofdekeng bie ban het Stichas cruydt bijnae ghelijck Anâer klepner Waer upt lileyne purpur-verwighe bloemkens — Chgmué met aderey oft knopeens. Het tweede Deel. eaten Chgmué fonder aderen. mar alen fe be ae wiee Te w — Ee vinne Den Thymus met aderen / dat ig de care ſoorte — ſeer overvloediglijck in het Eplandt Candien. VD iofcorides ſchrijft dat hp op magheren ende Dorren Abee fieenachtighen onvruchtbaeren grond pleegh gaart te 2. De Tweede ſoorte van gemis aft met groote enighte in Spaegnien * Vꝛan de ong F oe moei plein — van han angus. eren n € —— De — van an dbm —— in de Zo — ——— —— — —— Thymun/ © us; de du Thym; de 3 —— De Tomillo; De Eng iele pme De Griec= ken Thymos o/uG- ; De ende Thymum; “_I Ge ——— bent laa —— int met aderen sint Griechg ke halords —— bran Thyrfon Opo op. - hebbenle den Eplandt € —— en — geeen (one groene bladeren/ Diemen Boor — Plinius af ſpreeckt⸗ — * ende uiet witachtigh/ oft grjſa igh groen ——— is. Dan vande — Eyes; òf Candië. Den Het neghenfte Boeck. 443 onfe is de groene goedt ende lieflick / ende de witte onbe- haeghlijck ende (waer ban reuck? t welck re de woor⸗ den Lan Plinius eenighſins fteidt. g Aerd. Den Chpmus / foo Galenus ‘ens leert / is in den derden graed verwarmende ende verdꝛooghende ban krachten; doorfnijdt ende verhit gheweldighſochk g_ Kracht ende Wertckinghe. Thymus is beguaent om De piffe ende maendtftonden te Berwecken ende voorte te doen komen / Doet de bucht: vijfen / Cupbert het inghe⸗ Want; ende ís leer nut out al’t gene dat in de borſt ende tongeren ſteeckt oft verborgen light / upt te halen ende gez mackclijck te Doen loſſen. 2E lele ghewas / foo Diofcorides ſchrijft „met fout ende edick ghedroncken/ Doet de Aijmerighe bochtigherdt pituita genoemt met den kamergangh af komen, ende upt den ſijve ruymen. Bet Water daer Thymus met honigh in gheſoden is gheweeſt / is ſeer goedt ghebruytkt den ghenen die hunnen aedem niet halen en Bonnen Dan met rechten halſe / ende Die enghbouftigk D zijn / ende die Den kick-hoeft Gebben. Dat ſelve affietfel- taeght de Wormen upt den buyck / perwerkt de maendtſtonden / doet de vꝛucht Boortkomen/ ende edel de naegheboorten af/ ende doet piſſen. Thymus met honigb vermenght als een Elettuarium; ende —— te fecken ghegheven/ ruymt de borſt / ende doet de fluymen rijpen en rijfen/ ende veroorſaeckt het ge⸗ mackelijck —— ende doet alle taeye ſtjmerighent loſſen ende ſcheyd Op alle verſehe hotte ghefwillen / Edemata gheheeten / met edick vermenght zijnde / Han bupten gheleyt ‚maeckt Die morWw/ rijpt ende verteert Die / iae doetſe haeſt verz Dwijnen oft Vergaen; ende ontdoet oock alle het geronnen oft — bloet: boven dien foo doet hr alle upthan⸗ berde gea illen / wzatten ende bloedige klieren / chy mi ende acrchordones, weeren / ende andere diergheli ycke — verdwijnen Erm — — — 5 beed oft Bermenght / verfoet de fmerteop ommi fen den mug oock ſeer om de oo — — — zijn ende —— —— hebben — aitmen Die met De ſyhle Beel ghebrupcut „ Den ebr is —— iieden oock leer nut / iae fod aengenaem alg de krancke; want hp Wordt in De ſau⸗ fen geel gebruyckt / ende bp de toi en veel gedaen/ om Die br A en ſmaeck ende veuck te g —7 — erkiefihghe: Plinius ſchꝛijft/ Dat den Thymus/ s noemt / den beſten ie / ende meeſt biel bp Witten Chpmu geacht wordt; maer Wp —— de eene ſoorte van harden Thi gm die doncker groene bladeren heeft/ veel beter Han teuck dan den artderen Wit Thijm/ die ſwaer⸗ achtigh ende onbehaeghlijck reuckis. F Re jetis eet onder de € si òft. — oren TIE ende meer andere ter veder gelept; bewaſſen met e tert boon Beeren [bam oat giga om beto han In geor * ende krachten nen Thymus väh Lahguedock id deit gt fwaffenbe op De heibels batt Langucdeek aen den —— ————— erkend / is \ * sjon Thij. Det Uileps ten gemepnen * Thpmus heeft te weten / de ghe⸗ ——— — met ſtiwer al vandén Kleynên 8 g 1 ende de Derde Thymusvan Candién oft Grieckfchetf, int Sꝛietkſch Thymoe ghehteten / int eyghentlück ee rs prechten Thymusj batt de ouders : bp tt — Tymò; it Spaenſch Tormsllo falfero ; oft Sal; —— — —— ifche — dè Ht — — el e mifcher Qüendél ; in’t * — van de ouders, —— Beanie ei heel Grieckenigudt door/ende heeft ſpitſe matte boofdekens omtre oft langs de ffeelkens/ bijnac — — Wratten/ bie Th mia ghenoemt worden Het houdt oft de flechakens Daer bi ghebiupektmen alvaer beel * -houdt/ om Daer een lic Berken ban te maecken / om ‚ Profper Alpinus — Ee 444 | Cruydt-Boeck Remberti Dodopæi. Candien dotk twee ſdorten bah Thijm ghelien / cen Giooteende en doet den Thijm oock in betonnen oft baten daermen de ten Glepne. Den Grooten Thhm heeft bladeren alsdieban Heule getonfhtt eft gedroogde dzupbven ende de roſhnen in pleegh te doen. oft Daturep/ boch wat harder oft rauwer om aenraecken / meeder Thymus is oock feer goedt om de bien te botden ; endẽ om by de ende geoener/ feer feherp ban ſmaeck / ende flerch ban reuck ;Dan ſauſen ende toefpijfe te bermenghen. En — — — boor Tragoriganum Diofcoridis , Ben slepnen jm t klepner / dunner ende Witter bladeren / Die R é gente Jtalien Doo? bekken te. HET IX CAPÍTEL Aere A an Clulius beſchreyen / ende is cen achtig ghewas / i fomtijd:s eenen beet hoogh in beele houtige dunne witte tachskens Van Quendel oft Wilden Thymus. verdeylt; De Weleke met tuffehen-fpatien in De vonde bewa ſſen zn à — wee Erde Gheflächten: aende / ſt an ſmaeck / die op ſommighe p en dee winter 5 — — — afballen . De bloemen ſtaen op't fop ban De ſteenens ende zón DS gheſlathten ban ——— — hie : hef Purpur/ Apt haere averkens fpruptende / feer aengenaem Lan cene is ghemeyn / ende leght ter aerden verſpreyt; het vruch ik ander ſtaet vecht oBerepudt / endeen ig foo ghemepn,niet, ë ipnr ge — — alle iaer; oft ten minſten de bla⸗ eren Da ang: orden winter af. F 5 * yr * — ———— plaenf bie demerney Duendel oftSmitden Thrmus, ter Sonnen ſtaet / magher; ende waſt ſeer gheerne omtrent den gk : bp geoept beter gheplant dan ghefaept : t welck omtre andexs CD nf ex SPaoussen „5ED- f txoo. alf- Meert moet gheſchieden; ende De gerde moet wel geroert zón. É @m dat De planten te beter groepen ende toenemen fouden/ ende op 8 3 Dat fp te fchooner ende dicker geoepen/ foo waer't goedt datmen de plante dicktwijls befproepde met water Daer drooghen Chpmus geren ghehet len dagh in gheteghen heeft. Is t datmen’t ſaedt wil bergacren/ foo moetmen de bloemkens plucken/ daer in Dat light / ende en kan daer af niet gheſcheyden Worden. me Epithymum oft Schorfte waft op alte de foorten ban Thijm: dan de Medichns ſeght Lobel/gebruprken meeft ende liever De Schorfte die op Den lepnen Thomus waſt / midts datſe verſcher is ende obervloedigher dan Die ban Sprien / Die DOO langh ober weghe blijben half haer kracht beelozen heeft; Epithymum van de Griecken ende Arabén. Dioſcorides en houdt Voo: het Epithpmum anders niet / ſeght Lobel, dan Be trog-gewijfe ghedobbleerde bloemkens, die op klepre ſtrellktens ſtaen ſoo dunale een Gap: / bruyn van verwe / oft blinckende ront . Debloemkens 8 7 zón ſomtdts wit / fomtijdts oock bikante geoenatbtigh. Dan N EN — bar Den Epithymus ende de foorten ban Wranghe fullen wp hanz sd 7 besie in het Capitelban deCaffuthajende be mede ſoorten ban’ t ſel⸗ e ghewas. * _ _Aerd, Kracht erde Werckingbe. Alle de gheflachten ban Thi k mus / ende in fonderhepdt dien ban Candien / sijn feet goet om alle De ghelreken te gheneſen die ban ſwaer ende melancdlijck bloedt beroorfarckt zón : daerom ishet goedt datde gene Die (waer Dart gheeft zhn / ende ſonder reden Bebreeft zijn} Dit erupdt dit kwls ghe⸗ ichen / ’t3p met wr / t zp met melck; want het iaeght De me a ende fwaer bloedt npt den lyve / iae beter dau den Epithy⸗ mus felbe. : — — Cen piaeſter ghemaeckt Ban Thymus in win ge ſoden / verdrijft — oft ent ende De krimpinghen ban ks Shemeynen Euendel oft Wild en Ti brit BE Plint feet er Dat Den verie feet nut to ghebupckt bande gene Deele kleyne / doch harde ende houtachtige ſteelkens; an Bie be baliënde lieckre igh sn ; ende Dat den reuck bant De ek ed ſommighe vecht ober epnde de hoogte van felbe De ghene Die ban De fiechte gevallen oft neder gheftort zun / een palme pleghen te ftaen / de andere kruypen langhs der Doet opftaen enbe wederom tot Gun felwen komen ; ende daerom ſal⸗ « gerden / ende maecken haer {elven Hier ende daer aen. het — ed dd ban Tbpmig tuffchen bun lakens ende vond? _opperfte ban Der aerden met fommighe betelinghekens Ébpmus een bierendeel ioots- nuchter in ghegheben met eeneü haft: PT Die Bart den Thy⸗ tepel Gonish-water/geneeft ze fwillinge oft opblafmge bee bupehe; MUS gelyck: OPELOP VAN celkeng ftaen vonde hoof maer teghen De toode bopente ooghen ende teghen de groote pine Dekens; upt DE Welke kleyne bloemke Der ooghen Wordt het ingenomen bee: ’tavondtmael. Tot het ſel⸗ verwe purpur voot/Dickwijls oock tuit, NU, VA VII 0} — — be is hp oock goedt ende ſeer nut in de ſpüſe zuptkt. de gefelachtigh. — — — fo geween WE nerts noch ven nbr á Betis ſchꝛyft / dat dꝛooghen Tbpmus feer klepn gheſtooten leer jen bieten: Toot ſwae de erge ged — a zecht inghenomen nuchter vande ghene die t Bercijn ‚ feDie ende houtachtigh. alle ve gheele vochtigheden ende galacht ige iae oock andere boch Dit ghew ag wordt fomtijd: tiehedensupt ben be iacgbt, Cbhpmus ghepoedert / ende daer van tighe Wolachtt gel ove Dip viereudeel loots fimaer met Oxymelende warfcutsingheno: Dat ig ber Epitbpmum gheljchende ;maer de befte boeken heb⸗ ben Thymo Oevuosden Thymus gelijckende ; ende foo nroez * boecken van Dioſtorides verandert ende Verbetert orden. Aerd. @nfen Ghemeynen Wilden Thymus oft @uendel ig warm ende dꝛoogh Ban aerd/bp nae tot in den Derden graed:íig oock dun ende fijn Van deelen/ende ſchern Door fijdende/ dat is dun maeckende. € Kracht ende Werckinghe. @uendel ig bequaem om be maendtſtonden te Verwecken/de piffe te doen ryſen ziaeght ben gebroken fteen af / ende ín de badtftoben ende baepin- ghen vermenght / ende van bupten ghebrupckt / doet den menfche fterchelijck Cweceten. f À Ô ‚Bp nae al’ ſelve fchrijft Dioſcorides van fijne Saxifran⸗ ga Die Wp daerom oock Hoor eenderhande gewas Gouden met onfen @uendel;te weten Dat (p in Wijn gefoden zijnde De kortſighe menſchen bepulpigh ig ; De dꝛoppel · iſſt ghe⸗ neeft / ende ghemackelijck doet piſſen; den hick doet ope houden; den fteen van de blaefe bꝛeeckt ende martelt. BIJV:O EGHSEL. AN genten foude wel derren verſekeren / dat dit het oprecht AN Serpyllam bande ouders is. Selfs Dodoneiis is eertuts ban ghevoelen ghetweeſt / dat De uendel het Clinopodiam ban De du⸗ Der; smaet Daer naebeeft bp die mepn berandert/ ende ag met naem Clino podium Ben naem Serpylläm ende Herpyllos komt in't Griechs ende Genen ban het kruppen. In't hooghduptſch heet vit erupde Quend ag —— in t Franſons Serpolecs in't Italiacuſch Serpollo ende ) p Quendel ——— g van Lobel heeft kleyne bia⸗ Beren / die ban Den hierlandtſchen (mal-bladigben Thijm ghe⸗ lick / hebbende harde houdtachtighe fcheutkens langs der aerden — maer De woztel ende Bloemen zjn Die ban onfen Quen⸗ CR. d ERA vee breede bladers is een ſoorte van Quendel / uptde velden in De hoven ghebroght / ende onderhouden. Wilden Quendel ig tweederhande in Italien: een met Witte bloemen / ban teuck Ben Citroen ghelijckende : de ander is purput ban verwe / ban fmaeck fcherper ende Den Kuel ghelijck. f bindt nocheen ander foorte Vart Wilde Ouendel/ ban tacken ende ede bleep (toen, Daer La moop eon biesen de ende ‚ Baer een bier wte/ Die bꝛeeder re rn benenden fp , ng ienke wordt ban fommighe boor een foarte ban Hailben Serpyllum ghehouden / dan dat ie den Ghemepnen op ghelijck/ ans klepner dan Fuel. 2 Roomfchen Quendêl oft Tam Serpyllam ben ſommighe boor den Garden Cim oft on 1 Chim gheboubden. Gheflachten van Qpendel. uyt Clufius fallen in’t Bijvoegbfel van t naevolguende Capitel befchreben (hoe wel fp met de boartefchieben groote gpelcheniffe been) om die met de Gefchrijs bingtje der pede ban Serpyllum Der oudere te vergheljckenende t ſamen te 4 7 en ‚Kracht ende Werckinghe. Quendel vermenght met bos nigh / Ca Anüs ende wijn gheneeſt den dꝛooghen hoeft ; t de maghe: daerom is hy dock goet om bp de ſpoſe ende in faufen tedoen, 2 @uendel ſtelpt oock den loop des bupcke/ in water alg Ben Gec ken kortfachtigh is/ oft in wijn als hp fonder hortfeis / ghefaden tot dat bet Deel berfoden is / ende dan ghedroncken. ‚ Pintus fehröft/Dat de —— ——— ————— goedt sijn teghen de ghebzeuen bartbemilte. Qeuſchryft oock / dat Ditcrupdt een ſeker ghetalvan daghen met wijn tughenonien / Die wratten die een menſche aen fn — beeft / in ſonderhepdt aen De ſchamelijcke leden / af does De Cripbdt-befchrijvers berfekeren Dat Quendel feex verwarmit / ende door ſün ſcherpheyt ende dꝛooghte verdzjft De krimpinghen ende pijnen des ks; nochtaus voeghen fp Daer bp/ dat het in= ghenonten mag worden teghen De berhitte lever / ende magt worBen op den hoofde bande gherte Die ban her ſſenen onftele ende ike Dan Diofcorides ſchijnt te willert feggben / dat het is niet tat een berhitteleber/matrtes gefkwil in beleber ban ar Pen B — 44 6 ende ooch dt is el de raſernije beghint / ende als De dompen in ſen men / piet alg ſp daer alreede plaetſe ghegrepen hebben: t welck Dioſcorides ende Actius betuÿyghen. Men wil dock ſegghen/ voegt Lobel daer noch meer bp / dat Quendel verkdelt De lieháemen Die ontſtelien zun bon De hitte Per fonne ghelden alsloech/atupn/ ende alle andere fcherpe ettelijez ke dinghen Deen. je 4 Ben oock van Detpolkem berideght alle vergiftighe gedierten. Ber ghediſtilleert water ban Dit crundt verſoet De pijne ban den bfoe/ te Weten met azhn ban Koo ſen aen het Hoorhooft gheſtre⸗ en ; ende dan ister ſeer goede teghen De Draepingbe Des Goofts tnde tafernije: —— Re É > fetoe water in de Statchmachdt ghediſtilleert / is ſeer goedt Smorghens ende savoudts gedroncken de ſwaerte van dry oncen / em het hooft te verſtercken / t ghelicht te verklaeren / De mage ende Be herſſenen kracht fe gheben/ende goeden appetijt om eten te maet⸗ Ken / ende om alfe Brimpfelen ban windachtigheden komende te Perbriven: opent De verſtopte neufgaten/ ende ooren / MDC gheneeft De dDoobighepdt; ende Greecht den ſteen : Bet Derpplium heeft noch beet meer Krachten / met die Han den @uendel ater een KÔmende/ Die van Dodoneus in't nacvolghende Capitel verhaelt zijn. 2 ô Ander ghebruyek. @m ben edick veel flercher ende beter bart teuck temaecken / falmen de kreupeken dDaermen Den edick in doet met @hendel ffoppen/ ende Dat langh daet it laten blijver, HET X. CAPITEL Van Serpyllum ‚uyt Diofcorides ; Theophraftus , ende andere; Gheflachten; S Erpplfum/ foo Dioltorides beſchrijft / is tweederhan⸗ de Wüdt ende Tam: t ſelke betupghen Theophra⸗ ſtus ende Punius oock / hee welſy daer verſcheydentiijck af fchrijven: Aelianus rekent Serpyllum onder de bloe⸗ men; dan Birgilius houdt het merckelijtken Hoor een Welrieckende crüpdt. 8 — Ghedaetite: i: Cam oft Hof⸗ Serpyllum Wordt ghebruyckt om De kranfjen te maecken / ende DE tuylkens Daer mede te vertieren / ſeght Diofcorides ; Ek vau xeuck Den Sampfychúrd oft Mmarioleyne ghehijck; ne De bladeren ende tackskens als be Ozega / maer Geel wit: ter : ban als het neffens be hagen gheplant ende gheſtelt wordt /fchiet het Heel hooger op dan elders: Theophra⸗ ſtus in het 6.boerk van de befchrijdinge der cruyd feheurt / dat Serpyllum een gheflacht Han de heefterachtige crupden íe/ boutachtigh / ende beguaem om bp de kranſſen ende Kroonen te doen; ende Gan tacken ende bladeren heel wel⸗ vieckende / alg Heteniurrt ende Silyinbriurt: op fommighe plactfen sock gantſch nae den Thymus rieckenderende dat fet aen Get upterfte van ber aerden vaſt is / Met cen me⸗ ighbulvrahe fafelachtighe dorre Wortel, lichtelijck voort⸗ fchietende ende fith felwen vermenighvuldighende / ghe⸗ merckt dat het foo hoogh ende langh Worden kan alimen wil/foo wanneer dat erghens aen vaſt is oft eenigh ſteun⸗ fel Geeft / oft neffens eenige haghe oft hegge gelaeyt wordt · > welck oock De hitte ſeer wel verdꝛaghen magh/ende fees Tuttel waters Ban doen Geeft, Wp ſche —— ber cruyden / dat dit Serpyllum ghelt hapen ig oft micks wordt door De veranderinghe van Balili⸗ cum t welck door greote ende al te onmatige hitte lynen puden acrd Bertieft / ende een ander ghedaente aenneemt/ — Deer art opte begint enbelsend” reu t. Waer uptte j te rae⸗ “men is /dat Bit Derppllum ſtercker ban veuck Was dan ben 9Bafilieum/ ende Blepner van bladeren. Plinius ſtrüdt te⸗ ghen de woorden ban Dioftorides/leggende dat Dofs oft Cam Derppllum niet en Eruppt/ maer een palme hoogh py ſchiet / ende over blijft ſtaen. Aelianus in het 9. boeck Ban fijne poentdertel ſchrijft / dat den ioningh Bionylius den Zongen in de „Komende/ alle de grootſte hupien van die Bo ghenomen heeft/ ende die met Goofen/ Derppl- — a is e in de fijne Bucoliea Geel merchelijck/ dat Serpyllum. een cruydt is is / ende beguaem om daer ſauſen van te berepden / ende dat Te voerinne den Loock met Derppilum ſtampte / om Daer “een faufe oft toe-fpijte san te maken/ — mede te verquitken / als ſp Door et langh wercken ende Booz De hitte van de Donne ende mat oft laf ghe⸗ gft daervan noch Beanckrijck Gilarum “meer in Get bijfde boeck van de Oorlaecken oft dan den _ ft Dt vandLocri abt bele enbe 8 ende doet oock De Tafende menlthen plis een Cruydt- Boeck Remberti Dodonæi. worden waerer. Wt welcke Woorden vanDirgilius/ ſom⸗ mighe Crupdt-befehrijvers ban onfe tijden nenten villen ende begrijpen/ Dat onfen ghemeynen @uendel Loor Get oprecht. Derppllum Lan de ouders te houden 3p/ ende dat alleen/om datter bp nae anders gheentdierabelijck crupdt in Stalien ban ſelfs in De velden en pleegh te groepen dan t ghene dat Wp @uendet noemen; maer dat en volght Daer upt gheenfing niet/ ghemerckit Dat Derppllum in ou= De tijden Lan andere plaetſen ghebroght kán geweeft zijn / ende niet in t wildt te vinden en was; maer in de boben ghefaept ende onderhouden mogbtwelen: 2, Wildt Berpplium / foo Diolſcorides ichtijft / en kruppt niet als het Tam / maer ſtaet vecht ober epnde / uptgevende unne ſtruyckachtighe tackskens / dicht be⸗ waffen met beele kleyne bladeren bie Han de Gupte ghe⸗ lijkende / maer nochtans fimallet dan die / langher gnoe Gerder. De bloemen zijn Keherp Han ſmaeck / ende foet gan reuch: ae wójtel en is nerghens toe nut; Het waft aen de ſteenrotlen beel Krachtiger ende meer verwarmen⸗ be ban aerd/ Ban gheue bat in Be hoben ghelaeyt wordt: —— ſchrift Plinius in het 22, capitel ban fijn 20. boeek/Bat het Wildt Derppllum langhs. der aer= Ben Bruppt / fegifhende albus: Men mepnt dat Serpyllumi ghenoemt is van het woordt ſerßete; dat kruypen beteers Kent, als ofmen fepde Bruppende crupdeken: 't welck in de wilde ſoorte meeft ghefien wordt / in londerheyt die aen pe rotfen ende fteenachtighe plaetfen groept : Want het Tam en kruppt niet / maer wordt ten palme hoogh / als bootfepdt ig: Theophiaſtus ſchrift / dat het Wildt Ser⸗ ennn dierghelijck is als het Tam / te Weten dat ban de erghen ghebroght Inde in de hoven ghefsept wordt/alg te Diepone heel ghedaen wrdt / endete Athenen / aldaer ghebr oght zijnde ban den bergh Bpmettus: ín andere lan= den / alg in Chtacten zijnde berghen ende platte belden per al met Berppllum bewaſſeũ· Maer dat Wildt Ser⸗ pellum fchijnt ban ’tghent dat Dioſcoꝛides Hoor Wildt — hout ——— te weſen: want het ver⸗ bilt ban het Tam daer in alleen / dat het niet gheoe en is als het Cam/ghelijck Theophraſtus ghenoeghfaem te kennen gheeft/tet wijlen hp ſeght / dat het Lan de bergen in de hoven oght ende aldaer o zuden Wordt, es ebroght nderho dt Derppllum / nae t Kchrijben ban afde Hood: fepde oude ſchecvers pieegh in fteenachtigen grondt meeſt te groepen/ende epghentlijck op hooghe ende berghachti⸗ ghe gheweften ban Gritcken landt / ende oock in de platte — Tanden van Thracien: Wan daer wierde het inde hoven Herplant/maerdaer Berandervet Veel Ban gerd / ende ver⸗ loog geel Ban fijne krachten. Neffens de haghen ghefet wierdt het feer hoogh einde groot. — € Naem. Serpplfum wordt dit ghewas int Latijn gez Betten ; te Weten het eene Serpyllum hortenfe, ende het an⸗ Bere Serpyllum filueftre, bat 15 — ende Wildt pe Yum : de Griechen noemen * Herpyllos- ende Erpyllos E'prvanG,oft Herpyllon ende Erpyllon E'pzruaaor. plz tug/ een oudt fehrijver/ verlekert at Get bp oude tijden in ; eegh te heeten : dân/ foo Plinius Valexianus betupght / Was dat aldaer Laurio ghenoemt. € crd. Dit rrupbt/ nae Get fegghen ban Galenus / foo heet van aerd⸗ dat het de maendtftonden ende de vi an berwerken/ ende is Geer ſcherp ban lmaeck. € Krachtefide Werckinghe. Serpyllum / behalven bat Bet foo Grachtigh ig om de maentftonden te Doen komen/ oock feêr goef om De krimplelen oft rommelinghen bupchg te gheneſen / foo Diofcoridesbetnpght / ende De fnwendighe breucklelen / fel vande iever te beteren ; ende is oock — eerd beten ban De llanghen / foo wel in Dy /ende met Goofen-olie bermenght / verldet de pijne ende ſnierte Des A —— t in edick te gt ett end feligen Bomen / Wel berftaende bie pl Behoren oft / en! € otebóer het gijewelt ban Die fiechte ijdel van e gheworben zijn. .· — Ze k valken en Taste van v er — once i ts) makende over⸗ telbe Het tvveede Deel. ,T feline met Loock gheftampt / wordt cen ſeer goede faufc. · / € Verkiefinghe. Men pleegh het Wildt Derppllum Booz Krachtiger ende beter Van reuck te houden. Dan het @Eam; bijfonder alg dat aen De ſteenrotſen ghewaſſen 18 : want alsdan is het drꝛoogher ende meer Verwarmende ban her Cam. j BIT V OLESG HS EE Heflachten van Wilden Quendel oft Serpyllam uyt Clufius KT 1. Wilde Serpyllum oft Zygis ‚futcks als Dioſcorides dat bes ſcheytt / is van Clufius in Sudbt Caftuitien Gp den Zwarten oft Harden / Dat is ouſen ghemepnen Thim / Zhevonden ghevacefi : weick Dat fter wel gheljckt van racken/hoogbte ende wortelen: dan de bladeren zijn cen Wepnigheken breeder / War fyvaerer ban vench / ende Daer in eenftetis deit Averoon ende venfoecls Den Dkhas ghelijckende: die tackskens hebben ander fyd-fcheurs ſens die met bloemen kroons · ghewys oft worwels-ghekzijs daer ein waffende bekleedt zijn / ban verwe unt den witten purpurachs tig: met welcke ſchickinghe ende reutk van De bloemen Dit gewas alfeen oft meeff ban den Thim onderfhepden wordt. Poorts fog is Dit ghewas oock wat min bijtende oft fcherp-op de tonghe dart den Chim: vant daer ig wat t'famentreckinabes bp gheboeght· Ber bloept met dit gemepnen Garden Thijm ende blijft oock altut coc. 8 2. Qyendel van Ooftenrijck, met reuck van den Citroen-appel, is feer ghelütk Den ghemepnen Quendel die in meeft alle De landen van Europa in’t Wildt groept : Dan befen Ouendel beeft Dicker ende fwarter bladeren/ de welcke aewrcben zjnde Den rerick ban den Citroen-appel oft ban Confilie de grep ban Baer gheben : de hoofdekens Vat de bloemen zjn wat graoter/ Wat meer prerſch⸗ athtigh / doch de bloemen je diergheljtke De tacken zijn Dicker / bierkant/ een palme langtj/ ter aerden beefprept/ aen elek krieken ettelijche ſaſelinghen als woztelkens uutghevende: De wortel felbe is pourigb/mentgbruinib/ gbenefek. y \ d 3. Quendel met {malle gladde bladeren waft oock ín Goſtenrück / ſmaller / war langher / groene / gladde, pre bie in c deſe ſtetlen zijn veel / dun / Jter ept / ende aenelck, met befe ens in re laugbe/ De aders Ld hechtend abewijfe hoofockens draghende / Die verviut t Die ban den G en @uendel ghelück: de wortel te Gard menigbvulbieh. © gantfche crupdt heeft Den reuck ban de bla? beren ban Ckernoten/ oft is fomtijts ſonder —— “+ 4. Quendel met (malle ruyghe bladeren bellact veel latidts/ ende waſt wt ende Meedt : want altist ſaecke dat de Wortel hard ende houtigh is als Die ban de boorgeende forten ;nochtans De dunne teeve tachskens Die het in De ronde ver ſpreyt / gheven alle luis be fez Tinghen upt/ die metter rijdt foo groote Wor le } Ig de mid: oft eerfte wortel is; ende ſod aarts /kruppen Ende Dit rrupdt ‚ Be bladeren zijn alg Die van de boorgaende foozte / Janalypooepigd, ende noch finalter / —— ſachte wolachtigbept beckt cop t fop ban de ſteelktus waſſen langhe / met ene nen On helikene die Dupskens giedoten tol ens eld Tk od Bit heele heeft bp nae renighen helsen deg alg? — worbtjende is fherp oft Heet ban fmaeck. $. Ghemeyhen Quen- del twaft in alie landen vÂn Curopa/ ende is van andere ghenoegh Aengaende de Ouendel met rupghe bladeren / Dòdonens ver⸗ MED Venere Se een eens erde rd ononeuiteinnt Dio ſcoꝛides verhaelt / dE einen no. if rigano verau⸗ en om dat Het fchint/ dat den Suendel ban bladeren met De @zega beter dan metde, ober gen komt, fie oere gedachten an Guendel bloepen famien in de Brack maendt. “ Aerd, Kracht ende Werckinghe. „Aerd, Kra — Het neghenfte Boeck. HET KIL. CARIT: RE. Van Ocimum oft Ballicom. 4 Gheflachten. amme foorten van Bafilicom zijn tweederhan⸗ D de / ende ober at ghenoeghſaem bekent ; te — de Groote / met haer mede· laorte/ ende de Klepne : behalven deſe iſſer noch ern Derde Aldergrootſte ſoorte/ ban Mat: thioliis voortghebꝛoght ende beſchreven · Srove Waſilicom oft Sroote ſoorte⸗ Gay Deoimum 447 AIG $ EE —F SOI — Nv’ WILD WEES AP nn é Ghediente. 1, Beyde de fóorten van Tamme Hafilieom zijn fteuvchachtigh/ ende teer 6 den anderen Ban in de grootte alleen Be en gintrent ú u, oct hoog bladeren, i Mt „foorte ban Balilicom gaet in, grote ban, bladeren den Amaranthus oft De Plouweel- / bp naete boten — bat die ſeer laugh/ ene en AD u den Cutrsen vVoom _g Pletf. Baluitom wordt in de hoer ghelaeyt ende acte potten. 5 ——— bl ten tdt boort / foo Theoptraftus (chröft. As dít Balie, om {eer ter fonnen ſtaet / verandert nen aerd ende fijn gudt wefen/ ende het wodt in Deryppllun Dert/gez Tjek den elven Cheopbzaftus en gers Ang Dat Det DODEN DEERD od 448 Cruyde-Boeck Rembati Dodonæi. Ere oft Rlepne Waſilicom. kak de z5afidteom. W 5 ARAS — * sine, Wiper bladeren ri úobt/ enbe meachtleber van * Wie bloest in Bꝛ zaeëtmaenùt ende hop⸗ — is om in het lichaem te nemen; maer van — / ende dat vervolgh ens ende ſeer langhen tijdt/ _bupten esaki ende opghelepdt zijnde / is — om te eylende ie naementlijch van af beghinnende te bloepen/ende verteeren endete Verbouwen / alg verd a Nan. we Oneehe Dettie pet cruyven Ocimum € Kracht Ke We: rckinghe: m / leght aem. © 4 en CEC. ico: O'vsor ende @'xruor gheheeten: ——— Sen hun noe⸗ ed eel ghegeten / maeckt ben weeck/ enden —— — — — * EEE. et Vcunum geren Cl y= vinge Ban het Lo gen foorte van haver oft voeder (ele van bupte ep ghelept niet meel van — —— — —— —— — met d pil eten; Goe Wel d ———— en — — — nge * EEn rd Ee — chit elinghen der Lel 8 Dathe fak: b betten ende andere ghe⸗ fijnen ven herte * 4 —— 't herre ende an de magie ghjenefen han; Ende alle droef Gepdt des ghemoets Boet Verdwijnen / — grooter dan in de onfe/ fe beelin De fpófe Het tvveede Deel. fart ende ſwaer bloedt ghekomen ig; ende Baer door de prolijcktept ende blijdfehap Leroorlaccken han. Z ‘Hinderniffe. Men Linter ſonimighe die het Balili⸗ tou fchouwen/ ende hun wel wachten ban ’t ſebve te ghe⸗ brupeken; om Dat het gheknauwt/ ende dan inde Sonne gheleydt zijnde / fommighe wormkeng pleegh voorts te en. - É —S— ſchrijft ootk / dat t ſelve cruydt te veel oft te dichwijts gegeten zijnde het ghelic ht bot ende dupſter maeckt/ ende Deel Winden int if verweckt; ende boven⸗ pien traeghelijck Herdouwt oft verteert Wordt. Galenug/als voorfept is / ſchrüft / at het niet bequaem enig om ban binnen it lichaem ghebruyckt te Worden / door de ontderdouwelijcke Lan buyten bp-komende voch⸗ tighept/ die Daer in ghevonden wordt, BIIVOEGHSEL. xcſilicom wordt ban fommíghe op’t Gꝛiecks niet Ocimot,maet B Ozimon geheeten / als ofmen fepde Weltieckende cruydt · Want pe twee ghemeynſte gheſllachten ban Baſilitom hebben eenen lieffe⸗ Iijcken ende aenghenaemen reuck / De Edele Mariolenne it ſterck⸗ hent oft ſi warigbet van reuck te boden gaende, In Grieckenlandt wordt dat nu Vafilico gheheeten. Sommighe noemen deſe crupden in't Latijn Ocimum ga —— — she Italiaenſch Vreicheila; in't Booghduptfch Bafilgram. De alderbeft vieckende foorte ban Dir crundt is ban Lobel Bafilicon Troglodyticon genoemt / Die in’t wildt is groepende. Be bloemkeng ban deſe — — tros gewijs uptbupskens rondom den ſteel; nae de welcke kleyn ſwartach⸗ righ faedt volght / Bat ban den Thlaſpi eenighſins ghelckende. Bafilicon mer reuck van Citroen, ban Dodoneus bier oock verz maent/heeft eenen ee reuck / ende is t herteaengenaemer: De welcke ghemepnlijck in't Latijn Ocimum medium cittatum ghe⸗ heeten wordt/om Datfe den reuck heeft bande Cirroen-fchelle/ende uiet (als ſommighe t'onrecht fogben om de ghedaente ban ’t Lladt banden Citroen-boom. Grof Bafilicom mer reuck van Ci- troen, in't Latin Ocimum maximum caryophyllatum ac citratum , alberminft ghebonden in Mederlandt/ ende groept meeft in Geste landen : waer af De bladers ( oe be berië plante ) biermael grooter zin / welrieckende/ als Beeenen reuck enghden Bande Cutroen-fchelle ende den Gproffels · naghel; maer ban ſaedt (ende oock anderfins) niet ban den anderen verſchillende. Ghemeyn oft Slechtfte,Bafilicon treckt wat nat den rtuck van Eonfilie be greyn oft Meliſſe. * Bet Edel Baſilicom heet Ocimum minimum garyophyllatum ; ende heeft ſomt hots ghekronckelde bladeren ende rond in een ghe⸗ Krolt;'t welck ineen ghelas mer eenen engben halſe ghedaen / daer water in is / groen ende groepende blijft, Indiaenfch Bafilicum, ín’t Latijn Gcimum Indicum, Ban Cluſius befchreben/ is ban ſaedt voortghekomen/’t welck upt Italien bier te lande ghefondert was. Betwordt eenen boet hoogh / oft hooger / met eenen bierkanten ffeel/ die glemepnlijck Doncker peerſch oft Ep hae fwartachtigh van berweis/ ſonitudts upt den groenen bp nae peer tigh / in meer berfchepden altijdt teghen den fjd-tacken berdeplt : act elck knoopken oft nieken ftaen teghen ober malkanderen groote bladeren / * Dupmbreedden dieedt / oft breeder / Dep dupmbreedden langh / eick óp een langh boetken ffacnde / rondom neden / ende ghe⸗ Epe vig ten c ä S ende volſappigh endeel upt Den ſwar⸗ h / ſomtüdts met peerfche placken beel oft luttel / t klepn gheteeckent: het opperſte ban den ſteel eyndight eèn adere batt De bloemen / Die omtrent cen palme langbis/ upt —— rſchachtigh: welcke bloemen kroons ijs oni De ſteelen — te weten upt den ſchoot ban de klepne bi ens aen bepbe ſyden dep bp een/ ban beriwe ( als (popen zijn) wie met ven ghewas / in alle ſjn Deelen waer banreuck/ als de andere ——— Bafilicon / ende vergaet oock Des winters als De ans Dere pleghen te vergaen Bet bloept met de andere gheflachten bar icon. Den foude dit ghewas Baũlicum érifpum mogen noe⸗ men/ om bat de bladeren daer ban bp nae ghekrolt zijn / ghekertelt / ende bp nae blauw ban berte. — N ES _ Garcias ab Oꝛta ſchrüft / dat in Ooft-Fndien een crupdt is Bat Mangiriquam heet ; Daer het Nil oft Jnoifch-blauw van ghe⸗ twordt: ’t welck fommighe boor een foorte van Balilicon dens Dat de Portugifen allerhande Ba Mangiri- quam noemen/ als Clufius betupgbt. — Egypuifch Bafilicotn wodt inde hoven ban Ù n Egppten ldꝛimael epdt Bellonius ; ende Daer wordt het t. tupgbt ProfperUlpinus oock, Roeden ‘boeten hoogh wordt / ende hoogher / met lan: bladeren dan het Hierlandtſch Baſilicom beeft rood doerioopen / ſeer krachtighen reuck ende daer in den ouſen berre te boven gock Rihau oft Rihan ( als Rieckende-crupot) gheheeten wordt. —— gyptenaers weten Dat wepnighte ghebruycken / anders dan in — willen a datter noch veele andere ſoorten ban Baſilicom zón; maer Die zijn ons noch onbekent. 5 Ocffeninghe ende eyghentheydr van Bafilicom. Baſilicom noch Het neghenfte Boeck. 449 perſch zijnde ſal in een felfch bol water behouden! nde niet alicen bloepen/maer oock rijp facdt krüaben. Boorts foo ts het te weten/ Dat in heete landen onder be teplen Baer Bailticom in onderhouden wordt / De Scoꝛpioenen dickwls pieghen ghebouden te worden. Ber wordt in April ende Mey in vette aerde ghefaent/ende fprupt terftont upt / ie’t dat korts ae Dat het gheſaept is met Lauw taz ret befproept wordt. ® Bet magt oock wel in den Herfſt gheſaept worden; ende ’t ſaedt begheert wel in den azijn;een wepnig te tiggher; Ende is’t dat daer mede befproept wordt/ boe luttel dat het zp/’t fal gheljek een boom? Ken fijn tacken upttoorpen. Is t dat in dꝛooghe derde / Die wael ter Sonnen flaet/ghefaept wordt/ 't falterftont in Quendel oft Herffe beranderen. Doo haeft als’tghfaept is / moetmen een vole ober te aerde rollen / om Die baft te maecken: want ist Dat D’ aerde los bijft ’tfacdt ſoude baeft mogen bederben: Sen mott het op den middagh befproepen/ anders als alle andere crunden / Die'smore ghens oft’ sabonts willen befproept zijn. Om Dit cruyde te Doen groot worden / moet het met De vinghers dickwijls gefupbertzijn/ Ende met gheen meffen oft fer. Men fepdt ban den Bafilicom / dat het beel grooter ende ſchooner groept als't mer betbloeckinge ende fpijtiahe woorden gheſaept wordt. Bet moer alle iaer op cen nieuw ghefaept worden: want het bergaet des winters. _Aerd, Kracht ende Werckinghe., De oudt ende nieuwe Cruwdt- befchrijbers ſpreken berfchepdentlijck ban den actd ban Ditcrupdt: ommige fegghen/ Dar het De maghe fchadelijck is ; ommige andere) dat het de ſelpe nut is: eenighe ſegghen / Dat het teghen de ficken ban de Acorpiaenen goet ie; andere ſchrtuven / dat den genen Die op Dien dagh dat hp Baſilicom ingenomen heeft ban den Stoꝛpioenen gheſteken woꝛdt / van Dien ſteke ſterven fat. Plinilis ſchrft /dat Baſilicom inghenomen det maghen ſeer goet ende bequaem is ende Dat fp met azijn ghedroncken De winden ver⸗ drift / ende Dat riſpemen ende opworpen der maghen ſtilt / ende De piſſe verweckt / ende midts Dien goedt ie den waterfuchtighen / en⸗ De Die De grelſucht hebben: 8 SDet wijn inghenomen gheneeſt fp ben verouderden hoeſt. Bafilicom met azijn ghewreven Eide hoor De heufe gehouden, — De ghene die in onmacht ghevailen zjn / wederom tot bun * elven. ° ì Baſilicom ghemenght met naebier / azijn ende olie van Koofen / is ſeer goet oh top Be heete ghef willen ban de longher. C gene Dat Plinius ende meer andere ban Ger Balilicom ſchri⸗ Ben (te weten dat het in De fonne — zynde / nae dat her ghe⸗ knautot is / wormen boortbrenght) dat ontkent ende loochent Gaz lenus fterchelgek. Dan den ſeiben Galenus ſthruft / Dat Balliz tom ban buptenopghelepdt/ feer goedt ie om terójpehr ende te ver⸗ teeven. — Chꝛyſippus verſekert (als Plinius ſchrijft) dat Baſilicom Dulhepdt maeckt / ende de ſſaepſieckte Teihargus ghenoemt / ende oock ettelijcke ghebreken ban De lever veroorſaeckt: waerom dat Dé Geyten't ſelfde cruydt oock nieten willen eten Dommighe ſchrh⸗ vers van Defe tijden loochenen Dat ſelve. Bet faedt ban Bafilicom in wineenen dagh langh te wepcke cheſtelt / gheeft een witte flijmerigbepdt Oft gomme ban fich / Die feer goet is boor De boeft / ende gheneeft De wratten oft gheſwillen Dit aen de borſt komen / ere de kloven oft fcheuren Die aen de ton⸗ ghe komen. N je d Alſmen den rugh-graedt ende De palmen ban de handen / ende de planten ban De boeten met fapban Edel Balilieom ſtrijckt / Dat ig feer nut om den kouden aenftoot bande korrfen te beletten. De gene Die onderbävigh zijt ban hooftfweer moeten hum wachten ban Der reuck Dan Bafilicom. 5 ° De meefte kracht die Dit trundt oude moghen hebbenis / dateen brouwe die in arbeyt gaet / hebbende een Wortel van Dit crundt / met De plupme ban een fwaluwe in haer handt / terſtont ſonder pijue fal — immers als ſommighe ghelooven oft ons willen doen ghelaoven. Rn ô 7 eerie menſcheu ghebruxcken Baſilitom voor cen ret a leif⸗ be op de tafel benghende / bereydt met alie cirae Pekel oft Garum. In Italien pleeghmen den Balilieom met ven moſt oft nieuwen Gute lieden; ende Daer Door keijght Dier wijn eenen ſeer lieffeljc⸗ ken veuch ende fmacck. „HET KIL CAPITEL Van Ghemeyn Wildt Bafilicom oft Acinos. Ghedaente, HE trupdt dat meeſt alle De nieuwe ſchrijvers Wildt Baltlitom noemen / heeft veele vierkante / teere / ter aerdenwaert ghebooghde ſteelkens: aen De weltke met —— eydt ende daer teghen over den ande⸗ ren ſtaende hlepne bladeren waſſen / langhachtigh ende ——“ wat ruygh oft rouwachtigh/ afs oock De ſteelkens tele zijn: upt De ſchooten oft upt den oor fpronck ban de bladeren ſpruyten Klepne bloemkens / met kroenkens oft ringhe-giewijfe rondom De ſteeitens Waffende / ban verwe upt den witten een wepnighe= ken purpurachtigh. Det ſaedt ís leer Klepn. Dew —— met ſommighe veſelinghen aen el anderen: — Dit trupdt is van reuck veel onſtercker dan het it Pp 3 iid ⸗ 450 Balilicon / te weten Geel lap ende niet feer ſterckelijck rieckende / maer nochtang met eenighe ſwaerigheydt niet onlieflijck ; eenighſins nae den reuk van de Calamente oft oock Han den omechten WBalilfcom tretkende. Smidt Zsaficicom oft Mcinoe € Plaefe. Wildt Balilitoni komt ban felfg boort in veele plaetfen van Hooghduptſchlandt ende Italien / in fonderhept op onghebonde ende fandachtighe gheweſten. € Tijdt. Dit rrupdt bloent den heelen Domer door/ en- de dickboijls oock Wel in September. € _Naem. Beele nieuw ne eee ale voor⸗ ſeydt is / hebben dit crundt Wildt Baſiliton gheheeten ; int Latijn Ocimum filueftre; in t Franſoys Baſilic Auua⸗ .Dan het Ocimum filueftre Daer Plinius af ſpreeckt; t welck Ban andere Ocimaſtrum ende Ocimoïdes αα. &ös gheheeten wordt/is ban dit crupdeken/Dat wp nu bez ſchriven ende Wildt Baſilicom noemen/ leer Berre ver⸗ ſcheyden: want Ocimoïdes heeft ſomnughe hauwkens / De ſaedt· bollekens ne nee ‘van Hyofcyamus, dat ig Billen⸗ cruydt ghelijchende / vervult met Lwart Laedt / fucks als ig dat van Melanthium/anders Nardus· ſaedt eeten + Daer-ensteghen zijn de faden Han dit ong Wildt Balilitom bijfter klepn/ ende ooch in Leer kleyne huyskens begrepen / die gantſch gheene ghelijckenis en hebben met de ſaedt huyskens ban het Bilſen⸗ truydt. Sulcks dat hier uyt metchelijch ghendegh blijcken kan/ dat dít cruydeken / dat Wp nu beſchryven/ hoe wel Dat het ghemepnlijck Wildt Bafilicom gheheeten wordt / noche tang goo? geen opꝛecht Wildt Batilitom / Ocimum filue- ftre oft Ocimaftrum te houden en 8. Om dele oorfaechie is het ban fommighe níet vos Wildt Dafilicom / maer voor Clinopodium ghehouden gleweeft : hoe wel noch⸗ tang die mepningije niet heel te prijfen en is / oft Loor Geel goedt ende feker te Gouden. Want in Bien Dit truydt daer om Clinopodiùm moet gheheeten wefen / om dat de bloez men rondom De ſteelkens waffen / ghelijck fp feaahen / foo fouden Beel meer andere crupden. den naem Clinopo- diam meeten boeren 5 te Weten de ſoorten van Calamen: te/ van Orvala oft van Scharlepe/ ende ban Horminum, ban Doove Netelen Van Dictamnus/ ende lommighe Cruydt-Boeck Rembert Dodonzí. foozten van Malrove; infghelijckg oock De Dolepe / Dè Dabie/ het Stordium / de Meliſſe oft Confilie be Srepn/ de Dideritig / het Alyſſon Lan Galenus / Denegroen ende Herts gheſpan / ende meer andere Dierghelijcke ; van alle de welcke de bloemen rondſom de ſteelllens plegen te Waffen : dacr nochtans gheen ban alle die crupden Cli- nopodium gan femanden ghensemt en Wordt. Maer ont ons. gheboelen ban Dit cruydt recht te openbaeren / fog dunckt ong dat gheen Wildt Balilicom noch gheen Cli- popodium te weten / maer Beel eer De Acinos, Bie van Diolrorides befchzeben Wordt; ende ís een crupdt met dunne riskens / tot He kranffen ende tuylkens dienende den Baſilitom ghelijtkende / maer ruygher ende rouwer Dan dat/ende goet Ban reuck, Met welcke beſchrijvinghe bit ong teghen woordigh crupdt feer, Wel ober een Fchijnt te komen. T welck ín dien ſoo is/ als itk gheloove / foo moetmen weten / dat dit ſelbe crupdt Acinõs bp de Griet Ken oock Acinos aRNG., ende fo mtijdts Aconos A'zoyQe geheeten wort; ende boven Dien foo heeft het noch fommí- ghe andere baftaerdt naemen / te Weten Agrion Bafilicon A yerov Baortwèy ertoe Ocimaftron 0’xudspor. € Aerd. Wildt Wafilicom/ dat wp nu beſchreven heb⸗ ben/ie wat warm ende droogh Har aerd/utet ouder eeni⸗ ghe tfamentreckende kracht daer bp gheboeght. — € Krachtende Werckinghe. Diofcogideg ſcheift / dat het cruydt Acmmos (’t welck Wp voor dit truydt houden dat We nu befchzeven hebben )te drincken gheabehen / ſeer goedt is ont de maendtftonden te ſtelnen / Ende den vloedt oft — opte doen houden. T lelve cruydt van bupten opuhelendt / gheneeſt alte heete puyſten / wildt Bier, loopende zeeren / ende dierghe⸗ icke gebreten/ Diemen in ’t Latijn phygethla ende ery(ipe- lata pleegt te noemen. BIIVOEG HS EL: 1 Aden eerſten dzuck ban Dodoneus ſtaet een ſoorte ban Oci⸗ maſtrum met de naevolghende woorden beſchꝛeven: Ocima- frum, in't Grieck Ocimoïdes gheheeten ban fommigbeoack int VuptfchDelot-Eppresr iseen Heflijck welvieckende cerupdt/ veele baprachtige fleelkens hebbende daer aen waſſen kiepne free gheſneden entde fchfer keupe-shewijs ghekloven haprachtighe blaz derkens. Bebloemen sijn peerfchachtigh/ ende waffen niet kroons Kens tortoomme Dé fteelen ; ende als Die afghevallen zjn / fos koz men Daer boort conde hupskens / gelijck Die hupekens van Bů⸗ fen! maer klepner : vaet in leydt Dat facdt/’t welck ſwart ende ronùa is, Deworrel is dick / met beele befeitnghen. Dit crupdt waft in fommigbe landen op ſteenachtighe plactfen, Hier telande wordt het ín De hoben ghefaept ; ende bloept in Bracckmacndt/ ende Gopmaendt. Dit Scimaftrum ie warm ende droog ban naz turen, °C ſaedt ban’t ſelbe met wijn ghedroncken / is feer goet Den ghenen Die ban Nlanghen ende andeve fenönighe ghedierten ee zin. Sultks is't ghene dat fammighe Acinos Fuchûiù ic ; demen. Wildt Baſticom ban Lobel / ock in't Gꝛietks ende in't Tathn Ban hem Acinos ghebeeten/ ban andere Beronica Pauli, ban andere Clinopodium van Lacuna , ín’t Bodgbouptftb Wild Bafilich , in’t Franch Bafilie ſauuage, in’t Dpaen{ch Albahacafalnaje; in't En? Bhelfch Wild Bafil, en ig niet alleen ben Tammen Bafilicom feet ghelúck / máer oock ten mede -foorte daer ban / ende moet nae de mepningthe van den felben Lobel) — ende niet Ocimum gez fchreben warden; ’t welck te ſegghen ís een onvruchtbaere plante : want / alg Plinius betupght / het en bloept nimmermeer / oft im⸗ mera De bloemen worden felben ghefien. Ber Heet oock Epitreron oft Epipetton, alg fommighe meprien ; ende heeft purpure bloem⸗ kens / tros · ghewijs / ende vierkante dorre ende dunne fleclkens / met rouwe wolachtighe bladerkens die van ben Bafilicom ghes - lek / ende groeps beel langs de Kanten ban de hagen / bupten aen de weghen / een weynigh oft feet luttel vieckende/ende beeldroor gher ban fmaeck dan | met een wepnight ſamentrecken⸗ De hitte / ghelick die bande Betonie ater-Bafilicum ban Lobel befehreben heet in’t Griecks Eri- ros oft Echinos;in’t Latijn Erinus ; ban Plining ende Fie * — se pant : —— Echinus oft Vipera; in't paenfch Albahaca de arroyos. Bet is ban cen palme hoogt / fendt Plinius / hebbende bijf ſteelkens / bůkants den Deimum ghes Wek : De bloeme ig Wit / ende'tfaedt fwart ende Klep ; endedaetr uut vloeyt veel — acdt/ Dat (oet is. Daer boor bes fehrijft Lobel cencrupdeken groepenve in vochte oft waterachtie ghe dellinghen / t weick in t Boogdupt ch Sufz wolfkmilch ghe⸗ noemt wordt / Dat ie Soer wolfs-melck : want het is bol meltks achtiabfap / dat nieroft feer Wepnighfcheep id /endeie ban Cras aus Elula — — heeft De blavers vie van den Bas filicam gelijck, maer langher: be wortels dijn knoopartjriat in malkander verwerret / ende Piep in D'aerde loopende, Paer De bladers ban den tweeden Wilden Wolfs-metck ban Crague/ in’t Boogtauntfeh ghenoemt Wolffsmilch walden, zijden 25a4 filicom met fijn vonde ende breede bladers Die ghekerft hn naer Ber komende, 6 Wilden Het tvveede Deel. Wilden Bafilicom van Ooftenrijck , ban €lufiug Clinopodium Auftriacum, oft Acinon Auftriacum geheeten / heeft dunne / vierkan⸗ te/ harde / gheknoopte ſteelkens / omtrent een fpanne hoogt : upt tlck knoopken fprupten twee bladeren tegen malkanderen der fkacnde] die ban den Ghemepnen @uendel bjnae ghelijck / maer wat meet met Die ban ghemepn Clinopodrum oft Acinus van Fuch⸗ fing ober een komende / doch klepner / ende met luttel Kerf kens gbefchaert/ groen! niet onlieflijck ban reuck / oock wat ſcherpach⸗ tigban fmaeck: op't fop ban De ſtreltzens Waffen aen elck knoop? Ken bloemkens alg Die van Ghemeyn Clinopodium , maer beel grooter / Doncker peerſch oft bioletberwigh/ fomtijdts oock wit / meeftendeel voorwaerts afbangtende crude omghekeert : het faedt is fwart/ dip oft bier in een bupsken fiekende : De wortelen zjn feer gheveſeit. Dit truydt bloept in Mep. Bet ſaedt is rip inde raeckmaendt. — — Bafilicom oft Acinos ban Diofcorides / nae De mepuin⸗ van Elufins / waft in Enghelandt / aldacr in Hopmaendt loepende. Bp Geeft luttel tackskens / cen fpanne lanab / Dun / Borre] voodachtigh/ vierkant / feer geknoopt: Daer aen waſſen ve bladerkens? altor twee teghen over malkanderen / Die ban den %cinos van Fuchſius niet onghelick / maer kleyner / bolfappiger / aen de kanten niet ghefthaert oft ghekerft / anders Die ban den Witven Bafilieom van Soſtenryck ſeer ghelück / lielljück van reuck / binac als Drupfecrupdt / doch niet foo ſwaer oft ſterck: het opperſte van de ſteelen is vertiert met ettelijcke kroons · gewis oft wervels ghewijs ſtarnde bupskens/ met bloemkens als Die ban Shemern Clinopodium, maer een wepnighsken meer upt Den blauwen pur⸗ put van berte, ) î Ocimaftrum van Valencen en kamt met het Ocimaftrum ban Dios ſcorides niet wel over ten/ nochtans is het ban De geleerde Van Balencen in Dpaegnien (Daet’t ín April bloept/ ende met facdtiges laden ig) Ocimaftrum Valentinum gheheeten. ¶ Het waft eenen boet hoogh / met bierkantighe rupghe fleelen: uprelchen knoop ſprunten twer ober een ſtaende bladeren/ ban grootte ende ghedaeute Die bau De middel-foorte ban Balilicom gelijck / tfamentreckende ban fmaeck;ende al fchijnt het Dat fp de bladeren van Malrove ghelijt⸗ ken / midts Dien Dat fp beele aderen oft zenuen nochtans foo zin fp veel fachter ende ſoo Dick niet /ende en hebben gantſch ghee⸗ nen aengbenaemen reuck: bet tfop ban De ſteelen is rondom bes waffen met blaemkens Die in ſtekende hupskens fchuplen/ ban gez daente De bloemen ban Baſilitom ghelück. V rt / als Dat ban de Malrove. De wortel is alg Die vande Hetelen. Doms mighe mepnen dat het Spaenſche Andorenoft Malrove is/ maer tonrecht. —E Wilden Baſilicom, ín Italien Bafilico ſaluatico ghe⸗ heeten / waſt int koren / ende ig ban bladeren den Tammen Bafiz licom ghelyck / hebhende rupghe tacken/bierkant/ langher daneen palm: op wiens tfop waſſen witte bloemen / ſomt hdts rood pur⸗ urs ende als Die vergaen / komen daer ſommighe bupskens nae / fe ban Den Bilfem ghelick / rondom ghetaudt oft gheſchaert; ende Daer in leydt ſwart faedt/ als dat ban Melanthium. Befe hups⸗ Kens worden in Ftalipn bande kinderen dzoogh vergadert / om Dat fp ter Wijlen fp ijdel zyn / alfmen Daer in blaeft / eenen feex ſcher⸗ pen ende wijtlupdenden Klanck ban haer gheven. Bet mogt wel ten mede-foorte ban Lychnis, Ben oft Polemonium:wefen. : Fabius € olumna bermaent ban bet Wildt Bafilicom oft Aco- nos Diofcoridis, Dat het Acinos gheheeten was / om Dat Yet den bupck oft be maendeftonden ffopt : maer dat het andere Aconos noemen /andere Acynos,om Dat Plinius fchzijft dat het gheen bloes men en draeght / Die datden natm Ep Epip iae oock Epimedium gheeft. Ban Columna ſelfs houdt Ger crundt dat in Fralien bande Bobeniers abefacpt ende Vrtichella ghenoemt wordt/boor oprecht Acinos; 't welck ecn mede-foorte Van Ocymum garyophyllatum ís/ als wp boren oock bethoont hebben. Sommi⸗ abe ghelooben Dat Zatarendi, ban ons in't Bijboegbfelban Dzega Beemaent/ Den Acinos Plini wel moght wefen. 5 Corcotos van Pliniusig ten mede-foorte ban Balilicom/ ende fchönt te wefen de Molochia ban Merapion : bet heeft bladers ban Den Boſilicom / groepende aen ſteelkens ban omtrent Dip pals men hoogh. De geele bloemkens gróepen aen De ſteelkens. T fhent waſt iu lange bupskens die ban den Swael· wortel gelijck / maer teercr. MofchachtiehOcymoïdes, oft Ocimoïdes mufcofum en íe gheen gheſlacht bandit crupdt/maer foude mo onder de bloemen nae De € hriftus-oogten enne Dierghelijche crupdenbefthreben worden : dan top fullen’t onder De gheflachten van Moſch ſtellen. Clinopodivm Alpinum ig een mebe-foorte Gan Wildt Baftlis tom. Bet kruppt boort upt fn ghebefelde wortelen/ metveele bier: kante runghe / anderbhalbe palme langte ſteelkens betwaffen met veele (altijdt teghen Ben anderen oberftacnde) ghekerteldeiruyghe Bladeren/ Die ban Uleynen Balilicom ghelijck : upt den ſchoot van welcke bladeren andere klepner bladerkens fprupten : de bloemen zn rood / De bloemen ban Bergh-Calamente ghelckende / J de bladeren verwerret waffende. Get bloept in't eerfte ban de id ende bijft veele iaeren ober, Den fmaeck ban dit is k x — — van Ocimoïides,te weten — — i met dobbelbloemen / ende eefterachtigh Ocimoides, met blinchende bladeren als Die ban den SPprtus/ ende met roode emen; oock Kruppende Ocimoïdes , met ſmalle bladeren / ende roode bloemen; ende het ander Ocimoïdes met fchoon roode loemen; ende beortg Ocimoïdes noktfiorum , Dat ’gnachts u Welrieckende bloemen open Doet / moeten onder De foorten ban C hriſtus · goghen gheftelt worden / ale” ban deſe teghenwoort Het neghenfte Boeck. ást dighe foorten van Bafilicom feer veel verſchillende. Den felben waem Ocymoïdes wordt oock berfchtpden andere trupden mede ghedeplt ; te weten het Wildt Weede / De Vaccaria ende De Jenettekens / ende beele mede-foorten van Wilde Erie ftus-ooghen/Dde bloeme van Couftantinopelen/ bet Deep-crupot/ bet Clinopodium/oft Gbhemepn Marum / iae den Dwarten € bas * — 5 andere / die nochtans ban malkanderen feer deel erſchillen. Ocymoïdes peregrinum, nae de mepninghe ban Geſnerus/ í bloemeban Conftantinopelen. — deden Ocymum vaccinum Tragi, anders Ocymum fFrumerraceum ‚ie anders niet Dan onfe ghemepne Bockwend. gl Ocymattrum ig oock eenennaem Die beele berfthepden crupden ghegheben wordt ; te weten De Wilde Jeſus · ooghen / De Fenettez kene /ende haet mede-foorten/ alle foorten bart Sehen ende Pole: — be Roode Daleriane, ende het Kimonium / iae de Gra- tiola feline. Ocymaftrum alterum Tragi is de Derofnlaria. Aerd, Kracht ende Werekinghe, Wildt Baſilicom gheneeft be —— ende pupſtkens omtrent de ooren oft ſchame ihept / daet op endt. Een half leot ſaedts ban Erinus oft Water⸗Balilicom / ghe⸗ mengt met tonigh / beneemt het loopen bande oogben/ daerop gheſtreken. Bet fap met Solfer ende Nitrum ghemenght/ ftilt de pine der ooren, als't daer in ghedzuppt is. Dat faedt is wrangh ende fuer ban ſmaeck / ende Daetoim is bet te rugghe drijvende, enz De verdꝛooghende. De bladeren zijn goedt teghen’t bergbift. Ber cruydt felve ſtelpt alle De vochtigheydt Der ooren ende ban den neus. . £ Be wortel ban Wildt Ftaliaenfth Bafilicom ig onnut : ban bet faedt ig ghemaeckt ban Dunne deelen / ende berdrooght fonder tenigbe bijtachtighept “© felbe ſaedt met wijn ghedzoncken is goet tegben alle verghift / ende teghen de fleken oft beten ban alle vere giftighe dieren / als langben 1 fcorpioenen/ rfpinnen ende andere. Sen ghebrupcht 't felbe oock in De beup-gichte / mes Mprrhe/ Wijns Honig ende Peper vermenght. HEELT CAP ITE Le Van oprechten Dictamnus oft Dictamnum. Ghedaenite; D Ictamnum Heeft rondachtighe bladeren / grooter dan Die ban de Polepe / met dichte veolachtigheydt bevecht / ende grijs? de fteelkens zijn dun / in ettelnche fijd-tachiekens verbeplt : op’t ſop Gan de welcke fommiz ghe aders-ahewijfe bollekens afhanghen / als Lan fchel- feringhskens oft ſchubbekens vergadert ende aen een ge⸗ maeckt/ grooter ende Dicker dan Die Van de Wilde Ozega/ diemen bier te lande ghemepnlijct Grove Hariolepne noemt : Daer upt ſpruÿten oft kijcken klepne bloemkens. Det laedt ſchuylt tufiehen de (rhubbekeng oft fchelferen, Dit heele ghevas ig goedt ende ſterck ban reuck. Diolcodes ſchꝛdft / Dat Dictamnum gantſch gheen bloemen noch faedt en krjght; t welck nochtans miet al Teen tegen be Waerhepdt en ſtrydt / maer oock teghen het febrüben ban Theophraſtus ende Birgilius / die bat met ruyghe bladeren beſchz jft ende met purpurvêrwige bloez men/ ín het twaelffte Boeck Aeneidos. © Plactfe. Det opzecht Dictamnum waft in het Epz landt reta oft Candien; ende men behoeft dat nergens elders te loecken / als wp foo wel ban de nieuwe / als ban de oude Cruydt· beſchru ers / ende bobendien oock Lan den felben Poët Virgilius / gheleert hebben, ‚€ Naem. Dit rrupdt Wordt in t Grieckg Dittamnos AirrauvG- gebeeten;in’t Latijn Dictamnum ende Dictam⸗ num Creticumh : hier te lande en heeft het gheenen epghen naem: Daeront ſalmen t Oprecht Dictamntun / oft Dice tamnum BanCandien mogten noemen. Sommighe noe= men’t int Griechg oock Glechon —— Tadyor dyola, [oa Dioſtoꝛides betupgbt/ in’t Latijn Pulegium ſilueſtre, at ig Wilde Polepe. Dan onder De baftaert naemen Worden pele naevolghende oock ghebonden/die van (ommíghe dit trupdt toeabeepgent zijn gheweeſt ; te weten dele Srieck⸗ fche, Embaêtron, Belouacos, Ártemedeiori, Cretice; Ephe= meron, Eldia, Belotocos, Doréidton,Helbounion; ende eenen Latijnſchen Vftilago ruftica. sd Be Apotekerg Hebben dit crupdt ín ftede ban dat Di- Camnum te heeten / Diptatrinum ghenoemt ;ende op’t Duptlch Diptam: welcke dwalinghe feer licht ende niet Heel te achten foude weſen / waer Het faerke bat ſy in ftede van de bladeren ban den opzechten Dictamnum de wor⸗ telen ban de Frarinella niet en gebrupekten/bdie fpbalfchez lck ende teghen alle veden ende waerpepdt Ditamnurmt noemen. Pra Ze 4ôt & Aerd. Dictamnum ig warm ende dioogh in ben ber den graed / ende de Polepe van ktachten feer gelijck / maer dunuer ende fijner ban deelenende ſtoffe. Kracht ende Werckinghe. Dit srupdt’t zy met dranck inghenomen /t zy doo, eenen peffarie ghebrupekt/ende ín de moeder. ghefteken/ t zy op 't Dier gheleydt om daer een heroockingte af te ontfanghen/ig feev beguaem Om de doo⸗ de vrucht uyt den liderte doer vijfen verweckt de maendt⸗ fronden/ ende drijft de naegheboorte A ES De bladeren / fepdt Theophꝛaſtus / Worden meeft/ iae bpnae alleen gebruprkt/ende niet de tachen ende bloemen oft vrucht · de welcke tot veele ghebzeken goet zijn ende ſeer nutsmaer meeft in het baeren bande Drouwen : want fp maecken dat die —— ende ghemackelgck baeren / oft fen minften fp verlseten de Weeen ende ſmerten op ſeer korten tijdt Men gheeftfe met water te drincken· Det lap Van dít crupdt met Wijn te drincken ghegheven/ fg een fonderlingGe baet teghen de ſteken oft beten ban de ie en ——— Men fept Bat dit truydt loo krachtigh is / dat den reuck daer van alleen de quade ——— wegh ia⸗ ende berdrijden kan- ende die felbe dooden / almenfe er mede maer eens lichtelijck aen en raeckt · S T felipe fap ghegoten fn de Wonden oft quetſuren die met pfere wapenen ghetaghen zin / oft van vergiftigbe. dieven ghebeten/fup'sert ende geneeſt die feer haeſt / ín fon= berhept alfmen dat. fetve ffracket Daer nae met eenighen Branch inneemt. — * Fu het eplandt van Candien / ſoomen fepbt/ plegen de „_ Gepten/manneer (p met eenighe flitlen/ Echiehten oft pijz Ten ghefe ende /die in't lijf ghebleven zún/ ne ie eenpor Dictanmnn te. foechen endet “ten; ende daer door Hallen de pijlen haeſtelick upt /ende be Won Re 0 pitfelge crupdt ban bupten 't opde Hoeten/’t 3P op — —5 /voct alle doornen / {plinters ende andere binghen in de hupdt vaſt ſte⸗ Gendeafvallen. Er 2 weoidt oock leer nut gheacht ont de ſnierte van De —— — maeckt die kleyner / wanneer (p ‘pan Het behoorlijck is. ce —— — beck bp de ancidote ende DE menghelin⸗ Cruyde-Boeck Remberti Dodonæi. € Dpiecht Dictamnug. ghen bie teghen vergift ende heete lirtkten berept worden: € —— * beſte ende oprechtfte Dictamnum, moet upt Get eplandt Candien ghehaelt worden. Pan den Dictamnum moetmen de bladeren alleen gez brupcken/ ende et ovperblijffel bar dit heele cruydt / alg fieelen/ wortelen ende bloemen laeten ſtaen. @ock moetmen Wel toefien/ datwen de Wortelen ban Frarinella ín ftede Ban dit cruydt niet en gebrupcke/ al ig “t faecke dat de ongeleerde Apotekers dat met groote ende botte dwalinghe pleghen te Doen: id BILVOEGHSEL. S Ommigte fchriben dat defen oprechten Bictamnus foo geerne op rouwe herde piaetſen groept / Dat Gp in vette wel ghemefte aetde ghefet- zijnd?) fijnen ouden aerd berlieft/ende in Den Balſthen Bictamus verandert: ine Bellonius tupgbt/ Dat bp in De aerde ſeif telden qhebonden wordt / maer meeft in De fpleten Der rotſen oft ffcen-klippen. Bp waft op een klepn hoecksken ban het boors fepbeeplandt Candien; het welck in oude tijden Diâeum pleegh te hee tem ende Baët ban heeft hp fijnen naem Ditamus gekregen. De SPederlanderg noemeri hem Dipram, alg dock de Booghduptfchen; De Bpaegntaerts Diptamo; De Italiaenen Ditramos de Cighelfche Frenfch Diptamnêr: Un wordt ghtmaept in den Lomer ende ín ben Beefft : chde groepèt Beter ban ſcheutkens abeplant/ dan ghefacpt zijnde : want Die feheutkens bloepen ghemepniijjck in bet naefte iaer; ende Die ghefacpt zijn konnen felden Den Winger overkomen. e E 3 | — Witten Diptam, alg ſommighe ſchriven / ie cer Dupl dan goedt banteuck. Bande Ftaliaenen gheven dien naem; te weten Distame bianco, onfe Fraxineſia / die wy elders beſchryven. — Tweeden Diptäm van Candien heeft bladers / als Diofcoridea febrijft / gelekt Witre Punte / maer grooter tacken: waer aen Dat groepen fwarte bloemen / Die vane Wilde Drega ghelijck / maetfacht. Ben veuck ban Debladers ie ſeer lieflijck/ tu{ichen dier an Witte Water Munte / ende Dien vande Davie. Lobel noemt Bat Ditamnum alterum Creticum Dioftoridis in't Latijn. “Aerd, Kracht ende Werckinghe. @pmecht ®ictamnum beeft alfe be krachtenvan Polepe / maer is heter ende ſtercker in t wercken Daft de felve. De wortel heeft De ſelpe kracht met De bladeren/ ende is ſeer heet ende ſcherp op de tonge: ende is bequaem om de vrou⸗ wen haeft van kinde te Haen verloſſen. … Sap ban Biptamtelfg ban bupten ghebrupckt/ bertwerkt ka⸗ — ghelijck dat oock doet met meel van Gerften-mout ghewreben Men prijft Diterupdt veel teghen verghift / ende oock tegen alle faobetijen / ende quade beleſinghen; in ſonderheydt als de nieutw- ghehoude mans ghebonden oft ergheus in beſthadight zjn. — …_ Bewouwen die haeſt ban kinde miſvallen / moeten haer Wet wachten ban dit cruydt ober haer te dꝛaghen oft te ghebrupcken : want het ſoude haer lichtelijck ‘doen misbaren: t weick De lichte brouwen ban ſommighe landen alte bekent ig. 8 De wortel bandit crupdr wordt feet gheprefen teghen De wor⸗ men ban de klepne kinders ende koude ghebreken bande moeder. Be ftibe in water ghe ſoden / oft een half loot Daer Van in poeder met wijn inghenomen / oft irt roock inghe ghebꝛupckt / verweckt de maendtftonden/ iaeght af De naegheboorten ende doode vrucht / en⸗ de den ſteen upt de nieren. J Saer ſom er linghen is die goede teghen He pocken / alle mor⸗ — een half foot met decoctie oft affiedfel van Pockhoudt in⸗ ghenomen. : ; 5 ——— Sy is oock goedt teghen de Pefte / in welcker voeghen dat fr ts 4 ghebrupekt word  een ers gE peen en de memmen Han de Jem melcks te doen 5 5 Emeede iptam ban — als ioſtorides ſchrift / heeft Be felbe krachten ban Ben voorgaenden ópzechten Diptam / maer eutreckt foo fcer niet im Den neufe. ’C wordt ghemenght in piae⸗ ſters ende Medichnen diemen maeckt teghen De beten ban de lau: gen ende fenijnighe ghedierten. ; | HET XIV, CAPITEL. Van Valfch Diptam. Sa __‚Ghedaente. terra” Vve Dictamnum ghelijcht het opzerbt Dictamnum V van bladeren cenighfing : want die zijn oock met CER witte oft grijfe wolachtigtept bekleedt ende- bederkt. De bloemen / die rondfomme De ſteellens in fommighe wer⸗ velg-ghewijfe ringhskens befloten zün/oft daer upt hic: ken / zijn bleech-purpur ban berwe. Het heeft feer ‘veele feelkens/vie ghekmoopt zjn/ oock met een Witte wol. i ijs ende vupgh. De wortel is dun / houtigh⸗ — — 7 veele lalelinghen ter ſj wt verſpreydende. it crumdt en heeft gheenen oft büſter kleynen reutk. Dit e feex Beele ende verſcheyden landouwen te winden is · nord Het tweede Deel. Valſctz Siptam. Mant Lin Hooghduytlchlandt als hier té lande erì — des — ben inde hoven / daer het ‘goelaept maet worden; ende Wag hier vsormaels in Inttel „hoven gheſien. bef 3 — * Naẽe deghelijckeniſſe die Hit cruydt met het —* engen /is het met den naem Van Bib Wirtamnum over al bekent gheworden: in't La⸗ ii heet het Pfcudodictamnüm ; waeden Griechichen Fev- Sonora. Bet — Apoteen onbekent: daer niet Beel € Aerd , Kracht ende Werckingtie. Vallch Dictamt ie vorken ende droogh van aerd / Doch Beel onſtercker den „gladder oft kaeler dan die: upt deno wo —— Her neghenfte Boeck. HET XV. CAPITEL: Van Poley oft Paleyc. Gheflachten. D € Palepe is tvokederhande: de eene met breeder oft de 453 ronder / ende De andere met Tmaller ende langer bla: ren. € Ghedaente; 1. Polepe ijfter verl ronde ende bp nae knies · ghewijs bind ij Aij / Bie meeft alle ter aerden ligghen; ende haer leiven daer aen op veeie en hechten / ende goorthruppen; dan de ghene díe de bloemen voortbrengen, fraen vert operepnd. Dt elck udt / noop⸗ ere neen ree bladeren vecht emd eren over e/vondachtighban ghedaente / brupn groen oft {marter Dan die ban de pen ne/ ende oock ee a Waffen wervel Wij ‘kens bp oft nef Ì / felden witachtigh De Wortel Hanght met veele fatelingen aen ten. ; Dit gantfehe cruydt ís fterck ende krathtigh ban reuck / ín ————— ing het ſtaet en bloep: : welcken reuck oock —— het Water bat Daer van door konſte ende Doo kracht -Des wiers ghetrotken oft gheviftilleert zot, dꝛoog 3ijn; boch ongtebouwt ligghen/ ende woeft ende _& Tijd: Dit rrupbt bloept in Hopmaendt ende Dogft: Den alsdan moetmen’t vergaderen out te ges 454 … SNaein. Hele twee cruyden toeven hier te lande ende ín Hooghduntſchlandt Ben nacm JDolep oft Palepe/nac- mentlyck het een / Polene met vonde bladeren ; ende het ander / Poleye met ſmalle oft langhe bladeren: De Fran⸗ fopfen noemenie bepde Pouliot; De Ftaliaenen Pulegic} De — Poleo; welche naenten al tfamen ban den Latnufchen gemaecht zijn: Want at Latijn noemtimenfe ghemepnlijck Pulegium. De Apotekers noemenfe oock Pulegium enne Pulegium regale , tot. onderfchil Ban den ghemepnen Serpyllam oft @uendel / die van fommighe Pulegium. montanum {afge ofmen 2Bergh-Polepe leyde) abeijeeten Wordt/ als voorſeydt is. Woozts foo Wordt de Polen m't Griechg Glechon Tanzer gheheeten ; fomtijdts gork Blechon Banyav gft Blechron Banypor. : g Aerd. De Polepe/ als Galenus ichzijft / is ſeer ver⸗ Warmende ban aerdt/ te Weten in den Derden graed / ende boven dien Herdioogbt krachtighlijck / ende maeckt dun ende fijn. d: kf riders). ; Prent ende Werckihghe. polepe verwetkt de maendt⸗ fronden/ doet De nacgheboozte voortkomen / ende de Hoode vrucht rijfens te Weten alfmen Dit voorſeyde cruudt Met eenighen dranck te Drinchen gheeft. Detelbe met Doniahinghenomen/ oft bp de leckingen engbtdiemen Eelegmárà noemt/maeckt alle tacpe Dicz ke flijmetachtighept/ die inde Tongeren ende in De bor ft ſte⸗ kende gft vaſt zijn / heel Tog ende dun / ende doet die ghe⸗ mackelijck ruten/ ende met het fpouwfel boortkomen. Potepe met edich ende water / Dat is met Pofca, t Tamen inghenomen/derdrift de walginghe/knaginghen, nijpin= ghen oft fieechten ban den krop der maghen/[ao Dioſco⸗ besfrheift. … — gak ſwarte galle ende het bedorven ſwart Sy iaeght de bloet met den kamerganck uyt den ljyve. Met wijn ghedrontken/ helpt de ghene bie Ban ſſangen ende verghiftigh ghedierte ghebeten oft ghefteken zijn; _ "@ felge met edick voor den neuſe ghehouden/ dort de flauwe oft beſwijmde menſchen wederom tot Gen ſelven komen. Dꝛooghe Poleve gh het tandi vleeſch — ende vaſt / als het met dat poeder oft aſſthen ghewzeven uꝛꝛkdt.. Fet Polenta , datis Gerften-meel oft meel Gan Gers fien-mmout/permenght/op De heete geſwillen gedaen, ſtilt pft gerfoet He (merte/ ende het hoorder Fweeren ende bera heven der felben. EI EI AN Te A) N Diofcondes. ſeght Daer noch meer Batt, dat t lelve truydt alkeen Op De Podagra oft de gicht ban — ozdt / die ef: in der felver voe⸗ gheleydt ende ghewzeven / tot dat de hupt rood w * verloet / ende de git rerden vermenght / ende eeft De punften/Wrat- /oftde ende varf ; Zo gen bes JPoeders/ (oo wanneer de brouwen haer Daer eenen tüdt langh in houden / ende baepen/ oft daer Dommiighe WAAN rene BAER ERD Der it Ey feben ghene maf 1/ ende De: a — malen; geks o 18! fmeitê 3 , Bie ban houde aorfaerk ren rte doede ee, J Eee, on gt FEEN A ——— oa — — — —— € oft 3* Be 1 reede langhen tijdt ghele — henefs —— J—— —— Bat ects Se Geeft /Dat (cloe veel kever Cal hebben int eftooten ende Ghebiandt / maect | Cruyde-Boeek Remberti Dodonzis pe leekinghe der ooghen ende leepe ooghen te ghebꝛuycken / dan eentghe audere — iid collyra, bie over al feer hepzefen ende ghebꝛuyckt worden. 7 ——— van Poleye gediſtilltert / Dat leer welriet kende is / boet de maendtſtonden van de ionghe dochters oft macghden / die te langhe achter blijven / ten voorſchyn komen/endemaeckedaer door / dat ſy veel beter eũ fraeper coleur arijghen/ ende niet meer met haer geele verwe ghe⸗ quelt en 5u / als ſy waeren cer De maendt ſtonden Haer verthoont hadden / ende eer Dat ſy haer openinghen gekre⸗ ghen hadden; maer ſy moeten dat ettelijcke daghen ach⸗ ter den anderen ghebruycken. T lelve water ig ooch ſeer goedt ghebruyckt teghen de opftijginghe des Moeders / ende de worginghe ende quade ghebreken Die daer Ban kenen in fonderheps allmen daer wat Mithridation bp dect. BITVOEG HS: ESE! Di crirpdt is den Bictamnus ban ghedaente leer ghelick / eid oack ghenoeghſaem bankrachten : bet ghelijekt oock de Ma⸗ tiolepne ernighſius / maer is brupner ende ftercher Ban veuck, Aint hieronymus ſchꝛft / datde Indiaenen Dat felbe meer acht ten Dan den Pepet. Dommighe gheloonen ſehrÿft Lobel / dae Dir cruydt it Zatyn Pulegsom ghehecten is / om bat het De vloyen door fjnen reutk verdzüft ende Hoodet; ende dat Yetin’t Sriecks Blecon gheheeten is / omdat het Door Buch ſcherpen ende feer bitter ren ſmactk De fehapen ’t bleeten beneemt als (p’tfelfdeeten: tert Waer Batalfod gefroemt wirdt / om Dat bet de grobe eride tacpe ups men ban De longer drijft. Nu zer tijt te’t geheẽten Pulegium regium & vulgarumi seft. Pulleium: Pliniuë ef befenriiftmger cen fooste batt Polepe / bermaerende van SPanucken ende Dijken. De Enghe iſthe noemen’t Peny Riall;Penny Ròyall, Puhioll Royal, oddinggrafle ende Orgamy. ——— oleye met witte bloemen, ſeght Lobel / waſt in't laudt ban Pie⸗ mont/ tulſthen Kivoli en Turin; ende Dat (chijnt de Poleye Man- heker ban Plinius re wefen. . a __ HertePöleye oft Harte Poleye,pan Lobel Pulcgtam anguftifolium teruinum Mõontpellienſinm odoratius gheheeten /waftin Langnez dock / omtrent e— ende is daer alle man bekent; maer woꝛdt in andere landen ſelden gheſien. Dit crundt brenght boort Deele fhD-fleelkens/ Die beel vechter op groepen ende ſtiwer zijn Dan, Die ban Den anderen / wel dep palmen hoogh / oft hoogher / maer de bladers zijn kleyner / ende meer in ghetale / ban ghebaente ende grootte Die Ban de Leute ghelijck] ſtaende met fpatien van een/trag- earth Hd welcke boortskomen purpprachtighe bollekens — ban b hens. De wortel ig Die ban de andere Polepe niet feer gez lck/haer upt{prepdenve in t opperſte ban der aerden / ende met bele « Krinckelinaben/gelijck die van ouden Afparagus, op de maniere bar De Gratiola. Ben ſmaeck / veuch endekrachten ban deſen Sijn lieftijcz bee/krachtigherenve beter dan Die vande andere. Zommighe Jaz liaenen gheluoben dat deſe Jolepe cenerhande ghewas is metde tptam ban Candien. é — * „ Wilde Poleye, in't Griechg Glechon agrion, ín’t Zatijn Pule- Zium filuefire, int Francops Pouliorfauuage en / Ban ander te Nepita, ig een foerte van Calamente / Hiarte-crupdt oft Belat= Polepeoft Pu- Munte; legium ſilueſtre van ſonmighe ghe Rad nissan c is anders niet dan onſen ghemepnen @uéndelaft Serpyllam, - lieffelicker ban reuck. Men bind tſe veel — de veſten Den opꝛechten Dictam wordt oock Bergh· Poleye oft Pulegium montanum “_Poleye- van Angurllara berfchäft back niet beel ban be Veldt. Mimte oft Menthaftrum: Beeft rouder bladeren / ende is — Padua. —— yghentheyt van Poleye. Polente p t diepſte ban ben win⸗ ete ni als al verdroogt sijn. As de Aerd., Kracht ende Werckinghe. Dat * t het t hooft beſthermt teghen de groote hitte BEE - * ole Meren bebe. ende ghedroucken loſt de piſſe / ende Boet Den ſteen cfen/ fonderlinghe van de tieven. Polepe met Xioe ne + Het tweede Deel. Het neghenfte Boeck: 455 Shzemegy oft Rerſte Polium Dat is Klexy Poliuw vorhtigheden die omtrent De longher ligghen / door kamerganck : ende is ſeer goet teghen De trecktughe oft ſpanninghe ber zenuen / ende den kramp. GA 4 T felveerupdt met edick inghenomen/ is feer goet den ghenert die met eenighe vallende ſieckte befmet zjn. ' T felve crupdt in Witten wijn geloven ende ghedroncken / is ſeer goct om be milt ſucht te ghenefen/ ende om de brouwen Die in arbept zijnte doen gemackelijck baren / smorghens ende’ sabonte oncken. Dan menmoet Dien wijn niet te Drincken gheven / Danals’t groot noot is / oft als de brouwen met den witten bloet u. — — asin ende honigh gheſoden ſtelpt den bloetganck / itt den hick / ende belett het bꝛaecken oft obergheven. Ber ghediſtilleert water ban Polept ſuxvert t ghelicht / ende ghe⸗ neeft alle de boorfepde ghebreken; ende is goet ghebruxckt ban de ghene die gheſcheurt zjn: ’t felve inden neufe ghefteken / ſtelpt get bloet; gheneeft De ghebreken van De ooghen ende ooren. lepe geneeft De verbrandtheydt met meel van Gerften-mout daerop ghelepdt: met fout ende edick gheftooten gheneeft De beten ende fteken ban langben/ feorpioenen/ (pinnen ende andere quade Dierten- — ongheſont / vupl / bꝛack oft ſeer fout water Deincken moet / foo falmen Polepe Daer in legghen / oft poeder pan t ſelbe Daer in ſtropen / dan enſal't den menſche niet ſchaden óft deeren. Polepe is goet gheroken den ghenen Die vochte herſſene hebben. Poeder van Polepe met mee inghenomen / drijft de melancoltje ende het ſwaer bloet door Den kamerganckaf. 2E felbe crupdt met Ouendel in water ende azijn ckt / oftt ghediſtilleert water ban t ſelbe / aen’t boorhooft oft aen’t Mach banden hoofde met doecken ghedaen / verſoct den hooft⸗ Cweer/ als daer gheen kortſe by en is. Ô Fenocrates ſchryft / dat een tacksken ban Polepe in wolle ghe⸗ wonden te — tuſſchen't deckſel bart Den bedde bekent, DENENORET che kortſen gheneeft. À Verkiefinghe. Dit ban 7 houden haere hert· Po⸗ lepe voor li énde krachtigber dan De ander: warit hee wet Dat fp ban De ander / nachtans be fp de nd + —— lieber —* neer i taliaenen fchrijben Dat a krachten bar tam toe: want bereed ef ae ban —— veeg ghebrandt veriaghen de blopen : Den ſelben roock De fet nijnighe t De hekaneee boe wendde alfmen’t Daer mede waft. be tijden kroonen oft ki v —— 1 hie saleen tacten leng nent ene ellende en. HET Van Polium; — GShellachteti. NE Crupdt belchnijvers ban dele tijden hebben oni⸗ trent wijf gheft Ban Polium berhaelt / die wy nu alfe in bit rel batien —— —— —— ——— Plinius / ende andere / niet even an Fine oogt an bit gijetmas bekent en Cehjnen __g Ghedachte, t‚ Pblium heeft feet veele dunne waſſen de fteelkens / rond / hardt ende houtí * an tijskens Witte bloemkeng v lane laberen met gen — fn enbe gie. et fact is /- nde wat fu ab De ſet ng p= — — z. Bet Wweede Po ——— vooiga ende oock dunner dan dat de ſteeinens zijn oock rondt ende ha maer De bladeren en zijt foo groot eet Da ant — Befioten zijn bloe: p ir antje te on grijs / ende met witte Wolachtighept — gf n leer welrieckende; ban de twee= eerſte: maer Carolus ——— pest Foote han eine Deo fet meme onkraceiger 2 FI je Behalven de boornoemde i — te ban Polium/ wiens meni iſſer noch een derde loor⸗ alle ter aerden berfppept li / ende bp nae krup-- ater heemit De ſproeten ende blecken wegb/erts AE — Tscede oft Smalter Potlum dat ie Kleyn Polium. —90 — Cruydt-Boeck Remberti Dodonzi, Der oft Reuypende Polium . 456 bekleedt. De bloemkens en fprubten niet alleen upt de Boofdekeng/ maer komen oock Wel neffeng de bladeren bft langhs de ſteelkens boort / ende zijn purpur oft Witachtigh Ban verwe; want dit cruydt 18 tweederhande ban gheflachten/ doch Han den anderen nerghens ín/ dan „alleen ín de verwe ban De bloemen verſthiſſende. Dan reuck gaet dit gheflacht al De voorgaende berre te boven. 5. Daer is nocheen ander bijfde foorte ban Polium tuffchen De boorfepde bp nae middelmatighlijck gheftelt ; Wieug dunne teere ſteellens eenſdeels recht over epnde oft om hooghe ftaen/ ende cenſdeels ter aerden waert om⸗ ebooght/ ende deynſende zijn. De verlſche / teere/ oft nieuwelijckg boortskomende ende upt Der aerden ſpruy⸗ tende ſteelkens Ban dele foorte/zijn wel lacht ende wolach⸗ tiggale de andere / maer ſchinen upt den groenen Wat „geelachtigh te welen. De bloemen ban dit Polium zijn dock bleerk=-geels · Voorts ſoo is bit gantſche ghewag / als het volkomen is / ende lijnen rechten waldom Geeft / — En heel grs ende Wolachtigh als de boorgaende oozten zin. q Plactfe: Alle dele ſoorten ghedenckt mp dat ick ghe⸗ fien hebbe in den Wel verfienen hof van den Edelen Deere Zan Bꝛantion / in be ſtadt Mechelen· 1, 2. Sommighe ban dele ſoorten / ende naementlijck de twee eerſte Waffen a eg etri ende ſommige plaets” n Dpaegnien. : — — van Cluſius ghevonden gheweeſt aen de Zee-cuften ban Valentien ende van andere rijtken ban _ Spaegnien aen de Zee gheleghen. RR 4 De biede fooyte waft in dat landt: ban Spaegnien Omtrent Murtia ligghende / alg Den ſelven Cluliug bes $. De bijfbe is ban den felven ghebonden in de Lo ninghrijeken ban Granaden — 2* Valentien in Ss Tijd. Sommighe ban dele foopten van Polium — — ighe wat laeter ín’ iaer /bij⸗ ſonder in de hoven van andt / daer ſy gheſaeyt ende meeten wefen : Want met neerfti 3 Almar eb eaf lomen wiet woog De pal ft ge en 7 — gens de been bandit Bola sin eer Des Me DE oen ben haren atten aen n sz € Naem,. ij beside eg verd zeta ef ende Gpiechtcen. naam / te weten Polar ene Pollen Keng / ende brenghen oock witte bloemkens voort. Dit Hir gl n wi — ese er verend kregen —— ————— ris⸗ Doch met eenighe (waerighept oft ſterckigheyt wel: gant | is het bekent je: de bladeren daer ban zijn korter ende kleyner met Hen naem Alsamiza. fchijnt ban Plinius Campe- Ban die van De Derde ſoorte / maer niet min ghekerteltoft _ ftretoeghenaemt ghewee fe sin bat 18 — —— geferft : De welche oock foe wel alg dean: als blfickt upt het 7» cagitel ban fijn 21, boeck / waer b faeghs-g : 9 Bere / nũdtſgaders haer hoofdekens ende fteelkens / met ſeght; Polium is van twee gheflachten Grootte een overvloedighe wiste welachtighept bedecht zijn ende we been eend bf. Lai ef Het twveede Deel. z, Det Tweede Polium / Han ong Polium tenuius , pat is Blepucr oft Geerer Polium ghe / opt Lan miofcoriorg Polton oreinon Tlôvor öpsuvòr „Dat is ín’t Latijn Poliam montanum, oft Bergh⸗ Polium / ende Teuchrion redder ghenoemt; bp den welcken dat oock defe baftaert- aemen heeft int Griechfch/ te weten Pheuxafpidion, Kchamenis Ebenitis, Mélofmon , Bélion , Leontocha- Da pet Derde gheflacht magh met eenighe goede reden Polion Paralion Tlörsr Tlapeauor, oft Polium Marinum ghe⸗ noemt worden / dat ig in onſe tacle Zee⸗ Polium: daer en tufichen maghmen dat ootk noemen Polium repens, ende Polium tertium; Dat ig / Kruppende Polium / oft Derde Polium. 55 \ S Pierde / met Lijn mede · ſoorte / wordt in Spae⸗ — gheheeten / foo Carolus Cluſius betupabt: pie oock ſchrũft / dat het aldaer Ban Den ghemepnen man goo, Chamzpitys oft Deldt Cypres gehouden Wordt. Wy goemen't in't Latijn Polium quartum , ctiam repens, dat ig Pierde Polium/ Dat oock kruppt : de eene [oorte magh⸗ men noemen Wierde Polium met purpure bloemen ; de andere, Wierde Polium met witte bloemen. — De Vijfde foorte magh Polium quintum, dat ig Vüjf⸗ pe Polium heeten/oft Polium met geele bloemen. gan dele Lijf foorten Han Polium zijnde twee eerſte pe gheen andere/bp De oude Grietkſche Crupdt⸗ oee Helden Diofcorideg/ Galenus, Pau⸗ Tug Aegineta/ ende Aktius; ende Onder De Latünen bp Plinius bekent ende befchreven oft vermaent gheweeft: de andere dp ziju in defe tijden eerſt bekent geworden / en= gheleerden De ban dent hoogh Cluſlius eerft aenmercht ende aengheteechent gheweeſt · ommige zyn van dierghelijtk vermoeden ende gevoe⸗ len oft immers twijffelen dat Polium anders geen truydt en fg dan He Leucas; ende Dat Dioſtorides Han eenderhan⸗ de ghewas tweemaels ghehandelt foude hebben / ende dat met gerfchepben naemen ende in verſcheyden capitelen/ te weten in Het eert den naem ende in het andere Den naem Polium ghebyuprkende, Dele mepninge Wordt bez beftight met het ghetal van de geflachten / met He oor lake des naentg / ende met Be Krachten Han deſe twee cruyden. -TDant Be geflachten Han Leucas zijn tweez te weten een dat bp be bergen waft/ende Bergh· Leucas oft Leucas montana ; het andere én waſt in't Wilt niet/maer ig Tam / ende breeder bladeren/ als het Veldt · Polium. Pe ooꝛſake ger Door Leucas foo gheheeten Wordt/ ís be witte verwe pan dat crupdt / als ofmen fepde Wit crupdtsende Polion ig “pock nae De jſe oft graeuwe ende Witte Gapzen beg meuſchẽ hoofts chijntte ij alg ofmen Szijs crundt ſeyde:eñde al tgene dat ijs woꝛt / wort oock wit; ſulcks dat het Wit · cruydt / dat te Leucis, ende het Polium oft Gꝛijs ctrupdt Baeram een⸗ Berhande fchijnen te weſen. Daer-en-boben fog en ſpreeckt Aéttug nergens Ban de Leucas,maer wel Ban het olm, ——— elius us in het 4. jet 2. bo —— Trage ſieckten / dat Leuce ende Polium eens derhande ce, datmen oock Polium pleeghte noemen. Dan P in het 11, Capitel van lijn 27. boeck D oock ban een crupdt met naeme Leuce, ‘twelck hp —— tlel⸗ ve te weſen dat andere Leucas noemen: twelck hp ſeyt dat » Leuce de Mercurialis oft Bi pt gelijck ís/ ende van ir geheeten wort. Met he ini em betoont/Dat hem onbe Kent Was / Wat boo een rrupdt de Leucas oude Ke Gp ban Polium niet ſekers oft p Hesen voortbrengen. Want in het 7. ca⸗ xritel Ban fijn 21. boerk/ wanneer hp van Polium ſpreeckt / tn ee 1 Ent * e foecken te krij edroghen ende batt “abel ee et — De Polí mogen Bouden / fon- Polium woor eenerhande cruydt Der ons aen He Woorden ban Plinius te ſtooten. __SAstd, Polnim / weherſtaende het Aleynſte / dat isde — ap geese imi liggende Voorts ootkloofchrüft _praderen ——— Yacht vant ‘bonjgeende ghekomen. is / ſegghende; it Het cruydt Leu- cruydt is / ſeggh Neenit — De foorte dat heeft / om dat het Het neghenſte Boeck. 457 tweede foorte/ foo Galenus ons leert / ie verdzoo ende ban krachten ín den Derden graed/ ende nerd Bolkemeljck in den tweeden : ende dit is heel ſcherper en= De bitterer ban het Groot / 'twelck nochtans ooch bitter van ſmaeck is / ende taamelijcken ſcherp. < Kracht ende Werckinghe. Poinm, in londerheydt het Dweede / kan alle het inghewant van verſtoptheydt ver —— ontllaen / ende de doorgangen openen ende wijt “Tele Polium / ſeydt Dioſtorides / gheloden / oft het af⸗ fiedfel daer ban / met dick te drincken ————— alle de ghene die van de ſlanghen gefteken zijn: voorts neeſt oock alle waterſuch — ende mütſfuth⸗ tighe menfchen: het doet de piſſe ruten ende ghemachelijck boorthomen/ ende verweckt de maendt-ftonden der Bou Wer. Tlelve langhs ben vloer ende in de Kameren gbeftropt/ ende op't Bier ghelepdt / ende daer mede een beroockin abe —— kan de ſlanghen door lijnen renck ende voors U * De bladeren van Polium noch verſch/ ende noch niet dor oft gedrooghbt zijnde/ op alle groote Wonden ende quet⸗ furen geleydt / es ende ghenefen Die haeft/ fepdt Gale: nus; in fonderhepdt bie ban de Cerfte oft Groot fte foorte. Dit lele rrupdt dor oft ghedrooght zijnde / 18 ſeer nut am alle quade ende miet feet wel gheneeflijcke zeeven „ende „holle Herouderde Wonden te ghenefen ende toe af sien … Den felBen Galenus ghebruyckt Be tweede loorte ban Polium oock in fijne Antidota/ oft dinghen die hp bevepdt tegen de —— ende andere belmettelijcke Giechten/ ende ep⸗ ghentlijck teghen’t vergift. € Verkiefinghe. De Eerfte foorte van Polium fe wel goedt Van krachten/ doch Beel Nlapper dan de Tweede oft het Kleynſte Polium: daerom Heeft Galenug dat Klepn= meeft ghebruyckt / ende voor het hrachtighfte ende bez —— koten, 7: oe nes , € _Hindermiflë. Bet gebpupek van Polium / fepdt Dio⸗ ſcorides / verooꝛſaeckt dickwüjls üne / ende is de maghe hinderlij BIJVOEGHSEL. G Heflachten van Poliam uyt Clufius. liet fake bat Dodo⸗ neus bekent meeft alle De geflachten ban Polum upt De boec⸗ Ken ban den wijtbermaerzen Clufius genomen te heb tans fullen w Daer acht foorten ban berhaelen Die Den (elven Clufius in Vranckrick/ Spaegnien / Doftenriek ende eiders fien groepen. 1. Eerfte Polium mert witte bloemen in Spae⸗ guien Offöna gheheeten/ met getande / omgeſlaghen / grüſe / angh⸗ ighe / wat ghefchaerde oft ghekerrelve bladerkens/ liggende ſtee | heel welrieckende / met eene niet ondehaeghlijcke ſwae⸗ tigbepdt. 2. Tweede Polium mee witte bloemen in Spae⸗ ten Altamiza gheteeten / twelck retht op ſtaet / ende heeft imalz — bladeren; niet condom / marr alleen aen wat ghetandt / ft. 3} Politm met geele bloemen, tweitit ſteelen beeft! hardt ende grüſer Dan d'andere ; met grooter ende grſer gheſchaerde Polium met witte uyrden geelon bloemen , npe Se — ——— e teer / in’t Spaenſch samerilla ; met ghefchaerde geüfe —F bladerkens / beter ban reuck dan’t jum met witte bloemen, ban teer⸗ bladerkens ende reuck De voorgaen⸗ Andere Polium met witte bloemen , met 1 in —— Wilde — bladeren den Rofmarijn ghelijckt: niet aders ijs gelück tup bergadert. habe aderen sijn (eer kie bate onbe errr : de bladeren 30 onghekertelt / fonder zop’t fop Van De fteelkens ffaen Dep oft biet witte bloemkens. De 4 groepen in verfchepd ) Dan ete wetn ha een N ende oor’ ——— —— rij ed „bloemen, witte . “6, Ander bepöt / grüſe dons — De —— denn sn in 5 5 terde in De hoz zjnde laeters De Dfde ende Defte oock in Meert; inghe. De Cerfte ſoorten willen in De hoben wel acrden/ als men de tackskens ſchaduwat htighe plaetſen / | abefupbert ende om⸗ foorten en Willen gheenfins in De donckere 458 peel kleyner leude uiet ſoo grijs als b'andere.. 4. Candiorfch Po- kam, ban grootte het Deneetfch ghelück maer ban ghedaente ens Be wolachtighepdt ghelck het Zee-Polium. 5. Kleyn ende Middenlandt(ch Polium met bleecke oft witte bloemkens/met bla⸗ Beter als Die bar Beldt Cypres oft Chamepirys „niet dien ghe⸗ Kerft/maet rondom wat gefchaert met kleyne tandekeng, 6. Geel Polium.-met danghe troskens van groen-geele bloemen, het Zee⸗ Polium abelijck / waſſende in Proventen. 5. Bergh-Polium mer pütpure. bloemen , Kritppende / ende daerom ‘Polium repens ſupi⸗ huar Clufij gheheeten / een mede · ſoorte ban De vijfde ſoorte van Cluſius. 7. 'Tfefte Polium van Cluſius. B. Kleynfte Bergh- Poliùm het Ghemepn Bergh-Poliumn in álle dinghen ghelck / maer. viermael kleyner: ende groeyt op de heuwbels ban Savope ende Dolfiné. 9. Polium Wijfken, rt Latijn Polium recentio- rum Femina Lauendulz folio, heeft bykants gheenen reuck / ende is ſlapper ban ſmaeck. Bet waft verre ban De Zee/ op berghach⸗ tighe ende ſavelac plaetſen van Pꝛopence ende Saborec E hruppt ghelyek de Quendel / met ſeer te ſteelnens / be kleedt met feer veele graeuwe bladers Die ban Dein Steechas oft Lavender gelijck, De bleecke bloemkens Waffen veel bp een/ in hupskeng die van de Koſmarijn nietongelijek. Dewortelis dick⸗ achtigh ende hardt. Bet waſt oock in Buringherlandt eude in an⸗ bere Gheweften van Bedghduptichtandt. Bet is een mede · ſoorte — de ſelfde) ban De ſevenſte oft Ooſtenrijckſche ſoorte ban Tum bp Cluſius beſchreven ERS ee Oprecht Polium der ouders, nae De mepningbe ban Fabius Cos lumna / ig anders niet dan ous Cppreg-crupdts’ tiwelck met fijne, mede-foortei’t laetſte van t boorgaende boeck beſchreven is. Oft bp Daer in abelijck heeft /oft niet/ ffaet wach te onderfoecken : im2 mers de redenen Die hp bp brenght zijn feer Waerfchinlich :efi boor? Waer het is te beklagen / Dat de ouders foo Dupfter oft onbefchen: Deli zh bide hebben / datter berfchepden crupden Dicktwijls sghe ben Die met eenighe beſthryvinghe van hun · ghe⸗ daen ſeer wel over cen komen/ midts dat fp het rechte ken teecken der truphen feer ſelden aenmerckt oft aengeteeckent hebben. Den felben Columna houdt deſe ſoorten Ban Polium boor ben opzetten Hy opus. Der DUDES, ‘Aerd; Kracht erde Werckinghe. Polium maeckt lichten kamer: gangh : ’tfele noch beeft zinde aci het voorhooft ghebonden / Belett alte de inckinghen die op de oogen plegen te ballen ; ‘twelck ander crupöt heter doen en fal dan Dit/ hoe toel Dat de felve Beaches het Pulegium oft de Polepe toegdefchreden Waz den, HET XVIL CAPITEL Van Orega, ende haer mede-foorten; als zijn Grove Matioleyne; ende Engelfche Orega. TE getachten tan Origanum oft Oega sin be Did: ee is De à 4e van © / vat wp hier te lande. ghemepalijck Grove Ma⸗ rialepnepleghen tenoemen : maer behalven Dele twee il⸗ fer noch een derde ſoorte Van Ortega / die hier te lande Enz ghelfche Orega toeghenoemt Wordt. Ghedaente. 1:,Â. © zega / Byaentche heeten ele aerden ak — —— — wat voodachtigh van verwe / ghetacht/ —*— eins hese id — ; mneherft, cede eon aderen/ Wat orpiger dan ned joe Hoes riolepne / ende Blepner ende witathtigher dan Dies De heeft witter bladeren / ende komt 1 Dee bp de ghedaente Han den Bpfjop : het laedt heeft als € DD. nte d oft — —— 15 reken of Ieeleehene / ft ale Rlepue bezint . De Wilde Orega / bat is / de Grove Mariolepne/ / Cruyde-Boeck- Rembetri Dodonæi. 5 EN 4 —* —9— 7 J 4 8 (/ 9 E Ë N £ letur VS eN ' — — SES \ ten / ende heeft oock klepner/ gener/enbe niet foe ruyghe bft rouwe bladeren: de ern foo rd wijt niet „ maer [maller ende meer in een ghetrochen ende hedronghen; upt de welche purpurberwighe bloemkeng KN ds Mrs ij * — when. Be Wortel ig wat hardachtiah. _g Plaetfe; 1, De Gerfte foorte van Drega waft inhet. eplandt Candien/ ende in andere Heerarhtige landouwen/ -Alg zijn de Bijtken ban Spaegnien: waer ban: Dat tAntz — droogh ghebroght wordt; ende daerom aldaer oot — Ozega gheheeten ig. 2, De Wilde Oꝛega oft Grove Mari —— ndt nef⸗ feng be kanten van de belden/ Wegen ende hoven: van daer — ip — ebroght ende verplant in de goten ende 3. Bet Derde gheftacht/ © / en hebbe ick nergens — rine geese smumerg (oo heel als ghedencht. € Tijd. Pe Ban Orega hloepen ghemepn= J in de DO! maenven: 6 maes 5 En mba hei (aene sgbt bass —— lij geeen) wt rele —— De Eerfie ende ghemeynſte loorte voert den tae- „racleoucé O'pryavos Hpaxreormù zint Latijn Origanum He- racleoticum: —* ————— micum, Dat is deſe wordt O phauos òvnres, ende van eeten: Pli⸗ — is el ghe ín Origano zin Spae⸗ guien Oregano ende Orenga hdu dt Wol⸗ ——— nederduptichia — — —— binfelwan ot he 5 beght ban bit egbert oei Het tvveede Deel. Emide Oꝛe Ga, S2oðe Maxioleyne⸗ genoemt). oP We ver — — — 2 beſchreven hebben: ende in VBrantkrijtk noemtmenle oock Mariolaine baftafde , dan ghemepnlijck Origan; in Behe⸗ merlandt Dobzamigft; int Griecks plagh ſy Agriotiga= nos A yeloiyar· te heeten ; bp fonumighe Panaces Hera cleum [lévaxes H pein xe oy, ende Cunilat onder welche Nican⸗ per van Colophonien oock een was / foo Diofrozideg bez tuyght. Sy is nochtans feer geel verſcheyden Ban die Panax Heraclium; upt twelck den Opopanax ghemaeckt „ende vergadert Wordt. 2 3. De Derde fonzte heet hier te lande Enghellthe Ozez ga/ in't Latijn Origanum Anglicanum; maer waer bart Dien toenaem ghefkomen is / en oude ick niet wel konnen “ghefegghen. Sp is een foorte ban Heraclium; indien daer ——— ſoorten van gheweeſt zijn / alg Plinius ons „wel fchijnt te hennen te gheven. Heraclium ſeydt hp in het 7.capitel Ban fijn 20, Boeck) is Drijderlep Ban geflachz ten : Get Swart heeft breeder bladeren / ende is tacp oft lúmachtigh : het Ander heeft klepner ende lachte bla⸗ deren / den Dampluchu iever hebben adt Prafion te noemen: Het Derdeis tuſſchen defe tweealg cen middelfoorte geftelt. Wan welc- Ke dip foorten van Heraclium Panax ; De tweede / met dez £ onfe derde oft Enghelfrhe Oꝛega beft fchijnt over een te _ komen. __ € Acrd. @lle de gheflachten ban Ozega hebben cen door kracht / ende ſnijdende / verdr ooghende ende verwarmende dat in den derden qraed. € Kracht ende Werckinghe, 1, @zega met wijn ghe⸗ en _ Gebben. Delelbe Eꝛega met Edick ende Honigh / dat is Oxy- m níet onghelijck / dat fenumnighe - Het neghenfte Boeck. 459 melste drincken gegeven/geneeft de gene Bie Falck; Crijt / Gyps / oft oock Sphenierum / dat ig Deodelijck Liſch/ in't if genomen hebben. Sꝛega met een Bghe t eten ghegeven / is feer goedt om inwendige quetfuren/ breucken ende ſcheurſelen ende ver⸗ krompen leden te ghenefen/ ende oock alderhande footer ban waterfucht. 4 Bet water daer Oꝛega in ghefoden ig doet Beel ende gez mackelijck piffen/ber werkt de maendtftonden/ende wort pe his lid menlſchen feer nuttelijck te drincken gez even. De ſelve Ortega met honigh ghemenaht / ende daer een eclegma oft lecktnghe af berepdt/ geneeft den ouden hoeft/ opent ende ſuyvert de verftopte longeren ende de borft/ dickwijls ghelecht : ende ghenceft de pleureſis oft onftez kinghe van de ſijde. Een badt-ftove bereydt met dele Ozega / gheneeſt de ſchorftheydt / rappigheyt / teuchfel/crauwagien/ef voort⸗ loopende vierigheden / al daer eenen tijdt langh in fidt: is sack feer goedt om Be geelfuchtighe menfchen cen beter verwe te doen kryghen. é @rega dor oft ghedrooght / ende Haer Han een tamelijc= ke mentghte (mntrent De twee oncen) genomen ende met Mee oft henigh-Water ———— drüft upt den ljve door Ben kamergangt de [warte melancholijcke vochtigh⸗ heden / ende het quaet bloedt / foo Dioſcorides ende Pli⸗ nius tupghen. Det fap upt de Berfche Otega gedrucht oft abeftampt/ geneeft de ſwillingen van de Amandelen deg mondte/ den Dupgh/ende alle inwendige zeerigheden ende ſweeren des mondtgende ban deheel: _ KTlelve fap met melck ín de ooren ghegoten oft ghe⸗ drupt / verſoet de fmerte Dan Dien; maer met olte van Liſch (oleum Irinum gheheeten ) Bermenght ende Door De neus” gaten met den adem opghetrocken/ doet alle flijmerachtiz ghe vochtigheden oft pituiteule hr af komen/ende oen jet hooft ban alle obervloedighe koude catarrhen ne en. Dan belan wodt oock een medicijne bereydt / die men a om te Doen braecken oft overgheven / mengelen⸗ Dat felve met Aiupn ende Rhusobfoniorum , datmen ín onfe tacle Sumach oft Dmack noemt / laetende Dat foo twintigh daghen langh in een koperen potteken oft Retelken teghen de fonne in tijden van de hondts-daghen ftaen. Bet cruydt ſelve van Ozega over den blger oft langhs Ben huple gheſpreydt ende geſtroyt / iaeght He hangen ende ferpenten weg. ig 2. De bladeren ende bloemen Gan de Wilde Ozega/ oft Grove Marioleyne / zijn oock feer goedt om te geneſen de e Die Van ſlanghen gheguetft oft ghebeten zjn, ſoo Rt ie pe in Booghbubtichlanbt ghe n hier te lande ende in Hoog andt ghe⸗ —— deſe Wilde Marioleyne / in ſtede Gan de Oꝛega. Sy is bovendien leer lieffelück ende aenghenaem out met De ſpſe te menghelen; de welcke fp eenen ſeer goeden behãaeghelijcken [maeck L ij eeft. De Derde oft Enghellche ſoorte is be Hoorgaende twee Han krachten ende werckinghen niet onghelijck. Verkiefinghe: Galenus houdt de Wilde Oꝛega Loor de befte ende krachtighfte: norhtang bebindtmen hier te lande, dat de Spaenſche Orega geel ſcherper ende krach⸗ tigher is dan de Wilde oft Grove Martolepne/ Goe Wel die van Beele voor de Dpaenlrhe ghebruyckt Wordt / als boorfepdt ig. BILJVOEGHS EL: met haer mede-foörten begeert een trouwe ſteenachtighe oft grupfachtighe aerde / die licht wel tegen De kouwe des winz Ei — 2 Ez 8 f ê f 8 5 E E] Le waerts / op datſe nieuwe fcheu boe dat — — is / hoe dat eer upt fprupt/nochtans niet boor Den en Srore Marioleyne van Languedock, de icleynſte ſoorte, ban ſommighe Onitis minor ghenoemt / beeft De ghedaente ende bla⸗ ronder / t ſamen onghen dert / met veele bloemen bp een ver⸗ ghedronghen / ghea — — 460 gaert ghelijck kroonkens / die in ben fomer roodachtigh zijn / ende feer lijmachtigh. ì ‚Grove Marioleyne van Langúedock , de groote foorte; anders Groote Oniris; is groeter/ ende gheeft meer ſcheuten upt/ Die hap⸗ righ zijn/ maer ban Rrachten/ ſmaeck ede reuck niet foo goedt; andering is den anderen fect ghelück / chde in Langucdock ovet al groepende. 8 Wilde Orega oft Grove Marioleyne van Syrien ; én’ t Latijn Sil- ueftre Origanurn Syrianum, wordt te Denegien gebrupektjende alz daer upt Dprien ende Candien ghebroght; ende is berre 'tbeſte / fepot Lobel, Dit criupot heeft klepne fteclhens/ met klepne blaz Ders/ ende feer Deele hopkeris bp een vergadert ffaende ghelijck een kroonken/ende eer nae komende Die Ban den Onitis, maet niet ſos ſeer t'ſamen ghehoopt / dragende witte bloemkeng. Den fmacck ig — lieffeljck ende ſpererjachtigh / (oa fcherp als Dictamnum ende Peper. De robe Marioleyne Geet in't Franſoys oock Origar ſau⸗ tage de Syrie, om Dat De beſte upt Dprien oft daer omtrent ghe⸗ bꝛoght wordt; in't Italiaenſch Origano bianco ; in't Enghelſch Or- gane, or Wilde Margerome. Sommige houdenfe Loor den Hy lo pus ban Dioſcoꝛides / ende veer het Ciliciurh ban Kitguillaca . id Zatarendi ig een crupdt in Egppten feet gebruvcke ſjck / ſchrikt Proper Alpinus: het welck vpt Indien ghebroght wordt/als den naem oock upt-wóft/ die bijnae foo luyt / alg ofmen Indifche Sa⸗ tureyc ſerde; hoe wel Dat de bladeren Dick zijn / rondt / vol ſaps / eer Deele eñ Wel rieckende de welcke gedroogbt zijnde / als Orega p de ſpuſen ghedaen wordetr. Men ſepdt / dat Het gheen bloemen hech Vruchten boort en bꝛenght; daerom ghelsoven ſommighe / dat het ben Acinos Pliij mogbt wefen. : Aerd,Kracht ende Werckinghe: Alle De ſoorten ban Orega en⸗ de Grove Mario leyne hebben bijnae eenderande krachten ; Ban — paegnien oft van Dprien is be beſte. Pe Onitis is de bni — Oꝛega met water ghedroncken / is goedt teghen de pine ban de maghe ende wringinghe aen’t herte; ende Doet De fpijfe lichtelijcken berteeren. Tſap bant felbe door den neuſe opghetrocken / Doet de geele berte ban de oogen upt de geelfucht vergaen. — ET felbe cruudt met Edick ende Clie vermenght / ie ſeer goedt met wolle gheleydt op De gheſmeten / gheſtooten ende gheblutſte lez den / ende Die upt hacer lidt zijn. é Be Wilde Orega ban Spꝛien Wordt ban de Quackſalvers van Ftalien ghebrupckt om De opzechte Theriakel vaer mede te ber: balfchen: ende Loorwaer het is een goede baete / als iemanden door vergift De krachten ontgaen zijn / oft Den ghenen Die pine hebben indemagbe, Ee N 3 3 ; Somm ighe binden feet goeden (match in De bloemen ban Ore⸗ ga ende Brobe Pariolepne/ Bp ’tfalact ghedach zijnde: om dat íe De maghe kracht gheben/ be walghinghe benemen) ende den aps petit oft etens luft verwecken: ende zjn feer goedt teghen de ſcha⸗ Be Die Van De bergiftighe Campernoellien oft Dipvels-broen ghekomen 3 18. 5 — Men fchrüft/dat de Schildtpadde ban den adder nz fcbrijf: hi — — ghebeten zij De Haer felben ie zega. @m De Blocdt-fweeren te tijpen ende te openen iſſer niet heter Dan cen plaefter ghemaeckt ban Ortega met Perk. 5 Mater iſtilleert van de Bloemen ende ſteelen van Oregain’t laetſte ban De Braetkmaendt / ſmorghens ende fabondts de ſwaer⸗ te Van dep oncen ghedroncken / gheneeſt de enghborftighepdt. CTſaedt van ega met wijn ghedroncken / maeckt de vrouwen beguaem om teontfanghen. — Sm den hit k te Doen opboitden en id niet beter dan eenen dranck ghemaeckt ban Orega Die in Water oft wijn met Supcker ende Groffels-naghelen denis. E Poeder ban ahedröoghde Degá miet wat Douts / ende gemep⸗ nen Salpeter ende hoñigh t' ſamen ghemenght / wordt nuttelijck aen Ee rrd gewreven: want daer Door warden De tanden witter ende bafter. e e $ > Eſelbe poeder met vleeſth· ſon ghedroncken / maeckt ben bupck wat weeck / als De landt · lieden wel weten. Dꝛega in wijn gheſoden / ende op de lendenen gheleydt / Helpt de ie hun water niet fonder ſmerte en konnen ghemaken Gen plaefter ghemaeckt ban @rega ende Gerften meel tfamen ghe ſoden / verdrijft de ſweerin ghen omtrent de ooren. Water daer Oꝛega in gheſoden is / is goedt om de zenuen eude De moede ende ſauwe leden te Ci S De bloemen ende bladers ban Bregaop't vier in een panne gez dꝛooght / ende wel heet irr eenen ſchosnen Boeck ghewonden / op’t boofs 0 gheleydt ende baſt gebonden / ghenefen De berkoudthepdt n De. 7 Ander — De hovenietg ende andere landt-liedén han⸗ ghen de Sꝛega aen de boomen die van De Mieren ſeer gequeit zijn. Palladius ght/dat de helen oft neften van de Mieren met a ende Dolfer gefopt sijnde / de Mieren ee rg E faept De Ortega op veele amtreùt de Bie-korben/ pg gnd Lende ſeer goeden Boz nigh Daer u garen. é 2 Be Spaenſche Oregd woꝛrdt biet te lande Gen (ommige dꝛoogh t tin ſtede Gan Beute/ban andere in ſtede ban Pepe. De zatartndi wordt in Egypten doo ij Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. HET ,XVaIL=CAPET Et, Van Tragoriganum. Gheflachteris JAe de Oꝛega bolght het Cragoriganum oft Bock⸗ Ozega: van welcke wy hier dep ghefiachten futen beſchrijven; te weten 't ghene dat ghemepnlijck met dien naem over al bekent ís ; ende behalven Dat noch twee ans Bere foopten Lan lele gewas, Die van Carolus Cue ſius eerſt aengheteechent zijn : welcke dz p foorten inet de heflachten daer Diofcorides af fpreeckt/ groote gemepn= chap hebben. Want Piofcorides ſchrijft/ datter twee ſoorten ban Tragoriganum ghevonden Worden : het eene Meeder ende groener / het andere met kleyner fteelkeng en= de fmaller bladeren; Tragoriganum Dat is Sock· Szꝛega. 82 SN lief, EN \ —* — * RIVE ANN — NAT NE er 7E ANN EU en XXF EN VANVESNIT SW// Ny A INA INN NZ TSS ENA ADN LS Nn IN PAGES — N IN , We 17 VJ VAF KS DE — — * an Ameen iteeft bekert: is/ unne harde houtachtighe/ Wat ER ſteelkens / kleyner bladeren Dan die ban de Gyote Paz violepn/ maer grooter dan. die Van den ghemepuen Serpyl- ‚lam oft @nendel/ goedt Van veuch/ vouw / endeeen Wepe nighsken ruygh oft haprathtigh. De bloemkens zijn kleyn / werwele-ahewijfe om thooghſte van de ſteellens pel — ban verwe. De wortel ig hlepn/ ende houta E f z. Det Tweede Tragoriganum / dat ban Cluſius bez ttid — is / heeft houtachtighe ſteel⸗ ens / bijnae anderhalben boet hoog : de bladeren zijn ad arootte — — ende tüuſſe Wildt erpyllum oft @uendel : De bloemen waſſen rondfom de ſteelnens / alg die ban de boorgaende foorte / maer sin wit zand — hid heben zijn De blad — truydt wat ende arijs/Waer mede Dat van het Eerfte Eragoriganum Lerfchilt. 8 — 3. Det Derde —— oock gan Cluſius bez ſchreven / heeft teever fpruptkeng/ende is leegher dan het boorgaende/ ende beeft fmaller bladereti/ cen Wepnighee ken grif -_ De bloemen 5í —— h/fomtijdts purpur/ dd arden gorgaende{oorte/ Dock als de andere langhs ‘top van de voephens oft ſteelkens lig 1e jg 7 — er aen — Ed n u a 5 Maer daf hp befezift met het onie otte het Tragoziganum Ì meh bar none get tl mercht bat hp daer foo lutt af geeft / met Korte woorden De beltha yvinghe haden 7 2 Het tvveede Deel. Tiber Tragoziganum Gay Cfufiué: Gd, @ SN * 9 Ur WE Re RER WS IE vt — Us 1 NIN van 6 (A SS Ns — Va Ws WVAN NRN AM WIA \ — VAL U, S y AN” Ja SN EL pende, Sommige Sijn ban geboelen/ bat ‘tgeire dat — hebben / van Matthiolus met naeme van “ Warum gethoont ende gheſchildert is gheweeſtz van het welcke dat nochtans feer berfchilt : Want het Marum eu bloept gheen {ins in werwels-gewijfe ringhskens / maer brenght fijn bloemen voort upt klepne aderg-gewijfe lan⸗ ej ed zeten ng 00 ven. hier te lande in de hoven Han de Cruydt ve⸗ minners/ ende et a aldaer met neerftighepbt onderbou: Den. 2,3, Dea é te twee ſoorten ban Tragoriganum Benen oe begren Tijdu 1. Bet Cerfte Eragoriganiun bloept Dier te MEA splinkie endt. ALE 2,3, De andere twee bloepen in Spaegnien omtrent DS Neen Di gbtinas is — en man ís het onbekent; f pre ft b ber, * Trad RATE, — alsan bat geen ob eek sn De — Weede Tragoriganuiti, oft Botk- DED rt — IK seg 9 8 — * Ci ij _ akeru ns be ane De ——— Dioleorides doet —— —* pek nat an is / te dꝛincken den worden: van de wel —— gemepnlijck vijf/fes oft feven bp cen’ ⸗ ende ans de 5 ui ek in aen ‚ Her neghenfte Boeck. 461 Soorts foo is Tragoriganum feer goedt / facht ef lief: feltick te drincken oft anders ingegeben den genen Die van De [pijlen walgen/ ende fuere oft brache vfpen op=-worpen upt de maghe / ende lap Lan mage zijn: iae oock foo wan neet iemandt Zee-ltech geworden ig / ende dooy de onghe⸗ ——— van De Zee onſtelt ende banghen erte even is. Menñ dꝛinckt het oock met wijn tegẽ het vergift datmen ghemepnlijck Ixia noemt : ‘twelck upt de Maren tacken ghemaeckt is/ oft / alg andere ſegghen / upt den (warten Chameleon. 2 Bet verweckt de maendt-ftonben/ ghedroncken zijnde. Jet honigh Lermenght/ende Daer een leckinghe af ghe⸗ maeckt / wordt leer nuttelijck ghegheben den ghenen die hoeften / ende longherſuchtigh zyn/ ende etter op de bor ft beghinnen te bergaderen. _ —* Met polenta oft Gerſten·meel vermenght / wordt nut⸗ telijck op alle koude gef willen geleydt / nin Die te ontdoen” bermozwen ende Weeck off lacht te maken / ende te ver⸗ teeven, é BEEVOE GHS ET, Le deſe forten ban Cragoriganum blijven altijdt even Broen: ende en bergaen des winters niet; dan ghemepnijck komen upt elck knieken twee bladeren teghen den anderen ftaens de boort / in —3 ſoorten (als boven verhaeit is) rondachti⸗ gher / in ſommighe ſmaller ende langhworpigher / ſoimmighe bart ghedaente de Mariolepne⸗ bladeren gelijck; ende ſeer weiriecken⸗ De ſommighe niet foo welrieckende / ſommighe gryſachtigh / als oock be ſtee len / ſommighe fwattachtiger : ende meeftendeel cupoh ende met hapzachtighepdt bedeckt : Dan den reek ban ſomnuche treckt teeftondt in den neufe/ in ſonderheydt alfmen de bladeren rift : Den ſmaeck ig oock bitter. De bloemkens omringhe len De tlopkeng ban De ſteelen / ende ſprupten upt bupshens/hetms-ges wis aeckt / wit / oft peerfch. NMaemen. De — noemen De eerſte ſoorte han Tra⸗ goriganum Sarila: Den naem Tragoriganum in't Giece ie foo beel te alg Bock. Orega, fepù Lobeljalë oft de Bocken ende Die feer gheerne atc (ghelijrk De ſoorte ban Drega Ohnitis gheheeten / dien naem boert om dat de Eſeis De felbe feer ” geerne eten) niet om dat ſe foude flincken ghelfick eenen Bock. De Eerſte foorte wordt ban fommighe Clinopodium gheheeten/ ban Marum, ban andere Heleniuin Theophrafti: ide fommigbe hebben Clinopodium ín het 3. Capitel ban dit Boeck beſchreven / Dat te Qutenbergh Abekraur Beet/bdoy Het Serſte Trägoriganum (oft ten minſten boor een mede-foorte daer ban ) behouden: dan de ghedaente ende ſchickinghe Bet bloemen wſt ghenotgh upt dat het gheen Tragoriganatn en 19. De ſoorten bier ban ons beſchre⸗ ben upt Clufius zin ban hem met naente Tragoriganuin Hifpa- meum ban ‘tghemepn onderfchepden / dat is Spacnfch Tragoriga- num : diergheljck ghewas met peerfche bloemen ende feer fimalte bladeren is bari Lobel Bock-Oregà van Candien , in't Latijn Tra. goriganuin Cretieuim gh LEE 7 ë p De. ghellachten ban Scordium is vock een truydt beſchre⸗ ven / — — — pers te weten De us ban Montpelliers het we tenghenwoordighe — — ELV Verkiefinghe: T Cragoriganum ie dat in Cilitien / Can⸗ dien / Smprne / Chios ende Cos groept/fepot Diofcozides. HET XIX. CAPÍTEL Van den ghemeynen Hyffop oft Y (ope: } Ban de oude Crupdt beſchrijvers is orig D —— daerom ſullen wp hier twee ſoorten Ban Biop befchrijven / die hedensdaeghs Boor Plop ghehou- ) elcke de ecrfte Ober al leer wel bez kent is / de andere onbekender / ende felden ghefien wordt: — ban nochtans die bepde en hebben met den Hy{fopus gan —* — gheen groött ghemepnſchap oft gheluckenſſe ‚a Ghedaente; Den Hoffop die ghemernlijck ghe⸗ baupekt wordt/ recht-op harde bomtachtghe fteelen / omz trent een (panne haogh / oft hoogher/ in fommighe cyde E ri 8 Betdeplt / vVan beneden af tot bobe⸗ wen toe rondom bewafjen met [dh ghworpige bladeren vie un het “gras oft Lavender ghelick / maer klep: net / donckerer groen / ende goedt van reuen / die nâe boz benwatrts alleñghskens klepner worden. De bloemkeng komen ban het nudden Ban de fteelén af tot het tſop toe neffens de dten / belidten fn haerepghen - * beſloten in ext ſtaen / de ronde en maer en komen Oq3 462 Shemeyne oBvffope oft Zope. aen been, fijbe tian be freien boort / ban verwe ſchoon — maer ſeer felden/ wita / die van chiurti oft Wilde on u eenighlins ide⸗ maer ord net ettelijcke ——— ver⸗ ziert; van de welche Beel fijn / — zin, / purpurachtigh Han verwe. De —* is hardt —— — — 5 Er pe gewas met koter s / bie meeft ter aerden-Waert — of beffen. dr Ed is/ den tros va nde fwarter oft D geeen, ende Debloemkeng Bovendien foo iſſer cen oude — On en Waffen niet den een ban deels alg Wabe, gn die Wp hebben laeten nae · niaken / loo wy die beurt in De voor — —— tondlom de HO onder Gebben in cen ſeer oudt boek van De — ewijfe ——— — ije oft Boeck kamer; in de welcke oer. * bebe amine dan be ban wort —— — — de Orga” de ſoorte gh an Bep hete. en Plop en waſt hier te lan⸗ roepkensoft ftaende: alg hier te —— bete an nps a al in de hoven volghende afb — ende Peder-Duptíchtandt ghefaept ende on= Br aile melcket ende redenen Klaerlijck ende den.z. De Sag eene 7 —— ————— Be Cerfte/iae wordt leer ghevond — 6 —— — KI, Den Map Worp i Bopmact ene oge LD other rl Bpfloz mp femibts —— — —— — — af: heproken heb⸗ ten dit crupdt — over al Hſſopus mt 4 Aerde Wen ee ge —— — — © gen maec ban ben —* —— as eed — * ait val ‚ dat is Ghemepn Andere Emel 5 DN — — Dele foorten van crupben voogden ogeeljten bate be onders be Banhen n daer — — en — — t 7 efende/met gheene mercken Cruydt· Boeck Remberti Dodonæi. fp aen beyde ſijdey hievan Het tvveede Decl. xſſopus, foo Die in een oudt boeck Gan de Repfertijcke Libzarieo Ghefchitert pact. Dat fp ghemachetjeken holden ende Hoy het fpouwett upt- worpen — EN ne dn (ch oft — geloden / wordt goedt ghebonden / om in potagie 5* En Worden; dele, dn ende mag — Tieive crupdt Doet oock de piſſe ahemackelijtk loſſen / ende is leer nut den ghenen aes ld abe⸗ BILVOEGHSEL foorten ban Bloemen / blacito / Eveh beft oosoervande amen Be forte Die aen bepde rad 6 Dr Wielen Bergh — waſt in Italien op de op biet Ed —— dan in de deken en a Beste dn | anders Ee Shemepne heel sema 0e wor wgn éomo in Enghe⸗ EG An aag ei! — —————— tot onderſchu iepen Se 8 nt em : Bias ‚ten; als oock ban b bn De — de brouwen achten Het neghenfte Boeck: 463 Plinius — geweeſt / meynende Dat den Hpſſop besten droegh / Bm Dat bp met troſſen oft corymbi Befchreven was : want De co= tymbi oft troffen pleghen bezien boort te brengtensende bekroons Kens brengben faedt boort. De bladeren ban bit crupdt voeght Den felben Lobel daer noch bp) komen met die van deni Goffop oer Ouders oock wel ober een/ als oock De gedaente ban’ tgantfe gee Was. er ad bp hiet en twüffelt / oft de Enghelſthe Grove fas riol den Oprechte Bpffop ban de oude Erupùt befchrijs bers. ende foo wordt de gemepnt Grobe —— oock boor „Hy opus Diofcoridis ban f(ommighe aenghefien Saer de foorte Die Fabius Columna boo: den optéchtert — Det ouders houdt / ende Ay dopus Apulus Diofcondis & dg wel noemt/waft in Apulien feer deels ende boor allen tufz ſchen men ende Napels / Veele ſcheuten upt eene wortel ghe⸗ bende / Den Geelen winter groen / niet hoogher dan de ghemepne Mariolepne; De ved fp ban tackskens ende — fee hae bp komt ; maer fp zijn wat fmaller / ende. om de kanten ghe⸗ kran ie oock als Dien ban de Mariolepne / bter ende ronder : ſelfs ſomtüdts brenght bp beziekend boozt / beel t famen in een í: aedt-hoofbeken bergadert/ anders de Wuchten ban Antierbinum oft Gaperkens wat gheihen Die ghewas is feer ra ede waſt duſſchen be rotſen heei 5 Ens De is ſeer bitter / De Orega Daer in berte te boven gaende. Der felben Columna) nae beele betwijs-redenen / Peri d Baer noch bp/ dat het een foorte ban Polium ig ; ende bat alle de foorten bie Clufius boor Polium befchtift / mede-foorten van Het Ops recht Gpffopus zt ; maer Dat De Onitis oft Witte Orega, nie Anguillacra boor Bpfiopus der ouders houdt / ende De andere ban Lobel daer boer aengheſien / al te wepnigh bitter zón / om De Opꝛechten op te weſen. Voorts foo noemen de Aras Bers Dit ghewas Zufe. Quatramius Heet het Origanum tertium enuinum. 8 Hy lopoïdes is een ghewas ſonder zelick / wat ſalpetrachtigh ban fmaeck/ anders den ghenieynen pfſop ban ghedaente hijs nae gelijck/doch met fmaller bladeren. Bet waft in Duptfchlandt ende Italien mi} hete ———— Fu Beffenlandt words bet ban fommige lief heb glimus — hee net aedt is / — —— ge hupsſtens befloten, 8 et eh is (net be inge ban Guils — mag ben op epe ft plan e. ſop faepen oft planten om⸗ trent half Meert bette noch ghemefte en no atrde; ban imifr toel cer (on (omen flaen. Fn Oogftmaendt moermere Die affnijden ende droog re ghrntmeken in de Winter zein agien. F eben ban HUpſſop met fnecuwitte oft roode bioe⸗ bꝛengut meefteribeel planter boort dte blaeuwe bloemen Kracht ende Werckitighe. Boffope met Böghen Wijnrunte en⸗ de honigh in water abel den ende g noncken / is feer goedt in alle de * oben ban De Borft / in ſonderheydt die eenen ouz den quaden hoeft hebben —— is hp feet nut De oude lieden Die beel hoeſten ende kuchen : ende Die mogten dert wijt ban hyſſon boor hunnen —— — branch teer Wel ghebruncken. Bpffope met vpe ban Azin inghehomen / loft de tacpe Ahm⸗ achtighe fupmen door den gt —— ende iaeght De Wormen af: ’tfelbe Doet fp oock met D Tſelve truydt mer Azijn shefden bere Den tandt- (teer / ín den mondt ghehouden. par Zilope —— en Doet (chepderi/ende verteert het bloedt De hupt is / ende midts dien berdrijft alle Bloetigie Bae ghelepbt : mêt wijn van bupten opgelepdt/ om de meende ſtonden te vertwerken/ alfmen terì ranger daer —— — em — as — pe Gete — boe men egbers In fe al daer ſonderhepdt ban maeckt: ende te goedt om de hupberinghe der kortfen te ee Belete ten & ende is tert wonderlijck Big em beet oare korte — / ende wat Nitrum, ſcherpt het nee ende’tfelbe Nitrume ed en / ende Daer beken, fp en ae oer boef d — — ——— Sis a abad nb se ee ED Ees e honigh in water ghe⸗ foden/ende gedronken / Sheneeft De ſteken bande fentinintke bies opge) "@ water Daer Bpffove in dheſodenis / gheneeſt de rupdigheydt / fchoofse —— —2 ende quade krauwagien / aiſmenfe daer gbeltupelten veel lieber ders B Byſſop/ ghe⸗ bat Die beel krachtigher in't wercken — Eems Die beel/ om Dat bp hast een goede Hers oop bar Bpllop is rit in alte ghebreken / in — — pmen uv aze ese Wijn van Uyſſop. Dioſtor beſthneven / ende H° ne z — ah 464 Bpffop ban Cilicien/ in deſe maniere alsbolght: Men neemt etn pont bladers ban hſſope gheftooten, de welcke met eenighe kep: kens in eenen fonen Ignen Boeck ghewonden worden, om datſe doo? De ſwaerigheydt in den grondt blijven moghen; ende ghedaen ín twintigh potten moft/ nae verrtigh dagen wordt hp afghetrorz Ken oft berlaten op een ander vat/ ende Bewaert. Defen wijn is feer goedt tegen De ghebreken ban De boeft/fGde ende longher / oock tegen den berouderden hoeft/ende kortighepdt ban adem. Wp doet oock Water loſſen / gheneeſt de olitke / ende tſchudden ende beven ban de kortſen: vosets verweckt hp de maendt · ſtonden. Den roock ban hpſſop gebrandt oft gefoden zjnde / in de ooren door tenen trechter ghenomen/gheneeft het tupten ban defelbe. _ Vpflop is goedt om de loopende gaten te gheneſen; ende helpt bet opftyghen dee moeders / ende de worginghen die daer van ko⸗ men. @lie ban bladeren ende bloemen bau Hyſſop berfterckt ende bertwarmt Be flappe ende berkoude zentien. prop nne * Delandt-lieden plagen De Yſop te ffampen/ende daer @lie ober te gieten/ende Daer mede hun fchorft Dee te gheneſen: ende fp doo⸗ Den de Lupfen met De felbe Olie, HET XX. CAPITELE Van Thymbra: / Ghedaente: — tE a foude den Ghemeynen Biop ghelüt D le gee fp ig eel leeger ende teerer : Dh Eprepbdt upt Gaere wortel veele Bleue tijgkens oft fteelkeng / heel rondont bewaffen met fmalle fpitfe oft voor fcherpe blaz Beren/ langher dan Die ban den Chim : tufichen de welt⸗ Ee de bloemkens fpyupten/ in kleyne hupskens befloten/ ban beneden af tot het ’tfop toe voorts klimmende / Witz achtigh oft oock bleeckpeerfch van verwe: Dele bloem: Keng met be klepne bladerkeng, de welcke rondom De ſteel⸗ Kens leer dicht waffen / gheben van haer bijnae eenighe ghelckeniffe van een adere Van bladeren ende bloemen gez maeckt: welcke adete noch merckelijcker is foo wanneer be bloemkeng vergaen ende afgheballen zijn; De woztel ís hardt ende houtãchtigh. Chymsrd. * het felbe niet en ig) aen Den oeber ban de Italiaentrhe Zee in Get landt ban Fl @ofrana groepende: welck nochtans heel upt den achei vag per¶ hlandt ende hier te lande lou⸗ bermen bit erupdt te bergeefg elbers dan kn De botsen Loer Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. Ken. Pan men fepdt/dat Get in Vꝛanckrijck/ bijſonder in 3L anquedock / op lommighe rouwe woeſte onghebauwde geweften pleegt) ban ſelfs voorts te komen/ ends oock aen den Zee-kant van Ftalien. — € Tijdt. Thymbra wordt in Hoogh eft Heder · Duytſth⸗ landt met Haer bloemen ghevonden ín Hoymaendt ende @ogfimaendt, ; - Naem. @ít trupdt heet ín’t Grieckſth Thymbra ©vubras in’t Latijn en heeft het oock geenen andeten naem dan Thymbra. i } Bant dat lommighe willen berfekeren/dat het in't La⸗ tin Satureia genoemt is; ende Dat foo bichwijls het woordt Thymbra in de Griechtehe boecken ghebonden wordt / hee felge altijt Satureia overgelett moet Worden: dat ſtrijdt tes ghen den Latnſchen fehijver Columella / Die in fijn 1o, boeck eenmerckelijck ond erſchil toont te welen tufichen de ‘Thymbra ende Satureia 3 feggbende in Latijufrhe dichten, Dat de Satureia Hen fmaeck ban de Thymbra ende Van den Thim heeft /alg middelmatighlijck tuffchen Die twee van fmaecke se zijnde, Tlſelve betoont Gp oock mee merchelijcke oorden ín Het 4. capitel ban lijn 5, boeck, fegghende: Heemt Thymbra; oft neemt De Cunila Ban onz fen lande / die Ban De landt · lieden Satureia (dat ig in onfe taele Keule) gheheeten Wordt; & _ Poorte fog en Heeft dele Thymbꝛa bp ben ghemeönen inan nu ter tijbt gheenen anderen epghen naem, ende ſp is in de Apotehen oock onbekent; € Aerd; Krächtehde Werckinghé: · Thymbra is droogh ende warm in den derden gracd/ maetkt dun / doorlnijdt/ ende ſuyvert de doorganghen des ljfs: met eenen Woorde goed, ſy kan doen al ‘tgene vat den Thijmus te Were: ende upt te vechten pleegh. BIJVOEGHSEL: ©) Prechte Thymbra ig ban Clufiug befchreben : Ende waſt in J het Eplandt Candieh/ alwaer dat het hedensdaeghs Thym- bri ende Thryui gheheeten wordt. Dp gheeft upt hare wortel veele berfchepden rijskens / ale Den Thijm / bietkantigh/ met eenighe touwachtighe — bedeckt / perrfachcigb : aen De weic⸗ ke waffen andere ſyd ſteeikens / altijdt teghen een/ gheladen mef bladeren Die ooek teghen den anderen oder gheſchickt ſtaen / te bladtren banden Opzechten Thijm bhnae ghelück / rupghach⸗ tigb/ban reuck —5* dé Beule ende Thim / wat ſcherpachtig ban fmaeck : Bet tſop ban de ſteelkens omringelen ettelütke boot dekens ban betle bladerkens beſtaende; ut De welcke fprupten lieffeltjche pteëfachtige bloemkens/als bie ban ben Chöm/in bier ſnippeli kens verdepit ban welcke het onderſte breedſte ende Sogo haben. is / het opperfte oock breedt) maer korter: de andere er in t midden ffaen bf witte Draepkens met Giupne nopkeng ende een tweeboudigh middel-priemken. Delft —— en hier te lande in October oft November eerſt voort, aebt is e ijm. De woꝛrtel is bard ende houtigh. Mar is Rent. Bellonius noemt dit gewas / dat bi heet / in’t Lathn Satureia filueftris. tupäbt oöck dat de Thymbra in Candien met menighte Grooten T bijm geleende, met harde houtige tackekens/ met zeeder bladeren Dan Die ban Hen Chm/ fachter / gras ktelck [hoe wel Dat andere anders fegs hen; fet eni ſchen bladerkens: wiens bloemen ( —— ghebohs beortkomen / anders dan die ban de eule oft hóf-Datutep. 4 * ThRymbr⸗ Sancti Iuliani is ban andere voca nee Datus ader he gehoùden: ende is —— ſelbe daer Bels * —— —— niet gn s ry cher boeie oft SMagbi-” erùpòt. : — “Epichymbia, een chorfte bie op de Thymbra waſt / is in bet een _Aerd , Kracht ende W: ie. Biofrorides fchrijft/ datde T — —— egineta at De Ôlie da be Cypmbia te ghefdben (0/7 2 ende i ban de get ber. pn jemen ’tfelbe oo hog id ve EN 5 ende tasabt *93 — Ae kam af delne bar Den * Boer” bien ghebrupcken Die Het tvveede Deel: HET-KXIL CAPITEL: Van Keule oft Saturey. Gheflacht. Et de a/ Die wp ín’t boorgaende Capitel —— heeft de Daturepe oft Keule teer groote ghelickeniffe : want (p en is eyghentlijek niet feer onghelijek Die ſoorte Dan Thymbrajbaer Dioſtorides af vermaent ín Get capitel ban de Thymbꝛa / fegghende: De EThpmbra komt oock Wel van fade Hoort; Want dele Satwepe magh epahentlijck ban fade boortkomende oemt welen / ghemerckt fp de Thymbra in alleg ſeer wel ghelijckende/alle iaer op een uieuw gheſaeyt moet Wez fen / anderg dan De voorfepde ghemeynſte Thpmbra/ bie veele iaeren —— ende niet haeſt en vergaet. Keule * — € Gedaente· De — fas recht koberchntië7 & mit eén bun ende breuckigh oft / eenen Boet (min oft meer) hoogh/in meer —— verdeylt: ende de pee — dan die van den Bpffap/maer Die Bart — —— helijckachtigh / doch niet ſoo veel rondom fende. De ziel! de welcke n, De bladeren — / zijn W purz itachtigh oft ble purverwigh. Bet ſaedt is achtiah. De Wortel ig beft! q Plactfe. Heule wordt bijnae —— — in de hoven ghe⸗ laeyt ende onderhouden: ende ig een Somer· truydt / dat kde daerom meet Cp alle iaer op een nieu⸗ We gheſaeyt worden : Daer in verſchilt fp van de Thym⸗ hoa — is. Tijdt. De Heule ſprupyt upt der aerden / bloept/ ende haer ſaedt wed id vergaet heel — — ahefacpet is ghewee Naem. Dit abelnas is in't Latijn Satureië geheten: eolumeiia elfa noemt het Cunila: welcken naem Lan fommiz gede Wilde foorte Gan Orcga/ dat isde Grove Mario⸗ * dock toegefebieben Wort maer t onrechte: want de⸗ de is — Cunila gan alle de cant ooghduytſchen noemen t Garten nell / Saturey / ende Sadanep; de Wrabanderg Keur heeft ſmal⸗ Het neghenfte Boeck. 46$ fen oft Weule: welcken naem oock verdꝛaeyt ſchijnt te welen ende ghemaeckt Ban den Tathntchen Canila : íp heeten t ooch wel Daturep; de Ataliaenen sanoreggia; He Spaeguiaerts Axcarea, Sagorida; De Ftauſopſen Sariette. enz de Sarriette. € Aecrd. Daturep ig oack Warm ende dꝛoogh van aerd - ende Dat in dert Derden gracd / nochtans min ban de Thymbꝛa: want (pis in atles Beel Aapper ende onftercz ker dan Die. q Krachtende Werckinghe. Reule oft Dattwep maeckt dun / ende kan de Winden feer hrachteljch verdzjven ende ontdoen ; daerom Wozdt ſy feet nuttelijck ghedaen ende gheſoden bp de Woonen / Turchfche-bonnen / endé andere dierghelijcke pluck· vzuchten / die ſeer windachtigh ende rauw zijn; ende ſp gheeft eenen ſter goeden veuck enz de ſmaeck al ‘tghene daer ſy bp gedaen ende mede gegeten Wordt : daerom fepde Dioſcorides oock / dat ſy Leel bez guaemer tnde nuttelijcker was om in ſpjſe te ghebrupcker ban de Chpmbra: ‚ Dit —— Wart gemaecht zijnde / ban bupten op Hert — gheleydt / doet de Worgingen/ krimpingen ende op⸗ — deg moeders / Die han windachtig heden ver⸗ aecht zijn / in korter tijdt ophouden ende vergaen. BIJVOEGHSEL K Eule van Sinte luliaen heeft eenig! gbelijckeniffe met de Thymbra boren ban Dodoneus befchreben : ende is / als boorfepdt is / Thymbra Santi Lulani gheheeten. 5 touwe plaetfen aen De Zee van Toftana] Amtrent Dit fepdt Lobel: ende is cen klepn crupbeken / feer aerdigh om fien: ‘twelck een teghelijck fepòt te wefen Be oprechte Sacùteia: maer Die bart Pifa noemen't Thymbra di Santo Giuliano. Be tackskens zijn, aren eert palme De hoogð / rüſachtigh ende houtachtigh / van onder —— Beele bladers Die ban den Thymus van Cau⸗ ück / rid ſmaller eude langhworpigher; Da, vri ben he adere / Dac er beele bloemkens tu is. be bikante Den Llepuen ck. Bulcke da chjnt Zellanius Satureië filueftris beleren Se hen ben/ DN ban Candien. of Pir oft Wincer. Kele 5 bart ſommighe boor de Thym⸗ ba fe oben an Dodoncus beeftfe hier voortdts voor de Zygis den Quendel beſchꝛeben: fp is ban fielen ende bladerete * Ghemepne hyſſope wat ghelijck/ want De ſteelen zjn houtath⸗ tigh ende Dun/recht op waſſende met fmalle bladerkens bekleedt € bloemen komen tu{fchen De bladerkeng voozt / ghelück aen de —— Hof⸗ leule dien dit crundt Ban fatſoene ende (mecck ſter ghelickt: uyt · genomen dat het kleyner is / meer houtachtigh / ende Dat Get ſwinters niet en ſterftg —5 — De keule; maer bijft langh levende / ghelijck de Shemeyue Bpitope / heen rme del / ende Biergtelijcke andere crtipden, B aeromhebbenfe De hove — oock Den naem Dan Winter Reule ghegheven. De —— Tenderick / fepbt Tobel / zijn die van Den Brieckfchen Tips pd vat fatfoene ghe — rootte die ban de Gemepne hyſ⸗ e/ toi zacht lende achtigh: ft grpene me of Gel ſamen ordner fpariens © tuffeben be welche bob J men De lj bloemkernrs. Def en ek De ane Ueuie groept ſelden iet wildt / maer meeſtendee lin wen / ende is ſachter ende ſmallet van bladers dan de ⸗ — oock heeftſe mit bloemen ende blader: nde Die laders. — Satureia van Matihiojus, te weten die hp boor Dè oprechte beeft gheftelt/ fepdt Lobel; —* meer te weſen Aonum en ban De oock en heeftle gheen adere / noch en wordt in de ſe —— er de ee Öfmen Satnrêia Indic fepde : dart dat is ban ons upt Pesfpet Apinus mt Biboegbfel van Orega bes VG elienioght 5* moet — gheplant zijn op eener s / m Bie noch bet ger wel ter Sonnen flaet: ant men fiet bie eht sp De dorre —— en ende omtrent ban ra ſelfs geo p groept ber er ende betert ſmaeck — als —* ied den Aiuper —— als Columelia 5* — hebben de hHooghduptſchen De felbe S wibel- Nam: Kei eet t in de Apoteken Satutesia ín Nederlande ſomthdts oock ———— ſommighe noemenſe Thymbra cepha- Tote oft / als Plinius fchrijft/Canila capitata: Want ſy is een mede foorte van Chpmlna. Dp beet in t Franſoxs oock ſomwhlen Sauories, in t Enghelſeh Sauêriie. Fn’t Hooghvúntfchlandt — Swibel Hiſſop, om dat fi — bet Airinù-facht ghemenghelt 5 wordt/als boorſeydt is. In't Italigenſch beet fp. rider om dat fp emt is om bp De faufen te boen; oft Sarreid, ont Dat pdr den — the berbult oft verſadight eùle heet im t Lathn Satureia ue Thymbta altera HE — —— Bellonius noemtfe oock Satuteia hiberna. eñ fept Era in Grieckenlant hedensdaeghs Tragarigani aid ofmen Cr beet/ iganum fepde : in Italien heet fpoock P ch Piperella,omt batfe pe (oo (eben opde — 466 Aerd ‚Kracht ende Werckinghe. De Ftaliaenen fchriven de Leute alle De krachten toe (ín fonderhepot den Tenderick) de weltke ban andere ben Thijmus toeabefchreben worden. Dan den Tenderick is ſtercker dan De gernepne Heule) de welcke daer⸗ om aenghenaemer is om bp de ſpÿſe te Doen. Bet poeder ban Dele crupden met wijn ghedroncken / gheneeft De gebreken van De borſt / van de longher ende ban de blafe: ver⸗ weckt De maendt · ſtonden / ende Doet water maken : berftercht de maghe: verweckt den luft om eten / ende helpt De ſpüſe verdouwen / ende bovendien beneemt de walghinghe: ock fcherpt fp tghelicht / berdrijft de winden des bupcks De verſche Beule kieyn geſneden met Peter ſelie / ende t ſamen met Boonen gherooſt wordt boor cen ſeer goedt eten ghehguden Ae De ‚ Sommige ghebnupcken De ſoorten ban Heule in hun ſpiſen in ffede ban Peper / om den wille ban haeren büſteren fcherpen aeck m Tſelve cruydt midtsgaders haer bloemen geroken / oft krang- gode op't hooft ghedaen / berweckt de ghene die de Uapende teckte hebben Bet fap met Warme Roofen- Olie in Dooren ghegoten oft ghe⸗ druppt / beneemt het tupten ende fmerte ban De felve/ ende belett De doof bighepdt. _ } it ; Een ——— ban Leule met Terwen· meel op de heupen ghe⸗ Tepdt/gheneeft De Sciatica. * * Bet ghediſtilleert water met win ghedriwpt oft ghegoten op de Bebende oft beroerde leden / gheneeſt die; ende beheemt de ſmerte ende bevinghe: ’tfelbe op’t ghemacht gedaen / oft met eenen doeck gheſtreken / Goet piffen. Bet is oork goedt op de fteken ban de Bien ende Wefpen. 3 ï { De fwangher berouwen moeten haer wel wachten ban Dit crupdt in de ſphſe te ghebruycken far alleen ban ’tfelbe te riecken. Fn Ftalien cetmen Ditctupdt met bzoodt / als een toc-fpüjfcende goedt voetſel. ST entierick ig oock (eer goedt omt De Bien daer medete voe⸗ Ven ſelve Tenderick oft Winter-Weute is ban ſommighe oock Naghel trundt ghebeeten gheweeſt / om Dat hp de Giroffe ls nage⸗ den van ſmaeck ende reuck eenighũus ghelijckt : ende datrom oock ghelooft wordt bijnae alle De krachten te hebben diemen de Gi⸗ roffels naghelen toeſchrüft. HET SERIE GAPITE li: Van Savie. Glieflachten; Ä 5 Apie fg tweederlepe Gan gheflacht/ (ommige groot enz S de grof / daerom Grobe Savie gheheeten : ſommighe Elepne ende Edele Davie genoemt. De Grove is drijdere / met groene/Witte ende roode bladeren; de Edele ig tweederhande ; De eene hier te ande ghemepn/ de ande⸗ te upt Candien ghebro 4 — g_ Ghedaente. A: 1, De Gꝛoote oft Gꝛove Savie heeft vierkantighe houtachtighe fteelen / ſeer weeldighlijck in gerfthepden lijd-tacken verſpreydt: aen de weltlie waſſen breede bladeren / lang hworpigh / oneffen /rouw ende ghe⸗ rimpelt / wat witathtigh / ende de bladeren ban Wildt Wolle truydt ghenoeghlaem ghelijck/ maer vouwer ende oneffener om aen te taften/ ende niet foo grijs oft wit ban berwe/ de ghedaente Van kaele verſleten Wolle-kleederen eeníghfins nac-komende oft ghelijckende. De bloemen komen voort op’t ſop Van de tackskens / wijt upt-ghez ſpreydt / als klepne feplelkens / die ban de Doove Hetelen oft Dcharlepe af e / Ban verwe upt den blaeuz Wen purpurachtigh : Daer nae volght graeuw oft wat fwartachtigh faedt / in hupskens befloten. De wortel ig Cruydt-Boeek Remberti Dodonæi. Szeoote Sabie oft abe Gakie. EREN EW DN P N ÂÑI NN N —— Eese Pl 5 EE ON inen komen aderg-ghewijfe voort / sock alg die ande Groote Danie / blaeuwachtigh van Herwen, Dewortei is oock ——? 2.B; In het Eplandt Candien waſt cen ſoorte ban deſe Kleyne Savie / van de welche een Deel van de fteelkens/in fonderhepdt ’tgene dat múdden is tuffchen de kniekens oft Tedekens daer de bladeren upt-fprupten/foo dick ende uyt⸗ puplende wordt / dat het de ghedaente ende de grootte van een Galnote fchünt te hebben. Soodanighe Satie ghe⸗ denckt mp dat ich hier vooptijts van den Wijt-Lermaerden ende leer gheleerden heere Facobus Antonius Cortufus upt Padoua gheſonden zijnde ontfanghen hebbe. Soo welde Groote alg de Klepne Davie ig met eeni⸗ ghe (waerighepdt ende fterckhepdt, die nochtans geenfing moepelijck en is welriechende: dan de Kleyne rieckt wat beter — andes, NS : ¶ Klaetfe. Wepde de foorten Ban Savie waſſen ghe⸗ mepnlijck op verſcheyden rouwe / woeſte ende ongebouwz de plaetſen / ende komen Van (elfg boort, Wwaft fomtijdts oock in't Wildt in Dooghouptíehlandt/ À ) op en / Verhallen oft fteenachtigen ende ac hard ende houtachtigh, veele fafelinghen ban haer geven- gengrondt. 2.De kleyne ed mere de ende uyt· ſpreydende. È belden ban Spaegnien / ende ín rijck omtrent B. 1. Men vindt padkeen mede-foorte van Dele Grobe Marlelien/ ende ín Leer Beele landtíe van Italien; Davie, van de welcke ſommighe bladeren Geel {neeuwit/ ende oock in het Eplandt Candien/a vooꝛſeydt is, ende ſomuughe half wit zijn. Doorts foo Worden fp bepde in de hoven van Neder⸗ C.1, Dacrisnocheen andere mede-Loorte ban'tfelbe landt ghebroght/ende daer Onderhouden; maer de Klepne rrupdt / van de W de fleelkens Daer de bladeren op merft. — ſtaen / ende voorts oock De nieuw unt· ſpꝛuptende ende Tijdt. De Savien bloeyen ín Braeckmaendt ende eerſt poortkomende bladerkens rood ban verwe zijn. Hopmaendt / dock wel ſpaeder Aude Meert worden [p 2. A. Kleyne oft Edele Savie ig oock een alderbequaemſte verlett ende gheplant. ft beefterachtigh ghewas / in de br eedde peele houtachtige q Nacm. Dit ghewas ie bp de Griechen Eleliſpha- fijd-fteelen verfprepdende/de Grodte Dabieanderlingfeer cos E'nertopaxG- nljeheeten ; bp fommighe Elaphobofcon ghelitk / maer kleyner dan die: De ſteelen — teererende _E'aapsCocror ende Sphagnon zoeyròr: De Apotehers mudtt malfer : de bladeren zijn langhworpigh / klepner dan die ers De Italiaenen ende Dpaegniaexts/ behouden den bande Groote/ ende (maller/ maer alfoo vrouw/ gherim⸗ atijnfchen naem Saluia: De Booghduptfchen noemen't ende oneffen als die : dan aen Den oorfpz ban Salbey; de Franfopfen Sauge; de Pederduptfchen Dar „bladeren/ Dat is Daer ſy aen de ſteelkens vaſt zjn Bie, Onder de haftaert-naemen heeft het oock dele nae: Waffen daer twee klepne bladerkens ter lijden upt/ te Wez _vpolghende Griechtche/ Kiofinis Kanus, Phagnon &dyvor, ten aen elche een / de ghedaente Gan twee — Becion Biup. Agrippa noemt het Sacra herba, Dat ig hep⸗ tonghekens oft oorkens eenighlins hebbende, De ligh — 1, De Het tvveede Deel Klegne oft Edele GaBie. — 1. De Groote ſdorte met haer mede⸗ loorten heet Sꝛo⸗ se Savie / in't Latijn Saluia maior. A. De Eevfte heet ep⸗ geutlijck Grove Davie/oft Groene Davie. B De Twee⸗ Pe magh Witte Davie heeten, Cs De Derde wordt Hoo: de Davie ghenoenit. 2. De —— — Kleyne oft Edele Savie / in't Latijn Saluia minor. A. De eerſte heet cpahentlijck Ede⸗ de Davie; B. Deandere Savie van Candien. q Aerd. De Davie berwarmt merckelijck ghendegh/ ende berdrooght inlgelijchig oock leer wel; eft dat tot in den “perden graed/oft in £ van den tweeden. Sp Geeft pock een weynighs amen-trechinghes ín haer, _g Krachtende Werckinghe: et water daer de bladereri ende de fteelkeng van Davie e pi ſe rijſen / ende elijck water maken, Bet felbe ver⸗ “echt oock de maent · ſtonden / ende drijft Be doode vrucht upt den lijf ve / fon Dioſcorides betuyght. Maer de mep ninge van Aktius dunckt mp Beel beter cí met meer rede⸗ nen ze ml te wefen ; die geſchreven heeft dat de Davie de maendt-{tonden bed! ende ſtelpen kan / ende de Wo; d putfanghen vrucht ín bern bifne Deen Blijven / dat is de an Der genhangh⸗  “ende oock niet root als bie bân de Groore ghe foo (mai alg de han de ghemeyn —— — Krachten deg moeders vermeerderen ende verſtercken. Sommighe / leydt hp/verleheren/ dat een berootkin Han de Davie genigeckt / De maendt · ſtonden die al te on= matelijtk bloepen/ ſtelpen ende bedwingen kars ende den brouwelijcken loet gantfchelijck doen op houden / ende —aehter blijven, À — i Savie Heyligh eh ed Geeft de “maorfepdt ís ; ende dat ze dei nuttelijcũ gegeten eñ gebꝛuyckt wordt Lan de ber oft [wan ge Pao warmer (plop oft open in't cai expe onderhevigh Lan 0: zijn: want ſy boet de vꝛucht in den lijve Bate ftede Houden ende blijven / Gout die it leven/ ende doetſe ende ktlſe. Er Op ſepdt oock/ dat foo Wanneer een hemina oft eenen grooten kroes gol van het fap van Davie met een wey⸗ sken Souts vermerght zijnde Ban een Hrouwe gee Dioncken wordt / Die dip daghen Lan haeren man herz fchepben ende afgefondert il ende Daer nae amet DE ſelven te verlamelen homt/ dat fp daer door onder Dekens verſtheyden ban ghedaente ende verwe / alg L ooꝛkens/ one “oft met Het neghenfte Boeck. cenighe twijffelinge ontfangen Cat ende ber urtit w k Voorts foo is de Dabie boven alten lest mt ober Ben. hoofde ende voor de herfjenen : fp verftercht De fin ed vermeerdert Be meinorie oft De kracht van baden ADP Maecht be zenuen ſterck / ende gheneeſtle hacft/ foo Wanneer Die Door eenighe oronabtbevsusteten. los / Weeck oft lay gheworden zint. FB oock leer beguaeim teghen de bevinghe van de hau⸗ —— ende cre. S ‚Ant DE neug-gaten gheſteken / treckt De Aümerachtig- Hepdt oft pituita ende het [not upt Ben hoofde. * den prijſt de Savie oock ſeer in He bloedt pouwinge/ n den heeft/endein de ſmerte der ſy den ende in De pleuve- fc; inſgheljcks oock teghen de beten ban de ianahen Savie is oock feer goedt teghen be fteken Ban be vergif⸗ tighe biftchen/ alg Pietermannelens / ende diemen Pafti- Daca marina int Latijn/ende ín ouſe tale Pijlfteert noemt/ foo Dioſcorides tupabt. At is feer beguaem om He wonder te ghenefen : ftelpt Bet bloedt; ende reynight alle vervuylde ende onfupvere ‘quade vierighe afgrijfelijche zeeren. _ De Davie berdzijft oock het ieuchtel van He ſchamelijt⸗ „He leden / allmen Die ſelve ſpoelt / baept oft walcht met Den Wijn daer De bladeren ende de tackskens Hau dit trupt in abefoden zin gheweeft Pli ghebruyckt de Savie oock om 467 Ander ghebrayck. en ghebr bev: des hooftg Daer mede Nart temaken, Verkiefinghe. Al fet ſake dat alle De foozten ban Savie bijnae gelijck. ban krachten zijn / nochtans (oo „houden fommuigie de Kleyne oft Edele Savie / als de beft= rieckende / voor de krachtighſte ende bequaemſte om in al⸗ dede voerleyde ghebzeken ghebruntkt te worden, BIJVOEGHSEL. Dos bei / ende meer andere Herhalen :, want in Eng steg ——— — wit. laders zijn De bladeren oock e ghekronck 4 ghe en t De ſelbe met aorkens lepne bladerkens onder de andere waſſende / foo wel in De breede als in De ſmalle foorten : enz De Dierghelijcke ſoorte komt oock Es Spaegnien / die feer goedt ban reuck —J— ende daerom Spaenſche Welrieckende Davie ghe⸗ eten Wordt. $ — Bad! — met witte bloemen is ſelden te vinden / ende is unt Oo⸗ fteurück hier te lande cerft ban Clufius overgheſonden geweeft. Savie met toode bloemen heeft Bladeren alg Alſene rieckende : baerom woꝛrdtſe Saluia odore Abfiachij flore rübente gi heeten. Veranderinghe van Edele Savie. @e Edele Danie]als boor ſeydt onder act De bladers twee kleyne bladerkens ghelijck ghelijck die ban Ulfcanke ; maer de bladerg en zijn faa Ende leetachtigh niet es —— F er. — Savië met geelächtighe bladerkens wordt in r HNeder⸗ 8 ee Edele. Savie met Lavender-bladers heeft twel be ã te ghefaben zin, boetbe pre . deo DitDe Lepere „Dan De Diane SD oat Liters npe ; —— — yan de Candiotſche Savië met appelen bezien. Dit trupdt / bán Cluſius Saluia Ctetica pomifera en / waſt als De andere / ende heeft verft vierkante > met Dichte ruwghe dons De Welckte Daer nat ron⸗ Det ende heutigh worden : dan de dunſte ſteeitens biete Kant) ende zin cupgher Dan de groote; vesten altijdt ens. Dabie : ’tupterfte Gan De tacken is omringbelt met fes ee Bebe an bloemen afs Die van De andere id ten ban Däbie/ — ag vien mbv Bin eee ‚ale De Bloemen Hergaen / waffen in die tens Dip oft fen Biker ban De van be audere npt ne * u 57 kens foo be Dat fp bijnae befiekens oft baepkenu fchijz nen te wefen. Denn Van Dit gantſche ghewad ie wat ftere⸗ ker dar dien ban de ghemepne fouten ban Davie. Defe ſosr⸗ Grengbt in het Eplandt Canien aen haer vijskene ettelijcz € besten oft vuchten boort (Die nochtand anders niet en sfjn Dart aenwas ban De tacke tert idee id langh tube [xande/ met Geele Donfachtinhenbt bevecht : fuck als Aegypten oack ghebr oght worden. Bier ende in preegbrijche tandest en brenght {p gheen bruchten boor. Wir ig He (oore act Bodoneus af bermaent met naeme ban Savie van Can— HE 5 *. * obel noemtſe Saluia baccifera Cretenfis; ende Knobbelachtighe vruchten Die aen De té als _Galnoten / pan De ghetijcken ; maer vat fp de 468 be Davie ſelve; matr t ſamen· treckende / ende niet onlieffelijek, Ende Bellonius fchrift/ datfe op den bergh Ida foo beel appelz kens voortbrenght / dat ſe de landt-lieden ban Candien met bolle facken in de fteden te — brengen. Bp ſchꝛüft oock datſe in’ t bez ghinfel ban den Mey m ponden worden / ach DÉ blades pg klevende : ende datſe Dan foet ende aengenaem ban ſmaetk stre Savie van Candien met finallé bladeren ig ban Cluſuis beſchreven / ende Saluia Cretenſis anguttifolia gheheeten. De gheeft upt hare Wortel heele houtighe tackskeng/ upt den grauwen rood⸗ ä dewa ſſen met beurten met twee teghen ober malk ande⸗ reũ * Bladeren / veel ſmaller Dan in tenighe’ ban de voor⸗ fepde foorten ban Dabie/ aen De kanten nochtatië fomwijlen. wat ghekerftende ghekronckelt; upt den dor ſprongh vau Be welcke anz ‘Bere klepne tackskent ſprupten: den midden · ſteel heeft op — een et nd me adere Ban bloemen / ſonder eenige bl Daer ende. ————— EEN enijaiaht Savie ig Die heel roode als vlammi⸗ gt ende batt vierighepbt ontftekett bladeren heeft / ende gantſth dor énde verbrandt fchijnt te weſen. — ende andere vermaenen ban een -boomtken/ortder ’twelck een Padde langhen tüdt abefchuplt hebbende /tſeive foo vergiftigh ghemaeckt — de ghene Die Daer van ghegheten hadden / Daer DOO: gheſtorven 3 Saluia Vita en is gheen foorte ban deſe Davie) matr ie — ——— Wop eiders af ſullen ſprekein anders Saluia Vi- ali — Heeft miet deſe fooitetì niet veei ghemeynſchaps· dan is den naem van een ſoorte a malle Miimte / ende van den Kleynen Koſt oft Balfen-crup Oeffeninghe. Meeſt alle de ebellächten ban Dabie konnen Dè kouwe des s tamdijcken * — Len -ghefondert be Welvieckende Dpaenfche Savie / ende die met witte bloemen: Sy wordt ghemeft met diek, — met Deck aft ſtront bets menghe ie/ endeniet itt bet mèft. Alderhande Davie wordt bart tackskens- —— pie onder gherronghen ende Lel Led ende oock van wortel/ foo wel inde Lente als in rfſt / end woꝛdt oock op de felbe tijden gheſaryt. De — als Le sns — ig met affthen Daer toogte mede gemaecſit is. eggerti Datmen de Savie ömtreht de Rüpterioet ſet⸗ ren / vm bie te —— ban Slanghen / Aketiſſen ende ——— — zijn htm iegher te ihaken omtrent De Sabie ghelijck „Rien magt fien aen Be — die De punten dicktoijlg dorre en⸗ de drooghe hebben / door Dat dep Beeften de felipe bea demt jp / oft Daer ach Per eg ijn. Aen groept foo wel m kou⸗ De ale warme lacht — at — aerd dp dorren ——— — Om fer ne , — té heben / moet Die —— gren) atrde hehe à ende Wél —— ban de tacuskens ende bladers — bie in't tHaätijnbochk Corſal· „vium:, Dan den — ns Lobel ſchꝛüft / is ſoo veel te ſegghen — orret — ſlaghen; om dat De Shete mre amg a or ders — — | met alſoo gata ree ie manon efen t ook gekomen on bai u ——— wel, Salbey; in't rani Grande Saulge roffe — — J hf in t Spaenſth Sama oft Saldia 5 in t Ca. ha: — spe Latijn Saluia nobilie bp ommige Sal Á út aluia hobilis, al- _ ùia vfwalis; in't Boegbduptfth Spiez Salbey, Klein Salber, ende GCreutz-Salbey ; te lande Goch” Edéle Savie , Kruys-Savie, ende _Oorkens — út fears gt Franche. Lobel houdtfe boor —— Ban de ouders — t Engoelfth beet ſy Franke Sa- Titel Sage; ín "t raliaen alusa minore. — ‚ Kracht ende. wackingher en — in alle ie pe veel ban de Savie / Dat daerom Dit oude gh heeftste weten/Cur moriatur hom hen * via — inhaal oftde Savie alle gebreken ende Geckten/iae be doodt felve/ foude konnen en; om Dat fp niet alleen een ſon⸗ Derlingte kracht heeft om De krancke ende letterde zenuen en / te en ; maer oock De warmte te ver⸗ in ’tleben houdt. E À 7 twin ghefonden ende gedroncken / is féer nut om het gras : ette of — — te Doen rüſen. Savie- enne te ſtercken / ende de mas tant kt de vroutwen fret vꝛ daerom hier mate! in Rschonihektentie vondoen” tfap bog: Van Dabie móeten drincken / veele kinderen Boor l — ban Savie red — — De — bet ffelpt den, — — — toren Et ingbenomen va gien be beamen Kan beeft / biert gantſchen dagh feibe erupot verliebt De pijne ban den doefde / ende fiupbert her Jom datie nn ges robe png wordt has foramige dech'Saluia agreftris gite DE 2 — PEBE —— be fjd-t ‚zijn van —— —— ——— als Die hoſchen ade Eat epa open tube ek Cruydr=Boeck Remberti Bodoni. tandt · vleeſch ende tauden / ende maeckt goeden adem / ies wijn ghe⸗ oden Zavie met Alſſen gheſoden ſtelpt dat roodmellzoen. Savie is wonderl je ern get in alle koude gebreken des hoofts / ende ban De Ieven/ foo wel bân binnen ingenomen / als ban bupz. ten op-ghelepdt zijnde : Dactont is fp goeët in De Vallende ſieck⸗ te/ lapende ſieckte berdertheydt lammigheydt ende daprisbepdt Á ende oock ( alie koude flijmeride finckingen; ende inalle ghebꝛre⸗ ken ban be hoeft die van koude bocbtigheden veroorfaecht sijn. ommige groote Beeren. pleghen Dabie-hladeren met Kup⸗ te oft alleen in hun drfnck-bekers te doen: ende Danen kan bun — — in hunnen dranck ghedaen magh zün / binders he 5 —— — de bupie feerigheben ende quade meelachtigheydt an de € onee vande bloemen van Dabie is geedt int alle de voorſen⸗ e ghebre Pillen ban Davie worden bereydt voorde ghene Die upt-teeren: Beemt Dpick/ Nardus Gemher/van elcks twee Draghmen; ſaedt ban Dabie gherooft/ gheftootenende ge fift/ acht daghmen / Dat ie een onte; langh gt hd twaelf draghmen; menght Dit t' ſamen met fap van re Daer ban moetmen fmorghens ende ſavondts een draghme ſefſens iimemen: ende men Diinckt daer Wat was ters op: Bladeren bart Dabie tide Neteien P frriei in terien bijfet ghe⸗ ftampt / ende paps-abewife op de gheſwillen achter d'ooren kos mende gheleydt / ghene ſen Die. Water gheniftilleect van de Savie / als fp ſtaet en bloent oft bart De bloemen alleen / ſnorghens ende ſavondts ghedroneken / dertigh daghen achter een / gheuceſt de ghebreken ban de ieber; drüft de Doos De vrucht af / ghenteſt Ben hoeſt Iet ſercn / ende breeckt oft ont⸗ Boet de inwendighe apoſteunien oft gheſwillen / ende verſterckt de herſſenen / ende De maghe / ende verweckt den appetijt. Wet ie noch ern — fen: de bebinghe der leden/ ende in De vergiftighe oft en ende Beten/baer op gheleydt met Pauwen-dreck : Pit ej voegden) ende met Moſthende Catoen op Be wonden abelent telpt bet bloedt Ban de Wanden. Be vouwen Die hare kinderen niet voldraghen en konnen, ende Boor kleyne oor fake mifballen/ behooren feer Dickwijls tenige Daz bie-bladers ſmorgens t'eten: Want ſy boude / doet leven ende ſterckt de beucht / ende maeckt oock de brouwen feer pruchtbaer / tzu berfch’tzp droogh ghebrunckt / ais voorjepdt is. @m ben appetijt ende luſt om te eten te verwecken / ende De mage “fe ſupveren / Die bal duadt Afmerigheden ie / moetmeu dickwgls aniein fn petagien gebrupchensende oac ander ſins / tʒij bet rn Keng ogbt ende ghepoedert zijnde. Geen c abie heeft een krachtomte genefen De teben Die verſtijft / berdrooght / onder voetſel ende bijkans verſtorben zijn: den De Ke fp de natuêrlújcke warmte ( als Lobel —— — ing! hie ere kracht doet weder-komen: — ion ed ed dgn falke — ie wart te maken u dat Dic met ghedi⸗ fritteert Dabie water waficheriende ner ten. , * HET XXII CAPITEL. Van Wilde Saviee Chedaente. * gie Savie recht o ——— ſteelliens / cen pab oft hayrigh; aen de welcke vacht fp eyghen heeft / D epnigheken ru; Pel, obese Die gan De — Davie wel gbeljdk è * te/ maer korter / byeeder ende lachter. BE — — —— —5 — Bt medie. —— ner dan die / ende u achtí — chtigh van verwe: —— goan ra Doncker bruypne aen benen. De woz, og dlg mac been blfd Ore ibe Banes foo {waer oft ſtertk Van reutk —— te Wijnachtigen De Tanunt; maer ſp (chijnt rev eenen — MWen vindt Dit truydt leer dicliwijls in de thupnen oft haeghen / ende aen de Kah bande enof bunde bewaren grondt / die nochtans niet magherachtigen Bane —— voren is, | ri ——— ende ——— Oogftmaéndt ; ende afsdan moetm fe vergaderen ende tot onfen gijebrupchte bewaeren ende ijdt. — De nieuwe Crupdt⸗ — aem. u rd befegrijtbers noemen gheme vnlijck agteftis ; de Braban⸗ —— gie; De be Za —— Waldt Sala * t Latijn; maer Het tweede Deel. qwitde CaBieoft Go phacttué. y Sn — maer de —— Ambrofia is een ander ghewas / ende van pit pooꝛſchreven ſeer verſcheyden. Daleriug Cordus heeft het Scordonia op't Latijnſch ghenoemt. uellius ſchrÿft / dat het fv —— bp de landt · lieden met den naem Bofc:falvía bekent is; dan hy meent dat het Polemonium van de — ig; t welck teghen de waerheydt nochtans ſeer merckelijcken firijdt : dd wd fchijnt veel meer gez mile, te hebben met de S lus, daer Theophraſtus af ſchꝛij gaende/ Sphacelos =odreno- Heeft meer in een hed a —————— dan de Savie / ende níet foo dor als die: voorwaer ſulcks is ega ick het bladt van deſe Wilde Davie. Poorts (oo Boeght hp Baer noch meer by / dat de bladeren ban Davie fwaerder ban reuck/ ende rouwer in't aentaften zijn / dan Die Han Den Sphacclus: Baer ín komt dit ghewas oock met den Sphacelus over gen : Want bepde De ban de Tamme ende op⸗ rechte Savie — reuck geel fwsaerer/ ende ien ghe⸗ ende oneffener dan deſe —— gheene ghelijckeni⸗ q „Aad. — Warm ende dꝛoogh ban — pn —— Want men *— alle inw je ende outen a — ghepletterde ende des ſoo wel binnen als bupten Beds oock ín alle neden ende Wonden. Pet w nee ane Wilde Davie in gheſo⸗ pense an Wordt Leer nuttelijch te — gegeven zin⸗ ommige in⸗ —— Den nere ende verſtuyckt hebben ; ende Dief Her neghenfte Boeck: 463 —* * bloedt ſcheyden Dat binnen ’s lichaems gheron⸗ —— Savie is oock goedt om ghemackelijck te doen piflen; ende het water oft wijn/ daer ſy in gheloden is / ghedrzoncken / is feer goedt om alle inwendige apoftu= matten ende geſwillen te fchepden; ende igeght de materie oft etter ban De feline met de viſſe af. Sommighe ghebruycken het water Daer dit crupdt ín gheſoden Heeft met groote baete ín De Pocken ende alle de ghebꝛeſien Die daer Van oft daer mede pleaten te ko= men : want dele Date heeft een merchelijcke kracht om Wel te doen ſweeten / eñ de traenende vuyle zeeven te rey⸗ nighen ende te Drooghen/ende omde vochtigheden te ver⸗ teeren ende doen Verdwijnen ; ende bovendien (als voor⸗ fepdt is) om alle gheſwillen te ontdoen ende te Berdrijbens te Weten alfmen dat voorſchrꝛeven water veer⸗ tigh daghen achter een te Drinchen gheeft, BIIVOEGHSEL. Sgmijbe abe ghettachten ban Wotminum ende Locharlepe worden bande hooghduntſe boo, ſoorten — ®abie ghehou⸗ den: Dan Die fullen Wp in t naevolghende Capitel beſchriwen. Daer zn oock Beele crupbden met bladeren van Sabvie / Die nochtans onz der tgheſlacht ban De felbe niet te houden en gr te weten /ettelijche foorten ban Verbafcum oft Wolle-crupdt . De ghene die op bitr befchrijben / wordt ban ſommighe beor een medefvorte ban Scor- dium oft Water Gamandree uden; aft immers boor Scor- dion alterum Plinij : want fp heeft (feght Lobel ) een weynigh ten teuck ban Scordium, nocht ans niet gheheel bien ban den Loock. De bloemen ſeght bo, zijn gheel groen / die ban de Sapie oft Hor- Minum niet ongbelijck ; maer klepner / ede alle ghelück op de reye ende ober. cen fie banatende {a etek Bie van het Geel Bingher- ct- dt: De bladers zyn wel ban grootte ende ghedaente Die ande Dabie gelijck; maer met be Doncker groene berte Ende vimz mee is fp — — —3 — Conkilie de Grepn meer ghelckende. Be 3 ————— — — — ien ende t /met te eren e oft Serſte € „dan deſe ouſe ſoorte waſt ober rd in't wildt. Spies — —— eli corodiana Han Cordus / bau andere Sa alvia Bofchi; int Enghelſeh Wod Sage: Bondrius Belli befchrijft oock een Scordonia Cretica, — ong ander de foorten ria tachys gheftelt. Sulcks ig De Pícudofta= chis ban ſommighe / Die Fabius Columna boor de Cerfte Siderieis Diofcoridis houdt: wiens bladeren griſac tupgbfijn ( algoock be fteelen) langbworpigher dan Dic ban De Malrove; maer de onz Derfte bladeren die upt De wortelen komen / zin alg Dieban de Ept⸗ keoft Davie, die — Silueftris Salvia ghenoemt woꝛrdt / Ende ban andere quaihtk Sphacclus Theophtafti. De ſteelen zn Bietkant/ met tuſſchen febigeoen gheladen met peerfche Bloemen / Wat nae den blauwen trechendelanders DanDodoncus ende Lobel bande buhne, — gewijs ſtaende / elck met bijf ſteken⸗ De doozenkens beſet· In de hoben wordtfe dzmael grooter Dan in't Wildt. De bladeren verwarmen ich / wat ſwaerachtigh foet banteuck. Dp waſt in Apulien bek , ‘Aerd, Kracht ende Werckinghe. Sabie / feabt me is bet Scondium fer gele; bemi bee bef — ban de oft Meede om't aheronnén bloedt in’ verdiend ——— — De piſſe iwtbreugende. Jaegt p wordt oock ſeer goet bit — —— aneh act zinder e in’ ghen / ghelückmen arlepe Sommige ghebꝛuycken dit crupdt teghen de beten ban ien gk he edn —— kit oook oo tot v verl dinghen· F —— HET XXIV: CAPITEL Van Scharleye oft Orvals, Waris, Wil t Horminum. ‘Gheflacheen. N bit „Sant fallen wp tier Coöiten ban Scharleye tvala befchrijen ; Die Wael meeſt hier te lande in De evonden Worden ; Dan zijn nochtang Loor de oa nen orminum te — hedaente, 1. De Eerſte pe/ in't Latijn — Orvala gheheeten brengt í boort dicke / vier⸗ antighe fteelen/ omtrent de twee boeten bover opſt hie⸗ tende / in meer lijd · ſteelen oft tacken verdepit: fp heeft veele bladerẽ / eensdeels uyt de Wortelen tene bels den De — — te Weten met merckelijc= ke tuſſt aan Wat Herrachtiah van den anderen” —— bis een vale tac ft he feer groot / ende ſomtijdts een palme t peeber w dende/ Wat ron) oneffen eude ita & 479 Cruydt· Boeck Rembetti Dodonæi. Scharlexe — bees | 5 Dee GeBartere, dat ie, Schartere met eete tome⸗ — JP iN ,D beg SS ANS, ET dl) NN PARE J ORD — — Rr 5 ri RE Het tweede Decl. Gpierde Schaalexe. RN zi Win —* ighsken ruygh oft hayrigh / als De bloemen zijn Han ghedaente de ploemen van de Davie oft Van be Doove Hetelen gelijck/ van verwe upt Den bleeck blauwen Witachtiah ; nae De verwigh / ende een wepn oock De ſteelen zijn. welcke volghen langhworpige getande oft [charige hupsz keng/in plactfe ban hauwkens / Haer in (wart laedt bez floten legt. De Wortelen zijn veſelachtigh. Det vergaet ghemepnlijck nae dat het faedt rijp aheworden is / bat is pet tweede iaer nae dat het ——— gheweeſt. Dit heel gewas gheeft vañ ſy lelven eenen (waeren ende ftercken reuch/Waer mede dat hett hooft laſtigh valt ende Hevvult. a, De Tweede Schaꝛ heeft oock vierkantighe ſtee⸗ —* ock rouwe / , — Klepner ende — beeft oock rouwe / oueffene / maer Kil iet f ditte bladeren als de Cerfte ſoorte. Debloemen zijn als die van DE Cerſte / van verwe purpi oft blauw: de wortelen zijn oock biergelijck: Dele loorte en is foo krach⸗ ig Han reuck niet ; iae ſy en nae. De fchilder heeft verfuymt vefelen aen de vvortelte maecken.} De Derde Drharlepe 3. De en 5D — — pd Weep ent TUPQ t en. Debladeren zijn omt en de haerigh/ die Ban de Eerfte ſoorte Han Scharieye feer ghelijck / maer kleyner: de bloemen. ziju geel. Det ís oock roſachtigh / wat nae den ſwar⸗ ten trechende: de wortel is vefelachtigh/ langh durende / ende menighe iaeren over bljjende. Ep de veorlepde ghefachten bart Scharlepe moet 43 Di eve iid _Horminum ba befezenen. wort. Dp heeft ater ſteelkens — er derfins vock axrꝛigh / ende de blad: eh Keke pig) beper wr u c À Ban zijn die ban De voorgaende D nld ‚ We faedthauwkens inz fabr ende ale Bat zip otde, Dau” ederwaerts, De wortelen zijn ooch wart ende EE ane — ten / in onfe taele Tweede Dt vier⸗ Hetneghenfte Boeck. 47t 2. De Tweede ſcorte Van Scharleye waſt op. veele lig a geweften van hosghduptlchlandi Brantk⸗ rich, Soſtenrijck / Beyerlandt SD wabenlandt / Win⸗ bilchlandt / ende meer andere landouwen : men vindtſe pock Wel op fteenachtighen grond. } 3e De Derde Drharlepe Wordt ban fommighe lief⸗ sai hier te lande in De haten ahelaept : dan in de gez erghten oft Alpes van Cirolende Ftalien bp Trente fietmen{e van leifs in't wildt groepen. 4. De Wierde Dcharlepe befileedt De graſſachtighe heuvelkens ende Blepne berghskens ban Behemerlandt / ende Wart aldaer oock wel aen De kanten van de belden ende bauwlanden. Fuchfius ſchrift / dat fp De Wepen ban Booghduptfchlandt verciert / ende aldaer Van ſelfs pleegh voort te komen. En 6 € Tijd. Defoorten ban Scharleye bloepen oock in EADE ende Bopmaendt/ oft inde Somerſche maenden. * Naem. 1. De Cerſte ende ghemepnſte ſoorte ban Dele cruyden is hier te lande Ban de Pederduptiehen ghe⸗ mepnlijck Scharleye gheheeten; van de Engellche Clarye; vande Hooghduytſchen Scharlach; Ban de Franfopten Orvale ; an de ZFtaliaenen Sciaria : De Apotekers noez menfe Gallitricum in’t Latijn : dan men heetfe oock wel Orvala oft Orvalla , Tora bona, Sclarea, Scarlea, Centrum Galli, Marrifalvia. Sp zijn feer bedzoghen Diele Doo, den Aleétorolophos houden : Want den opteehten Alettorolo- phos wordt betoont ín het 18, Berck van Dit onfe Werck / in de befcheijbinghe van het Horen / fer verſcheyden van be Deharlepe te Weten, Pau de Scharleye ſchjnt den Dilden Horminum van Piofroriden te zijn / Die hu bez toont geel rachtiger te Welten dan De andere foorten ban orminam, Want onder alle de ſsorten ban Orvala ende van Horminum en iſſer gheen die krachtiger onde ſtercker cf ende oferchingbeisdau dele. 2. De Ameede faorte/m't Hatijn Orvala altera ghehee⸗ 4 charlepe/ wordt Ban lom: mighe hoe, Baccharis aengljek en: Welcke mepuinge voor F Waera ende vedelijck te houden zp; Cal mercue⸗ ijck ghenoegh betoonen de beſchrgvinghe ben Baccharis, die mp ín het ander Capitel nae get naeſtvolgende ſullen —F 3. De Derde heet hier te lande Derde Scharſepe / in't JLatijn Órvala tertia: men noemtſe oock wel Horminum luteum oft Horminum Tridentinum. 4. De Wierde magl Wierde Scharleye Heeten : fp is fonder twiffel een foorte Van Orvala, dat ie Beijarlepe/ oft een Horminum : daerom heeftſe Fuchſius Horminum filueftre gheheeten; alg oft ſy erabentlijck her Wild Hor- „minum Waer. - q Aerd. De Cerſte ende gemeynſte loorte van Sthar⸗ leye is warm ende drꝛoogh tat in Ben derden graed. q_ Kracht ende Werckinghe: Sehartepe / te weten de Gerfie ende meeft beende lagrte / is emt om De — —5 te wermierhernis 1 weleer die oock eboorte upt gbepnorhe Warbt ; ende (p iaeght De na den ijve. — £ t : nius Mizaldus ſchrijft / dat het laedt ban Schar⸗ leye leer goedt ie cm De fcheme Bupftecmffe der gegen te Boen Lergaen/ ende om al ———— in ghe⸗ ant alſmen Daeveen gallen is Daer uit te doen komen : we inken tan in De nage boet / ende dat (ele dic kwhls — de ooghſchelle rondom den appel van de ooge gekeert heeft / foo wordt Iet ten laet ſten met water Berwuit / ende — o sema. afgeno aogje etc ne upber —— Verkiefinghe: De Eerfte Scharlere is de krachtighſte ende beft riechende ban allen; Tae De andere foorten en zijn gheenting ban krachten ende reuck met de Gerftete ghe⸗ tychen : felfg be Drerde is gantfclhj ounut / ende en ſchjnt met gheene Grachten met allen begaeft te wefen. —— — De Scharleye met ier oft wijn ver bt zijnde / Beroozfaecht Dronchken= —* ende massie Det hoofdt Hol ſwaere el laſtighe — e — * BIITVOEGHSEL- py beele pla n Nederlandt hect d lepe Algoedë; om nrd od — —— En 7 oa hoge se ban ſommi nsemt ie; ine franfope Tous benne:hoe — dat Dien na Ez 47» dotk een ander crindtgegeben wordt, te weten den Goeden Bepnz dritk De Wortel is Hard ende gheelachtigh. Bet ſaedt is ſwart / gt oe nende in bupskeus / ghemepnlijck ín elck bupsken bier bp een; „twekk drontizenſchap maeckt; ende fwarighepdt in t hoofdt / dooz ben ſtercken rruck / Die ooch t heele crupdt beeft/nochtans niet on⸗ liettijtk. Dp waft in t wilfomtrent Siena in Ftalien/ ende elders. Se Berde foorte ban Deharlepe wordt van fommighe Berbaz Yiften ghemepnijek Colus fouis gheheeten (feght Lobel ) Die op ®Vuptorfteepnde ban De fleelen heeft alt eenen fpinrock met gheei⸗ achtigh blafch eenighſins gherockt; meet ban ghebacnte Den Bors minum ghelijckende Dan de Netelen oft Andozen ; boortipengende upt be warrel als Die ban Doove Hetelen ſommighe ſteelen omtrent de twee erf ere gien ed haprigh: waer acn dat waſſen bladers tran Netels oft van Gals-rrupdt / onder gheſchaert ende untghehselt / maer breeder ende effen/ klepner dan ban Scharlene: De bloemkens zjn in troskens; abeel / ban ghedaente gelijck Die bande Davie oft Dcharlepe. Ber waft gheerne bp warerachtighe ende natte kanten van De boſſchen in Bzanckryck / Ooftenrich/ Bongatüen / Bustichlant ende Italien. Den fmaeck ig een wepnigh Geet ende berdraoghende. Inſt Latijn heet fp bp fommigbe ( doch Pantecht ) Galiopfis lutea , oft Sheele Galiopfis: andere noemenfe Horminum pingue, om Dat (p Lette klamme ende als met een tacpt vochtighendt befpzaepde tacken heeft. _ : 5 Gheflachten van fs Hotminum , öft paer van vid ëye, uyr Clufius. Deſt hebben, alle eenige gelückeniſſe met de voor⸗ Beftheeben foasten ban Schariexe: want De ſteelen van alie zjn bier: Kantigb / rugh oft hapzioh ende gheknoopt: upt elcken knoop fprupten timce bladeren teghen den anderen ober ffaende ; ende be: neffens be bläderert ſprunten fomrijdts andere ſteelkeris: De blade: —* verſchillen alieen meeſt / ende De bloemen : het ſaedt is kleyn / wart oft beuyn in bipekens befloten;rond. De wortelban allen is bhemeprilijek cenen duym dick / hard } langhlevende / ende alle iaer nieuwe uptfpriptfelen ghevende / met een ſwarte ſchorſſe bedeckt: De tacken worden fomtijts onder aen oock geveſelt ende verwortelt t. Wilt Horminum, oft Scharleye mer peerfche bloemen , Geeft Groote rupgbe voor fpitfe / aen De kanten gheſchaerde rouwe bla: Deren/ Die ban be ghemepne Debarlepe niet ongelgek/doth niet foo grüs / noch eock niet foo fmacr ban veuck: De bloemen wa ſſen vondz am de tfappen ban de tackskens ringhs ghewus ghevoeght / van't midden af tot boben toe / niet grooter Dande Labender bloemen / fch/ te (amen cen omghebooghde adere ghe rent Weénen in Ooftenrick / ende bloept in Braeckmaendt: Bet ſaedt is ryp in Bopmaendt.. +. Wilt Horiminum soft Scharleye met fchoone doricker-peerfche bloemen „gheeft upt de wortel lange, boden fpitfe / onder breede bladeren / niet ghefnippelt / maer aen De kanten alleen ghekertelt / aen Deen fide groen / ſonder runghighept / dach gherimpelt/ aen De onderſte ſyde haprigh / oock als De blades ten Dan De andere ſoorten ban Scharleye ſwaer ban veuck / ende bitter ban fmaeck : Den ſteel is bewaſſen met wat klepnet bladeren: Bet upterfte van dien ſteel is meeftendeel peerſchachtigh / vet / erndi⸗ ——— —— — — eenen m 1 aep ed verwe ke ilt Horminutm,oft Scharleye mer —— bloemen ; beeft grÿſe ende gheenſins groene bladeren; anders g fijckt Dat de boorgaende foorte heel wel ; blacpt in Boftkurgeh inde Mep: 4. Wik eerd Schafleye met licht-peer fche loemen, ſchiet bp dan de voorgaende: den ſteel en ie upteefte niet p igh / maer groen : De bladeren Die upe — olen EE telen n Sn — lacser. Veranderinghe, Inde hoven krijg men. * eee ch ——— * l De boorgacnde in alles / maer is klepher; ende bloept in Braeck⸗ fhacúiùt. 6. Enghelfch oft Spaenfch Wilt Horminum ig éen mes befoorte ban Scharlene / de boorgaende ſeer gelijck; maer De blades ren zyn wat harder / gladder / binae ka doch wat er / ende voor —— ba afgaende / wat kar gek en * aderen gheſchickt / ban ghedaente ende trien Buma omtrent lepe tn ope akte Piaechs. | : — — foorten ban wut Bosminum che É — chreven / Die Wp in't naevolghende Dijboegbfet ſomtidts als vᷣooꝛſept i — — —— Sar i Toan- nis; in hongatien Zent Tanosfiue ; ín Ftalien Herbadi Santo Gio- rare heer oenige ——7—7 valefauuage ende Afparge Banuage gekende. Bet waft - De. Cruydt-Boeck Rembert Dodonæi. > Aerd „ Kracht ende Werckinghe, “De Schariepe verwarmt / maeckt dun / opent ende ontdoet oft ſcheydt: fp is gheweldigher om tot bijflaepen te verwecken / ende in alle haet wercken / Dan Hor minum, fegbt Galenus; daerom Wordt fp ghemengbt bp de ſalven / ín ſonderhepot met heg Voguenrum Glaucinum. inde Apoteken ges” eten. : De bladeren ban Scharleye met edick oft honigh b chde opghelept./ ontdoen oft berteeren De klapooren ende andere ghefwitlen; * felwe doen fp oock op De bloedtfueeren ende dierghe⸗ ijcke knobbelachtighe gheſwillen / in't eerſte Daer op ghedaen. De ſee bladers gheſtooten trecken De (plinters ende doomen upt / waer Dat die in’t lichaem ſteken / Daer op gheleyt; iae doen de vꝛouwen Die ín arbept gaen ackeljck baren, _ ‚ Ben wijn; daer eenige bladeren ban Zeharlepe ín ghefaden stins bedronchen / maeckt Delieden vrolick van herten / ende ftigp on laepen : ’t felbe doet de Scharleye met ſpÿſe ghegheten / oft ghe⸗ ſoden ende ghedzoncken; ende bovendien is goedt om De vzouwen haer maendtflonden te boen krijghen.…… T fap ban Debarlepe met honig} betmenght/maeckt de doghen klaer/ ende gheneeft De DOncketbhepdt/ Daer in gheduwpt. tharlepe gheftanten/oft in wâter ghefsden / verteert ende doet fehepden allerhande gheſwil / daer op glelept. Maer deſe krachtens worden het Ormimim oft Edel Deharlepe toe ghefchreben. Se bloeme ende’: hege van Deharlepe ineen Hat bol foeteinoijn oft moſt ghedaen/ tet Wijlen dat hy hoch werckt / gheeft berm den fmaeck ban fRalvefepes hoe Wel dat Den felben wijn baeft fal drones ken maecken / ende hooftſweer doen komen > ghelyck top fen daf bier Doet/ daer in De Brouwers in plactfe van Hoppe Algnede / dat is Scharlepe / doen HET: XXV. CAPITE. Van Hottminum: , : Ghiefiacht. / Erminum fóùde oock (eer Wel onder de gêflachtert gan de Oꝛvala oft Scharlepe gherekent je ve welen; maer het ig Geel klepner dan eenighe ban foorten ban Dcharlepe. — 22 Morminum· — J * * — sn J Dio Es € horminum t nati bp) en hebben gheenen reuck⸗· Die van Wildt Gormirium riec⸗ hen ie bie wan be Bcharipe De Sealine toefcheibers Het tweede Deel. de Scharleye / de Malrove · bladeren bijnae ghelijckende · vande welche De vier oft fes bovenſte / de purpur blau⸗ we / doch wat bleeckachtighe verwe Han de blauwe Vio⸗ jetie hebben. De bloemen komen voort neffeng de blade ren/ eft omvingelen de fteelen/ende zijn Van verwe bleeck blau peerſch/ wat nae den Witten treckende. Wet ſaedt ís klepnAanghachtigh/ ſwartachtigh / in langhwoꝛpighe hupskens als hauwkens befloten; de Welche/nae Dat het facbt rijp geworden is / haer felven nederwaerts keeren / ende ter wortelen waerts afhangen. De wortel is langh / Pun/ niet fonder veſelinghen. € Phacfe. Dit iseen vrent ghewas/ ende Wordt Bier upt andere Tandouwen ghebroght / ende in De hoven onderhouden. 3 7 Tijd. De boomen Van Dit Horminum Eomen poort in de Somerſche maenden : daer · en tuſſchen wort be edt Lp. Naem. Hotminumgget bit truydt int Latijn/ende goe Geminalis; inet Gziechg Horminón O pur & hier te Tande en heeft het gheenen eyghen naem. Aera Paulus Aegineta fcheijft/ dat Horminum warm van aerd is / matelijcken droogh / ende af vae⸗ ghende. S \ wrak 8 sb Kracht ende Werckinghe. Wet facbt ban Wormie num / feght Wiofcorides / Wordt leer goedt gheacht ont Ben luft tof bijftaepen te doen komen / ende De oncupfcije aeg tt Bermeerderen/alfmen dat met Wijn te inc A EE dia — "© fele facdt met honigh ghebrurckt/ ſupvert de Bec Ken ende Witte ſrhellen van de ooghen / ende vaeghtſe Erachtelijck af: met water bermenabt/ ende Han bupten oyghelept/ ontdoet alle harde waterachtighe ghelwillen / tveche npt alle ſtekelingen / doornen ende andere dierghe⸗ lijcke din die in Wonden oft elders vaſt zijn: het trupdt doet het felbe oock / alfmen bat Ban bupten daert Ns in fijne boerfien ban be krachten der Doede: Ten / de van? felipe Horminum / betupght, dat het Beel gebruyckt worzdt in de panne gerooft oft drooak ghe⸗ amaeckt/ende Dan foo lange gewreven ende gheftooten tot pat het [oo dun ig ale meel: mé voeghter oock honigh bj. 39oorts foo heeft het leer luttel voedſel in zy ſelben: Want Het ie middelmatightgek geftelt van krachten tuſſche den Eryfimum oft Wilde Kerſſe/ ende tuſſthen den Conijn, BILVOEGHSEL. CNIP dát bit Borminum k ende teerer bladeren heeft Dan Of eaieerouw bee hien met goede veden Edel hek > leye ghenoemt mogten woꝛden et ſaedt Daet ban / ſeght Lobel is ſwartachtigh ende le: abwerpigh/grooter Dan Beùlfs st we in water ghewenckt z tig wordt ghelyck ’t facdt bart p-crúpòt: Beb am t hy daer feggen daer enteghen / dat de udemen er is dat — crupbt 2 00 …_ minum houden / batover alin Italien in't wilt re binden is / maer ban ons Berminum wat verſthilt IC EE EEA | Ander gheflachten. van Wilt Horminum. Chalius beeft deſe oock Hefelreben: de eerfte ban De welcke bp andere trupdtbeſchrybers onz — oft Verbeleum mier biadrre ban Dabie befclgeben zn ghewteft. 1. Kleyn Scharlèyé mer bla deren van Savie ;-en fe'foo grijs nochtans niet ben bladeren als de ie + ende die zijn rondom wat ghekertelt / hard verdraaghende per ban reuck Bande leye reps het midden van de ringhs men ban de Date ghefjckende / maer kleptier / upt Den emoe Bimaebioiee/fomrta oock bijnar afer oemt. medefoorté de ghedaente ent met Die ban de beargaende foorte ghenoegh ober een. Deften is foo ghemepn nier alsd'ander; ende bloept Watlaster. 3. Linghende — Brꝛietks pleeghmen’t met biaderen oft Mans toe/ waſſen de bloemen. - pekens fpiuptende/De bloe⸗ blauwen ber boes ſteel / ende nergens in welrie Het neghenſte Boeck. 475 Scharleye van Candien, in't Latijn Horminum Glueftre minus ſupi⸗ num Creticum ghebeeten / heeft biet té lande gheſacxt zude inde Bopmaendt ahebloept. Dpt De wortel fprupten — — bla⸗ Deten/ ter aerden verſpreyt ligghende / korter dan eenen bunm;nacft bet ſteelken ſmal / daer nat ghskens breeder w ghe⸗ rimpelt / rondom ghekertelt: de ſteelen zjn wat kantigt hier ende Daer met twee teghen den anderen overſtaende bladeren bewaffen op de welcke ligghen fes witte bloemen / in De vande em Den ſttel ghevoeght / De Bloemen ban ghemeyn Hatte-crundt ban ghedaente ende grootte ghelhek. Dit erupdt eu heeft aheenen ſmaeck. HET XXVL CAPITEL Van Baccharis, uyt Diofcorides ende andere. Ghedaente. , Bers /nae het fchrijven ban Dioltorides / iseen welrieckende truydt / beguaem om in de kranten ende tuplkens te ghebruycken: ’ ſelbe betuyght Virgi⸗ lius oock. Dan Vioſcorides befchrijftle met rouwe / harz De / Dicht bp cen waſſende bladeren/ Ban grootte nuddel⸗ matig tuffchen Die ban de Biolette / ende tuſſc hen zie Ban Wolle-rrupdt „. Den ſteel ig kantigh / anderbalven voet hoogt) / wat rouw achtigh / ſommighe fijd-fieelieng oft aenwafjende tackskens hebbende. De bloemen zijn. purpurverwigh/ wat nae den Wttten tretkende / goet Lan reuck. We wortelen gheljcken Die Dau het Swart Pies- erupdt : aengaende Den reuck ghelücken Ip het Cinamo- mum oft Caneel, à Plaetfe. De Baccharis waſt gheerne op rouwe ende dorre plaetfens ende komt Hoort op magheren / doch gheenfins Bochten grond/ ſoo Plinius vetupght. Naem· Dit ghewas en is in dele tyden niet bekent/ daerom en heeft het in gnl taele geenen eyghen nam; uvt. accharis Beiuyapss oft Paccharis 11e, vats tenoemen/alg ofmen Pancharís Texas lexde / nae chen pan ſamuughe: tit Latijn 1e het oock gekent met den naem Baccar: dan ſammghe ebben’ Nardus rufticus ghegheeten/ ais Plinius berupgit in Get 6. rapitel ban fijn 21. boeck: fae Pluius lelf noemt Get log in het 12, capitel van, fijn 12, boecft; waer in het sg. capi⸗ tel van fijn 21. boeck ſchryft hy dat het alfos tonrecht gez noemt Wordt/ fegatende albus: Sommighe hebben DE Baccharis met groote dwalinge Barbarica gheheeten: inſ⸗ ghelijcks oock moeten van haer dwalinghe geleyt eude op den rechten wegh ghebr oght worden alde ghene dieſe Ru- fticus Nardus gijenoemt hebtren : Want daer is een ander trupdt met diergelicken toenaem / te Weten % gene dat De Griechen Afaton noemen. Wen felben Plinius in het 21. tapitel van den boorfepden boeck berklaert / dat De Bac- „charis pan ſomnuge Perpenfü gheheetẽn wierdt · Maer inz “pien de Perpenfa anders gheen ghewas en is dan het Aſ- tum, alfimen onder de baftaert ende Balfche nacmen van Afarum gefehpeben bindt / foe zijn defe Bie dit berfekeren pock in {oo groote Dwalinghe/ als oft fp oe Baccharis Ala rum noemden. Want Baccharis ende Afarum ſchillen ſeer geel pan malkanderen / alg Plinius betuxght/ eñ ghelijck De Ü “gan bepde Die crupd eit eenn ane trupden bp een ghebroght e klaerljck betoonen konnen. Vaere dmt zijn de Apotekers ooch ſeer verdoolt / die den Afarum, g=ooe/ Afard bacata noemen / met eenen naem die san AGrdm ende Bacchatiz ghemaecht ende vergadert chijnt te wefen ; vecht oft Arum ende Baccharis eener⸗ hande crupden Warren. Welche dwalinge hier upt haeren porſpron t te hebben / dat onder De pal⸗ fee ende haftaert naemen ban Afarum het woordt Bac- ‚_ “€haris goth ghebonden Wordt / oft ont Dat Crateas/ den “euden Crupotbeſchrver/de Baccharis oock Afarum ghe⸗ woemt heeft: want Get gene dat Cratevas Arum noemt / gen Hatenis bp Dinfrondes gheenfins het Arum oft Mane — 78 7 maer de Bacchar:s : ghelijck de beſchrjvinghe van de ghenoeghſaem bevatt; Be Dat Áfarum ban Diofrorides beſchreven — als een ghewas ſonder Bird k kende van alleen in De Worte? en : bóbendien logen is hef geenfing geen Brans-trupòt/ „oft beguaent om bp de tuplkens oft mepen te doen wel verſtaende / indien tet immers Waer is / dat / gelijt betuyght Afarum daerom nen naem — taele verkregen heeft / om Dat Get bp de kroonen eñ krani⸗ fen niet gedaen oft gebriwpckt en *— Maer daerentegen win ws 15 ei Y 3 TE A - 474 brenght et Atarum wan € rafewag etteltke ſteelen voort / ende bovendien foo is Het welriec kende / rnde bequaem ont Bp de kroonen oft ir n ſſen te doen; t Welck klaerlijtk gez noegh blijken fat unt de befchrijvinghe felve die hy daer van geeft: Aſaruw, ſeght hp/ te ten welrieckende ghewas/ bequ ein om daer fuplkens / meven oft kranſſen af te miaecken : De flecte zijn ghekniedt / Dat is fn ledekens oft Ruoopheng verdeplt : de bladeren zijn Dicht ende Veel bp eens de bloemen purpurverwigh: de wortel is goedt van veuch/de Swarte Pielwortele gelück / van reuck met Ci- namomum oft Waicel oder ten komende. Bet waft in rouweende Drooge geweften ; Dpt Weiche Woozden feer merchelijskt ende openbaer íg/dat Afarum vau Cratevas eenerhande ghewas is met de Baccharis van ®iofcoriz des / ende feer Berfehepden ig Lan de Mans· oor oft Afa- tum gan den ſelven Bioſcorides; ende Dat het Afarum tonverht onder andere baſtaert naemen den naem Bac= charis toeghefrzeben wordt; ende datter met noch) grooter d walinge Daer-en-boven noch bijgevoeght is / dat Alarm een kreug-ctupdt ie / erde beguaem om bp De tuplkens te doen / ende bovendien goedt van reutk / ghelijck onder De BShvboeghlelen van Dioſtorides gualick ghelt hreven is. Ponte foo bermaent- Dirgitus in lijn 7. Ecloga van bit voo ſchreven erupdt oock / ende rekent Dat onder de Kraug-etupden/heetende dat oock Baccharis, Dan den ſel⸗ gen niem Baccharis wordt ban ſommighe oock toeghe- felrebert een ſalve die van Atheneus in het 15: boeck ver⸗ maent wordt / de welcke miſſchien van de Wortelen Ban Bit trupdt berepdt maah gheweeft zijn / ende Daer nae gez geeten was. . 5 — Den 3 Aerd , Kracht ende Werckinghes De archaris/ alg Paulus Aegineta / met korte v oorden alle de krachten van dit truydt begrtigende / ſchrijft te weten de wortelen Daer Han/ ín water gheloden / ppenen ende ontfupten alle gerftepte doorganghen ende fweet-gaten / verwecken DE maendtftonden/ ende doen ghemachelijck piſſen. De bladeren ban BatrGaris zyn t lamentreckende ban gt: ende daerom zijn ta bequaemn om allerhande Toet ende bupek-tooy te ſtelpen / ende alle ſinckinghen eiide katarren ep te Doen houden, — Ander ebroyck· Behalven dat be Battharis feet beguaem was om bp de tuylkens als cen lieligck ende fuetriechende erupdt te doen / foo betuyght Pliniug oock/ Dat He ouders fonumige lalben bau He Wortelen Van Bac⸗ tharig plegen te machen, daer dent Pot Ariftophanes ín fie Comedien af Tpreecht; weltke falven \ als't liche te Denchen is den naem Batt haris gheboert hebben ende om Dent goede ha uckvan — — eel gheacht ende upcht zijn gheweeft. — —— Ten Poët Virgilius Erhruft/ bat Baccharis ſeer bequaem war om alle tocberden ende (rhadelyche befweeringhen te beletten / ende alle quade tonghen machteloos te rd Si — BIIVOEGHSEL kccharis, nä de meyninghe van Clafies. we opeepte Baas ris ban ® iofroridee is/ nae het gheboelen ban Clulius / ’tfelve gewas dat van Natthisms boor De Srcoce € revers. % í a nium, met luttel redenen. Defe waft oe ——— ban Coftentijek ende Bongatjen, De ſchildert Daer ende eensdeels De úbingbe / ie batons boren ghez eben bp De ghenachten ban Conprd / met naem ban Groote yza met breeder bladeren. Lobel noemtfe Baccharis oft Pan charis it Griechs: in t Larijn Baccharis MonfpellienGum; tribe is Eoutecht ban Matthiolis ende Dovensus ( De Den fe Zobeldaer noch bp) gheheeten Eonpia/ Con —— t fefen — alt: ———— —— waer atn verſto wen bantne Difielen. Ve wortel ſprendt heer npt beele fäfelingten ; ghstjck Die ban be Gat pock Beat venek bandien) oft Van Hancel, Ui Del uiet en kenden. Op waft beel men noemen ſe Bac ín Den , d Kautwolfius KN beisven ang hek —— Kleyne. cara. Sp waft oock beel omtrent ven N — inzhe van Rauwelfius. Diterupdt is ban : ban Den Cruydt-Boeek Remberei Dodonæi. charis ban Dioſcorides te krmen: dan / (bo het bljckt upt be kers teeckenen Die bp daer van cheeft / ſeght Cluſius / het is cet boor eert gheflacht bart Bergh-Gnaphalium ‚dan boorde Baccharis te houden / ’t welck ban Fuchſius ende andere in het ghedacht ban Pilofella minor oft Ulepn HNaghel truvdt gherekent is: ende Raus wolfius felfbelkent / dat ſyne Baccharis met de Pilsſella acngarns De haer bloemen; groote ghelückeniſſe ende gheme unſthap heeft, Aerd, Kracht ende Werclunghe. Sommighe oude brouwen ghe⸗ ven De wortel van de Groote Eonpza ban Matthiolus (Die € ufius beor de oprechte Baccharis houdt) met wijn te drincken / om De ſchorftheydt te gheneftn; ende tot den felven epnde maecken ſommi⸗ ghe Daer een falbe af. 88 De Baccharis van Kauwolfius werdt ghehouden vodr een goedt wondt· cruydt. Es } Diofcorides ſchrüft noth meet banfijne Bactharis; te weten / dat de wortel daer ban /in water gheſoden / goedt is ghedronckenden ghenen die ghehoeften ende ban hooghe ghebatlen zijn / ende niet telen konnen den aedem ophaelen / bock die oenen verouderden beeft hebben. Defelve wortel is oock ſeer goedt mét wijn ingegeben teghen de beten banfenijnighe dieren. De groene wortel van Bat⸗ charis aen demoeder ghehouden drijft De vzucht af. “EC water daer deſe wortel in ghefoden heeft/ is feer goede ghebruyckt de vrouwern Die in t kinder- bede ligghen / om daer in te baden. De wortel var Batccharis wierdt in ode tijden beel ghebruvckt in poederen daer⸗ men ’t lichaem mede beſtropde / om haeren lieflijchken reutk De blas ders / midts datfetfamehtrechende zin / worden oock Hooi feet goet. ghehouden teghen den werdom van den hoofde / daerop ghelept: ſy In oock goedt teghen De inflammatien oft ontſtekinghen van de voghen; ende gheneſen de gefmolten hor ften/ als De brouwen gelegen zijn ban kinde; ende doek het Wilt Bier; ende bovendien He begins nende fiftelen oft loopendt gaten aen d'ooghen. Ben reuck van de Baccharis berweckt tot ſlapen. HET. XXVil CAPITEL: Van Balfeme oft Cofte. Gheflachten: zE Balleme en is gheen krang-mupbdt oft bequaem om bp Be tuplkens oft mepen te doen; maer de blades, ren daer van Gebben eenen lieflijcken reuck / met eenighe ſterckigheydt oft (waerighepdt vermenght. Dp ie tWeez Berhande Lan ghellachten / van den anderen aengaende BE bladeren Leer verſchillende; te Weten de Oyoote erde de Groote Watſeme. Het tweede Deel: Ghedaente. 1, De Groote Balſeme waſt recht op met ronde / dunne / harde ſteelen / omtrent den ander= en boet hoogh: de bladeren zijn langhworpigh / breedt /aen de kanten Wat gheſchaert oft ghekerft/ de bla⸗ beren ban Patich oft Lapat hum bijnae gelijck nochtans Klepner dan die/ende wat bleecker groen Lan verwe. De bloemen en met Groonkens oft krangkens veel bp een/ ghefchichtelijek ſtaende in De vonde) als ghebeurt in de Gepnvaer oft Elichtyſon, dat ig hein bloemen: elek bloemken alleen bijfonder ig ghemaeckt ende vergadert ban feer. Beele Blepne goudt-ateele dzaepkens / Hie Dicht “bp een ghevoeght / ende als knopkens in een ghedrongen zijn: Be wogtelen zijn boutachtigh/ langh overblijvende, ende iaerlijcks nieuwe ete uytworpende / niet ſon⸗ veele aenhanghende velelinghen. —— Ke edn ende (waerachtigk / boch niet onz aengenaem van reuch/Wat bitteraehtigh ban lmaetk. 2. De Hlepne Balfeme ghelijcht de Groote, gengaende De verwe// reut k / ſmaeck ciide goudtverwighe bloemen in genen ronden krans vergadert ſtaende; ende brengt — fer: pele fteelkeng / dun ende cond : de bladeren zijn Heel Kepner /Ginaller,langhvoornigd, ghefchaert ende Diep ge ,Kerft oft doopfneden : den krans Van De bldemen ig oork goudtverwoigh / maer be knopkens / dat is de bloenikens alleen/ zin neyner dan die Van de Groote Balfeme: : De Wortelen zijn alg Hie ban de Gyoote; te Weten oot fafelachtigh, iacrtijchg veele nieuwe fcheuten voortbzen> ghende, _Rlepne 25atfeme, — OR —— lj 8 Ne q Plaetſe. tf, 4 4 duÿtſchlandt vreemt / ende Wordt a! van de hove⸗ niers t ende neerſtigh onderhouden: Ed — Ballan en oa foo geel niet ghevonden als de Gioote: ende groet ier ce lane alleen in Be ho⸗ ben ban ghe Crupdt-beminners. on maeuden. 2, Deklepne Balfeme bloept oock fn ben —— dg Groote ; te Weten in ende k, a id q —— Ie Deterfte van dele twee is bier te bij Groote Ballen 8 hiet in Heber⸗ Het neghenſte Boeck. 475 lande Balfeme gheheeten ; ín Hooghduytſthlandt Frau wenkraut; in Ita lien Herba di Santa Mariss in be Wypoteken van dele landen Balfamia, ende Balfamira maior. Dis noch: tans Merfchepden van de Balfamina ; Die oock Charantia ende Momordica ghehecten wordt + fp berfchjitt ulghe⸗ lijcks oock van het Balfaminum: welche truphen cders Han ens beguacmer ende breeder hefchreven futien wore den, Matt hidlus heeftfe Mentha Graca in’t Latijn ende - — ghefeeten : Valerius Cordus noemtſe Men- corymbifera waïor + andere noemenfs Salvia Romana; andere Herba Laſſulata, Coftus hortenfis , Mentha Saraceni= ca, Herba Dive Marie: Men windter lſonmughe Die Witz ten datmen gheloove/ dat [p Panaces Chironium han de ouders ig. Tant Plinius ende Theophraſtus immers foo hun boetken/Ddie ghemepnlijch ghelelen ende meeft ge⸗ ſien worden / uptwijfen ) berklaeren/ dat Chironium Pa= haces pan bladeren den Patich oft Lapathum ghjelijcht/ ende goudtverwighe bloemen heeft ; (uichs alg gant{e Jijek deſe onfe Balſeme fchijnt te weten. Maer Dioltoe rides / ende Den overſetter Van Picander/ die Theophra⸗ ſtus tot gheturghe roept / ſchrijven / dat het ban bladeren Den Amaracus ghetijcht : Wiens bladt met dat ban dele Groote Balſene gheene ghelijckenis met allen en heeft / 8 * — men in het tweede Capitel van dez en Woerk, Î 2 De Tweede foorte Wordt hier te lande Kleyne Bal⸗ feme gheheeten; in t Latijn Balfamita minor: Dp íe fonder twijffel een klepne loorte van Balſeine / bp de Itglige⸗ nen Ginla gheheeten. Valerius Copdug noemtfe Menchá corymbifera minor: Deel fienfe aen Loor het Eupatoriumi oft Hepatorium van, Meſue. Andere Willen ong doen ghelooðven / datle het Ageraton pan Dioftorides ig: Daer et Eupatorium ban Jefue is cenerhande ghewas met Eupatoriuim gan &picenna ; ende bepde Die (chzijberg bbenfe ahelijcke krachten to haeven: maer de bez Rijvinghe ban de ghedaente Ban bepde dele crupden is Ser feer bedorven ende berwervet / foo wel bp Meſue als bp Apieenna; ’t welck gh betoonen de boeckert Han Avitenna / wiens oberfettfngie/aen dele cru den / ſoo die nae de laet fte —— an ig ndert is / Van de eerfte ſeer geel verſchilt· Dan het upatorium Han Avicenna en Gerfchilt nergheus ín bart het Kupatorium ban Dioſcoꝛides: Want het is bat felve ghewas dat den nepnen man Agrimonis pleegh te noemen: welck een leer ghemepn ende wel bekent crupdt is / waer mede dele onfe Kleyne Balfeme gheene oft im⸗ mers leer kleyne ghelijckeniſſe heeft, Sultks datſe geen⸗ ſins voor Eupatorum te houden en igss8 Aengaende datſe ſommighe boor Ageraton houden / dat en dunckt mp oock niet waetfchijneljch te welen; ghe⸗ tercht dat Diofcdrideg den Ageracon bladeren toefhrift Die ban De ude : Dan Get bladt ban a is rond: Daer-en-teghen is dat Han deſe Kleyne : gan maechtel niet rond / maer orpigh boots oock aen de kanten ende tt / ſeer verſchey⸗ den tn gedaente ban De bladeren ban Diega: Waer uit gez ndegh blijchen han/ dat Ageraton ende onfe Silene ZAL fee beiepben tube ben anderen Leer ongbelijcke crup⸗ 8 Aetd, 2bepbe be faosten hat iGalfemt sik waent ende-eene niet kleyne maer merekelgck t'fa g Kracht etide Werckinghe. De Conlerve Han de Bladeren van Balfeme gemaeckt/ Hat io de bladeren daer van / met Cu bewaãert / allmen ín de Apoteken vleegh te doen / is leet goedt teghen alle langhdurighe ſmerten ende weedommen deg hoofdts / allmen die ’S morgheng ettelijtke daghen achter den anderen ghebrupcht, ' À t É ende Hoet ophouden alle finchingen ende t Bie ban den hoofde op de ander leden des ſit haes fintken oft Ballen / ende Gerdy Be lelve feer haeſt: infghelichs is fp leer goedt om alle rauwe oft oncijve boritigigeben bes ichaems te verteeren ende tot vjpighept te bzenghen. —— ds oock leer gaedt den gerien Bie gaen quelen / ende met inwendighe ghebꝛeken Ban de Leser / erde met waters fucht ghequelt zijn/ in lon t alg de waterfucht noc /endeniet al te verre ——— is: Daerom — gene/ die de Lever Aap ende verkout hebben/ deſe Con e te ghebzupchen: NE de ſerde feer nuttelijck — me r 476 Det facbt Lan defe rupden js foo krachtigh als dat Ban de Dantolina dft Cpyyeg-crupdi/ende Leer beguaent om aller hande ghew ormte upt-de Darmen te Drijden, BItVOEGHSEL. MS: àcht be Groote Balſeme ſter beel in Defe landen / ende fp : wordt ban de bꝛorwen met teden in meeft alle De oben neer⸗ fielijck onderhouden ende ghtotfent . Sommige fienfe boor het Lepidium aen : met het wektk fp nochtans gheene ghelhckeniſſe en heeft / datt alleen in de kerbinghe van de bladeren, De Franſopſen noemenfe Grand Ceq :-andere noemenfe Groote Coft , in onſe tael: ſommighe heetenſe Back-cruydr’, I Wlepne Balfeme heet in't Franſoys Petit Coq; in't Italiaenſch Herba Giulia ; em Dat fp in De maendt Julius / datis in de Bopz maendt / meeft Des Ander houdenſe boor het Elichryfon, Men fietfe in Italien allefint® op oughebouwde plaetfen groepen / in ſonderheydt langhs De kanten banden Ciber . Bier te lande heet fp bp fonunighe Koninginne-cruydt, maer meeft Kleyne Koft 4 oft Kleyn-Balfem-cruydt; in't Engelfe Madelein enùe Maudelein. Deel gheleerde ban deſe tjden noemenfe Ageraton : nde Lobel heetfe Ageratum Septencrionalium & Anglicum:; Den natm Ageraton 18 gekomen/ om Dat de bioemen gepluckt sijnde niet haeft en vergaen / ende niet oudt en worden / ende oock ſeer langhe op den fteupek bl⸗ ben ſtaen ſonder te bersenfchen. — - — Vexanderinghe van Kleyne Balfem. Dit crupdt heeft ghemeyn⸗ lijck ſeer ghekerfde ſmalie bladeren: dan men fet op ſommighe plactfen vande landen ban Tanguedor ende Toſtane (Die onghe⸗ effent zón / ende ledigh iigghen) Be bladers Daer Ban onghelck klepner/ ende maer een we pninh ehekeeft/ftijf ende hard / groepende aen beele tachskens/san, fatſoene dien banden Oena niet onghe⸗ Tijk. te wefen : fiche alg het Ageratum ban Diofcortdes beſchre⸗ Yen wordt, Deſe ſoorte noemt Lobel Agerarum minus. Daer word: gock ſomtydts ghevonden cen Agerarum (fegbt De felve Lobel ) oft Klepne Balfeme/ met feet Cchaone witte bloemen / nochtans in alle andere Dingen Den anderen uiet onghelijck. "© dat geoeffent wordt in de hoven bart Brauckrick / Dundtſchlandt ende - Pederlandt (feabt de eive nocht ans met een vochtigher deffenin⸗ ghe oft konde Noodeſehe lacht / is ſeer verſehillende vanrde ande⸗ ze: want het worpt ſin tacken wijder eude breeder upt / hebbende Breeder ende langher bladers / die oock veel dieper ghekerft zjn, maer verſtorven / ende feer naekomende De Katelen oft Banekams men. Nochtans in Be hoen ban Enghelandt en is gheen lebendiz ghercrupdt/ iae dock ahefaept zijnde ban Dit ſaedt ban Languedoc) met teere oft weecke tacken / ende meer ghekerfde blabers / laugh⸗ lebende / ende fcer berfchepben ban de anders. Den reuck is lieflijck ende eenighlins dien ban de Roomſthe Camille ghelück / ſeght den felben Lobel. — * — Cottus niger ís de KON RPG AE _Coftus fpuríus Han Matthiolus is cen ſoorte Coftus Bie Bien naem oprechtelijck Voert / tritpdt / ban onft Balfeme feer — Vremde ende India crupden oft dzoghen beſchzeven Aerd,Krachtende Werckinghe. 1. Goote alfa berta, —— opent / maeckt din / vaeght af / verweckt ende ver⸗ ——— n d * is een uptlandtfch ende bier nae by de S bladeren van dit crupdt met bꝛoodt ghegheten in het begin⸗ fel ban bet noenmael / berftercken oem: Erum hatin tie ee tightot het eten/ ende Velpen De bs mghe Der fpúfen: ende zn nũdts bien fcer nut De brouwen Die met opftijginghe dee moeders dé ende in ſonderhepdt DE 5 cruydt — ghe⸗ de met alle int lang woꝛdt / o ſtanck ‘fm | Cruyde-Boeck Rembert Dodopæi. wet ober een fchint te komen / als de ghene die in't wildt ghebon⸗ den Wordt, Om be maendtſtonden te berwwecken/maghmen oock een ſtobin⸗ ghe van dit cruydt maecken; pft De brouwen in Dat water Doen ſit⸗ ten Daer dat in glefoden is. k De bladeren bi — ende klieren gheleyt / ontdoen ende vertecren Die op korter tydt· T felbe crupot langhs Der aerden Sheftro t oft Daer een beroo⸗ kinghe af ghemaeckt / iaeght De langen wegh. ay Se veldt ſcheerders ende Drouwen houden dit ghewas voor een beplfaem wendt-tripdts waerom dat oock Balſemn geheeten worde, De worteleen dꝛaghme oft twee ſwaer inghenomen met win / gheneeſt DE gheue bie banden Zee⸗ haes gheten hebben / oft eeĩgh ander Verghift gheſmaeckt hebben: ſy ffelptoock het roodmelizoen/ ende berfbet De fmerte des buycks; t ſelpe Doen De bladeren in wijn ghefoden ende gedronken alleen /-oft met ſaedt van Wilde Paz flinaken. dek Brie De water daer de bladeren in gheſoden zyn iageght het geac beel af. : Hie * °C fap bar dit erupdt ban bupten of gheſtreken fleecht dock: de mage feex / ende fretpt oft belet het Braechen ende obergheben: men menght het met olie ban Freos/ om De mildtſuchtige menſchen Dae mede te beftrijcken ; ’efelbe neemt De vlecken ende fproeten des bupts went. zee hint Om de Gerffetiein te verdꝛdoghen ende matelijek te verwarmen / falmen alle daghe een boon groot ban de Eohferbe ban dit crupdt_ innemen. Dn s — — Se Groote Balſeme wordt vock ghelück Sabie ende. dierghe⸗ lücke cruyden in de ſpyſe ghedaen / ſonder linghen in de Eperkve⸗ ken/ende is Baer ſeer ſmaeckelyck eude dienſtelhck in / epghentlijck ee De abebieken Der Bouwen : andere backenje met meel in hoter oft olie. ——— Re: Se konſtighe berepders der Olien / Eytractien ende: andere. verholen ghenees-menghelinghen weten door kracht Des viers beet koffelitke Wateren / Olien / Salpen / Houten ende Balfemen te maecken upt dit crupdt / Die fp in wendigh chde upttwendigh ghe⸗ brupeken teghen wonden / quetfisven/ hoogte ballen / ende vee lerien andere niet wel ghenees baerr fiechten : dan het foude te langh bais fen Die al te willen berharlen. Betis gheroegh Dat wp de Uonſt⸗ beminners Dat bermaent Hebben: want men Bevindt dat Balſem⸗ trupdt al bet felbe vermagh / datde ſoorten ban Punte / Meliſſe ende Dierghelijcke crupden bermoghen : Darrom falmen 'tghene end es ie crupden ghefept is / Dan dit Balfem-rrupdt oock mos gen beeftaen. — — 2. Ge eyne Balſeme ghelück fp van reutk ende ſmgeck de Groote ghelijck is / alſoo Komt fp ootk ban krachten ende werckin⸗ ghen met De felbe over gen ; Ende magh altijdt boor De Groote ghe⸗ nomen ende ghebeupekt wider. Dé Ftaliaenen Houden defe kleyne Balſeme boor het Eupato⸗ tim Ban Meſue ende fchriven/Dat den Witten wijn; Daer de bloe⸗ men Daer ban inte tepckegteftaen he bben ghedroncken de ſwaerte vau twee oncen / Wwenderljcken goedt ie De wormen bat De fonghekinders. Ben felben iaeght de galle ut Denlijbe/ endealle vighept;maeckt De grove vocht en dun / ende doofnijdtde tape ſu men pdr de bed — Gelet datter gheen verrottinghe inh aem ef ghefchiede; ende ghenceft de fiechten die daer ban ghekomen zijn / ende de langbe midts ck endev ntſehe inghewant. Dan met wen def OEE / ſupbert Gen beroo e bant ware Daer (pn gefben oat piffen/ Bermoytat De bard veg mroedera/ende ban alleverhotenteden soins fred goet tege den tantfweet en an ige ene ECT | oock tigh piſſen de k un toe zi dan felbe kr —— gefel eben ju; — a Dt als {om Dan men 5 oock wel in ghereke ban de Lileprie tupeken. — ee arena baas omelselie sab rot — * ban Fpithpmus/ ende in De compo! Meſue vooꝛ oprecht „Eupaterium ; maer ín de medicine: De ghe ſy voo het Eupatorium onſe Agrimonie. Eee 477 RE ITWEE DE D EEE Het tienfte Boeck. Van de cruyden met Krans-ghevvijfe bloemen: VOO RERED EN geeg 11 vijfde Boeck van dit tweede Deel , dat is her tienfte van dit gantfche Cruyde-Boeck, f hebben wy ghedocht te befteden tot de befchrijvinghe van de cruyden die Krans-gewijfe h bloemen voort pleghen te brenghen : welcke befchrij vinghe met {eer goede redenen nae EJ die van de Krans-cruyden ende welrieckende fpruyten volghen magh : vant al is t faecke DEES dat defe cruyden tot de tuylkens, meyen oft kranflen niet oft feer luttel dienen, nochtans komen haer bloemen op't hooghfte van de fteelen inde ronde voort ; als fommighe kranffen oft kroo⸗ nen — ————— ghevoegheende gheſtelt. Voorts foo hebben ſommighe van deſe oock welriec- kende faedt, ende daerom moghen fy nae de: welrieckende cruyden befchreven wefen ; als zijn Anijs; Venckel, Ammi, Carwi, ende veel meer andere. Sommigheanderégheven van haer een welrieckende fap, alſmen ſiet in de geflachten van Panaxende van Lafer. De wortelen van fommige andere mogen oock wel onder de welrieckende dingen gherekent wefen ;als zijn die vande Angelica, Meefter-wortel oft Aftrantia, ende van Meum. Maer nochtans wy en fullen in dit Boeck nier alle de cruyden befchrij- ven die Krans-ghewijfe bloemen draghen; want veele van die fullen wat bequaemer onder de Moes- eruyden gheftelt ende befchreven worden; waer onder fy mer recht té rekenen zijn, ende behooren. „Dan wy hebben nu vande Venckel willen-beghinnen , ‘t welck een leer ghemeyn ghewas is, endé berer bekent dan eenigh ander van alle defe cruyden; want foo {al den wegh ende ‘voortgang là tot de andere dierghelijcke lichterende ghemackelijcker vallen. 3 — HET L CAPITEL Van Venckel; ij Encke Gheflachten: — NE mn 9 nckel wordt gherekent onder be ghellachten bari PE cruyden Die groote/lichte/voole/hoogh opte Pe, 5 | NI — Ms, WAR \ mat Je vb ‘ SND / goeie fteelen hebben, Ferulacea ín’t Latijn \ J 9 NOA rijde ap ND gljeheeten. 5 EN \ ijdechande : de ne/ met groêne bladeren: een B NN anp met vobachtijs ideen ede Baete Den or Kel : behalyen de twee [aoiten van Wilden Penchel. NA Ghedaente. 1, Ventkel heeft hoogt op Schietende en / famtijdts langer ban een mans warden= be; hebbende de Dichte Ban eenen vingher / gheknoopt/bat ig in it / met een cffene, de / Dunne ende ſchorſſe bekleet ende bez deckt met | ſwammachtigh bol abebult zijnde / nae bovenwaerts in 1 verlpreydt. De bladeren/ foo wel de ghe⸗ ne Die upt de Wortelen —— alg die upt de leden oft Enoopt —— ne Tate z tackt/ ín heel dunne ſnippelinghen uee Ben / Ban verwe groen / lieflijck ende aengenaem van reutk: eltke veelen oft bladerkens op haer rip Added od en If — — W IED — a Pane ‚men: De 2 _W worpigh is blootsmet gheen bellekken oft frhor ſſe bebecht ZN oft bewoonden : de wortel is Wit / vecht ende flecht / dien j NIE 4 fm ber aerden Antkende / een houdtachtige zenne oft harde 3 —X > witte ribbe in t midden hebbende. Db ij leer le⸗ — vende / ende blijft menighe iaeren over / alle iaer op eert —— re = nieuw uytſpruptende / ende verſche ſteelẽ voortbrengende / Ld |E ——— de bladeren/ vergaen / maer de Wortelen J S — ijn / arten tretkende; en berte fi vaar be voorgaende noch in reuck noch in ſimaech. Nn 478 5 Cruydt-Boeck 3. De Berde foorte ban Wenchel is Han ſaedt ende fomtijdtg oock van bladeren Heel ſoeter dan de twee bBoorgaende ; welche ſoetigheydt fpnochtang hier te lande haeſt pleegh te berliefen. 4. A. Sehalbven defe Ghemepne foorten ‘ban Venckel befchrüft Dioſcorides noch een ander ghellacht / Lan hem Wilde Penckel oft Hippomarathron;, dat is Gog-vénchel? gheheeten / Dat hooger op ſchiet ende grouter Wordt Dan dit Tam gheflacht / hebbende oock beel groter bla⸗ Deren/ ende eenen foo grooten ſteel / dat Die in Mooren⸗ landt (omtijdte bp de twaelf rubítug / dat ís achtien Beeten/hoogij opfthictende is ghevonden: Wiens laedt de Cachrys ghelijcht. B. Por fchzijft den ſelven Dioſco⸗ rides van een ander ſoorte van Wilde Venckel / met (malle Kkleyne langhe bladeren / ende met rond ſaedt / als dat van den Coriander. Placetſe. Ventkel waſt Leer weelbighlijck in luch⸗ tighe wel ter Sonnen ſtaende ende oock ſteenachtige ghe⸗ weften : het waſt oock leer gheerne ín de hoven ende Wel ghebouwde plaetfen. Dan de derde ſoorte / alg voorſeyt is / bier te lande ghebroght ende ín de hoven onderhouden/ en behoudt oft en bewaert haer cpgben foetighepdt ende Tieflijchen fmaeck niet Yangh; maer verandert in den ghe⸗ meynen Denckel ín leer Kozter tijdt. De Wilde Venckel. enig hier te lande/ noch oock elderg / dat ick weet/ noch niet ten bollen bekent, : 4 q Tijdt. Debladeren ban Venckel unten úpt der aerden in de Lente oft Vooriaer; dan volght den ſteel: Ben welcken daer nae fijn kranffen met bloemen voort⸗ brenght. Det faedt Wordt vijp omtrent Get laetfte van de br ende in den Berfft, Des winters —— De bladeren met De ſteelen/ ende de wortelen blijven alleen in't leben / die daer nae in't naefte taer wederom nieuwe Beneden, Hau bladeren ende ſteelen geven/alg Looze ſeydt ig. ek 5 — q Nactù. Pit ttupdt is hier te lande Ventkel ghe⸗ heeten ; int — Fenchel in t Italiaenſch Finocchio; int Spaeũſch Hinojo ; ende in’t Portugues Funcho; in't Franfch Fenoil : welche naemen allegader ghemgeckt ende bedorven zijn oft verdraeyt ban den Tatinſchen Fœniculum: ende diet naem ordt hedensdacahs ootk in De Apoteken gebruyckt. FutGriechg heet het Marathron MpaSpor; int Behemiſch Wlaſtykope· 1, De Eerfte heet Ghemepne Denchel: 2. De Tweede Goode Venchkel. 3, De Derde Dôete Denckel. — 4.A.. De Wilde ſoorte ban Venckel ig van Piofrorie des Hippomarathwon 1'maroudpaSpor geljeeten/ ron agrion Mdpe3poy aiypror's Dat is ————— ende Wilde Kenckel « fontmighe noemenſe hris Mapa3pis , oft Myfineum, B. 9e andere Wilde foorte magh Klepne Aos-Denckel heeten. — 5 Aerd. Det ſaedt Ban onſen ghemeynen Venckel is warm Lan aerd in den tWeeden/ maer droogh in den _gerften graed; het cruydt fele en is foo heet niet: De wor⸗ tel is krachtiger. dan -& Kracht ende Werckinghe. Wenrhel-faedt inghe⸗ nomeri het bien ndgn ve Efe De, ende beten Ban de llanghen ende ſcorpioenen. ; Bef poeder Han Denchel-faedt met ſuycker vermenght / en et 1 eten / bewaert ende erckt de - Bet fap ban dit ecupdt lele heeft oock alle de voorſeyde Erachten ; alg oock doet gepot (fB gelkten kp Up — —— t zp a Es) / ende oock De Blaſe; ende Het ís leer krachtigh ont de piffe te berwerken ende Wel te Doen vijfen / ende drijft de ban jn noch veel krachtiger, veel W — a 0; Dan KEE ene ant maer enden ende vervullingen ban de Á: inghewants{p sin oock (eer goet om de maendt= 5, te Bomen. Men ſeght dat be ſeive wortelen kleyn geftooten/ ende inghe des bupckg/ ende verdzijft alle , ‘met wijn ghedzonchen, is [eer krachtig tegen — enen. —— gefichts ; ende vermeer⸗ ie 7 En z Bat edc an be bouts at obehaupekt/ ende t gra upt. ES De wortelen zún begquaem in alle be Boorfepbe ghe⸗ wWefende Rembert: Dodonzi. met honigh vermenght / op de beten Hau be dulle verwoe⸗ De honden gheleyt/ Die ſeer Wel ghenefen konnen, 8 Dap upt be ſteelen ende bladeren van Venchkel gedrucht / ende in de Donne gedrooght / is ſe eer nut om te vermenge⸗ Ten met de Dingen oft collprien Diemen tegen De gebreken der ooghen pleegh te bevepden / bij ſonder de gere Diemen maeckt om het ghelicht te ſcherren ende te verklaeren. Pen perft oock wel ſomtidts cen fap upt het faedt ter Wijlen dat Het noch geoen ende verlch is / ende inſgelijtks oock upt de bladeren eñ cerſt fpruptende tachsliens / kleyn gheſneden zijnde 3 ’t welck tot alle de Boorlepde ghebreſten gocek feev nut ghehouden Wordt. 4 Dpt den midden fteel van Venckel / af gefneden ter wijz Ten die ſtaet en bloept/ende ſoo op het ter gheleyt / pleegh een gommie te traenen oft te vloeden: Welche gomme peel _ Rrachtiger is dan het fap ſelve / ſos Dioſcorides betuyght. _ € Verkiefinghe: Woo De befte/ ſoetſte ende Liefijche fte foo van ſmaeck alg Lan reuck Wazdt ghehouden de Derde faoste van Denckel/ die wp ghefept Hebben hier te lande haeft im Den Ghemeynen Wenckel te berkeeren, Daer-en-tufichen ſalnen bp ghebreke Lau deſe / de an⸗ Bere twee ghemepne ſoorten moghen ghebzuycken / die beſt te Rrijghen zijn, : : f BIIVOEGHSEL. DE Soete Venckel / in t Latin Foeniculum düleë „en kan hier te lande foo wel niet aerden alg De anders want fp en kan de kous We niet wel verdraghen / nochtans is fp wel be gene die alvermeeft At berepden ban De ſpſe gebrupekt wardt/ waer af ’tfacht groos ter is Dan D'andere / ende Den fimacck heeft ban Den Knie / facts witachtigh/ niet foo heet; korter ende klepn ban ſteelen ende De ſaedt· kranſſen zijn beellanger ende breeder beefpept. Deblaverg zjn die bande Dille glelijck Bet facdt ban deſe Denckel/ (echt Loe hel / wordt upt Grieckenlandt oft Dprien ghebroght. WeSwarre Venckel Die in Italien ende Wier te lande in De hoben ghevoncen woꝛ dt / ie cen medefaorte van He Tweede Penchel ban Oodonzus. Bet ſacdt ban Veitchel waft meeft altijdt twee tegtzen een. Foeniculum tortuoſum fg ban Clufius beſchreven / eñ iseen foorte — ban Sclinum , te Montpelliers Fa-niculum tortuofum gheheetem als ofmen Ghekronckelde Venckel senoe is een medefoorte ; Sèfel Ban Marlilien. * — EEniculam porcinum eft Verckens· Venchkel / is het Peucedanum, t welck elders beſchzeven wordt: andere noemen de Beerworrel oft Meum oock alfoo. , — Fcœniculum marinum oft Zee-Benchel / is een ſoorte ban Crith- mum Diofcoridis, pft een medeſooꝛrte ban Zee-Porcelepne, Ros-Venckeloft Wilde Venckel, bau Diofterides Hippomara= thron, Van fommigle in't Latijn Foeniculum erraricum is ans hedensdacghs noel) niet ten holten bekent; feozte ban Venchel is / Daer Lobelaf bermaent; bie Denckel wel Was; maer De ffeelen waeren Dyp oft bier cuz bitus hoogh / de bladers korter ende wat ffhber/ witat htigh die ban De Corruda oft Hozael-crupbt ghelijck. °C facdt was bau grootte Den anderen gelijck / oft een wepnioh Klepner/ vander) ef den Ans Belek Dulce is bijnae Dat gewag (acngacnde befalled wijls ghe ſnippelde bladeren) wiens plat breed facdt ban de b en bars. andien gebrupckt wordt om Get Gap rog té berwens ’t welck aldaer Playoymino, Bat is Cuminúm larum oft Byeede Lomijn ghenoemt crupdt / eñ veel warmer dan dat. — in acht / nochtans lieber in warme Dan in koude locht/eft in (leens aebtige dan maer fandtachtigen grond en ín beter a nde Lente s ſelve enckel te hebben fteecht Get ſaedt in een Vighe / ende oft Daerde Daer in dat ghn u aemen. Actuarius noemt de beet fp Fenel ende Fenlcel; in't Fen: F el Ni id $ k Aerd, Krachrende Werckinge van Venckel. De groene Denchel- … gtjerften * ———— krijgben ———— BODE Ogden Dé de pine orkest bad h ldersdret seg legd à X ten ʒy dat het die led aad wil facpen oftigonia waters oft Melk wael Denehel est MEalachrn; in't , F * mtr — bladeren, met edick beemengdt / zjn goeot ghelept op't wilt bier/ — md De felbe bladeren b ckel ghegbeten / oft * Het tweede Decl. T felbe doen be wortelen / die oock goedt zijn teghen dat water- laden / in wijn chefoden ende ahedrontken. : Penckel oock in wyn gheſoden / oft met olie gewreven / is feet goedt om de ghebrcken Det fchamelijchke leven Daer mede te ſtrjcken oft te ſtoven . ve — fap van Venckel doodet De wormen der oogen; daer in ghe⸗ dript.· * obel verhaelt / dat in de Weft-fjdeban Spaegnien de Gomme — bereydt ende vergadert wordt: De boeren / ſeght ho / fuijden af Be middenste ſteclen alst bloept/ ende leggen Die acn't £ ier/ om datſe door De kracht ban De Hitte ſweetende / ſauden Gom? in —— be welcke tot De medichnen der ooghen feet sot ende krachtig is. 8* DE — van De Et ſeght den felpen Lobel, en ſupvert niet alleen >efchemelen van de ooghen/ban bunten daerop ghelept; maer oock pe Penckelingenomen/maeckt klger geficht/ midts datſe de voch⸗ staheden opd:0 ot, cme De fubtijle ende fhne dompen oft gheeften dick maeckt ; oft taegbt oock af doorde piſſe De overvioedighe i en Ban De herſſenen / Die t gheficht bot maecken. ï Men maeckt cen spike van — die — goedt is merachtighe vochtigheden uyt hjve te iaeghen on enfeobt Dat De langhen haer gheſicht met de Benckel ſcher⸗ pen/ eft haer oudt bel Daer aen Wrijbende oft ffrijckende haere ionck⸗ heydt wederom krÿghen. * Aiſmen ghebeten oft gheſteken is ban eenigh dier / ſalmen de gez quetſte plaetſe eerſt met edick oft piſſe waſſchen / ende dan de wor⸗ zel van Denckel kleyn gheſtooten / ende met honigh ghemenght / daer op legghen. — * ———— Venckel· water ie goedt in alle De voorſende ghe⸗ bꝛeken. — maeckt alous een krachtigh water ban Vencket teghen De dhebꝛeken der oogben ende Des gefichte: Men ſnüdt de freelen bande Doere Denckel af in Den B twee palmen hoogh ban Der aetden/ ende men berbult de —32 — oft holligheydt van't ghe⸗ ne datter Van Den ſteele in Der aerden bljft met ghepoedert Dupe Ker Candh / ende men ffopt dat boben toe met perchement : als dat Supcker daer foo eenen dagh gheſtaen beeft ſnüdtmen De ſteelen rot de wortel toe af / ende men Bergadert ende bewaert het nat dat Daer in is: ’t welck feer goedt ie omt gheficht te ſtercken ende te £ ancket-facdt is — be winden te berdrijben/ nae deneten Pli dze fwaer is om te berteeren ; tude gheeft en lichaem lutte CPN — EEL 8 magb de Benckel. it begbinfel bat de, Ooghſtmaendt groene etensiae De tfoppen ende malfche ffeelen/oock De kroonkeng met ſaedt gheladen / mogten tn aerde potten met azijn ende fout gheconfit oft inghemaecht ende bewaert worden / om tot allen tij: Det te ghebꝛuycken; maer ſonderlinghen ale’t uptermaten heet er ís. ir Kh vg ì Krachten van Wilde Venckel oft Hippomarathruin uyt Diofco= ridesendeandere, De wortel heeft eenen liefljcken reuck ; de welcke inggenomert/ de koude piſſe gheneeft ; ende De ſelbe als eenen pefrus ghebrupekt/ verweckt De maendtftonden var de broutven, De wozteloft facdt ghedzoncken ftelpt Den bupek-loop gheneeſt De Heten ban llanghen ende fenijnighe dieren / bꝛeetkt Den ſteen / ver⸗ geeft) ende dt van ter gheeft overvloed melck. ht een gen ghed, { fupberen De vzou⸗ wen / nae n — — _ Be mepne foorte ban Wilde Venckel met rondt welrieckende A ende heeft gen bertwarmendekracht/ende —— kh Bof-Denckel ; —ã —— — en ſc ſoorten ban * — deſe Wilde Denckel is Die van den Cachzvs ghelijck /ende magy den ffeen Weken / de gheelſutht ghenefen/ de maendeftonden Hers toecken/ ende Water Doen maetken/ nochtans gheen melck amen krigben/ ghelóck alsde boorgaende doet. 8 HET U. CAPITEL Van Dille oft vanethum: …_ Ghedaefte. — Daer haer ſelven op met cen vond ſteelken / dat dn omtrent eenen anderhalven boet hoogt Wordt/ ende heks dn 77 __bfter &lepn ende dun ghefneden/ ende bijnae in draepkens — van verwe zijn ſy veel bleecker dan De Wenchel- bladeren / ende ghee {oo groen: de DI ns ſtaen eenen tonden krang/ gheel Ban verwe: Baer nag tabe het laedt / t welch vond is / plat/ dyn ende blader⸗ a oꝛtel ig veſe i tigh. — gantfehe ghewas heeft eenen ſeer ſwaeren ſtereken — 00 Wel fn het ſaedt alg in de bladeren. Pp hoven ghefaept, haetfé, Dille wordt hier te lande in alle mòeg- 1 Het thienfte Boeck. Sille. —B 6 ALTA WENN NI Dn € Tijd. De bloemen ende het ſaedt Ban Dille wore den Bolkomen inden Somer; dan het crupdt ſelve verz gaet des winters. — J. Naem. Ihen noemt dit cruydt int onſe tael Dilles in't Hooghduytſch Tillen; int Franſch Anet; int Ita⸗ liaen{chjAnetho ; int Spaentch Eveldo ; in’t Behemſch Ropa; int Grieckſth Anethon A'vn3or 3 bp fommighe Anekerhon A rmnder: int Latijn Heetmen’t oock Anethum ; ende met Bien naem, ig Get in de Apoteken bekent. . g Acrd. Dille is/ nae het (chriven van Galenus) — „3 — te ——— haogp inden … eeden graed / ende verdroo in’t beginfei van den felben tweeden graed /oft in't lactfte van Den eerften: ban alfmen die brandt / ghelijckmen lomtijdts pleenh te doen / dan is ſy im den derden graed Verwarmende ende e. — ht efide Werckinghe. De b ban Dille / ende de faden daer Han/zijn feer aoet om melck te doen red /_alfmenfe de byouwen te - Brincken gheeft/ fn Water ghefoden zijnde. _ Dille deet alle krimpinghen/ ſwillingen ende romme⸗ lingen des buycks op · houden ende Bergaen; ende fp ver 1 Dee fre begi on tie ie ie alten, _ Sp ig oock feer bequaem om te n/ende be opworpinghe oft omkeeringe der maghete beletten/ ende het vulpen te berbieden/ foo Diolrorides betupghts want het faedt kan den hick doen ophouden alleen Door fijnen veuck; dan ín londerhept alfmen dat in wn Acdt: maer endeel alfinen dat met Alfen ende roode Gooz fen bermenght zijnde te famen in wijn ſiedt / ende foo de er ete fact note be 9 fter eef meel hi 3 elve jet de voe melt’ ijgen / al⸗ foo wel als het denchelfaedr. veelmeicks krygen Een badinghe ghemaeckt van Water daer Dille in gez foden is / Wordt leer goedt ghehouden boor de vrouwen Die met ghebreken des moeders gheguelt zijn. à Det faedt ghebrandt zijnde Wordt nuttelijck ghedaen — op de uptwendige gefwillen / wratten ende diergielijche uptwaſſen ende vouwigheden Die omtrent den aersdarm Z 480 bijfonder ende oock elders komen / alfmen dat ban bupz ten op-kabt oft ſtroyt ſelve — — facbt/ abt Galenus / op alle ſeer vochte eude Waterachtigezeeven ghedaen/ Wordt leer goet gheacht / bijſonder alg die omtrent de ſcthamelijcke leden zijn : Want Die Verouderde zeeren ende quaede vochtighe ſWeeringen Ban het floof ken oft buptenfte velleken ban de wanlijckhepdten worden nerghens mede beter ghenefen ende tot een lidt· teecken gebroght / Dan met dit lacht alst heel tot aſſchen gebrandt is. Plinius fchrúft/ Dat het tele gebrandt laedt van Dille de hupgh in de heele genefen kan/ende de overvloedigheyt daer Van wegh nemen, Olie daer Dille fn ghefodei is gheweeſt Berteert/ ont⸗ doet / verdrift / ver loet de ſmerte / doet ruſten / ende brenght tot ſſapen; ende brenght alle rauwe ende onrijpe vochtic⸗ heden tot volkomen tijphept/ ende verdouwtle heel haeſt. Hinderniffe. _ @ilie beel ahebruptht/ maeckt Doncker ende onnlaer gheficht ; ende verdrooght de natuere/ende — Dat mannelúck ſaedt / allmen Dat dickwijls met. dranck oft anders inneenit BIIVOEGHSEL: B ba warr Ben ſtercken ende feer onlieflijcken reuck bie bit sage beeft / men foudé dat dicktwjls voor benchel aenfien : dan o; Deen plaetfe heeft Bet frercheren reuck Dan op D'ander; fach —— eenen onverdraegblcken ſtanck: ſomtüdts ie het aac oo welrieckenve/dat Columella daerom — Bille zieckenne ghensemt heeft. In Enghelandt heetet oock Dill, Anethum tortuolum düt flueftre, Dat is Ghekronchelve oft Wil⸗ de Dille/ ig anders niet dan het Meum oft Beerwortel, - „Oeffeninghe, Dille gtoe degheert ſonderlingen eenen Warmen grond. Bilt ghp datſe ſchoon ende groot moedt / foo befproeptfe Dickwite: Als Dille ghefaept twardt/ men behoeft het ſaedt niet te decken met aerde; want de vo⸗ hels en ſullen t niet eten. Daer dit crupdt eens ghefacpt is / daer fat ber fp felben alle faer wederom ban ſaedt — — Aerd, Kracht ende Wercldnghe, eñ min deriwarmende dan de — dãt meer rjp maeckt / ende tot ſſaep verweckt; maer is min verdouwende. Olie ban Dille van bunten gheſtreken / ende ghediſtilleert water in rm belet De fchudBinghen ende bebinghen ande kortſen Men ſeght / dat Dille met fijnett teck alleen kan doen pitten. Dille is feer goet tegen Dat opftijghen ende opklimmen vande moeder / alfmenfe ín water tiener, ende Den warmen Damp Daer af komende Han onder ontfa angbt: Dit crupdt wordt oock ghedaen bp het, Theriakel van den o⸗ —2 Dit maltol: ——— om bp — als by ree oale eb bebe De len berenden men’ ende met het ſaedt bant t felbe, HET III. CAPITÈL_ Van Anijs: Ghedaente. Afi! beeft eenen ronden / wat geboo oft geſtreep⸗ ten. hollen ende Van binnen ijdelen ín noch ſom⸗ nughe lijd-tackskeng berdeplt : de onderte bladeren zijn rond ende breedachtigh / de — zijn ghefnippelt ende morgens wi als die ban lie oft Éppe/ maer Witter dandie: De — brenghen witte bloemkens voozt / ende — ſaedt / liefljck van reuck vbhetſe· An — Bua er mene an die aen 0 pleegt den Anijs weeldighlijck ende kick — —— — Bech hase à inde Ban De tunes inde banen nds —— oogt ende Peder: dußtſc ende Ooghſt⸗ wgn ene aksban met den hege ea — endé Anyſe; — ende Gꝛieckſchen int Latijn heet het A Anifgmns — in de bekent; wt Gy fers Anion omsl — dan de Spaeg⸗ gheven t eenen anderen naem ;te weten/ Matabalva ende Tera dulce, Bat verd Soet · cruydt. beter — daf gheſaeyt / ende ene Dille is vVochtigher ighe — fen ende — Dit trupdt / Cruydr-Boeck Rembetũ Dodonæi. Nnijs. & Aerd, Galenus rebrift / Bat het laedt Han Anijs gerwarmende ende Herdyoogende den derden graed: Want(feght —A is fcherp/bitterach= tigh ban ſmaecſt / ende daerom p Dan De bijtende oft brandende din — Wp en konnen daer ſulcken merckeljce ſe heyt niek F in geſmaecken ——— En bekracht vande bꝛaan —_ dende oft verbluyſterende dingen eenighlins faude mogen ghelijck weſen. Zelfs, fooi Baer in geel eer een aengenaeme —— id oft immers Geel klepne {í aerom en kan ick niet gedencken de mogen welen dan in den —— aed — voorts oock foe dunckt mp/dat het foo drooh niet en is/ dat het onder De eghe dinghen tot den derden ſoude mogen worden: want het is leer geet om et meickte Bermeerderen / ’ welck dat geenting doener oude/ waer het fake dat het feer Berdroogende Ban krache ten Waer; alg Galenus felipe betupght in het capitel van De Denrkel;die hp Daer upt alleen meeft betoont niet droo ger Dan ín den eerften gra ed te welen / om datſe bequaem jgen;t welck inſgelijclis zn re aerom Ee Booz eert Van De Ding hen die ín den eerften graed ghen / ende fn den tweeden verwarmen. q Kracht ende Werckinghe. %níj Windac! rk vrede — ſelen ende rommelinghen des en — ——— —— ft tot bijflaepen / ende W —— u —— bequaem om den bupck-loop te —— eñde den witten ee bloet Andie d te Doen houden T felve gheknauwt zijnde beneeimt den. ſtantk des —— geniep aedem. Men prijft het ooch leer om De enghboiftighepdt te ge⸗ neſen / ende ek herhaelen des acdems. - Den roo Anijs ſaedt Door den neule onifangen/ a DO ME — ban aerdig/te weten in — nae komendebpaceps — men * de en efen on Dae hee mele Res Hettvveede Deel. Pet ig oock leer goedt teghen de fielten ende beten van alte vergiftighe dieren / met Wijn ghedroncken/oft anders ingenomen. — Men ſeydt oock dat Anijs · ſaedt den doꝛſt verſlaet / oft pien belett te komen; ende daerom prijfen ſy dat in De Waz erfucht. À Sis lacht gheftooten ende ghemenght met Goofen- olie’ gheneeft de (mertende zeeren ende kloven die binnen ende bupten de ooren komen/ daer in ghedruppt zijnde. BI VOEGHSEL \ dt Lobel / is hier boortijdts veel geacht geweeft bm fijn A eej soigne he —— ze is Dan gewag nde kfel de Shemeypne Petercelie gheluck. "5 in eben Ans is ghelofbigher dan den Dpaenfchen/ pie darter is nochtans it diſtilleren gheeft Die meer olie. * “Anijsvande Philippinen is ſeer veelvan onfen ghemepnen anijs verſthepoen: Clufius beeft Getint Latin Anifum Philippinarum infularum gheheeten / dan en hd re niet konnen berftaen ; wat Dat voor bladeren ffeelen) bloemen oft wortelen hebben magt : maer heeft ed ps upt berhael ban andere aldus beſchreven. Vit crupdt bꝛenght ù it jniet ktepner Dan Die ban De Archangelica, maer Wijder upt⸗ fprepty ende níet foo dicht bewaſſen / vergadert van ettelijcke i inbe ende baftachtighe ſteeikens / in de ronde op't tſop van pe tacken waffende: eick een ban De welcke niet twee faden op een (alfmen in den nen Anijs fiet gebeuren) maer heele inde ronde Gheboeght ende ghefchicktelijck gheftelt heeft; te weten/ ſes / acht oft meer / in't vonde zen Dupmbrecdde beſſaende / bzupn ban berwe / gherimpelt/ in twee ghelücke Deelen verfthepdelijck / enz de op een gedrongen / die bobenwaerts ghefpleten / meeftendeel oel gebonden worden ; Doch (ommige zijn boljende inhouden een fatdt/'t welck effen ende glachf jembe den reuck is oock Bierghelijck. ee Í kig oac — beste lane van dat het ft endeis/afchberwigb/foa groot als ern hiep eNDE En —— bhnae dien ban den Beek het den naem ban Ant at bet pr wodt in te lande ghebe is. F * “ Ocffeninghe. begleert een 6 aheoeffendef bette ende — ende maer in Sheet aefacpe zpu/ ende Dickwijls ger 1 “Acrd, Krachtende Werckinghe. Antis wordt in beele gebreken daeghs ghebrunckt / alfoo wel alst in oude tjden plagp ; te weten het faedt Daer ban: want het crundt felveen is niet ghe⸗ Bupekelijck. F Ee do egen t gene dat upt Egppten⸗ lanòt ghebroght pleegh te worden. p —— —— belett het overgheven / ende verdrijft de ſwillinghe voor t herte · And⸗ſaebt ſie ipt oock den bupckloox ende Deet t water ende ben ſteen rü ſen / dꝛdogh inghenomen / oft met wijn ende water ghefoden ende ghedroncken: het voet oock Den hick bergaen/ ghe oft inghenomen/ ende oock alleen geroken. 4% njs-faentop't bier ghedrooght / ende met Bonigh bermen ght ingtthomen/ boerde Fepmen ban Der borften vofen / ende als res —— gld — — het Koodmelifoen ; gute en gee Die apel fouden willen tet Kameren nieten ate ren 3 Anijs-faedt is feer goedt even / die ; ft b llend 33 — daer toe ſoo eenighe beſmetheyt o t te 5 is daer 3 i * handen Jals n __hut/ datde gene Die Ants metlhonig-asin/oft Oxymelende Pfope ghegoigelt / ghe⸗ foutnancie/dat is 't wilbandekeelen. le Kibe fat seen Ah ) banbehest ghebonden / ende bos: den neuſe tet ed verdrijft be quade Droomen/ ende Doet lijck lapen:’t ele oet het alfmen't crimdt felbe onder De — ß ——— igoock goedt dicliwijls ghebrupckt van ionghe dothiers / om een goede verwe te keijghen ; ende doet De brouwen enb Ee /fop tel beef als diogh gteftooten /ende op be 00 pen gbebaen/ —— pt alt gbene Dat — is. 8 i om en ren. ebrbiftileer water van Anijg-faedt/oft oock ban De bloemen / 5* faent polkomen is / wordt ſeer goedt 4 „ Andere nemen met ende beftrijken Daer de kranckſinnighe menfchen — oft iegghen dat paps ghewohe op den hoofde / ende foo is ; wordt ſomt hdts ghenoemt Benige é —— van beelen’ smorghen _ Quinteffentie van Anijs is pet teghen alle be boorfepde ghebre⸗ ken / —— tof oft jn een ep / oft met Dleefchfop ins gheeft, De ſwaerte ban bg vd ferupeltot den. heelen feru ed zin. Defe wordt us brtepor: sen fiets per Anijs-faedt bies / breede kranffenoft ktoonen ban bloemen —— oft vallende —— 2 bouden tot de boor Het thienfte Boeck. 481 en-twintigh uren in ghebranden wijn te wepcke ende daer nae laet: mendat gelas daer dat in is neeh bier-tn-twintigh uren in eers badtoft warm water ſtaen: dan doetnnen Dien ghebranden wijn dooꝛr een fframin; ende men diſtilleert Dat nocheens, (go langh tot Dat 't ghene dat Daer ban overbluft / foo Dick wordt afs Bomgh ; ende Dat wordt bewaert om te ghebrupeken- Voorwaer /fepdt Lobel; daer en is gheen ſaedt onder alle de ghene Die De winden verdꝛhben / dat de maghe acnghenaemerig / min fcherpigbepdts oft meer ſoetightpdts beeft dan Dit faent ; t welck gheenſins tot in Den Derden grat warm is / ten waere t chene Dat bupten in't belde groept; ende het magh weſen dat br in De goden iet ban fijne warmte ber lieft. CT fap met olie ghemenght ende geſoden / is feer goet in De neule- Baten ghedrupt teghen De pine Des hoofts. Ands-facdtis goedt ghedꝛoncken den ghenen Die bermoept zijn ban gaen. °C felbe fact gheknauwt/ ende warmop ghebonden / oftmet — honigh ende azn ghemenght ende ghedzoncken / gheneeft het Gpftjaben ban De moeder. Anijs-facdt/ Concommer-lacdtjyende Lin-faedt / van elcks ſoo Beel als tuſſchen Dep v inghers magh ghenomen worden / met ſes oncen ende ern half Witten Wijn ghedroncken/ berdrift De dzaepiu⸗ ghe bant hooft / Die de brouwen naer ’t baren krijghen. 2E felbe faedt met wijn ghedroncken; boet ghemackelijck ſweeten. Olie ban Antje ghedifttlleert boet al’t felbe J maer Veel krathtie gher ende is De zenuen fonderlinghen toe ghedaen / ende gheeneſt alle koude ghebreken. Om dit te maecken) pleeghmen het Spaenſch anijs -faedt te verkieſen / t welck vael ſchraeller is Dan Her Ooſterſch / bat ghelifvigher is maer het Spaeuſth gheeft meer olie / ende at is foo waterachtigh niet. Sommighe doen anije-facht tuſſchen het koren / om het bꝛoodt tenen goeden ſmaeck ende reutk te gheben. Ander ghebruyck. Anhs tuſſchen de kleederen ghelept / belett dat daer gheen Motten aen en komen. HET IV.°CAPITE LE Van Carwi oft Witre Comijn. — — Ghedaente. SFArwi ſtaet op met een vecht ſteellen anderhalven G voet h Eee — met lede: teke j-tachgkens ghedeylt ende ee ved dd en : aen welcke Waffen klepne bladerheng / vend ente Die g van de geele woztelen oft Wilde Paftinake ghelijck / maer veel teerer ende kleyner dan die · De bloemkens Carsi. 491 zin kleyn / wit / in wijde krangkens berfprept ſtaende · Det faedt is wat fwartachtigh/ langhworpiger dan het Anijs faedt, De wortel is een ſpanne langh / helijf vigh ende volſappigh/ maer dun / Ban ſmaeck dedaftinake ghelijck / meeftendeel wit/ fomtijdte oock wel / maer felden/geel. g Plactfe. Diterupdt warft ín vette ende luſtighe graf athtighe velden / enden de Weven die dick wijls met Waz ter befprocpt sijn/enbe Ban beken oft rivieren otecloopert Worden ; ende Wordt met groote menighte in Duptich= fandt ende Behemen ghevonden. Det waft oock bijftet veel in het landt Caria: ENZ teeren / ende beneemt het opworpen ban de maghe / maat ſelfs onberepdt zijnde ; binder ghemepn eating ant ke indt té hel ten / fa ghenen JJ puter — pat Ml Loft € p/oft wat Theriakela/ ae a / ende — — — ordenend De 5 ope — 35 tupght pe geld Sep ian zh geel en ijn Ë { bat — Coliander/fepdt Tobel / t sp de heele plante / t zp’t ſaedt wordt 9— ——— fap — den die ditin’tlijfghenomen — Het tweede Deel. verſekert / Datfe in groote dwalinghe zijn / die gheloo⸗ adr bet ghebruyck ban Coliander De herffenen fchadelijck is. Gp fepdt ooch / dat bet ghedrooght Coriander-facot gheenſins foo feer te breefen en is / ale De Kraben ghemeput hebben ; Die ſeg⸗ ghen dat Cortander foo koel ban aerd is / dat het den menfch doet flapen/ endet ghevoelen beneemt: wanrde Egpptenaers ſeggen / Dat de faden krachtigh zijn om de maghe te ſtercken / te verwar⸗ men/ ende De winden te ontdoen ; ende fp ghebru peken dat in De &olijcke ende ander upck-pijn oft krimpinge die ban kouwe oft windachtigheden komen; ende Daer toe nemen fp de faden heel / oft ghepoedert/ oft het afficdfel daer ben. Daer mede ghenefen (p oock Be vochtigheyt ende berkouthept ban De moeder/ ende Den onmati⸗ ghen maeudt-blaedt; infgelijcks den ſaedt · vloedt. Ende met fijn t'famentreckinghe gheneeft het de boergicht/Ban bunten opgelept “ende belett Be ſinckinghe oft toevlucht der vochtigheden op alle teven: ende verdrijft ende ontdoet ’t gene Datter alreede op ghe⸗ ſoncken is. : ; : î — Ander ghebruyck. Coriander maeckt dat het vleeſch niet en ſtincke / ende belett Datter gheen wormen oft marpen inen groepen/ alfmen dat in azijn lepDt Daer Coriander pis. Cortander-facdt gheftooten /ende't poeder ober’t vleeſch gheftropt / doet oock * ſelfſte. J——— het Derckens· vleeſch met Coriander op dert rooſter / om De hinderniſſe ban’t felbe vleeſch te benemen/ ende Dat vleeſch fimacckelijcker te maecken. E * Cortander-facdtonder’t kozen ghelepdt/ bewaert dat teghen’t bed Eoriander eenen dagh langh in asin ghewepcht/ende Daer mede ben bloet beftroept/ berdzijft De vloepen. HET-VIJL B APETEL: Van Nardus-faedt oft Nigelle. à __— _Gheflachten; 2 A £ Elanthiúm oft pardug-facdt ig drijderlep :het Tam/ M pe zont ende het ghene dat gRardug-laedt van wamafck gheheeten wordt. 3 Mardus-facdt oft Tamme Migerten: Tam Pardus-facdt € Ghedaente. £, Shemepn oft ds recht op alg een kleyn heefterhen / doch met dunne ere chtighe ſteellens/omtrent een (panne hoogh / boden. — ijn in kleyne dunne Nit ik worpighebeelkens gefneben/ de baartelcheeben Corian. nae ghelück · Op het tlop ban de fieelhens Het thienfte Boëck. 487 komen witte bloemkens voort / veele Dracphens ín 't mid⸗ den hebbende : daer nae belgen bterhantighe hoofde: Keng / in t midden met doorloopende Hellekene oft ltesz kens afgelcheyden / met ſommighe hleyne horenkens nae bovenwaerts uptſtekende verctert; Waer in beftoten is welrieckende / kantigh Taedt/ fcherp ende Heetachtiah van ſmaeck; ban Berwefwart / fommtijdts ooch war geelach⸗ tigh / ban gheſtelteniſſe ende ſtoffe olieachtigh ende vet. wildt Nardus ſaedt oft Wilde Nigettn. 2. Mildt Nardus ſaedt bienght Hoort eenen gevoorden oft gheſtreepten * ende heeft Witter / teerer ende kley⸗ ner ghelneden bladeren dan het Tam / die van de Dille ghelyck. De bloemkens zíjn als die van de boorgaende / maer nochtans fomtijtg fraeper dan die / ende licht-blauws ban berwe. Dan ſy en lacten gheen hoofdeben nae haer / maet ommige hozenkens bp een gheboeght zijnde, ghe⸗ mepulijck ijf mm’t ghetal / Die ban de Akeleye eeniahlng ghelijck: Waer in [wart ſaedt befioten leydt / met Leer lut⸗ tel reucks begaeft: 3. Det Derde gheflacht ban Nardus ſaedt/ dat ban Damaftk lijnen toenacm Heeft / waſt feet weeldiahlick met geele fteelkensende (ijd-tachskens / die Beel langer zijn dan Die ban Ge Loorgaende foorten. Dijn bladeren zin oock heel dun ende klepn ghefneben. De bloemkens zijn ſthoon om ſien / blauw verw igh/ ban Lijf bladerhens ghemãetkt / ſtaende op bijf úptftekende/ ooch menighvule dighlück ghefneden Gnophene. Het facdt-hoofdekien is als Dat ban het Tam Pardus-faedt: ende het faedt ie Pan ahedaente ende verwe Hat (wart Pardus faedt ghelijck; dan heten heeft gheenen reuck. ‚€ Plaetfe. í, Ghemepn Nardus lſaedt wordt in de Hel: ben/ bouwlanden ende hoven ghefaept. _ — 2. 3, De Wilde loorten Ban Nardus ſaedt Wordert in veele verlt heyden landen tufichen het horen ende ander ghefaep tan felfs vaortskomen e ghevonden ¶ Tijdt. De gheflachten van igelle oft Melanthium brengen haer faedt èerft tot volkomen rijpheyt ín de Bop: maendt ende Oogftmaendt; ban de bloemen perthoonen ED ene geac aen aem. 1. Det eerfie van de Wordt Ban Be — J— * ſaedt „ tonde 488 Mardus-facdt Gay Samaſco. ende tot onderſcheyt ban lijn andere Wilde mede · ſoorten Ghemepn oft Cam bren zin Hooghduntſch⸗ landt heet het Swarts Kummich; in Prantkrijck Nielle; in Italien Nigella; in Spaegnien Axenuz ende Alipiurs; in Bo⸗ hemen CgeenpFmijn: in’t Griecks noemtmen?t Melan- thion Mendr3u0)5 int Latijn gech Melanchium; in be Apo⸗ teken Nigella; ende bp fommíghe Gitb, bp andere Salufan- dria; ende met oneyghene oft baftaert naemen Papaucr ni grum; ende ín ’t Guechs Mecon agrios Mixer dyp1G- « Wy hebben’t in onfe tael Den toenaem Lan Cam Pardus- facdt'efi Tamme Nigelle/in t Latijn Melanthium ſatiuum, ghegeven / om dat het gheſaeyt wordt / ende alleen goet is om ghebrupckt te weſen. 2, Detwredefoorte/ als oock de derde / is een baftaert- foozte ban Melanthium, ende is alleen nae de ghelijchez niſſe / die ly met het Tam Nardus laedt heeft / Wildt Pars dus ſaedt gheheeten / in't Latijn Melanthium ſilaeſtre: De Booghduytſchen noemen dat fomtijdts Sant Catharinen blimen / op ’t Lathntch Diue Catharine flos. Sonnnighe zijn van gheboelen/dat dit voor Get Cuminum Glueſtrẽ al terum, dat is Die ſoortepan Wilden Comijn/te houden is/ met wiens befchrijvinghe wp Loren berhaelt hebben de Giddere-fpoten ghenoeghſaem obereen te komen. Ende te Ban Wilden Comijn Worden dan de korte ee eert ap eline zen is DickWwjlg oorfaecke / datmen — van niet waftelijchg verſekeren oft verklaeren en 3e Dederde is oock een baftaert oft immers Wilde fooste van Melant hium / ende is ban (ommige Pardug- faedt ban Damafck gheheeten ; ín’t Latin Mekanthium Damafcenum ende Nigella Damaſcena. Sp en heeft gheene gheluckemſſe mec het WOpyron,die immers merckelijck 3p/ alis’tfaeche dat FPatthiolus in het Capitel van lopy- e Gan dit cruydt / doch met eenige klepne veranderinghe voor het Kopyron ong ſtelt heeft ; ende dat alleen fonder cenigtje voordere befehpijvinge met Woorden daer af te gheven: t Welck hp Bick wijls pleegh te poen in meer andere cruyden / die Ip ong alteen heeft ghe⸗ Wee Cruydt-Boeck Remberti Dodonzi. thoont ende ín ſchilderije ghewelen / ende niet tlaerlijck belchreven / alg hemtoeftont te Doen. î q Aerd. Det faedt Han her oprecht Melanthium oft (Lam Pardus-facdt t welck alleen ghebruyckt Wordt : Want men houdt de andere haftaert-Loopten Hooy onnut ende onbeguaem } is warm ende droogh in den derden graedsende bovendien Dun Ban deelen / oft fijn ban ftof. q Kracht ende Werckinghe. Nardus ſaedt gherooſt⸗ oft alleen op't bier ghedroogit ende Warm ghemaeckt / en⸗ pe in een Doechsken ghewonden ende geknsopt / ende foo voor den neufe ghehouden / ende Dickwils ghevoken / Drooght de Herffenen / ende verteert alle Bochtighe ſinc⸗ Kinghen die ban den hoofde plegen neder Waerts te dae⸗ fen : ín der felber Hoeghen ghebruprkt/ 18 het oock feex oet om Ben reuck te verquicken /ende De ghene Die dooz erkoudthept oft langhdurighe Ver ftopthept niet en kon⸗ nen riecken / feer fcherp-rieckende te maecken / ende de neufgaten te ontflupten, DE Pardug-faedt inghenomen / verdrijft ende ontdoet alle Windachtigheden/ende maeckt bun alte tacpeende vauwe vochtigheydt. VE lelve ettelijcke daghen achter een ghedroncken / ver⸗ weckt de piffe/ende Doet de maendtftonden voort komen: met wijn te drincken ghegheben / gheneeft de ghene die engh van bozfte zijn/ende hunnen aedem niet Wel verhae⸗ Ten en konnen. ; ” : Pardus-facdt is oock goet om De ſproeten / placken / metten ende melaetshept/ ende alle oude koude ghefwil- ten ende herdigheden te ghenelen / met edick baer op ghe⸗ leydt zijnde. Op het vooꝛhdoft gheleydt oft ghebonden/ verſoet den hooft weer. Saedt vau Nigelle geſtooten / ende met olie Ban blau⸗ We Lifch-bloemen vermenght / ende dickwils in de neuſ⸗ gaten gheſteken / gheneeſt de eerſte beghinnende ſchellen oft belemmeringhen ende duyſterniſſo der ooghen / die door eenighe ſinckinghe veroorſaeckt zijn. lelve met edickende met harſt van Pijn boom ghe⸗ ſoden / gheneeſt allerhanden tandt ſweer / in den mondt ghehouden. 3 Der is oocklgoet om de Weeren / eelten / exter· ooghen enz be diergelijcke uptwaffen te genelen / alsmen / nae datmen die eerſt met een vliemken wat los ghemaeckt heeft ende de huyt rondom Wat op ghelicht / dit voorſchreven ſaedt / met oude oft ſtelle piſſe vermenght / daer op Doet, Om met korte woorden veel te begrijpen / ſeydt Gales nus / in alle ghebreken / in de welcke renighe Berdeplinge/ [u us Dunsmaeckinghe/ ſnjdinghe / afvaeginghe/ verdzoogi ghe / oft verwarminghe Han noode is/daer is Narbdus⸗ faedt oft Melanthium̃ een ſonderlinge ende bp nae onvol⸗ — pꝛijſelijtke baete. Bae — T felipe fact De ſwaerte Ban een vierendeel loots met Water Bermenght zijnde te drincken ghegheven / gheneeſt de beten Ban de Phalangid ende fenijnige Spi gen/ ende dierghelijcke onghedierten. Bet druft de vonde Wormen upt den life / niet alleen van binnen inghegeben/maer sock met water vermenght zijnde op den ra vel ghehouden oft en. — den roock Van De —— ende ver⸗ andt zijnde/kanmen nghen en; î Olie Gan Natdnestuedt. Men fact oft krüght upt dit Nardus · lſaedt door ſtjve dzuckinghe oft perſſinghe cen olie/De welche van de £ de Apotekers vooꝛ De olie van Dpick oft Pardus/ Oleum Nardinum gheheeten ⸗ — wozdt/ doch met een groote ende oniydelijcke v —— alle de e krachten van dit erkiefinghe. Om alle be voorſeyd eet nd te verloeten / moetmen de eerſte lo — Kieler ar) Cam at faedt:want de anderetWwee DE Eru fooyten zijn voor onnut / Wildt / oft immers tot de boor fende D nteachten. — geben mat abuse mer mengt gjeiouten den menfehe tot der doodt brenght. · « * *8& — ——— * * * BIJVOEGHSEL, ge eh 2 5 bs —— aedt dat in veel olie die Daer upt ghe Wordt. Dan deſe lijcke foorten aen Higelle twee foo:ten ghebreken nut is / endeom DE beeft Cinfiug ette⸗ { ardus-faedt wordt in bele landen ſeer ghe⸗ — maer } Ù A Het tvveede Decl. van de eerſte ende beſte foorte, Dit crupdt/ fepdt Den felwen Lobel groept beel meer in De hoven ban Enghelandt ende Duptſchlandt dan ban Italien / daer ’t ghene Dat Den beſten reutk heeft Koome ſche Nigeile genoemt Wordt / hoe wel dat het binnen Koomen oft Daer omtrent/ felfg in De hoven Inttel geoept. Dan waer bet zp / > moet gijefaept worden in verte ende wel geoefende aerde. Ander gheflachten van Nardus-faedt uyt Cluſius. 1. Welriec- kende Nardus-faedt metdobbele bloetnen ban Cluſius in't Latijn Melanchiam odorum pleno flore gheheeten / oft alleen Melanchium odoratum, bee fchitt heel luttel / acngaende De ſteelkens ende blader ren / van de Tamme FRigelie met welrieckende faedt/ ende upt den witten geoenachtigheblaemen; bar alkeen Daer in/Dat het bloemen Beeft/ghemaecht ende vergadert van neghen oft rien bladerkens / op den anderen met dep rijen oft laghen gheſchict ende gjeboegbt; untt mid den ban de welcke oock draepkens ſprunten als in D'ans der / ende een vothoeckigh oft ſeshoeckigh hoofdeken / boven aen verveplt in bijt oft fes kromme horenkens / Die binnen in met vel⸗ tek blieskens afgheſchut zyn / vervult met vond welriecken⸗ De wart faedt / als dat van de ghemeynt ſoorte. 2. Nardus- laedt van Damafck mer dobbele bloemen ‚in't Latijn Melanthium Da- mafcenum pleno flores heeft menighvuldighe ſteelkens / ende ſeer Bun gemeden bladeren : Dan De bloemen jn grooter dan Die ban De voorkefcreden Bobbel foorte/ ghemaeckt ban beel ippel⸗ De ende ſchoon blauwe bladerkens / die op den anderen met Bier oft meer ven apefchizktelgek ghevoeght ligghen / feet luſtigh om lien / ende ban fchickinghe ende verwe de gheblauwde lobben oft kra⸗ ban onferijden eenighlins nackomende. De bloemen en heb⸗ oock geenen reuck / alg die ban her us-faedt ban Damafk/ ende Gebben in't midden nieer ende langheruptftekende Draepen : De ſelve bloemen zjn in De vonde bewaffen ende bp nae onderhouden / van Deel ———— bladeren / De ſelbe Heel beballigheyts ende liffelijckbepts ghebende: Daer nae bolgen / ende befetten ’t midden ban De bloeme / veel hoeckighe ghehorende facdt-bupskens/ ſwart gherimpelt faedrinhoudendes’ twelck gee⸗ nen vcuck en heeft / alg Dat ban De Tamme forten. Bepde deſe in Braeckmaendt ende Bopmaendt: het facdt ig jp. 3. Nardus-faedt van Candien,ban € lus elanrhium fimpliti flore Creticam ghehee⸗ El — — v bande ghemepne en niet qual peppen ee. nae krijght het een kort fteelken / ztg nae Dac bet upt De — in meer tackskens ver⸗ depit / die rond ende Dun zijn / twee oft meer voeten hoogh ende onſterck / ende haer felven nauws overepnd ende : Daer aen affen luttel bladeren / in wepnigh fnippelinghen berdeplt : Daer nat worden Die tackskens wederom in ander kleyner ſteel⸗ kens ghefchepden] elck een cenighe bloeme draghende / meeftendeel ban bijf biaderkens ghemaeckt / in 't beghinfel upt den groenen twitachtigh/als Die van Ghemepn Nardus · ſaedt / daer nae bleeck⸗ toon /ten laetſten wat blauwachtigh wordende / hoe wel Dat de fpitfen boor aen altjdt groen blijven : upt tmidden ban de bloeme mupt een facdt-hooft / tn bóf/ fes oft feben horenkens epndende / rondom bewaſſen met groene dzaepkens / Die blanwe nopkens braghen: boosts onder aen Die Dracpkens /op De bladeren felve ban defe Bloemen ligghen andere acht in tweeen ghekloven blader: keus / ghelckelijck ban Den anderen berfchepden / onder aen blauw / voorts met byupne oft grauwe aderkens t ghene be pd aderen mtdden is / is upt dert geelachtigh. Be wortel is oock geelachtiah / als Die bart e ar ban faedt ; ende bi alle tact: jergheiick ghewas (foo niet 't (elfde) Cluſius in De koz ken ve den nae datt k was heel Bon: í ck ende Booghd Dt dooz / ſelfs oock in De Pigelle waftootk in Egppten feer beel / ſthruft Pro — — ende verlbl ols oft do —— dan ſulcks is miſſchien de foozte Die Jardus-facdt van Das mas * — Nigelle, in et Latijn Melanthium — ivilien / ende brenght unt een Dunne je wor —e——— srate Met — eenen blad ——— blauw / wat —————— eren : at nae tretkende: ban ſe — — als d ander. Pfeudo-Melanchium, anders Melanchium pend et 1 deeg de bloemen befchreben in het Capitel ban kos veri- 00 Migel-Gloemen. Hi Daer zijn oock (ommige vremde Laietken over Zee/ oft Hali- cacabus, die andere boor een ſooꝛte van Melanthiuin houden. Geel Nardus-faedt mét dobbel bloemen is ban Lobel oock hers tmacnt/ ende is De eerfte ban Cluſius befchreden; in’t Latijn Ni- lacitrina vulgo vócata , lore albo multipliei : om dat de bloemen Poison, ende het faedt geel. 3 Tweede — nd aj —— vrage red zende islhet Wilot Nardus · ſaedt us / Naem: Lobel noemt het Tam Nardus · ſaedt it t Latijn Me- Janthium fiue Nigella Romana odora; in't b Schwarz —— nas’ onde ernie, Immel; in’t Ita⸗ iaenſ in't Spaen sint i Nigelladomeftica ; het — atijn ghellacht Nigella — ; bet ander Nigella Damaftena; De Tamme foorte ban Dit crupdt met geel ſaedt / Geele Nigelle „in't Latijn Nigella citrina; De andereenz Be beft ſoorte Swarte Nigelle, ende oock Gheblauwde Lobbens oft Het tienfte Boeck. 489 Blauw lonckfrauwen. In Egppten bit crupbt Suneg ; in” —— — — oft F sn —* pot wia — erd, Kracht ende Werckinghe. Dit ſaedt gheſtooten i ten Doecksken ghebonden / ende dickohls ghevoken / obees. belt fnof/ ende t ſincken Bande catarrhenupt Den hoofde. — dr — met —— De voeſters veel melcks upbert de borſt ende De eren / ende verdzi dom Des buycks. , 5 Deen Dan men moet wel gade llaen / dat dit lardt niet te verſch oft noch groen en zy alfmen °t ghebriupekt/ende Datmen dat niet te Dickwijls oft te beelen befighe ; want het foude het inghewandt taftigh wors Den; iae doodelyck / als Wp boven bermaent hebben, Men bindt het oock feer krachtigh boor de ghene die van binnen gbequetft zijn/ ’t3p door overrecken / ballen ende dberlaven / ‘tsp — alſmen daer van een lepelken bol met wijn oft anders mt. Defe olie met De per (fe uprahedoutwt ie ſwart / maer klaer bart bettoe: ban de weltke een weynigh inghenomen / verdrijft de ghe⸗ ſwillen ende hardigheden ban de milte; inſghelijcks oock ban bup⸗ teh Daer mede ghe en : ende ſp wordt veel ghebruvckt ban de brouwen Die ín aerbepdrt gaen/ om lichtelgeker te baren. De Egpptenaers ghebrupcken het facdt ban De Higelle veel / om De wormen ban De kinders te dooden ; ende De ſelbe ſaeden / gheftoos ten zynde / legghen fp op de hupt/ om De —— vletken ende ans dere ghebzeken wegh te nemen / ende akte bagben. Se vrouwen legghen dat ſaedt op tbier/ ende ont ſanghen Dien rooc ban onder op/ als haer maendtſtonden te langh ac hter blijven. De Geele Higelle / die upt Sprien ende andere plaetfen ban Cos ften ghebzoght Wordt / ie in groot gbebrupek bp de Turcken / Griechen ende Italiaenen / infonderhepdt bp de Dicilfaenen: de welcke fp oock Doen infaucen/ taerten ende maftaert ; ende doeuſe oock bp het broodt/’tzp heel ’t zy gheſtooten zyude / om dat ſmaec⸗ Kelijcher ende Krachtigher te maecken: dan omop’t brooùt te ſtroyen / ſullen ſy Get ſwart fator meeftendeei ghebzupcken / ende veel lieber an het geel. e 5 HET IX. CAPITEL: Van Meum oft Beer-wortel. Ghedaente; Cum heeft groene bladeren/ diep ehde Dicht ghefne den / ende in menighvuldighe haurs · ghew yſe ſnip⸗ xelinghskens berdeplt / veel dunner dan de Hentkel· bla⸗ deren / ooch teever ende ſmaller ban Die, De fteelfens zijn dun ende teer/ anberhalben Loet Hoogh: op het tſop ban WMeums oft Z5eer-AGortel. 490 Be welche Waffen ettelijcke kransliens met Witte bloem kens: het laedt is kantigh / grooter dan dat Lan Comijn / welrieckende / ende met eenighe ſcherpigheydt bitterach⸗ tigh ban ſmaeck. De woztelen zijn een fpan langh/ in meer deelen Diep ende wijt verſcheyden ende verbreyt / van bupten ſwartachtigh / van binnen witachtiger/met eenen feer fcherpen (maeck de tonghe bijtende ende Van een hae⸗ Tende/ Lan reuck ſwaerachtigh / met eenighe lieffelijt kheyt Baer by ghevoeght. * € Plactſe. Dit cruydt groeyt op veele Helden Han de berghachtighe ende openluchtighe landen ban Ftatien / Hodahduytſchlandt / Dpaegnien ende Vranckrick: dan men bindt het oock Wel op’t platte landt. Dier in Neder⸗ landt wozdt het felden ghebonden : het en is daer noch⸗ tang níet heel vꝛemdt. s 4 5 _g Tijdt. De wortel Van dit erupdt / de welche menthe iaeren overblijft, brenght in het Booriaer oft in de Lente nieuwe bladeren Voort : daer nae ſpruyten De ſteelkens upt / midtfgaders haer kranskens van bloemen. In de Popmaendt worden de bloemen ende het ſaedt Holkomen ende U — Nacw· De Griechen noemen dit ghewas Meion Meioy oft Meor Mio: in ’t GL atijn heetmen t oock Meum; int Ftaltaeníth Meo;dan die ban het landtſchap Pouglien in Italien hebben dat Imperatrix oft Imperatrice ghenoemt / foo Matthiolus verhaelt: in Dpaegnienig 't bp ſommi⸗ abe sitre gebeeten/ bp ſommige andere Pinellosin Duptſch⸗ landt Beerwurtz. Guellius fepdt/ dat het in Pzanckrück den naem Lan Kromme oft Ghekronckelde Dille boert / oft Wilde Dille / op't Katijních Anethum tofruofum & filueftres Pier te lande en heeft het geenen epghen naem/ dan Meum / oft op't Hooghduytſch Beerw ortel: ſommi⸗ ghe Nederlandtſche Apotehers noemen % Feeniculus Por- Einus oft Fenicutum Porcinum; dat is Derckeng-Ventkel: Welcken naem nochtans ban andere den Peucedanos oft Peutedanum toegheſchreven wodt. / Plinius Heeft de Crupdt-belchrüders oorſaeck Lan pwalinghe ahegheven/ ter Wijlen hp ſchrijft dat Meum ín Italien niet en pleegh te groepen / maer alleen van de Me⸗ dicus / iae oock van luttel ban dien ghelaeyt Wwierdt : alg blijckt in het 23. capítel ban fijn 20. boeck: Want upt die Woorden Geeftmen ahelooft / dat het cen vremdt ende uptlandtſch gewag in Ftalien was bp tijden van Plinius: ende al was het ſaecke dat het in Italien feer ghemepn ende over alte Binden Was / nochtans is het langhen tijdt eer voor eëntgh ander. cruydt aenghefien gheweeft / dan — het opzecht Men; ende foo hebben ẽenighe van die dat felbe voor Daucus Creticus genomen / andere Goor Sc- feli Creticum oft vooꝛ ——— noch een ander heeft gez looft dat het een ſoorte van Libanotis was; hoe wel dat Het oprecht Meum gan de ouders ig. q Aerd. Te woztelen ban dit rrupbt worden alleen ge⸗ bzupekt ; ende zijn Warm inden derden graedt / dzoogh fn den tweeden/ daer-en-boven Dun Lan deelen. € Krachtende Werckinghe: De wortelen ban Meum zijn bequaem om het inghewant ſupver te maecken / ende van alle verftopthepdt ende vervullinghe te ver⸗ toffen ; ende zijn De nieren ende De blale Leertoeghedaen ende nut. 5p doen het water loffen/ende genefen de drzoppelpiſſe / niet alleen in warm Water ghewepcht oft oheladen zijnde oft gheſtooten / ende (oo te drincken ghegeven / maer oock van bupten op het ———— bijſonder Lan De — gheleydt: (p doen De ſteenen oock rijlen/ ende en het graveel upt. FBen houdt{e oock boor feer beguaem om De windach⸗ tighepdt van Pe maegh te ven / ende krimpinghen ende rommelinghen Den te doen vergaen; ende poorts oock om alle ghebreken ende quaelen Des moeders te ghenefen; ende allerhande Gnerten oft Weedom Vande Teden ende het flercijn/ ende dierghelijtke pijnen te ver⸗ De ſelve wortelen met Honi um / ende een Eleêtuarium / zijn leer q Ì alg ſy daer in ſitten en baden. € Verkiefinghe. Het beſte Meum is dat omtrent den bergh Athamas van Theſſalien waſt / ende daerom deg nd fechinghe daer af ghe⸗ catharren oft ſinckinghen Cruydt· Boeck Remberti Dodonæi. Meum Athamanticum heet / ende oock ’t ghene Dat in Spaegnien qroept. Hindernifle. De wortelen Han Meum met wat te groo⸗ te menighte ghebrupekt / maechen pijn in't hoeft: want / foo Galenus betupght / dosr Diendat{p meer hitte dan droogte hebben / daerom Boeren ende heffen fp de rau⸗ we vorhtighepdt mde de Windachtighe hitte ten hoofde waert. * BILVOEGHSEL. M Eum wordt onder de wortelen ban Diofcorides befchreben ; maer het crupdt ſelve en is ons niet langhe Bekent gheweeſt: bach het ſchönt / dat bet is t ghene Dat Dodoncus biet met Dien naem befshzeben heeft wiens ghedaente met De Defchrijdingheban - Diofcorides ghedaen feer wel ober een komt: Deum/fepdt hy / is ban ſiee len ende bladeren de Dille ghelijck / maer Dicker / ende Dip boeten hoogt. De wostelen zijn langh / dun / welrieckende / De tonge berwarntende/ herwaerts ende derwaerts / recht ende krom waſſen⸗ Des fuicks als is De ghene Die Wp boren beſchreven Gebben. Bet waft in Macedonien ſeydt den (elven Diofcorides. Defelve wor⸗ tel is boden met deel hapt bewaffen. Italiaeních oft onwattelijck Meum, fepdt Tobel / heeft grover enz be ghelüfvigher kroonkens/ ende eenen vuplachtighen reuck. De bladeren zón bp nae als die ban onfe foorte: De wortel is grooter / boven brupn/ Dit van Berckens Denckel ghelck / bupl ban reuck ende ſmaeck⸗ À 5 _ Meum van Slefingerland: ‚in’t Latin ban Camerarius Meum Sileiacum gheheeten/ig ban bladeren ende oock bp nae ban ſteelen ben Deheerlinck ghetjck:dan de wortel blijft langh in’t leben/ende is wat fpecertjachtigh ban ſmaeck / menighvuldigh / geknoopt / ens be langhs der aerden voortkruppende / niet recht oft Diep ind aer⸗ De finckende: de kranſſen zijn wit: het ſaedt is langhwozpigh. Sommighe gheben de Lilepn Cerdtnoten oock den naem ban Meum : andere houden Den Apios boot het opperdt Meum. Bet Thyffelinum ban Plinius/ datis Get Apium filaeftre, oft Wilde e van Dodonens / was hier boortijdts boo? het grecht Meum ghehouden; ende daerom noemt Lobel dat ſelbe Meum ban de Bollanderg ende ban die ban Antwerpen: die Daer in nechtang bedrogen zijn / als den felben Lobel betupgbt. — attbiolug hielt de Dille ban Marſiſlien oft Foeniculum tox⸗ tuofum boor het opgecht Meum ban Dioſcorides / ende ghelsofde Dat dit oprecht Meum in Ftalien niet en groepde; Daer het noche tans in Pouglien met menighte waft. 5 Naem. Dit crupòt heet in ſommighe Apoteken Meu; in Italien fomtúdts Finochiella; in’t Engbelfc Mew ; in 't Catatoenfelj Pinsllo olorofo, Den nacm Beer-worteloft Beerwurtz komt oder een met bien bandat Batwurtz oft Muy bande Dwitzers;’t welck een middel-foorte tuſſchen Carwi endesDeum is / als in het Buvoegh⸗ fel ban Carwi Dt is. nier Aerd, Krachtende Werckinghe. De wortelen bandit ghetwaa worden ban fommighe foo veel gheacht / dat fp De felbe alle de “Krachten ban. Venchel / Ane / Dille / Comin / ende meet andere trupBen toefchrijjben: Dan ghelück deſe niet te volghen eu zón) ſos en moetmen oock niet ghelooven de ghene Die in ghebreke ban oprecht Meum De wortelen ban JPetercelie oft van Wilde Eppe derren ghehrupeken. : k HET %-CAPITELis „Van Libanotis. Gnellachten. Nder de chten ban Libanotis iſſer een die voor Cark — den ende bp het welriec Worden: aũs crupdt g e bp h kende ghewag gherekent wordt / ende Libanotis coronaria emt/ dat is den Golmarijn/Die van ons vooren bez chreven ig, Dan de andere ſullen Wp nu ſprek en / die geen frang-trupden en zijn / maer felfs kranſſen ban bloemen draghen/ende daerom vinbelliferz int Latijn toegenoemt Defe zijn Drtjerhande / foo die van Diofcoudes —— ende — oft afgheteeckent zijn ; de twee eerſte vruchtbaer / De derde ondruchtbaer. 5 1. Deeerfte Libanotis eenen ſteel omtrent an⸗ heeft lven voet fomtidtg oock wel dep voeten⸗ Berhalgen boet hoogh / ſomitijdts oo en ) Coꝛnoellie bp rond/een weynigh ghev gheſtreept / met ledeker —— — ende met veele ſijd⸗ eelen getacht. De bladeren zijn in heel dunne ende [mal e deelen ghefneden ende — js die van de Fe- rüla, grooter ende breeder Dan de Denthel-bladeren : be tfoppen Landen teel ende ſyd tacken komen Voort groote ende wijdt verbreyde kranfjen: op ï de bloemkens groote vruchten maffen / van grootte DE nae ghelijck /oft /foo Dioſcorides fepdt / daer men mede {pint ghelijckende/witachtigh van verwe als ſy rijp zijn / die Daer nae ban ſelfs open gaen / ende in twee ſplijten: daer ín is langhwor⸗ pigh faedt befloten / van miaeck (cherp/ bijtachtigh ende een Wervel Het tweede Decl. Dibanotis heet oft brandende. De wortel is wit / ſeer groot / nae den Wieroock rieckende, EREN b 2. De andere loorte ban Libanotis ig in alleg de eerſte helijch: dan Het faedt alleen is Wel breedt alg dat ban bee Dypondplium; maer al ís’ ſaecke dat oock welriecken⸗ eig / nochtangen is het gheenfins Ccherp oft heet ban / oft bijtende op de tonghe. Boorte foo ſchilt de {oock ban de boorgaende : want ſy íg Lan bupten N / Wit. ‘ 3. Dederde enght abeen vrucht voort / otis en by anders ís ſy ín alles de twee Boorgaende foorten Lan ghe⸗ ——— dan ſy — nde hein 4 dan alleen de bladeren/ [oo Dioſcorides daer ijft. EN 8 ren à — van de ſoorten van Libanotis. CTheophꝛaſtus vermaent oock ban de Libanotides / dan yy en maerkt Daer Ban maer twee [ooyten ; Bande welche De eerfte vruchtbaer ig / ende faedt voorbrenght; ende De andere en elit faedt/ ende blijft onwzꝛuchtbaer. 1. Pan deeerfte oft vꝛuchtbaere Libanotis — albus : is Cachrys Kdypvs gheheeten; ende [p Heeft bladeren die ban Water-Eppe abelijck : den ſteel is omtrent anderhalben Doet hoogh/oft hoogher: de vrucht is wit / rouw oft hardt/ ende langbhworpigh: de w tel is dick / wit / ende nae den Wieroock vieckende. Dele ichint De ſelfde te weſen Die ban Dioſcoꝛides boor de gerfte bez eten ig; ten waer Dat het bladt daer eenigh onderfchit tuſſt hen maechte, Anders foo welde ghene daer Diofro- vides af ſpreeckt / alg dele / heeft langhworpighe witte harde bruchten; ende bovendien foo zijn de wortelen oock — tweede Libanotis ſchrijft ezu⸗ _albug: / bladeren Ban Thridacine oft Wilde Lat- — en kee: [pen by gr gent oja boerse „ip en been: gort; 14 heeft een korte . Dan dele vermaent Di i gock/ende drek dat ſy lar — —————— is + dan ſy is verſcheyden de onvruchtbaere men ben derde ntb eg ben/ met naeme ban Derde L — ¶ Pheiſe. Libanotis waft in ſteenachtighe ende rouwe 02u l heden ——— ende pupften/ Condylomata — Het thienſte Boeck. 491 Woefte plaetfen/ ſeydt Dioſtorides; in drooghen / dorren Ende ſavelachtighen oft gruplachtigen gondt / ſoo Theo⸗ pPhꝛaſtus ſchꝛft: dan men Lindtfe meeft in de heete lan- den, Deeerfteloorte wordt fomtijdts in Booghduptfeij- landt ende ederlandt ghefaept; de welche bBoortgheko= Men 5ijude/ het tweede oft derde iaer naer dat fp abefaept 1e haer kranſſen met bloemen voortbrenght; ende in dien den Domer heet ende ſonder Winden ende groote vegenen is / ſoo krijght (p volkomen ende rijp facdts als mp ghe⸗ denckt dat ick bier boormaels aheften hebbe in den bof —— Edelen Heere Joncker Fan Brancion tot Fe: € Tijdt. Libanotis hloept Bier te lande inde fomer- ſche maenden/ alg het taer niet te koudt oft te vocht en is. € _Naem. Dit ghewas * int Gꝛiecks Libanotis AiGavarìe, ende in't Latijn oock Libanotis geheeten. Dom: mighe / leydt Plinius / heeten 't met eenen anderer naem Rofimarinum. De Wucht is bp Diofcorideg Canchrys Káygeus, ende bp Plinius inſghelijtks oock Canchrys gje- noemt ; maer inde boecken van Cheophraftus, Galenus ende Paulus Egineta vindtmen Cachrys káypus ende niet Canchrys gheſchreven. 6 Canchrys, oort foo is Canchrys epghentlijck een Klepn balleken dat aen ſommighe boomen / alg aen de Epche oft Waghelchot / aen den Denneboom / Lorchen hoom/Peckboom/ Lindenboom/ Poteboom/ende Pla- tanus pleegh te Waffen / nae dat de bladeren af ghevalten zijn; ende blijft aen de boonen Vaft den Gheheelen Winter Door /ende gact open in't beginfel ban de Lente oft Voor: tar / ende Valt af (ao —— —— ban de boo⸗ men nen te avoepen / a nius betupgbt in 8, capitel van fijn 16. boeck. DPan't Eep —2 oock in fijn 3. boeck in't 7, capitel; ende Theo⸗ beeft Latijnſt 't Latijnſch Amentum “ ge maer bat sen he: ende enge ij rrd befcheijben. zauwe scoftetaoste madb ep ijck Li is heeten; cunda ſiue fruêtifera altera noemen / Dat is tweede Beucht- baere Libanotig. 3. De derde heet in t Griechg Libano- tis acarpos Asbavorìs dap G- , ín ’t Latijn Libanotis tertia fiue ſterilis: dat is derde Libanotis oft onvruchtbaere Libanotis. € Aerd. De bladeren ban Libanotis zijn matelijcken Geet: Dan de vrꝛucht / diemen eyghentlijtck Cachrys noemt/ als vooꝛſeydt is / heeft ſeer ghewelbdighe Gracht om te Berwarmen ende te verdrooghen / ende Dat herre genoeg in den derden graed. € Krachtende Werckinghe. De bladeren van Libano⸗ tis gheftooten oft ghewreven / fepdt engheleetfelpen be bloepende — ende aenbeyen / ſoo we mobin ad pingen ale die inwendighlij ploepen: Herfoeten ende ten / die daer aen pleghen te komen : pe kropſweeren / klieven ende allerhande koude ende rou we oft onrijpe ghelwillen ende d onigh ngbt/ eren allerhande quade ſwee ringhen / zeeren ende loopende gaten, De fele ghenefen de bupekpijn ende egt dn feer goet den ghene die van langen ghebeten zijn / a die met wijn te drincken gheeft. Sy verwetken de maendtftonden/en= kune gefunlen geep oen bie op Berkers of e i vdt/ e op ſeer korten tijd ſcheyden ende vergãen. me —— —— mi wortelende hed, het — ſelve van ibanotis cherpt op de ooghen gheftreken. —— De Bucht met t ſaedt Ban Libanotis te drincken ghe⸗ geben/ heeft de felhe krachten: ig ooch — goedt dd vallende ſieckte te Ts, allerhande Berouderde ghe⸗ beken Ban de hoeft. Met Peper ende Wijn te drincken ghegeven / is Die leer goet in De Geellucht : met alte vernenght / ende daer mede aheftreken / doet oock - fweeten : gheneeſt alle breucken ende ſcheurſelen des li shaems /ſoo wel inwendig als zende geneeft De olene bie beren ï ee 492 & Telse ſaedt kleyn gheftooten oft gemaelen/ende met meel van Lolium oft Bravick ende met edick vermenght/ wordt leer nuttelijck ghelept op de heug-gichte ende voet· gichte/ ende dierghelijcke flercnachtighe quaten. Permenght met feer ftevchen edick fupgert alle ſproeten „ende placken/ende ſoodanighe onfupberbhepdt des hupts diemen vitiligines ende alphiin’t Lat yn pleegt te noemen/ al is het wit quaet zeer ende drooghe ſchorftheydt / vaer op gheftreken. 3 5 Befelve bucht Lan Libanotis Wordt oock vermenght met Die fupvermaeckende dingen {megmata gheheeten / Diemen op het hooft pleegh te legghen oft te ſtrjcken tegen De finchingten Die op de ooghen fomtijbts gallen / ende Dupfterhepot oft ſchemelinghe des ghelichts maetken dan men moet die den Derden Bagh af nemen / Want fp {ouden te hrechtigh ende Daer Door fchadelijck weten / ſeydt Dioſcoꝛides Verkiefinghe. Om de gelwillen te berdzijben / ende DE ſweeren oft apoſtumen nor te maecken / mioetmen bet facbt ban die Lrbanotig nemen ende verkielen die gheen prucht oft Cachrys vooꝛt ent brenght / dat is het plat ende Hreedt faedt van He tweede Libanotis· BEV OEG HSE L. D E opꝛechte Libanotis ban De ouders en ig hedensdaeghs AJ noch niemanven ten bollen bekent; hoe wel datter ſeer vrele erupden met Dien n aem bp verſcheyden Crupdt · beſchꝛüvers ghe⸗ donden Worden / Die allegader Den ſewven naem cenighfins met eben nioghen voeren / om dies wille Dát haer wortelen oft oock ſa⸗ Den eenen feer flerchen reutk ban haer gheden/ dien ban Den Wies roock oft Berfteenighfing geljk/ ſultks als Dioſcorides ſchruft Dat de wortel ban dererſte Libanotis heeft. @m pies wille heeft Do done us in den eerften Duck ban fnen. Crupdt-baech Et welck Be nochtans daer nae Verandert beeft) Dip foorten ban Libanotis efchreen/alte met welrieckende oft heëftachtighe wortelen. 1, De rerſte ig De Foehiculus porcinus ‚oft WBeer-wortele / Die wp in t boorgaende Lapitel met naeme Meum befchrijben. 2, De andere ig de ghene Die in’t Vooghtuprfeh Schwartz Hirtzwurtz eet / oft bier te lande Swarte Herft-wortele: De weltke miſſchien een ſoorte ban Daucus ig / immers voor den Daucus tertius folus Coriandri “gan Fuchfiug ghehouden wordt. Lobel noemtfe Libanotis Theo phrafti minor”, ende Libanoris Ferùlacea altera; ende Panacis (pecies nonnullis. Ap heeft eenen haoghen ghekhoopten ſteel ghelck De Benckel: daer aen waſſen bladeren / den kervel o heerlincks⸗ ‚bladeren ſchier gelijck / maer grooter, breeder / ende Bicker / oft (lei Ge en ete de / ar op be en ban den Ì nten e een —— —— den ſteel / die igh gheker ed van den. « “Bep boeten Ende meer langh word Starten be keoonen met witte bloemkens; ende alg die vergaen 3 Welrieckende El facdt daer naer) Dat breedt an beban Angelien fchier aber ek. Dewortel ie ban hunten fart / ban binnen wit/ met hapt lick. wo an bur Boben bedecut / Hau reuck den Geeft oft wieroock ghelijch. 3. De Derde foorte noemt hp in't vhooghduptſch Weiz Hirtzwurtz, oft in onfe tael Witre Herft-worrel ; De welcke oock eenen gheknoopten kechten ſteel heeft: Daer aen waſſen bladeren Die grodter zijn dan De bladeren ban Eppe. Be bloemen waffen oock op ktoonen/facbt s / ende fcherp ban leverende / Dat gtdot/ langh / dick ende oneſen is maeck. Be Wortel ië lanh groot / Dick ende wit / met groot grof apr boven bekleedt / oock ghelgek Wiroock oft Berft vieckende. reet ie dn gelijck gewas met naeme ban Rolmarinum bied oft Libanotis prima Theophratt — Tweede Tibanotis van Theoph aftus / met bladeren ban U ter-Eppe: oft Daucus fecundus Selincides Cord; in't Italiaenſch ‚ Palde bona ; endeoock Den Tweeden Daucus van fPattbiolus/ en” de miſſt pock den Tweeden Daucus van Dioſtori fp beeft bladers ban Coliander/ oft ban de oprechte. Pe ban $Marebonien. Fn de boffchen omtrent —— bekenden ed Bierghetjek crupdt / leydt Den felben Lobel maer beef Kd — Groote Libanotis van Theophraftus, randeefi breche/Dlinckende diaders ende gekectelt ſaedt· ghefonden zÚnde / ghefaept is-/ende “r ghelck/ende ig metter 4 Ä et Sefclivan — —— van Dodoneus 18, Capitel ban Dit Boeck befchreben fal worden, is nae de MEPs hinghe bau hem ende ban Lobel, een f EC heozhrafiug. Vande Libanoris wed Geeft Wide Larrouwe gheljck / onb ji fteet / bloe: De faevt/ daer Theoptrafius af bermaent/ fEDDT Lobel/en nium oock een medé-foorte Han Libanousis / om DE GE amg eeen feroock bie in't Sriechs Libinós Libanoton gheheeten wodt. —— Meeft bekende Libanousvan defelanden fs ban Lobel befcijnes ven/ende in ’t Latijn Herb Sept ional votior Li —* notis DSeie ſoore van Ferula / ſepdt hy / die in veel Bers aeſtkomen⸗ folio Apti paluftris; Dat Pas orides: Want, „ban Paris —— inde, ben ban Hederlandt: in alle andere Din deſe den anderen ganden ela: in ban bie oane Cruydt Boeck Reinbert Dodonxi. riſten hoven ban Pranckeijck/Buptfchlandt enbe Engbelandt — jen komt foo wel niet met De Libanotis ober een / hoe wel date eenen Dunnen vechten ſteel heeft / dien ban zen Meum oft Dille ghelöck / gheſtreept ende doncker groen / anderhabben hoogh nmiet ecnighe knoopenende fjd-tackekens: acn welche ſterien } in fonderbept beneven/bladers sijn die ban den Vertkens Denckel ghelhck / maer langher ende ſmaller Dan Die ban Chez kronckele Henckel oft Ferniculum tortuofam ; ende in't midden wan De ſteelen ende bobenwaerts zón fp bie vau De Enghelſche Steenbꝛebe ghetijck / mact wiet fyo beel : op weicke ſteelen kroon ens wafren met klepnv witrebloemen / Die Lan den Meum niet ongbelijek. °C faedt is kiepn{ omtrent Den Winter rijp Wordende / klepner dan De vonde Carui „ende bjkante foo groot alst Ammi ban de Apotehen; ’t welck gheenfins ghjelijcken en kan t faedt ban Den bruchthaeten Rofmarnum van Diofcorides/Cachrysoft Can⸗ erys genoemt : want’t foude ter een Gerſten koren ghelytk zijns Dan midts dat een brandende kracht heeft / foo maeckt het in de Hupteen ſchorſſe oft blepne / ende Wordt daerom Lan de ouders Piluta Cacri ghenoemt. : e Oprechte Libanotis van Diofcorides, nae de meyninghe van Lo= bel, in’t Tat hn Libanoris vera Drofcoridis ghebeeten, sfteock Rof- matinúm ferulaceum fertile Diofcortdis : Waer af ‘t ſaedt Cachrys ghenoemt wordt. Sy Geeft fleelen ban Bep / vier oft bf boeten boogb/ die vanden Henckel oft Ferula ghelück / blinckende ende doncker groen / hedepit in Deele ſId· tackskens / Die npt De knoo⸗ gen fprupten bekleedt met veele bladers / Die Dicker zijn Dan die ban Ben Benckel. Inde ſomer krightſe kroonſtens / Meeder dan bie vande Ferula oft EChapfia/ vol geele bloemkens. T ſaedt ig bat van Den Eſſche ghetijek/ blaverachtigh ende Langbworpigder van van de Aerula/ grooter endeplatter dan Eoncommer-faeht / gheftreept ende kafasttigh/ ghevende alst ghewreven Wordt eenen harffachtigpen oft wieroockachtighen veuck / ende ghelijck Dien ban De Dermonratne/ oft Sefeh ban Marſilien: iae gheknouwt zijnde bullet Den mondt met tenen harſtachtighen fmaeck / Die heet is. Boorrs foo ie dit heele ghewas mais ende warmachtigh / met renen lie ſſeljüchen ſmaeck ban moes ende Smyrniums Doof de weleke dat jet lichtelijck upt Be Ferulá ghekentende onderfchepben toine : want anderfins te fpabelickee Feruls bol melckachtigh fap/ maer witter / ende niet foo heet / noch ſoo bupl ban reuck / ine eer eenen goeden veuch gheveude. — Oprechte Cachrysoft Libanotis van Galenus ‚ís Ban Den ſelben Lobel hefchreben/ met naeme Dan Libanotis Galeni, ende ghefchitz Bert met Le ſelve âfbeeldingtje Die ban Dodoneus bier g is. Bit ghewas / ſepot Hp / Geeft langhworpish facdt / De keerne ban eenen Pnappelghelijck) ghedeplt in tweeen / als Dat bande Feru⸗ ia / met eenen heeten fpecerijachtighen ende harſtachtighen ſmaeck / dien van Seſen van Aethiopien gelijck. Den fleelisdpoftbiee baeten hoogt / de biaders dieker Dan de Denckel-bladeren/ende — Sommigbe bebbent ghehouden boor Seſeli van darſilien RENE “Tweede Libanotis ban Fuchlus / in’tZatún Libanotis ſecunda Fuchfii, is de Tweede Bergh Defelivan Clulius. 1 @ weede vruchtbaste Libanotis / in't Latin Libanotis fruêti- · fera altera quoramdam, is de Serde BerghSeſeli van den ſelben — Elepne Coupza wordt oock van ſommighe Libanotis gheheeten. _Libanous oft Koſwarin um verum ⸗nae De 1 ingheban Bonos riug Belhus/ isde Scotiſaravan Candien / Die wp bp De foorten Ie De — ſtellen / al is t Dat haer wortel oock nae Wie⸗ ck rieckt. Bee Ee -Aerd, Kracht ende Werckinghe. Alle de Dep ſoorten ban Libas notis / fepdt Gatenus/ Gebben al tfamen een Kracht ; te Were cert ee —— märckenbe ende vertrerende / afdaghende ende berdeplend Tt { eN £ k s 3 — — „in J — * J Eſaedt ban Zibanotis en is niet goet ingenomen) midte daf boz fin heete feherphept de Keele vouw maeckt dau D 2 mashmen Dat nt: want t g ban Theophraftus / met eenighen — t loopen ende 't nen ———— 1 maeckt bet üt haem lebigh eade ſupver / ſoe — toel nan bobeald ban onder. —— 5 SE HET XLGAPITEL NE. _ Van Spondlium oft Duycfche Beeren-klauvver | _A Liet laetke dat dit erupdt Beeren⸗blaum glen is / om dies Wille bat het de Apotekerg Branca VENS — plegtgen te heeten in Boorleden, tijden / nochtans ie datlee thepden tande Bianaorfina Han de” aliaenen/ Die Han ong in t Capirel van Acánthus be — — —— ban Der lette 5 me anp ek ennn en Dordt Beeren Klauwe gheven: aen € Ghedaente genen gheknoopten ende knies fteel/ alg ig dien ban de Penckel / Dikwijls pep Voeten hoogt / oft hoogher / rond⸗ ——— * 5 Het tvvéede Deel. ruygh oft haprachtigh + De bladeren zijn rouw ende oock ten Wepnighsken rurgh/gemepnlijck tan bijf oft fes enc= Kele beelen oft bladeren aen een gemaerkt ende vergadert / om de kanten met kleyne eñ diepe ſneden gekiloven endé verdeylt / de Dijge-blâderen/oft die ban Panaces Heraclium feer nae bp komende / nochtans klepner dan Die, @p’t opperſte tfop Ban De fteelen Waffen ettelijche breede Eranffen ban Witte bloemkens: nae de welche volght plat/ breedt ende Dun faedt / dobbel oft van tweeen op Den an? deren ligghende ghemaecht, De wortel is wit/ Gier ende daer Wijt ende bzeedt aen De lijden Berbrepdt, Durt ſcze Beeren -Rlauser oft Spondrlioy⸗ — AS ‘ Nr — VA — Tan O7 Ei — — OLE | NZ 14 ——— ON ê —* mogel — —— aen Tijdt. gemen van Weeren klarit zijn op har efter rbe rad an faent wordt — mene Sides 8 vindtmen onder de Baſtaert · naemen Hat bit en Spondylium defe ende toenaemen Ouders ghehadt heeft; te weten Dele Griecklche⸗ > Phalangion, Afterion „ Nifyris, Spondylis, Cho- rodanon , Oenanthe; ende Defen Latijnichen/ Perba Ru- _ SAsrd. Deefaent an Bpordplanoft De * Het thienſte Boeck. 493 is ſcherp ende door⸗ ſnijdende van aerdt ende ſrachten. € Kracht ende Werckinghe. Galenug pruſt het faebt ban dit Dpondplion feer in De enghborſtigheydt/ vallende fieckte/ende oorktegeude-geelfucht, Diolcoꝛides ſchꝛoft / dat het Tele ſaedt ban Duntſche Beeren· klauwe ſeer nut ende bequa ein 15 om allerhande flijmerachtighe vochtighendt varende af te iaghen / ende feer goedt in alle de gebreken van de Heers ende in de Waz terfucht / geelfucht / aquade oft: enghe borſt / alfien den adem anders niet her halen eu magh ban met den rechten hals / ende —* egen fieckte/enbe botsendien oock „ tn de worghinghe o üghinghe des moeders. à Ee —A—7 — atc, Bat ee 4 „Ren De gene die flaperigh zijn wan 5 Epgen aerd / oft bie De flaep-fieckte eben, —- * — — eehee laedt met Olie vermenght / is keer mut vin te ge⸗ ithen ebt te wiehgheten bp be ftaoinge ende paptiens Drenten bereyt ige u —— menſthen oft Die voel Han hoofde Sijn, oft be lapende fiechte — met Pijn mt melt sijn / als een papkétt Gan bupten „aen thoaft gelepbt/oft den Agep ban ben hoede daer mede bet Aupte vermenght / belett den boo ugh van al⸗ Feeren JA) —— bier ende Ae — op’t hooft oft andere nbe: Dn „ Dewartelen van Heeren- Raud Fijn boet nut tegen al⸗ — vit Par zb de Beet egt SE be afelelten wan be leber/nde rige de Beelfucit. Be Elve orientale ant ende in de fiſtels gheftropt/ bijt af ende neemt Wegt alle De harde kantert/ ende de Wrera { eben van de zeeven/ Cr BE. oxervlaedigh vleeſch Da deden pleegt te —— — a zan Dit fet Pr Ten artwe geb feet edt oat beft fi fm de fonne te brooglen tel:pdtênderoù linen alle an DE oe ge Hitutanien, fepbt / lieden bar (ac ban ere Berten flauwe ín water / midts daer — oft fet anders Biefgelij Boende; ende drintken dat in ſtede ban bier oft ban an= Brengen jane onderheydt de atute lieden ban de lelbe landen, — Rit teghenſtaente alle vete goede epghentheben ende Frathten ban dit rupdt/ (oo zijf nochtans die Apotekers iſpryſen / die de oude dwalinge Holgëde/Dit crundt 9 be cl — Gedpateeen in ede ban Acan⸗ hus oft Branca orffà ban be Ftaliaenen : de Welche niet ‘alleen ban ghedaente / maer dock Han Krachten van dit Bug Spondplienfeerterlehilt, vann BAN OERS AS Ef BOE RARE Oer tto. pio Fed a haakt {FU 7 bliben bit trupdt / nat de mepnin bart Bodomuë V V Weten Di ban nan rupdt-hoec De baecht Bie pock i Duy! Beeren-klauw heeten / om dat ban de Bran- A DAE Ger bant opnee Bren: ‚+ want fp en heeft gheen Dooren. Sporidylion it Van andere De Angelica ghegteben. Dan dit es * ee — ica Fuchfij, oft Branca vrfina officinarum gheheeten / ende oac Spon lam biracum Bauhioiende? nae De mepningtje ban Anquits lara, rapen end — at —— — Beenct > Berntaifzs in t Nederdit Duytſeke Beeren lauwe, ais bodefepdt iss in t Franfops Branche vrine. faulfe Aerd, Kracht ende Weickinghe: kr) Ee 1 Beeren-kiautwe ie merekeleken warm Han natuveti ; chbe be ble ende ſteelen / maer in tent enne be GATE —— etn heete ende fehepdende : 0, daet ootk achrigh 1 — — — dst a = — Eet tíchen Beeren⸗ klauwe berteert ende doet fchepdenatie kou⸗ Be ghe ENDE oen Ende Biet HER 7 Ct ie tE £ = 6 — Bet fap ban dit trupdt/als ſommighe ghelooven / ſeydt Lobel, met een clpfterie ghebrupcht ín — Den oprechter Acanthus, bꝛenght ten cerſteñ cen gheboelen ban cert groote kouwe; ende daer hat een ongbeboelighepdt. De gerie Die het fatdt ban Dit erundt in flede batt Dermontaine- ſaedt berkoopen/doen groot bedrogh· HET XII. CAPITEI Vande foorten van Papaces ; ende eerſt van Heraclium oft Tvveede ‘spondylium. Gheflachteri: D € Pataces ; ſod Theophraſtus bethoont ín fijn ne⸗ ghenfte boeck / ziju menigherley: Tant vacr is een / ſeydt hp/ dat in Dprien waft; ende Daer-en-boben zijn⸗ Der noch dap andere / te Weten Chironium, Heraclium enz De Afclepions behalven Defe iffer noch een vijfde Panaces met breede bladeren/ ende een fefte met fmalle bladeren: Tulckg dat hp in aeg fes loorten Han Panaceg bekent Heeft. Dan Diofrozideg en heefter maer dip befehzez Ben;naementlijck Herachium, — ende € — Be Welrke Wp Pal ín verſcheyden — ſullen be⸗ oren 7 Sprekende eevft ín dit Capitel ban Panaces He —* aengaende het Eerſte Panaées Syriacùm bart zophra ftus / dat en Wordt Van hem niet eyghent lick — met Wang It, Dan De in fijn 12, boeek in het 26: canitel ſthrÿft / dat het te ronde — heeft. aer ick duchte eñ twijffele eef Dat hp bie — upt pe befchrijbinge ban Panaces He- taclium gheha tahene dat eben lelven te Ghent Bana Barac met e been noemt / fn Hum, int Griechfchj Panaces platyphyHon — eerd gurror, Dat wordt Van fommighe gehouden voor De Sroo⸗ — te Santorie: ende ent dat hp Panares Fet Galle bladeren moeit” ht ziecklt elen Leptophyllon nié= Kd Eens Eite bare * — dert fp boor de * f antozie ; ende bat niet fonder groste reden en: want ( us betupght) de Pana⸗ teg Ban den Eertaur Chiron gevonden / Wag Ban lom —— toeghenoemt/alg wipt breeder betoonen — en gede anaces Heraclium. „Deeeeftefonrte anaces / E — ——— — Dioftortdeg ) rouwe bladeren / groen va Berwe/ bar — *— ete Bb Kkomende/ in ende breedt ftus — alg die ban de Ferula / met eene Grijfe wola epdt bez —— — de bloe ENA Ban e affen u —— oorſprongh komende / Wit/ — Hdd er nortoe) vanss AurTepuihovs in t La Beel Theophra fn tweeen oft in drijen ghedeylt / wat delſe beſchꝛijvinge Komt ſeer Wel over een — — be oenen jen drain BE pn —— ſomtüdts gebonden wordt / met Dat is is het Spondylium oft foa É — — —— mogen eden ant het - — pe fteeten/ — Fe de rouw, dan die van Puptíche gan d een gemaect; Ban de welcke elck een bijlonder ín bijven ghedeplt ig / ee EE Wit ban verwe. ig breedt / ende Dun/ van pe Pa Ë — w is wit/ ende ghederlt, — —S—— — lium te noemen / dan ’tfelbe ——— Cruydt-Boeck Remberti Dodona. Panaces Hexaclium, oft eyghenttijeker Ts eede ſoorte Gap Dpondycium. ei — al — — — er — Heraclium —— ende * pi — mel Dat De bloem níet geel en ig / maer Wit Ban ver⸗ te, Dan Lobel ſchꝛijft / dat hp't oock wel met geele bloe⸗ — 5 ban Da twelck * n ſoo Geel — beter de be⸗ naces Beraclium over een oude mo⸗ Matthioius heeft dock een bierghel ewas doen) Echitderen / dat hp —— ee Apennin⸗ Z han — a: lieu, ee-fian iena ín St De Gan d oght RN — van — — ge En geoef= oft ba BAE 1 gan geen aen —— — ed fp hj ank 4 bt en ig enen Stien nies re gesroght maer hoedanigh dat de * ere, magh / dat ís ong onbehent: eit Ke is En bie — anates van Syrien die eral, Maer op ier, ong noch onbekent was/ oft’tgene dat wp hier hebben ende doen — ‚het Pa. naces Heraclium gan De ouders: Ber ghehadt Tweede Beeren klauwe oft Spondylium al- terum aut maius, Dat ís Tweede Spondylium oft Groot alte ucðtveerdih⸗ < Acrd, Argentario aen den Het tvveede Deel. € Acrd. Deſchorſſe van Panaces Herculeam (foo Gale: nus ſchrijft) ig berdroogbende ende te amen oock Verwar niende or nt / Doch niet foo ſeer alg Het fap Lan de felge wortel, zel — ende Werckinghe. De wortel van Panaces Her culeum, in kleyue ſtutksſens oft ronde ſchjven geſneden / ende foo ín de Moeder gheſtelen / ſeydt Dioſcorides / doet de Vrucht voortkomen / ende vervoordert Het ghenacke⸗ dijck kinder-baeren. 3 ds De ſelve is oock krachtigh om de verouderde zeeren te genefen; ende bedeckt de beenderen Die bloot ende sntdeckt ghewozden zijn door eenighe quetfure oft andering, ende „doet daer vleeſch over groeven / allmen Bie Wortel / geſtoo⸗ ten ende met honigh vermenght zijnde / daer op leydt / oft “poeder van De felve Daer in flopt. 8 We Vrucht Lan Panaces Heraelium met Affen Gers menght / doet de maendt-ftonden voortkomen; maer met @ofterlucep ig die leer goedt teghen be beten Ban de vergif⸗ tige oft fenijn-pouwende dieren : men drincktſe oock met wrin tegen de opftiginghe ende Wworgingije des Moeders. Pet fap Ban de wortel van Panates Opovanar gie heeten, heeft oock Beele krachten: dan Get is onbekent/oft tgene dat upt Dit cruydt vloeyt Hoor Den opzerbten Opo⸗ panar te houden foude mogen zijn; ghemerckt dat den @popanar hedensdaeghs upt Nleraudzien ghebroght woꝛdt / als voorſeydt fs, %engaende dit gheſlacht van Duytſche Beeren-klauwe oft Spondylium / Dat ick hier voor Panaces heraclium heb doen ſchilderen / Dat heeft bijnae ſulcken krachten alg de Duptíche WHeeren-klauwe Lan ons int Loorgaende Capitel beſchꝛeven. BIIVOEGHSEL. A97. ry Gt is een ieder ghenoegh bekent Dar den naem Panak bele cuupden — te worden / die malkanderen noch ban ghedaee/ mata een ee en waren. Dan defen is ban Lobel Panax um, Herculea pf Hera. clea fronde Smyrnij vel lmperatotia ghebeeten. Donmighe twijf: felen oft bit het t Panax Heracleum is / oni dies wille dat de ghene Die Bier te lande in de Goden onderhouden worden; gheen fap ban haer bioepende upt en gheben; ende fp ſegghen dat de wortel te klepue is om De opechte te weſen: ben fteel is dep voeten b/ met eenige pr wolachtighepdt:de bladers zjn Bie Van't Dmp:z nium oft Meeſter⸗· wortel eenighlins ghelück / maer — ende ronder / bleeck groen / ſtüf / ende cen weynigh haprachtigh. De Wortel en is foo fapachtigh niet als die ban Liguiticum oft Ange lica, De kroone is breedt / ende draeght geele bloemen; foo Bie van Lobel te BVeuegien ghelien is abe! Wiens woorden ick hiet hebbe it / om Dit crupbt wat heter te kennen te geben. iet tegbenftaende bekent hy / dat fp in de hoben ban HMederlandt witte bloemen abeeft; ale Sodoneus oock berkaclt. — ——— e we feet veel ban De — an mighe oock Panaces Heraclium Tarariavan Hongarijen, ban €lufius Ù 1 boot bp deſe crupden oock / om De eripòt boo? den Panax Heraclium j- [ban ons bozen befchreben: e Ozega Wordt e Komt is bp de twee boeten aid mi, U bock [ met klepner ende ghe bladeren bewaſſen ende ombat/ fn fijn ’tfop een toate Dr, met bloemen alg die ban Panart : nae volghen en — wie, digd — — mogen v araradix, ulius Gu krijghe. bolck eenen tüdt langh met boede/midts Haer oaf melek doen⸗ de: oft het is De Baltracan Daer Joſaphat Barbaro van ift: wiens ſaedt is als Venckel· laedt / maer grooter / flerck ban reuen / doeh goedt van ſmaeck: ende wiens bladeren in Tartarien oft Tatarien ghefoden worden / om Hat Water Daer nae koudr te „Drincken/om het inghewant te verkoelen ; wiens wortel … Panaces leptophyllon , in't Latiju Panaces tenuifolium, dat is / naces met malle bladeren / is de Lilepne Santorie; ghelí ote Dantozie boor Panaces platyphyllon oft Panaces latifoliam heophrafti gijebeuden wordt: Aerd, Kracht ende Werckingbe. Wat men met Defe crupden upt-techten kan/ blijckt ghenoegh upt baren naem Panacea: Want alle de ban Panates hebben haren naem gekregen / alg gest ban geselen Dat bt Opapat aft foo Ddat anar te ban Panar blaent : dan Dedoneus — —— ten ander len was. Daerom falmen De krachten ban Opo- panax in't Capitel ban Panax Chironium befthutben binden. Her thienfte Boeck. 495 Defchorffe van De wortel van Panates / fendt Galens, eeft Bock eenighe afvaghende kracht. Ende bet —— bande kiek Wordt beel ghebmupckt om alle wonden te Beelen; in fonderhendt Baer het been ontdecht is. vs — HET XIII CA PEDEL Van Panaces Afclepion, uyt Diofcorides ende T heophraftus. Ghedaente. P Anates Alclepion / dat is De tweede ſoorte ban Pand? tes bp Vioſtorides beſchreven / gheeft apt fine Wortel eenen teeven gheknoopten oft kries-qptWijs ghebeploen fteel/omtrent anderhaiisen boet hoogh Gpfchietende: daer aen Waffen bladeren wat grooter dan de Denckel-blade- ten/ oock rungher / ende welrieckende/Die Ban de Thapſia a ect ijn ad Bicher/fepdt Theoplpaftus. Opt py komen de bloem-kranskers veort / Waer in ſtaen goudtverwighe bloanen/ ſcherp ban (maeck/ ende wel⸗ rieckende; oft / foo andete fegghen / ſtertk ende ſwaer ban reutk. De wortel / ſeydt Den ſelven Theophraſtus / te cen ſpanne langh / wit / ſeer dick / miet een dicke grove ſchorſ⸗ fe bedeckt / die eenen ſouten ſmaeck beeft. Panaces ſclepium foo meg megudt. UZ * AAM Pt EAN —0 —J — INS WZ IN TA ba — ZINE ð 5 IV DRAIN N SUN 7 7 TZ j — 8 Ni NU MZ HAN —D if — — ( IZA) Vg ZN E NE) VZS AT — —— US SJ 6 — —— ths noch onbekent: ende al hj dat Matthiolus daer ———— tbinghe met woorden bijghevoenht. p Abel een dierghelijck men endèmifrhien oock tſelve hꝛeven / dat gd Bol overvloedigh melckach⸗ ——— n ſmaeck als het fap oft meick ban de ghellachten ban Feruia pleegt te weten. ‚5 Naem. Dit trupdt is in't Griethſch Panaces  Cles n Narane⸗ A'cuanroov gheheeten / in t Latijn Aeſculapium anaces, oft Panaces Afclepium. Sommige / lehvuft Dio= ſtorides / hebben de Wilde Oyega Panaces ghenoemt; maer gn gege gende jen ommighe de fi je Balen den warns Toe Panaces Heracliam ta CAcrd 496 € Aerd. Panates Altlepion en is (oo heet oft Warm ban aerd niet als het Panaceg heratlion / Dat Wpin’t voor⸗ gaende Capitel beſchreven hebben. g Kracht ende Werckinge, Galenus ſchrijft / dat de bloe⸗ men ende Het faedt van Panateg Aſclepion met honigh gemenght / vVan fonuuige gebruyckt pleegh te welen tegen de quaede puyſten / bloed ſweeren / ende voortskruypende ende in=etende zeerigheden / ende harde gheſwillen. Tlelve ſchrijft Bioſcorides daer Van oock: dan hp ſeyt Daer noch meer toe/ datmen De felipe bloemen ende faden ghebruytkt teghen het vergift ende ficken oft beten van flangen/ ef biergelijck quaedt gedroght; te weten Get laevt tootende eñ met wijn te drincken ghevende/ oft met @lie ban bupten op de beten ende gheguctfte leden ſtrijckende. BITVOEGHSEL. D It Panar is De Ferula foo gheliück / dat het daer om ban AJ fonumighe boor een ſoorte Dan Serula gehouden Wordt/ende ig ban Lobel Panax Alclepium Ferule facie om De ſelve oorfake gijeigeeten. Want voorwaer Dit ghewas / foo Dat unt Iſtrien van omtrent Aquilegien gebroght is ende bier te lande oft in Dranck: rick abefaept / is ban ghedaente DE due ſeer ghelch/ maer Beel klepner, Tſaedt eu is Dat ban ve Benchel niet gelijch/ maer breedt / ghelijck Dat van De Ferula: De bladers ende bloemen en zijn dien oock niët onghelijck; maer Den fleel ende De wortel is bart —— ende grootte die van de Dille ghelück / ende welriec⸗ ende. Panax Aſclepium Dioſcoridis & aliorum , gummiferum „ nae Dé mepningte Van Fabius Columna / is een crupdt in Apulien waffende ; wiens wortel bitter ban ſmaeck ie / Dun/ lanab/ maer eenen dupm dien / met een Dicke geelachtighe fchors / binnen wit en boos / over Diweers heel gherimpelt / vol Aijmevigh klam wit melck ais gomme/”twelck (eer haeſt ſtoit / van fmaeck bitter / on: aengenaem / maer. fpeeergachtigh : het merch oft binnenfte hert is klepn / houtigh / wit / Daer oock gonune in is / ban ſmaeck en teuck als Wieroock/maer heel bitter. De bladeren liggen ter aer⸗ den verſpreydt / harrs · ghewijs gheſnippelt / als Gerwe-bladeren/ tupgh/grooter dan Ventkel bladeren; eicit bladt is in ſeven rib⸗ Ben verdepit / te weten in Lijf groote ende twee kleyne / foo Dat elk bladt bande Wortel af beghinnende / anderhalven boet langh ig. Eicke berdeplinghe is feer kleyn / korter Dan Wilde Denckel: Wot ’tmidden der bladeren (prupt genen Denckelachtighen ſteel / Dee oft dyp voeten hoogh / Dun / met wepuigtje knoopen ſonder bladeren; draghende op ſyn tſop een oft twee) ſelden drp / bloem⸗ Eranffen ſonder bladeren, in De Bopmaendt gheladen met geele Bloemen / wel cen fpanne breedt/ plat/macr TONDt. De faden zjn bladerachtigh / twetboudiah/ fomtijdts met geele welvieckende gemme bedeckt : elck facdt upt fn bel men / is langhwor⸗ piab/ bitrer/feherp/ende vieckende gelgek de worsel. Als Dit cupdt oudt ie/ Dan wordt Be wortel (eer dick ende als Die in fchiden gez {neden wordt /dan bloept Daer een gomme unt / die van De Bien feet Begheert wordt / hoe wel die heel bitter ſmaeckt / cude ed Wieroock: De welcke in't water gheworpen ontdaen. niet (onder bier. Peet beh Aerd , Kracht ende Werckingke · Sommighe geleerde mannen van Stalien hebben dit cruydt / — Iſtrien pleghen te ont⸗ fanghen / ſeer gheerne gebruvckt in alle tghene Daer alle De andere foorten ban Panar goet ghe Wotden, Bet faedt ban Panar Aclepion ende de bloemen met honigh ver⸗ menght / ijn ſeer goedt gebruyckt tegen alle vierigheden oft voorts etende zeeren Die omtrent De fchamelicke ledenjende in ſonderheydt omtrent het heofdeken bande mannelckbepdt komen. De rouwen van Iſtrien ende Dlavonen houden Dat Hoor ten Wondt-crupdt. HET XIV: CAPIT EL Van een uytlandefch Panaces, ende van Panaces Chironium. Gheflacht. P bit Capitel fullen wp een vrernde ſoorte ban Pana⸗ Leterdniberisoe wel ons —— heath bez bent en íg/oft {p met eenige van alle de gellachtẽ / die De out pe crupdt-befchtijvers —— over een komt / oft niet: dan / nae ons cht ſy het Paz naceg ban Sprien Beel beter dan eenigh ban alle de ander re; twelck Wop met befcht vethoonen Cullen/ pe lelve ende met het Pana- ces Chironium ende meer andere d Ghedaente. Dele vremde ende foorte ban Panaces bladeren / Han veele bladeren gadert ende acn een Jeen. tup 3 eelck bladt al⸗ Abe nochtans Beag van Be rd kene, oceans SOE bf aft ep boeten Deane — — Cruydt· Boeck Rembetti Dodonxi. ſchietende / nae bovenwaerts in meer fijd-fteelen oft anehens verdeylt. De bloemen zijn geel / ende komen voort in groote wijt-upt-ghefprepde Kranffen. Bet ſaedt is breedt /plat/ende geelachtigh ban verwe. De wortel is langh ende wit. a : : We den fleel van bit cerupdt / iu ſonder heydt daer Hp He wortel aldernaeft is / als die geguet ft oft ghefteken wordt, vloeyt in de fomerfche maenden ten fap / Dat ban lelfs dick ende hardt oft ſtf Wordt / den Opopanax van berte feer ghelijch/ niet feer ſterck van veuch/ maer verwarmen⸗ pe Van ſmaeck. Gpzeude Panaces oft Panaces Syꝛiacum · — 54 a a A en ZEN y90 2 € Plactfe. Dit cup ‘komt upt vꝛemde landen; ende Wordt in Ftalien ———— geweſten in De hoven gefaepet ende onderhoudert / ende fomtijts — ín Heder⸗ landt: want dit ghewas ist Antwerpen oortgheko⸗ men van eladen Die onder Het fap oft den traen Lan. Panaces , Dat íg bp den Opopanax, ghebonden Waren ban to ebefvuptfchlandt/ foo Wanneer den Somer wat ut eer ger vr repen Panaceste houden Wad. * fe st q Naem. Dit truydt en hebbe ick met gheenen meren naem Weten te noemen / Dan met den naem Bar Panaces peregrinum , Dat is Pꝛemdt oft W nates. Det is fonder twijfel een ſoorte td / alleen — te overweghen v de —* pi baer genoegh upt de twee Hoorgaen moet bolgen/ dat het ( ſonder twijffel een loorte van Pa⸗ nareg wetende ) oft Panaces Chironium 3p / oft Panaces Syriacum : twelck upt de Bolghende twee befchrijvine ghen / naementlijck van bepde Die rupden / van ons be⸗ thoont ſal worden. — chi id us Het tvveede Deel. Chironium Panaces. {Bant het Chironium Panaces tele Dioſtorides woor De Derde ende laet fte ſoorte van Panaces houdt / 18 Van bladeren den Amaracus ghelijck; ende heeft een goudtverwigie bloeme / ende een Dunne wortel / niet piep in der aerden finckende / ſcherp ban ſmaeck / immers {oo Diofcorideg dat befchrijft : Waer mede Apuleius oock feer welovereen komt / fegahende / Panaces Chironium ís van bladeren Dern Amaracus ghelijck / Heeft goudt- verwighe oft qulde bloemen / ende een Dunne Woztel/ niet diep oft langh/ bijfter fcherp oft fterck bijtende op de tonghe. F ee de rie die Theophraſtus daer Lan gheeft verſchilt leer veel Han de voorſeyde befchrijbinghe van Diofrorideg ende Apuleius ghegheven; Want hp Tchrijft daer aldug Ban: Panaces Chironium geeft blades ren alg die van Lapathum oft Patich / grooter ende tupger? De bloemen zijn goudtverwigh: de wortel is lang. Waft gheerne in Betten grondt. Al De felve woorden ftaen in Nintus oock in het 4. capitel Ban het 25. boeck / upt-gez Bies alleen/dat hp ſchrijft dat de Wortel kleyn is / niet langh/als Theophraſtus fchrijft /Dan het Laude wel mo= gen weten dat in de boecken Van Theophraſtus het woort macran gaxeer 5 Dat fs langh / verandert ts gheweeſt ín mi- cran vispet ‚ Dat kleyn beteechkent : oo dat de boecken daer Plinius fyn overſettinghe nae gedaen heeft / ſchenen te bez toonen/datde Wortel van dit crupdt lang) ig ende groot; Daer upt de boecken van Theophraſtus diemen hedens⸗ daeghs Lindt / anders niet te verſtaen en is / Dan dat de Woztel klepn is. — Den upt legger van Nitander / de woorden Ban Theo⸗ phraſtus (aengaende het Chitoniùm) vexhalende / en fchrijft niet dat het den Patich / maer den Amaracus ghe⸗ iyckt / ende een Tanghe Wortel heeft; waffende feer gheerne op leegte vochte platten. EN £ Dan upt alle de ——— dingen die wp hier verhaelt ende voortghebroght hebben/ en ſoude ick anders niet we⸗ ten te vapen/Dan dat aengaende Dit cruydt Chironium Pa. naces gheheeten / de boecken ban de oude fchrijverg leer bez dorven oft berwerret zijrt / naementlijcken die voor · ver⸗ haelde plactfen ban Plinius ende Ban den upt-legger van Pane: Ende bovendien kan men daer upt rapen / dat anaces Chironium tweederhande foude moghen ghe⸗ weeft zin 5 het een met Bladeren Ban Amaracus, ende Get ander met bladeren ban Patich oft Lapathum , Die Wp beyde lullen beſchrijven / om de fake Rlaerer te kennen te egen, 8 : —— — * Eerſte Panaces Chironium is een leegh ende dunbla⸗ digh ghewas / in dien dat den Amaracus ghelijckt / foo ſy Daer ban frhrijen: Want den Amaracus ig een veel tat⸗ kigh cruydt / Nanghs der aerden kruppende/ hebbende ruy⸗ ronde bladeren / de dunbladige Calamente wat ghelijc⸗ ende / ſeer wel vi e / ende Beel ghebruyckt om bp de Kranffen ende tup 09 Dioſcori⸗ oft te doen / Des betupght/ wanneer hb ben Mikraelis nne den naem * Sampſuchum befeherift …_ Inſghelij kraus ctruyden die in De ſteden plegen gebruyckt te weſen / ende houdt dat — — / kleynbladigh ghe⸗ achtigh cru was / oft eyghentljcker voor cen hee —— BHet Ander Panaces Chironiúm met bladeren Han den Patich oft Lapathum , maer grooter ende vupghet / foude met goede veden de Enula Campana off Wlant-Wortel mor ghen weſen. Want / nae het —— van Apuleius / foo ma Iet Paraces ae bock van at Hele nium ende Inula Campaná gheheeten. Noch daer teghen en ſtrüdt gheenlins niet/ dat hy de —S— act bant upt Dioltoꝛides voortbꝛenghende / dat lelve met bladeren van Amaracus ſchꝛift te weſen; aenghelien dat Gp niet en Heeft konnen bemercken/Dat Panaces Chironium anderg Ban Theophraſtus dan ban Diofcorides beſchreven wordt : maer dat ens niet nieuw / foo wel in Apuleius als in beele andere boeckẽ van de oude ſchrijvers / de welt⸗ Ke eel dingen onbedachtelijck aengheteeckent ende uyt malkanderen qualijck anaces Syriacum, Dan om tot ons Vꝛemt Panaces Wez Der te heeren / ſoo is mijn gevoelen” dat het met gheen ban dele twee foorten ban Panaces Chironium ger een komt: end het enig den Amaracus niet ghelijck / die cen dun⸗ heeſterachtigh ghewagis/ noch het en heeft geen i — ſoo tekent heophrãſtus in fijn 6. boeck den Amaratus onder de chreven ende t'onrecht verſtaen hebben; fonder opde faken ende de waerachtigheydt wel Het thienfte Boeck. 497 bladeren ben Patich gbelijrkende / ende grooter dan die: maer alfmen elck bladt alleen eũ op fijn felben aenmerckt/ foo zijn die veel kleyner dan de bladeren Lan Patich. Bo⸗ Bendien foo vloeyt upt ons Wremdt Panaces aen fijnen fteel gequetſt zijnde in de Somerfche maenden een fap oft traen/als wy Goor fepdt hebben; ſulcks als gheen van alle de oude (chr ijbers opt vermaent heeft upt den PanacesChi- ronium te bloeden. Wier upt Balght dan merckelijck ghe⸗ noegh/ Dat Dit cruyt Dat Wp nu befchrijven ende Bremdt Panaces noemen/geen Panaces Chironium en is; maer dat het om De felbe oorfake voor het Panaces Syriacum te hou⸗ den is / Waer upt den Opopanar Lloept ende Lergadert Woet. Pant Han alle de foorten Lan Panaces en iffer geen Die Daer mede overeen komen kan / dan alleen den Pana- ces Syriacum gan Theophꝛaſtus. Aengaende dat lay Dat upt dit frupdt vloeyt / dat wordt Bet Syriacum oock klaerlijck toegeſc hreven van Plinius in het 26, capitel van lijn 12. boeck Wanneer hp ſeydt: Daer bloepteen fap oft ttaen upt den Panaces Ban Dprien. Tlelve gheeft Theophraſtus oock genoegh te kennen/ter Wijlen hp Herhaelt/Dat het wanneer het koren ghemaept Wordt/oock ghefneden oft ghekerft pleegt te weten / wel gerftaende om Get ſap daer upt te Doen bloeden/om te ver⸗ gaderen endete bewaren. Maer dat ſommige haer ſtoo⸗ ten ende twijffelachtigh blijven/ on dat het fap dat upt dit cruydt hiet te lande Bloepr foo ſterck niet en rieckt noch foo ſcherp ban fmaeck niet,en is alg den Opopanax die in de Apoteherg winchelg ghevonden Wordt, Dar komt bp/ door Dien dat He lacht hier te lande kouder fs Dan in Sy⸗ rien ende Egppten/ Ban waer den Opopanax ghefonden Wordt. Tant in de heete landen pleegt alle dingh dat op aerden waſt ftercher Ban reuek ende ſcherper van (maeckt te wefen: Dâer en teghen is al’tghene dat in koude landen atoept flapper van reuck / ende krancker oft onftercher van krachten/ dan tghene dat in heete landen watt. Opopanax. Poorts foo Wordt het fap dat upt dit cruydt vloeyt int Gueckſch Opopanax O'zoravaf geheeten / in't Latijn oock Opopanax; moe Apoteken Oppopanacum. € Aerd. Berfay ban dit Premdt Panaces heeft de ſel⸗ Be krachten die het Oppopanacum datupt Egppten ghe⸗ brogbt is toeghelchreven worden; upt-ghefondert allcen/ dat het ſos krachtighende foo ſterck Ban reuck / noch foo fcherp Dan -Mmaeck niet en fg als t ghene Dat in Hremde landen vergadert / ende Han daer hier ghefonden Wordt: welck Galenus in veele ghebreken Leer prijftende-boor krachtigh ad als verwarmende / verſachtende / vertee⸗ rende van krachten / ende heet in Den derden graed / dzdogh Índentweeden. d € Kracht ende Werckinghe, Dioſcozides ſchrijft / dat het fap ban Panates / dat is Opopanax, leer goedt ig in de kortſen / om Get aenkomen/den oingangh ende het weder⸗ eren van De ſelve te beletten / ende in ſonderheydt ve hupz jeringhe / ende de ſchuddinghe te bener ‚Bp prijft hef oock fn alle brertchen/ eürtheden / in⸗ Wendighe quetluren / ende allerhande (merten van de Lijde/ teghen den hoeſt / rommelinghen oft weedom deg buycks/ * — teghen de dꝛoppel piſſe / met honigh· water in⸗ nômen- —— Men geeft het oock met Melicratum, Meede oft honigh⸗ dijn, oft oock met anderen Wijn te drincken / om De blale bie van binnen fchoyft ende ghequetft iste ghenefen. ‚ Bet doet de maendt-ftonden Hoortkomen / drijft de e= Bende ende doode vrucht uyt / met honigh vermenght: en⸗ de verdrijft de windachtigheden des Moeders / ende ver⸗ moꝛwi oft verteert de hardigheydt Han de ſelve; te Weten Ban onder ghelijck een peſſaris inghelet Teghen de heungicht Sciatitã oft Flercijn is het ſeſ⸗ ve oock ſeer nut / allmen de heupe Daer mede ſtrijckt. Men menght dat veel bp de Acopa oft dinghen Diemen bereydt om De pijne te verſoeten / ende bp de dinghen Diez men in de ghebreken deg hoofts pleegh te ghebrupchen. Tlebbe op dtlenietenteogetrn/hlan- noren, pee ilentiaele küeren / ende allerhande kleyne ende groote eeren gheleydt / doetle vijp worden ende upt-breken. Dele gomme verldet het Aercijn in de Voeten / alleen/ oft met tbinnenſte oft vleeſch Ban Kofijnen daer op· ghe⸗ Andere file 3 ele fap in de holle — ſmer⸗ e daer Van tedoen vergaen: ſtſelve / als ue ſchrüft/ doet het in Azijn gheſoden / ende in den mondt hege, 3 Ende daer mede gheſpoelt. É En Et 3 Men 498 Men ghebrupckt het oock om tghelicht te verſcherpen / vp de oogen geſtreken / aleen oft met andere Daer toe Diez nende collyrien vermenght. Met honigh vermenght / oft daer cen plaeſter af ghe⸗ maeckt met Peek, worde feer nuttelijck ge leyt op de beten Dan de dulle menfchen/oft oock Lan de verwoede honden. Verkiefinghe. Al ig het fap Dat upt defen Panates hier te lande vloeyt oock feer krachtigh m de voornoemde gez meken/ nochtans ſalmen beter Doen midtg daer voor den Opopanax die npt Alcrandrien ghefonden Wordt te ghe⸗ bzupctien/ om dat het veel krachtigher / dat is ftevcher ende fcherper van reuck ende ſmaeck ig/ Dan Get fap van tgene Dat in defe koude landen groeyt. B ITV:O E GH 5 ET. A Engaende het fap dat upt deſe trunden bloept/dat Opopariat gheheeten is / Dat wordt ghekreghen / ſepydt Dtofcorides / upt de wortel ende verſche upt-fpruptende ſteelen· D'welck wit is / ende als’t geheel dꝛoogh is/wordt het ban bupten geel gelijck Saffraen. Bet upt-bloepende fap perffen fp upt in eenen put in D'aerde/dace bladers in ghelepdt zijn: ende ale’t drooghe is/wordt het upt-ges namen. Fnfgelijcks im den Oogft ſnjdtmnen Ben ſteele / ende t'ußt bloepende fap wordt genomen. kobel noemt deſen Veemden Panar ban Dodoneus beſchre⸗ ben/ Andere Panax van de Herbariften van onfe tijden, in’t Las tin Panax altera recehtiorum , Olufarri aut Paftinace folio: Wii befchrift dat gewas aldus : Defe Panar heeft eenen olien ſtetkachtigen ſtẽel /vijf oft fes boeten hoogh / boven in veele tacksz kens upt Ihedeplt / bewaſſen met oneffene fcherpachtighe bladers / elck b ſonder aen een ſteelken groependes ende h, erdt / groenende ghelick eenen ſtock met plupmen beſett / ghelücke ljcñ van een ſtaende / ghelück Die ban De Paſtinaken / veele bladerkens hebben⸗ De op een laughworpigh ſteelken Dien ban be Tunis bloeme bijkants gheljch., De bloemen zijn bleeck-geel / roepende op Kroonkens bie ban De Paftinake oft Wilde sooren niet onghes lücke; de welcke Defe gheheele plante bijnae gelijck is / die De ſtee⸗ le wit ende haprachtigh beeft / de wortel langh witachtig. Bit ghewas beeft eenen fpecerijachtiggen berwarmenden ende teerenz Den ſmaeck / gommachtigh ende vieckende gelijck Den Opopanar: Veranderinghe oft onderfcheydt van de voorgaende Panáx. Men bindt een Diergbelijck gewas / Coftus fpurius van Matthiolus gez heeten / eũ is een Ander Panax. vande Herbariften, Het heeft ronder, rouwer / meer gerimpelde ende kozter bladers dan bie ban de Pas flinake oft Gemepn Elephoboftum, maer beter van reutk / anders De boorgaende heel gelijck; * En î De Ftaliaenfche Crupdt-befchrivers ſchijnen boor den Panax Chironium gen crupdt te bettoonrn Dat ban andere Flos’ Solis ges … heeten wordt/ ende ‘tfelfde ie met Den Bepden- Fſſop ban ons boz zen nac De foorten ban Ciftus befchreben ; hebbende dunne teeve ſteelkens / bewaffen met langbworpighe bladeren / ende op’t ſop ban De ſteelkens een geele blorme / grooter Dan Die Van Byfvin⸗ Sher-crupot ; met roadachtighe wortelen / hardachtigh ende tſa⸗ men-treckende ban fmaeck. 7 î Anguillara beudt de Alant· woꝛtel vooꝛ Den Panax Chironium. Panax Chironium van Theophraſtus is / nae De mepninghe van ſommighe / dat ghewas Dat Wp nu Herba Doria noemen / oft Gulz den cruydt van Languedock. .. Tragus biel boor het Panax Chironium tghene Dat Wp Bupleu⸗ rum noemen oft Bafen-ooten/ende elders beſt hruven. Sommighe zijn van ghevoelen / dat de Wilde Breebladige Paſti⸗ nalie oock cen ſoort Ban Panax is / ende daerom heeten fp die Pa- nax quorumdam, — — Panax, Panaz ende Pahafu van Indien is anders niet bande Ja⸗ ca/die wp onder De Indiſthe erupden befchreven Hebben. Voorts fon zijnder veele andere erupden Die ban ſommighe boor in Panar, Chironium aenghefien zjn 5 naementljck het epdens-Wondt-erupdt/ de heyden· Fſſop / het Groot Balfems crupdt / ende de Genote Santoꝛie / die alle elders met hun epghen naemen befchreben zijn. — Aerd, Xracht ende Werckinghe. Panax cChironium heeft de [be k Die het Afclepion toeabefehreven worden. Dan pe ſe vachten Die het Aſclep 0 oep ertegen bet 3 Panar Chironium ban de Ftaliaenen heefter dere dan De ghene Bie ban Dodoneus bermaent zn; te weten He naebolghende. De wortel ban Panax Chironium wordt gedroncken tegben’t fenn ban de langhen. Men gheeft bet poeder ban Dit crupdt ende ban de wortelen feer nuttelek met eenighen dranck Ü : eghen het roodmelisoen / ende eock om De bloeden Der vzeuwen te flelpen. In t korte t ts goede ober al / daer eenige heelinghe / ftelpingheende ins ghe ben noode is; iae foo wel als eenighe foorte ban. Symphytum wordt k magh wefen. Wet opperfte van dit heele crupùt w j De beten ban de Dieren ghelepde: ber beelt De * aeſt / —— tbloedt / en⸗ de wonden ſeer haeſt be geneeſt De zeeren bande ſchamelijcke leden / ende ban den mont; te tweten alfmen Dat crupdt in wijn ſiedet / ende de zeeren Dact mede wafcht ende A q * De beſte wortel van Opopanar (fepdt Dioſcorides) sijn bie wie, ft ene DE gbefpannen/ droogh ende onghetwormfteeckt / fert ir ban reuck / ende heet ban fi zjn. De vrucht ban den midz Denften —E is goedt om eten/ maer die ban Be ſjd· tacks⸗ kens is onlieffelück / iae grouwelick ometen, Pan het fap oft Cruydr-Boeck Remberti Dodonæi. Opopanax wordt ghepreſen het alder-bitterfte / Dat binnen wit oft geelachtig is / van bupten ſaffraen · verwigh / glat / bet/ breutkigh / teer / terſtondt in’t water (miltende / ende ſterck ban reuck Twordt ghevalfcht met Ammoniac oft Waſch. Maer dat far men haeft ghewacr worden : want bet onghevaiſtht / tuſſchen de vinghers in't water ghemorfelt znde / ſmilt terſtondt / ende wordt mekckachtigh. · __@m de clieren te generen ende upt te doen reken / ſalmen den Opopanar in Edick wepcken/ ende met Beefdeech bermengen/ enz De daer op leggen. 5 : Opopanar/ als Meſue fchrijft / een half loot ſwaer oft min inz ghenomen / iaeght af door den kamer · gangh de taepe ſlhmaehtighe vochtigheden ende kupmen / ende treckt De felbe naer hem upt de Verde leden/als upt den hoofde / zenuen ende iontturen eñ is midte Dien feer goedt teghen alle koude gebreken Der herffenen ende der zenuen/als kramp / lammighendt / ende meer andere. De ſelbe Somme in der felber voeghen ende gewichte ingheno⸗ men/ ſunvert oock De borſt / ende is goedt in de kortighepdt ende bez hautbepdt ban ademende teghen den keuden verouderden hoeft. Zp gheneeft oock de Hardigbepbt ende gebreken der miltensenz De het Water laden/ als fp in moft gheweyckt / ende naemaels inz ghenomen wordt. — … @popanaris (eer goedt ghemenght ends gedaen in alle plaeſte⸗ ten ende falbven Die vermorwen / ende betepdt worden om De koude gheſwillen tot ripigheydt te brenghen. HET XV; CAPITE L: Van de Sermonrtaine oft oprecht Ligusticum: es VV B Cullen hier twee ſoorten ban den Berghs Dier befrhrijven; Dan de welcke de eerſte Ser⸗ montaine heet / ende het optecht Uigufticum is; de an= dere is eene Wilde oft baftaert. medẽ ſoorte Van t felbe Bae : dan behalen defe befchrijven wp noch een derde oozte/Enghelfche Dteenbzeke ghenoemt. Sermontaine oft opzecht LZigufticum. 1. Bermontaine t zort groote wijde in heele ke verdeylde se en —* ſnippe⸗ gen oft beelen elck bijft eeder zijn Dan De bladeren ban Peutedanum⸗ ende — albe dpbp een aen een fteelken/als't in de bladeren tan Geel Dteen-Llaveren oft elilotus : fp zijn nochtans ler ende fachter/ eenighen veuch ban Haer pe be Het tvveede Deel. Wanneer bie tuffchen de vingheren ghewzeven worden. en ſteel í8 Dun / geknoopt/[omtijdts dp voeten hoogh/ Dicker ende langer dan dien Van de Dille : de kranfjen zijn feer groot ende wijt ; De bloemkeng wit; het ſaedt langh⸗ woorpigh / alg het Denckel-facdt / maer langher ende Dicz Rer/ oock grooter dan Dat Ban Comijn / bovendien oock fcherper van fmaeck; anders komt het Daer mede feer Heel over een/niet alleen aengaende De verwe / maer oock ee⸗ nighlins aengaende den fmaeck, De wortel is wit / wel⸗ riecliende / ende ſinckt diep in der aerden: _ 2.A. Wilde Dermontaine Wordt omtrent Dip boeten hoogh / maer heeft Fwarter ende grooter bladeren, doch in geel klepner oft ſmaller [nippeltnghen dan de boorgaende ghefneden ende verdeylt; anders is fp De felte Leer gelijck. De Kranffen met de bloemen zijn oock — maer het laedt ís kleyner / niet ſeer ſtherp ban fmaeck/ ende niet fterclt van teuck: De Wortel ís ban bupten fwartachtigh/ Van binnen wit/fomtijdte in beelz Deelen perfpoepdt :_ op fommighe plaetfen/ bufonder in de hoz gen / gheeft ſy eenighe velelinghen ter lijden upt / met de welcke dit cruydt voortkruypt / ende alfoa ſich (elven Herz menighvuldight. Spie Germontaines, — B. Dietohelirk gheboas / maer met hieyner bia deten — — — * — dat is beke ecten / ſoo Lobel betupgst. a ——— — Lef op! — ouwe woeſte berghen ban Italien omtrent | bach wel ben Gu de hoven Pan Nederlandt komt fp wel van ſaedt. Be ae — ed i er Fi) Da: ⸗ dek ín de hoven Han Nederlandt wilt fp oock keer wel aerden. B. De mebdt-foorte Van bit was worbt in Enghelandt gevonden. € Tijdt. Dele crupden bloepen in de Somerlthe maen: ben : dart Get eerfte en falhier telande niet lichtelijck ryn fact hrijghen/’ten zp dat ben Domer wat heetachtigher dan hp hi emepnlijck ig, Pe Nan tbe Cerfie gan defe crunden Wordt ghe⸗ wepnlick int Latijn Siler montanum gebeten; ende daer Het thienfte Boeck. 493 Banis den bedorven naem Dermontaine ghekomen / die foo wel in Wranckrijck als in Wlaenderen Lan den ghe⸗ meynen man ghebrupckt Wordt : ſommighe Apotekerg noemen’t Sefcleos, Det en is nochtans gheen Sefeli, noch gheen mede-{oorte daer ban / gelijck merckelijck ghe⸗ noegh blijken (al upt de capitelen die hier nae volgen lul- len: maer het ig ’t oprecht Ligufticu ban de ouders / dat van de Griechen Ligyfticon Aryusiòr gheheeten was / nae bet landtſthap van Italien omtrent oa gheleghen / dat Liguria in t Tatin / eñ in't Grieckſch Ar voie ghendemt Wordt. Galenus noemt het Libyſticon Arkusaòr: andere Geeten’t Panaccía Tlavárera 3 andere Panaces Tidvaxes. Dat het't opꝛecht Ligufticum is / blijckt eengdeelg om dat het foo wel over een Komt met De befchribinghe ban Ligufti- tum Die ín De boeken ban Diofcorides ftact ; eensdeels oock om dat de plactfe ende ftede Lan geboorte in bepde dez fe cruyden eenerhande is: Want defe onfe Sermontaine ig sock meeft in Ligurien / dat is omtrent Genoa te vin⸗ den / daer het Liguftitum ban Dioltoꝛides pleeg te waſ⸗ fen/ ende Waer van Dat lijnen naem ghekreghen ende bez Gouden heeft. ike d 2.A: De Andere oft Wilde ſoorte Han dit gewas is van fommighe Sefcli pratenfe gheheeten / oft Sefeli Monfpe- lienfe ; Dan fp en is n foorte van Seſeli: maer fp 18/ nae mijn goedt-duncken/ Heel eer een ſoorte van onnutte/ Wilde oft baftaert Dermontaine ; ende daerom magh⸗ mente Siler alterumm pratenfe; oft Ligufticum (purium noez men/dat ig Wildt Beemdt Diler/oft Baftaert Diler. B: De kleyne Engelfche mede-Loorte Van dit Wildt Die pd hen Lobel Saxifraga Anglicana ; dat ig Enghelſche teenbꝛeke. & Aerd;Krachtende Werckinghe: 1, Sermontaine heeft ten berdrooghende ende Verwarmende kracht in haer ſaedt / ende Ad den derden graed: Tſelye lacht ban de Sermontaine in dranck gheno⸗ im bat be pile ende De macndt-ftonden af; ende is ſeer geer om de ſmerten ende krimpingen der Darmen te bere ten / die van rbouw igheydt verobrſaeckt zijn, het lelve facdt verwarmt de mage / doet be ſpüle vertee⸗ ende verdrijft de windtachtigheden / ſwillinghen ende op-blafingen des buycks: tſelve ig oock goet tegen de be⸗ ten ende van de — ende diergelijcke dieten. De wortel heeft de ſelve krachten / maer ts wat onfterc Ker: want fp en is foo Geet noch foo dꝛdoghe niet. z.A: De Wilde Dermontaine is onnut / ende en Wordt nerghens in ghebrupekt. Wo B: @e mebe-foorte Lan de Wilde Sermontaine / oft DE Enghelfche Saxifraga;is daerom Saxifraga, dat ie Steen⸗ beke geheeten om dat ſp in Engelandt too krachtigh gez Beuden wordt om den ſteen te daen rjſen / Dat ſp den bied bzeken ende mozzelen han: BIJVOEGHSEL: O M deſe ctupden wat klagter te kennen te gheben / fullen wpa verhalen ‘tgene dat Lobel daer ban fchrijft: Sermontaine / ſeydt hy / is — ſcherper ende krachtigher dan eenigh Des eli: Den ſteel is ſtockachtigh? de wortel is welrieckende / Die van iguſtitum g en de bladeren zijn wat fmaller ban Die bart Liguftieum dft Koſmarhn ende facht, De kroonkens zjn die ban de Angelica aelijck : het facdt is biaderachtigh / bleeck ban eriwe / ende dat met Supcker gheconfijt zijnde ſe is Dan es fepdt hees beriwe / ‘tfacdt ban Sefchi Aethiopicums twelcke Biofcor Ô ter té wefen Dan tet Sefeli ban Marſilien: hp noemt{e Siler „fmontähui officinarum ende Seleli Maflilienfe ban Matthiolus; in't Enghelſch Siler montain : het pleeg oock Velde-Comijn — — met bedoꝛven Veranderinghe. In de hoben ban Nederlandt groept een ſoorte Die breeder ende korter ſaedt voorthrenght.· — _ De Wilde ſoorte ban Sermontaine wordt ban Lobel Sefeli pra- tenfe Monfpellienfum gheheeten/ Dat ig Beemd-Scfeli, om Dat fp in de beemden omtrent Marſilien ende Parijs beel groeptt. De wortel is Die van den Daucus oft Bertkeus · Berckel gelijck / van buptent ſwart ende welrieckende. Op be kroonkens groepen wits fe bloenten/erde Daer nac tſaedt / dat van den Meum gelic kende / ſwarter ende grooter Dan Benckel· ſaedt / maer onder alle De ſoor⸗ ten ban Seſel minſt reuch hebbende / ende is daerom niet ſeer cheep : waerom Dat ſommighe bier boortijdts mepnden Dat het Sefchi Maffilien(e ban Diofcorides was. De Kiepne Enghelfcht mede · ſsorte ban dit gewas oft Beemd Stcenbreké, ín’t Latún Saxifragia pratenfis vau Be Enghelſche / ſeydt Lobel / is de Wilde Dermontaine ghelitk nochtans gheen⸗ fing tſeive: hp noenitſe Enghelfche Steenbreke, int Lathn Saxt- fraga Anglicana, facie. Sefeli pratenfis Monfpellien(ium waſt Beel in vochte beemden / be bn ne — go le) van den Ventkel / ende klepnet dan bande Zefeli. De wortel is welrieckende/ban bupten ſwart / van binnen wit/bangedaente Die vande Verchkens- Denchelghelijck. De witte bloemen groepen op Kroonkens.’ Cfacdt ie den Venchel-fade gelijck ende Den fteel by ‚De twee boeten hoogt. Dit ghewas is Verfchepden ban Dat Enz gheiſth Ateenbrekende crupdt/Dat Percepier heet. Siler Creticum wordt upt Candien/ Ftalien ende ban daer boort gheſonden / ende heeft bladeren alg De Dulle herbel;maer breeder) tnde niet foo beel in't ghetal: het faedt ie krom / groot / rupgh ende brupnjoftros.. N : ; : Scotifara van Candien , ftlrijft Cluſius / ig oock een foorte Van Siler Creticum , ende wordt Van Bonoziug Belli voor De oprechte Libanotis oft Rofimarinus verus gehouden; midts dat haer wortel rieckt als wieroock / met eet fwarte Dunne ſchorſſe bedeckt. De bladers zijn als Die ban Eppe : De bloemen zijn wit / croons · ghe⸗ Wijs gheſchickt: tfacdt is langhachtigh · —— Hler Plipij ig het Spoꝛtkenhout oft Púlhout / als fommigbt inepnens oft/alg Anguillara vermoeyt / de Water· Wilge met bree⸗ de bladeren: welcke deyde ban De teghenwoordighe krans trup⸗ den ſeer veel verſchillen. Oprecht. Liguftichm , hae de. meyninghe van Lobel, waft geel langhs de gheheele Zee-firche tuffchen Genoa ende Davona. Bet beeft brupi welrieckende facdt/bijkants als Penckel-fact/goet ont eten/ende van Die bant boor fepde landt ſeer beel gebrupekt. Din croonkens zijn ban gedaente ende grootte Die ban Meum ghelck/ pp eenen holten ffevckachtigen freel met fijd-fcheuten fraende. Dé bladers zijn fmalachtigh / Die ban De Salega oft Siler gelijck : DE wortel is Welriechende/Die van De Panar niet onghelck. Aerd,Kracht ende Werckinghe. 1. Dioſcorides ſchrft ban bet oprecht Zebiftieum (Dat Wp onfe Sermontaine fegghen te wefen) albus: ®e wortelen ende ’tfaedt hebben een verwarmende ende verteerende kracht / ende dijn feer-goedt teghen inwendighe phnen ende gefwillen. Saienus betupght dock / dat ’tfaedt ende de Wortel bant felbe crupdt Warm ende Droog ban aerd zijn / tot-in der tweeden graed. — Defe wortel een half dꝛaghme ſwaer met wijn ingenomen / ghe⸗ neeft alle inwendighe pijne des lichaems. p boet oock water makken / ende verweckt de maendt · ſtonden ban De vrouwen / ín fondethepdt —S zijnde ende met Wijn gedroncken / oft van onder ghelijck eenen peffaris ahebrupckt. De felve wercken Doet oock De wortel ban bupten ghebrupekt : Want alfmen Die floot ende Dan op de Geten ban De Dulle honden leydt / ghene ſen fp die / midts dat fp de pine berfoeten/ ende bet fez nim upt doen komen. Tlaedt met de wortel Worden ghemenght in de medicijnen die haeft helpen verteeren / ende zin feet fmaeckelijcken in den mondt; du voeghen dat de inwoonders ban Ligurien De ſelve in ſpüſe boor Peper ghebrupeken. Dit ſaedt wordt boor krachtiger ghehouden dan de wortelen: immers het is beel heeter. ER De woꝛtel / het ſaedt ende De bladeren van dit ghewas / in de ſpyſe ghenoten / eude in de bad· ſtoven ghebrupckt / ſupperen De Drouwen Die ban kinde gheiediaht jn. De ene - Dit facdt wort vervalſcht met het facdt van Duptfche Beeren _ Klauweoft Dpondplion/oft ban: Lavaſs / oft eenig ander ſaedt / dat de ſen ſeer gelijck is: twelck bp den ſmaeck terſtondt gez „merckt wordt; want tſewe is bitter. Andere plegen dat met Venc⸗ kel-faeot oft Seſeli te menghelen ende te vervalſchen. Bet water gediftilleert van dit gewas/ mden mondt ghehouden ende Daer mede gegorgelt / geneeſt De fguinantie ende gebreken aen de — ent rde de de ſjde / ende tPleuris. g eert water ban bupten opgedaen/ De ge⸗ fwilten die aen’t hooft komen. Ö — nantes oe Om de piffe ende oock de maendt-ffonden te berweeken / moets men fitten in bet warm water Daer Dit crupdt in ghefoden ig; ende fe ig Iet feet goedt om Ben ſteen uptden lijve te tagen/ende alle het ant te verwarmen. en ; ie, ighe ſegghen / dat het feer goedt is upt de holle pijpen oft ſtetken ban optecht Ziguſtitum te drincken / Snare En. k Tſelve water is goedt om alle de gebreken end d ban den mondt te ghene ſen / ende De —— tenen EL —— oe —— 2.3. De krac jan e i ⸗ ghelſt he Steenbreke sijn —— — —* daer beneffens is het te weten / dat de Quack ſa verefſen ende ver⸗ waerſters ban Engelant een water Bande ſelve Steeubrene diftu⸗ eten (als Zobel berupgbt) om den fteen te breken) eft als die ghe⸗ bickenis den fefven ghemachelijch te Doen rjfen ende boortkemen, MOREE KVL-CAPITEL Van ghemeyn Zeuifficum oft Lavafs. j Feette oft Lavals / dat int Latijn hedensdaeghs LEE fer F J X ——— Dt / als ofmen Liguſticum —— oft van Sermontaine, Ghedaent — ette oft “g Ghedaentes aas bats heeft leer hooghe ge⸗ Enoopte fteelen/ Ban binnen Di ij bet £ amen upt eene optel iotuptender enne Lo Grrr ten _ _Ligûfticum en í8/han Cruyde-Boeck Remberti Dodonæi. hooghde opzerbtende/ elek ín ettelijke ſjd · tackskens op Hele plactien gedeylt. De bladeren zijn feer gefnippelt/en- de alg in Beele verſtheyden deelen ghefneden/ ende voorts pock aen de kanten giekerft/ feer kact oft gelat int aenta⸗ ſtem ende blinckende in't aenſchouwen; De welcke / midts⸗ gaders de fieelen/upt den geelen groenachtigh van verwe zijn. De bloemen komen voort in Wijde vonde kranſſen / ende zijn geel van verwe. Vet laedt is langbworpiah/ gheſtreept oft ghevoort / tW ee dobbel / befmeurt oft dont⸗ fer ban berwen. De woꝛtel is dick ende ghelijfvigh / me⸗ nighe taeren overblijvende / Van bupten brupu oft ſwart⸗ achtigh/van binnen Wit. innn 5 Vit gantfche crupdt Geeft. eenen aenghenaemen ende Fpecerúachtigden reuck: dan het ſaedt is wat ſwaerer van teuthis LLaBetfeoft Zabafs: — *F — Plaetſe. Men bindt dit eryudt in meeſt alle de hoen. San Hoogh ende Pederdupt{rhlandt: het — — op betten ende een Wepnighsken bochtachtighen grandt. € Tijdt. Lavetle bloept ín ben Somer:ende in de Oogft- — —— — rijp: dan in t Door el van ente ſpruyten de ni cheu⸗ ten ende —— * aerden. En — Naem. Dit truydt wordt in Brabandt Lavetfe ghe⸗ heeten / in Hollant Lavaſs in krite g5 ſtoͤckel; in Branckrück Liuefche. Wp nt int La⸗ tijn Leuiſticum vulgare gheheeten / dat Bleu itum ban den ghemepnen man: Want het wordt ofer al Leuifticum in't Latijn genoemt / met eenen naem Die van het woordt Ligufticum ghemaecht ende verdraept fchijnt te Wefen : want de Dat ín ſtede Gan Ligufticum 9— t de Apotekers pleghen oft Sermontaine te gebrupehen: — het geen opgerie t u Ee i⸗ tel blycken. Fuchlius heeft het Boor Smyrmium aen-ob fien. Dan daer zijn tweederhande ghefl mium : het een is Ban Theophraſtus belc hreven / det ander van Dioſcorides: Welcke bepde ghenoegh bekent Zzijn / maer geen van bepden komtmet de Tavetſe Wel ober een. Oock en moetmen geenfinsnaevolgen oft Boor goet _heuden de mepninghe van de ghene Die be Lavetfe Hippo- felinum noemen :-Want tahene dat Dioltorides Hippoft- linum heet / dat fg het Smyrnion gan Cheopbraftug, Deel eer — — | — e= Han Sinyr- Het tvveede Deel. ger Koude men Dat Hoor een ſoorte ban Laferpitium mogen gouden : want gheljckerwijs het fap van Laferpicum geelerhande ig / foo is het oocht Wel te dencken / datter oock verſcheyden cruyden zijn Daer dat af ghenomen wordt oft Bloept. Endedaer iseen Laferpirium Dat eenen ſteel Geeft Dien van de Ferula gelijck / ende van bladeren de Epye oft Apium ghelijckt : waer mede dele onſe Lavetle genoegtfaem Gan gedaente over cen ſchijnt te komen/ oft fmmmers uiet Leer vꝛemdt daer Han te weſen. € Acrd. Lavetle ie van Wortel bladeren ende ſaede Herz warmende ende verdrooghende in het beghinfel van den derden graed; ende is bovendien Leer fijn Van deelen ende pun Han ſtof. ó € Kracht ende Werckinghe; De wortel van Tavetle ghedrooght / ende ban met Wijn te drincken ghegheven / is Teer. goedt voor De maghe: Want ſy verdrooghtſe ende ver⸗ warmtfe / ende vervdordert de verdouwinghe ban alle rouwe onrijpe vochtigheden; verloet de pijne/ verdrijft de Windarhtigheden ende opblaelingen / ende Doet ſweeten. >Het laedt van Lavetle heeft de lelve kracht in be voor⸗ fepde gfjebreken: bovendien foo doet het noch pifjen/ ende perweckt de maent · ſtonden / ende Drift af De te lange ach⸗ texblij bende fecondinen aft nae-geboorten: ende is leer nut tegen de worginge oft opftijginghe des Moeders: is oock feer krachtigh teghen de beten ban De ſlaughen. me bladeren- van Lavetle in cert bade ſtove ghedaen / poen ſterckelyck fweeten / ende nemen wegh alle onſuvn⸗ gerheden ende vlecken van de huyt / ende verwecken den maendt · vloedt Han de vꝛouwen. De elwe bladeren gheſtooten ende op een verſche won⸗ pe gheleydt / gheuelen die Leer haeft. € Vermaeniige, lis’ fake dat Dit cruydt (eer nut ende bequaem is om veel gebreken te geueſen / nothtang en zijn Die Apotehers gheenlins te prijfen/Die de oude Bwalinghe wolghende/BeZLavetfe ober al ghebruyckt hebben in ſtede gan het opzeeht Ligufticum oft De Dermontaine/ Die Wp in’t poorgaende Capitel beſc hꝛeven hebben. EO BIVOEGHSEL telen ban defe gemepue Ladetfe fprepen haer felben Dick D ole tt ende breedt upt/ fomtijdts anderhalven. boet Diep in der aevden Anckende. De bladers zjn grooter dan Die ban Jof⸗ froumerche/ dun ende fehrael/ Doch ghetwteven zijnde meer (aps ghebende Ban veele andere Dicke ende vollij fvige bladeren plegen; Ban veuck kenbacr upt alle andere veuchen ; als oock zijn De wor⸗ telen. 2T facùt is bladerachtigh/als Dat ban Detmontaine/ groo⸗ ter Dat tſaedt van Dillejende klepner Dan dat van Angelica, Tweede Ligulticum yan Nederlandr, ín tLatíjn Ligufticum alte rum Belgarum-gheheeten/ brenght boort eenen fteel omtrent twee boeten hoogt; tondem Den welcken groepen bladers die ban De Ruptegeljck / breeder ende ronder Dan Die ban de Dilermontain: be blame ende het rond facdt / dateen wennigh ſpecerijachtigh is / En op kreoukeng die van Den Candiotfchen Smyrnium gez tfck, Alkus ie Bit ertipotvan Lobel befchreven, “ Liguftica ig etn crupdt van cen ander cht Dan de Lavetle; ende ig De Nardus Celtica ; die / nae het ſegghen ban Lohel/Nardus Liguftica orden te heeten. : ‚ ú tte daerom Komt fp alder beſt ve weghen pes alg Balerius Cobus fen gd, aem; Di as Ì niet aleer rie le oft Laverfche, maer oock Leviftock ende Lubftica kel gebeetens in t Eughelſth Louages in t Ftaliaenfch Lieuftico falo, safthiotus noemt het Hippofelinum ; nochtans is het feet ver⸗ Ki chepben bau het oprecht Hippofelinum oft corides. Lacuna houdt het Hoor Smyrnium: audere naemen’ t La⸗ JJ— jae Guillandinus houdt het boor het op⸗ Laferpitium ban Di — wortelen ban Tabetſe zijn terides. ear ——— beren felbezdan fp wor beds A * en ighepdt verbult zjn. Dan is / Wordt menighe iaeren goedt bewaert / ſonder te Bet faedtende met ’tgbebiffilleert w Ewart Dact Dit crupdt in ghefoden ter bant feltse/gheneeft De sende is goedt uee —— neemt wegh atie viecken / ſproeten / ende roodigheydt / alst aenlicht enb De dn ——— krachten beeft ban bet Ta⸗ at De e g ferpitium van Biofcorides Daer wp elders af ſullen ſpreken. ep ſommighe plactfen ban Biabandt -Eppe ban Dios Het thienfte Boeck. ; HET XVII CAPITE ti Van de gheflachten van Sefeli; ende eerſt van Sefeli van Marflien. : Gheflachten. ; JZoltorides verhaelt dap ghellachten Gan Befeli; tè D Weten het Franfch/ oft dat van IParfilien ; het JBoorfeh/ oft dat Van Aethiopien; ende het Gꝛiecklſch/ oft dat Ban Moꝛea oft Peloponnefus. Der eerfte Cullen wp Bier fn dit Capitel eerft beieijzijven/ naementlijck Dat van Marlilien. — g_Ghedaente. Seleli van Marhilien heeft eenen ſteel om⸗ trent De twee voeten hoogh / oft hoogher/ dien van de Fe⸗ rula ghelijck / met verle leden ende kniekens afgheteeckent ende gheknoopt/ hardt/ felden vecht over epnde waſſende⸗ maer meeftendeel aen d'een oft D'ander fide depnfende oft onghebooght. De bladeren zijn als die Han Benc⸗ kel / maer grooter, bpeeder/ Dicker ende bleerher groen van Berwe: De Witte bloemkeng ftaen dock m ronde, kranskens vergadert. Detaden zijn langhworpigh van ghedaente / alg die Lan Wenckel oft Anijs / feherp van maeckt / nochtans niet onlieffclijek. De Wortel finche id in Daerde / ende ig goedt ende behaeghlyth van ch, g Plactfe. Dit truydt waft in Wranckrijck omtrent de geweften ban Marſiien met foo groote menighte / dat het Daer Gan lijnen naem gehivegen heeft: men Lindt Get oock Wel in andere plaetfen ban Vrantkrck / ende noch in fomnighelanden ban Ftalien, d % g Naem: De Gziechen heben dit cruydt Seſeli Maa leoticon, =facar Maaraasorixòr gheheeten ; De Iatijnen oock Sefel Maffilienfe, bat ig Defelt van Marlilien; om dat het omtrent die ftadt in ſoo groote menighte Waft : ſom⸗ mighe Griechen noemen’t oock Sphagnou sedyrov: etter lijcke nieuwe Erupdt-befchrivers hebben t Feeniculum — gheheeten / dat is Ghekrontkelde oft Kromme enckel. En q Aerd. De wortelende be vrucht -oft tlaedt van Dee felt ig verwarmende ende verdrdoghende Lan aerd / ende Dat ín Den tweeden graed/ ende oock Dun ende fijn vau deelen ende ban ſtoffe. ; q Krachtende Werckinghe; Men ghebrupeht be worte⸗ len ende het faedt Ban dit crupdt om Het water te doen rij⸗ fen/ende de Druppel-viffeende houw Riſſe te genefenzoockt om de maendt-ftonden te Berwecken/ de levende oft deode Brucht te Doen Boortkomen/ ende het baeren gemackelijck te x De lelve Wortelen ende faedt gettefer dock Be enghbor⸗ ſtigheydt / oft allmen Ben adem niet anders fcheyppen oft herhalen en kan dan met upt-gherechten hals : — oock ſeer nut oin den langhdurenden verouderden hoeft te verle ende te verdryven: men ghebꝛuycktle oock in de Berftopthepdt ende worghinghe deg moeders: ſy gene: fen sock de Ballende ſieckte % Det faedt Bandit Seſeli met wijn ghedrontken / Ber: teert ende verdouwt alle rouwigheden / Herdzijft De win⸗ den ende krimpingen deg buycks ende andere fleechten Die gan koude ende Windachtighepdt haeren oorſprongh heb⸗ ben $ ende ís feex goedt m De Duperachtighe kortfen (foo Diolt oꝛides betuyght) diemen 1n’t Latijn Epiala noemt. € Ander ghebruyek: en ſelpen Diofrorides ſchrüft/ dat Get boorlepde facdt de Geptenende andere Dee oft viervoetigh — te drincken ghegeven wordt / opdat ſy te ghemackelijdker baren oft haer ionghen worpen mo⸗ ghen. Tlelve werck doen oock De bladeren / allmenle dat Dee t'eten gheeft. BIIVOEGHSEL. M En bindt foe heele crupden Die met De befchrijbinge bart het efelt ban Marlilien ober een komen/ Dat Lucas Chir wus (chrijft/ Dat hy omtrent de twintigh beefchepden crupden ghevonden heeft / Die alle Dien haem met eenighe reden moghten boeren. Dit ghewas / fepdt Lobel, is in t Tathn gheheeten deſe⸗ li Maſſilienſium folio Fceniculì craſſiore; in ſommighe lauden ban Spaegnien / foo Cluſius betupgbt / Enxalmòs, De wortel ban Defen is wit / ban ghedaente ende g Die ban de Penckel gesn / feex Diep in d'aerde loopende / ende quaebt om uyt· trec⸗ — beter rieckende / eüde heeter ban fmacck dan de Benckel⸗ atel. 5— OL Matthiolus is ban gheboelen/bat De Sermontaine / die wp boz ben beſchreben hebben / het oprecht Seteli Matllienſe ban Dioſto⸗ rides iss oftimmers tgene dat Gp Sefeliban Trenten noemt / int — Tridentinum;’twelck hp nochtans niet bijfonderlijck en befchzijft. Beemdr-Sefeli van Montpelliers, ín’t Latijn Sefeli pfarenfe Mon ‚ fpellenfam genoemt / en is anders gheen ghewas dan De wilde mede-foorte ban Dermontaint / Die andere Beemdt-Siler oft Siler pratente noemen : waer Dan in't voorgacude Sijvoeghlſel breeder ghefproken is. » 4 ì R Sefelt van Marfilien van fommighe, in't Latijn Sefeli Maſſilien- fe naperorum gheheeten / heeftde ghedaente Dan Ferulaoft Can: Diotfchen Daucus, ende De bladers Lan Venckel ; maer groûter/ dicker / bzreder ende wijder npt-gefprepdt : den ſteel is Dep boeten hoogh / oft hooger :’tfaedt groept op kroonkens die ban’t sReum ghelyck/plat) vollijbigher dan Dille⸗ laedt / nan fmaeck endereuck De fpecerdachtigh/ende boor nut ghehouden om in Het Theriakel te Doen. Sefelis quorumdam ig anders niet dan de Caucalig. De Derde faorte ban Bergh-Sefeli, ban Cluſius befchreben enz Be in't Latyn Sefcli tertium montanum Pannonicum — beeft groote ghelckeniſſe met het Seſeli van Marſilien; oft ten minsten met ’tghent-Dat Matthiolus Daer voor houdt: dan andere Goudenfe Loor De Tweede Druechthaere Libanoris Han Biofkorides. ì Naem. Sommighe hebben dit ghewas Provenfch Sefeli ghehee⸗ ten/ om — beel in Proventsen pleegh te waſſen. Andere ghe⸗ Ben’t erteljehe toenaemen ban de Sermontaine / te weten Laruni Caminum, datis Breeden Comijn (nochtans berfchepden van Get Latum Cuminum oft Platycymino ban Candien / in’t Booghdupt {cj Wald Kymmel. Aerd,Kracht ende Werckinghe. ’@faeöt ban dit Defelijmet den koztften gheſendt / ig goedt teghen alle inwendighe ghebzeken / iu ſonderheydt ban De moeder; \ : Den repfenden man / die dat faedt Ban Seſeli met wijn dyinckt/ en fal gheen koutwe ober wegh gevoelen. HET XVIIL CAPÍTEL Van Sefeli van Echiopien, Gheflacht, H Et opretht Moorſch Seleli / oft Seleli van Ethio⸗ ien is een boomachtigh oft heeſterachtigh gewas/ Dat 18 harde oft houtachtighe ſteelen hebbende. Dan met Dien naem iffer hedensdaeghs noch een ander crupdt bez eBeefterachtign oft A5oomachitigg Seſert Gay Vttziopiey oft Moozen landt. sACHEND BAIN — Cruydt· Boeck Remberti Dodopæi. Kent / twelck niet hardt oft hautachtigh / maer teer ende rrupbtashtiah ie / ende onſtercke ſteelen heeft ende daer⸗ onf goor geen Heefter/ maer alleen Hoor een rrupdt te houden ie. Dele bepde Lullen Han ons nu belchzeven worden. : : we 3 € Ghedaente. 1, Seleli van Mooꝛenlandt ig een Heee ſterachtigh ghewas / met houtachtighe / ſwartachtighe⸗ ende ſomt jdis oock, maer felden/ wel wat reodachtighe ſteellens / omtrent de dry Voeten hoogt : De Lijd-fteelen zjn anderhalgen Hoet laugh : de bladeren zijn langh Worpigh, kael ende glat / taselijcken breedt / Gleechacp- tigh groen / ende wat nae den Witachtighen treckende/ langer dan de Pepl-biaderen/ maer die ban Hooghdupytſch Memmekens crupdt oft Gepten-bladt geel heter ghe lijckende. Dekvanskens brengen geele bloenikens noopt, Det faedt ig grooter dan het Denckel-lacdt. De Wortel ig laugh / die Deele iaeren in’ legen blijft/ alg oock doet het gantſche ghewas. Het tss eede Seſeli Gag WMoozentandt , oft Crupdtachtigg Seſeli Gay Vttziopiey —8 wia ia ERN —5 — —* ci Se : È 4 E 2. Dat ander crupdtarhtiah ghewas/⸗ v en { — iopien —— dat — — ſteel Die fam eht hoe : — gheenſins ho in ’t leen /'maer verdrooght ded hen Vin ——— — aande an reuck eũ ſi De woꝛtel is aan bupten Ban binnen wit / aenghenaem beile 1, Det Deefterachtigh Selelt van Ethiopien Wordt in Drancke ghevonden op de feenachtighe gez Weften aen de Zee gheleghen / omtrent IDarfilien / ende Poorts oock op andere aetſen van Languedock, ; ze Det Het tvveede Deel. 2. Det Cruydtachtigh Seſeli san Ethtopien wordt in Italien ende Dooahduptichlandt gebonden. : ‚ maer de Blepne oft Bevernelle bindtmen Wel meeſt. Anders ſy waſſen gheerne ín lochtighe vette openlurhtige landouwen/ die noehtans onghebouwt zijn ende woeſt ligaherts alg zin De kanten Han de velden / ende meey andere ebben / bie met den ploegh niet gheroert oft omghekeert en Worden. sd Tijdt. In Hopmaendt ende Ooghſtmaendt plegen e cruwden te bloepen/ende haer ſaedt vijp te maecken. q Naemen. De nieuwe € ſchrꝛuvers hebben bepde dele cruyden den naem Lan Saxifraga oft Saxifras is Steenbreke / gheghev gia, dat ie 4 noemenfe Petrefindula; andere Bibenella oft Bipennula, je} iſon bt ghemaeckt / waer mede fp dit onderfchepden eli is k bape, Want men Liet dat de Pim⸗ is ndt als in Hoogh⸗ en : fommighe andere t-Boeck Remberti Dodonzis inelle wt ruyghachtigh is ende met hayr bewaſſen; Maer defe Breek oft Darifraga gheenfing : anderg {fer eenige getijckeniffe dan bladeren tufJehen De Pinpis nelleende Bebernelie/ die niet lichtelijck onderfriepden en kan worden/’t en zp datmen bemerckt / Dat de Pimpte nelle hapz heeft ende ruygh is / endede Bevernelle heel Kael ende glat, » 1. De Groote wordt van de Brabanders Bevenaert oft Bebernaert gheheeten ; Bande hooghdunt lchen Bi⸗ bernelf ; bande Bebemers Berni: int Latijn heetle Saxifragá magna oft Saxiftaga maior „ alg ofimen ſeyde Groote Steenbreke. ad À 5 — wordt int Brabautſth Bevernelle gendemt / in t Latijn Saxiftaga parua, vat is Kleyne Steen⸗ bzeke ; van ſommighe Saxifraga hircina ; ban andere Pim pinella Saxifraga minor. Maer de ghene DIE dele ſoorte ban Steenbrele Pyrechrum fegghen te weſen / zijn ſeer Berre Berdwaelt ende bedrogen ; alg hiet naemaels blijcken Lal upt de belchruvinghe ban het oprecht Pyrethram, vat van ons befchreben fal worden int naevolghende elfſte Hoeck deſes Crupdt-boechs. rg 3 Dan indien iemandt dit truydt met eenige Van de cruy⸗ ben bp Dioltorides beſchzeven overweghen ende tlamen bꝛenghen Will/ foo fal hp bevinden / dat Get nerghens mez pe beter over een en komt/dan met Get Büniuim : want hek Heeft eenen kantighen ffeel/ ſomtijdts bijtonder dien van Echenaert eenen vingher dick : De onderfte bladeren / die naeſt bp ve Wortel zijn / moghen met die ban de Eppe bergeleken Worden; de bovenſte / die om de ſteelen waſſen (bijfender aen de Beverunelle) zijn Beel dumier ende ſmal⸗ Ter : De bloemen komen ín krangkens boort / als Sijn De Krangkens ban be Wille, Det lacht is welrieckende klep=" ner dan het Bilſen· ſaedt / ſchern ende heet op de tange, Alle welcke epghentheden ín Get Bunium oock bevonden wor⸗ den / als blijckt upt De be —— van Diolcorides/ dig albus lupdt : Bunion, frobt p/ byenght Boort eenen vier⸗ kantighen fteel/ tamelijchen ſangh ende groot/ eenen vin⸗ gherdick: de bladeren, Die bp de wortel sja elijchen de Eppe feer woel; Ban De andere/Die omtrent het tfop waſſen / zijn Deel dunner ende ſmaller. De bloeme íe alg die van Dille: het laedt viecht wel / ende is kleyner dan Billen⸗ laedt· Weltke — nochtans in ſommige andere drutken ban Dioſtorides een weynighsken anders ghe⸗ leſen Wordt dan foo Wp bie nu voorgheſtelt hebben; - wines up beppen befte boecken hier in alleen Willen naez olghen. g Aerd. De wortelen ende het ſaedt ban deſe cruyden zin gheweldighlücken krachtigh om: te verdrooghen ende te verwarmen / ende Dat in den derden graed; ende zijn bovendien oock heel fijn ende Dun Ban deelen. q, Kracht ende Werckinghe. Bepde dele truyden doen Wateren fende verwecken de piſſe feet krat htighljck / ende genefen De dropvelpifje ende Lerftopthepdt der nieren ende blafen : fp ontvoen ende breken de ſteenen die in de blafe - eft nieren vaſt aen cen zijn / ende Drijven Die met klepne JJ— | Pan allerbe alfmen het voeder oft het af fiet fel Baer van den Branchen in een badſtove te drincken gheeft. SER De felve crupben Hoen De maendtftonden oock voort⸗ ín den 55 — mes Dteenbzeken Boor konfte ende kracht beg viers getrocken oft gediſtilleert/ —2 — acht zeeheren/ ende geel tacpe bochtighepdt ende righeydt upt den Hoof 7 : Mater van dele Het tweede Deel. om Be ſchemelinghe enbe duyſterheydt des ghelichts te — ende te Doen verdwijnen / ende t gheficht te ver⸗ zlaeren. Bet lay van deſe cruyden Wordt ghepreſen / ende Lan de Brouwer gebruyckt om De ſproeten / placken ende andere onſuyverheydt des aenlichts afte vaeghen ende wegh te nemen : eude maeckt de hupt klaer ende icoon, BELEVIOCEGHIS EL: DE naem Saxifraga oft Saxifragia, datis Steenbreke / ie ber? ſcheyden crupden toegeſt hꝛeben: ban De welcke fommige elders van ons met andere naemen beſchreven zim / als ie De Beronie/ bet Meum het Thalietrum / ende meer andere / Die nae haer ſteenbre⸗ Kende kracht Saxifraga toegbenaemt worden: ſommighe fullen ban ons bier/ende in’t Bijvoeghfel van t naebolgerde Capitelberbaelt worden ; Ban bier fuller wp eerft ſpreken van De ghene Die bloemen met kranskens Daghen. ú ê Hetgaende den Bevernaert / Die en is fo beet niet als De Bever⸗ nelie / ende is van blaveren De Eppe meer gelijck van De Pimpi⸗ nelle/die wp elders beſchꝛeven hebben. ' De Behernelle wordt ſomthdts Bipinella gebeten: fp wordt ghez bonden boo het Phellandrium Han Plinius / oft vaar De Natrix ban Den ſewen Plinius zin’t Enghelſch heet fp Smalt Saxifrage, Kondez Ietius houdtfe boor het Thalietrum bande ouders - ®en fteel ban vit ceupdt ís vond / Kael ende ol / met knoopen. De bloemen zijn wit. ’@ faedt ig dat van den Daucus ghelich/ heet ende fcherp als Carbijiae heeter ende fcherper. Ve wortel ig Die vân Den Wilden Daucus ghelijck / witachtig / maer beel Geeter ende fcherper. Veranderinghe. %engatnde dat ſommige ſegghen nae bet Zatnſch gedicht / dat defe Dteentrehe gheen hapt aen haere bladeren en beeft / foo betiwoht Lobel dat fp Dikwijls gebonden Wordt aen De binnenfte foe rupgh oft baprigh; ende daer · eretegen is De Pim⸗ pinelle ban bupten niet haprigh/ maer alleen alfmen die bladeren Breeckt / dan betoont fp eenighe hapzkens / als dracpkens ban DE Spinne · webben. zn ì ; Kleyne Bevernelle ban Dodoneus eertijdte beſchreven / is cert foorte ban Daâucussende deſe is bau ſteelen / bloemen / ſaedt ende wor s telen/ban ſmaeck ende reuck de voorbeſthreven Bevernelle gbelgek: alleen be bladeren zijn meer ende anders ghefneden/De bladeren van Pererfelie oft Wiide Eppe niet ongelijck. Dos wel deſe Lilepne als De eerfte foorte van Bebernelle wordt ban ſommighe Sion ghehee⸗ ten : andere maecken daer cen ſoorte Han Perrofelinum af; andere fienfe boor eenen Daucus aen : fommighe hooghduptſchen noemenſe Felde-moren. & Sreenbreke van Matthiolus, fn't Latijn Saxifraga Matthioli, oft Pfeudobunium Diofcoridis, ig een feer klepu gewas / omtrent een palme hoogh / den Verckens · VBenckel ban ghedaente ende bladers feer ohelijck/ vant datſe korter zijn / ende den rommen Venckel oft ie ban Marfilien ghelicker / met gljedracpde tackskens / met ijd-fcheuten Greener uptgheſprept pende Ban de ſelbe verwe ‚De Kroonkens zijn klepn/met witte bioemen / die ban de Dille ghelick / endet facdt korter eñ kleprer Dart Ands ſaedt / lietzütck ban fmacck/ ende een wepnigh fcherp. De wortelis dick / ende boven kranfachz tigh/ van marck dien banden Bergh Eppe niet ongbelijck / niet jangh / ende ghelijck een klepne Steck Kape / dicker dan haer kleps nighepdt is eyſſchende / ende goedt om eten. — Steenbreke van Matthiolus is in't voighende Bivoegbfel ſchneven. Groote Steenbreke oft Saxifraga magna batt ſommighe is de Zee joorcelepne. J E 5 f 5 Venzerfche Stcenbreke, in't Latin Saxifraga Veneta ; int Stas liaenſeh Vaide bona gheheeten; is ban ons boten Dermaent in't Bij⸗ fel van het Capitel van Libanotis. Defe heeft De bladers ban Den Coltandersoft ban de oprechte Peterſelie van Mace donien. ſaedt is ianghworpigh ende hoeckachtigh OP kroonkens groepende actijck Denckel,(nedt De wortel beeft eenen fpecerijachs tiglen veuck/ ende eenen foeten ſmaeck boven met eenen hapeigben Krans/ gelijck die banden Meum , Verandetinghe, Jude boftchen omtrent Bonnick gheleghen groept een dievgetjek crupdt / maer er; 7 Ootenrijckfche Steenbreke oft Satifraga Pannònica is ban €lufius befcheeven / endt is Veel klepner dan Verckens Venchel / ende heeft oock korter bladeren / ſcherp ban fmeech. De ſtee lkens zin eenen voet iangh / Dun / teer / gbeknoopt! met ſommighe klepne bladerkens berriert / op haer tfop Witte bloemkens in kroonkeng … L ban de Berckeng-Benchel upt Clulius } 5 Iraliaenfche Stechbreke , met ghedaente van Ferula, Lobet befchrehen/ende in't Latijn gebeten Saxifragia Ferulaëea Lralorum, Wordt omtveht dru voeten hoogt) met De bladers ban Ferula oft ®Venchel; maer de freclen sijn min oft luttel ghekrwopt / ende De blas ders burner ende Doncker groen : De witte bloemen groepen op kroonkens / die ban den Meum ghelijck ; waer af Dat een foorte ſchhnt te efen. Ve wortels zijn wit / met Den ſmatck ban De Pas pake. — Enghelfche Steenbreke, in't Latújn Saxifraga Anglicana facie Se- fel praten{is Monfpellien um, ts van Sodoncus in Get Capitel ban . ve Deemontaine bermaent / ende Dan ons in’s Bijvoegbfel van'e Het tienfte Boeck. 507 ſewe Capitclupt Lobel befehreben / ede Beemd d L t ] 8 ⸗ Gerten oet Latyn Saxifragia pratenfis. — axifranga is een ander ghewas / te weten Den Quendel / hogen — — Sarxpbragon oft peen ih he phagon Diofcosidis fchijnt de Zee Porcelepne teu 5 an bp — de —— en foo/enùe oock —— vn axifragiavan Candien ig De Agropaftinaca, ofte be ze —— —— befebreben. icsi sean. Ondertchil van de Steenbrcke ende Thalierrum, Sm dat R letius De Bevernelle boor het opꝛecht Thalietrum ban ne bide padt. L fou se bie ettelcke foorren ban Thahetrum upt Clues ius moghen berbacten: dan Die zjnallem’t Byboe ï — zjn t Byboeghſel van Chas erd, Kracht ende Werckingbe. °C fap bande bla deſe crupden fupbert alte onrepne wonden /Dacr in enn ce werck doen oock de ghewreven bladeren / daer op ghelept. Bet facdt ende oock de wortelen Lan Bebernelie zjn oock goedt — * pes ole oft ghefpannen heben; bie am nde Popelſye ſieck zijn; oft eeniat ï konten — zym / of gie koude langhdintende Se woꝛtel wort geconfijt acljckhmen de Endelooſe wortels Eryn- gium ghendemt / doet / om be mage te helpen teeren / ried fe berftercken ; ende ís goedt teghen de langhdurende kortſen / vers krompen leden/ende tegen De gheraecktheydt. _ De wortel ghedꝛooght / ghepoedert / ende met ſupcker ingenomen Ì is id ae be —— ende waterſucht. de ſelbe mortel gheknainot / Doet be ſpraecke / alg fe Be göpelfe OE Ek wederkomen. — vande Bevernelle alleen / oft met voijn bermenabt / wordt een water ghediſtilleert / ’t welck ín De boorftpde ghebzeke nut í F rfepde ghebreken ſeer nut ist e bladeren ende fte len ban Dit crupdt in water gheſoden / ende opt ſcham abelept / doͤen ghemackelyck piſſen / ende beefocten tolucke / ende alle pine ban De nieren. En HET XXII. CAP ETE LG Van Witte Steenbreeck ende Gulde Steenbreeck. 5 é Gheflacht. VVAA en ie gheen rrupdt wiens bloe⸗ men in een krangken voortkomen / ale be rrupoen die tot nu tee in Dit Hoeck van ons beſchzeuen zijn ghe⸗ Sulde Steenbreeck. TE on EVEEDEE CU egte een Duz so8 | ‚ weeft : ban ben naem Steenbreeck / bie fp met De Hoor: befrijgetben erupden oock ghemeyn heeft / is oorſaeck gez Weeft / Dat Wp daer af nu goedt vinden te handelen; midis daer bp noch ban een ander crupdt ſprekende / DAL ban fommighe Guide Dteenbzeech ghenoemt is. Ghedaente. 1. Witte Steenbreeck brenght voort ettelijke voude/aen de kanten gheſchaerde bladeren, Wat Witter oft geel-groener ende fachter dan Die ban Onderz abe oft Aerdtvepl/ elek bijfonder op cen eygen tamelit⸗ en langh / ruygh voetken oft freelfien ftaende: dan daer tuffehen fpeupten noch andere fieelkeng upt/die rond zijn / Dun ende teer / hoogher dan een ſpanne / hayrigh ende met wolachtighepdt bewaſſen: op be tfoppen van de welcke Waffen klepne vijfbladigle witte bloemhens, De wortel ſpreyt van haer Beele fatelinghen ter ſjden unt: dan nae bovenwacrts hanghen daer eeuighe ronde korenkens aen foe groot alg het Coriander-facdt/oft wat grooter, bitter achtigh van fmaechs ban verwe cengdeelg upt den purpu⸗ ren — ende eensdeels witachtigh: welche kuob⸗ belachtige korenkens / al is t ſaecke bat (p aen eñ tufichen pe Woztelen vaſt zijn / Worden nochtans Hoor Iet ſaedt ban dit crupdt ghehouden. Ë Ì 2, Gulve Dteendzeech ig be boorgacnde Witte Steens breek ban bladeren eenighſins gelijck : want Dit cruydt beeft oock rondarbtighe ende om de kanten gheſchaerde bladeren : De fieelieng zijn heel hort / niet langher Ban gen palme: op Wieng ghetachte tfopkeng Glepne bloem Eens voortkomen / met een goudt · ve. wighe geele verwe blinckenbde 1 nae welche volghen hlepne vonde bollekens oft huysliens / vervult met, klepn roodachtigh facdt/ die haer ſelpen ontluycken alst facdt rijp ig. Te wortel ig teer / Tanabe der acrden kruppende / ende Beele fteclhens uptwor pende. Sue Goteenbsecot; D NW, wle DA OEE en ONNA X NE DNO > Place. tf, Ditte Bteenbseech id te binden gaf f —— woe ſte ief rated, — landt als van — —— — Dan op lommighe plactfen waſt ſy hoogher/ende grooter bladerenselderg/. /end t wer/ ende en ſchiet foo hoogtes de blift fp Sl Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. ¶De Gulde Steenbreerk groept in ſommige brdetk⸗ aihtiade sd setiger marerachtigie, ouderloopende plaetien van Brꝛabandt ende — op ſandachti⸗ ucht baeren ma nd. se ede an ere Bindtmen De Witte Dteenbyehe met haer bloemen : nict langh vaer nae Berdrnoghen ende gergaen de fterlkens/midtfgaders de bladeren, latende nae haer de knobbelachtighe koꝛenkens omtrent De Wortelen: bie haeſt vergadert ende bewaert moeten wefen / anderg founen (p oock sergaen ende Do, Worden/ iae metter tijdt eel BEerDWjNEN: „oe, ra ’ — Guide Steenbꝛeke is óp haer befte met haer bloes men ende facdt in den Aprilende Jep. g Naem. 1: Dit Cerfie opemas wodt Van He nieu⸗ we Crupdtbefrhlijverg ootk Saxifraga oft Steenbreeck gheheeten : dan om dat Van Bevernelle ende Bevenaert te onderfchepden / voeghen ſy daer Den toenaem alba, dat ig Witte/ bp : ende ſoo is het in Brabandt bp den gemey⸗ nen man bekent met den naem Lan Witte Steenbrzeeck; in Dooghduprtfehlandt Weiſſe Steinbrech; in Wranchrijck Saxifrage blanche: —— — z. Det ander wordt van ſsmmige Saxifraga aurea ghe⸗ heeten / Dat ig Gulde Dreenbzeech ; m't Hoogbduptich Gulden Steinbach ; om Dat het den Witten Steenbzeeck van bladeren ghelijck ig / ende goudtgheele bloemkeng vogstbrengdt. € Aerd, Krachtende Werckinghe: 1, De korenkens oft knobbelachtige faepkens die omtrent De wortelen van Ditte Steenbreeck gevonden Worden, ende de bladeren ende de wortelen Van't ſelve rruydt / zijn Warm eñ droogh tot in Ben tweeden graed· — mMen ghebruyckt deſe ſaeykens om De ſmerten van de Blaſe ende Ban De Nieren te verſaeten ende wegh te nez men ; ende De fleenen Lande Blale aft Pieren te nuorfelen ende te ontdoen; De piffe te Doen ryſen ende ghemackelijck te doen voortkomen ; ende bovendien de droppel-zifie té ghehnefen. E 2. Gulden Steenbzeee en wordt nerghens in ghe⸗ brupekt ;ende wat kracht dat Het heeft ban eenige ſonder⸗ linghe liechte te gheneſen / ig ong noch tet tijdt onbekent/ aeughelten Dat het noch niet van temanden Onderlocht en is gheweeft. 5 BIIVOEGHSEL. D$ Gerfte ſoorte ban dit ghewas is van Lobel Saxifraga alba Chelidonites gljebeeten / miſſchien nac De ghelijckeniffe die fp met Chelidonium mifus oft Kleyne Souwe Heeft. Op waft geerne ep Droogben krytachtighen / klepachtighen/ favelachtighen/ ſteen⸗ athtighen / ende gheheel Dorren grond. Ende fp wordt gefacpt van Be klepne grepnkeng.oft (acpheng / die ban de Llepne Gouwe niet Ongelijk / dtemen aen haer wortels bindt hangende ende feex ſcherp tube bitter zijn. Op heetoock Saxifraga Romana. : — De Tweede oft Gulden Dteenbieke noemt den ſelben Tobet Saxifraga aurea Lichenis facie: ende ig ecn fourte ban Erjfinum, nag Di — ban Aldzovandus. Sy verſchilt ypehtang van de an⸗ Bere Geele Steenbreke , oft Saxifraga lutea; want dat en is anders niet Dan de Groote Dteenklaver. „ Andéregeflachten van Stécnbreke oyt Claſius, Lóbel ende andere; Seſe zijn bart ons bier bp gheſtelt / am de ghetijckentffe die (p var ——— an ius be en Defe Witre Steens Bieke alberbeft. 1. Ghefpickelde Salle bre Latijn Sanieula gure tata Gan (ommige gebheeten / Ban Cluliug Sanicula montana alcera, Dat is Tweede 2ergh-Hanikel . Defe heeft verle bladtren bijnat heel cond/op lange fleclkens ſtaende / aen de kanten ghebackelt jaer Deen fide groen / onder wat — ende ſeer © famens treckende Ban fmacch: Daer nae bolgeft De fleelen gerackt erde met ergelgcke bladeren bewa ſſen: op elck tackstken ffapwdrp oft bier. Bloemkens/ ban:renck De Baeghdom-bloemen gelijkende van bf wire lanerhens die ban binnẽ ats met ommige Bloedis gt elkens gheteer ent zijn : Daer nae bolgen twerboudige huws⸗ Kene/mer heel klépn fact facht berbait. De is bovenwaerts bjkants ſchubachtigh oft ſcheifer perd ern befel! — ermarckt bloept dit gewag Bt/ inde hos ben beel woegher · Dp wordt in Coftentick W ey(s Sanikel Des ten : andere noemenfe in’t Latijn Saxifraga Sabaudica; in Naten VmbilicusV eneris Septentrionalium. Anderehouden’t Boor een faors te vau Sedum; andere boot een Córyledón. Di ck is bijnae Die ſoorte ban Garyophyl ——— el Geum Alpinum noemt / daer —— bloemen dr felbe 3 — ej ie ban De boorgacnde/ende beeft fmalier —— An Aid rondom gheſchaert / oock vupgb / tſamentreckende ban k bere grafachtigben bleeckachtigh : de. — — op haer tfop in meer verdepit / met Dievgbelgche witte Bloems Het tweede Deel. bloemkens gheladen / die nochtans gheen fpickelen en hebben. De facbrjupskens ende’t facdt zijn oock als Die ban de voorgan: De foorte. Gp noemtſe Sanicule montane alterius (pecies ſecunda, Dat is mebefoorte ban De Tweede Bergh · Sanikel. Berah-Danikel mer ghekertelde langhe bladeren Wordt ſom⸗ tüdts ghebonden/ ende heet Sanicula montana fongifolia ſerrata. Sreenbreke met bulben ig oock een foorte ban deſe Danikel/ban Fabius Eolumna bermaent; ende is bp hem tweederlep : een met toortelen ban Terwe kozenen ; ende een met ſchelferachtighe oft ehubbachtigie wortelen / met vijf bladighe witte bloemen : Dan de laderen gelekt hp met Kupte-bladeren / ende houdt De eene Loor een medefoorte van Paronychia rutaceo folio,Die wp elders upt Los Hel bermaent hebben. Bp noemtfe Saxifraga bulbofa montana, oft pock Saxifraga bulbifera,om be greynkens Der wortelen als De Wit⸗ ; eke heeft. y/ —— ein van de ouders,ín’t Latijn Saxifragia iueSaxifraga an- tiquorum,fthijnt alleen met De oprechte Dteenbreke ban Dioſcori⸗ Des overeen te komen/feght Lobel. Zp beeft veele ende menighbulz digbe uprabefprepde tackgkens ban eenen boet langh / die Han Den el ghefjjclts De welcke onder ghewrongen ende ineen berwarret ffaen/waerdat fp hebben beel graffachtighe knoopkens / boort eupt cen klepne wortel / met futtel ſalelinghen / witz achtigh ban verwe / ende feer ghelückende die ban den geafachtigen “Holoftium. De bladerkensg ffaen twee te gader / langhworpigh ſmalachtigh / die bande Hiepkens oft eet ban De Thymbra van Pifa ín grootte ende ahedaente ghelijck / voortkomende upt De knoop Kens / aen vfachtighe ranckskens die klepn / haprachtigh / vecht ende uptabefprept zyn / dzaghende op iegtelijck tackskten een langh⸗ worpigh bloemken / eenighfins de Hepkens ghelijck / hebbende d'upterfte kanten oft boort met klepne tandekens ghekerft : waer nacdat bolght klepn/ vond / roodachtig} ſaedt. Deſe isin Italien beel heacht/ om dat fp foo beguaem ig om Den ſteen te breken. Ander Engelfche Steenbreke, ín’t Latijn Anglica Saxifraga,fegbt Lobel, forte Alfines minimum genas. vfchilt van De boor: gaende foorten met haet bloemen / Die beel Rlepnet zjn / wit achtigh / moſchachtigh / ghelutk oock de gheheele plante is : men ſeght dat De honden aen Dit crupdt berworghen / als noemt Dalefcampius Dat felbe Cynanchc. t ban de Dermontaine iffer cen ander Saxifraga Anglicana beſchre⸗ ven / Daer im t boor fel oock ban geſproken is. Ende Fabius — de Ere een Aline Saxifras chreben; Dan Die be achten ban NN : - Enehelfch Steen-doorfnijdende cruydt, in t Engbelfch Perchepier x /welcken naem met De the ende Darifragia à ober cen komt / is met beter reden elders befchreben:want “ foude. bat Wel boor een ſoorte ban Scandi moghen houden / «fegbt Lobel, die dit truydt eerſt beſchreven heeft / ende in't Latirt Perchepier Anglorum noemt : daerom ſalmen het Capitel bart JRaclde- Wervel moghen foscken/ende het Bijboegbfeldaer ban. „Groote Steenbreke van Matthiolus, in't Latijn Saxifraga magna … Marthioli & Italorum; ín't Stalfaenfch Safsifragra maggiore, waſt bart Ee, de beele klepne hardachtighe ende ac 1 trent eenen vinger dick zijn. De blaeers zijn Die bart ek / maer niet alleeven groot opgroepende. De vbloemkens t / bomtskomende upt bupskens die van dert Ocymoïdes ũhelick: nae de welcke Dat bol klepn ronde achtigh facùt / ree Matthiolus fraep even heeft. De Wortel is foo baft ftaende tuſſchen De 2 en / Datmen Die nauwe kan en. Defep is Italiaenen feet veel geacht ende ghepreſen / om den ſteen te bre ende upttedrijben: 5 Als Dioſcoꝛides feb: * / ende den Epichymum 3 De welcke in wijn gheſo⸗ Denende ghedroncken / helpt terſtondt De gene Die de kortſe heben, De felfor ie oock t de -piffe/ ende fils ier Bien ooh seat be een inde Bie ee erts be Steenbreke van Beyerland, bän Cametarius Saxitage Basaric / heeft eenighe met De lem ekban acus — — / wit/fraep om fien/ De len ban fhinima bes bp Derona gheleghen / heb⸗ ene eſthu ende ſpleten van de \ Hettienfte Boeck. HET XXIIL CAPITEL 509 Van Verckens-Venckel oft Peucedanum ‘Ghedaente. bf ge ved beeft dunne gheknoopte ende ín lez dekens berdeplde ſteelkens / dichwijls anderhalven voet hoogh op ſchietende. De bladeren zijn Veel grooter ende dichter Dan Die van Venchel / wiens deelen oft ſnip⸗ peling hen bijſonder taen zijn/ dun / langhworpigh / de bladeren ban den Pijnboom eenighlins gheljcũ ſchyj⸗ nende te welen. Opt tlop ban de ſteellens komen ronde kranskens voort / met iere gheele bloemlieug . Det faedt is langbworpigh / dun / ende niet ghelijvigh. De Wortel ig tamelijcken dick/ van bupten ſwartachtigh / van binnen Wat Witter: bol faps/ Geel diep / iar fomtijdts wel bp de Dap voeten ander D'aerde lintkende; ende brenght aen haer opperfte langhs der aerden veel haprs voort (gelijck De wortelen ban Libanotiveg/waer af bier voor gheſchre⸗ ven ís daer tuſſchen de ftec{en ende bladeren groepen. Dele Wortel gheguetft/ ghefneden oft ghekerft zijnde geeft van „Haer een gheel ſwaerrieckende fap oft traen / Die terftont Dick ende dzoogh wordt/ ende Hau verwe / ende infgelijcks pock Van fierchhepdt van veuch ende van ſmaeck / het lolfer ſeer nae bp fchijnt te komen. Eer Wijlen datnien tap van dele wortel vergacrt/feaht Diofcorides / foo komt daer venen feer (waeren douw van / die de bijftaenderg/ende in fondertjept Die delen traen vergaderen / een Draepinge Des hoofts ende eenen grooten hooft-Aveer acnbrenght/ ’ten zp dat fp eerfrelijck huu neufgaten ende het gantſche hooft wel met olie van Koo⸗ fen befmeeren ende dverſtrcken. Gperekens-Spenctef oft Peucedanum · PAN Ais bit fap upt de wortel ghevloeyt heeft / dan is de Wortel voorts Heel onnitt ende nerghens toe beguacm. _ _ FBen Hergaert upt de fteelen ban dit ghewag inſgelijcks dock een fap / alfmen pleegh te Doen Upt de woztelen van FRandragora ; maer Dit is heel flapper ende onftercher van krachten dan den voorſeyden traen Die upt de wortel hoet 5 ende bovendien ſos verdwijnen oft Lervlí achten veel ges Dan. die Ban het ander: : Dui ‘ $ro Cruydt-Boeck Re tijdt wordt dit fap heel onfterck ende krachteloos ende nergheus toe nut ; Daer Get voorgaende fap altijdt ict ban fijn krachten pleegt te behouden. Bebalen de Door (epde twee lappen Wozter oock ſom⸗ tijdts cenen traen gevonden rondom De ſteelen ende bp ve wortelen van dit ghewag baft hanghende / Die leer dick ín cen ghedrongen is/ ende de keernen oft droppelen bau Ptevoock eenighlins ghelijck / ſo Diofrorideg ichrijft. Veranderinghe: Op ſommige plaetſen krugbt Dit rrupdt Dichter bp een ſtaende bladeren/ ende de kranffen ban De bloemen zijn fmaller op ander plactfen heeft Iet ijdele ende wijder an cen ftaende bladeren; van de welcke ele bijfouder deel oft ſnippelinge langhworpigh is ende ſmal⸗ fer; ende De bloemkranfte is breeder ende Wijder uptghe⸗ ſpreydt. * Platte, Verckens· Venckel waſt op berghachtighe lactfen / dicko hls oock in vet landt / ende dat Wel ter fonnen ſiaet Men bindt Get in Italien / Aanguedock/ Booghduptfehlandt / ende oock in meer andere landou⸗ wen ; als is het landt Sardonia gheheeten ende Dames thrace ín Griechenlandt ende Aen. € Tijd. Dit crupdt bloept in de hoben ban Heder⸗ Yandt ende ban hᷣooghduytſchlandt gemepnlijct omtrent De Bopmaendt : dan het vijp faedt Wordt vergadert in De Ooybftmaendt ende Deptember. De wortel blijft deg winters over/ ende brenght alle iaer nieuwe bladeren ende feheuten Voort. : Naem. ®e Crupdtbemíinners ban Brabandt noe⸗ men Dit cruuydt gemeynljck Verckens · Venckelzde Hooghe duytfthen Haarſirang / Schwebelwurrzel / Sewfenckel;de Ita⸗ ffaenen Pencedano / Ende de Franfoplen Peucedanne; de Spaegniaerts Herbamm, Ervarnm oft Tervarnm; oock Rabo ò Fe⸗ wicho de pnerco ; De Engelfche Horeſtrange: in't Grietks heet het Peucedanos TievzidrG- 3 in’t Latijn inſghelücks oock Peucedanos , Peucedanus, Peucedatium ende Pinaftellum. Meeſt alle de Apotehiers/ ende oock Den ghemepnen man Kennen dat met den naem Feeniculum porcinum ; Dat ig Perrheng-Penckel. Sommighe noemen het int Griecks Agrion A'ypuov ende Agriophyllon A'ypisovaaor;alfmen onder De baftaert-naemen vint: be Propheten ende Waerſeggers ban Gyiechenlandt noemden Het int Griecks Agathos Demon A'yebòs Aaluors in’t Latijn Bonus Genius ; oat 18 Goeden Enghel oft Gheeft. Oorfaecke des naems. Den oorfprongh ban den ghe⸗ mepnen Griechfchen s ende den Latyn⸗ fchen Pinaftellum, komt van het woordt Tevxù Peuce; om bat de bladeren van dit ghewag den Pijnboom eenigh⸗ fing van ghedaente ghelijch zin ; die int Grietks Peuce ghenoemt Wordt/in’t Latijn Pinus. ì g Acrd. Det fap oft den traen bie van Dit cruydt bloept/viemen in't G Opos 0're- pleegh te noemen/ ie verdrooghen den derden graed. De wortel en verwarmt foo leer niet / maer verdrooght krachtighlijck ; ende daerom wordt fp ghehonden Boor Verwarmende in Den tweeden graed heel belkementlijck / ende verdrooghende in’t beghinſel ban den Derden/ als Galenus betupght. g Kracht ende Werckinghe, Defen traen ft fap van Percheng-Venchel met edict ende olfe Van Goofen verz menght / ende Van bupten ghebrupckt/oft Daer mede ghe⸗ ſtrelen / is feer nut ( nae het ſchriſven ban Diolcorides om de naevolg —— ghenelen; naementlijck de ſi / de ralende liechte/ De draepinghe ende hoofdts / de Vallende fiechte/ ſwaere bekomm, ende —* komt leer te bate de brouwen Die Gan felven gheval- —— — ——— — — Tindtse Bapebe Bedhee En SE tap tan Bevern kolen goeder en each em, —— de ende verwarmende Van aerd/felfgin - mberti Dodonæi. Daer bau te doen tengaen: t id Boet Get oock met olie an oofen daer in ghedzuypt. ) N andere freien dit fclbe fap in de holligheden ban de qua⸗ De bedorven ende verrotte tanden/ om De pine Daer van, te berfoeten. ze Dit Lap met een mor ep ingenomen oft gedronthen / is leer goet tegen den hoeft/ kortigheydt oft engigheyt ay de boa ft/ende het ongemackeljck ende moepelijck here Baelen des adems: fn der felber poeghen ghebrupcht is oock feer goedt-onr de rommelinghe ende krimpinghe in De darmen te ghenefen/ende alle opblalinghen ende Winde achtigheden te verdryven⸗ pie ban ditkheydt / grovigheydt oft taepighepdt der vochtigheden haeren oorꝛſprongh hebe ben/ fchzyft den ſelven Galenus. À Bovendien foo is Dit fap beguaem om ben buyck week te maecken/ende cenen ſachten kamergangh te doen krij⸗ gien 5 ende iaeght Daer Doo, af de tacpe koude fluymen / ende de heete geele colevijche varhtigheden. _ Bet felve vermindert de overvloedighlijtk Waffende IPilte/ te weten dooz fijn fnijbende / verteerende ende alle dicke boehtigteden Dunmaetkende kracht. ‚ Dit fap woꝛdt oock Hoop Leer krac htigh gehouden boor Be Houwen die Gan hinde ſwaer zijns want het maeckt feer lichten ende veerdigen aerbepdt/opent Demoeder/ende faeaht af de frcondine oft naegheboorte / ende De doode vruchten, > Ansen Om de inerte ende Weedom Her Nieren ende Lan He Blale te berfoeten/ wordt dit fap oock Leer nuttelijck gez droncken; ende het Doet gock Water maecken. … De wortel van Verckens WVenckel is tot alle De ſelve gebreken oock feer hut: dau ſy is veel flapper ende onſtert⸗ ker Ban krachten dan het fap. De ſelve ghedꝛooght ef tot poeder oft meel gebroght / ende gebruyckt / ſunvert de Hers vuylde fweeringhen ent quade zeeren ende oude Wenders ende/ foo Galenus daer noch meer toe ſeght / is ſeer goedt om het vleeſch in de Wonden / opene gaten ende zeeren te doen waſſen / ende om de oude wonden toe te heelen ende met lijckteeckenen te bedecken / daer ín gheſtroyt zijnde. Tſelve meel van deſe Wortel treckt ſeer haeſt af eñ Doet ſchepden alle quade berbupide ſchelferinghen van eemgh geauetft oft bedorven gebeente; ef geneeſt dan de wonden. Men menght defe wortel/ tot poeder oft meel zinde / als boor fept is / by allerhande reroenen/ plaeftêren ende diergelijcke ſalven Diemen bereydt tot verwerminge ——— renee fe q Verkiefinghe. %engaende het fap ban dele Verckens · DPenckel/ oft Peucedanus, foo is het befie boven alle (nae het fegghen van Dioſtorides *t ghenedat upt de landen —— ende Samothrace ghebroght wordt ; t welck waer van reuck is / rolarhtigh ban verwe / ende branden⸗ De oft ſcherp ende bijtende Lan ſmaeck. Maer om De wortelen te verkielen / ſeght den ſelven Dios ſtorides / lalmen beft doen / midts die nemende ter wijlen ſy noch berfch zijns ende gheenling vermeluwet / oft do oudt hendt te leer gherimpelt oft doorboort / maer va ende Hol reutks. 7 s : BIILVOEGHSE EE. Erekeng-Denchel is een ſoorte ban Ferula / waer af de wortel — JV— —— het ſtanck heeft/ende daerom den naem P eucedanum boert. wor⸗ tel ig van binnen ‚ Boden aen de tfopven bande ſtee⸗ Deel brꝛuyne bladers / ghelick de breeder / langher / maer Venchkel / d tweema⸗ niet (oo dick als Die ban De F Hg rpl gerda mar eer — Ì . Be Nederlanders pleghen Dat gock Hayrftranghe ende Verckens-fteert te noemen; ende de Frau⸗ Ela Vak Veneman —— taliaenfch Verckens-Venckel ig ín alte fijn de i groo⸗ gate park Welk gede oL iab op beus van Lozetre ende Vomanie ; ende ig in't Latijn Pcucedanumr maius Italicum Ooftenrijckfch Verckens-Venckel ús n € 5 ende Pencedanaa Pannönicum —————— eñ izen / aldaer in de ende ſomtüdts «De woꝛtel is eenen Dupri Dich / aft wat dufner/fomtijdee oock veel Dicker / langh / met een dicke ſchorſſe bedecht/ die (omtijdte witacbtigh / ſointudts lele rd d is eerft De Paftinaken gbelijtkende/ daer nae war EN cd ì 4 e haxrigh: daer ten alg Die ban ober ersten Oe Hert tweede Deel. ſteel / auderhalben boet hoogh / rond / teer / in beele tacken berderlt; Baer op Waffen kranskens ban witte bloemen: t ſaedt ie kort ende Dickachtigh / twee op een / als meeft itn alle De foorren ban krans Draghende crupden ghebeurt/ aſchverwigh van fmaeck wat bitters ——— ende fcherp. Dit —— t ſchynt / is niet ſter berfcheps ban de Tweede Saxifraga ban Matthiolus / ín't Latijn Sax Be fecunda Matthiol: ; ende De Ooftenrijckfche Steenbreke , oft Saxifraga Pannonica ig Daer een medefoorte ban. Plaetfe. Berckeng-Benckel en is hier te lande nerghens te binz den / dan in De hoven ban fommighe crupdtbeminners. Wer waft in : landt Dardonias uiet in Darvinia/als fommig! he mepnen, Naem, Sommigenoemen Dit gewas oock Sratana; in't Boogh Schwebelwurtz , alg ofmen Swavel-cruydt oft pet rd worel fepdes om Dat de wortel foo feer nae den Solfer rieckt; int fops Peucedanon int Enghelſch Sulfurworr. Apus rĩeius noemtſe Pinaſtella· Aerd, Kracht cade Nen nae ions ref t 0e ende Get crupdt u Beeckens-Venckel jen e een Krac we. fap Wordt tot dꝛancken — met bitter Noten / oft oft warm bꝛoot ende — Galenus! is goedt teghen de van de loo ſe ende boeft / Die upt.grobe ende taepe bochs —2* voortskomen / niet alleen inghenomen / maer oock upto —— ghebruptkt / ende boor Den. neũſe gheho her ende tcrupdt worden om haeten quaden ireutk te min ghehe; De ee e wortel / eght Dioſcorides / wordt met een mes gheſne⸗ Den; en E tfap ——— — de quetfurelaopt)wordt in de ſchadũwe gez droogbt : want in de berblieghet het — — ende verlieſt fön kracht. Met braden wordt de wortel krachte loo — —— is ſeer goedt gedronchen, tegen de arte ban de blaſe ende treckinghe oft ſparminghe van de lendenen Plinius fehuferbae bet fap ban eileen in alle de voor ſepde ghebieken meeſt alleen ghebrupekt wordt ; dan fomtijdte oock met Amandelen ende hon in fonderhepdt alimen dat binnen Den ljbe ghebruyt ken wi CT ſelve ſe face get op. ——— der Larsen —— — — is van ——— foo 5 stelde bt —— — — pe ee mea D em Aieechelek ken fweeten : inbe —— woꝛdt ghelooft ſterckelck upt het hoofde te trecken HET XXIV,-CAP TTE L Van Angelica. Gheflachten, — 5 je gheflachten ban Angelica en zin epghentlijck maet tweederhande; te Weten/ de Groote oft Tanune An- _gelica ; ende De Kleyne / Diemen Wilde Angelica noemt: maer behalen deſe twee hebben ſommighe —* een au⸗ Ber medefoorte van de Wilde Angelica bie fp der elica noemen. hedaente, 1, De Gꝛoote oft Gaume Nrgelica tent pe hen / effen ende kaelen maer geknoopten _ ende — eel / die van binnen hol is / ende De ——— foo dick wordt alg eenen arm Ban een man / ende oock weleen mang le ee — iae nach hoogher. De bladeren zijn ſeer groot —— 74 = ín veele — —— ede eau eel v — bꝛeede deelen gemaecht/ die — de kanten ende ghelchaert. —— bꝛeedt; de witachtigh: et ſaedt ig Wat —— —— —— —— De — is — groot ende dick / Ban binnen Witter Dan Ban buyten / leer goedt ende kde: pede gan vld oel ie weegs nae de ſpecerie : u vet olieachtigh oft ———— is — m de bladeren enbe kn Van bit ot hewas noteer: 2. A. De Wilde Angelica ig de Di Carme tu alles — Ban gedaente ghelijck ; — alle * deelen reutk ieyner dan die. De ooch Deel — ende —— — ende — — een EE vermaent / di EEE be Eel ——— bie n * dende Be gia dl / Dat ude il — bees gan Angelica Die wp Archan⸗ —* * ————— reuck: welcken Het tienſte Boeck. Szoote — * Cen An Ndctieg., st EN ___ fehepden. Den iin sia Nrchangelica oft Spater- eN ngelica. ej ZEN gelica foemen. Defe Arthangelica is aengaende de grootte van bladeren niet kleyner dan de Tanime / maer ús pe seerde apk * is De enchele ld yion /zijn meer int ghetal/ ende Dichter een waffende/ in en b ae is Dick $ fomtíjd tt i erdeplt/ tatkt: waut upt eltk lidt oft Anoopken komen bie oft bier uptfprupt{elen ban bladeren voort: Haerem is Dit crupdt Van alle kanten met Geel verſcheyden kranſſen van (anger cube bieher bas bar bek De dan ft becbne ; n amme pne Angelica. De wortel is langh / diep ín d aerde finchende/ Witar ban bere / níet rieckende / noch⸗ tans dan de oft Et inumerg heel kleynen ende qualijck q Place. í, Tamme Angelica en roept Bier te lande nergens dan ín de hozen: dan ————— waſt ſy van it wildt; alg in Porwegen/ ende in het Ep⸗ Tandt t aen den Noozden een teid 3. Da ende btige oft broeckachtighe plaetſen van nr ende Jean: voegb⸗ In De Wortel foo Wel ban Be Wilde als ban De Tamme Angelica vergaet deg wi D fact vijp gewozden is: t welch lijtk gebeurt het tweede oft (eer felden bet derde taer nae dat Het ghefacpt is q Naem. 1. Bet Eerfie ban defe op trupden wordt Cruyde-Boeck Rembert Dodonzt. in meer bladeren verbreydt oft ghe⸗ / mibtfgaderg De - die in bit gewag. war he niercke⸗ / ig berwarmende ende verdroogende i khen ofhet ban en tweeden graed / of in't beobin an Dan men gelica oft Archangelica waft a bochte zen út int Lattjn Angelicà gheheeten / oft Angelica … — ies faiua, dat is Groote Angelica ende Eanume Angeùea / om datſe fomtijdts in De hoven ghe⸗ facpt wordt ; dan [p is alfoo wilt als de Kleyne / die ghemepnlijck Wilde Angelica gheheeten wordt; want ſy — oock ober ai ban elfs inſt Wildt Voort te komen/ oo wel alsde Riepne: Fn Hooghduytſchlandt noemate mente Angeliek / oft Beuſwurtz / oft oock Oes Heylighen Geis wurtzel/ foo Leonarthus Fuchſius betuyght: in Pederlandt heetle anders niet Dan Angelica zende in Prauchrijck van ghelycken oock Angelie oft Ange= lieque: * — Det is / foo het fchijnt/ cen ſoorte ban Silphion zígsv oft Lafetpitium; ín dien het opzecht Laferpitium ſelve niet enig. Want allmett dit crupdt verghelyckt ende te [az men brenght met het ghene dat Thesphraſtus ín a 6, boeck in’t langhe ban het Silphiort oft Laferpiium gefthgez en heeft / foo falmen haefteljch bevinden / dat dele onfe Groote Angelica daer mede in alles ſeer Wel ober eeu komt: want de Wortel is dick / nae bobenwaerts als genen dieken knobbel oft kudſe geſwollen oft uptpuplende; ben ſteel ig foo groot alg Dien ban de Ferula/ goedt ont Peten/als wp voorſeyt hebben j den Welrken oock Here gaet nae dat het facbt rijp geworden ís: het bladt is ghe⸗ depit ende ín veelen ghelneden / als De bladeren van Eppe/ - maer is nochtang Beel grooter: Get ſaedt Wordt Lan den windt haeſt ende liehteljek wegh ghevoert / ende is breedt ende hafachtigh ? Ban het welcke dit cruydt ſy ſelven Wez Derom Hernieuwt ende vermenighvuldight: bovendien foo waſt het feer gheerne op bofchachtighe laetſen. Alle welcke epgentheden den Dilphium oft Laſerpitium toes ghefchreven worden / als wp im het zé. nacvolghende Caz pitel wijder betoonen fullen: Boorts foo ghedenckt mp „pock dat ick hier voormaels Ban Ben widtberoemden hoeogh-aheleerden Jacobus Antonius Cortufug upt Paz doa ontfanabhen hebbe een Later oft Cap van Dilsbium/ dat ban reuck ende verwe het fap upt de gefneden oft ghe⸗ ‘Kerfde Wortelen Ban Angelica Bloepende heel ghelijck Was: (ulcks dat ick Daer upt oock in mijn gheboelen ver⸗ ftercht ende beveftight worde / te eter Dat de Angelica anders niet en is Ban Het Silphium oft Laſerpitium gan de uders. 2 ®e Rleyne oft tweede foorte heet int Latijn Ans gelica minor; oft Angelica filueftris , dat is Blepne Angelie ta oft Wilde Augelita; hoe Wel ſy niet Wilder en ig dan de Groote /alg voorſeyt ig, Dan oft deſe (ooyte ban Ans rat lele gjekwas zp dat van Theonhra ſtus Magu- aris Meyúdapss int Griecks geheeten Wordt/ende in't Las tijn oock met den ſelven naem bekent ie/te Weten de twee⸗ De foorte ban Laſerpituim / dat laten Wp een ieder noch wat overwegbensende neerftelijcher onderfoetken. 3. De Derde ende minft bekende ſoorte van Angelica) is van Matt hiolus ende Geſnerus met naem Han Ange- lica aquatica permaent gheweeſt / dat is Water-Angelicar dap Wp ghevenfe den naem Archangelica. Dpis fonder twüffel cen wilde medeſoorzte Ban defe crupden. q Aerd, Pe wogtel van Angelica / in fonderhepdt gan de Tamme / Die meeftendeel iae alleen ghebrupckt _g_Kracht ende Werckinghe; Dele woꝛtel van Ange⸗ lira opent / ontdoet / maeckt dun / verteert / doet (weeten/ wederſtaet aller vergift / ende gheneeſt alle peſti ende befmettelijche ſieckten / al in tidts gebruyt kt· poeder Ban — Wortel —— er * * ⸗ rege ke ee thê:oft indien de kortſe krach⸗ Ban Ca: wePnighshen edicks: met. „Spie ooch (eer goedt om de taeye ende rauwe v igheden tot cij ) Be — ennen Dese gleden / Die in de borft ende in de zijn ende vaſt blijven / ij 8 J Het tweede Deel. fen ende los worden / ende bequaem om upt ghefpogen te worden. pe den Goudtfe oock leer goet orn de Lever ende de Milte teopenen / ende ban berftopthepdt te lofjen ; ende om De lang achter-blijvende maendtftonden Lan de ionghe maegijden ten voorſchijn te doen komen/ende te berwerz Ken; ende om De naegtjeboorten upt te Drijben. wen wijn daer defe wortel in gheſoden is gheweeft te drincken ghegheven / is goedt teghen DE buperinghen/ fchuddinahen ende beingten Lan de kortſen Andet ghebruyck. Sommighe willen oock verleke⸗ ren/dat deſe wortelen ſeer goet ende krachtigh zijn om alle tooberijen / belefinghen ende vervloetrking hen ban quade menfchen te beletten/ —— die over ons drꝛaeght / ghe⸗ ijck Fuchfiug verhaelt. E — — ende Jiſlandt weten noch meer nuttigheydt upt Dit truydt te rapen; Want fp nemen De fteelen daer van / ende trecken De buptenfte ſteelen af/ ende etenfe ín plaetfe van ander ſpijſe want ſy leer goedt ban ſmaeck zijn/ ende de Tonghe / byſonder van de hon⸗ gherighe menfchen / ſeer aenghenaem;t welck ick ver⸗ ftaen hebbe ban gheloof-weerdiahe lieden / diefe in De Nooꝛdtſche landen dooz honghers noot ghedreven zijnde eten hebben. geo eee Allſoo Wel de Tweede ale de Derde fborte ban Angelica / dat ig De twee Wilde loorten van Angelita/ worden bijnae Loor onnut ghehouden/ immers fp en worden nerghens toe ghebrupelit : ende de Tamme oft de groote ſoorte is bijnae alleen ghebru ckelijck. Oork alfmen de wortelen vande Eerſte ende oprechte Angelica vergaderen will om te ghebzuprken / moetmen Be lele upt Der aerden trecken in het fwecde iaer nae Dat fp ghefaept zijn gheweeſt / in’t beghinlel van het LOOrfaer/ eer dat ſy ftcelen beghinnen te krijgen; want alg de ſteelen uptaheſproten zijn / Ban Worden de Wortelen Hoog / üdel / onnit / ende hrachteloog, BIIVOEGHSEL: mmige trupdtbeſthrivers hebben De Angelica boor bet Spon⸗ bebe id eneen De Tamme Spondylium ſati- um, ende De Wilde Spondylium Glueftre: andere noemen de Tam: me in't Latin Smyrnium ende Coftus niger. De Wilde wordt ſom⸗ tijdts Phellandrium Plinij gheheeten. De Archangelica is ban Ae Noordweeghfche Angelica glebeetensin’t Walſch Angelic de Nor- * wegen : hoe wel dat Bodoneus oock vermaent / dat de andere Ans - lica in Norweghen beel ghebrirpekt wordt. 4 4 nn —— Angelica Die heeft ghemepnlijck een ſcer groote dicke wortel / boven ſomtüdts feet knobbelachtigh ; ſultks bat fommigte de felbe De waerte ban Dyp pondt Gebben (ien krü⸗ en: fp hebben beeleafhanghende ſaſe linghen in D'aerde loopen: Be / binten twít / bupten beupn. Den ſteelſchhnt De Peterſelit van zeuck bijnae te ghelijcken; ende op top erſte Dat de fteelen waſ⸗ fen dunne bliefen oft blinmen/ aheljek klepne opghebiaſen ſacks⸗ eng; Daer upt Auppen ronde keóonen ghelijck aen De Denchel oft aen De Bof-Paftinake / met oft blecche bloemen : t faedt is —— — ende witachtigh. De bladers zijn die ban De Eppe ft Smyrnium ghelgek / ban berwe bleeck-groen ende facht, De Wortel iet feer welrieckende / eñ ſtherp ban fmáccks. Veranderinge Dez fe Tamme Angelica blijft fomtidte im de hoven heel klepn : waer âf de woztel eenen lieflijcken reuck Heeft; de onder fte bladers ende De fielen bp de wortel zjn brupn rood / in't opperfte groenachtigh vond; anders is fp de boorgaehde heel ghelijck / at en Wordt fp miet boogber dan dep boeten. Sp ot in 5 Voegoduptſch niet alleen Heyligen Geiſts wurtz, matr oock Engel wurtz, toile Angelica walt (elden im de boden. De wortel fe fafels athtigh / ende veel orfterchêr ban veuck ; maer haeren ſmaeck en is niet onliefjck / bin ants Dien ban De Paftinake ghelhek. De Bladers zijn oock min ban ghetaeie ende min ghektoven. De kroan⸗ Kens oft bloemen zijn witter. Befe Wilde Angelica wozdt ban Cas meratius Angelica filueftris montana oft Bergh · Angelica gebetten/. tot onderfchept ban de andere Wilde Angelica, Die in De hoven al te beel waft / ende de andere crupden aldaer berdruckt / ban denlel⸗ Ben Strentzeleft Gierfick in’t Boogbduptfci gheteeten. Er jk Archangeüca / fegbt Lobel / heeft grooter ende ffijber bladers - Ban de Tamme; de welcke doncker-graen zijn! endt op d'aer⸗ Be uptgbefprepdt / Op —— fide — —— auw gheverwt / in't — bloemen sir geelachtign./ groep k C het Dat Harde Tamme Angelia ghefijch/ — * — tab, ‚ Fut Nederlandt o — — Archangelica mer dobbel uytgheſpteyae kroonkens is ban woꝛ⸗ ren De niet telen ende mabelfjck, ſeght Lobel : dan fp Heeft eenen wijden 1 epben dobbelen krans Van bloemen Ende faedt/ gheljck De Dti has) Citutaria met Bjecde Bladeren, Het tienfte Boeck. ziz Atchangelica met witte bloemen, in't Latijn Archangelica flore albo, ig ten foorte ban Lamium/ bp de gbeflachten ban ®Voove Des * — — Archangelica gantfch onzbetijck. _Archangelica quorymdam ig het Wal-crupdt : D*fe cr nerghens EN abelijckende. bes p hege Angelica Canadenfis is cen ghewas dat in Canadaoft Franſch Indien deel groept; wiens facdt onſe ghemepne Angelicas-facbt eel gheliijckende ban Petrus hond us ghefacpt zhnde / doch onder reuck oft fmaetk / bladeren Hoort ghebꝛoght beeft als Die ban onfe Wilde Daftinaken; enderdaer nac andere Bladeren ats Die ban onfe Angelica 1 oft beter als die ban Geeraerdte- trupòdt. De wortel ig Dick / ſonder veuck Nochtans ſeghtmen — landt veel gheacht wordt : doch waerom / fs ons noch „Oeffeninghe. Angelica tilt wel in ghebouwde aerde gheſaept woꝛ den / dickwyls glefupbert/ ende maantje befproept * Aerd, Kracht ende Werckinghe. °C facdt ban Angelica ghe⸗ Droncken/ iaeght af Door Den kamergangh De kouwe tacpe fuupmen ende is midts Dien feèr goedt den genen Bie kort ban adem ende op de boeft jm, als wp tensdeels boorghefent hebben) ende Die eenige ballende fieckte hebben/ende diefgdelijcks De brouwen die ban’tops ag ze * moeders F zijn. é k … C felbe faedt is oock goedt tegen be weeckighendt / ende atie berkoudthepdt ende verſtoptheydt / ende teghen de veronderde geelfucht. Cot de ſelbe ghebreken dienen de wortelen oock feer wel. C ſaedt gheroken / maeckt de ſlaperachtighe menſchen wacker; ende met olie bermeriaht / is goedt teghen De phne ende groote raſer⸗ ne it hoofdt / daer op gheſtreken. T felbe ſaedt ban Angelica / met Kupte ghewreven / belet den voortgangh ban dequade inetende fweerinaben oft zeerigheden. © fap dat upt De groene bloemen van Angelica geverft is/wordt feer nuttelijck in de Draghende oft fweerende ooren ghedaen. 7 De wortel ban Angelica ſchoon gheſchr apt / ende in de fiftelen oft loopende gaten ghefteken/ berteert ende neemt af de herde kanten ban de felbe. Als iemandt teghenwoordigh de haeſtighe ſieckte heeft soft verge⸗ ven is / ſoo ſal bp‚terftondt ban deſe wortel gbhepocdett een bies rendeel loots s winters met wijn / ende ’s fomers met toafe-water drincken / ende Daer mede wel ghedeckt liggen / tot dat bp wel weet beeft och ſthꝛhftmen de Angelica toe / dat de bladeren Daer af met Kupteende honig vermenght / ſeer goedt ghelept In dp de betert ban beriwoede honden / ende ban fanghen/ natren/ oft advers/ alfz men terffont nae Datmen ghebeten i8/wijn drinckt daer De wortelen oft bladeren ban Angelica in gheſoden zjn. De woꝛtel ban Angelica is fee goedt om het aberonnen bloedt te ontdoen : fp heelt De inwendige zeeren Des lichaems / lercut de mage maecht tuft om cten/ ende verquickt het herte. De ſelve woꝛtel een bierendeelloots (waer ingegeven met witten wijn / is feergoet in de kinder pockskens. Gen Wierendeel loots van't poeder ban Defe Wortel ig goet in alt ghene daer de T heviakel irt gbebefight wordt. ' Be wortel gheknauwt ende in holle tanden gheſteken / verſoet den tandt ſweer / ende maeckt feer goeden adem ; tac fp verdupſtert den flanck ban loock ende aiupn / Dienten te voren ghegheten heekt / ende bencemt den quaden reutk ban ben adem. In tijden ban pefte lieden (ommige deſe wortel in edick / ende riecz kenſe dickwils. Het ſaedt heeft De ſelbe kracht / in ſonderhept in alle verſthe quet⸗ ſuren ende oude wonden / in water gheſoden ende Daer mede geſpoelt ende De Warten reyn ghemaeckt. — Bet ghediſtilleert water bant de ſelpe wortelen is goedt in alle de vodꝛrſeyde ghebꝛeken / ni tijde ban pete / ende heete fiechten / teghen De kranck ſinnigheydt / nemende een half Dievendeel loots ban defe tortel/ met een vierendeel loots Thetiakels / eñ bermengende’t felz be met bier onten Dan dit Water ; ende Daer door wordt den keancz ken — ſwtetende. ———— C ſelve ghediſtilleert water ín de ooren ghegoten oft ghedruvpt / gheneeſt de (merte ban De ſelder op de ooghen gheſtreken / gheneeſt de ſchemelinghe: bet gheneeſt de diepe wonden; want het fupdert die / ende Doet Daer Bleefch fn groepen . Bet fap van De wortel ende Get 7 poeder doet oock ’t feloe. : 7 Bet ſelpe warer oft fap met eer doecksken op Be heupgichte ghe⸗ Tept/ende op andere Áeectnachtigbe qualen / gheneeſt Die : want Iet — grove tacpe vochtighe gheden Die in De leden ſchuplen. < de Angelica ie alie man im Enghetandt bekent / ſeght Los bel; waer dat fp die gheerne gljebzupeken in ſammighe faufen ende, Hp de fpófe ; want fp betert ende teert De ovbervloedighepdt ban de grobeende taepe vochtigheden / ende oock den frinckenden adem, Die Door onfteltiepdt van de maghe kont : oock wordtſe meer ghevon⸗ den / ende ig lieftijck . EET XXV. CAPITEL Van Meefter:vvortel ende Geeraerdt. Gheflacht. k \ Liet faeche datmen maer een foorte van Meeſter „wortel Gier te lande en kent ; nochtans hebben (onz mighe cen Wilde medeſoorte Daer ban Willen beſchrijven die fp gemepulijck Geevaerdt noemen. sc > 5 SA € Ghedaente. 1, Meeſter· woꝛtel heeft groote ende bꝛee⸗ De bladeren/ acn De kanten ghekertelt/ immers meeften= Deel De gene Dit de wortelen naeft zijn; de welcke gemepn= Tick ín dep bladeren/ dickwijls oock in meere / ghedeplt jn. De fleelen zijn anderhalven boet hoogh/ dun ende heknoopt/ bijder aerden Wat roodachtigh. De kranfjen zin ghemaecht ban kleyne witte bloemkheng. Det ſaedt is breedt/plat/Dun/als dat Lan Dille, De wortelen kruy⸗ pen over dweers / ende zijn ſcherp Ban Mmaerk/ welviec= kende, vol van olieachtigh fap/ Lan bupten upt den rood⸗ achtighen ſwartachtigh oft brupn / Lan binnen geelach⸗ tigh; de welcke dit geeinas met haer affetfelen feer lich telijck vermenighvuldighen. ae Meeſter⸗ 6ortele. 2, Geeraerdt / dat voor een wilde ſoorte ban Meeſter⸗ wortel ghehouden Wordt / is de voorgaende Meeſter⸗ Wortel leer ghelijtk / aengaeude de bladeren ende krans⸗ kens van witte bloemen/ ende be wijdt voort · kruppende Wortelen ; maer ig nochtans ín alleg veel klepner, Ende bovendien foo ig Dit een Cwaer-rieckende gewag, ende ig be hoen overtolligh ende laftigh oft moepelijck. 28 AG Á DM: SEP, 1 — $ ï ; — IS 5 | Sn EN Ls PG / 4 Ghedaente. 1, De Langhe Ariftotochia lprendt up sl wortel Beele Dunne ene fieelkens : in bier eude Daer voortkomen welriec kende bladeren / van maecklel eenighlins / doch niet ghebeelijch róndt: nefrens dele bladeren waſſen langhwoypighe bioe⸗ men/ban binnen hol/aen Deen lijde langer Ban am Hanz Ber / 3 / {waer ban teuck. De Wruch- ten zijn getopt Oft ban Bozen [pits / gevoort oft geſtreept⸗ * li Eentje ed n fp — soft Toi: mernick In } een ſpringhen oft ſplj⸗ ten als —— — i — mact “5. onde Kriftolochta dek * SA ———— a ig ban ſteelliens ende bladeren He Langhe feet ahelieck : dan de bladeren zijn fomtijdte er rde ler bloemen / m Cruydt· Boeck Remberti Dodonæi. worpighe rondachtighe vruht : be andere heeft —* — — voorſeydt ís/ ade korter bloemen; de welche aen Dien kant daer (p onnhekromt oft omghe⸗ boogbtZijn/úpt ben purpuren wat wartachtigt ban ver⸗ B We zijn 4 Be Drurht van dele is ondr breedachtigh / ende oven [pits oft ſcherp afgaende, bijnae de ghedaente an Een Deed hebbende Ean fodwel de vrucht van de eene alg ban d'andere ís gheſtreeg ende gjeboort. Bet fäebt is alg Bat Lande Langhe / te beten Lwartachtigh ende —“ De wortelen zijn dudt ende gheknbhz belt / vân maeck ende veuch Die van d Langhe Ariftolga - chia ghelijck. Bonde riſtolocthis. 3. Dé Derbe Ariſtolochia⸗ Ciematitig oft ghlachtihe toeghenoemt / krght langte/ ſeer bunne/rütachtige/ fom- Ae eben ä oft andere en / min noch m Ee “ett ti n den fangbs Hoetkieng oft / ende zijne Kael / breedt / {pits van bogen / als alle bie van de andere foopten ban Ariftolochia, De bloeme is oock hol/ lang: Worwigh/ geel/ oft ſwarten purpu — Se Hꝛuchten en verſt bau die Han De andere ſoorten niet ; Dan ve Wortelen zijn Dun ende bijfter langh/ nu hande Ven be lade ————— — e al te ends Ben Palmboom ghelijckende ) ' Doorts foo is't te Weten bat dengaende de beſthrivi ‘ban befe lemari ban Dfofcortoe east dis, Be Woorden ban Diofcoridee bebdts ten plegen te wefen / ende batmen in fiede van zater. _Apé borndors twelclt (od beel heteechent / alg oft Diofrdrides ol Renting De Willen ſegghen / dat de bladeren ban pnefoorte Ban — ————————— anderen moet / en naevolghende ín ſtellen⸗ — — — — van de⸗ A eed an B zin/ er Dan Die, Noch moeten de’ de be⸗ febr in bebost Mant in Reener rn ; us dock bedorven zijn : want in ſtede darmen lee À Het derde Deel. Het elfſte Boeck. sj NRrriſtolochia Cfematitis. ete NR gelas moetmen leſen / 7î rale M% lawe + Want De Sloet van Dit truyt zijn geelachtigh ende niet (wart Van verwe: ende korts daer nae / in flede Van A daim moet ftelt wordenn ALi ; gemercht dat de bladeren Ban dit ghewasbie ban Alfine oft Muer niet en ghelijcken/ maer „geel eer Die Ban de Helxine, oft Be ſoorten van Clim. 3 q Plaetfe. De gheflachten van Ariftoloehia waſſen op Bette ende plattt velden foo Plinius betupght:dan alle de Flanel eg Waffen heel D — Door : maer De 6 de Bonde zijn in da en ende Langue SBellontus in ereplant €onpien op ben bez rf in andien op gez Bonden gheweeſt. Carolug Clufiug betuyght oock „vat fe in Dyaeguien op veele verſcheyden plaetſen / ende ín fonderhepdt omtrent Madril tuſſchen de hagen/ hegghen nde tupnen gheuoegh heeft fien groepen. Bt € Tijdt. Alle de foorten van Ariftolochia bloepen ín Nederlandt in Iep ende Bryaechmaendts maer elders / en⸗ «De bijfonder in heeter landouwen / bloey vroegher⸗ sq Nae. @it crupdt Geet in't Grieckſch ende mt La⸗ ‘tin Ariftolochia, om dat het op’t Gꝛieckſeh dots 7eis A5yor arifte tais lochois is / dat is/ leer goebt vooꝛ De brouwen die ghebaert bebheit… in — — St, DeEerfte ig int Gꝛieckſch Ariſtolochia maera A'pisn- Acytee parse, int Latijn Ariftolochia longa gheheeten / nae de gente gan de Wertel; infgelijckg oock Dacty litis Aa- „xrunins, Melocarpos MuxiraprG» ende Teuxinos Tuk; -fomtijdts oock Ariftolochia mas, bat is Ariſtolochia Banz neken / oft Langhe Ariftolochia. 2, De Tweede Wordt Hoor Ariſtolochia Wijflien ghe⸗ ouden / ende heet Áriftolochia ftrongyle —— spoyldans In’t Latijn Ariftolochia roranda, oft Ariftolochia femitasin -onfe tael Ariftolochta Wfken/ oft Gonde Ariftolochra. Sommighe h e int Latijn oock Chamemêlon xe- gepro, als ofmen — ſeyde: dan men plee Ben Cyclaminus oft het Dercheng-broobt ooch Terre Ma⸗ lum, dat ig Eert-Appel te noemen/ die nochtaus leer Beel van de Ariftolochia verſchilt. — 3. De Derde Geet Ariſtolochia Clematitis A'pisonoy/a Kan gering wt Sꝛiecũſth als ofimen iu’t Latijn fepde Arifto- — ſarmentitia, oft Gijfachtighe Ariſtolochia in onle tael. Hp Apuleius zijnder noch ettelrjche naemen de Ariſtolo⸗ thia toenhefclpeven / te weten de Grieckſche hd —* Ephefia, Ep) „ Pyxionos, Dardanos ende Opetis: welt⸗ “ke naemen fchijnen alle dep de ſoorten Ban Dit gewas gez mepn te uren: immers het is ong onbekent/ wat foorten je tkn d den anderen epghentlijcher toegelchzez Hen behoorden te welen. € Aerd, le de gheflachten ban Ariftolorhia Sijn ber- tende ende verdzosgende Ban aerd / ende worden gere t onder ji — — foo —— ende oahte; en oock ceníghe af vaeghende kracht. … € Kracht ende Werckinghe. 1, De Langhe Ariftolo- gia, fepdt Dioſtorides / te Weten de Wortel Daer Ban / de fwaerte ban cen —5 oft vierendeel loots met Wijn gez Drontien / woꝛrdt Leer nut geacht omde beten ban de lan- gen te genefen: ende alle vergift te wederſtaen: tlelve Doet PES fp dock ban bupten op be wonde ghelepdt zijnde. De ſelve met Mpꝛrhe ende Peper ghedroncken / igeght upt al ‘tgene dat ín de Moeder nae het baeren overbieven is / ende drijft De maendt · ſtonden af/ ende doet de vrucht ghemackelijck voorts komen : 'tfelbe Doet fp oock alfz mente met eenen peſſaris Ban onber in fleerht : want ſy Berlicht den arbeydt tan het baeren Wouderlijcken Keer. 2. Bonde Ariftolochia ie nut in al’tghene daermen de Lange in ghebrupcht : bovendien foo te Íp feet krachtigh tegen allerhande vergift : ſy is oock leer goet om de korte DE van He ber ft te beteren / om den Hick te genelen / ende oft berkilthepdt Han dehortfen: Gijenceft pock de miltfucht/ eñ alle inwendige breucken / ſcheurſelen Ende gutfror beg genante mbo de metten der lijden; ín fonderhepdt met water oft ander nat inghenomen, Men gebruycktle oock om doornen, fleet — terg ende andere Dingen in de wanden oft quetluren vaſt ſtekende upt te haelen/ende De Wonden te ſuÿyveren By dé plaefteren/ pappen ende diergelijckte Binghen vermenght / neemt alle fchelferingen Bas. het bedorven gebeente wegh. Sy is oock (eer bequaem om alle inwendige ontftekin= gen / die ze. verottinge ende verdoꝛuen warme vochtig⸗ heydt veroorſaeckt zijn / te ghenefen ende wegh te nemen. Alle vervuylde oude zeeren / Wonden ende —— ga⸗ ten worden hier mede (eer fraen gereynight; eñſy vervult be holle eñ bolle zeeren/ende oude Wederfpanntge wonden / met Jrias oft Liſch wortelen ende hoͤnigh vermenght / ende doet het nieuw vleeſch edn pe overvloedig⸗ — die Dat beletten wegh nemende: Fen houdtſe oock eer goedt om De tanden ende het tandt vleeſch reyn ende fupver te mäken: ende ſy Doet de tanden Daft ſtaen / alf= menle bichWwijls met poeder van de felge wrijft. Te Derde/Ariſtdlochia Clematitis geheeten / is krach⸗ Hopa reucfi/fepot Galenus: ende daerom pleghen de falfmaechers de felipe by haer falven tedoen/ om Den goe⸗ ven geur Die fp Van haer geeft maer in de andere werchin= gen / om de gebreken des ſichaems te Veteren/is fp onkrachz tigher ende onbequaemer dan eenige ban He andere twee, Alle Defe rrupden zijn de gebreken ban de Brouwen / die Haer nae het baeren plegen aen te hanghen / ſoo leer nut eñ ſoeghedaen / dat Íp daerom den Gre naem Ariſto⸗ E gekregen heben; die lod veel beteeckent / als ofmen ſeyde / Alderbefte — om be vꝛouwen nae het baren by te ſtaen / ende van alie nat-eeen te verloſſen ende fe bez vrüden / als Wp Boden oork vermaent hebber, —* _BNVOEGHSEE 5 D) Reeder befchrijvinghe vande gheflaehten van Ariftolochia. € Ius 28 heeft —— rethte — we * ende meer ans crupden gheghe! darcram won de beſchryvi bart De felbe in't kort upt De boeëken ban € fufius —— tghene D zus daer ban niet beemaent en beeft. Eerfte Langhe Ariſtolochia vierkantighe ſtee men langb/ oft langher / ſeer ghetackt / ter aerden verſpreydt: de bladeren zijn klepner Dan Lie ban De Konde vaſter / bleecker gheberwt / seen langher fteelken ſtaende binne de bladeren van — Bd dane is — langhwornigh / hol / pi groenen acht aen De upter grafberz wigh / ban binnen : — gok gebturt: De Bricht is ie — boven 3 rupgh ende haprigh/ als in de andere ie 524 ſeherp alg Die ban de Tweede Kondt Ariftolochia : de welcke door rypigheydt opengaende / verthoont bzeedt / vos ende daer nae bꝛuyn ſaedt. De wortel, als Dioſcorides fepdt / is foo dick alg eenen bingher / ende foo langt alg een ſpanne maêr dat te te ver⸗ flaen ban de ghene Die noch nier ouder en Kk Dan Dep iaren: want € lufius heeft ſomtüdts Defe wortelen ernen atm Dick ende eenen boet lang gebonden : oock als dit crundt heel oudt is / Dan zijn beft wortelen ghemephlijck allefing even Heedt : De ionghe zijn boor fpitfer ende met befclen behaughen Tweede langhe Ariftolochia ig De voorgaende in alles ghe⸗ tek : dan het upterfte lippeken van de bloemen is binnen in peerfachtiat / dat ín De andere faorte grafberwighis. Deft waft in Zpaegnien / ende heeft wat korter wortel ; ende hoe ionck dat 4 Dl felden ſullen fp boor heel fpits oft. fcherp afgaende Wez — Ronde Ariftolochia heeft beele fprupten unt eene wortel / ende bierkantighe tacken/anderbalben Heet langh: daer aen waſ⸗ fen hier ende Daer ettelijcke bladeren Van grootte tuſſchen de JRaluwe-bladeren ende Depl- —— ke el aberac — upt den groenen ſwartachtigh / op een kort ffeelken ruftende : Daer op ligghen langbtworpighe bloemen / hol / upt den peet fchen facts Wiens a: bangtende upterfte Deel breeder ig Daninde blaemen bai de andere foorten ban Ariſto lochia ghefien wordt / ende heel Swart: Daer trae bolght ecn vande brucht / De ghedaente bau een kleyn Meldenken hebbende / inhoudende Veele breede greynkens oft ſadekens / ſwartachtigh / met ſommighe vellekens afgheſchey⸗ den; elck ſaedt ruſt in eenigh Jenn merthat htigh wit done : twelek in alle De andete (oosten ban Ariftolochia oock gebeurt: De wortel is groot / knobbelachtigp, bevin: di, A bupten grauw; binnen geel/met een Dicke ſrhoeffe behangen. Wier te lande bloept fp in Mep ende Braechmaendt / elders broegder, Tweede Ron- de Ariftolochia heeft tachskens eñ ranghskens bíjnae als die ban De boorgaende / maer meer in't ghetal/ ende korter: De bladeren jn alg Die ban Langhe Ariftolochië / matr —— F een angher ffeelken dan Die ban De ——— de bloeme is upt den Witten purpur grauw / ‘olinae als die Ban de La: Ariftolochia: De — is — Dan Die ban de voorgaende foorte/ onder breeùfte / Boden ſmat alseen Peerken Bet ſaedt ie plat; klepner dan dat ban de voorgaende ſoorte / voe: de wortel is met wat geeler ſchorſſe bekleedt / anders alg die ban De andere foorte. Defe bloept oock bioegber/ ende magh beel be ter teghen de koutse ende {oc! Lobel maeckteen gelckeniſſe ban De vzuchten ban deſe crunden; ſegghende dat daer ten onderfchepdt tufſc hen is ats tuſſt hen Joz ten Muſraten Manneken ende Wijf ken “Spaênfche Arittolochia Clematitis, int Latijn Ariftofochia Cle- mattis Batica gheheeten/ heeft lange/ ghetackte / dunne / ghevoerde ganehen, waer mede fp. de bijftaende 5, en ende boomkens bes Kklimt / ende ſomt jdts te boden gâct. eren zóu als die bat De andere ſoorten ban Ariffolochta / ofc ai ei ban Die foaste ban R—————— te Mountpelliers Sca cal noemen 5 € Criydr-Boeck Rembert Dodonæi. te drjpven / alſmen die met een ſpongie daer in Nat ghemaetkt zijn⸗ De ſtdoft oft : dehik Ronde Oofterlutie met cen morts Ep ingheno⸗ nomen/is ſeer goet tegen De ſmerte Des herten / ende De onlüdeiicke weedommen omtrent De maghe Defe woꝛtel is ſonderlingen goedt om de gebꝛeken van De benz melit ke ſchamelütke (eben te gheneſt en / alſmen ſei in wijn liedt / eude «De ſewe daer mede waſſchet . Daer min afbagingtebvan noode is / daer is de Kanghe Ariſto⸗ lochie bequaemſte / te weren inde ſweeringhen / ende zeerigheden ban den vleeſche eude in de ſtobinghe van Den bunck; maer daer grove bochtigheden ſterckelyck moeten fyn ende Dun ghemaeckt Worden / daer is De Konde Van Hoode. Des halven gheneeſt de Konde beter De ſmerte Die door verſtoptheydt oft i uetgrobighepdt. ban rouwe winden haeren oorſprongh h heeft : oock helpt fn de kortheydt ban adem/ den hick / De ballende ſi echten / ende ’tflerz cin. „De blagers van Oofterluctp ghedrooght / fendt Apiile ius / zn goedt ‘om daer mede te Bereocken de ghene die de kortſe heb⸗ ben: want daer doot (uilen fpblijde van gheefte worden. De felbe berootkinghe berdzij ft oock de quaede gheeften “Ttrupot Gofteriucep- met Olie warm ghemaeckt ende ghez menght met Verckens lieſe / gheneeſt de ghene die ban den vorſt ghequelt zn / van bupten op De kack-hieièn ende gheſwollen Deelert bes lichaems ghelepdt. Fet dateen — y kiitot bedroeft is / men falt beroocken mét Oõoſter lutey ende Nal blüde worden ende gheneſen / den quae den gheeft —— — Den Lancker Die ín de neus gaten groent/ wordt ghenefen met be Bofkerlncen / aemenght niet C pperus) ende ‘tfacdt oel Ser⸗ pentaria / met hontgh/ende it De neus gaten atefteken. cohen ahebrayek. dt nld batt — — met alck gheſtooten / ende int rj den apen/maken de viſſt — foo daf fh ben "tinater — eee © tien / ende ir van flafí e Krachtigher ba andere / (ett hj erde 3 ende / — bocht Oel en is fen fn bew noe) oo oden foo amie ma maer fp — EEE Wonden eff fhoeeringen gaten beel beter qtde Clematitig is wei De hefte ban teuck/ ende midts vien tat fe ſal⸗ — anders en is fp, tt gheneſen geenlins ſes bequaem a 4 Hengaende hat fommige deſe wortelen int In HER be andert idd landen al de krathtig —— jn ſter beroghen: want fp. zijn hier te lande oft immers in Italien € Knie ien rück / alſoo krachtigh als De gene Die van verer lande mes) Bie meeſt van ouderdom bedorven ende geor, t De Ooſterlucie diemen — — thin: Theriakel duoz r ae kr in ſtede ban be put de HET In Cariri, —— als die van ⸗ ——— Rr 15 Van Pitolochia o t laugh de … „Ghedaente, — arden bleeek bar verwe î EE Dementie eten —— —— Febr red De Zpargniacrts noemen’t Eine ip 18 hacheang kleyner ende teever — — Candiotfche Ariftolochia, ft Latijn Ariſtolochia Cretica , is At dan 4e — Ende Veplachtigh De bloem⸗ gock miffthien een mede-foorte ban De Clemaritis : de welche eer 8 zijn ang igb er aen La bovenſte ende groot wordt / ende De boomen beklimt / ende Baerom mettecht upterſte fwartarl — /als im erlucie foude mogen heeten anders bán ——— die van de eene ſoortẽ —— — n ſtede eig” ſaedt / wortel / — eerder hog dee — peur genl Dunne menighv. ; Velez ane Lange cie wo dt it Jraljen ooch boor ber lactfe, pa wat v: * rhn ae zi Zpen Dn speurt Arle Af — ‘geck ín Dpaegnt 7 altaerop naem Ooftrucey oft — ————— — men —— Ofterlutzey : De Konde wordr * iat. Spbloept/ ende maecht haer — met zaan —— Fn — zin dege me be kema rror sen van Ariſtolochia in Braerhmaendtoft ban Aciftolochia eren omghewrongben oft raepden Datas — — hoe wel Da —— De Difde fooite tan bes re — at bi, geit. gd “Aétd, Kracht ende Werckinghe. iſto lochi heeten; voeght daer noch 8.tapi⸗ EE — —5 or er Ea om Dat het foo nupcekt in alle landen : sant (bummigbe besfekreen Dat De € Ì peers, Gae ee rek fender be wortelen ban lucie niet vett, en — br ingben Die De galief —— —— Ibediſtilleert watert A ek keen * ———— — — en DTE De Men ce TE EE oo prun progje cs other _ Pintus — iten ig — —2 ban: aans ſp is Het derde Deel. — Het dflte Boeck. f HET TIL CÂPITEL. iſt ia. ® ſteto⸗ Van Sarafijns-cruydt. Ghedaente. Dá foopte van Ariſtolochia / die den toenaem ban Dar 525 voert / is de andere ghellac gren Han A⸗ ochia feer / aengaende De Dunne gheblaedde tackgkeng; — ig fp hoogher ende langher van fieez ten dan De Lange oft Bonde Ariſtolothia. Baer bla zijn grooter Daun die ban Aſarum oft ——— De Daenen zjn hol langhworpiah/aen den eenen kant úrt- puplende / Wat geelachtiah ban verwen. De vrucht ie boden fpitg oft frherp afgaende / alg klepne Peerkers. ®efaden zijn in deſe Buchten tuſſt hen fomminhe velie⸗ Kens oft aften: Dlelert beſſoten cude zijn Drnkantigh/ aeuw oft eurt (wartachtigh van verwen. De opti lie! hat — / fotmtijbts tamelicken ditk/ iboom· hout feer nae bp komenz Hen eat da min bitter dan de Wortel ban de Lanz oft van De be! Ariſto lochia. Dele wortelen woꝛden op ſaumighe plaetſen heel dun imp Eg jers te weten Daer —— te en geftaen hebben/ende upt-getrochen zijn: want van de — oft velelinghohens van De Bee od bi munmeEnbe sotaeieagpe WezCrliean Debs Biet” e Dunne en oztelken ⸗ ben / ende — t Ban tijden dicker ende geober Werden Goavafijns-cupdt oft Site ſoorte⸗ Gay MNRriſtoloctz ia. Plinius ſchꝛüft / dat t met water gedrontken feer goedt Îs De rr van e gheballen zijn / ronte nen eentghe verrey e/ erwzonghen/ ghepletterde/ Verz frupckte/ghebroken oft ghequet fte leden hebben. B — VOEGUSEIL. beeft ſttelkens meeftenbeel eene eenen boet ey, on ER ê Ke ebs warden ara 60 Bl olle — ende — { De $-6 aêrden ſteeckt / dat ſal nochtans wederom — — biep Dat het ín der aerden ghedoken is: foo langhlevende ende hard van aerd ís dit gewas. Á $ € Tijd. An den fomer maghmen de bloemen ban bit ghewas pluchen / ende de vzucht met het rijp ſaedt in den Derfft Bergaderen. j — € Naem. Dit truydt wordt ín onſe taele Saralijns· truydt gheheeten; in't bm add Oſterlucci; in't Franſch Sarafine; in’t Latijn Saracenica oft Ariftolochta Saracenica; im De Apoteken Ariftolochia longa: want hier voorthdts pleeghmen dat Boor De Langhe Ariftolochfa te Houden: ten lactften heeftmen't begoft Clematitis te hee⸗ ter. Maer nu/nacdemael Dat De oprechte Ariftolochia Cle- matitis gevonden is / alfoo wel algde Langhe Ariſtolo⸗ chia / wat behoeftmen Dit crupdt eenen beguameren naem te foerlten dan Saracenica oft Darafijng-rrupdt/ ende Ati- ftolochia quinta, dat Vijfde ſooꝛte ban Ariftolachia? Ten Waer dat den naem Clematitis altera, Dat is Tweede ſoor⸗ te van Ariftelochta Clematitis oft Ariftolochía longa ma- ior, batig Grootfte Lange Ariſtolochia / iemanden beter behaeghden / Dan Daralijng-crupdt oft cenighen Bande boorfepde naemen. RNL Ka Aerd, Krachtende Wetckinghe: Defe foorte ban Ari⸗ ſtolothia is ban Erachten ende werckingen de boorgaende ghellachten van Ariftolochia oock feer ghelijck / ghewel⸗ dighlijtk bitter cude heet van ſmaeck zijnde / ende niet under Ban krachten dan be Langhe: daerom magh⸗ menfe daer Hoog in alle gheneehmengbelingen/ die de Lan ghe Ariſtolochia verheyſſt hen / ſeer wel afebrupehen/ende m̃ ſtede Ban die ſtellen / ſonder eenighe twyffelinghe oft achterdencken van dwalinghe. BIIVOEGHSEL, O M dat ſommighe baftelijclt houden ſtaende / dat dit Dara NS fjns-erupdt De dprechte Clematitis ban De ouders ie futten op de voordere befcheinbinghe ban de felve upt Cluſius verhalen. Ghemeyne Arittolochia Clematitis, fepö5t Eluſius wordt groo⸗ ter dan de andere foorten ban Ariftolechie. Den ſteel is ſtercker / rond/ghevosrt/ laugher Dan anderhalben, oet wordende: De blaz Beren jn oock veel groater / Den Groenen bleeckachtigh / op ten laugh flscihen vuftende / De Tweede Ronde Ariftos niet bloeme is bleeck / uyt den De Deel bp een — ——— van eel ban / bolght de / grodt als d ats ten ) al- alz fende] Den teijn met de eenen om⸗ van Ru- bat ons dat plez [ins ban } tans \wat klepner dan Die, De fteelkens zijn rond / Dun/ ende Cruyde-Boeck Remberti Dodona. HET IWSCAPITEL Van Hool-wortele oft Radix caua. Gheflachten. E Wool-Wwortelen zjn tweederhande; te Weten de Groote ende de Kleyne. Sꝛoote Bob oꝛtele⸗. D ¶ Ghedaente. t. Éroote Bool-wortel heeft Dunne bla deren / ghefneden/ ende als ——— boeren ín veele, —— ghedeylt / van verwe bleeck-groen / te Wez ten be graeuwe verwe ban de Akeley vbladeren ghelck:de welcke ſy oock eeni ghedaente ghelij noch⸗ effen ende kael / een palme langh: aen de welche na waerts langhworpige bloemkens gef ek gevoeght pt-ftaende horenken hebhende/ De — —— ceupdt van ghe⸗ demen van Linaria ft Dalfrh Biaſche tru⸗ daente gheljck / van verwe upt ben toaden bleeck puc: put, fomtijbte oock Deel wit. Det facdt is ilepm Ende linckende / in kleyne breedachtighe huyskens oft Ie Eens De ik achtigh/ ban on el och wert sd nde is van binnen met geel: ban als fp droogt oft bor gewor Het-derde Deel. Elexne Hool Gortele⸗ Be Klepne Gier te lande Geel —— / ende wordt dick⸗ wijler ghevanden dan de Groote, q Tijds De fooyten Ban Hool-wortel (prupten bepde ft beghinſel van Get Booriaer upt Her aerden; ende niet ange Daer nae komt de bloeme voort / ende Het ſaedt Wort ín koter tjdt rijp. Pae in de Meymaendt en fietmen daer van niet met allen boen Ber aerden : Bart alleen de wortel Blijft in't leden, Sulcks dat dit ghewas maer et⸗ telycke / ige Geel luttel weken ghelien Wordt/ ende het meez _ ftendeel des iaers n ete binden en is. Nacit. 1.2, € is in oo ytſchlandt — in — —————— eet: in’t Latyn Radix caua te wetende Eerſte eyghentijck Ra- dix caua,oft Radix caua maiot. dat is Br oote Dool-wortelc; De pende gk „vat is Kleyne Dool-woztele/ Hoonkens-Dool-wor tl OEE: # Bt be Apotekers bit uydt in ſtede van de Koude Ari⸗ ſtolochia hier vooꝛmaels ple te gebruytken / is een ie⸗ der fen bekent / dat het niy noodeloos dunckt het ſelve té berhaelen/oft daer over te klaghen / ende Hat met eeni redenen — weder · leg oft te berilpen. nike lijcks foo jin oock in feer groote Dwalingeal de ghene die Bet voor Piftolochia ghehouden hebben; de Welke voren — ede men bit crupdt by de ouders 6 act 1 4 5, gh hebben, indien Het hier voortüdts bekent 8 — —— hater on epdt ende chrivers ban deſe tij- guden t foorte ka vante ruin aenmerchen, al ER Bles — en ed pg afer fi —— sin note Het elſſte Boeck. 517 beeft oock gheen bloemen als die van de Anemont ſultks Dat ſy daer in van het Leontopetalon verſft hut want/ ſoo Dioltoꝛides ende Plinius verhaelen/ den ſteel van Leon⸗ topetalon is getacht ende in verſcheyden Wiechen oft fjd— ſteelkens verdeylt; ende De bloeme is de Anemone geljch. ‚ Eriphion ſoude dit crupdt oock wel moghen heeten/ oft in t Grieckſch Eriphyon H’o/pvorzoft liever Eriphyton H'eigv= zor , tdien het Eriphyon bp de ouders foo gheheeten was nae Det wooꝛt £2, oft 5, 'twelck het Booriger oft de Lente beteetkent / alg ofmen in’t Latijn Veris planta lepe / oft Crupdt ban de Lente: Want de hᷣool woꝛtel wordt alleen in het Wooriaer groen ende bloepende gebonden. FPaer Daeram en is fp dat Eriphyon van de ouders niet/ ‘twelck Lijnen naem nae een Wam oft Glepn Bockshen Hadde: Want lulck Eriphyon ig feer gerfrjepden in ghedaeme van deſe Hool·woꝛtel: immers / foo De befchrijdinghe van Het Eriphyon urt-wijft / diemen bp Apuleius lee ſt ende in dat boeck aen Paternianus gheſchreven / bat ban fammigte onder De boecken Han —— — Wordt. Want Apuleius ſeydt dat het Eriphyon in Wranckrijck pleegh te Waffen ende op Den bergh Soratte / hebbende de gheda en⸗ te van de Eppe / met cen bloeme die wat purpurachtigh ſchijnt te Wefen ; waſſende met ſeven Wortelen by een/ en= efter enge on crundt felipe is langhs der aerden „wijt ende breedt verſpreydt / het gheheel iaer * bloepen⸗ de / voortbꝛengende faedt als een boone: Dan Galenus, oft de ghene Die den boeck aen Paternianus ghemaeckt Geeft / fehruft daer Be navolghende woord van: Eriphyonis een crundt / twelck op de ‘tloppen van de bergen ghevonden wordt / ende Llaveren heeft de Eppe gelijck, met een langh torsken oft ſteelken / op wiens tſop een bijnae violetver⸗ wigh bloenilien waft/ in't midden (ijn (act begrijpende: be Wortel komt Ban grootte ende gelijf vigheydt oft va⸗ ſti— t eenen Aiuyn ſeer nae bp. Het Daer-en-boven noch andere wortelen / veel meer an⸗ dere kleyne Wo —— ende ende ver⸗ ſpreydende / die met een ſwarte ſchorſſe ende be⸗ deckt zijn. Wt welche Woorden kiaerljck ende mercue⸗ Wick ghenoenh blijckt / dat dele onfe Pool-wortel gheen: fing oor ſuſck Eriphron ban de ouders te en ís, - Pan Thefium oft Theftion Once vindtmen heel Tuttel bp de oude Crupdt-hefchyijvers vermaent. Theo⸗ phꝛaſtus fchzijft/bat het eene bittere wortel heeft / de welche geftooten oft gepevft zijnde/ den bupek Week maken ende purgeren kan. Plinius in het 17. capitel Ban lijn 21 boeck fcheift/ dat de Woztel die Theun gheheeten wordt / van de aiuynachtighe wortelen niet erve en verſchiit / ende fcherp oft vort ban ſmaeck — ſchrift / dat den ouden ſchrꝛuver Timachidas het Theſium een bloeme leydt te weſen Han de welche de Croone van Artadne ge⸗ maeckt oft ghevlochten ’ hent heden Was. Alle deſe eygh tele ghenseghfaem over een: want be litte beet gE goegijt: Die ooch krachtigh gehouden Wordt On Ben bipele Bit ——n—— * —— —— pu eld * bez El geven / ſoo en ick noch en mag miet epeutlijch sam Dit erupdt fehrijten/ oft Gaftelij —— oft et Chef wan de dihers de Hool-wor- Oft Defe Dool-wortel de Caprios Ehelidonia ap De oute v8.te/ tact ooch te oerpepnieu :. Want de Capnos che- donia ; bie neffens de haghen ende thupnen waft / ende baerom Phragmies erayuins nae de haghen oft. ghengemt Wordt/en ts niet epglenttijck van Aẽtius bez m alleen vintmen den gaem Daer van in het twee⸗ Be Stuck ban fijn Cet: Jin het 110. capitel ban het * wanneer bi bet Collpetum ban Martianus bez chtijft: ende in het derde Dtuck van lijn Tetrabiblion/-in —— capitel Ban het tweede boerk / rekent hy dat onz pe verwarmende ende de leder fterckhmakende din Waer in bien de Capnos chelidoniá ’tfelte ghewas ie, tWeſch tan Plinitte in het 13. Capitel van fijn 25. boeck Serſte Capnos geheeten wordt / ende tegen de ſchen Buy der oogen leer elingen Bft dupſterheyt en is / foo ts het merc⸗ ijck ghendegh / dat De Hool wortele Capnos che⸗ ns Sant De Eerſte Capnós van P Ë ranghachtigh ghetacht ghewag / ende £ s:8 naeſte haeghen ende thuynen baft-makende ende vplech⸗ fende. Zaer en· teghen foo en heeft de Dool-wortele geen aenwaffenbe tacken/ ende bovendien is Cp een leegh truyt / fander centghje ſteunſelen oft hulpete hebben oft te behoe⸗ — fr haer ſelven aen vlechten oft vaſt · maken ſoude moghen. Dan bp foo verre De Capnos, daer Aẽtius af vermaent / Ban de Capnos van Plinius verſcheyden is /twelck den toenacm Chelidonia eenigöfing fchijnt te bewijfen / foo foudemen defe onfe Hool-wortele met eenige waerſt hjn⸗ lijcke redenen moghen Capnos Chelidonia noemen: Want {p gelicht den Grſeconi / dat is den Capnos oft Fumaria Bau de ouders/ceniahfing met haere bladeren / alig't fake bat die wat grooter zijn dan die van den Gryſecom: ende bovendien foo komt dele Hool· wortel in't beginfel san de Tente / dat ig in het Wooriaer/ te voorſchijn / omtrent dien tijt bat ve Swaluwen eerſt beginnen oer te komen: ſos gat (p om die oorſalie De felige Den toenaem Chelidonia oft Swaluwe cruydt oock Wel willen gunnen, Maer noch⸗ tang om Dies Wille en volght het niet ſtracks / dat ſy de op⸗ rechte Capnos Chelidonia pan de ouders foude zijn: Want paer zijn noch ettelijcke andere crupden Die in De fel ve tijz ben te Boorfchijn komen/ende hots daer nae vergaen / die Baerom nochtang den naem Lan Chelidonia oft Swalu⸗ we⸗ truyden gheenſins en voeren. * q Aerd. @ewoptel van dit cruydt is Warm eñ dzoogh ban aerd/nochtars wat droogher dan Warm; te Weten in den Berden qraed verdzooghende / ende macr alleen ín den tweeden verwarmende. Voozts foo treckt fp oock te faz 34 vaeght af / ende verteert oft Herdouwt een Wep= m Cn. S î g Kracht ende Werckinghe; Hool· woꝛtele fn water als Teen oftmet Edick ghefoden / ís feer nut teghen alle oude fangbhdurende gefwiilen ban de amandel ende De inwen⸗ pighe deelen Ban den mondt omtrent de keelt zende geneeft de Squinantie/ alſmen daer mede gorghelt : want ſy ver⸗ Beplt de grove vochtigheydt / ende doet de Lely: ſcheyden. De ſelve met ſalve pan Popelier oft Zwarten Kbeel- boom /oft met eenighe andere (alge Ban Diergelijche krach⸗ ten vermenght / wordt leer goedt gehouden om de (merten —* ſpenen oft anbepen / Daer eenigh ghelwil bp is / te gheneſen. en fepbt oock / dat de ſelve Wortel de ſwaerte van een dꝛaghme oft vierendeel loots ghedroncken / Den buyck weeck maken kan / ende alle gijmerachtighe vochtigheden af iaghen / ende upt Ben lichaeme Drijven. TONE ESSE NE. S Onmmighe hebben Defe wortelboor het Apios ban Didfcozis es aen Jom Dat fp eensdeels De ghedaente ban cen Pee⸗ — — ban het opzecht Apios ſullen Wp elders bequae⸗ Dan het is een ieder bekent / dat dit ghewas ij de Ronde Ariftolochia — is bemeten molt ooren recht / ale upt De befchrijbinghe ban bepde die crupden bilijckelijck ghenoegh id, D'otrfaeche ban Die dwalinghe / ſeydt Lobel; ende ban dien valſchen naem ie ghekomen door De gedaente ende kracht van de Wortel/ De welcke vond ende —— ende ghelück Ronde ———— ſeer goedt is teghen De wormen ende quaede Aengaende de Groote Bool- woꝛtel / Die heeft gemeyn üf⸗ i bleeck · roode bloemen / twit/ — gock (maer ſeer ſelden) heel ſchoon bollen rood. Men noemt dez zte epqt k Radix caua Herbariorum ; fomtijdtg Fumaria bulbofa.Pliaijsfemtijdte oock maer t'onrecht/Piftolochia Fuchfij; femibrs.Ch — —— Capníum Aëtij, ende —— ragmi inij, mepninghe Cordus; in’ — El en — ga Ent ‚De te Boonkens Hool-wortel gebeeten / ijn 3 windje benden kn : — Sn —— le reet ed sfulcks alg is De ghene die Dobos Ny dant pi Dit ghewas isin ommige } met groenachtighe maden dgn an … Aerd, Kracht ende Werekinohe. irurc ende oock erekinghe, Det s ban Eat ten Bupgt is de Bool-wortel otk feer geent in den mont ghenomen ft” cube — oft tpoeder ban de felbe daer apn ge⸗ Ez Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. Het ſaedt ban dit truydt wordt oock feet nuttelick met eenigh nat te drincken ghegheven in de geſcheurthepdt ban De ionghe kins deren. {Ben hout het poeder van Boonkens Yool-twortel boor keachs tigher om De wormen te dooden Dan Dat ban de Groote foorte:ens be is ooch lieffelgeher om-in te nemen. Befe wortel ie bitter, twacm ende droogh ais Boorfepdt is / verteerende ende afvaghende. Alfmen gorgeit met twater daer deſe Wortel fn gheſoden heeft / dat berdrijft ende neemt wegh de grove vochtigheden / die op De heele ende amandelen fincken. Be gene die verſekeren / dat Hool-wortel het Apios ban de ons ders is / fegghen dat het opperfte ban De Wortel oberghe ven doet / ende het onderfte tot kamergangt verweckt ende als fp heel inge⸗ nomen wordt / foo doet fp'talle bepde : maer Dat en Hebben top. ín deſe wortel níet erbonden, Dan al waer Dat felbe waerachtigh⸗ Daer upt en foude nochtang niet volgen/Dat De Bool-wortele het optecht Apios behoorden te Welfen. HET V. CAPITEL. Van Arum oft Calfs- voet: Gheflachten. IL is't fake datter epahentlijck maer ven gheftac A van Calfs-boet oft Arum bekent nrden men een ander cruydt in Egypten / Dat den felven naem voert / om eenighe ghelijckeniſſe bie het daer mede heeft: —— van ons in dit Capitel beſchzeven (ulle Nrum oft Calfs⸗Goet⸗. feer wet gelijckende ban gedeente it tundde van de weic⸗ Ke een langBachtigh doddeken voo tloint en paneené wijfer bijnae gelijch/eft ba — — —— Net derde Deel. „tende ende afvallende / vert haont ſich een adere oft dꝛuyf⸗ achtigh ghewas / Lan veele ſchoone volſappige bezien oft keernen gjemaeckt ; de welcke eerſt groen zjn/smaer tip wordende / ſchoon rood Han verwe zijn : in Defe bezien fchuplt Get laedt/?t welck kleyn is ende hardachtigh ghez _mepulijck een alleen/ oft oock wel twee bp een, Te wore zel is knobbelachtigh / van grootte een Van De vaotfte Olijven ghelijck / oft alseen Klepn atupnachtigh wortel- ken / van verwe Wit / ghelif vigh / niet founder velelingen; met noch Beel meer andere acnwaſſende klepne bollelkeng lich Delen voortsſettende ende vErmenighvuldigende, Aru Gay Edvpten. ár Keum ‘ban Egppten wordt d booi eén mede · loorte Ifg-boect gehouden; hoe wel dat Het nothtans Han ‚ans ghemepn Kalfs· voet /t welck in „pleeg te - “groepen / van ghedaente berfehepden is: want het beeft —— Aob ———— ireen def hij beuren acts biker ende Dde wel À e, eeft * ie vocn goet omteten is Men ſeydt dat dit ghewas geen “Perduptfthlandt Heet seen Andere bien elen ban dit gewas: Want als bie in ‚fpúle upckt worden / zijn ſy leer nut om De dichtahe RA re nerigheyt ban de humeuren oft vo * Het elfite Boeck. 529 beeft; in Hooghdupytſchlandt Pfaffenyint / ende Teutſcher Ingwerʒin Italen in Dpaegnien Yare; in Vꝛautk⸗ tick Pied de veau; in Enghelandt Cockowpynt: dan Het ig it Grieckg Aron A'por gijcheeten / int Latin Arum; in” de Kpotelien Tarus ende Barba-Aron ; bp de andere Pes vi tul; in Sprien Lupha; in het eplandt Ban Cppers Colo- cafia, ghelijchmen onder de vaiſche oft baftaetdt naemen Bindt : alwaer dat ooch Alimos A'ruG- ende Draconúa Apaxorria Ghengemt wordt. Voorts foo betuyght Puu⸗ In het 16, capítel van fijn 24, boeck dat Aron mer bet Dracontion groote gelijekenifje heeft; ſulcks dat fommige Die twee Voor eenerhande ahewas ghehouden Hebben, Sommighe heeten 't oock Serpenrtaria mihor. 3 2 De andere remde oft ustlaudtſche foorte banArum is van fommigbe Arum Zgypium ghenoemt; dat ië Arum ban Egppten : die van Caftilten in Spaegnien noemenſe Manta de nueſtra geñora: meeſt alle de Crundt· be⸗ ſchꝛijvers ſienſe naor de Colocaſia aen : maer Dioſcoꝛides ſchꝛoft / dat Colocafia anders nieten te dan de Wortel Bau de Egyptiſche Boone / oft Faba Egyptia: De welcke nochtans gheen onbruchtbaer oft fadeloos crupdt ents / als dele (oorte Ban Arum Die wp hier beiche uven. Hero⸗ dotus ſchꝛift/dat de Colocafia een ronde Wortel iss onder Daer meer befehepts af te gheven. € Acrd. 1. Kalfs⸗vort is nae de beefchepbenthepdt Ban De landen Daer Het waft oock gerfchepden van krachten: want ghelijck Galenus betupgbhtint bet boeck Bande Krachten der boedfelen/ ſoo fietmen bat Dit trupdt in ſommighe landen ſcherper van ſmaeck boortkomt/ foo Bat het bjnae ban aerd den Dzacontium ghelyck fchint te weſen: Daer-en-tegben fepdt hp / omtrent Cprenen en fg het gheenling (ererachtigh, oft fcherp van Amaecks maer foo goedt ende beguaem om Heten Dat het aldaer poor natter ghehouden wordt ban de Aaven feive. Ende ſa is beter om ín De ſpyle te ghebruptken/ dant ghez nie Dat ſcherp oft heet van fm 18. JWacr’t ghene dat ín Italien / hduytſchlandt Drantkrijch/ ede Dee oepet/ is ſcherper van {maeckiac vork t ghene dat in Alien waft/ (oo ben felben Gatenug ne tupght: % welck ín de Medithnen cude niet order de [pile ghebrupcht wordt. df — Vsoꝛts ſoo ie den Walfg-boet van eerdachtighe dicke offe ghemaeckt / doch heet van actd / foo Galenug chrúft in het boeck ban de Krachten der onghemengede gheneeldinghen : daerom han bp oock wel afvaeghen / nochtang niet heel fterchelijek / immers niet foo leer als den Dracontion, Doo datmen hem alleen rekenen Cal on: der de dinghen die in den cerften graed Berwarmen ende “perdyo î en. Den aerd Ban den Egpptiſchen Arum en is niet ten „ballen bekent: dan alleen de wortel ſchijut goedt on: deten — han drs € Krachtende Werekinglie. De wortelen ban onfen ghemeynen Balfg-boer worden meer gheacht dan De bla e⸗ Dat den des lichaems | dun te maceien sin bôegen gereset dan garden Genee Lie, oft epghtntijek mer be heldin Dieet hamtjne OS oet drf si ant BE BR _ OaPhede Oomen Balg-uoer Dias gba ftben bne boo, Ver uier ude —A—— side vii aat | je bequaemer ghehouden Wordt. Oe — fr ern, * — Len ks e Ô Br ende EEDE Ton oft op de Moeten ban He — tie one — de voetgichte leer nut Diofcorideg fehrijft/ bat de bladeren ban dít gebon- - gras oock pleger bewer te Worden in (out /edich/oft * nd n oft ftamperken — eede voort inde Wracekmaendt: alsd⸗ — — te Weten in de ndt ende Oo Ze De aioers forte en tight gheen bloemen noch ſaedt. € Naem. 1, Dit ghewas-wordt hier te lande kalfs- : bore ghenoemt / nae de Gbeteunife nd Bet bate mate En worden de Drupben met het aedt rijg/ * { dicke Amerachtigheden droogh weg Ben om Daer nac in (pijte ghe⸗ ht te manden: Gp let ge in fpúfe ghe : gork/ Bat de (Alb Hroogh sijne worden, ende foo gheknouwt oft ahegeten. En Eee DA Water ghefaden zv en zijnde : ban fien De Celine ſiedt / moetmen Het eerſte Water wegh Lende daer nae Dé Woztel ín ander Warnt water Veikiefinghe: Sao waneer femandt betaepe ende oft vothtigheden / diem de horft Rn „het f ñ foffen k 0 men / foo ſaknen Get hie erde Heetfte : 30 Cruydt· Boeck R Kalfs· voet verſuieſen//t welck aldernaeſt bp den aerd ban ve Dpeer-Wortele fchijnt te komen; lultks als Vap gefepdt Hebben ier te lande / ende oock in Ftalien ende elders te Waffen: want de andere wortelen Ban dít ghewas Die ont: trent Cprenen waffen/ende Fact ban [maetk zijn/worden wel heel beguaem ende nut ghehouden om onder de (ijz feu te ghebrupeken; dan fp en hebben in de boorfepde ghe⸗ vii an de borft gheene oft immers heel klepne kracht / als den felven Galenus betuvaht. €. Ander Eyghentheyt van Kalfs-vöet. Men fepòt Dat De Beeren oft Wolven/ nae dat fp ( ghelijck haer gewoonte ig) beertigh daghen des winters in Haer holen gheſchuplt hebben fonder middelev tijdt fet té eten / [oo Wanneer ſy Daer upt komen / Boor t eevfte Get cruydt Kalfs· voet ſoec⸗ ,Ken / ende dat eten: Want den windachtighen aerd van dit ewas maecht haer de darmen wüdt / ende opentle Weer) foo dat ſy wederom bequaent worden om De [pijfe daer naete ontfanghen ende te vbehouden Want/[oo Ariſt ote⸗ jes / Aelianus/ Plutarchus, Plinius ende meer Andere ou⸗ Be (chri verg betupahen/ het langhduriah vaſten ende der⸗ vinghe Lan alle Hoedfel oft fpijfe / maeckt de Darmen Lan Be Wolven ende Beeren foo engh / Dat die bijnae toe ſchij⸗ nen te willen waffen/ende aen cen te Geelen. BIV OEGHSEL.: G Bement Balfg=boet ie tweederhande: een met harder biade⸗ ten/ Die al den Zomer Dôor groeu Blijft ; ende een ander verl grooter / met eenen witachtighen ſteel / ende met vander bladeren / Die oock tot heel Diep in den Winter groen blijft. De wortel daer van / fepdt Lobel) is bijkants Die Van Be Bermodactplen ghelack / langhworpigher dan Die ban Darprion Erptbronion van Gene: Ben. Sonin ghe gheven dat noch meer andere naemen / als Lobel ende ândere betupahen; te weten Arons-baert, in °t Italiaenſch Aro, Giaro, Gigaro, Balaagon; in't Latijn Canis Priapus; ban andere Pape-kullekensoft Papenteers ; ſomtijdts Hafen-oorensendegock Mans kracht oft Mannekens krache; in't frrancops Piedde vezu , endt Vit de Prebftte; ſomtidts oock Barbaron, Arum oft Kalfs·voet van Conttantinopelen, fepBt Chiſius / heft ten knobbelachtighe wortel; ende daer upt fpripten bladeren eerfie dijck Die ban Arifarum met breede bladeren Wat ghelijck / niet eer fpits Ban bozen/ maer eer rond : De Wortel is in’ t eer fte Die ban r Arifarum ghelück smaer allenghekens wordr die grooter enz Be foo langh afs eenen bingher/ met Deele wijt — knobbelen/ een Bupmineedde Dick / met veele aenwaſſende afſetſels befrts ende “Daer nar worden He bladeren beel grooter, Die Van Arum oft Kalfs-boet feer gheljchende/ oock blinckende aen Lepde ſyden: De bladeren Die inde Lente oft fomtijdts boor ben winter upt prun: sten / sn ſomtydts met klepue ſwartt flichelkeng hent / ſomtidts niet. Die plantemet vi ed Bladeren beeft in ſtede ban bloemen den middenpriem oft ſteck / unt De feheche kjckende / — andere planten hebben eenen Witten priem. Dit verſchil s in deſe wortel / hoe Wel fp alle van eene wortel quamen ende afz Bhjsbroken wa! * Groot Arum van Verone, vant Lobel foo gheheeten / ende / als Hr ſendt / van ſommighe Arifarum gheuoemt / ie anders ghten — Bande Tweede Braeck-wortel dft-Helicöphyllum; dat is Shez Krolt bladt van Cordug; te weten De Tweede 5 op in't — Capitelaf ſullen ſpreken. —__Breeder befchrijvinghe van Arum van Aegypten oft Colocaſia waſt beet in Portugael / aen fommighe, uyt Clufius, Bit crudt de kanten ban de e wateten / aldaer upt Ufcijcken ghez -nogbt/faomen fepdt. Geren brenght ner 5 ——— ſaedt boort / datmen weet: Dau het kr bier heiden apnoe — aen niet Ì ribben doorregen / gröfachtigh ban bere / de ——— ten oft SDocke · bladeren ban grootte dickwils det / ende gladt/ foo dat fp nimmermeer nat en re nd aft fte De wortel is Dis vobhel oft tier om ten / tiibe be bes tant men fiet dat De Swarte Mooren zin / Dat felbe eetpdt feet foed enne dd * oft met andere dinghen peer wortel / daer ende ſimvert de borſt ende de longeren “ber baets boch — À te boven gaende / konnen worden / elck een ſtaet op een … __ affen ban het overb! GEEN embetti Dodonæi. epen. noemenſe Colcas bft Coülcas:emde daer crt is geen ſos Bachten ber in dat me die Daer Dan geen menighte in fin bupe en bewaert / om Defelde tefieden ende te cten/ ghelijck van br Kapen pleohen : hoe wei fp ſoo aenghenaem niet en is ban fimaech ais de Kapen zijn. ‚Deele andere gheleerde lieden beveſti⸗ hen bemerninghe van Clufius/ bat fp Be opꝛec hte Colocafta ende gheen ander crupbten is. Sp wordt aldus vermenighwuldight ende gheſaept: Men neemt DE klepne wortelkens Die ter ſyden dende groore wortelen waſſen / foo groot weſende alg een ha⸗ feinoré, oft Okernote/ ende men Winde bie ín wat Mick / Klep Bft pot-aerde / ende men feechtfe fan in De grachten oft loopende wateren / piet heere van de kanten; ende fod worden fp berme⸗ nidbhbuivigpt. Alis’t facche Dammen in Die landen Kapen ende Peeen mét menighte binden kan/ nochtane {go Worden Daer feer veel menschen met De felbe wortel ghevoedt: hoe Wel dar De wortel. Wat bitrerachtigh ban fmaeck is / ende ſtherp / met eeniahe Ameriggepdr ; maer bie bergast Door het Geden oft bras ben / ende fp wordt Heet foet ban ſmaeck. Proſper Alpinus febrúfe get felfoe (als in't Bijvoeghfel vande Egpptilche Boo⸗ nen wederom verhacit fal worden ) ende uoemtſe dock Colocaz fias festghende Dat fp Die wortel boor feet krachtigh houden om den luft noe macht om bilapen wonderlücken ſeer re bermeerderen. Maer befe wortel en is miet doornigh oft ſtekeligh / als ſammi⸗ ghe mepnen/ midts Dat fp de woorden ban Thesphraſtus qua⸗ lek verſtaen. Bandt Boͤone ban Egppten / nae De mepninghe ban Belionius / is anderd niet dan on ſe ghemeyne Boone. hero⸗ dotus ſchruft datter twee ſoorten Van Boonen in Egpptenlanot waeren de zene met De vonde wortel: / Colocaſia ghehecten: de ans Dere bzenght op fijn tſop wat voort de ketenen ber @liben ghelijcs kende. &bort8 om te toonen dat Colocoſia een fnoes-crupdt was / dienen de Bichten van Martialis: diefendt / Sp fult u verwon⸗ deren iae lacheh als ghn Dit Egpptiſch moes-crupdt ſult eten wilfen: te Witendat ghp.in hereren de dzacpen ende tape Wolle met u handen fult moeten van een trecken. Dao Dat het ghehouden wierdt vooꝛr eenen kost die-dDeacpigh was fende nier ghemachelijck om ghegeten te worden. Ban oft ende hoe veel Dit ghewas ban de Colocafia ben Diofcozides verſchilt bljckt upt De natvolghende beſchryvinghe. Coiocafia van Dioſcotides ig bam hem aldus beſchreven: Colo⸗ calia heeft den ſttel anderhalven boer hoogh / eenen vingher dick, Ge bloeme is roſachtigh/ tweemael ſon dzeedt als Die ban den Beul ; ende alsde bloeme vergaet / foo draeght het blaes kens ghe⸗ ſůckende be vaten bande Wefpen ; in de weicke boven het Deikfel cen bloeme uptpuplende ghelückt Be bobbel ban fiedende water. Men noemt bet Cibotiumeft Cibotium, dat is te ſegghen kiftken/ vm bat be Boone gheſaept worst in vochte aerde beftoten zijns De / ede alfooin’t water gheſoucken. De woztelis Bicker dan een viet / Daer mede Dat vaſt blüft ffaen ; de welcke rauw oft gheſoden geten wordt. Ban van de Egpptifche Boone ende Co- — ei Bodeneusint s.Capirelvan ſjn 17-Baeck breeder gheſchreven. Ee Aerd, Kracht ende Werckinghe. Als ſommighe ſegghen / foo bers warmt ende verdrooght Dit erupdt Ualfs · voet in alle fyn deelen? bijnae tot in ben vierden graed / ’t vaeght af / doorfnjdt / maeckt bun ende fon/ende ontdoet / met eenighe bertecrende / openende ens De verweckende kracht daer by / De welche ſeer Blijcheldekh is De wortel rot poeder ghebroght met Theriakel inghenomen / J De ſwaerte van een draghme oft bieten” tage gheneeft terſtont alle hinderniſſe die van verghift ghe⸗ VE felwe boer het fap ban de bladeren/ temen bast af eerterd lepel bol inneemt met wat azûns’. P ple * Een draghme ſwaer ban dit poeder met twee draghmen ſupt⸗ ker iugheno men / gheneeft de enghbor [door Bien Dat fp Be tape tDooefhjdt ende Dun maeckt; daet heel ſpouwen / e ende is ſeer nut teghen De magbe/ende iaeght alle ſwaer me⸗ _dancolijch bloet Daer imt / ende alte ſuüu men gure _ Ctose dragmen vandeft ghepoederde there oft ban 't farde met twee voomerkens Wijn te drincken gheghe ven verwecken de maendt ſtonden / fupberen De bjoutwen Die van kinde verloſt zins vende iaeghen de naegheboorten ander Ehehmpeken’t ſelve * AR simid — — won eni bon — Bedert in herren — De ſel deren fen Be verbꝛgndtheyt dan de bupt. ——— met olie van De pijreder odꝛen. ban er oberdloenigp enor meern wee digh at ig 5 — om De hupt ban het aenlitht fchoon ——— te Gerza is een mengelinghe bie be outen bain ſommighe landen ————— t fe an bele — 8 vaogbt enne Dick ghetsnden de welche — dd dd i —— — A NEE e Caghedi⸗ Het derde Deel. CT abediftilleert water ban dit gantſche crundt heeft alle De voor⸗ fepoe Krachten: ende 'efipert de vuple zeeren / ende De fweercn oft peippus ban Ben neufes ende oock De gheſcheurtheydt / alfmen dip oft bier dzaghmen t fe daer af inncemt® Dit ſelve poeder van deſe wortel over De ſpÿſe gheſtropt / maeckt bat de ghene Die Daer vau procben nietmeer en konnen eten; ten zn dat fp Den brandt / Die Daer Dan in Den mendt ghekomen is / we⸗ derom Genemen / midte Dien fpoelende met melck/ oft midts als lenghs kens wat berfche boter in te ſwilghen. Ander bedrieghers ſnjden deſe wortel in kleyne ſtuckskens / en⸗ de doenſe by het Endibie ſalaet; ende de ghene Die Daer ban eten / ſtaen met opãheſpaerde monden, ouder te konnen ſpreken oft meer eten; ende Blijven foa langhen tijdt/ ten zp Batmen hun Wat broodt in anderen edick nat ghemaeckt zjnde ingheeft: daerom foudefe pock Speer- wortel mogen Heeten. s 5 De boone van de Colocafia/ fepdt Diofcorides/ beeft cen t'faz mentreckende Bracht/ ende is feer goet boo: de maghe; ende is bez guaem om Der Kooomelisoen ende allerhanden Lupek-loop te floppen /met beonemeel ghemenght / in ftede an de Gerfte-moes/ oft nacbier: fp wordt oock inghegheven met pappe. De fchorffen heſoden in Bonigh-tijn/ ende Daer af dep Kroe fen ohedzoncken / fennoch nutter ende beter zijn totde boorfepde gebreken: Het groen dat in de middtl ban Dien ghefien wardt /ende Bitter ban ſmaeck is / gheſtodten / ende met olie ban Kooſen gheſoden / is fer „goet teghen De pijne Der ooren / daer in ghedwuppt. Ghelick de boo⸗ ne van Colocalfia, fepdt Galenus / onghelyek grooter is dan onfe oane, alfoo heeft Die oock ten bochtigher ende grover oft onrep⸗ wer nature. ; “Points derhaelt Dat De Egpptenaers verſcheyden dinghen upt De bloemen ban Colocaſſia macchten/ midts datfe foo groot zijn / datſe lichtelyck gheboghen konnen Worden / ende Dienen om daer otens/ feffchen/ lepels, fcheppers / ende oofvaten ban te maccken/ acr mede fp het water upt ben Fil pleghen te haelen. Ende de felue ſtrecken hum boor bekers / die fp daer nac Wegt worpen) als haer maeltijdt ghedaen ig: ’C welck andere Dan de bladeren verſtaen. HET VL CAPITEL Van Speer-wortele oft Draconcium, — Gheflachten. — Shag Dpeer-wortele zijn twee: De eene is AJ groot / de ander hlepn : behalven dele iffer noch cen ander mede-foozte Daer Han / Die in de waterachtighe oft vochte plactfen pleegh te groepen, De twee eerfte Culten Wp in Dit Capitel beſt ꝛHven; de ander in het narvolgende Speex⸗ oꝛtel⸗ tele/ ig van blader San den Kalfs-boctimaer blijven ghemepnlijd Het elfite Boeck. Bi - € Ghedaente. 1, De Groote oft Grootfte Speer-wor- tele brenght voort eenen recht opytaenden fteel / omtrent De twee oft Dyp voeten hoogh / dicli/ rond/effen ende kael / met Beele ſpickelen oft placken ban berfchepden verwe⸗ ale zijn De bleeken van de ſlangen / vertiert ende befpracpt. De bladeren zijn groot ende breedt / fes oft feven bp cen ghefchichtelijck gheboeght: ban de welche elck een bijfon: Der langhworpigh is / (mal/ de bladeren Han den fmallen Patich oft Buicher-bladeren ghenoeghlaem gheliek / doch kael ende effen: upt’t ſop ban den fteel komt voort een langhworpighe ſchee / grooter ban die van Arum ofs Kalfs voet / van bupten gralderwigh / van binnen upt den blauwen ende rooden / niet Lijn iddel · ſtrellien oft fam perken / wat ſwartathtigh van verwe: Welck fteelfen taz melijtken langh ís / díchiachtigh/ ende als een horenken van Bozen ſpitsachtigh: Ban’: welcke het upterſte elle: ken oft lieskien door Het groepen ende willen van Het ſaedt open ſplijt ende Grecckt / ende cen dzꝛuyfachtighe adere oft tros verthoont / eerſt Ban groene / daer nae ban roode ende —— bezien vergadert ende gehoopt: waer in hard⸗ achtigh ſaedt beloten ie. De Wortel is langh overblij⸗ ‚Bender Dich / knobbelachtigh / oft eer een afupnachtighe Wortel ghelrickende / Wit / met een dun teer velleken oft ſchorſſe behilecht / fomtijdtg eenen ghemeynen appel, ban grootte gelijckende/ met veele Dunne Gaprs-ahewijfe ſaſe⸗ linghen ghevelelt ; ſomtijdts oock met ettelijche aenhanz ghende kiepne bollekens oft Gliftechens belet : door De biaben dit cruydt ſich Felgen pleegh te vermenighvul⸗ gen, Klexgne Gopeer-Goatelen. 4. Det Kleynſte Dracontium, oft Kleyne Speer wor⸗ / iet grot ende drꝛupfach⸗ tighe adere den Kalfs voet ghelijck : De bladeren en zůn nochtans niet [wart / maer met witachtighe ſpickelkens + de welche oock niet foo haeſt en — als die i u { Amidtiga= ders de Drupben/tot den Winter toe oder: oock foo en Sijn De bezien niet foo doncker rood Lan verwe / maer Geel nae=- der bp de Bere Gan Den Daffraen komende. Delworel en is bie Ban Kalfg-boet miet feer onghelijch/ endeis wit, ven Elifter oft aiupynken ghelijckendermet fonumigheaen- velelinghen i c n ha Die Den oorfps „ARS * — 3* VPuꝛeile. Bepbe be loorten ban Dpeer-wortele wal⸗ fen op fchaduwachtighe plactfen / in [onderbept in heet⸗ achtighe landen. De Groote is in Hoogh ende Neder⸗ Puptíchlandt ghemeyn genoegh; dan de Kleyne en Wordt Daer foo dickw jls met ghevonden. € Tijd. De Dpeer-wortelen bloepen bepde met den Kalfs voet / oft een weynighsken laeter: De aderen oft drupven worden rijp in de Gogſtmaendt. — Naem. wete crupden Worden ghemepnlijck in't Gꝛiecks Dracontion ν ende Dracontia Apexorrie ge- Beeten 5 ende in't Latijn fomtijdtsg oock Wel Dracunculus: k, De Grootfte foorte Wardt van meeft alle De nieuwe Crupdt-belchzijverg Serpentaria mafor gheheeten ; Var andere Bifaria ; pan fonmughe oock Colubrina. Valerius Eoydus noemtſe Dracunculus polyphyllos ende Luph crif- pum £ de Hhooghduytſchen noemenle Schlangenkraut / Drachenwurts ; de Brabanderg Dpeer-Wortele; ende tot derfchil ban de andere / Groote Dpeer-woztele/ in E atijn Dracontitin miaius ; be francopfen Serpentaite ; DE Italiaenen Dragontea; be Dpaegniaerts aragontia. Onder De baftaerdt oft vallehe naemen wordt ſy gheheeten fn t Grieckg Aron; Ifaron, laron, Hietrakikos , Biaror, Harmia- gron ende Cyperis ; in’t Latin Sauriaria endt Sigingiaria. Matthiolus ſchrůft / dat dit ben Kleynen Dracunculus pftDracunculus minor is / ende befchjzijft een anderghewas boog den Grooten Dracuneulus : den Welchen nochtans / indien hp erghens te vinden is/ veel eer een foorte Dan Biftortoft Berts-tonghe is/ dan Van Dpeer-wortele, De ooꝛlaecke van defe mepninghe oft dwalinghe Van Mattino lus ig ghehomen door het Woordt antemplecd- Înena yreuanertieve; ’t Weleh/ nae De uytle gghinghe oft overfettinghe ban Martellus Wirgiliugende van Mat⸗ thio lus / beteeckent dat de bladeren van dit ghewas ineen gheblochten ende verwerret zijn : om dat Diolctorides de bladeren Han den Grooten Dracunculus ſchrüft te we⸗ fen den Patich ghelijck 3 in °t Griecks Lapathoeideantem= pleéomena ; Aaaadoerdi edrrepiatnenigeva : waer Dat Woordt en beteechent epabentlijck andere niet/ dan dat De bladez ren van dit ghewãs aen een gehecht ende tCamenhangenz pe zijn ; want antemploke drreg orc is foo veel te ſlegghen alseen t lamenhechtinghe oft Pfamenvlechtinghe: Ende fulckg zijn de bladeren Van dele Groote Speer wortele: want ſy zijn Lan beelen aen een ghehecht ende vergadert; pe welcke eick bijfnder De bladeren ban den Patich leer wel ghelÿcken. EE - . We Llepne loopte heet Draconttunf minus; in onfe tale Hlepne Dpeer-wortele: ſommighe noemente Arum alterum oft Arum mínús s dat is tweede oft Kleyn Halfg-voct: Valerius Cordus gheeftfe den naem Lan Dracunêulus henicophyflos ende Lupki planum. jen magbfe ſeer Wel Serpentaria minor gft Colubrina minor —— Dan in de Apoteken en is dele ſoorte niet Endt, 8 Nengaende defe twee crupden / foo is t te weten dat Apuleius de ſoorten Lan Dpeer-Waortele oft Djacontium den naem Han Dracontea gheeft / ende Daer Van naemen voortbꝛenght: de weltke nochtans mp onbekent zin * ſy — oft en ed gheepabent be or en als zijn Pychonion , Af- clepias; Anchomanes, Sauchromaton oft Sauromaton, The- ion, Scheenos, Dorcadion, Typhonion; Crocodilion, The- tiophonon ende Eminion. Atheneug vertelt / dat de Speer · wortele oft den Dracuné culus oock Atonia ghengemt pleegh te weſen: ende / om de waerhepdt te ſegghen / foo fchijnt Ep datmen be Kleyne Speer woꝛtele niet lick Atonia Apdva (oude noemen / ont Dat (p den Aron oft kalfgssset (oo aheliicht 5 q Aerd, De er-uortele oft contion ís Ban Rrachten den kalfs vdet — —— „als ì Betupght /foo welfn de bladeren afg ín He Wortel {fp is geel bitterder ende ſcherper Ban ſmaeck dan den w baete ghebꝛuvckt teworden. € Kracht ende Werekinghe. De Wortel ban Speers J * Cruydt-Boeck Remberti Dodonzi. wortele luyvert alte het inghewant / in londer heyt alle de dicke grove tacpe vochtigheden Dur maeckende ; ende ig een feer beguaeme middel om alle wederſpannighe ende nualijck ghenees baere zeeren te ghenefen/ Die in t Griechg Cacoethe Kezoi Sn glhenoemt WADE. Sp fupvert ende vaeght af Leer krachtighlijck alt ghe⸗ ne bat eenighe afvaeginghe ende repmmaeckinghe vers epfrht; ende fp verdrift alte witte pupften/ Alphi ghehee⸗ ten / ende andere fchelfevachtighe leelijche placken / met edick ghebruyckt / ende daer op gheſtreken. De bladeren ben dit ghewas hebben oock dierghelijcke Kracht / ende zijn ſeer bequaem om alle verſche wonden ende zeeven te ghenefen; ende hoe Die gerfcher ende min dor oft verdrooght zijn / hoe fp beguaemer zjn om De wanden toe te Geelen ende te Hupten : Want alg dele bla⸗ Beren heel dzoogh ende dor zijn/Dan zijn ſy te ſcherp ende te krachtigh om im De wonden beguaemelijck ghebrupckt te Worden. 2 a Debrucht/ dat is de dꝛuyfachtighe adere Van Dpeer- wortele/midtfgaders het Laedt/ is krachtigher niet alleen dan de bladeren/maer oock dan de Woztel : daerom is die feer goet gheacht gheweeſt om den kanckerende voorts etende zeeven/ Polypi —— ghenefen / ende haer alle kracht ende ſchadelckheydt te benemen : Want ſy bijz ten af dat overvloedigh vleeſch Dat binnen den neule ende elders ee ee É Bet fap Han Dele vrucht ſupvert sock ende gheneeſt de ghebreken der ooghen. — Behalven de voorfepde krachten verhaelt Dioſcorides bat ſommighe ghelooven / dat de ghene Die De bladeren oft Be Wortelen ban Bit ghewas tuſſchen Yun vingheren ghe⸗ wꝛreven hebhen / Van de adderſſanghen niet ghebeten oft ghefteken enfullen Worden. Plinius verhaelt ootk/ dat ſos Wie dele bladeren oft wortelen oft het gantfche crupdt over Geur dꝛaeght / Lan gheen adders oft Aangben giefteken en lal Worden; fag Dat ſy tan Gem Lerre wegh lullen blieden Dele voorfepde krachten worden van Dioſcorides bep: de de foorten van Speer wortele toeghefchreven/ ende dat ín twee verſcheyden capitelen van lijn boeck, Galenug vermaent oock Gan den Dracuntulus oft Dpeer-wortele in fijn boeck vande krachten der Voedle⸗ len 5 altwaer hyſchrift dat de Wortel daer van / twee oft drijmael ghefoden zijnde/op datſe alle haer medicijnachti⸗ e ſcherpe kracht af legge / ſomtüdts in de ſpijle gebruyckt pleegh te woꝛden / ais de Wortel van Kalfs· voet / Ioo wan⸗ neer iemandt eenighe dicke taeye ſlijmerachtigheden upt — ende longeren doen oft met gewelt log maecken wil / ende door Den hoeft oft ſppuwen uptworpen. 2. Biofcorides ſchrijft epghentlijck van de Kleyne Dpeer-wortele/bat de Wortel daer van / t zy gebraden’tzp - gheſoden met Gone oft alleen in ſpſe okt dranck ghe⸗ brupcht/alle overvloedighe vochtigheden die in de bor ſt Daft fleken / ahemachelijchk Boet Booy ende vijfen. q_ Ander ghebruyck. Sommighe ghelooven dat de bla⸗ deren van Dpeer-wogtele/bijfonder Lan de Groote / alg: men Daer den berfchen Haeg ín Wind cht / allede overvloedighe — — wegh nemen / ende Dien kelven beletten te verrotten / oft te bederven / om dat fp foo droogt Lan aerd ende gheftalteniffe zjn, — OEGHSEE VWis't ſaetke dat bit ghewas ('t welck cheickelht ken AE t an e Dt- bemin: ners ghenoegh benenden eng oen Daer ín te — —— eert faeche / de welche ick niet wet en weete oft van iemandt genmercut oft ten minften aengheteeckent bit krurpte ter Wijlen dat ffact en bloept/ — — Das ghe / wanneer dat alde ban de Atraelen beſchenen effe weete ba OD he len banen beven alt doode beeft ghelckende/ dat ben ghenen Die den reuck eens * waer den is / in wat teer — ef Daer nae niet te haeſt berftouten euſalom dat crupdt veel plee el gemend es er te willen viecher. Pean eere — effeninghe. zijn i waterathtighen grondt / omtrent de fontepnen / —————— — doeck ghedjeben ; ende Koi \ Donckers Het derde Deel. donckerachtighe plactfen upt de Bonne ghedzooght / ende dan wegh ghelendt Naem. Dit ghewas ſod wel het Grost als het Klepn / wordt it Franſoys Serpenune ende ſerpentaire gheheeten; hier te lande hes mp Dirabekeo-wortel ende Speer-wortel: hetis noch: tans berfchepden Ban het Dpeer-crupdt ende Lan @ns Beeren Epeer-ceupòt/ van ons boot.met naeme bart Ophioglofum, ende gack Palma Chrifi hefchreven zin’t Engbelfch. heet het Bragon- wurte. Ben naem Henicophyllos (als Helicophyilos) foude wel mogten paffen op ben Dracuvenlos hedere folio ban Bellonius / die hy fepdt bladeren alg Bepl tehebben / ende in vochte plaetfen ban Candien te waſſen: daer Ben ghemepnen Dracuneulus aldaer bet gautích eplandtdear fe binden is : Dech men foude mogen beuchten bat bp ban het Anfarum Heeft witten fpzchen/ dat Doder —— — [san Sodoneus bier nae bijfonderlijck beſchneven foude oock miffchien cen ſedzte ban Dracunculus oft ne : 1 Neede Werckinghe. Bit crupdt is ín alle fijn deelen ſeer ſcherp ende Geet van ſmaeck: niettemin foo Wordt De wortel Bau't felbde rauw oft ghefoden Van de ghefondemenfchen gebrunckt in ſtede ban moes : ſelfs in DE eplanden ban Mino ke ende Ma⸗ iorke beenghimen de ſelve wortelen ter tafelen op groote maelthden / in ffede ban taerten oft blaepen! te weten ale fp met Veel Honigh ghefoden zjn. 4 — drooght ende met Bonigh vermenght / is goet de jen — tien bloet van boehtighepdt upt den hoofdeop De borft finckende — zijn / ende Die eenigh lidt verrompen nen hebben. np Aan GE wortel (alſoo wel als van het facdt ) fcherpt het geficht/ ende neemt alie ſchellen ende letfel van de oogen wegh / ende Dient frer welmet De coliprien ghemengbt; ín fonderhepdt om de fiftels ende loopende gaten te ghenefen . EE T ſelve fap met olie in de ooren Bhedtuppt/bencemt De pijn chde Doin der ſelper. re —— met ſmeer ghemenghn rende ghelijck een plaefter ghemaecht/ ade ef Be wonden D Ln edig dooꝛnen / (plint dierghelyck —— ban deſen b green toefende zijn goedt gheleydt op de verſche De van ljne doecken / alg / boorfepdt is / maer in wijn gheſoden / zin Die feev goet gheleydt op De kack hielen. pe cn Wervloedigh dieeſth in Bert neuſe waſſende wegh te nez — bet fap ban Dit ſaedt met Wolle oft Catoen in De neufs gaten fieken, É : : telen met inghenomen / doen water maetcken / ende — — fp dient oock om de doode zucht af te iaeghen. datmen upt de bladers ban Groote Dpeer-wortel biftileert ie goet in tbe nah ſte ghedzoncken De ſwaerte ban Dip oncen/ met eendzaghme ET hetiakelg : want het doet ſtercke⸗ tick fweeten. De Engtelfche ghebꝛupcken dat oock feer Heel; maer fe Doen Daer Half ſoo eel —— van Drager by / oft {p nemen foo beel ban D'een als ban D'ander i{leert water wordt van ommige oock gebrupckt — rt een ; ende ban andere om De tuptorien oft e gaten open te hauden / die ſommighe in hunne armen/ bees nen oft andere — maecken / om geſonthepts wille; ende deſe en gheb ont — niet / Die notbtans ghe⸗ mepnlick daer toe } 8 oft en naat u idts de ſti e Groote ——— — — weil farm brachrous ; fetreet endé verboien wetentt hap achten /alie't Paechie baet HEE i mift. ae , atche Bickwijls mift. s i Te. woꝛtel / die (als voorſeydt is) gee —————— — —— beef weren tin oma beds ennn ete ha bans ent belen, maer te wilt —— — laſien ende ban Def gantſchen mondt foo ontſteken door Bien dat de aders t fam en hemelt bp cen gefehraept/ foo — men ig meteenen it des mondt gele _ bp nochtans gheenlins lachens Ben naan per een À worte len ban Arumende de Het elffte Boeck. Beg WGL DD WA Oo Ja zijd on Van VVarter-Slanghen-cruydt oft V Varer- Speer-worrele. . Ghedaente. D € berbe fooste van Dpeer-wortele/ Waterflanghen- critydt gheheeten/en heeft gheene vonde atupnachtige . oft ballachtigije wortel/maecr heel tanah kruppende/ ende ín geele kniekens verdeple/ ban cen matelijche Dichte : upt Wiens knoopkens oft ledekens ſpruyten de ronde effene oft ale eñ ban binnen vooſachtige ſteelkens Ban de bla= Deren; maer nae benedenuacrts verſpreydẽ haet veele verz fchepden dunne Hefelinghen oft fafelmgen upt. De vrucht komt voert opt [op Van Een hort fteelken/ende (pupt upt een Ban De bladeren/ ende is in’t beghinfel met veele klep: ne Witte draeykens / die in ſtede Han De bloeme zijn / om- ringhelt: maet daer nae Wordt Mp grooter / ende abelijckt een Drupfachtighe adere / oft eenen tros Ban dꝛuyven / die ecrft groen Ban verwe zijn/ ende daer nae toodachtiah Worden / klepner dan De Drupben Lan Kalfg-goet / maer nochtans wel fo fcherp Ban ſmaeck alg die, Te bladeren In breedt „groen / glat ende kael / elck op een bijfonder elken —— Bepl-bladeren ghelijck / maer noch: ans kleyner dan die van Kalfs· poet oft Aron : dan dat bladt / dat met de Vrucht Boortskomt / íe klepner dan de andere / ende aen De bovenfte lyde / met de welcke Dat de vrucht vaeckt oft naeft í8/ wit ban verwe. Smater-Gstanden-ctupdt, dat ie be Bett. ooꝛte Gay Capeer-Goater, 533 — —* 13 3 € Plaete. Dele Water Bpeer-wartele waft in heck⸗ poelachrighe pia _achtigbeoft etfen/iae bichwijls un De poe: lenende s reg eer ende is —— ſchlandt / ende oock ude ghemeyn gheudegh· le Drpen van bit crupdt worden rijp in 8 : weak nr BEER S Naem. mit ghewas Wardt met goede veen Dracun= — — aquatilis ende Dracunculus paluftris in’t Latijn ghe⸗ uftre , alg ofmen (epde 554 dropepert rubens noemen / Dat ig Good Water · Peper / die zijn verdoolt. Het felte erupdt Wordt Han Plinfug ín het 16, capitel van fijn 24 boeck ooch Draconuon ghehecten / ende voor De Derde (oorte Daer Lan ghelhouden:de welckef fepdt hy / ghethoont wordt met grooter bladeren dan Die vanden Cornselieboom/ met cen rietachtighe wortel/ die foo beel knoopen oft leden heeft alg ſy iaer en oudt ig (fog Ip berfekeren Willen ) ende oock foo Heel bladeren heeft. * welche befrhrijvinghe Dit cruydt ſeer wel ober een omt/aengaende be ghebaente ende grodtte ban de blade ren/ ende be leden oft koopen Yan de Wortelen, Dan oft fp foo veel iaeren oudt is alg fp knoopèn heeft / Dat ſtaet ong nochteonderfoechen. 9 € Aerd,Krachtende Werckinghe. De kracht ban defe foozte van Dpeet-woztele ig alg die Yan de andere ſoorten ban Speer · wortele / ende ooch alg bie ban den Halfd-boet oft Aron ; maer nochtans en Schijnt fp foo krachtigh niet te Wefen/maer Beel flapper ende onftercker dan Dies B-EEVCO E G:H S-E:L. D Efe Water- Speer · wortele ie in Boogbduptfchlandt ſomtijts Waffer Nartterwuruz gheheeten / in Ftalien Serpentaria acquarica, Be woꝛtel is bijnae foo fcherp als bie van Balfs-boet;upr DE weles ke ſprurten ſommighe langbachtfghe bladeren / bynae alg die van Den tweeden Ariſarum / dat wp bier nac befchrijben : fp ig met veele fafelinghen inder aerden baft: aen Den oorfpronck ban Die blades ven fprupten andere bladeven/ op korte fteelkeitg ftaende. Be druvf⸗ Keus zijn ghemaeckt ban roode bezien / als fp ryp tin; erde Daer in is ſwart Elepn ——— (pens: tuſſchen bet merch oft vieeſch an De dzunde fchuplende . De bloeme ig wit / oft oock raad / viecs f Kebe afs Zobel betupabt. Ap en waft riet gheerne in de hoven / ‘ten zp Diemer water Lefplôept worden. Sommighe noemente Anguina aquatica oft Dracuncults tadice arundinacca] bat ig Bras tunculiis mef vietachtighe wortel van Plinius:in’t Franſops Ser- - pentine d'caue, Aerd, Kracht ende Werckinghe. ®efe Water · Speer· woꝛtele (te weten De bladeren daer ban ) Wordt inghegheven inet water oft wijn/ teghen De beten ban De langen ende fenùnighe Dieven / als Plinius fchrijft. B 5 É De bladerch ende wortelen bar dit ghewas / midtfgaders be wortelen ban De andere ſoorten van Spter · wortelen / ende oock met ten wepnighsken van de morrelen ban Biponia beemenght/ t ſa⸗ men ghefoden oft ghebraden / ende met honigh ghemenght / zijn ſeer goet gheleckt den ghenen Bie kost van aedem zat / ofteenen quat Den hoeft hebben / ende gualek Fupmen konnen loffen/ door dat fp berdeplen/ ————— be grohe ende taepe vochtigheden rrd ghedooght / ende tat pöcdet ghebunoght / ende met Boz nigh 1 Shenefen de guade endẽ voo tsetende fwjeevingen Bie aen den neus komen / Polppus ghenoemt. pf S HET VIIL CAPITEL Van Arifarum. eender iſarum is tweederlepe : het eene Heeft r indeed aren Deet beter bet Betertivers aenmerckt ende a Shedaente. 1, Bet terſte Atita rum ie bau bladeren ik ghelijck : want die zijn breedt/ ban voren ſpitsach⸗ veel tigh afgaende / maer noe eens oft Arum. : hooshen klenner dan die ban t opt / haer * weltke/ ghelyck die teerſten groen eb, ende dact nae rooo worden. persairgeerfken, als eenen bal / ende wit / ende in bie van d, gbeleh, — Dan de waorgaende Conyre ent zijn geweeft, den Cruydt· Boeck Remberti Dodonæi. Arxiſaruw met greed bladeren, € Plate. epe hels — — lande/enbe oock — — Wrs aft í e⸗ —* mannen eneen — Slate fen/(o Boomen / ende in * Tijdt. De bloemen ende vruchten — —— han Arilarum verthooonen daer op — Het derde Deel. tijdt allmen de ſoorten ban Arum oft Kalfs- voet ende Speer-wortele oft Dratoutium fiet bloepen ende vp worden. % Naem. 1. Bet eerfte ban defe twee cruyden is ban Viofcoyideg Arion A'plapor gheheeten / van Plinius ArisA’ris,ale’t blijcht inhet 16. capitel van fijn 22:boeck, Wp noemen dat in’t Latijn Arifarum latifolium , Dat is / Ariſarum met bꝛeede bladeren ;om Dat Ban Her ander te gerfchepden/’”t welck foo breeve bladeren niet en heeft. De Woozden ban Plinius lupden daer aldus van: Dacr is pockeen Arig/ fepdt hp/de welche in Cgpptenlandt waft/ Den Arum oft Kalfs voet gelijck/ alleen klepner dan Die/ ende met Blepner bladeren / ende oock klepner van wor⸗ tel/ die nochtans foo groot is alg een: Olijbe: é 2. Geandere ſoorte van Dit gewas / de welcke wp Arifà- rumanguftfolium ‚dat is Arifarum met malle bladeren noemen / ſchynt ve oude CrupBt-befrhrijverg oubekent gheweeft te zijn 3 dat ly nochtans een mede⸗· ſoorte Lan Aiarum is/ Wijft genoegh upt de ghedaente ende epgent= heyt van de bloeme / pꝛucht ende wortel van Dit crupdt: > q Aerd. Arifarum is van aerd ende krachten den Kalfs Boet oft Arum ghelijck ;nochtang Wat ſcherper dan den Halfg-vaet/ foo Galenus betuyght. ; Kracht ende Werckinghe. Be wortel gan dit truydt op alle woortgetende zeeren ende loopende ſweeringhen ghe⸗ ſeyt / belett den voortganck van De ſelve. Á Pen maeckt van defe wortel veelerhande tollprien oft gheneeg-middelen tegen de fiftelen ende loopende gaten: pie veel gheacht ende met groote baete gebruyckt Worden. Den Arifarum met (malle bladeren is / foo het fchijnt/ De andere met breede bladeren Ban krachten heel ghelijck. Hinderniffë. Dioſtorides ſchrijft / dat het Arsfacrum sp de [chamelicke leden ghelept/De lele beverft/ ende het faedt verdrooght: t ſelve iet niet alleen in Den men⸗ ſchen / maer oock ín de onvedelijcke dievene BIIJVOEGHSEL. D It cxuydt is van Clulius eerſt in Hederlandt ghefonbdert get Wweeſt: nochtans fchrújft Amatus Liſitanus dat de Nederlan⸗ ders t ſelve veei teghen De Pefte pleghen te ghebrupcken. Dan hier te lande wil het foo gualijck aerden / dat het te ghelooven is / dat Amatus daer in bedroghen ie gheweeſt / ende de Hederlanders batt een artdercrupdt — guaifjck verſtaen beeft. * Atifatum met breede bladeren van Clufius heeft groote ghelijc⸗ keniſfe met Arifarum van Languedoc Van Lobel; in't Spaenſth Taroende Frailillos; om bat De bloemen/ foo Cluſius uptleght / mos nicks kapkens ghelicken:de wortelen ban dit crupdt Waffen ſom⸗ tüdts een oft twee te eee ſomtydts oock veel aen cen/ ende zijn. Klepne Beute voorts bꝛenghende bladers —— — at ſelpe oock anders / je: Dit crup — — oft bier biaders Die ban de klockskens k / h ghenoegh / ſacht/g Januarius ende u ta De woꝛtel is van Gupten bꝛuvn / binnen wit/ fomtijdts langhath⸗ tigteride knobbelachtigh eerſt ſoet / daer nat fcherp van fmacch / min dandie ban Arou/ oe wei de ouders anders gheſchreven — Arifarum met breede bladeren van Clufiusig ten mebde- ſoorte van Het baorgaende/ hebbende een knobbe lacht ighe wortel! ker — ende fachter bladeren / met haer wortel verre ende. Pludus maeckt twee foorten ban Aris: De cerſte is wit / met twee ed de andere cn heeft maer errten fiel. Diofcorides fepdt/bat wor.olvan Arifgeum foo groot is als een Elhve / ende heeter ban Die ban Kon eeren van Clafuseeft bf oft fes lana nl m met malle eren van ukius y i biaderen / Smalie groene blinckende ls díe van Dm e Baer nae volght een la lsb (pies v oft kapke H jef ende witachtighban binnen : upt wiens fplete een le alg cen wormken (prupt/fomtdta cen (panne langb/ /peerfeh oft peerfch-groen / boo: pics : De bucht! pbe / ban bezien ghehoopt / wit ban verwe / ende niet ien Dhn) Mk ener en 5 Ì e Bepdc ende Dare ende beefe malle blader /Dieban be Parepe De Kee Ee gean i Welck baagrkormtupt den bals bancert bolleken / dat foo Het elfite Boeck. $35 groot is als cen Walelnote / ghelick als be Spter · wort⸗ sognorupfhen oft wpvcht is Wie / als in Die — —— Andér Arifarum mer {malle bladers beeft be bladers — * en *— foorte/ ende het — —— is —— ge ‚ Valfc rifarum ig ban de Ftaliaenfche Crupdt-b, ij Arifaro falfo ghehee ten / in’t Latijn Pfevdo- Arifaru geyl pd ghe fmalle bladeren/ende eert aaupnachtighe wortei / beſet mact beetle ſaſelinghen: ban ſmaeck ſcherp / heet ende Droog ban aerd / doors ſuüdende / afvaghende / berteerendeende openende. Befc waft deel om men / fchrbft Caſtor Burante; ende Daer van worot re — peper — ghebrupckewordt / om de felve ghe te bzen te weten van — EN zenghen afvagheu / vertee⸗ Men ſoude moghen vermoeden dat Dit Arifarum’t is dat Bellonius Dracunculus folio bederæ noemt; en ad nge in E — * Arlero vager erd, Kracht ende Werckinghe. Men foude Defe wortelen í ghtbreke ban De Dpeer-Wortel ende alte — — * eh mfghen ghebaupeken: dan men hoeft Daer foo beel nict af te nemen / midts datfe noch ſtercker zyn dan Arum. Is Amatus Lufitanus te ghelooven / is fp ootk goedt teghen peſt. De ghene die hun geneten met Blancketftlen ende dierghelcke dinghen te berepden om De hunt claer ende blinckende te maecken / pleghen ban deſe woztel cen (eer goed warer te diſtilleeren. HEE TIA: GAP IETEL. Van Herts-tonghe oft. Bifforta. Gheflachten. Erte-tonghe is epghentlijck maer eenerhande; noch⸗ H tans heeft Lennart Fuchs daer twee — af maeckt / eeusdeels van bladeren ende eengdeelg telen van den anderen verſchillende. Merts· tonghe oft Wiſtorta. \ bau wor⸗ € Shedaente ¶ Bertg-tonghe brenght langhworpighe bladeren Boort/elch op ecn —— — — ban pᷣatich fchier an ee botenfte Lijde gracnachtig / aen —— Jaen ef a zuyten be f ban eenen goet opichi —— Bes En planeren in Be vande bewaſſen: op ’t tfop Han dele ſteelen komt een adere Voort met klepne bloemkens/ die ljfver⸗ wigh eft upt den bleerkachtighen rooden purpurverwigh zijn zin be welsle daer nae dzijbiantighe. laden voortko⸗ men/blinthende/die Van De Durchel gheljtk. De wortel ís bie / lanabachtieh/ gheknoopt oft in leden ghedeplt/ fomfitg each omggekrome/ met leer veele aenhanghende aprachtiahe fafelmghen befet / Ban bupten byupn oft wartachtigh/ van binnen niet heel rood vanverwoe/ t la⸗ mentreckende Van ſingeck· — Teonarth Fuchs / als voorſeyt is/maeckt twee ſoorten van herts tonghe: de Groote met meer gherimpelde ende rouwer bladeren / ende een grooter wortel; Die niet ſeer in zen ghetrocken oft omghekromt en ig / maer leer gevelelt ende met fafelinghen belet: Deander oft Kleyne Derte- tonghe/hebbende effener ende fachter oft gladder blade⸗ ren / ende een ghefvonckelde endé in een ghewrongen wire tel/nie niet ſoo groot en is als de ander/ ende tiet foo ghe⸗ Vefelt/anders de tele van (maeckt ende verwe ahelijch. — q Place, De Herts-tonghe wordt ghewonden op voch⸗ te plaetfen / ín bonehere (rhaduwarhtighe boffchen / op vetten/Blepachtighen oft fijckachtigen grondt · Matthio⸗ lus fchrijft dat fp op de berghen groept. Dp Waft oock weeldighlijck ghjendegt in de hoven, De woztel blijft me⸗ nighe taecen oper: 5 € Tijd. Deaderg-ghewijte bloemen Van Herts· tonge ftaen in den Bep ende Braeckmaendt op haer fchoonfie : daer nae wordt Het ſaedt rijp. : 5 8 € Naer: Pae fijne omghekromde eude ghehronckelde Wortel heeft dit ghewag ben Katijnfehen naem Biftorà ghenreghen / als Sfmen tweernaels verdraeyde oft twee: maels ghekronckelde fepde. De Hooghduptſchen noez men t Materwurts ; de Pederduptichen Derts-tonghe; de __Franfopfen Biftorte ; be Beheners Hadij korenij. Menñ heet Het int Latijn oock nae den Hooghduytſt hen naem Co- -Jubrina ende Serpentaria , alg ofmen Adder-trupdt oft Dlanghen-cvupdt ſeyde; fomtjdts oock Dracunculus: Defe onfe Bertg-tonghe is nochtans feex verſt heyden van het Dracontium gan: Biolcoridte : dan fp foude miſſchien gen mede-foorte ban De Dracunculi gan Plinius wel Wez fen : want Plinius in het 16. capitelban fijn 24. boeck gerhaelt/dat 't ghene dat de Briechen Dracontion noemen/ hem ín drjerhande ghedaente ghewelen oft ahethoont is gheweeft. Dommiehetheonden hem Dat met bladeren van Beete/ niet fonder tortle oft heoghen fteel / met pur⸗ pure bloemen, Andere weten hem een cruydt met een lan⸗ ghe wortel, gheteecken in ledekens oft Knoopkens Berdeplt. Ten derden is hem ghewefen een ghewas met grooter bladeren dan die Han Den Cornoelieboom / ende meteen zietachtighe Wortel, Behalven dele dzy fchrijft den [elven Plinius in het 2. capitel ban jn 29.boeck/dat in het velt oft bouw landt van frinen Weert eeen trupot ban hem ghevonden is gheweeſt Dracunculus en wiens feel eenen dupm Dick was / met Deele (pickelen Han verſcheyden verwe lacht ende gheteechent / alg de —— DE plepden leer goedt ende krachtigh te wefen teghen de bez —— is de eer ſte lod Self Leveren ee so get zacunculus is de eer ſtelos bp felf ſeydt de pet feer ghelijck. De berde is bet dater: lar hen=crupdt / pan ons Booren belthreven. De vierde oft laet ij de Groote Dpeer-w oft Dratontion ban Dioſto⸗ rides te welen: ende Plinfug felpe betoont Dat fp ban de ghedaente verlchilt / (egghende aldus in Dꝛacuntu⸗ — — — n 25. in het 2. C : Den bierden — ie bercheoen han Dar: ewas/ t w * Cruydt Boeck Remberti Dodonæi. ghelodven / dat fp ° ſelne cruydt laude moghen welen dat: Plinfus den tweeden Dracunculus noemt. F— Horhtans zjnder ſommighe Vande nieuwe Crupdt· belchei vers / Die de Biſtorta een gantſch ander ghewas ſenghen te weten. · Want Matt hiolus in fijne Epiftole Medicinales, oft Send-brieven de Medicine belangendes fehrijft/vet de Biftorta anderg niet en is dan het Behen:ru- brum. Gefnerus wiltle voor het Limonium oft cen ſoorte daer: ban rekenen. Sommighe andere houdenſe Loor de Brivannica. Welcke dp berfchepden mepuinghen Lan ong onderlocht ende overweegt (uilen wogden/ om De waer⸗ heyt wat beter te vinden · > Behen: %engaende het Beken : foo wel het Good alg Bet Wit Been (want het is tweederhande) heeft riecken⸗ de wortelen, Warm Gan krachten / De onhupsbept oft bijz flapens luft berwerhende ; als Abicenna ende Serapion daer van ghelshzeven Gebben. Daer-en-teghen ſoo is de Wortel van Biſtorta / dat ig van onſe Herts tonghe / heel fonder reuck / verkoelende ende tfamentreckende van krachten/ende daerom Den luft Ban bijſlapen eer verdzij⸗ gende oft benemende / dan den ſebben Gerweckende, Limonium. Dioſctoꝛides betuyght dat het Limoniiim bladeren heeft die dunner ende langher zijn dan die van de Beete/ ende bovendien rood laedt Maer de herts · tonghe oft Biſtorta heeft kleyner ende harder bladeren dan die Ha Ed Beete/ ende het ſaedt ig dat van de Surchet abe mc e y — * Britannica; Den ſelven Diolcorides ende Plinius ver⸗ Gaelen/dat de Britannica bladeren heeft die ſwarter ende touwer oft ruygher zijn dan dedatich-bladeren/ende cert korte dunne Wortel hebben. De Biftorta oft Herts tonge heeft gladde kaele bladeren / aen de onderfte ſjde wit/ als voorſeydt ís ; ende de wortel is veel grooter dan dats mente kort oft bun (oude moghen noemen. Vooꝛrts / ſos raedt ons Apuleius het fapende He bladeren Gan de Bri⸗ tanníca tot Den Winter te bewaeren ende wegh te leggen / om tallen tijden temoghen ghebruycken: die oorfaeche Baer bp fegghende/ om dat dit cruydt in alle tijden niet te Winden. en 18, Daer⸗ en teghen heeft de Herts tonghe eene leet laugh levende wortel /„endeig Get heel iaer dod — oper alte Binder: 3 E — Sulcks dat uyt de voorgaende redenen ende bewijſin⸗ n claerlijck ghenoegh blijcken kan / dat de Biſtorta oft erts tonghe van Get Behen van de Arabers / ende van bet Limontum van Diolcorides / ende inſghelijcks oock gan de Britannica / verſt heyden is / ende daer gheene oft sheel kleyne ghelijckenifje mede en heeft. — ee ee OR NE ücke verdros t Ee treckende ban Gra mr € — Kracht ende Werckinghe. De wortel ban Herts ton⸗ ghe Det ophouden erde ftelpt foo Wel allerhande bloet⸗ ganch/alg De maendtftonden der Hroutwen : ftelpt boven⸗ Bien oock den bupckloog / ede doet de overnioentghe oft _ommatighe ——— gheneeft het vood- melizoen en vloeden /in Welcker ov datmen die oock ckt. : 5 me ghebeupcht. „Dy is oock feer nut om te ghenelen alte de ont ſtehingen ede genten bar me anmauelen hele enne orliggende _De felhe mortel in water gheloden /ende baer mebe/ oft Bork met het fap van de felbe/ den mondt. oelt oft ge⸗ affen” maeckt e randen ene get vande Deij vaſt ens Be fupber, — —— wee vermanen a Hanen endet MR one — jn oft Apiafche Herte-tonghe in onfe tael _ken/ in fonberbept als het ú _ fitten daer deſe bie — — Het derde Deel. facbt als bat ban de Sroote: Han fomtijdts in ſtede ban fact komenupt Die adere deele in een ghedꝛonghen Lladerkens boort. De wortel is klepner dan Bie van De Ghemeyne Werts -tongte / anders oock ghekronchelt ende gheknoopt/ bupten brupn/ binnen twit/ van ſmaeck oock als’t heele crupdt t' ſamentreckende. Sule⸗ Kefoorte heet oock Biftorta minima; Dat is Alderklepnfte foorte van =tongbe. 5 —— Herts-tonghe oft Biſtorta maxima ban Jaſpar Pardupu aen P. hondius gheſonden / is van wortelbijnae de She⸗ mepne gelijck ende bloept mer die / oft wat eer: maer haer blade⸗ en zijt wel eens foo groot/ immers weleenen boet langh / oft langer / doch niet beel bꝛeeder / dien van Groot Patich gheiück/ niet foo gez rimpeit / dat is / met min aderen oft zenuwen beloopen/ wat ſpitſer / ende nict foo bot als die / bleerker groen / op ſeer langhe ſteelkens ru⸗ fende; doch ſoo Dat Die ban be ze fijen met eenen langen uptwas Van't bladt (elf afkomende befet zijn. Den ffcel is anderhalven boet hoogh oft hoogher / met een oft tboee / (elden dzy / bladeren bewaſſen / Ben fewen niet ſoo breedt omhellende als't in de Shemeyne gebeurt / n ſonderhept het onderſte bladt. Daer op ſtaet eene enckele bloem⸗ adere / tweemael grooter Dandie ban Den Shemepne/ eerſt van inelch-twitte / daer nae perfchachtighe bloemkens berfamelt. Dan deſe Bloemen vallender ettelijcke af/ ende zijn onnut: ſommighe blij? ben aen Den fteel/ ende worden in een ghetrocken/ ende maecken eltk een ſaedt in haer felven/ dat eenigh is / met gheen ander bliesken om⸗ wonden / dan alleen’t gene dat bant inghetrocken blaemken komt/ Brijkantigh/ ros/Dlinckende. Naem. Sommighe hebben dit crundt den naem ban Rumex oft atich oock mede-ghedeplt / om dat het ban bladeren den Patich o gheluck is / ende van fade de gheflachtenban Durckel fomtijnts at ghelijckt. De Kleyne is Han Fut hlius Wijfken ghehteten / de Groote Manneken: andere noemen ’t oock Nater-wortel nae't Booghduptſch; oft Nater-cruydt, Adder-cruydrs oft oock Longher- eruydts ander Milt-cruydr , metongbhemepne naemen. Den naem Bertg-tonghe is de Phyllitis eughen. Dracunculus hortenfis, batmen zagon heet / wordt onder ’t Moes befcineven. Aerd, Kracht ende Werckinghe. Be herts tonghe berkoelt enz De dzooght tot inden derden graed; ende Daer in en komt fp met de ſoozten ban Dracunculus oft Serpentaria, Dat is de foorten ban een/alig’t ſaecke Dat fp De ſelve van mie elden bont te oefen naeme c — “_@matlerhanden bloet te ſtoppen ſalmen ztel van bit erupöt in watet oft Kooden wijn ſieden / ende dat water te drincken ghe⸗ Ben ; oft men fal het poeder ban De felbe met Wooden win ms pen. : ded hek De woꝛtel van Herts tonghe tot poeder ghebꝛoght / ende daer ban een vierendeel loots (waer inghenomen/ ig goet teghen de peft / ende verdriftſe door eeten. De felbe met eenighen dranck ingenomen / belett de brouwen ban kinde te mif ballen: met fap van Wechbꝛe ghedroncken/ gheneeſt de Die hun piffe niet gheouden en konnen. Be felbemet doperen ende wit ban eperen ende meel ghemengbt / ende dan op een tichel ghebackenende inghenomen / belett het ober: gheben ban galachtigbe bochtigheden : ’t poeder daer ban met wijn ban Sranaten inghenom telde, en Doet Water oft wijn daer deſe wortel in ghefoden is / wederſtaet alle ergbift/ende is tegben de ende ín de peſtighe kortſen daer 5 t pe keken, —————— — —— ile keren / dat fp daerom Se ina oft Nater iwortel gheheeten woꝛdt / om dat fp met wijn alie beten ban de langben ende adders ſchadeloos maeckt ende 3 dei ee | Des ſaedts genuelt zijn / — dat eft t ert ende gheſupvert — gren mers nde geftacit n nemen. _ fi de e tbe wormen om: men boet bp be wondt- Manc? ingbewant ghege F — weeft ie; ende is goet den ghenen die bloet fpouwen, Bet gheviftilleert wateroft”t water daer deſe wortel in gheſoden is / ontdoet de klonteren ban ’t gheronuen bloet, ghedroncken zijns Des ende is goer om De geelfiucht te gheneſen. : ‚ Defe wórtel in De holle tanden ghefteken / alleen oft met wat Pp⸗ rethrim / on been ghebzanden Aupn/berfoet Den tandt · ſweer / — Lende belett de inghen die daer op van „°C poeder ban d tel in De wonden L bet diet vel ele taz ebi op ben rme barn ne leben oe — — {Doet de piſſe z p ae fate en Det ent braecken : Welrke : is oock fonderlingben goedt teghen Ren bloetloop upt de leer, Dier Fluxus heparicusnoëmt. Het elfite Boeck. 537 ndere fcheijben dat Berts-tonghealle De krachtenvan Sulcker be De Kleyne zere oft Bergh-Berts-tongte is ban krachten de Groote heel ghetijch De Britannica van Plinius (Die onfe herts· tonghe leer gelijckt / als Cluſius / Eobelendemeerandert gheleerde ghelooben) is oock feer goet om de boortsetende zeeren Van De amandelen / ende Ban t binnenfte ban den mondt ende keel te ghenefen ; ende kan wert⸗ Ken al’t ghene dat de verkoelende ende tfamentreckende dir bermogben. Galenus fchrijft oock Dat (p van ſom mighe ghe ſtelt Wordt onder De crupden dienende tot de ghebreken Der maghe. — ts fp De wonden ſeer gheneſende koudt ende Doogh ban nature. 5 Saer om te bethoonen dat dit crundt gheene ghelickeniſſe met De Britannica ban Gefnerus en heeft / fulien wp de felve bier in't langh upt Eobel befchtiben. Britannica van Gefner ende van die van Lions, Britannica ban Plinius wel van bladers ende maer haer is ſr beel ban Die t' ſamentreckende kracht ende ban tebelpenende efen De fwceringhedes mondtsendeder amander len ghebzekende. Back 1e fp fer bicter / ende cen wepnigh heet / hebbende cenighſins de verwe ende ſmaeck ban de Conpsa. Dit crundt waſt beel omtrent Lpong; ende en beeft gbemepnlijck maer teneu ſteel / Die vondt / hardt ende bleeck is / anderbalven boet boog}; ende aen De knoopen groepen De bladers : ban De wetcke ſommighe onderfte die ban Dunvels· bete gelijck zjn maer klep⸗ net/ beupnachtigh / ende ghelückende eenfdeels Die bande Conpsa oft oock ban de Madelieben. Be bloemen komen voorts in’t ops peefte aen klepne fijd-fcheutkens / die vond zn / de bloemen ban de Conpzaniet ongbelijck/ maer grooter: De weſcke / als t faedt rijp is / in een wolachtighepdt berftupben : oock is t ſaedt niet ongelijk Datban de Groote Conpza. De wortel ie kort / Dun / witachtig fafclachtigh / klepnev dan Die ban Duppels bete / oft Die van De JRadelieben ghelück / feer boortsloopende. É ‚ CT Longher-rrupdt ban de ionghe Berbariften wordt nuter tijde gocek ban fommighe boor de Britannica gehouden ; maer batig ban ghedaente/ bladeren! blaemen ende Tymerigheydt De Wael woztel ghelück / ende is Van ge elders beg! ticker beſchreven fendt hy / ie de wortel ghelyck; HET XCAPITEL Van Kleyne Eerdenoten oft Bolbocaftanon. Ghedaente. Leyne Ëerbtnoten Gebben dunne’ ghefneden / ende ín beelen verdeylde bladeren / Klepner ende fmaller dande Eppe-bladeren / Die van den Crithmus / oft ep: ghentlijcker Die ban de Dille ín ghedaente veel beter ghe⸗ ſjckende. Tuffchen dele bladeren ſpruyt een Dun ſteelken / omtrent een ſpanne langh: daer op waſſen Be bloemen / bie kleyn zijn ende Witachtigh/Heel bp een in tonde krans: Keng oft kroonkens bergadert. Wet ſaedt volght daer nae/ ende en ig niet groot / maer langhworꝛpigh/ Gnalter dan het Denchel-Laedt/ De Dupftere ſwartacht ghe verwe van Ben Comijn [eer wel ghelijckende ; ende heeft wat reucko De wortel ig rond/ van ghedaente eenen Wordel oft een E ghelijck / ban bupten fwart/ oft brupn ; ende alg fp dzoogh ende Dor gheworden is/wat gerimpeit; van binnen wit ende ghelijfvigh/ Lan ſmaeck eensdeeis De Caftanten ende eensdeels de Paftinaken ahelijckende. < Place, Dit Wordt op ſommighe belden ende bouwlanden ban Zeelandt ende oock van Bollandt ghe⸗ Bonden ; ehs oock in Grieckenlandt / ende in de Eplanden Chios ende Ghodos / (oo Guilandinug bez tu: Men oock dat het in Eughelandt groept. In Booghduptſthlandt is dat ſelbe oock Wel te vinden/ ín dien ons arne mie en bedrieght. Want de wortelen die Loniterus fchrijft te waſſen in de faeplanden ende hoven Ban De landouwen aen den Ginftvoam ghele⸗ gen/ bijfonder omtrent Mentz / zijn gantfehelijck de keive Die Wp nu met naeme ban Kleyne Eerdtnoten befchrijben/ ende gheenlins / foo hn mepnt/ Die ban den Ornithoga- Yum: want hp fehrnft dat (p — /van grootte de ca g an bupten vael / oft met een grauwe ſthorſſe hedetkt / van binnen vol wit vleelch oft merch foet van ſmaeck; de welche goedt zijn om teten/ fao wel rauw alg ín Water de erg zijnde. Doorts ſeydt hp oock dat ſy een Dun enchel ende teer fteelken boortbrenghen / nae beneden oft ten Wortelen Waert bloot / nae boven bewaffen met bladeren Bie van den Comijn gelijck; opt — draghende kransliens met bloemen alg Die ban de Dille; fu als wp onfe Klepne Eerdtnoten hier hee twij⸗ ſchreven hebben: ende daerom en hoeftmen niet te 538 Reep nEerdinoten oft 25otbocaftanoy: al ſchoouſte ín de Braeckmaendt: daer nae wordt Get ſaedt kg de ende rijp. 7 Bolbocaftanoni Boatondsavor qhefireghen / nae de ghedaente vau ſijne knobbelachtighe wortel ; Be Welke van maeck⸗ ſel oft aenfien eenen Bulbus/ dat is Clifter oft knobbel / ghelickt/ende ban fmaeck de Caftanien feer nachp komt: alg ofmen fepde — Caftanie/oft Knobbel Caſtanie: Dan in deſe tijden ist bp [ommighe oock opt Griecks … Agri non A'yproxeserov ghenoemt gheweeft / dat ig Wilde Caftanien. De Zeelanders heeten ’t Klep Eerdt- noten ; de Booghduptichen Kleyn Erdnůſz Die van Daz Bopen Faueronzes; de Enghelſt he Kippernutz - Alerander Trallfanus vermaent ban het Bolbocaftanon. in fijn ſevenſte boeck / tellende Bat ſelbe onder de dinghen Die nut zijn ben ghenen die etter (pauwen / ende t'famen gok eef waeren/(pijfen/oft voedende dinghen zjn. Dan Guinterius / ben ogerfetter van Erallianus/mepnt dat Bet woordt Bo) on Eonbokdsavor aldaer bedorben ig: ende Woude wel datmen ín ftede van dat een anderwoordt ftelde/ te weten Balanocaftanon Baaarordsary 2 maer / nae mijn ———— is het woordt Balanocaſtanon op die ſt Wel foo vremdt als het voorſchrzeven woordt Bolboca- € ‘Aerd , Kracht ende Werckinghe. De wortel Ban bit is matelijcken Warm ende dzoogh / ende met cenen zoek wat Pfamentreckende : ban et et is Wat war⸗ mier ende dzoogher Ban aerd : ſelfs Het ſchynt oc openende oft ontAuptende kracht te hebb —— u Get water te boen rjſen / ende gemar⸗ ielick te Doen piffen je En Defe Kleyne Eerdtno bloet ende etter pauwen, erde oock Wen eet beft Lilepne Cerdtnoten zün beter ende lieff van ſmaeck ale (p gaer macckt/ datis ghebraden oft in water ghefoden zijn: BIIVOEGHSEE. TE Beoahdurtfchen neemen bit ghewas Erde-Kelten, men Eeebr-Eaftanten fepbe / ende Schafernofs Bente bouwen bat baar hereer he Geraaium ban DBioforides. Bet ie bees — Naewm Tit crupdt heeft ſynen naem in't Oriech hewijſe dracpen ede fiebeen oft Diercken blauwen purpurac Eeruenoten sij eer goedt ben ghenen die wel rouw; maer fp che⸗ ende breedt / ent el/ eenvoudigh echt/ ende ongefneden / ghehertelt oft gheſchaert· D Cruydt·Boeck Remberti Dodonæi. Zerdt eeckelen oft Eerdt · akers ende Miwſen met andes anon megen heeten/ Daer Dit ghewas Bul- leegt te efen. Defe wortel Bljft menigge (Bet ghenoegh ban ſmaeck / dorh met eeniz ſcheyden v ffeerten / Die Balanocatt bocaitanon epe ee i in't leven / ende i ci — Daer bp. Dpisterft niet grooter dan een Ertute: Daer nae wordt fp groot als ten Caftanie oft groote Okernore : fao vond als eenen wordel / oft klepn tand appelken. Sy heet bier te lande Eerdenoren , ende oock ſomtidts Eerdakers; üt’t Latijn van Lobel Nucula terreftris Septentrionalium:Oenanthe Marthioln, maer tomecbt. Behalven de voorfepde naemen Geeft Dit crude” oock de naevolghende; te Weten Boumon,Buoium,Anemofphoron ä Arêticum ; bp fommighe met groote Dwalinghe Apios; bp andere oock qualijck Meum; bp andere Bulbina, De Ftalinenen noemen Pancafvolo „om De oorfaechen die wy Gier nae verk laeren. Veranderinghe. Men bindt aen den Knſtroom een kleyner foorte ban vit ghewag met deel klepner Wortelen / ende oock klep: ter bladeren. € amerariug houdt De Cicuraria Pannonica van € (uz — fius boor cen mede-foorte ban Dit ghewas / ende noemt Dar 2 Bulbocaftanon Coniophyllon: maer Dat ſullen wp elders bequaemet beſchryven. * Aerd , Kracht ende Werckinghe. Sommighe geloobende dat dit: crundt het opzecht Bunium is / ſegghen Dar het warm ende drvogh is / ſchier tot inden derden grad /fonderlinghe’t ſaedt / dat veel erter ie. K 8 Defe wortelen fullen nuttelijek ghebeſicht worden ban de ghene- bie bun piffe nier wel gehouden en kennen : fp jn goet in ſpiſe alsde Paftinaken. * hn dock fer nut Den iwteerenden menfchen/ende ben ghenen die van hooghe ghevallen zijn / ende Die Van eert peecdt ghevallen zyn / oftde ſedeñ ende Get inghewant daor het ſchockenende hot ſen ontſtelt ende ghequetſt hebben / ſos dat fp daer Door bloet ſpouwen / ende bloedigh piffen/ cude veel gheronuen bloet in t lijf Hebben; ats eenſdeels boorfepdt is. De Sraliaenen noemen deſe wortel Pancafeclo, als ofmên haer ende beaodr fepde/ om Dat fp de landtlieden 1u fiede ban hacs en * broot ſtrecken magt. Ap berfterckt De maghe / ende gheeft mins Del-baer voedſel endeig goedt de blafeendede nieren. T facdt ban Biterupdt heeft oock De krachten ban Bunium: Want 'tfelve ingenomen verwerkt De maendijtonden/iaecgbt af de naeghebooste/ Doet water maerken; ende ig Bocht De lendenen / nieren / blafe ende milte vie berftopt zjn: want her opent alle ver⸗ ſtoptheydt van De inwendighe leden. ſap ban den crunde miet Gonioh-Water ghedroncken beeft dg felbe krachten / t zp berfch’t zp ale’t ghedrooght ie/ingbenoinen. — HEESXIN CAPITE LE: Van Groote Santorie oft Centaurium. \ Gheflachten. ede : img oft Santorie is tweederlepe by Dio⸗ ſtorides / Groot ende Kleyn: De welcke niet alleen” Ban groGtte/ maer vock ban ghedaente feer heel Han den anderen Berfehillen. Dau het Groot ſullen wp eerfrelijckt ſpreken / ende daer twee foorten af verialensvan Het ſleyn Cullen wy in’ naevolghende Capitel handeleuns 1 Det Grootſte Centaurium / oft be eerſte Groote Dantorie/ brenght voort ronde / verijte / omtrent de vier oft Bijf voeten hoogte fteeler zende Daer aen Waffen ſangh⸗ worpighe bladeren / de Welche in meer andere Deelen oft Haderen Berdeplt ende ghefneden zijn / ende daersm de — den @kernotenboom bynae ban ghedaente ghelick fchinen te welen / behaïven dat eick bijfondee bladeren langher ig ende rondlomme aen de kanten ghe⸗ ſchaert oft ghekertelt. De bloemen zijn Ban Beele haprg- bp een Bergadert / Bau verwe upt dert rachtíigh/oft wit nae't — —— oft ghetopte ders de wolachtighe ſig pel of —* —5 —* pin tende ſaden befloten — Be mere — — Dort /Bichi/breuchigh / van buepten (wart= act Egh/ ban binnen Wat rooBachtigh/ wol bloetverwigh fap/ met eenigtze foetighepdt endet (amentrechingie een Wepnighsken bijtac van fmaecf. 5 peerlch treckende/op't fop. achtighe ronde wat ſpits Kens uptfpruptende: in de orkerft en zijn/maer a 8 ie van den P —— — aen De kanten nochtans } ſteelis koster dan bien ban Be boorgaende foorte: anders aengaenbe De bloemen / faebt ende Wortel komt (pmetde Yoorgaende ín alles over een-Dan bit gheAacht ban Cenz tauruum vermaent Dient ouden fchrijver ( Die fonumighe Galenus fegohen te welen) die Dat boeck ghenae 2 Ban dele Groote 5: ntorie iffer noch een ander me⸗ bladeren niet qhefnt B nn 7 * 5 Het derde Deel. aterfte Sroote Gantorie. bande krat cjten bande Santorie / aen Papia ghe⸗ onden : Baer hy upt Crateuag ghe haelt te hebben / in lijn boeck van de din⸗ hen diemen upt der aerden pleegh te graven: alwaer twee 0 ee Eentaurium Herhaelt Worden / het — Groot ſoude bladeren nd den gek. Maer Het ig beft dat ick fijne “wooden lelf tbꝛenghe; de welcke aldus lupden : Wet een Van dele tee gheftachten van Centaurium / ſeyt bz beeft heeft bladeren alg den Patith / Diemen in de hoben pleeg h te —— erder sen en be a tetooh van peop? Kleyn; ende ooft of nopen boost De wogelisbaf aol man oa is roots Santen ore : her rs kist Centaurium waſt leer op geedt/ Het ende Wel ghemeſt landt / ende benundt de —— ter ſonnen ſtaende Tj ——— waft bijfter vverviordighljtk / fepdt Dioltorides —— ſchappen enien / ende sp glia gan 2 Betander root € Eentaurium met et beche ende on⸗ EE: de bladeren waſt in a verreden ende ban Bere femtijdtg ettelijche telen tot %n : gheweeft / ende aldaer: lant znde ende in ——— — gheaerdt/ende foms Ke Ti jd. Defoe — Centaurium bloeyen den Somer: ban de Wortelen moeten ín Den Berfft 5 Nae, enter Def fpneunaem Cenaucion etupght’t ghene dat hy daer af ſchryft / C Poorts 8 dr medi gek twee af ; (Daer Het elfite Boeck. 539 seed foorte Gay Srodte Goantorie: Korreipup in t Sꝛiecks / ende daer nat in't Leihn oock entaurium oft Centaurea ghefireghen/ van den Centaur Chiron / Die dat eer inmene bi ige ied fijn krach⸗ ten te kennen Ben oft ontdeckt heeft. Diteerfte geflacht van Centaurton wordt int Griechs Kenrtaurion to rs Kerravprov TÒ uvye, Dat ig Grodte Dan= torie ghebeeten: Theophraſtus noemt het dock ri da;'oft is. An fonumighe Apoteken wordt het Rha- pondcum ghenoemt ; maer — rerht/ ende met groote pwalinghe / erckt dat Get Rhaponticum anders niet en íg dan een ſoorte van Rha oft habarber / die inde landt= ſchappen van ror iden — * van es ir bit Groot ghetacht van %e Latin ———— Eerſte Groote — ſoorte orte is ban fomimighe Centaurium ma- gnum alterum int orn abelse —n — — is —— -Groote ———— * Lycien Peloponnelus Arcadien taurium ndert omtrent — 8 reg vetje * 44 oft {oo bindtmen onder De baſtaerdt naemen by eius / noch ettelijcke bie bele van Groot Centaurium (Daer Wp nu — ſchijnen toe te komen: hoe wel dat ſommi n Die oo sid et Blepn Centaurium ín —— af ſullen handelen) qualfiek over gan en komen; als zijn defe Sieckſche⸗ — one oft Maronion ‚Neflion, Limnefion , Lim= neftis , —— Peletronion, Cheronia , Hema He= racleous ; ydion Hemeroton ; ende Hele Latinſt Vnefera, it — — —— gende tus ſchijnen dele ghellachten Centaurfum / als oock het Kleyn Centau⸗ —* nee geleen re Panaces te —— want behalven anates vrien / pant Ws p beyde —— plactfen handelen / ende dock behalen DE Ander dry / die oock Han Dioftorides seraelt sijn, betup” ei ghen / ſy datter noch twee nhar SDE 540 regte Binden Zijn ; te Weten een met breede bladeren, Pand- ces platyphyllon gheheeten „oude een ander met (matte bla: peren / Panaces leptophyllon genoemt/ als upt het 9. boeck ban Theophraſtus ulijcht + wiend Woorden Plinius in Tatijn upt den Griechfchen ov erfertende / ſchrüft / dat ſy beyde vanldeu Eentaut Chiron ghevonden/ ende nae hem Centaurià tgeghensemt zijn/algmen leeft in fijn 25. boeck int 4, capitel? t welck hp oock bebeftight ende verlekert ín Get 6. capitel Han't felve boeck : alwaer hp bepde De gheflachten Bau Centautium breeder uptlegghende bez ſchrijft / ende betupght Dat fp van Chiron gevonden zijn / ende nae hem Chitonia heeten: maer laet ons de woor⸗ Ben ban Plinius ſebbe hooren. fp lupden albus: Wet vier⸗ Be gheflacht ban Panacts (fepdt Zn in 't bierde capitel gant beorlepde boeck is oock Van den ſe lven Centaurus Chiron ghevonden/ende Geeft nae hem Den toenaem Cen- taurium debouden: Dan mert noemt het dock wel Phar- naceon ‚ nae den Koningh PD harnaceg/ die/ als fommighe willen houden ftaende/Dat erft ghevonden heeft/ende niet pen Centaur Chiton, HKerte vaer nae / vervolghende De befchzijvinghe van t ſelve crupdt/fepat Gp aldus: Dit gez flacht hebben ſommighe in weeen berdeylt; Het een met breeder bladeren (in Latijn font gheſchreven leuioris „, dat is te leggen gladder, fn ſtede ban lacioris,'t Welck bree⸗ Ber bete t; ende fag-moeten De boecken Han Plinins verbetert zijn) auder met falter bladeren. Fn bet fefte gapitel van ’ lelve boeck che ift ho paer aldus van : Den Centaur Chtron ghenasfich felven/ foo men leydt / met een cxuydt t welck Daer nae Centaurea gheheeten ig ghe⸗ weeft / pan Die wonde die hy ghekreghen hadde doen bp be wapefién van Berculgë handelende een van fijn pijlen onverhoets op fjnen boet liet vallen, Datrom hebben % fommighe oöck Chiropfon genoemt, Det. heeft breede / langhe/rondam de k ten gekertelde bladeren. piet ver⸗ re ban daer: ſehrutt Kp daer noch meer ban/ ſegghende: Daer is noch een — / uiet den tsenaem fepron ear dr; Bate ct ſmalle oft kleyner bladeren / bat fommighe Libadionnbemêit. Bt alle de welcke we oen lon wel ban Plinius alg van Theophraftus/ blijkt ghenoeghlaem / dat bepde de gan Centaurium 3 foo welhet Groot als het _ Alepn/onber de fooyten nan Panaces Ban De oude Crupdt- befchrivers gherehent pleglen te welen ; ende dat dit ons „Groot geacht ban Centaurium, daer Dop nu af bandelen/ cht ban Panactd met breede blade RM —— isin’ : — Deleug d nb * roo Centaurnim / dat ghelyckerwüis ſy in het ſmaecken ver⸗ Re — a 4 Et, Ì oock in eb upcken is Krachten ende w } 1 gennpen bet ESA — ZU GIA j * € Krachtende Werckinghe. spae het uptwijfen ban den perfchepden aerd vande —— Dit rruydt / ſoo bez vindtmen dat fp bequaem zijn, ont Di /„ghebzok ë nnen / ghe⸗ — en „ende de od Cruyde-Boeck Remberti Dodonæi. npen/ ſoo wel en de weeen oft Groote want ſy is bequaem om alle quctfuven bp cen te haelen endetoe te fliupten,oft beelen Selfs indien men ghekapt oft gefneden vleelch met pefe wortel ghemenght t famen te neden ftelde / men (oude bevinden dat die ſtucken Wez perom aen een fouden koren / ende bp een blijkende niet meer berfehepden ſtucken / maer een Geel luch ſouden fchijnen te weſen : s VE fap van defe wortel / dat in ſommighe landen ver⸗ gaert ende bewaert wordt ſeydt Galenus / he eft gantlſche⸗ tick pe feboe krachten Die de wortels hebben; ende lonuni⸗ ge ghebzupchen dat in ftebe van het Lprium ; ende heeten pat daerom Lycií fuccedaneum, Dat 15/ t ghene Bat in ghe⸗ brꝛeke van Zveium gheſtelt wordt · € Verkiefinghe. Det is boven Hoorfepdt dat de Santo⸗ rie (nae het fcijzijven Dan Matthiolus veel krachtigher is upt het landtſt hap Apulien ghebroght zijnde/ dan % ge⸗ ne dat in het Verooneelch landt pleegt te Waffen. BILNVOEG HSE L D E Gtoote Dantories ende haer mede · ſoorte / worden in de ho⸗ ven van ſommighe Erupdt-beminners van deſe landen ghe⸗ donden dieſe met groote neeeftighept ſaepen ende bewatren; ende alvaer bloepen fp ín de Bracchmaendt; ende in Bopmaendt orde haer fact vijp. De twetde Groote feorte is de andere genoeghſaem en bebalben fommighe teekenen) die ban ons berbaelt zijn. daer bloeme is witachigh / als Die ban De eerfte ſoorte / ſeydt Clufius soft bleerngeel upr den peerſchen ſeydt Lobel. De wortels ban beyde zijn malkandtren feer gheljtk : be welche abedooght zónde de wortels van bepde De Wapontica gelijck zijns fepdt Den ſebben Eokelsendezijn bier boortidts t'onrecht Daer Voor ehehouden gheweeft. °C fant ban bepde is oock eenerhande / te weten bangrootteende ghedaente Dat vanden Wilden faffraen oft Carthamus gheljtk. Befe Groore Sentory Dit Santorie, foo Die hedensdaeghs hier te tande heet / was in cudetijven cock Pele. thronia-gheheeten J ende oock Limnites, Chironia enbe Herculis faoguis. De Italiaenen noemenfe Centanréa meggiore, De Engelfche Great Gentorye; de Spatgniatrts Rapontico vulgars nde De Dorut gifen noemer be tweene foorte Baer ban Rapoaus; de welcke bar Clufiusint Latin Cencavrium marus fecundum (ive Eufiranicum, ghenoemt is / alg ofmen Portugaelſche Santorie ſeyde / om Data in Portugaeloverbloeviah waft. kk 3 %engaende den naem Maronion oft Marône , Daer is in Griecz ken ap ’t bafte landt een foorte ban ghewas Die fp Maurodia noez men/ ín Ftalien Crabenella gheheeten/ in de Griechfche binnen · ey⸗ “fanben Sârcopbaêo, în Limnog Frocalida ‚afs Beltonis betupgijr: ‘Dan dat tn beſchroft hy niet: doch het ſchint · gheen foort ban 5 totie-tewefen/ maer cer een moes crupdt; als Lerſſe / Bras « «gon/ oft iet dat geeetigh maeckt. sine — — Werekinghe. Sroote Sentorie wordt ghe⸗ mepnlijck gehouden voor warm ende droos h in den derden enh ° aders Han De Groote Dânterie/ in wijn gheſoden eude iz ghegheven / gheneſen volkomelyck de milt EAT gehonden hebben) fepdt-Lobel, f — er pg Be wreef ban de Groote Dantorie/ fendt Apuleius Jin wijn gheſoden ende dhedzati is upt der maten goe Hide nf EO ADD) OEE EE RSE vier erenene spanten bloetſpouwen eene deden 7 oli te: — eeen res vrg fer bedroghen / ſeg⸗ wantſp verwerren de Krachten Har de ‘Den and rydende gi * — ——— an Groote S * is van fm b ij Steebe met! en. van Groote Santorie n-fomimighe van achten met be Groote Dantorie ober een komende * \paetom fal ick de befehijvins nn, berta im anchel —— eef dar ersi Srcebe capuaca Rofmarini — aen —— ons — hoagh wordende, gt t : be bladeret Si ats be ben Del Hofman act Deel langer / en Da en AE — / vatmenfe bijnae boor in ban ;Pinaft Wilden. ma. 4 er geac ip enden 5* — De ſewe —— feer wel / dan is meer — geiten, bereed Be maenefionden/enbeboer reep ber bl nee 5 nn eeeh RER As — — —————— * Stcebe — pini one ee an betonen Eed enefen/ als⸗ Biene: —* wiexyck ſteit/ —— — fap nn pb | — Jacea met ſachte mare) „de GroötfteSanro teostelen watt bepde be groote footten ban Ban wortel ghebrupekt wordt a vrede , } Hert derde Decl. Npulien / fepdt Fabius Columna: ende is een middelfoorte tuſ⸗ Shen het groot Centaurium ende De Somer Diffel ende Jacea met doornachtighe bloem- et bie elders Gefchreben is met Den naem ban Lacea capite fpinofo. De bladeren zijn erft als af tich bladeren / daer nat als Kadijg-bladeren / maer grooter / abelijfbigh. Meu ffeel wordt Hp boeten hoogh / ende is kantigh / Bewaffen bp beurten met ghefned mebert bladeren / als Epckenloof/ omtrent fijn tfop wat vupgb/ als sock zim de bladeren felf aen V'aberrechtfe fide : Baer op ffaen twee oft dep bloem · bollen / dick / als Die ban 6: oote Dantorie./ tfamen vergadert ban fchelferen/als de Epzen-bloemknoppen doch met flekelingen en⸗ De geelachtighe doormen befert : Het binnenfte Der knoppen ie groen / fracp om fien : Daer get ſprupten Dan geele bloemkens als hapt. ——— eén gemachtighe geele blinc⸗ kende bochtighepdt hear ís wit / platachtigh / oft inz e wortel ie houtigh / hardt / —— ——— rcück en — HET XII. CAPITEL. Van Kleyn Centaurium. … _ Ghedaentc. ER antorie ig cen kleyn ghewas / fich ſelven Kane met * teer kantigh ſteelken⸗ van om⸗ trent eenen halven boet oft een fpannelangh; bewaffen met bladeren, die ban Bppericon oft Dint ans-rrupòt van ghedaente ende grootte ghelijck: op tlop ban De Lijd- arkel eng komen de bloemkeng Hoort / Van berwe rood “upt den purpuren / oft fchoon —— rood/ kleyner Ban die van de Eik morghens nae den opgangh der lonnen haer —— ende Wijdt open fraen / dan omtrent den avondt haer lelven Wederom toe flupten: nae de bloemen volghen kleynel Dworpige —— waẽr in eon Gen boten ís. De —Se — — toe dienſtelitk. Kieyy Centaurium oft antozie): - —— — — geet grafachtighe gie uiet fee beelinier Wie. Waz wen, Di biemet ben luckighlück ghebruyckt EE gangh ber pes Weick ban bitterhepdt de Het elffte Boeck. s4t © Tijdt. In de Hoymaendt enbe Oogſtmaendt pleegh= men dur ctrupdt / midtſgaders fijn bloemen ende Hacuw- kens / te lefen ende te vergaderen. € Naem. De Hederlanders heeten dit crundt eyghent⸗ Hic Dantorie/ oft Kleyne Dantories de Hooakhdurt- ſchen Tauſentgůlden Fraut-; De Fraufopfen Perre Centau⸗ re; De Ttaliaenen in het landtíchap omtrent Flozenfen @ofcana ghenoenit heeten t Biondella ; de Dpacgmaerts Cimtoria;, De Bohemers Jemezluce: in't Latijn is het bez Kent met Den naem Cenrauriùm paruumì ende Cenrau- tum minus; ende inſghelijcks noemen, de Griechen Dat pock. Centaurioii micron Kevrevprov, grxpòr ende Limnefior Asuwiistov „ ende ſomtijdts ooch Limneon Aruraiers om dat bet omtrent de poelachtighe gheweſten veel groept : om welche oopfaeche Pliniug dat ooch. Libadion fepdt te hee⸗ ten; indien fijn boecken op die plactfe niet bedorven en sijn hp voeght daer noch by / dat het am De groote bit⸗ terljepdt Diemen in de bladeren Han dit crupdt- proeft/ dotk Fel terre ghenoemt pleegh te welen/ alg ofmen _Eerd-Galle fepde, Men noemt het sack { gelijckmen onz der de baftaerdt-naemen Lindt) in't Griechifrh Elleborí- tes, Amaranton „ Hema Heracleous; ende in” t Latijn Febri- fugia ende Multiradix. Vooꝛts loo hebben Wp int vooꝛ⸗ gaende Capitel-noch ettelijche naemen Berbaelt „die (oo Wel op defe kleyne Dantorie alg op de Grote fehijnen te vaffen / nochtang noodelooë zijn om Bier wederom Herz haelt te Worden. Theophꝛraſtus ende Plinius / als wp int voorgaende Capitel betoont hebben/ rekenen dit crupdt oock onder de ſoorten Ban Panaces ; houdende dat voor de Diede foorte met (mallie bladeren / dat ie in't Gꝛieckſch Panaces lepto- phyllon, ín’t Latijn Panaces tenuifolium; € Aerd. —* — ſteellens van dele Santorie/ midtfgaders de bladeren ende bloemkens Ban t ſelve og sar gea in haer een gheweldige ende overwinnen De bittere nthepdt/ ende zijn ban aerd droogl ende. dame in den tweeden graed. Met eenen woorde ghe⸗ ſeydt / ſy ders Ind af/ Doen ſcheyden / openen/ fupveten/ maken De vochtigheden fjn ende dun / ende Doen al ‘tahene dat de bittere dinghen vermo € Kracht eride Werckinghe. De bladeren / boten fie ſteelken ende bloemen wan de Klepne Santorie in Water ghefoden ende te drincken ghegheven / openen de verſtopt⸗ heden ende herdigheden deg levers / ende Ban de galblaſe/ ende oock Ban de milte: ſyp ghenelen De geelfucht ; ende Helpen be ghene die met Tangbdurigte verdrietige kortſen ghequelt zijn : men prüſtſe oock ſeer om alle dun / plat ende oockt rondt ghewormte Ban den buyck om te bzen⸗ ghen ende upt te Dreijen. Al is't fake bat Dioltorides / ende nae hem Galenus ferijtven/ d at het Water daer Klepne Dantozie ín geſoden — —— ende alle dicke onfupverheden met den kamer⸗ fick ek oenen le — uyckt w in pfterien Die men pleegh te gheven den ghenen die, met de Sciatica ende fercijn ghêguelt zijn, + nochtans loo ——— Wp/ die Dit — feer — met groote baete ende ghe⸗ ebben / nopt konnen bevinden dat ꝓurgatie veroorfaecken ——— weeck maken ende tot kamer⸗ be echen han & daerom ghelooven Wp Heel eer — Santoꝛie g te beroeren rig aha er oft beroerende kracht fe merckelijck ín dat cruydt /- —— de Italiaenen he⸗ Stanca cauallo in't Latijn Gratiola Baat Bntine ler 2 felfg ſchijnt daer een medeſdorte Ban te weten: enbe bet niet alfeen Ban onder / maer kan oock ban boven —* het braecken alle dicke gallachtighe onfupvert over⸗ ploebigheben uptlepben ende oporpen : füleks dat ick Daer upt Tichtelijck (oude konnen ncken ende ra⸗ men / dat De krachten Ban beyde dele rrupden bp Diof ordes * * lenus verwerret/ gn De beſchrivin⸗ an onbedachtelijck enghelt zjn ghe⸗ weeft. welt up de woorden Dan 4 Diofcozides vent neels blijckelijck ghendegh fchijnt te wets Want cie ſchrijft daer aldus Lan: Kleyn Centaurium is den ga aft ben Hyperiton Boelen, met leer langbe — Bladeren / alg Gupte-blaveren. Maer onſe ze torie eu heeft gheen (eer Sangh de krachten 542 langher dan oft fp rond waeren „alg zijn De bladeren ban Wppericon « Dan de Gratiola heeft langhworpigher ende miet wel [eo ronde bladeren/ ende van gedaente wat naer: Det by die Han het Werrkeng-gras oft Polpgonon ko⸗ mende + twelck beſchreven Wordt met langhworpighe de Bupte niet ghelijckende bladeren. Dele onfe menninghe Wardt beseftight/ door dien datmen Get woordt Hellebo- „tine onder De baftaerdt-naemen van de Klepne Dantozie Bindt : welcken naem nothtang met onfe Santorie nikt wel over een én Komt / maer Leer Wel met de Gratiola; De welche bijnae alg de ſoorten Lan Helleborus oft Pieg- trupbt Ban boven fupBeren kan erde tot braechen ver⸗ wecken / alg wp breeder betoonen in de befchrijvinghe Lan de Gratiola. Poorts foe kan Be kleyne gr alle wonden ende guietfuren ghenefen ende heelen / allmen die noch verſth ende groen zijnde floot ende daer op Tepdt : [p ig cock bequaem om alle oude zeeren ende quade wederfpannighe fwweeringen ende wonden te fupberen/ ende tot bolkomen ghenefinghe ende heylinghe te brenghen. Det fap Lan Dit rrupdt is leer nut om bp De dinghen te Bermenghen Diemen berepdt om de gebrelien ber oogen te ghenefens ende allmen dat met honigh vermenght / ende Em de oogen drupypt / ſuyvert al tgene datde dupfterhept des _ghefichte verooꝛſaeckt ende venige belennieringe maeckt. Tlelve fap Han ouder meteenen peſſus in de moeder ghelett / kan de vzuchten ende oock de naegheboorte Boen voortkomen / ende unt het lichaem lepden: tlelve Doet het ooch met eenighen dzauck inghenomen. Dit fap te Drinehen ghegeven/ is eyghentlijtk beguaer: om alle gebzelien Ban de zenuen te ghenelen; foo Dioſco⸗ rides ons leert. Det ſewe ſap/ ſoo Galenus betupght/ is een bijfternut ende krachtigh dingh ont de verſtopt heden deg levers te ontdoen: ende is een ſeer goede baete om de verharde mil⸗ te te vermorwen / ban bupten daer op gheleydt zijnde; in⸗ fghelijchg oock foo Wanneer Ben kranchen dat derft bez ftaen in tedzincken. vee De middel ende maniere hoemen het fap Ban Dit trupdt upt trecken/pergaderen ende bewaren fal/blijckt genoeg - upt het boerft dat aen Papia geſchreven is / ſpꝛelende ban Van Centaurium ; welck fominighe geloo⸗ ven banGalenus gemaecht te weten: Dioſcorides ſpreeck⸗ ter oock wat van / doch mer korte woorden. Doozte (oo —— Dit cruydt met tweederleye mid⸗ die ick hier ſal gaen verhalen. We-treckinghe oft Extractie vartt fa irc. De eerſte mantere ig dele : uc g Bert het truydt als t met ſaedt gis / ende men ſtellet daer mede te weycke den tijdt Ban vijf daghen? daer nae fiedmen dat foo langh tot datter foo Geel waters verſoden is / dat een groot deel van dit cruydt droogh met het Water fing bedeckt en is: alg het een wep⸗ nighsken verflagen is / ende de bitte vau dit afliedfel wat vergaen {8 / Doetmen dat Door eenen Lijnen doeck / ende men bouwt bat wel ſtijf pt: ende trruydt wegh gewor: gen zijnde / —— Dat Daer Door den doek ghe⸗ daen is Wederom en / tot Dat het foo dick wordt als honiah. _ Een ander vvijk om tap uytre wecken. De ander ma⸗ Sb nieve is dele: Men ſtoot oft ſtampt dit crupdt / met laedt noch groen ende verſch zijnde/ ende men douwt fap upt {ín cenen overlootten aerden pot: di pot: Dit fap der lonnen Geel diek wordt. nachte wel bedec⸗ Dauw / die alsdan balt/ níet be- ghemepnlijck te belet en kan Wozden/ CE BILVOECHSEL, Leyae Santorie met witze dloemen waft oterbfoedigtijck Ke ech / ende bp Voorm —— — — aurium minus fpicarum albem noemt. Petrus ——— duptſchlandt. Kleyne Santorie met geele zJ eben ele bende, d Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. Centaurium paruum flano flore gheheeten Dm heeft brei biderrnibie ban gemepn Zeep-ceupdt nietongbelijek! Doet kep, ner tube witachtigh/langhs der aerden verfpeendt ligohende:vaer tufichen fprupt eenen voatben fleel/ eenen boet langh/ Beknaopt: upt eick knoopken ſprupten twee bladeren als Die ban glemenne Kilepne Santorie oft Bppericon/ altijdte twee teghen Len / nde foo bp cen gheboegijt Dat ben ſteel Die Blapeten fchijnt te Doorsagz ten: op't fop ftaen fommight bloemen als die ban Gopericons 5 ve heel goudtverwigh; daer in volght klevn — 1 in bupskens befioten/ fwart: De wortel ie wit ende dun, it gpewas groept veel in Dpaeanien/ chde le aldaer Siempre nous geheten / om dat het alle tate pleegt te Bloepert / ende op een tieubo ionck fchine te werden. Fn Enghelandt waft bet oock in fommigte plastfen/ ende bloept in Lepttimber/ elders in Bop, maent. et waft oock omtrent Wontpelliers Lobel befchinfe ten Diecabelijck gewag met naeme bau Santorie mer geele blos. men van Mefue; ft Latún Gentaurium Bortbûs luteis five citreis pallidis Mefuti. Baubinus vermaent oock bart ect Centauriom al, pinum luceum, dat op de berghen waft/ende geele bloemen heeft, Groote foorte van Kleyne Sarttorie is van Lobel befchrebensenz De Var ſanimighe int Nederlantſch Koode Gentiaen ghebeeten, Bit crupdt is biermaei grooter Van onderfle Bladeren Dan de Shemeyite Kalepne Dantorie ; welche bladeren bikante gheiht zjn bat grootte De bladeren ban ZeEp-erupdt oft Madeigeer. De tacken/ ſteelen / ghewas ſmaeck ende bloeien zijn anderfing beet gheliijchk die van De kleyne Dantorie. Waer boor Wp bit-onz Der de Santorien gheftelt hebben / eer Dan duder De Gentianen: nochtans mogbt de wortel anders bewifen ; te weten / dat het foude mogten Wefch een middelplaute / halve Genriana ende Hatve * Centaurium, — heee — hel Plaetfe. Peftug hondins Geeft aenmertkt / ende aenaneteec: kent / dat de kleyne Santorie feex gheerme ende met groot overs vloet waſt in die landen oft Blicken Die langh onder tee Water gheleghen hebbende) ten laetften af-abebijcht zu, ant. alſoo angb als De landen noch Brack zn ende Den aerd oft Stleighepdr ban dé Zee noch uiet afghelendt en hebben / {of langh pleghen mteft auders niet (te Weten aen Den Dlaemfchen kant /- omtrent Ter⸗ Neuſen ende Axele dan Dantorie boert te brenghen; carrer tidt toe Dat nae ettelijcke tacren/ ala De Zonne ende Den ve op Die landen ghewrocht / de koude verwonnen/ De hackighindt upt-ghetvocken oft afgeſpoelt hebben / ende Dat de weplanden goede idd — —— / bé Santorie verdrucken ende docn ergaen. — Naemen: Dit crupdt ie bier te tande bp ſommige ſeer twel bez kent met Ben naem Eerdrgalle, nae ſhuen bitteren ende gallach⸗ tighen ſmaeck; mt Spacuſch Fel de tierra ; bp ſommighẽ Apote⸗ kers Fel terra ; ùt’t rented Fiel de terre, Centaure oft Petite Centoire 5 Ban femmighe oock int Latijn Centauica minor; in engels ae Klein Taufenrgulden kraur, Erdrgall ende Fiberkraut ; bier te lande oock fomtiijdts Kleyn Centoire; maer meeft Kleyne Santoue. Sommighe Ftalinenen noemerſe Cat- cia febre; om Bat fp De kortfen geneeft : welcken nacm met beu Zathnfthen Febrfuga ende Len Booghbuptfchen _Fiberkraut ſeer wel oer een komt. Centaurios rhiza ig een ban De onep, E ne naemen ban de Gentiaen : maer Cefrauris, —— Centaurides ig de Gꝛatiola / die hier nae beſrhreven ſal wor⸗ Den. g Aerd, Kracht ende Werckinghe. De bladeren ende De bloemen ende tfap ban Elepne Dantorie zin feer oorboorlijck in De medie eine / maer De Wortelen zij onnut / ende nerghens roe dienftelijck, — gh gpebrup ckt het ghediftilleert water ban deſe beel/ maer het Sommighe gebruncken bit crupbt inftede ban de Beemobdactps Diterupdt gheneeſt daor fijn groote bi Dt Be kortſen / Die upt vochtighe koude Mijmerachtigte oorfaecken komen/foo wel als de — in deed en De Drijdaegbfche, * len oft Colt hicum oude fchrijberg betupghen (daer Dodoneus nathtans tes ſtrydt) bat de € torie feer goedt is de Gene die de Dciatica hebben / —— — — 3 pe / ale Diofcoribes L-gbefoden ende : met wat Dout ende Azijn gheno⸗ Be fproeten ban be huptende andere placken ſullen bergaenalfs mgee ac danbe fee” i foden 5 it Wiler mara bet fee — af. b; —** br feeen ben zalm Dae ent — ceupdt gedrooght ende ghepoedert / is goedt gemenght fatven/ ——— poe De diepe gaten vieeſch doen Ende De hardighe den bermöytwen. —— water ahefoden tot Vena eelt abeneeft An —E — Baer af Dineke | gedroogde/wordt gemenghst met dingen bie catars > glenefen; onder de ie medic hnen De beſte Bick ogen Renee) De ban leone Santeite rat poeper geflooren, wordt st 5 Het derde Deel. fn inghegheven tegen de beten bande Adder · langhen: ’t felbe pee Wijn ghedrontken / is daer teghen uptevmaten goedt. Jae alg iemandt eenigh verghift in’t lijf heeft ghenomen / dat bp Drincke tfap van Dit crupdt / met edick ghemenght / ’t falterftondt Bet fenijn doen fthepden. Fnfgbelcks maah hp drincken een biez rendeel loots ban De wortel in Dep kroefen wijns / betupgbt Apu⸗ teius ; nochtans ſeght Diofcorides / Dat de wortel nerghens toe en Dient. Wet ig goedt Den ghepletten muſtlen / wel ghemenght met een krupmken bzoots/ ende een wepnigh fout ende honigh / oft olie van — gheeft fijn Gheele Kleput Santorie alle de krachten díe ban Dioſcorides De Wlepne Dantorie met bzuyn roode bloemen ———— worden. VE 1 verwarmt / fegbt be! ende dꝛooght tot ín den tweeden graed / oft/als Rufus feght / in't eerfte ban den der⸗ den graed / welende ban cen aerdachtighe ffoffe / ende om De ver⸗ drandthepdt feer bitter/ oock ban een andere aerdachtighe / die niet berbrandt en is/met een waterachtighe ghemenght; door de welcke Dat cen wepnigh P'famen treckt; ende ban wat lochtighe/ Die foet is ende baneen vierighe / die ſtherpachtigh is fader bijten. „ De ban de Water anderen dagh met Anús-faedt ende Carwi faedt ín wijn oft cenigh ander nat te drincken. — de lepe oft upttreckingbe bes ſaps ban de rd ſoo — weten / ſeght Lobel / dat de ſapen die gef eet gbefobe stars bie pe De beh charlie oft … nae d, zijn ; maer upt de en 0 mr eeeh eni, Die wordenin de Donne dick ftóf — 7— ghelick voorfeptis. Alſoo is te derſtaen / Dat upt de Th bapfia/ Dandragora/ ende dierghelycke crupden / oock upt De farpe Drupben ’t fap ghetrocken wordt. Nochtans pt Lp⸗ Elan) Alfen / Bppocpfiis ende a helijcke planten wordt het een berbaelt. afhan kom bier bermaenen/om Dat Get in veele ik 38 — ie is goe dt teghen de verſtopthe t bari n't kori a e Leber ende gbmneeft be cole 8 — — ende pine * bupchks / —— er ip dd brande — ir Cee Ben /De —— s ende Dat de magda gronin ban —— ende Sal — x ende ghemackelijcker weeck maeckt. Marr alg daer Mat ck bp gedaen ie/ foo en fal fp de aderen niet openen. HE TORI CAPITEL Van Verckens-broot oft Cyclamen. Gheflachten: An Diolco— vides zijnder twee gheſlachten bande Cp: — ———— het een ĩs de Ebclamtios / dik be bijftaende heefteren oft ftechen derd ten —— te winden/ ende daerom Winde in onfe tacle Beten Wordt / die hp den toenaem ban de Andere Cp minos gheeft / alg wp elders fullen betoonen : —— ís een ghellacht van Cytlaminos / met onbe Woztel, he⸗ densdaeghs Derck oot fn onfe taele gendemt ; ende _ Baer ban ullen Wp nu (pzeken. Wan dit zijnder in onfe jden ettelijcke fooyten ban de lief-hesbers kt tij a é ende —— gheeft £ ——— Ban maĩkanderen aengaende en bladeren w Verfchillende ; alg zijn de men — Ren ten bar Vercken — ig de ghemepnfte van — breede blade. ren / gehoeckt / ende de Depl-bladeren wat elijck / aen de kanten een —— ghekertelt oft gefchaert: be bo⸗ benfte ſjde van bladeren is upt den groenen Wat fwartachtig /.doch met ſommige witac ítachtige plackèn be⸗ ſprickelt / in ——— ——— ter aerden waert / is p F tigh / ſomtijts heel doncher pd ban Hermes e — Koen boort op teere dunne fteelkeng/ ngbende ; de bladerhens ban de welche — botenwaertg omgeboogijt ef ef zijn met verwe Han de blauwe Dioletten, — —— beef doncker blinckende/ met met heel luttel ee pige de bollekend mer ſaedt / als de fieelkeng — — — — een wepnighsk z55 van bupten van add 2 — — oozte Han —— — pe gear are ame ban De bladeren/fae Het elfite Boeck. 545 Verckens· broot oft Cxcſamen met bladexen afs Veylebladeren. Gperckené-bzoot oft Crclames met vonde Bladeren. CON En aak — he bijnae rond / wiet gheene oft immers niet feet Fe placken aen haer bowenfte ſijde geteeckent oft ban verwe doncker-groen ; aen de onderfie Botten denwaert upt treckende De. De doch! ennelficke _met ghefneden bladeren/ 5 544 Cruydt-Boeck Re 3 De Derde foorte van Cytlamen oft Verckens broot / heeft inſgheljcks oock rondachtige ende gheenſins ghehoeckte bladeren: dan fp zijn rondom de vanden cent Wepnighsfen ahekertelt oft gheltharrt: ſy zijn oock ghe⸗ fpichelt/ende met placken geteeckent; maer zijn int mid⸗ den fwartac htiger Dan die Ban de eerſte ſoorte. De bloeme ig ftercher purpur van verwer ende is Van reuck feer lief⸗ lick ende aenghenaem. We wortel is niet alleen kleyner Dan die vande Eerfte/ maer oock dan die Han de Tweede foozte Lan Cyclamen. 3 ë q Plactfe. Derckeng-broot waft fu ſchaduwachtighe plaetfen/onder de gheboomten / in De pb ende in De baghen/ foo Pling betuyght· 1.Te cerfie ſoorte ig in t Pederlandt ende ín dé laudouwen Lan Branckrijck aen Plaenderen eñ Artops palende gemeyn genoegh. 2. De Tweede foozte Wordt ghevonden in den boſch Han Ar⸗ dennen / ende ín De omliggende plactfen van Nederlandt. Bepde zijn in Stalen / Hooghduytſchlandt ende andez re landen ghemepn. 3. De Derde foorte en Wordt ie geel niet ghehonden : dan in Ftalien en is fp niet emt. 6 € Tijdt. De foorten ban Verckens broot bloepen gez mepnlijck omttent de maendt Lan September; ende daer nae volghen nieuwe bladeren/ die s Winters groen ſtaen. Det faedt Wordt omtrent den naevolghenden Doz mer voſkomen rijp. ; € Naem. Dit crupdt Voert hier te lande Den nac Derckens-byoot / oft Deugenbroot ; in Hoogdwtieh= landt Schweinbzot / Erbtöpffel ; in Branckrijck Pain de porceau ; in Englelandt Sowbzebde; in Ftalien Pan porcino; m Spaegnien op ſonimighe plactfen Mazan de porco: De Griechen noemen’t Kyclarbitios kuzaduwe- ; ende fame tijdts oock ern ge. Kyfflanthemon, Eheloneion, Ich- thyotheron, Chyline: Zoroaftreg nomt het Trimphatites, ghelijcknen Vindt onder de baffaert-nacmen Lp Dio⸗ ſcorides: int Matijn pleeghmen’t te heeten Tuber terre, ende Terræ rapum: ende FParcellus noemt het Orbiculans: Apuleius heetet ooch Orbicularis ende Palalia,Rapum por- cinumsende Terre malum: De gheleerde geven Get m’t Latijn oock den naem Cyclaminos; dan in be Apotekien heetmen?t ghemepulijck Cyclamen , Panis porcinus , ende Arthanita. enn Sterfte foonte hee in't Latijn epqienrkieh Cy 8 claminos orbicularis ; in? Pederduptſeh Perckens-braot den —— — Derl, „5,De werde ende Derde loorten heeten Cyclaminos orbicularis rotundifolias „ dat ig Werrkens-broot met ronde bladeren , Dan men foudede Derde leer wel en mer ghekertelde randen moghen noez De verwe ban de bloemen ban Verchkeus broot wordt Dan Plinius Coloffinus color ghehectens bank hp fit Daer aldus ban: De bloeme van Epclamen is ban verz — —— ne —— Kranſtrupden ghe⸗ uyckt om De tuylk ed tupckt n plkeng ende mepen daer ren. q Aetd. Werekeng-broot/ foo Galenus betupght/ De en id ee Beeft veelerhan Frachten : want Het vaeght af / doorſnijdt/ ende opent d aten oft mon ben ber op be er adt e lochtgaten oft mon⸗ 1 han het nae hem frech verdrijven / ontdoen /oft — — —— abe gf t het nae hem ghetrorkenbheeft. —_ > ende — * ſap van Derchens- Anbe nen / verweckt den * vpe — up bp de Anbepen : ijtk ghedaen bp de ghenteg- medicamenten — bend omt alle Ende andere diergelij en te verteeren / ende ijben. °T fol fap maeckt | ende klaer geſit pellen ende Dupfterhepdt afsende he bd Bogen geftreken/oft daer Dat is het oock beguaem om ree te fupberen 5 ín de neuúfga= Bor be Cac Koude upmuen Doop ben mende oehoe, den navel geftretn, okt EP Onder aen Ben bupch oft ach ban De {wanghere Brouwen oy bzenght de bucht Pean. bodies Tee ek ghehouden/ ven / oft Daer Aercijn in is/ende oock de kackhielen / ende clie a; J len ier in’ » es en Wp hier in't kort verhaelen tghene hp Daer ban in t lange ghe⸗ _ bloemen bepnfen nederwaerts, ende ftaen mbetti Dodonæi. cn de moeder gheſteken / oft ghedroncken / ís feet krath reet De onbranalite vrucht te Vernielen ende om fe en. — gantſthe woztel is onſtercker dan bet fap hoe wel fp nochtang oock leer krathtigh is : Want ſy verz werkt de macudtftonden cock leer gheweldighljck / t zp ghedronchen zijnde / ’t3P Lan bupten on gheleyt ; ende bovendien kan {p de geellucht Leer Wel gljenefen ; want fp en fupbert níet alleen de lever ende De galblafe/ ende opent pe verſtopt heydt van de felde / maer igeght ooch upt den lide al pe galachtige vochtigheyt die in't gantſche lichaem befioten wassende doet die met Het ſweeten voortkomen Dele wortel maeckt oock de hupt des lichaenis ſchoon ende ſuyver/ vaeght die af / ende gheneeſt de quade ſchorft⸗ heßt / ende belet het uptvallen Des hayrs ban den hoofde neemt wegtj de ückteeckenen Bande mafelen ende poekge kens/ende alle de vupften/ kleyne gheſwillen ende andere miſmaecktheydt des aenlichts. di De milte die hert ende verſtopt is wordt Klean / ende komt tot haer felgen / alfmen de Wortel van Berckens broat foo wel droogt als verſth welende / Lan bupten daer op leght / oft tfap daer af met olien oft ſalven menghe daer toe dienende. ernie. Dommighe beligen defe Wortel droogh zijnde tegen de -anboeftighepdt ende kortheyt van de borſt foo Galenug betubabt. —— — Dioſtoꝛides ſchꝛüft oock / Dat ſammige gelooven / dat foo wanneer een Brouwers die Van hinde [waer is / ober de wortel Han Dercheng-braot quame te ſchrijden oft te trez Ben/ Dat fp terftont mitvallen ſoube: ende dat de lelve aen ven hals ghehanghen het baeren vervroeghen / ende ver⸗ Haeften ban/ ende ghemackelijcker maetken, * Men drinckt de felve Wortel vock niet Wijn teghen alle doodlijck verghift / ende bijfonder teghen Dien viſch diez- men Zee haes noemt ; mt Latijn Lepus marinus , Pan bupten op de ſteken oft beten Van de langhen ghelept/ — gheneeft die. 7 5 . kee Wortel met Wijn bermen ght/ veroorſaeckt drzont⸗ enſchape Det water daer deſe woztel fn gheſoden fs/ís goedt ont — be verſtuyckte eze verwreonghen leden Daer mede te ſto gheſwillen die aen de voeten ende elders Ban koude kos men zijn. EE Men maeckt defe wortel hol/ende men giet daer olicins ende men fetfe foo te lieden op heete aſſchen / doende daer een weynighsken wafch Ban Toſtana oft van Florencen by / loo dat iet een ſalf ken wordt; ende Dit ig leer goet te⸗ ghen de koude gbelwillen / oft kackhielen / oft boeten ende handen Daer den Winter oft vorſt ín is. Sommighe Berhalen/ dat De felBe wortelen gheftooten zijnde / ende daer koeckskens oft broodekiens af gemaecht altemets ingbhegeven worden / teghen de minne drantken; Dga {p konnen Die alle haer kracht benemen ende onnut maechen. d ; _g _Hinderníffe. De wortel van Verckens· bzodt / alg boozfept is / hoe bat Die oock gebruytht wordt/is de (wan ghere oft bevruchte Brouwen fchadelijck ; ende daerom fwllen fp haer Ban dele Wortel wachten / ende niet alleen De lelve ban binnen niet innemen/maer oock geentins van - bupten ghebrußcken / noch over haer ſelfs wan⸗ neer {p maer op deſe wortel treden / dan [uilen ſy daer bp befrhadight ende — vorden / alg Wp te Horen UPE Diofrozides verhae heben. Ro: en BHV OEGCHSEL 1 CSD bat niemant meer berfebendentheden han Vere Ei Omgerekend ban etn … Gheflachten van Verckenssbroót met welrieckende bloemet Defe ien Ag rde ne haer bloemen boort int fact ffe ban det gemee) it beghmfel ban den Bertftsende dan krijgten {phat deren die fp Daer nae Den heelen t behoudenjende in't latt⸗ fie ban April oft bet begbinfel ban, ep Verliefen. — Ei 1, Eerfte Verckens-broot met welriekende blóemen krijght unt — tonde Gatasbtigbe onder ghebeſelde „vondt laderen / bijnae als bie ban Mano odor / doch i die / boven groen ander prerſchachtigh ter aerden beefprept : bloemen is ban een blanreken gbemarcke tielt wer vof diepe ſneden 1 (at Ben bf befpeden Harren Be, Het derde Deel. maeckt (hint te elen ; De welcke haer felbenopen beginnende te Doen / nae bobenwaerts omghekromt Worden / ban berwe ſomtts bleecker / ſomtijts donckerer peerfch/fzer foet van reutk: Defe bloes men berwelckerende / ballen heel af: daer nae volght ecn hoofdeken t welck fich/midtogaders Get freelken/ daer het op ruſt / met beele kroncketen ineen wringbt / tot dat het De actde raeckt; op welcke ligghende wordt het gllenghskens grooter / ende ten laetften Wordt tet foo groot als Bet facdt balleken vân de Blaute vio letten. Ais bet faedt rijp is! gact Bat bolleken aen fyn upterfte fap open / Nde ber: toont oneffen faedt/ upt den beupnen rofachtigh:’t welck aerde gheficken zijnde / gheen untſprimtſel en gheeft / maer wordt in cen kuobbelken oft worteiken verondert (heel anders dan in alle andere faden gebeutt) vaer Be bladeren ten lactftenuptfprupten. z. Twece- de Verckens-broodr met welrieckende bloemen ig’t boorgacnde heel ghelgek : dan het bꝛenght altijdt min bladeren boort/ ende Die acnde onderſte fide niet peerfch/ maer bjnae witachtigh oft bleeckachz tigh / Baer wat groens bp vermenght is. Bepde defe foorten waffen inve landen ban hongarhen ende Goftenrijck over al/in De boſſchen / dellinghen Der berghen ende vochte weyen: alwaer De wortelen oock verſt heyden grootte gehen / ſomtits foo great Dat fp ve heele handt vutlen / die ghemennlck een rouwe ſchor ſſe hebben / ende ſommighe pópen oft fleclen Daer De bladeren ende bloemen alle iaer uptfpzup? ten : welche ſteelen afghebroken ende in aerde gheſteken / in vonde wortelen beranderen / ende alie iaer nieuwe bladeren ende bloemen voortbzenghen. Zp worden bepde te Wienen Sawbrot , Dat is in onſe tael Berckens-broot/ gheheeten ; ban ſommighe Boeren Erde apffel; in Bongarijen Dizoo repa, Bat ig Berchens-Rape. 3. Verc- kens-broodt met welrieckende: blóemen ende langhe wortel en verſchilt in bladeren ban de boorgaende foarten niet/ Dan alteen in de wortelen : want op de ſteenachtighe berghen oft rotſen worden die tenen bingter dick / maer fomtijdte anderhalven boet langh / doch fomtijdts (haer de ſpleten ban De fleenen wijder zn) wat knobbel: achtigh uptpurlende. Ander veranderinghe van Weltieckende Verckens-broot. Daer zijn noch twee foorten ban Dit Derckens-broet on ſommighe berz ghen ban Ftalien waffende / ende ban ’tbegbinfel ban ben Zomer torden herfſt toe bloepende: ban ’tfaedt ban De welcke oock plans tenboortkomen/ die alle op Den felben tjdt pleghen te bloepen:daer⸗ foudemen Bie Somers Verckens-broot moghen noemen.4. De t bladeren met doncker witte ftickelen gheteeckent/ acn D'ender fbderosdachtigh/ wat kantigh: De blóemen zjn doncherer peerfch. s. De ander beeft bladeren acti D'een fide groen / aen d'ander met beel Dicht bp cen ſtaende Witte feer mercheljcke placken beſprenckelt / rander dan Die baii De boorgaende: De bloemen zijn Bleecker peerſch. Beyde deſe foorten hebben feer wel ende wijt viecz kende bloemen; ende fp hebben dat eyghens dat fp De oude blades ten behouden/ tot Dat be nieuwe boortskomen. 8 Verckens-broor van Conftantinoplen beeft vande wortelen / niet grooter dan Caſtanien / met een feet effene gladde ſchorſſe bedeckt; De welche cen Wepnighsken boor Den Winter bladeren uptghev De bladeren van dat Berckens · broot feer wel ghelckende Dat in’t Begbinfel bant Boortaer eerſt uptfprupt ende Bloept/ aen d'een ſy⸗ de ſchoon peerſch / aen d’ ander met w ickelen ghjefprencs Kelt / doch niet foo beel kanten hebbende. Oft het in de Lente oft in Ben Herfft bloept/ is onſeker. — Andere gheflachten van Verekens-broöt met bladeren als Veyl⸗ bladeren. Sn Turckyen / in Italien / in Nederlandt ende in Dranckz tick waſſen ver ſcheyden ſoorten ban dit Berckens · broot met bla⸗ Beren als die van den Veyl: de be: d ban De welcke is als bolapt. Verckens-broot van Conftantinoplen met veele bloemen “ heef: grooteende platte wortelen (ende is in Curckijen Bahur me- nen: enve Dohum. ſomtij paime van de handt;ende Daer upt ſpu⸗ Bbemepn Derckens-braot/ met blai niet ongteljek/ oock fonder reuck: het [ fen hebben ) meer dan bijftigt bloemen / het Derde taer meer dan twee hondert. ’T faedt is eens foo als d'ander. Verckens- broot met Veyl-bladeren van Nederlandt waſt in cen boſth omtrent Dooꝛnick / endekrijght daet wortelen een pont / bladeren zun meeſtendeel onder ren / mighe luttel 1 4 À ten hebben oock (eer beele ende dicht bp een waffende bben heel luttel wt baneen amelt. @ock sn de bladertu oꝛ de! tban haer p kenbaer ; want ſommi⸗ gheen hebben Die witte placks in't midden oft den den navel niet inghed:ucht/ ende in De ghene Diefe hebben / is fp feer klepn/ ende bjnae niet fenlck/ oft oock rameljcken klepn: ander hebben baer- fie chelacht bp a feer groot ende wijt laapende: welck laet⸗ fie ghegacht kendere Det ceupden boor het alderfracpfie amen ik upt en wordt, De bloemen ban: en niet ghedaente oft maechfels al ist bat fommighe ban ane ——— Het elfite Boeck. 545 Den de bloemen langter hebben D'een als d'ander / maet verſchillen ſter beel in bet getatoft menigte ende oock verwe van de ſelbe blor⸗ men:wanr ſommighe krijgen feet veele bldemen / ſommige feer wens gb / ende niet Dicht bp een ſtaende: ſommighe zijn ſeer dieren ende bijnae wit achtigh: ſommighe F donckerer oft hoo gher ghevervot ende Daer in dhelycken fp de bloemen van bet DVerckens-broot met — — ee — bldemen eenighſins Dp erg! an Koomen groept die foorte men feel beel/ fepdt Loket. edelen. akon Verandeninghe van Verckens-broot datin de Lente bloeyt, Van't ſaedt bandit Epclamen upt Nederlaudt zjn fomtidts planten boartahekomen het derde iaer nae Dat het ghefaept was / die feer foet rieckende bloemen hadden / wat donckerer rood dan de Stemepuc/ Ende Wat teerer ; De bladecen kleyner Dan d'andere / condom bp nae ghekronckelt/ ende de Bepl-bladeren Heel gheelickende, doch teerer/aen d'een fide met witte plachen gefprichkelt/ende oock wits ächtigh aen’t upterfte ban De hoeckẽ / aen D'ander ſyde heel peerſch. Van dit gewas iſſer een mede-foorte met langhwoipiger bladeren. heet ek geele — waſt in Ftalien omtrent 2502 onten/ fchrift Lobel; ende bloept inde Lente: ù he btawen p: acer nae volghen Verckens-broot inden Somer bloeyende, ín t Latijn Cyclamen zftiuum ghebeeten/ heeft wortelkens —— groot alsven kleyn haſel⸗ nootken / ende krght ín den Somer bloemen grooter dan die ban Be andere ſoorten ende waſt tuffchen Koomen ende Florencen. Die (lacht ig ’tfelbe (oft een mede-foorte ) dat top boor bet derde pft vierde welrieckende Verchens-byoor beſchr hven. B Spaed-bloeyende Verckens-broot met witte bloemen, in’t Latin Cyclamen albo floreautumnale, waft in Candien / ende bloept daer ín November. Men Vindt het dock op de Ppreneeberghen. Vroegh-bloeyende Verckens-broot met witte bloemen ban € luz fue oock befclreben! in't Latin Cyclamen vernum albo flore, heeft perminck conde/ niet feer groote /maer Dicke ende gheln fvighe bias beren / aen de atrD-fijde heel rood / acn De bobenfte gracn / met wi ghefpickelt. De bloemen zijn heel wit / in De Lente bosrtkomende, De warrel is als Die van Epclamen met Vepl-bladeren. Elche plante brenght in t cerfte twee oft Dep bloemen voort) veelklepner Dan Die van eenig ander Cytlamen / Doch ban maechfel beroode - bloemen / matt heel ſnecuwit / vof alle bovenwaerts omgheſlaghen hebbende : be Icke / De teere (hens trecken haer ſelven in / ende De Baer ſelben in ronde kronckeikeng/ alſmen in d'andere ſoorten fiet / ende l boven Den rifch der aerben met haer facdt-hupekens. De bladeren zijn anderhalfbe duym Dreedde langh/ omtrent het fleelken oock ſos breedt! omtretie Het fpits wat ſmaller / aen de vanden Wat kantigh / aen De aero ſhoe met bijf dickachtige zenuwen beſet / ende heel raod: aende bovenfte fzde groen) met verle witte placken befproept: be fteelkeng Der bladeren zijn bobentwaerts dickachtighende roodachtiah/ foo Herre ats fu upt Der aerden zjn: maer Daetfe in D'aerbe noch fchuplen/daet zjnfe witachtigh/ ende worden allen hakens (matter / tot haeren dor⸗ ſpronck roes algoock zhn be ftecikeng der bloemen. Be Cyclamen van Anuochien beeft witte feer groote bloemen : De — —— gaat. ir ie eyn Verckens-broot ig ban Matthiolus bermaent/maer ni Befchrewen: tfoude moghen wefen’t ſelde Dat Dodonzus hier wao: bet Derde Derchene-broat befchrijft;’t welck een Geel klepne worz tel beeft; oft immers een foorte vaer ban. gr alfch Verekens-broot, aen Clufiug gheſonden met den Latíjns fchen nagm Cyclamen fpurium vernum, heeftop de Ppreneebergen Ene ee zupne t ele: De Ì te lande in b'aerde N een Dun 1} D mige fchen/fommige maer ep '£ fop ban Befefteelen komen in Be Braechmaendt twee oft graſver bloemkens (niet geel / alſmen ſchrhft dat ſe in Branche thtk zíjn) als die bau De roode Aclbefien / mer geele Draepken. Naem: be boorfepde naemen foo ngemtmen dit gewag in onſe tael Eerdr-broot, Eerdr-apel , fag oock wel Eerdr-noten. gheben’r Dep toertaemen ; te boeten Cyclamen Roma- nut, Dat gekertelde bladeren heeft / met Heers-getuijfe witte plac? ken / met ide : Cyelamen Gallicum , met güehertetde kanten/maer níet (oo fchoone placken/ ende bieecher bloemen: Cy- tlamen Germanicum, met ronde bladeren/ karmezijn teode ende oock Wel purpurachtighe bloemen. Dan het befte onderchil is / Datmen nae Den tydt ban bloepen maeckt, oft nae De ghedaente Der bladeren. Jae Den cjdt ban bloepen foo heet bet een gheflacht Vroegh Verckens-broot, in’t Latijn Cyclamen verhum, om oat bet inde te Gloept : het ander Spacde Verckens-broot , int Las tn Cytlamên autumnale, om Dat hetin ben Werfft bioept: het ander Cyclamen zftiuum, om dat het in den Homer bloept : nae De ghedaente ban De Bladeren heet het etu Cyclamen talio Hede te, Dat is/ Derchens-bzoot met bladeren als Depl- bladeren: het ander Cyclamen orbicutato folia, dat is Epelemen met ronde bladeren. In t hooghduptſch beet bet oock — Erdrapffel, Sewbror ende Erdrwurz: Wer heet oock Vmbiticus terre; migte ghelasven Bat die de Spherivs ban Aetius ig. t bonden de Witte Brponie boor de Cyclaminas ban Dioſcorides / Doch gualijck / als bier nae blücken fal. Bet Tweede € pela: men ban Dioſtorides / in't Griecks Cyclaminas herera, De Alfrancke f ale eenige — Ber Derde Cpclamen/ k J— oet anr ben Leal : De krachten ban den Geelen € pela 546 Plinius/ oft Cyclaminostertia,wördt gelooft het Eenbladt te we⸗ fen/oft oock de Thora , een foorte ban Hanenvoer. Dan noch De Tweede noch de Derde € pelaminos en ghetijcken defe tegenwoor: - dighe ſoorten van Verckeng-bzoot niet, al Dodoneus oock eens⸗ Deels vermaent. Aerd, Kracht ende Werckinghe. Weeckeng-broot is warm ende droogh tot in den derden gracd; ende is ban epghen aerd ſchepden⸗ de ende deplende / ſeght Meſur / fn mat ontdoende / afvagen de / ſupverende ende de verſtoptheydt optnende. Berchkens bꝛoot gelijck cen plaeſter van buyten ghebꝛuvckt / gheneeſt de buipchpijnoft colijcke/ Die upt taepe vochtigheden oft Doo: den kamergangt te lange inghehouden te heben / den oor⸗ ſprongh beeft. Ve wortel ban Derckens-broot ghedrooght ende gepoedert/enbde twee oft dip bierendeel loots fwaer met Genigtj-water oft Meede inghenomen/ iaeght af door den kamergangb De taepe fipmachtige Rupmen/ ende De waterachtighe bochtigheden. De felve wortel met wijn inghenomen boet be gheele verwe Des lichaems vergaen/alfmen/ naedatmen deſe wortel in heeft gedzont⸗ ken / ong wel lact decken / ende Wel ſweet. Tſap van deſe wortel metedick vermenght / doet den aeradarm/ Die upt ghegaen is / wederom in ſyn plaetſe keeren / als bp Daer mede beftreken wordt. ; 5 Defe wortel gheneeſt oock De wonden ende quetfuren/met honigh ende edick bermenght / ende Daer op gheſtreken / als Dioſcorides eght. “TC water daer deſe Wortel in geſoden heeft / is goet om de ſchorft⸗ hepdt te gheue fen ende belet het uptloopen ban de blaerkens / Die aen de hupt pleghen te komen. a E T feloe water oft rfap uhefteeken op de düen / ende op d onderſte ban ben buptk / ende De omſigghende beelen Des lichaems / dzuft upt Be taept ende ſſimachtighe vorhtigheden. À °@ fap doo: den neufe opgherrochen / is ſeer goedt Len genen Die krantk gheficht hebben ende loopende ooohen; ende gheneeft alder⸗ Banden hooftfweer / de treckenghe Dan ben mondt / lammighepot / Ende ander koude ghebreken ban De herffenen. T felbe fap met bontab a zim / oft met honigh win/ oft feer foeten wijn inghenomen/ gheneeſt onghetwyffelt de ghscelfucht / alſmen ter⸗ ſtondt wel ghedeckt ig / ende wel ſweet; Want daer dooz Wordt De materie ghelpck eenen Domp uytghedreven. Ö Alie’t faeckedat vit crupet ben naem Berckens· brodt bôert/ om Dat de Verckens de wortel bant ſelpe gheerne eten / nochtans is bet bequaem om De wolbenende boffen te dooden. Een ferupel ban Dit fap met eenighen dranck mghenomen/ ghe⸗ neeft De waterſuchtighe / ende al De ghene Die in De lever ghehzecher Ick zijn. "E ghediftilleert water ban deſe wortel bier oncen waer gedronc⸗ Ken met een half once fu gpeftampt fupcker / fielpt het bloedt⸗ Braecken/ Dat ban de borgt oft maghe kont / ende heelt de gebroken oft ghequetſte aderen. Tſelve met De neufgaten opgetrocken, ſtelpt a Gielen Cptlamen zijn Die van den Che —— / abt Lobel; ende 'twordt heel in Langucdock om fap ban oefe wortel te hetiben. ffoatmen bie / ende men vftfe upt; endedat fap wordt ghefoden tot Dat het foo Dick is als e wortel wordt oocft gheſneden Zee· Aiuyn doet / ende foo wegh ghelept Men ſeght / Bat defe wortel al ten/ ende kleyne koeckskens Daer af ghemaeckt / inghegheven wordt om tot liefde te berwecken. Dodoncus ſchꝛüft Daer-en-teghen / dat fp goedt is om De minnez he isen ka de st p De wortel ban Dit crupdt pt te weycken leght in olie ban rooſen / oft ban Camille / oft ban amantelef ende Daer nae ſiedet met wat wins Daer bp ghevoeght / ende dan t : alſulcke olie / te Weten / twee oft dp drꝛuppels daervan _ in doore ghedrupt / gheneeft bet fupfen ende tupten ban de oo⸗ in en doofbepdt ; is t Dat van TE iten epen fap : u be bie wordt een fpoelinge gemaeckt/om be binnen’ qe om be gebreken bimen s monte 5 ingbevan Verckens=broot. Dit trupdt / ſeght Lo! — ghelgck De Dpeer-wortel ende Brpome ghetorrigeert — Mote Eidetiaeter tie Dier ———— cen ed — Andere wat (upcker: andere — — ghelgtkmen de Squille oft ende bewaert. rus hebben van bet riet ghelijch 7 Eno! ac je vate te ni mabachrigeende fomeijdts Cruydt-Boeck Remberti Dodonzi. HET XIV. CAPITEL Van Cyperus oft Wilden Galigaen. Gheflachten. 18 dit Capitel lullen wp tweederlepe ghellat hten ban —5 Epperug belt hryven; het cen met langher wortelen / Get ander met ronder; ende noch eert ander berde foorte/ Valſchen Cpperugghenoemt. Dan behal⸗ ben defe iffer noch een ander gheflacht Dulcichinum ghjez Beeten/’t welck in't navolgende Capttel belchreven wort: Daer ig oock noch eenen Cpyerug Bie upt Indien komt/ ende onder de welrieckende uptlandtſche Dingen gevekent ende beſthreven moet zjn. ' | Cyperug met vonde sorteley oft Londen Cyperus. % us € Ghedaente. Beyde INN e be foorten ban operbten langhworpighe/ (malle / dunne bladeren / die Eppes ende harder dan die van de Porrep/ met een uptpuplende ribbe oft upt ftaenden rug⸗ ghe/ Die fcherp ende bijnae [nijdendeig : den fteel ts vecht ende flecht / lander senige leben oft inten, at ende kael/ ?fop ban den we dts /maer feer ſelden/ vierhoeckigh: on komen boort kleyne dladernens/ tenten ijden ende breeden aderacht tro8/ waer upt de viet-plupmen afhangen/Daer-klepu facdt in befloten ie. Tan het onderfchil Ban Dele twee foorten is alleen oft meeftendeel in De Wortel. 1, t De eene / diemen Bonden Cyperus noemt / is ſteelen ban den Langen » anders en verſchilt ſy daer van de te niet met allen: Dan alleen ſy heef oft knoopachtighe wortelen / van fomz verwerret aen een lijben eenighlins hbebhende / foct ende ij n reutk / van bupten byu rood. —— ee — van — — ————— tig banbmnecn. ereen meer vermui bat bitteracije 2. De Het derde Deel. hd e Lansen Coperue oft Cypezus met fange Gortelen. he J * %) , IE *8 CA / * SS ER —— —⸗— pn èd — — REEN >) Dd Km 2. De andere ſoorte / Langhen Cpperus gheheeten/ Heeft grooter bladeren dan de Hoorgaende / ende eeft ngher oft hoogher opfchietende fteelen ; anderg komt ſy daer mede ín alles leer Wel overeen : Dan alleen de Woztelen Ban deſe zijn heel langh / in leden ende kniekens verdeylt / Hoorthrupgende als de wortelen van Het Gras; ende zijn ín den anderen verwerret / ende bijnae gevloch⸗ ter; Ban verwen / Van bitterachtigen ſmaeck / ende Lan lieliijtken veuch / Die Han deu Bonden Cpperus heel k. 5 É 5 3. Den Derden Cpperus / Dalfchen Cyperus ghe⸗ noemt / {iseen gheflacht ban Gras / met eenen kantighen oft ahehoeckten fteel / anders Lan bladeren ende troffe Pan de bloemen De oprechte ſoorten van Cpperus ghe⸗ Wekende/ met cen witte / langhe / dunne / ghelidte oft ghez Enoopte wortel / die gantſch nen bijfonderen reück oft ſmaeck en heeft / dan alleen (ulckg alg de Wilde crup- Ben pleghen te hebben ; den welcken ſommighe graſachti⸗ ghen ſmaeck noemen, — Plaetſe. 1. 2. Vepde de ſoorten van opꝛechten Cyperus waſſen gheerne op vochte ende broerkachtighe plaetſen. Fn Italien ſietinenſe op ſomnughe hoec ban ſelfs in’t wilt voortkomen; als oock ín meer andere Warmer landouwsen/ aen den Zupden gelegen/ naement⸗ lick in Sprienʒ alwaer (p veel beteren reuck 31 den dan ín de houen / daer ſy van de liefhebbers ghefaept ende neerſtelytk onderhouden moeten Wefen ; bijfonder Dien met lanahe wortelen : Want den Gonden Cpperug is leer gualijtk te bekomen. ee 3. Gen Valfrhen Cyperus waft overvloedighlijck ghenoegh in de vochtighe oft poelachtighe gheweften van Ss Tijd. De troſſen oft bloemen ban de ban Cyperus komen ten boorfchijn in De Bꝛaeckmaent / Hoym gendt ende Ooghftmaendt. < Naem. Dele crupden worden bier te lande ghez —— Het elfite Boeck. Valſchen Cypezuê. — DS — meynlijtk Wilden Galigaen geheeten; in Hooghduytſch⸗ Yandt Wilder Galgan; in Vauckrijtk Souchet; in Itã⸗ lien Cypero; in Spaegnien Luncia oloroſa, ede lunga cheyrofa. De Apoteners houden den Latinſchen naem / te weten Cy- perus oft Cypirus voo beft. De Grꝛiecken heetenſe lom· tijdte Kyperos kúrspG-, fomtijdtg Kypeiros KurepG. Core nelins Celſus noemtfe Tuncus quadratus ; Plinius oock Tuncus angulofus, ende Iuncus triangularis. Sp woꝛden in't Griecks oock ghenoemt Eryifceptron £'puatonarspor „NDE Afpalathon A'araad3or; ende / gheljckmen ín de boeken Geoponiea genoemt ban Cafjius Dionplius ghelchre⸗ ven LINDE/ Ban ſommighe Zerna Zipra. ——— 1, De eerſte ſoorte wordt gemeynlijck nae De gedaente van de Wortelen Ronden Cyperus ghenoemt; int Latijn Cyperusrotundus, 2, De tweede heet Langen Cpperus; in’t Latijn Cyperus longus. Pliniug ſchꝛijft datmen de wortel Ban Épyerus / wanneer die langhworpigh is/ Cyperis oft Cyperida pleegt) te heeten. 3. We Berde oft onrechte foote ban Epperus magh⸗ men ín onfe tacle Dalfchen Cpperus noemen / nae den Tatinſchen oft Grieckſchen naem Pfeudocyperus. q Aerd. De wortelen van Cyperus worden meeft gebruyckt; de weltke / nae Get leaghen Lan Galenus / ver⸗ Warmende van krachten zijn ende verdzooghende / doch ſonder — ſcherbigheydt oft bijtat htighepdt / oft in · etende kracht. Kracht ende Werckinghe. De wortelen van Cpz perus zijn Wonderlijchen goedt ende nut om De oude zee⸗ ten ende wonden te ghenefen ende toe te Geelen / Die niet Wel en Bonnen tot flupten komen door De groote voch⸗ tighepdt Die het lickteecken belet Wel te Waffen. Want fp tre oock eenighe tfamentreckingte ín haers em Dies ille zijn fp oock feer beguaem om Be zeeren Lan dent mondt te ghenelen. É Men moet oock bekennen / dat De ſelve Wortelen eenige doorfnijdende oft dunmaechende kracht in haer hebben; — om dat ſy al de ghene die met ben vijfenden fteen gheguelt zin / leer beguaem zijn / ende de piffe ende maendſton berwecken konnen, $ —— — — $47 * —— Diolcoꝛides betupaht oock / dat de wortelen van Cype⸗ rus leer nuttelijck ghedroncken worden van de water⸗ ſuchtighe ende graveelachtige menſchen / die met den ſteen in de nieren oft blaſe ghequẽit zijn; inſghelijcks oock van De gheue die van Be Dcorpigenen gheſteſien zijn. Dpfcipüft oock dat de ſelve wortelen Warm op den buyck gheleydt zijnde / alseen fiovmghe/leer beguaem ghehouden Worden / om de verkiltheden ende verſtopt⸗ beden ende opſtyghen bes moeders te gheneſen. Men men ghtſe oock bp alle plaefteren Diemen berepdt ome Bermor wen oft weeckmaecken ende te Ger warmen; ende fp zijn ſeer beguaem om de Lalven daer mede Dick ende ahelifvigh te maecken / ghelijck Den ſelven Dioſco⸗ vides beſthrüft. En ; Verkiefinghe: Den beft riechenden ende krachtighften Cyperus íg den ghenen die upt Dprien ghefonden Wordt: Valſchen Cyperus is Ban krachten den opzechten Cppez rus nerghens in ghelijek :felfg is onnut/ oft immers komt met het Gras ban ſniaeck / krachten ende eyghentheden teer ofer een, BIT VOE GHISIE L D E foorten batt Epperusziju ban Lobel neerftigh beſchreben: bie oock betupght dat onder De ſoorten ban Cyperus die bier te lande groepen/ De Tanghe welrieckende zijn / ende De Ronde gee: nen veuch en hebben. Bit ceupdt/fepdt hy / fehijnt ghenoemt te efen in't Greeks Cyperos oft Cypeus , om He ghelicheniſſe ban De wortel/De Weleke een busken oft klepn potteken ghelijek ie / alſoo Bock in Deboerken ban Theophzaſtust blaesken bat den Olm⸗ boom Cyperis ghelgeeten wordt : weltken naem Cyperisde peer: wortel oft Arum oock mede-ghedeplt wordt. 8 Ie Bonde Eyperus Geet in Dpaegnien bp ſommighe Lancia auellana⸗ da; glelijck De wortelen ban Doeten Cpperus ooch pleghen ghez noemt te orden. Dan ban deſen Konden Cpperus heeft Lobel Dip foorten beſchreven: een fander reuck / die bier te lande groepet / ende twee Andere Die upt Sprien ghebraght worden: ban De welcke De eene Wat grooter is dan D'andere ; als upt haer naevolghende beſchrhvinghe blücken ſal. 1, Ronden Cyperus (öndet reuck , int Latijn Cyperus rotundus littoreus inodorus, waſt aen be kanten ban De Zee ende loopende wateren in Enghtlaudt ende Meierlandt; enz Cruydt-Boeck Remberti Dodoni. >. reutk van de brouwen wel bekent / Be welche Dier af wateren diſtil⸗ e deren maecken. — * — —* fonder reuck, int Latin Gyperus longus ĩnodo⸗ tus flueftris, is oock een ſoorte Dan Zanghen Epperus/ fonder teuchjendefrer luttel gheacht / alie 't datſe DE Paracelfiften van Switzerlandt menghden onder hunlieden medichnnen· De blade⸗ ten ende wortelen en zonde voorſeyde niet onghelijek; maer het ſaett komt boort met troskens / ghelck Dparganion oft Bieſen T groept beel aen vochtighe wäterkanten / in beel plactfen van Kederlandt / alg Get naevo lghende. Valfche Wilde Galigaen, in't Latin Pfeudocyperus gheheeten/ Die Lobel befchtift / waſt beef ober al in Mederláudt ach De kanten ban De wateren ende grachten, met biaders ende ſtamme drik antign / alsde boorfepde: maer de deren daer ban zin langhworpigh /hanghende ghelück De cattekens barn den Bafelact/ flchenve: De wortel is wart / beftlachtigh. Water Cyperus van Nedetlande, int Zatijn Cyperus aquaticus Septentrionális, ig ban Lobel befshreven/ ende waft aen De grach⸗ ten ende belen) de welche ligghen omtrent De Shelde Ln Antwerpen: Defe foorte heeft De ſelfde bladers ende een langhe adere. De wor⸗ tel heeft ſommighe / maer luttel, langbuorpigbe ronde knobbels kens gbelisk oljben/ als de Ronde Steenbzeke Geeft / t' ſamentrec⸗ kende ban ſmaeck / fondereenighen reuck .·. * Grafachtigh oft Hirfachtigh Cyperus; van Lobel Cyperus grami⸗ hea five miliacea gheheeten / behoort oock onder De foorten ban Cy⸗ perus gherekent te Worden) ale wy aenmercken Den ffeel ban diens ende De plactfe daet fp is groepende: want fp is eenighſins gelijck Bert Cyperus fonder reuck / nochtans koster ban bladers;de weic⸗ Ke ban beneden dygroepende / half begrijpen ende omvanghen den ſteel / die bykants eenen boet hoogh is / bun / Drúkantigh/ met een uptghefptepdoe fraepe adere / enBe grooter Dan haer grootte ig enz fthenöe /voortbreughende feer veel faedtd/ Dat ban ben Bies oft ban de Biefe ghelúck; omtrent be weltke ban onder eenighe bla⸗ derkens uptfpruptert ghelyck inden Cyperus oft Papier-riet, Dit crupdt waft omtrent heydelbergh aen de civiere Hecker, Cyperus Babylonicus ig anders niet dan den Galigaen/oftoock De Curcuma, dic Dan ſommighe oock Cyperus Indicus Diofcoridis ghenoemt wordt: dan Die ſal bart ons bp He Indiaenſche crupden bequaemer gheftelt ende in’t langh befchreben worden. De Zeboas tia wordt oock ban ſommighe Cyperus Índicus gheheeten. Cyperusoft Cyp:rus Plinũ ſchunt Den Glatiolus te weſen / als elders bethoont ig, EES — Oeffeninghe. Den Taughen € pperus moet in de hoben alle iaer eens berplant worden/ oft anders fal hp vergacn. ‚ Aerd, Kracht ende Werekinghe. en Ronden Epperus opent be loehtgaten ban De aderen; in Yonberhent de wortelen / de welcke De ig een fracpe foorte ban Cpperus / met wituptgbefpiepde wor⸗ tels / dip voete langh: aen De welcke Beele knobbelachtighe ronde Wortelen hanghen / die bán det Ronden Cyperus gelijck. De blaz nr gere : PE loen — Ii — — hoogh / claer antigh / Dwpfachtigbe aderen voortbzenghende. De - twortel ig koudt ende drdogh / t ſamentreckende ban (marck / onder i ghen reũck. 2. Groot Cyperus van Syrien, in t beijer metck roodachtig sm! ———— î e de welcke ra: sn eckelkens / oft Die ban AFilipendula ghe lück / ſos groot als Glijden, birpten wit / ende binnen rofachtigh/ Den k hebbende ban Be Llepne Gali⸗ Een fende eenen arsmatyken veuck: De welche pleegh met groote vn vof bp De meng heluighe / ndie teghen De peft en⸗ Be andere fmettelijcke ſierkten bevende worden ghebácn fe welen. Kleynen Cyperus van Syrien ís tweemmaetklepner/ met ten beups ne haprachtighe ſchorſſe / binnen hard ende tit: anderlins is fp derf anderen ban reuck ende ſmaeck gelijck; ende en ig niet alleen boortes komende op vochte berghachtighe plactfen ban Sprien / maer oock în dieegbeljcke plactfen ban Álavonijen ende Apulien / waer dat Ban ſelfs waſt / ende wordt van Daer ghebroght te Venegien : waer Dat bepde de ſoorten Dier verkocht worden am in T heriakelte boen; ende worden bedeckt met Waſch / om datſe niet en ouden geworm- ſteeckt worden. ; — Eder — — gn ten — —— pumilus, ten leegte ende feer Klepne foorte ban Dit ghetwas is / in Zpaegnienban Guilielmus Boëlius ghebenden / ſeer fracp om Ket / maer niet hoogher dan eenen boet langh wordende. Egyptifchen Cyperus ig oock eenfoorte ban Ronden Cpperus / in & Hodueg ghenoemt / beel in Den IPijl waffende / ende in andere meeren ende poelen ban Egpptenlandt. Din k zin als die ban Porrep/ doch langher ende ſmaller: Den ſtrel is anders men —— — mighe aderen ſi om prup⸗ ten met graf woꝛtelen zijn ſwart / rond/ groot, faden. Be 0 tan a ds amen bars cer begin Kangben € pperus waſt in ſommighe landen leer! igh; ende Et dn df beeftfe in Corfu ghefien —— Beilen Tanghen Spperus (fepdt gon in't Zatijn Cyperus longus odoratior ,„habiior — Wi eg ln onfetaele ghebeeten, mt Wilden Galgan ; in’t Enghelſch Wilde Gali gaen ende Galinga; int Spaenſth Iancia olerofa. Sn Defe landen JPoordwaerts gheleghen groepen Heel meer / ende worden dock meer ghebrupckt de twee forten ban hierlandtfchen € pperus: is D'eerfte ban Defe/ ſepdt Lobel! geooter / ghelifigher / grover ende Beter ban reutk · Din wortels zijn langh/ aen cen hangende / gheljek die ban Den Goomvarsn/ ende midts Baerlieben (eer foeten pe Sen Klepnen Cypeens van Syrien is ober al langhen thdt b her diooghen ſonder bijtachtighepdt / daorfnbden 4 ende maecken Dun. Deſe wortel tot meel gheſtooten (want fp kan ſeer lichtelijck toe mieelachtigh pôeder ghebroght worden ) gheneeft de verouderde zeeren ban be fchamelijcke leden (ende Die acn Den mondt komen ) al waeren t oack inetende zeeren / daer in geftropt/oft met wijn berz mengbt/Dene daer op gheſtreken. Be Egpptenaers ghebruptken hunten Ronden E pperug tot Dien epnde feer beel; ende oock teghen die aen Den mondt komen / nemende oock het water Daer goeder in Wijn gheſoden / ende Dien ghedroncken / ghenet ſt den hoeft ;ende Doet de maendeftonden oock feer haeſt weder keeren, , Dit poeder ofthet afſiedtſelis oock feer ghebrupekelijck om den ten in De nieren ende blafe te breken / ende om De piffete docn oortkomen / binnens lyfs ghenomen. bet felve meel oft poeber / oft ben wijn oft water Baer deſe vortel in gheſoden is gheweeft / ettelijcke daghen achter den anderen in⸗ ghenomen / verwarmt / dꝛooght ende ſtercit de inwendighe hitte in De maegh / longheren / moeder/ her ſenen / cnuen / ende uͤdtmaten; daerom bebindtmen deſe wortel oock feer krachtigh om alle fieckz ten Die ban bochteende koude ongbeftelthepdt der der ſſenen tende upt koude linckinghen ghekomen zijn / te ghenefen. Inghelicke windachribeben / ende — } ft clic her! 4 en t t / oftimoepe! act len Des adems. De ſe we gheneert de brouwen die de moe upt koude ende vochte hebben; ende is ſeer goedt poeder met foe beel poeder ban Bakelaer / tet kinder piffe bermenght / — — op den —— ————— op! ban de ionghe kinderen —— — Breekt wierde Heel ter: (oa datde Barbaren des’ om orgens nimmermert ——— anne ban De ſelve "T faedt ban defen crupdes ale Plinius ſchehtt / met water droncken / pt en loop Wee antennen Dot en /ende alle bloedt Der brouwen ; maer te De zeerert fp in gheſoden tn. Wet felbe jn ende gicht. TC Ban Defe wortel / beel inghenomen / maeckt pine ende Weedom in't hooft: Daer _En-teghen/ alg Bodonsus berhaelt / de wortel Ét de maend El Denegien feet bequaem 2don⸗ ende ï t (ſeydt Daer vooꝛ ſtellen Den Grooten cyperus oan Sprien plesgp ooch (als oben Het derde Deel. ismet groote bevallighepdt/ kracht ende nuttighepdt tegen de peft ende andere ſmettelicke fieckten/ ’t zp alleen/ °t zp met andere Dinz ghen vermenght/atrbrupcket te worden; ende in alles goedt gehou⸗ Den te worden daermen de Bilepne Galigaen toe beſight. Alle de Wilde foorten ban Water Galigacnen Die ier te lande ende in Sughelandt groeyen / eu worden nerghens toe ghebrunckt / Dat ick weet) ſeght Lobel / dan om te ſtroveñ op boeren kermiſſen ende ommegangben. De peerden en etenfe niet gheerne om dat fn Vaer muplen ſnden / ede haer lippen bebloedt maecken : hoe wel Dat fp van ghedaente ende nature het fuer Gzas / Cpperoides ghe⸗ noemt / ſeer wel gjetijcken. HET XV: CAPITEL: Van Trafi oft Soeten Cyperus. Ghedaente. &t truydt Dulciekfnum oft Traſi gheheeten / is den Gonden Cyperus ban gedaente wat gheljck: Want het Heeft bladeren alg Giet / langhworpigh / met eenen uptpuplenden rugge / Drijkantigh / die Van den Cpperug gelijck: den hoeckigen ſteel / ende den trog oft riet-plupme gande bloemen / komen met die Van den Cyperüs oock Wel ober een : dan die zijn in alles klepner ende oock kor⸗ ter, Dan de dunne ſalelinghskens van de wortelen hanz en ettelijcke ronde bollekens af/ de gedaente ban Daz elnoten bijnae hebbende / doch een Wepnighsken langh⸗ worpigher / eensdeels klepne bulben ahelijckende / in't aenften geknoopt / ende met ledekens oft knieheng Herz deplt ende afgheteeckent / Han verwe buytenwaerts rofachtigh : dan bet binnenfte merch oft vleeſch is wit van verwe / lielick ende foet Ban (maech/ ende dieg aen⸗ gaende de Caftanten alletbeft ghelijckende. Roeten Cxrperus oft Gragi fonder bloemen: \ — mi it truyd bt ghefacpt ende neerſte⸗ en —— Boor / in ſonder⸗ gheweſten omtrent de: riviere lexander Benedictuüs betupght: waſt in dat landſchap Gan Veronen loo over⸗ —— egh Matthislus / dat het aldaer omtijdtg Tijd. Ben vergadert de wortelkens oft bollekeng bit rrupbt in den Herfft: dan inde Lente oft Boor —— lachtig Adele tiefie” foo tag Plet: © ge ban SS bau Het elfite Boeck. 549 iaer fteecktmenfe in D'aerde / om Die foo te vermenigh⸗ vuldighen. € Naem. In onfe tijden Wordr dit truydt lelve op’t Latijnſch Dulcichinum gheheeten; ende de woꝛrtelkens rafi, oft Tragi, oft Traſci: met welcken naem fp van Ben gemepnen man in Italien bekent zijn. Bet is boor- ſeker een foorte van Cyperus, maer foef Ban fmaeck ; ende loude miſſchien Soeten Cyperus ghenoemt mogen woꝛ⸗ denzende het en is Theophraſtus met onbekent deweeſt/ als het genoeghlaem blheken kan ůpt Gijn 6. boeck van de @Oorfaecken oft den oorſprongh der gewaffen:al waer bp De Wortelen ban Cyperus onder De focte ende eetbacre din- gheu vehent/ leggende aldus : De Wortel van Cyperus ig foet/naementlijck san den genen die aen De loopende Waz teren eñ poelen Boortkomt. °T welrk fonder twijffel ner ghens anders Van, dan Lan delen Baeten Epperug/Berz flaen magh Worden: Want de bzortelen ban de andere boer hefcheeben ghellachten Gan Cyperus sijn bitterac h⸗ tigh ban ſinaeck/ ende heel onbequaem om teten. DSoetey Crperus oft Tragi met (jp bloemen. —8 4 f RA ISLE zi BEA hen 2 8 7— Nm NE | —— TL DAN ES ONK ENS Habalzelin van de Arabers. Sommighe sijn van ghe⸗ Hoelen dat de Woztelkens Van Den Soeten Cpperus oft Dutcichinum ; Baer Wp nu van ſpreſten / de ſelve zijn die bp de Arabifehe medicijnen Habalzelin gft Granum Zelint benoemt woꝛden; t welch nochtans/nae mijn goetdunc: ken / met de waerheydt niet heel wel over een en feijnt te komen: gemerkt dat Alzelin ban de Arabifthe fchrijners onder de Buchten / grepnen oft kozen gherekent Wordt; - ende geenfing ouder de Wortelen. Mant Derapio ſchruft Daer aldus Banin lijn 337. capttel: Habalzelin; teght fn, is een Det kozen, Ban de grootte van een Citer oft Crustef van bupten citroen-verwigt oft gheelachtigh/ ende van binnen wit; ende heeft cenen goeden maeckt ; nde Wordt er pt De landen Ban Barbarijen , TC feloe Ges tupgbt Avitenna dock in lijn 303. capitel met dierghe tijche woorden : Det Lozen oft Gzepn van het lzelin/ Wat is dat Boor een Dinah £ Dijn kozen is gocdt van fmaeck/ende waſt in de geweften Ban Berzur, Opt welse Ee woorden Klaerliick ghenoegh blijcht / dat de Ara ſchrijvers hunne Alzelin boor gheene wortel ten Brucht ghehounden hebben; ende Let 7 559 * van onle Fragí oft loete wortelkeng van den Dultithi⸗ num leer berfchilt, peen —— g Aecrd. De wortelkeng ban bit rrupdt / Trali ghe⸗ heeten / moeten — de reede ree ende ochtmaeckende dinghen gherekent Worden. * Kracht ende ————— De Erafi/ oft woꝛtel⸗ Keng ban Dultichinum / vervoorderen De Herteeringe oft berbouwinghe van de rauwe ende onrijpe vochtigheden Bie in de hoeft beftoten zijn: ſy berdupfteren oft en A de fcherphept vande piffe/ bijfonder alfmenfe in vleeſch⸗ fop te weycke frelt / ende daer nae Wel ftoot oft ſtampt / ende het fap daer upt druckt oft treckt. Sp zijn oock ſeer beguaem deren / ende den luft ban bijflaepen aen te iaeghen: Want ſy ſchijnen hemd meere Poort te bpengen/ foo Matthiolus ſchrijft. — Te — bꝛenghtmen dele wortelkens met het frupt op tafei / om in t laetſte van de maeltijdt met het bancket te eten. BELVO —— Ta noemt dit ghewas Socte Cyperus 5 in't Latin Trafi Ve- ronenfium, oft Cyperi efculenti ; ende houdt het boor het Dul- cichinum van Guillandinug/ ende Cyperus dulcis Theophraftis in't Italiaenſth niet alleen Trars doles, maer Dokeghins , ende Dozolins gft Dolceguini. Bet ie miſſchien ben Tragus, Die eenigh(ins de Balica ahetfjck is / bp Diofcorides beſchreven in fin tweede boeck . Saer Dit Trafi is eert criipdt Dat niet beet gheuonden en Wordt / ende nerghens in Chriſtenrück ban ſelfs beef voorts· komt / dan om⸗ trent Beronen / daer dat gheoeffent wordt in bet ende vochtigh landt: weicher wortel in Banckrck / Nederlandt ende Enghe⸗ landt ghefaept zijnde / t'onrecht ghehouden werdt boor de wortel ban den Klepnen Konden Epperus; De welcke fp oock ghelück is / nochtans ſeer goedt om onderkennen, wantle witter / klaerer ende ſonder reuck is / ende in de mehithnen uiet ghebrupclit maer van meer boedenden ende ſoeteren ſmaeck dan De Kaſtanien: waerom Datfe te Deronen ende te Venegien/ nde ín De omligghende ſteden (als gheſeydt is) Dolci Trazi gheheeten wordt : de welcke ban de kinderen met volle korfkens binnen Verone / Benegien ende Paz doua te koope ghebzoght worden. De Africaneri ende De iuwoan⸗ ders ban het Eplandt Malta / waer dat dit cruydt oock feer beef fe groepende/noemen’t Hab-alfelin oft Habazeler, oft Hab-cl-azizs de Diciliaenen naemen ’t Chabazizs. Fut Nederlandt op bochtige plactfen ghelet / krijght het beele fafelinghen aen De wortelen. Men leegh de wortelen boor den winter upt Der acrden te nemen; anders uden fp verrotten : ende in het vooriaer moetmenfe eerſt in Water wepekt sijnde) in D'aerde ficken ende ouderhonden. Het bloept Bopmaendt . De worelen zin gherimpelt / droogh wordende. Die Daer meer af begeert te weten / Die leſt Beiloniue Daer hp Lan de Malinathalla fchrfts ende ’t ghene Dat Cluſius daer bp ghe⸗ oeght heeft : want Clùfius houdt het oock boor De Malinachalla ban Theophrafius / ende het Anchalium ban Plinins. Te Tripolf ban Sprien wordt het oock beel te koop gefteltsende in het rijck ban Valencen oeffent Dat ſe we oock beef / met den naem lancia — er naem Dulcichinum Dit worot het Dozenicum oock medeghedepit, — ‚ Aerdr, Kracht ende Werckinghe. Deſe wortelen zjn meer in dè ſpyſe dan tn de medicine ghebrupchelijck ; nochtans is de Prifane Han De ſebbe ſeer goedt in d, \ i — lass ne ved inde ghebꝛecken bande boft met Coziander Bet meitk Van dele wortelen: ghemaeekt / alfmen ban Amande⸗ ten pleeg te doen / ghedrontken / gheneeſt oock De ſieckte ban de fide oft pleuris) ende is fer goedt teghen den hoeft. Om dit melck : fe marche flamptmen De wortelen twel klepn ; ende dan gietmen Daer ober Deel hoender-nats/ menghelende Dat wel famen met den flamper; ende Daer nae Douwtmen dat upt/ oft men Doet het melck dooz tenen Doeck oft ſtamün . Dit nat etteljche daghen achter een ghedroncken / is feer nut om Den brandt bande piffe te marie { ende om’t roodmelizoen te s want het verſoet De eerbbepot bamhie bumeuren ende bant bloedt; in fonderhepdt alfmen Den krancken te bozen wat gheftactt water te drincken ghe⸗ @m de boorfepde ghebreken te }knatwen fammige defe tortels — eloen-fagot; foo gue oochgat ——— * bren Be bereid tr Knaus HET XVE CAPITEL Van de Glyeyrrhiza oft Soethout _ van Diofcorides. * Joltorides gen Bate En 3 Des en maer 5 7 Dennie bermaent / Baert op uwaf — omi het ſaedt te vermeer⸗ Cruydt-Boeck Remberti Dodonzi. : ror behalen die Goet een ander Soete Ken: nochtans iſſer beha ber af etl ghebrupest (mori) Capitel af Lullen handelen, wortel/ Die hedensdaeghs dóet wp in't naevolghende Doete otel oft Sixcyxxtziza Gay Sioſcorides · eN 2* — * An X _& Ghedaenite. Te Glyrpyrrhiza ban Diolrorides brenght dickwÿls berfrhepden on Leer — len boot; om De welche waſſen lanah worpiahe/ ghedepte Be ende verſpreyde bladeren / ban beelen tegen over deni anderen ftaende bergadert/ ende foo de ghedaente Ban de bladeren Ban Deh. Lentifcud centghling naekomende/ nochtang geooter Dan Die / beupn oft doucker· groen van derwe / ende in't acntaften oft oelen cen Wepnighsken ‚ Klam/taep/blebende ende lijmachtigh. Tuffeben den oare fi laderen komen dE ſprongh oft aen De fijden ban de bladeren bloemen boozt / de welche Blepn zijn / blauw / ende den blauwen Bpacinth van verwe geth / alg cen vond bolleken gemaecht ;ende ats de bloemen berflenfcht ende Berwelckert zijn / wordt dat Gdofdeken gro fchijnt ban verre cen s het vond ſtekende oft rouw — Platanus wat te ghelijcken; ende ig ban —— — gende ruyge huyskens oft dan / maer ñochtans fomt artachtigh; van — ighe arpighe * Past, „Dei Br ot rpig ————— in; ent —— / foo Disſcoudes ft: Dan men bindtie hier in't Pederlandt fomtijdte oe toet en be eben Geren _S Tijd. Dele Glpeprrbiza oft Soete-wortel ban, Dioſtoꝛides bloept ín Den Bomer: dan de faedt-holle: Kens met de Gauwkeng worden in ben Herfſt volkomen ende rijp : Want be bladeren Gergaen deg winterg/midter gaders De ff > hoe Wel datde el over bljft/ende in het vooriaer wederom nieuwe 8 beeft. — _$ Naem, Dit srupdt ig int Griechg Glycyrrhiza a Ta Het derde Deel. ravzdifile genoemt /in’t Latijn Dulcis radix : welcke naez men foo veel beteeckenen alg ofmen Doete-woprel fepde, Det ig nochtans verſtheyden Gan de gemepne Soete· wor⸗ tel oft Socthout / als vooꝛſeydt ie; iae en is bj de Apote⸗ Kers ende Gan den ghemepnen man noth niet Leer bekent. Dan het hadde in oude tijden bp de Griechen noch veele andere naemen; als zijn dele Die men onder De baftaerdt- naemen bp Dioſcorides Lindt; te Weten Pontice, nae het landtſchap Pontus / alwaer dat Het Geel wat, Glyceraton, Glycyph er hyton, Leontices Scythion, Adipfon, Sy- iben Li yeftafon, Homeeonomeeos, Penthaomeeos. € Aerd. De — ende aerd Van dit heeſterach⸗ tigh ghewas/ſoo Galenus ſeydt / is onfen epgen aerd ende nature heel toegedaen ende bequaem: ende gemertkt dat⸗ ter ooctt eenige teſamentreckin ge bp geboegt is / ſoo fchijnt pe geftalteriffe van Bit crupdt/(oo Heel de hitte ende De te: famentrechingebelanabt/ meeft laeuw ende warm Han aerb te elen / aldernaeft hp de matelijchhepdt komende: Yoorts/ aenghefien Dat het foet ban ſmaeck is / daerom is Het ooeft matelijcken vocht oft waterachtigh ban aerd. _ q Kracht ende Werckiaghe. Bet fag tan defe Soete wortel (betupght Dioſtorides is ſeer beguaem om de rou⸗ ae ed Ban de ſtrote eude Lan de borft te ghenefen ende te verſoeten. A Tlelve is ooch ſeer nut teghen Be hitte ende ontftehinge deg mondts bart Be mage / ende oock teghen de Ber bittinge van den mondt / teghen de ghebreken Ban de lever / ende van de borſt / ende De ſchorftheydt Han de blafe/ ende alle Be ghebreken ban be nieren / met ouden foeten Wijn ghe⸗ droncken zijnde. Det ig oock feer goedt om den dorſt te verllaen / ailmen Gat ander De tonghe laet fruilten. 3* bupten opgeleydt oft op de wonden ge neeft Dies —— Gijeknauwt zijnde/ ig de mage ſeer nut ende bequaem. _ det water daer dele wortelen noch) verſch zijnde in ghe⸗ eg ape rd ig alfoo gaedt in de de able na aplelBe, | _ De oade woꝛtel wel kleyn gewreven oft — felt, ende tot poeder ghebroght / wordt Leer nuttelijch gefprepdt op de uptwaffende fchellen ban de oogen „ende oock De nijz naghelg/ ende dat vleeſch / dat ober de naghelen waſſende aldaer eene onlijdelijcke Imerte gerodslaecht, £ Behalven al tghene dat Dioftorideg van bit crupdt fehrüft/ foo voeght Plinius Baer noch meer bp / dat de Glpeperhiza oft Doete wortel goedt is om alle de ghebre⸗ ken ende zeeren Ban den mondt te gheneſen / Daer ou ghe⸗ ‚ firopt zijnde. — Verkiefinghe: Om te weten oft Get fap ban deſe woz- tel goet is / foo ſegghen ſomige / Datmen dat moet on= ber De tonghe leg * ende indien het alsdan (milt ende gantſch tot water herdwijnt / Bau ís het goedt; foo niet/ dan is het valſch / oft inunerg niet foo goedt alg het bez hoorden te weten, Js _BIIVOEGHSEL. IN Efe Boete wortel ban Dioforides en is niet twel ſo Dil Baete ien m woꝛdt ſy felden in de Apoteken gebrnpekt; ende en wordt maer leen uvt gheo ende gheplant. Wa bloevigblijck in — —— — ear vei Gly 1za echinata Diofcoridis , agreed nde aedt⸗ ens: daer De Shemep —— — peel Oale —— —— een Zine. “Clap Dan De twartl Dan bie eet . * EN HET XVIL CAPITEL: : Van Ghemeyn Califiehout oft Soechour. Beerst 1 Ghedaente, 2:57 * EGlycpꝛrhiza oft Soete wortel Bie hedensda ED ——— — ——— ghensemt is / Heeft ſeer groote ghely ckeniſft ban ghe⸗ daente met De voorbeſthꝛerene Glptyrrhiza ban Diolto⸗ daente; waer in kl Het elfite Boeck. sst rides / acngaende de bladeren ende teelten ; nöchtang heeft {p groener ende grooter bladeren; ende de freeleng zijn ſomtidts eel teerer. De bloenen en zijn niet in eenn boofdeken oft bolleken bergadert / maer zjn veel bp een op korter ſteelkens tuffchen de bladeren ende tachshens vdortkomende / aders ghewſe ghebboeghtalg de blaemen van de Bitlen / leer kleyn / ende Yau verðe bleeckt blacuw: Ende alg die vergaen / foo volghen daer klepne faedt- haeuwkens/ oock aderg-ghewnfe gheïchickt/ cheenfing touw in t aentaften oft vupaty/ maer gladt ende fen {de laepkens oft hupskens wan be ALinfen ghelijck van ghe waer in kleyne fadekens begrepen zjn. De wor telen zijn dun ende langh / getacht/als de rifen ende rant⸗ Ken ban den Wijngaert / ban bupten brupnachtigh / Lan binnen geel/alsg ben Boſchboom oft Palmboom; ve welcz Ke (od bieedt ende Wijt onder d'aerde krom ende Dweerd Boortehruppen / datmenfe bjnae ninmermeer: Geel upt troepen en kan : daerom gheven ſy op veele plactfen Herz ſcheyde nieuwe ſpruytſelen upt. e Catiffiehout oft Shemery Soethout, g Phactfe. Dit Soethout waſt overbloedighlijch in —— bifonder omtrent Padenberah in anchenlandt. Waſt oock feer heel in Bpacanien. bint het oock wel in lommige hoven ban Pederlant à aftug ende nae hem Punius fehrifven/dat het omtrent het fer Meotis ghenoemt pleeg) te groepen. € Tijd. In Boogbduptíchlandt ende bier te tande —5 evupdt ſelden bloepen: ende daerom is het van au Hooy onvruchtbaer ghehouden gheweeſt/ al oft het gheen ſaedt voortbꝛengen én koft; maer met groot on- techt. Dan alg het bloept/fog ghefchiedt dat gemevntrick int lactfte ban den Somer, Doorte los worden de bla Beren ende De fteelen ban Dit gewas alle fact bor’ ende verz —— — maer de wortel t / w iaer fer — gen. Be ip Opeennieuw _q Naem. Bet blicht genoegh dat dit on: fan Doete Wortel oft Glycyrrhiza ig, Dan * beke noemenfe met éenen bedorven naem Liquiricia opt Hac — fp heet in't Ftaliaenfchg Regoltia; in't Spaenich re Franfops Riplice Ende Regelitia; in't SSL liſſe, inet seberbuptich Éalifriehoutende Soethout; in't Hooghduptſeh Sufsholts ende Sůſzwurtzel mt Engellch Licozeo ; mt Bohem ich Licoatee, Theophraſtus noemtie Scythice rhiza =rubuù fLe; ende/ foo hp ſeydt / ſommighe heẽtenſe Euryglyceia Edruyatvesa oft Eluyrúred ; ende nae hem noemtle Punius oock Scythica radix, Kengaende den naem Eutyglyceia , die foo Beel beteerchent alg Deer foet/ fp mag met vecht Bien naem Wel boeren ; ghemetckt dat (p-bujfter/ fae uptermaten feer foet Van (maeckt is / enz Be Beel foeter van de eerſte Soete wortel / daer Dioſcori⸗ deg af Bermtaent/ende Die wp ín’t voornaende Capitel bez fehretven hebben. Aengaende den naem Scythice oft Scychi: caradix; men maghſe foo oock wel noemt /om dat fp in De landen ban Scythien veel pleegh te groepen. Men ſou⸗ defe oock met goede reden Alumos A'xuG-, Dat is Donder Gonghet/ ende Adipfos A'SuLG-, Dat is Donder dorſt op't Griechteij/ eude Dat bijſter epghentlijck / mogen noemen: want allmen Daer maer cen Wepnigheken af lmaeckt / ſoo hostal fp den hongher feer haeſt / ende fonderlinghen Ben Dor ft, q Aerd. Aengelien bat defe wortel leer foet ban limaeck is / daerom is fp oock Boor matehjeken Warm ende Locht te houden, Riet-temin heeft Haere ſchorſſe oft buytenſte fchelle eenighe bitterhepdt in haer/ ende (chijnt van eenige warmer epghentfchap deelachtigh te Wefen. Maer allz men Be woztel ghebruÿcken Wil / moetmen die heel ſchoon maken/envede ſc horſſe gantſch afſchrabben. Booꝛts foo heeft De wortel / Wanneer ſy noch verſch ende vollappigh is/ cen meer vocht· makende kracht / dan alg (p droogt oft Dor ie, Kracht efide-Werckinghe: Men ghebrupekt de wor⸗ telen ban De gemepne Glyeyrrliize oft Boet hout feet nut⸗ telijch teghen de hees heydt / eñ om allerlep hoeft tot vijpig= gee te brenghen : ende fp Herfachten He rouwe bor ff en⸗ De keele/ ende ghenefen het moepelijck herhalen des adems oft enahbotftighepdt/ openen ende verſoeten de verſtopte ende Berladen iongher / ghenelen be (iechte der Lijden oft leuríg/ende bobendien oock het blaedigh oft etterachtigh pouwen de uptteeringhe ende alle de ghebzeken ende franchheden Dan de borft. De felipe Wortel verlacht alie touwigheden/ ende herfoet alle verhittinghen oft ſwee⸗ ven: {p matight ende bedwinght alle (cherpbepdt ende ſou⸗ ighepbt Han de humeuren Des lithaems: fp verdouwt ende maeckt rijp alle vouwe vochtigheden / ende vervoor⸗ Bert het ghematkelijck voortkomen des ſpouwlels / ende doet de fspren loſſen; ende ſuyvert alle zeeren ende oude Wonden / alfmen daer af een letkinghe oft Eclegma bez repdt/ oftalfmenfe met eenigh Ander middel ghebruyckt / oft de wortel ſebbe knauwt/ oft het fap daer Ban onder de tonghe tenen tijdt langh houdt. , E _ Der Water daer dele Wortel in gheloden is gheweeft/ bickwijls gedroncken/ Wordt Loop feer nut ende beguaem ghehouden in de zeerigheden ende [weeringen dee nierven/ ende ſchorftheden der blaſen / ende verſoet de pbt oft ſmerte van De piffe;ende geneeft be dy piſſe. Met eenen woorde gheſeydt / het geneeſt alle kran en ende ghebreken die van foute / Ícherpe ende bitachtighe voch⸗ tigheden veroorſaeckt zijn. Alle de Lelpe krachten Eheophraftus fijne Scythica tadië oock toeghefchpeden : ende daer · en · boven ſeydt hy Dat die van Get landt Depthien/ met dele wortel ende met de Hippate hun leven omtrent De elf oft twaelf daghen ſonder € andere ente ouden / aeck te Worden ber hee bat Plinius ghelijck Dip 25. boerk aug wit doen ghelooven dat H pocra Joepie aten woo oe bie epgentlick bien nae in het 8. capitel-vau (jn - Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. BIT VOEGHSEL I N defe landen ie ghemepn Caliſſiehout alle man fcer bekent; « ende ghebrupekelijck/ om De groote ende goede Krachten Die get heeft. De narmen bant felbe zijn mee ſt alle ban Ben Grieks feben Glycyrrhiza bedorven : want mt Franſoys heetet Recliffe commune, Erculiffe , Raighice ende Ragalice ; in't Engbelfch Com mön Licores; út Hederduytſch meeft Galiffiehout : welcken naem van den bedorben Griechfchen ghekomen is / hoe wel Dat fommiz ghe willen verſekeren / dat Het Saliſſiehout nae het landt fchap van paegnien Galitien genoemt is. Ende boorwaer Dit ghewas grotpt veel in Spaegnien / ende wordt Wan Daer Antwerpen / te Londe ende te Lpons ghebroght / enve Wordt over al goeden koop verkocht, ſeydt Lobel. Tgroeyt oock Dan ſelfs op beele plactfen van Languedock/ in Italien / ende oock in T hracien omtrent Cons ffantinoplen / als den wyt · vtrmaerden Leer edelen Deere Ogier ban: Busbeecke ſchruft. De bladers zin foo bet/ Dat fp de Bandt lms \ athtigh maken alfmenfe pluckt. Fn Wedemaendt ende Bopz maenöt Draghet klepe hacuwkens/ (oo groot als Be Cicercula; daerom is bit ghewãs oock Glycyrrhiza filiquofa gheheeten; ats ofmen fepde Zoete wortel met haemukens. De bloemén zón foms tüdts bzuyn rood. ed —— Califfiehout yan Antiochien is ban Lobel vermaent / doch niet ten vollen beſchzeven / om Dat hp Daer van anders niet ghefien en beeft Dau De hacuwkens / Die klepn waren / Die ban den Brem oft Xcacta ghelijck / met klepn facot als dat ban tekende Brem ‘Soethout fonder bloemen ende faedr, anders Glycyrrhiza acarpos in Latún/ bat ig Onvruchtbaer Califiehout , is ens“onbekent : enz — de / ſoo bet fchijnt/ / Matthis lus beeft Dat beſchreben nae bodzer ſeg⸗ ghen / niet dat hy ’tfelbe opt gheſien heeft. « Wildt Soethout oft Glycyrrhiza ſmueſtris is anders niet bp Gefnerus Dan de Glaux ban Valerius Cordus / daer wp elders ban fpreken / met natm ban Wilden Fenigrieck : want Trac gue noemt hetin’t Latijn Foenum Gracum ilueftre ; ’t welch foo heeten magh / om Dat de wortel oock war foerachtigh van ſmaeck ig. Glyeyrrhizon is oock Den naem ban andere crupden/ als ban de Sulden Difteljende meer dierghelücke / elders met haerepgben naemen hefchzeben. … E : Glycyfide oft Dulcifida beteeckent de Peonie. Aesd, Kracht ende Werckinghe. ’@®fap ban de Wortel ban beft Ghemepne Glpeparbiza oft Ghemepn Zoethout wordt oock bez wa ende dick verſoden als Dat ban’t Soethout ban Biofcor Fn ommige € loofteven van Wollandt pleeghmen bier voorthot boeft-koecken te maken ban ben fape ban Calif —— Gen —— ied inie ——— —* eige / die alleen goedt zijn erouderden ende kouden ende Diergbelf ⸗ Ken ban De longhere ende bor — — De wortel bans Gemeyn bert aen e lever / itx den mondt ghehouden / oft ghefaden/ ende ghedrontken. Dat fp den doꝛſt verllaet / kemt door vochtigheyt ende mighepdt / maer niet door haer hitte ——— — — Tt de à erſo er ſac e ende oot me medichne; ſonderlin —— ne / lendenen / nieren ende blaſe —— bereft be lepe am De wonden re beelen ; ende De ooghen. F = ; aenen⸗ Tſelve poeder oft meel í k pn GER — E fap bandit Califfiebout viaefiere hewoſe op gbelepd/ ghe⸗ neeft De wonden, d ) — — water van de verſche wortelen is goedt in alde Boete wortel/met bisemen ban Linde in witten wijn à — ende Gen mondt Daer mede warm ghewaſſchen oft ghe⸗ lt / verſoet Den tandtſweer. on HET XVO CAPUPEI OE Van Gentiaen. ben bicep pien nam boert. Dan be crupden/ Die pint —— en zon geen g Ghedaente. De Gentiaene brenght eerftelij en. | | * ——— — Die lang Caes / die in dat landt ban Scythien Lan Peerden-melck ju ende breedt / met aderen / ribben oft zenuwen ín DE doorregen / De Wechbree · bladeren ghelijck / maer grooter / ende naeder by die van de Witte Pieg-wortel komende : tuſſchen defe bladeren ſpꝛupten /Aeche Airis ——— — bolle, gladde fteer Enieg- ín welcke lez dekens oft ſpr Andere bladeren / altijdt twee tegen den anderen oder ſtaende / namen Galiffiehout verberfcht oock de Doos — maghe / ende is goedt tot De heete gebreken an goedt ende beguaem Der borſten / ionge ⸗ wortel ie goedt gheftroyt in De zeere ooren) — ende ir ate Gentiaen befhzije — Het derde Deel. Her elite Boeck: 553 Wordende / dat is / hot naeder bp't fop hoe Klepner. Wet verſtoptheydt te verloſſen. Pan het en is niet wonder/dat opperſte van delen ſteel is rondſom verciert met ſommi⸗¶ ſy alle defe krachten in haer heeft / naebemael fp foo ghe⸗ ge rijen van bloemen, die Daer krans · gewijſe om waſſen / _Weldiattijcken bitter ban ſmaetk bevonden wordt te zijns zijnde van verwe geel / eltk bijfonder ban fes ſmalle blaz € Krachtende Werckinge. De Wortel ban Gentiaen ge Derhens ghemaeckt/ Die als een ftvaelende ſterre wijt oꝑ poedert / cen Half loot (waer? fepdt Diofcorides/ ende ſoo ftaen / boorthomende uyt langhworpighe huyskens oft met Wijn/ wat Pepers ende Wijn-rupte gedronken / ig knopkens/wacr in het faedt beftoten light/'twelck glatis / ſeer goedt den ghenen die van eenigh fenijniah rafende oft breedt / dun ende plat als dat Ban De Filieren oft Leu⸗ verwoet ghedierte (in fonderhepdt Han de flanghen / bez toion / Ban verwe brupn oft Doncker volachtigh. De tupght Plinius) ghebeten oft gheſteken sijn/ ende den gez wortel is langh/ Diek ende grof / fomtijdtsintweeen oft nen die eenigh vergift inghenomen hebben prien ghedeplt/ geeluwe van verwe / als Palmboom oft De felbe wortel met water ghedrontken/ helpt ende ge⸗ — an ſmaeck uytermaten bitter, neeſt de leverfuchtighe menſchen/ eude de gheue die kranck Bolchboom⸗ hout / v ende weeck van mãghe zijn ; ende ſy doet de fuite vertee⸗ goentiaeg oft Satoote Sentiang⸗. ren ende fn blijven; ende is ſeer goedt tot de houde ghebre⸗ Ken dev inwendighe leden ghebruptkt. 6 Als een Collyꝛium oft falfken berepdt zijnde/oft gelijck tenen peſſus Ban onder ín de moeder ghelett / Bervoor- bert het baren/ ende drijft de maendt- (Londen der Brou wen / de nae-geboorte/ende De leende eñ doode vꝛucht af. Ban bupten opgelept firecht oock boor een wondtrupt / bies aengaende het Lycium bijnae gelijckende; eñ gheneeft De Diepe holle boortgetende eñ kruppende zeeren / oft fiſtels ende loopende gaten : tfelve doet het fap Han dele wortel alfoo wel/ fae beter/ alg het poeder daer Lan. — Sy vaeght oock af/ ende ſuy vert de ſproeten / platken/ belmetheden ende allerhande miſmaeckthendt van de huyt deg menſchen lichaenis / allmenle met ſtlap oft afliedtel ban de ſelve beftrijcht. Plinius ſchrijft oock / dat het Meel ban de Wortel van dele Gentiane met laeuw water een boon groot te drinc⸗ Ken gegeven / de gereken deg ingewants genefen kan: enz De dat het ſulcken kracht heeft / dãt het de Peerden / Oſſen / ende ander groot Vee / Die met den hoeft ghequelt zijn / iae —… gock met langh evel oft gezeken van de iendenen Ende in gend hf end en leer behulpigh is / all⸗ _ Pen doet dele wortel van Gentiane oock bp be Antido⸗ ta ende gheneeg-menghelinghen / diemen teghen de vefte ende befimettelijcke (iechten/ ende teghen het vergift pleeg te berepden; als by de Theriara Biateffaron / de welche Ban Aẽtius om Wonderbaerlijcke Krachten int Griechfclj Myftetion gheheeten wordt. — , Det fap ban Dele wortel De ſwaerte ban cen dzaghuie ingegeven/ Gent Dioſcoꝛides / gheneeft de (merten der Liz den / ende ig ſeer nut den ghenen Die van hooghe ghevallen zijn / ende Die eenige Ber verſtuÿckte gr krompen oft ghequetfte leden foo Wel van binnen als ban burten Ben lichaeme hebben : want het doet het gheronnen dioedt ſtheyden / ende gheneeft De plaetlen die gijequetft zijn. … Alelve fap Wordt oock feer muttelijck op be dntſteken ft ſweerende gheſtreken: endo wordt oock met de Lebens ue —— —— vermenght / in ſtede van n * 3 L 5 econium oft fap wan Beul, — Sa uk nd fate gerrocken. Vooits pzöt het fap egjtel van Dentiane aldus g — ie —— in rbi pense wadde 7 dagen — ate lemen: Beerse in't ola felnewater / tof Dat fp eensdeels boten droog li : bewaert/ om te ghebrupchen, 5 BIJVOEGHSEL. Ty ſtetlen batt deſe Groote Genriaen werden ſomtüdts eens D mans lengde — be bladeren zijn fomtijdes von dort tel is Han bupteri aecdberwigt/ Ban binnen geelf mtidts eenen avm Dick / ende Dep voeten Janah. är Groote Gentiaen uyt Clufius , van hem opde ſtenrijck Dt archt ende oock ban hongarhen dert. 1. Groote Gentiaen mer Ld bloemen ig de Geele van ons befthrebene aengaende haere aente Van bladeren niet gele ch zn kende prcke — — „dem worden twee ende (omtijdts dep voeten 5 Maer fp, im ——— tiana maior purpureo: flore. i Er hol) aen de — ener — ftickelkens getreckent ſonder veuch met ‘t midden berciert/ die rondom een Lan: t — — nie ande ende fen 7 alg u aa “Bat Wederom ep / tof dat Het foo dik U als homgh. De lloemen ’ „gewis beefprepdt ſtaende / als in ge gerenue (bor te bieb uptermeten bitter) / ſomtdts met eenen vingher langhe befelingen bewaffen/ alte iaer nieuwe fprupten upt-ghebende/Die ober ander iaer bioepen / te weten in de Sogftmaendt; ende daer nee worde het ſaedt rp. 2. Groote Gentiaen mer witte bloemen waſt in Stier⸗ marcht : ende en is Dai’ t boorgaende gheflacht ner; in ers fchillende/dan alleen in De hloemen / die heel fnecnwir oft melck-wit ban verwe zn. Dit ghewas wilt oock in de hoven niet waſſen / ende Deel min bloenen. 3, Groote Gentiaen mét bleecke blotmen, met fwarte ftickelkens gheteeckent, ig De voorgaende dock gelde ban ghedaente ende Lan Woonffede : dan de bloemen er — groet niet / ende bleeck oft beſmeurt geel / met twarte ſuitkelkens beſprenckelt. 4. Groote Gentiaen met blaeuwe bloemen waſt op De fefve plactfen/ ende te De boorbefchreven in alles gheljëk /upt— gbefondert de Berwe ban de bloemen / die heel blaeuw zjn. nie bier foorten worden ban Cragug Kleyne Entian gheheeten; van andete Bicter wurtz. Roode Gentiaen is een mede⸗ ſoorte ban de voor fepde trupden —* Cluſius befchreven ; maer is van ons te boren by de ghez achten ban Ulepne Zantozie gheſtelt gheweeft/ om Dat — de ſelve vosꝛ F niuddel ſoorte tuſſchen Gentiane ende Santorie ſchynt te willen houden Gentiana concaua, aft Saponaria concaua Ahglica, wordt ban — befchreven : 3 matr De concauiras oft bollighepdt Der ſteelen en ig gheen epghen fchepd-teecken tuſſchen de Gentianasa want íe in deorgaens meeft alte holſtecligh. ep Dat dè fe wel magbte zjn eene ban De ghene Die Cluſius — t isen Aerd, Kracht ende Werckinghe. De wortel ban Genria warm ende Moogh tet in derben graed: iet fegghen Dat 5 berdrooght in ben tweeden gracd. Be Bladeren felse ban Dit crupdt — door haer bitter⸗ hepar de maendtſtonden / ende doen water mak Water Daer deſe woitel in gheſoden is geb zonchti, gbeneeft be ghene Die met den ſteen ghequeit zn. Typoeder Van de feloe wortel / met — nat inghenomen / ge⸗ neeſt allerhande kortſene: ſonderlinghe het water ban de wortel dooꝛr gelafene helmen in fiedende watt gebiftilleert/ kan wonders lick ghenefen He kortſen Die upt eenige berftopthepdt komen. HE feide breught De wormen om ; ende het fut we al Be vlecken des — dat daer mede ———— tiant toock De ghebreken der ter Apuleius, et wortel ban Gentrane iseen opzechte bacte teghen alle ver⸗ gie jenpe een bewaerniſſe teghen atle rottinghe: dáerom pieghen Switzers De ſelve te Doen onder hunne epgen-fpijfe /ende onder het voeder ban De heeften/om dat fp ghefont fouten blijven, De fele wortel Belert den menfche ende oock alle andere Dieren te bet ende met overbloedigh waterachtigt bloedt berlanen te wor⸗ den : daerom det, De ſeibe Switzers deſe wortti met wan pe derckenen ende hier boortijdtg oock Die betre kaffachern an menſchen in te gheven / om bat * niet on ſoude rotten en⸗ be ficken —— levende — — — boren en a Da De deſe wortel in ghefoden is oft ffropen aet’tpotder va —— oft amber quaedf ghedracht niet veſchadight en gtjens Die deſe mortel willen ien glen om, te ghebruptken / Hoet tobie hof td — want/ ——— ———— foo hp Bie noemt / is van —— plaetfen ban Waffen het bemi od dE rie — — en ober Bbeijchals — —— ben felven Lobel daer by lp eee Smriane hadden, en Om prúlen boor (eer goedt eerd — Be appetht aft om erat te berweeken Be ten moede an added eg in eenen pot bol Wijns te wor — in ban dien De oortel van Dit lesen, — ben vin en tende» ———— ———— eh Be wortel ban Gentiaene fuck eene aft S — — dae Tl vangen ba Det oet bien te gbupeken. * — —— KIK CAPITÉL Van. Kruys-worrel,ende fommighe E „andere onrechte foorten van _Gentiaene. — emmen oft ruders bart - op /om te beletten Dat Die van de mips Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. betupght/ van fommighe Petimborfa gheueemts in eri breng velen He? oft Blaeuw lelilkens, Dan die is van onBbeguamelijcker in ons ſe ſte Boeck in Geta. Caz pitel beſchꝛeven: daerom beeft het mp noodeloos gedacht, daer van alhier meer Woorden te maken, Krurs⸗ Goꝛtel oft Klerne dSentianes, anders Madelgeer Ihehzeeten q Ghedaente. t. — at oft leyne — San den — ronde / geleeddeoft rid gewijs De fteelên/ Ban — „een ſpan⸗ ne boonh zont oft noch hoogher. De bladeren die nacft de wortelen zijn / ende oock De gene die aen de ſtrelen ye ghemepnlijck — oper Ben anderen ſtaende / 5 Die Van de oprechte tiane ghenoegblaem elieh/onch Kleyner ban — dickwijls ter aerden waerts een luttei ght. De bloemen blacuw van verwe tanaiworluli aan binnen: dns ende ſtaen — rondlom de toppen Ban de “groene —— oft knopke Wit / lan rond/ emi ———— — — —— — /ban natelij — Dan dele lepne bentinend wa ——— ſnerus ende. Tragus even banakte / ledere hiph Amelek ifor — — — ——— gemeynlijck int Bit leeft ban be ome me Beele fo „mett bp een Bergadert en „bercfert ne & Het derde Deel. 2, Deandere ſoerte bloept in't laetfte van den Somer / als boorfepdtis. € Naem. 1, Dit cruydt hebben Wp Krupys wortel ende Kleyne Gentiane Willen noemen / nae den ILatijnz fchen naem Cruciata ende Gentiana minor: de hoogh⸗ duytſchen noemen’t Modelgheer / Speerenſtich ende Creutz⸗ wurtzel. De ghedaente ende De krachten Daer van / Wijz fen ghenoegh upt dat het een ſoorte van Gentiane is / ende met vecht Gentiana minor oft Kleyne Gentiane ghenoemt magh wefen : Want aengaende Den naem Kruyswoꝛ⸗ tel oft Cuciata , die en magh dit crupdt alleen niet toeghe⸗ “epghent Worden / ghemerckt Datmen nach een ander Cruciata pindt/ Wiens. bladeren kruys·ghew ijs over den anderen waffen ; Ban twelcke wy handelen ſullen onder De mede-foorte Ban Rubia oft Fee. Voozts (na zijnder moch fonuniaje die deſe onfe Kleyne Gentiane Chiliody- namis willen gerroemt hebben ; maer de Polemonia Wierdt eyghentlyck mm't landt Lan Cappadocien Chiliodynamis gheheeten/ ghelijck Diolcorides betupgit: met de welt⸗ ke dit cruydt Dat wp nu beſchrjven gaũtſch gheene ghe⸗ Iekeniffeen heeft. ; 2. Be Andere ſoorte oft mede-fodrte Han dele Kleyne Gentiacne is in WHooghduptfchlandt Geftwurtz ende Schelmkraut geheeten; dan ín onfetaelmaghmente Twee⸗ De Uleyne Sentiane oft Gentiane met bladeren van Dwalu-wortelnoomer. & Aerd, Kracht ende Werckinghe. Alle defe foorten van Kleyne Gentianes te weten foo wel de eerſte afs De twee⸗ be / ende de andere Die wp in het Capirel van Campanula autumnalis beſthreven hebben / Dat is / De Eupfentichoon oft Blaeuw leliſens / zijn bitter van ſmaeck / [oo wel in haer bladeren als in de — ende daerom houdt⸗ menſe Boor warm oude dro in gerd. Eude men ghe⸗ looft/dat fp nut bequo in al’tghene daer de opꝛechte Groote Gen pbrupchit plecgh te we⸗ fen/ in fonder! ips -wortel/ Die meeft bekent is ende Gerfocht. Im fp vechten upt al tghene Dat de. bittere Dingen pleghentedoen. BIIJVOEGHSEL. D Efe onepghene foorte ban Gentiane ie hier te lande met den Beoghouptfehen naem Madelgeer doclt ghenoegh bekent : in Dranckrijck heet fp Gentiane croifée ; in Ftalten Gentiana minore. Den naem Cruciata oft Hirups-worttl is ghekomen ban de wor⸗ tel/ Die in De lenghde in dep oft bier Deelen gheſpleten ie oft gegact; andere ſegghen / om dat de bladers kruys ghewus op Den ffecle tuften : Emmighe houdenfe boor De Phyteuma Van Diofcorides; fommigbe boor het Cratxogonon ; Sommige toor Struchion. Dan fp magt feer welvoor een Wildt oheflacht ban Gentiane gehouden Worden. De Fratiaenen noemen ſe oock wel Pettimborſa. „ — Gheflachten vie bele Gentiana oft Madelgeer, uyt Clufius. ſommighe — — meeſtendeel gene Die upt De wortel fprupten/lia zede ok jn! bitter aet ghen mee⸗ ſtendeel ter aerden verſprendt / ende zijn grooter ban be andere Ee oen e ie ader aen (noo pelmgtn ftp rond / Hi faebt-hup 8 beaten 7 hirkachriabf bitter ban ſmaeck / met geele niet foo Dick maer meer ghebefelt. Voorts oock foo leven fp langen todt / ‚gene beben al aa meute Dlabeeen cube feet, an bee Bela ban be eier print ognberk De averen/ feeen ende bloes men / deg winters —— + Die ſullen wp daer nat beſt luüven / vals op ban de ghene / die lebende wortelen hebben / cerft met Dafte ende ſtyve tacken/ ende is por vna gere ged —— Wp tt mo: eng ‘komen (oane blauwe 3 Gentiane met bladeren van Swalu- neus bermaent/ is ban Cluſius ende oock is folio gheheeten / in Buptfeh⸗ [ Swieczka, Dat he keerſ⸗ : \ e van en zijn gheknoopt ende in ledekens de 1 vhalbei ſc mm, cel kort) omtijote oee ——— ettelijche — oen) fomtí met Waſſen / Die altijdt twee tegben een upt etch knoopken - Gamen some zn (nar cs berdeplt. De 3 gg Wegen breedt / seat ben aande in De Tence Girl oft bleek lacttſte van de 1. De Eerſie wordt — á. De Vurde is Het elfite Boeck. 55% fe/om Dat be wûrtelen geel/ Langh ende dun zyn / niet dicker Dan eenen Bingher / ſter ghevefelt / de klepne. Waffe-keerskens Diemen in klouwen pleegt te winden / oft te famen te biechten enz De in ern te kronckelen / wat ghelnekende / feet bieter van (maeck: De fielen zjn hard ende flecck / bewaſſen met beele bladeren, facht / met Dap zenuen boor-teghen / boor fpits/ de bladeren van ZWwalu-wortel wat phelijck / maet bleecker-geoen : vat mids Ben bau De ſteelen tat het tfop toe waffen bloemen twee teghen een ftaende/ langb/ bot, in bf fcherpe hoecken eyndende ende bjnae omgteflaghen7 ſomthdts peerfch ende doncker-blaeuw/ fomtyots bleecher / ende bjnae afchberwigh/ int midden met bf beteke drgaepen verciert Die om cen tweevoudigh facdt-bupsken waffen / met plat / kafachtigh / aſthverwigh facdt vervult. Dp blocpt nat rid — rekt ende aerd in deſe landen feer wei / 2 ele blöemen/op ’tfop van d L bebe bren op tſop ba: sd siens Die wel anderhals erft Gentianelle van Fabius Colamna t {mal t ende bleeck -Dlacuwe bloemen / rondom met — — bhnae heel haprigh / boven omgheſlaghen. De wortel blijft meer Dane — Ht dot : * oorts (oo is den felben Columna ban ghevoelen / datmen al de Sentianellen boor 3 n⸗ ſoorten tuſſchen de Gentiaen ende tuf: E ſchen De telepne Santorie foude moghen ſtellen. ë ; Bp bermaent oock ban een Gentianella cordata, om dat haer blacuwe bloemen beneffens de ë faippelinghen batt fn mede berdeplt sijn/ binnen in noch andFe bijf hebben de ghedaente van eer heet hebbende; welck ken-teechenein in De andere Sentiaue lien niet gefien en wordt. De berwe 18 foo int· nemende ſchoon blauw, Batmen ſultkken fchoon ober-zcefch lazuuc-blacuw wiet en foude konnen ghefchiideren. Sulcks te binae de volgheude t-lepne Vroege Gentianelle van Clus: maer Defe bloept in de racks maent; ende den facdt-bol gact boven open/anders als in De ans bere foorte ghebcurt. — 4. Vroeghe Gentiane, it Tatijn van Cluſtus Gentianella ma- ior yerna ghenoemt / eude ban Lobel vermaent / heeft groene har⸗ de plank boor fpitfe bladeren / De grootſte Mprtus blade⸗ ren bjnae gheltzck / ſeer bitter ban fmacck : op elek ’tfop fprunt ten tamelüúcke groote ecnighe bloeme/ hol alg een Klocksken, nghwor in vijf ſcherpe kanten eyndende / ſeer ſchoon levende blacuw chtigh / binnen in met een upt-puplende ſtamper⸗ Ken berciert. Sy b in Apuloft Mexr / als de naebolghen⸗ De, s- Kleyne Vroeghe Gentiancllé, in't Latijn Gentianella ver- na minor, beeft ghe bfboeckighe bloeme ſouder reuen / h cen heel fchoon blaeuw ban verwe / aen elke bouw met een witte firerpe geteeckent / ende vijf andere ſpit ſe de blaverkene hebbende / met bleecke Draepkens mt midden bercierr / ats ini De foorte Die De Wooghduptfchen nae De Gemels-hlacune bloes men Himmelftenghel noemen. 6. Lobel befchrijft dierghelyen ghewas met naem Dan Kleyne Gentiane van Swirzerlande, int Latijn Genuanella Heluctica : be bladeren zijn Die ban den Sinf⸗ boom oft Wechbꝛe leer. ghelijck / maer Van verwe ende weten Die Ban De Alder⸗kleynſte Gentiane. het ſteelken ie naeuws cen palme hoogh / bykants fonder bladers / dan vaft bp de bloemer waer Dat ghefien worden twet oft Dan klepnebladerkens. De bloc: me is purpur/van gedacnte/ grootte ende verwe de SD arietten gez lck / ſeer bitter ban ſmaeck. Defe bloept oock in de Lente, Andere gheflachten van Kleyne Gentiane mer verganghelijcke „wortelen, Deſe hebben oe bladeren oock met Bip zenwen in Dé lengde boor-reghen/ ende zijn oock Heel bitter van fmacck. De elen Worden im andere ſyd ſtee lkens verdeplt/ ende zjn mees eel bieckant/ geknoopt / met klepner bladeren bewaffen. De Bloemen zjn in VIJF boecken oft (neden Hoor aen ghedentt. Bet faent is klepn/ ende meeftendeel rond / bꝛuyn oft fwart De wore telen € winters/ ende Daerom worden fp alle taer van + fp sijn enchel/ met luttel ve ſelinghen be waffen / ſcer kleyn. De cerſte —— boenen tt acudt; De Derde ende Derde noch lacter. t andeebalSen voet hoogt : De bladeren stu onder bꝛeedt / ende Voor heel ſpits: op De fjd-fteelhens wafer ch / De met bladeren omringhelde bloemen / klepner û van Dit gewas / peert upt Den blaesen. 2, De Tweede heeft langher bladeren / eenen feet Dre alrjur twee ſyd· ſterlkens upt elek kot upt⸗ geeft / eick Dep oft bier bloemkeng voortsbꝛenghende / als Bellekens oft klocks kens gemaecht / bleec⸗ Ker peerſch / onder in ooch met runghe peerfighenot berciert. De Booghduptfchen plegen Dit gewas Kelberichis te noemen. Veranderinghe. Selden bindtmen deſe foorte met witte blaemert. 3. De Derde foorte beeft Diecgdelijcke bladeren ; maer he bloe: men zun korter ende grodter / eerſt groenachtigh daer nae Blaeu: bh: De bladeren Die om De ſtrelkens waſſen zin foo donc: ker-groen / Dat ſy bzunn oft ſwartachtigh fchöönen te weten. heel leegt / ende heeft klepner bladeren/die van Be Blepne Dantorie bijnae gelijck : de bloemen zjn hlepners bieeck gen oft ſchoon Gemels-blacuww. Deft is gheluck de foozte Die Lobel Alder-kleynfte Gentiaene roemt / int Latijn Gentiana minima ; nochtans is de naevolghende noch klepner. Veranderinghe. Zobel heeft Defe ſoorte oock met twitte bloemen rt ghelück fommigbe onlaughs een heel.Snëca- witte Gen tianelle ghebanven hebben / die foo Geel klepn niet enig. 5. Dé Dijfde wordt naeuws een Dupmbrcedde hoogh / nochtans is fp met veele tackskens begacft: De bladeren zijn oock ale bie ban’ Lleyne Dantmie £ De bloemen zijn feer lieffeli ug. Sommighe noemen Dit ghewas int Beogbonptfch Himn gel, nae De Demtls-blasúwe blarmkiens. Hus eet on Raar 556 fe Bact bant heeten fp Gentianella omnium minima; De welcke in de hoven wel aerd / maer altijdt kleyn blijft. 5 Fabius Columna bermaent ban een alder· kleynſte Gentianelle met eve bloemen / Gentianella purpurea minima ghehee⸗ ten / ſtrupeckachtigher van d'andere. Ghefpickelde Gentiane, in’t Latin Gentiana punctata ban € luz ſius gheheeten / heeft eenen gheknoopten fteel / anderhalben boet hoogh / bp de wortel wat voodachtigh : de bladeren zijn als die ban De Gentiaen) twee teghen een ſtaende / gheribt; van De welcke De onderfte grooter ende langer zijnsende op voode ſteelkens ſtaen: De operſte hanghen aen den ſteel onder eygen ſteelkens: upt tmid⸗ Den ban Den ſteel komen de bloemen boort, gheffreept / aen elche lüde ban ben ffeel dry bp een / ſelden twee / pan bf blaeuwachtigte bladerkens ghemaeckt / met ſwartachtighe ſtic ie kkens ſeer fraen gheteeckeut / met bf Dracpkens (wiens nopkens geel zijn) verz cieet: Daer nae bolghen faedt-bupekens ale Die batt de Gentiaen/ maer klepner. De wortel is kleyn / ſeer gheveſelt / geelachtigh van verwe. Dit crupdt is bitter met Wat ſcherpighepot: ende het bloept in de Bogftmaendt. Sultks is oock De ghene Die in De oben ban Nederlandt on: langbe ghebroght is / heel vꝛoegh bloepende ende oock feer langh: tiens wortel Des Winters oock overblijft : de fchoone hemels blacuwe bloeme is ſeer groot jende met filbere oft guide flickelkens binnen in verciert / ſoo Date Gentianella magno punctato flore fous de mogten heeten; De fchoonfte van àlle Gentianellen. RAAS Bergh-Gentianelle met breede bladeren ende een groote bloeme ig ban Cafpar Bauhinus bermaent/ ende Gentianella alpina latifolia magno flore ghenoemt. \ Meeſt alte be Gentianelien waſſen op de Pprenecherghen oock: ende worden Reperet gheheeten. Gratiola wordt ban fommige onder de foorten ban Kleyne Gens tiane ghervekent : Dan fp beeft meer abemepnfthap met de Älepne Santorie / hoe wel fp meer krachts heeft Dan die / als upt haer bez fchrijbingde hier naemaels blijcken ſal. é 3 Pinguicula Gefneri hot eenighlins bp de Gentianellen; twant fp heeft bier oft vijf bladers bijnae als die van de Gene 5 tianelle/ bp de Wortel breedt / Daer nae ſmaller wordende / bet ende ſappigh / doch malfch/ bleerk-groen / bitterachtigh: daer tuffchen fprupt een ſteelken oft meer/ hacl/ bijnae ven palme hoogh / teer ende dun / dragende gen Witte oft peerfche bloem met een upt-flekende hozenken / als dat ban De Kidders ſporen oft Cymbalaria; Daer nae volghen ronse bollekens / met cen fpitfch fop/inhouvende klepn langh brupnfaedt. De wortelen zijn dun / gheveſelt eide witachtiah / oft oock geel. Bit crupdeken waft ín Ooffenriek/ Beperlandt/ Enghelandt / ende oock wel eiders / in fonderhepotop De Ppreneeberghen Die Dranckeick ende Dpaes gnien Van een fchepden. Sommighe heeten’ t Cucullara ; ommige Crias Apuleij; andete Dodecatheon Phinij „ midts dat het blader quaem om de wonden te ſcheurtheydt ban de tonge kinderen: Dan beele en derren t bp geen litmaten Doen / midts bat het De wonden Doet traenen / ende het glidtwater aftreckt De che ’t Batterwort, ende oock im't Latijn Baryri radix, als ofmen Dmeer-ortel } om dat De mort hat — is als ſmeer oft boter: Daer fp de klos ben Van De koepen ofteuders mede gheneſen. Ben naem Pinguicula komt oock van Die bettighepdr. De feloe Engheiſche noemen’ t oock W bijt root, om Bat het de Dehapen doet ſterven / Die Daer ban eten. : 1 „Aerd, Kracht ende Werckinghe. Madelgeer door fijn bitterhepdt fupbert ende gheneeſt De wonden / alfmen di ft met wijn daer fp inghefoden is / off het poeder daer in ffropt , Fiſtels oft loo⸗ het Tſtelve crupòt is oork ſeer goedt Dt op De nk allerhande bergift / ende alle feníjnighe oft fmettelijcke ende fietiecie — / ende heg dn tochten oft ye De Fratiaenen houden beet ban vit ceupdt / in fonterbepdt in de Shenees-middtlen bie fp berepden teghen De peft / bernift! oft fleken ban ——— t oock tegen de wormen. pg ergerde oft ghelt in ceren ghehouden te worden / te wefen; oft ten minften/ om dat het ò — veel Doet winnen / ende De borſe met goudt doen De fwin her ban Duntſthlandt ctrupdt —— bier ende alle Diergelche gebreken, die inten ban flerften onder Water daer Defe wartel (in ſonderheydt met bi, peert aalten ——— cchlepnfie Gentiane/ ooch feet bitter weſende / wozdt Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi- booz een ſeer goedt wondt crundt ghehouden: ende be wortel Daer Van gheſtooten / ende paps ghewus op den bupck helende, doodet De Wormen. Bet poeder Van De wortel op De Klieven/in fans berhepdt bie aen den Gals komen, gheſtropt / gheneeft die, Cpaes Der ban befe wortel met honigh vermengut / neemt alie plachen ende befimethepdt var de bupt Wegb/ ende heelt aflerhande opes ne zeeren. HET KH CAPITEL Van Galant-Wortele oft Enula Campana. Gheflacht ; pe D Ber èn is epghentlijck maer een foorte ban Galant wortele oft Belenium / die Wp in Dit Canitel gaen befchpijben: Ban om De lief· hebbers wat meer te boldoen/ fullen Wp noch ban-fommighe andere foorten ban Hes lenium germaenen / die bp Dioftorides / Theophꝛaſtus/ Plinius, ende Apuleius beſchreven worden ⸗ Hoe wet ín met Galant-wortel gantſch gheene ghemepnfthap en gade Á ick laet ftaen Dat fp Daer mede-foorten van fous en Welfen. eN Lant-6oztef oft Salant Goꝛtet. Salant. wortel of Alan — Ahomt upt der aerden hoopt met alang díe een € Ghedaente, palm oft halten boet beedt / fomtijdts anderhawen boet langh zijn / ban Bozen ſpits / die van de Wael wortei nde Ban ghedaente / maer facht/ ende met unne welachrighe rupgiggendebebecht/ upt Den qr deventer wiers han fide rondom de kanten ven | je ; oft Den ſteel is bp de bier geten / Het derde Deel. Wijche dracpkens oft geele befelinghskens vergadert ie ende bp een ghehoopt / Die ten lactften tot ftupfkens met den windt verwaepen:Warr-onder Bun ende (mal langhwor- igh laedt fchuplt. De wortel ie oneffen/ghebuit ende gez blue, dick / ende de handt vervullende / niet langh/ van bupten ſomtidts bꝛuyn ſwartachtigh oft aerdverwigh/ van binnen Wit ende ghelijfvigh oft vleeſchachtigh / ſtercũ van reuck / bitterachtigh van ſmaeck. g Plaete. De Galant-wortele waſt op vette ende wel ghemeſte luftighe wepen : men vindtle oock ſomtdts op bergen ende ſchaduwachtighe geweften/ Dre nochtans niet Heel dor oft louder Water en zijn. Spie feer ghemepn/ niet alleen Bier in 3ederdbuptichlandt / maer oock Wel cl= ders / alg in Italien Dranchrych/ Booghduptichlandt/ ende meer andere Gijcken. € Tijd. De bloemen ban Galant-Wortele fraen op haer fchoonfte in de Braeckmaendt ende Dopmaendt. De wortelen worden in den Derfftupt der aerden getrorz Een / ende bewaert; ende fomtijdtg oock Wel in den April ende Mey. F Se € Naem. Dit crupdt Wordt Bier te lande Galant- Woztele gheheeten ; in Hooghduptſchlandt Alantwurtz; in Enghelandt Slecampane 5; in Bohemen Woman ; in Pranckrijck Enule campane; in Italien Enoa ende Enola; in Dpaegnien Raix delsalla : Het ig in de Apoteken bekent met Pen naem Enula Campana : ban fijnen oprechten La⸗ tijnfchen naem fs Enula ende Inula, oft Helenium , nae den Griechichen Helenion E'atvov, Het heeft ooch deſe naemen/onder de baftaert-maemen ſtaende; te weten in't Grieckfrh Symphyton, Perfiee , Medice , Orefteion, Gen. tavion , Clionía , Phlomos Idæos; endein’t Latijn Termi- nalium. Helenium van Zgypten. Behalven dit voorbeſchreven Pelenium oft de G Nlant-wortele/ vermaent ®iofcorides ban een ander Diergelijck gewag/twelck/foo Crateuas ſchrijft in Egpptenlandt foude Waffen / ende daerom BE, pan heeten, Dit is / foo hp dat upt lepdt / een cruydt met tacken ban omtrent anderhal- ben boet langh / dat langhs der aerden kruppt/ ghelijck Serppllum oft Ouendel; aen De ſteellens hebbende Deele bladeren, Die klepner zijn dan Die van de Linten; meteen geele Wortel, foo dick algden klepnen vingher/ nae bene Ben dun / bopenwaerts dicker / van bupten met een {warte. ſchorſſe bedeckt ; waſſende op heiweikens ende donchere ſchaduwachtighe gheweſten. Van dit ghellacht ſchijnt Plinius oock te vermaenen in het 1o, capitel ban fijn zr, boeck / hoe Wel hp dat een Wepnighsken anders bez Tebvijft: Want hp ſeydt / dat het een Witte wortel heeft met ei Omtrent een panne langh. fijn woorden lupden aldus: Helenium wordt € Dan de traenen ban He⸗ Tena gheſproten te zijn / ende daerom Wordt’tahene dat in Eplandt van Helena waft voor het alderbeſte ghe⸗ Vogꝛts loo ís bat een kleyn heeſterachtigh dhe⸗ was / ſich Felgen langhs ber aerden verſpreydende⸗ met tackskens van omtrent een ſpanne langh / ende bladeren alg die ban den Buendel, Daer nae/ in Get 21. canítel ant felve boeck / ſchꝛijft hp/ dat de wortel daer van Loet gan ſmaeck t8/ ende ban binnen Wit. Helenium van Theophraftus. In de boecken van Theo⸗ plraftus wordt oock een ſoorte van Helenium germaent/ De welche’ {oa hp ſchrijft / een heeſterachtigh houtat hti crupdt is / ende in de kranſſen ende Euplkeng ghebrupckt Wordt/ende van tacken/ bladeren ende 'pgantiche gewas door goedt ende lieffeljck Han veuck is. Dan ſommighe jn ban gevoelen / dat dit Helenium tlelve ie met het voor⸗ fende Helenium gan &gppten. Res il … Helentum van Apuleius oft Panaces en treerd man: # gock een foorte Van Helenium bp Apuleius befchreven/ de welcke gantfchelijch ban Het Egpptitch Helenium, ende vock Han de opzerhte Galant-wortele Herfchilt ; te weten —— Chironium t weltk rg ied bp de Griet⸗ kei Helenion E'aérior, ende bp de —— campa⸗ na ghenoemt pleegh te welen· Maer laet ons Apule lus Tele aenhooren / ende ſyn Woorden neerftelijck genmert⸗ _: Want hy ſchrift — in ed 9 — van de De Het elfite Boeck. 557 ne die ban De llanghen oft adders ghequetſt zijn. Welcke heſchr vinghe gantichelijck aber cen komt met Panaccs robium bp Dioſcorides beïchreven. Ban Wp Hebben Van Dele foorten van Delenion genoegh ghelproken/ iae te beel/ghemercht dat (p onfe Oalant-woztel, daer wp nut af Bandelen/ uiet met alten et ghelijcken. Aerd. De wortel van het Ghemeyn Helenium, oft de Galant· woꝛtele is hijfter nut ende bequaem om berfchep- den ghebreken te ghenefen; wetende Lan acrd berWwarmen= De ende Berdrooghende / ende Dat in Ben derden qraed ; in fonderhepdt als {p droogt ie : want ter Wijlen fp noch Berfch ende volſappigh is/loa overvloeyt fp Ban onnoodi- ge Borbtighepdt; door de welcke haet verwarmende ende verdrooghende Gracht eensdee ls ghebroken / Vermindert oft berdupftert wordt. _q Krachtende Werckinghe. men ghebruyckt defe Gaz lant wortel feer nuttelijck tegen De enghborftighepdt ende jet onghematkelick herhalen des adems/als Ben menthe jnen adem niet [cheppen en kan dan met opgherechten halſe; ende oock tegen den ouden hoeft: want ſy is Leer: bequaem om alle diche / grove ende taepe (limerachtighe Borhtigheden / vie ín De bozft ende De longeren vaft fteken ende. ghedurigh blijven hanghen / los oft rijp te maken? ende te ſuyperen / allmen die dick wijls ghebrunckt / ‘tsp met honigh oft fupcher tot een lechinghe oft eeleqma be⸗ tepdt/’t3p geconfijt/oft met ſuycker gemenabt/ ende oock Im andere manieren inghenomen zijnde. De felbe Wortel ghẽronfht / oft in Cupcker gelepdt zijn de / is ſeer beguaem ende nuttelijek om de maghe te ver⸗ ſtercken / ende de verdouwinge oft verteeringhe te bervoor⸗ deren / ende den buych te Weeeken/dat is den kamergangh eng te maken / alfmen Daer van een Wepnighs= en nae de maeltijdt / des avondts eer men te. bedde gaet/ dickwijls ghebruyckt. Det Water daer deſe wortel ín alefoden is / igeght alle Wormen Ende onghedierte upt den lfve / foo Plinius bez tupght : Die oock verlekert / dat de felbe gheknauwt zijnde Waeren/Wederom de tanden / die los oft wanchelbaer vaſt zals het blijcht in bet 5. rapitel ban fn malien kan 20, boeck 5 Jen vermenght de Galant · wortele teer nuttelijck bj de Autidota oft (oorten ban Thertakel/ die men tegen fe- nijn ende (mettelijcke ſieckten in de Apoteken op Hoorract pleegh berepdt te houden. Sy gheneeſt de beten van de langen; wederftact alder hande bergift/ ende is nut alde ghene Die eenige verkrom⸗ pen/geborften/ gebroken /berftupchte oft geblut fte leden” tzy ban binnen tzy van bupten hebben. à Sommige lieben de Galant-wortelen wel morw / ende ſtampen oft wrijvẽ die wel kleyn / ende vermengelenſe met honigh / ende maken Daer alg cen ialfnen vans met welck {p ber batmen alle oude seeren ende opene ſweeren· frper-maken ende toe-heelen han. f Galenus fchrijft ooch/datmen met dele Wortel alle le⸗ ben Die Door langhe ende koude ghebzeken gequelt zijn gez Weeft / ende Daer door haer krachten ende goede verwe verloren hadden / Wederom tat haeren ouden frandt ende roodigheydt brengen kan; alfmen fict gebeuven in fonumi- ghe ghebreken Ban De heupen / diemen Sciatica pleegh te noemen / endein lommighe kleyne maer ghedurighe ver ſtuyckinghen ende ontteptinghen Han ettelijche litma⸗ ten/ Die Door overvloedighe bachtighepdt upt haet koten oft ghelit vallen / berwronghen Worden / ende log han⸗ Shen, fonder haet behooplijes ampt in't menichen lichaem te bedienen, BIJVOEGHSEL, D ps beef gheacht ende wel bekent eeupdt wordt ſelden van jaedt bermenigbbuidight twelck foo toutw is om aen te taz ſten Dat het ieuchfel in de bandt marckt:) want dat beeft ſelden macht om voorts te kömen; maer moet eer met ſtheutkens die ban De Wortel ghetrocken worden / ſeer Diep in wel ghebouwde ende aerde ant zyn die uiet ſeer bocht en is} maer op een lommerachtiahe plactfe. et Dient twel gheplant int beghinſel ban Spꝛrockee / Dep boeten van malanderen want bet kryght groete laders, ende De wortels fprepden Haer wijt t tick Die van t Kier. Deſe wortel noch verft knelt vn aen flerelt ban reuck oft fmatek ; maêr als fp Moog is / heel frerck ende tjachtigh / een olicachtiape bettigbepdt in hebbende. De — ndemen Dat Helenio, TRnuia Campana, Erbella; Enola en⸗ € Helenium van die van Salamanca, in't Latijn Helenivin Sala- mamticenfe, ig Dat gewag dat —— voor Bactharis bez aa 3 558 ſchꝛijft / ende dat Balerius Cordus Conyza Helenitis noemt. Helenium ban Egppten ſtaet breeder beſchreven in't Capitel han De Medica: ende Be Onobrychis wordt van Lobel Helenium Aegyptium gheheeren. Helenium van Canada ſullen wy bp de Indiſche crupden flellen/ met Den naem bat Bararas Canadente, R 9 À Heleoium van Oolt- Indien, int Latijn Helenitm Indicum, oft Heleniuin Batanicum , moabt bp De gheflachten bart Xlatit · wor⸗ tel oock wel beſchꝛeben Worden : Ban om dat het de Conpza al: foo na bp komt als de Enula/ daerom hebben wp dat felbe in bet Byvorghſel van Connza beſchreven / met den naem ban Weel- rieckende Conyza van Indien. Maer ’tghene dat ſommi Wel- rieckende Helenium noemen / oft Helenium odotiferum Theophra- ti, ig een foorte ban Quendel / oft de Maftic van de Frafifoylen Shebeeten; oft oock be Boek-Orega. E Helenium Plinij is het Helianthemum oft Wepben- Yſſop. Inula ruftica is anderg niet Dan de Wari· wortel. —Aerd , Kracht ende Werckinghe, De bladers ban Alant· wor⸗ tel zn feer goedt in wijn ghefoden / ende opghelepdt/om de Sciati⸗ ta oft heupgicht te ghene ſen / ende De wormen om te brenghen: rh wijn ghedroncken / gheneeft allerhande venhnighe Beten endt eken. 8 De Confitter-makerg nemen De wortel als die een Wepnioh gedrooght ie/ ende fieden die in water: ghefoden zjnde foo worpen fp die in koudt water : ende ten lactffen legghen fp Die ín ghefoden moft/tot datmenſe ban doen heeft. … Anders foe moeten Defe tortels verſch ghegheten worden (fepdt Lobel) om Ben gheeft teberfcäepen ende berbljden/ende De ſwae⸗ tighedt oft droef Gepde te berdrijben :-om welcke deught De ſelfde Batt de oudere feet veel gheacht tmiecdt / ende mepnden dat ban Die alleen ghemaeckt was He droefheydt verdryvende medichne ban Die ban Egppten. d 3 De drocghe wortel ig goedt Ban Bupten ghebruyckt; maer alſ⸗ men díe wil innemen /-foo moet Die verſch ghebruptkt worden/ fonderlinghe teghen De verouderde ghehreken van be Loofe: want Befe wortel noch betfch ende bol ſaps weſende / is ſeer afvagende / verteerende enùe dun makende; ende daerom oock uytermaten goedt ende krachtigh teghen alle verſtoptheden van het gantfche — RATE ; Ban bupten woidt Be berfche wortel oock ghebrupekt / endé plaeſters ghewiſe op De beten bart de fanaten ghelepdt / chde op De peft/ende alte peftighe klieven ende ghefwillen. albe van Want-Wortel is ſeer goedt tegen a llerhaime ſchorft⸗ hepdt/te weten alfmen deſe wortel ſtoot / ende met Berckens lieſe bermenght. Conferve ban Alant· wortelis in de Apoteken ban veele landen ſeer ghemepn/ Dient meeſt teghen Be rouwighendt Der keelen ende andere ghebreken ban de borſt; teghen De furmen/ om De maghe ende leet te verſtercken. pnt TR De Alt hymiſten maken een ertractie unt de bloemen ende boor⸗ pi ban hes se [dat fp feet bequaem houden om De longher⸗ te gheneſen. : ‚ 5 Alant wortel ghepoedert ende ingenomen / is ſeer gocdt Den ghenen Die bidedt ſporrmen: ende met wijn ghedronckeũ gheneeft be ghebreken van de milte. — “ET fan ban de gheſoden wortel ghedroncken / verdzüft de wor⸗ men / ende gheueeſt trolito myas ende ie goedt teghen de winden ende opblafmghen binnen ’stichacms. — “EC water ban deſe wortel ghedifrilteeet / iS goedt in de hoorſen⸗ De ghebreken / ſonder linghen teghen den ſteen: ende is goedt in tijz ed a pee; daer femmighe de gheconfijte wortel meeft teghen tupeken. Wijn ban Klant-wortel wordt teghen de boorfepde ghebreken Bhemaeckt / midts die in nieuwen wijn leggende: den welcken oock feet gheyreſen Wordt om’tgeficht te verfcherpen. Andete legaten de wortelen maer vierent wintigh uren tu wijt te weyclien / Die ſp feer priſen teghen de colücke. _ Ander ghebruyck; Alant wortel ig ſeer goedt om De ſchoonheyt Han De bronwet te bermeerderen / ende De hupt klaer ende reyn te maten : ende hee ghediftitleert water bart De felbe Wortel neemt — pletken bart aeulicht / alfmen dat dickwils daer medes HET XXL CAPITEL _… Van Salomons feghel. ‚ Ghefachten, pons oft Dalomons feghel ie Weederhande ben trene met breede bladeren / / twelck ghemepn is / ende ober alghenoegh bekent ; 't ander met (malle bladeren, Maer behawen deſe zijnder noch meer andere Bremde mebde-footten van dit Íelve rrupdt ghevonden ende Ban ben hooah-gheleerden wijt-vernmaerben Carofud Clufiug belthrꝛcven Ban de welcke cent noch breeder bladeren beeft Daar De Ghemepne; ende ren ander Berle Berfchep- - Den tacken heeft / anderg dan de andere ſoorten Die ghe- Mepalijeltmmaep eene ſteel en hebben / londer cenighe fjd= _€ Ghedaente. Het eevfte ende ghemeynſte ghetaeh Ban Polygonaton brenght voort eenen R—— Cruyde-Bocek Rembert Dodonæi Stzemey ne Salomons ſegtzel miet bꝛeede bladeren. —0 ſteel / omtrent anderhalven voet langh/in gheen fijd-fteez Ten oft tachen verſpreydt / maer enchel ende fier Í ende daer met breede langhus ori demi a Die Dan de Kaurier-bladeren genoeabfaem ghelijch, noch⸗ tans kaeler ende gheladder ende teerer dan die / ende oork wat breeder / ende gheribt / met ſtrepen oft aderen doorre⸗ ghen · De bloemen zijn langhwerpiah/ van binnen holy wit ban verwe / Heel meerder in’t ghetaldamn He blader ren: Want upt Ben oorſprongh oft Kant van elck bladt banghen twee oft Dip bloemen upt, De Lruchten oft bez zien zijn rond / las groot alseen Erwt oft Ochrum, farte achtigh ban verwe : dan eer (p vijp zijn, Geel groen. De Wortel is langhworpigh/ wit / in beeleLits-gewijfe knie Keng oft knoopliens verdeplt/ foo dick als eenen bingher/ —— ——— Der aerden ſinckende/⸗ e ſſim voort i —— oorte wordt ſomtijdts met Heel welrieckende bloemen ghevondem a De í gbgbaenie geleken uders voorgaende ín alles van Nl mede-foorte Ban defen Ghemennen B i⸗ gen Salomons ſeghel is van lun —— lium gheheeten Dele heeft ſeer groote bladez ren / iae tweemaels grooter dan die ban den Ghemepner — ſeghel / ende leer nae komende bp de gro an de bladeren ban de Witte Pieg-wortel: anders de gez daente Vanden ſteel / bloemen ende hb Eef ien Balm —— ijlt, — C. De andere medr-Loorte van Salo — dentehen Clufius Polygoharon —— Baloe mous feghel met (no-fteelen oft tacken genoemt / Geef ——— —— pratend Doogb/oft booger/ niet zecht ende igh / als in de boo en / Maer in u deelen oft lidsta oee — De welche nu hier een nu daer een hladt De bladeren Ban den gemepnen Salomons — faem gelrichende/ Doet een wepnighshé fachter/onder wat gril ——— nde / dat foo als De bladeren van Deurwa nen le ve Het derde Deel. DSalomons feel met feex breede bladeren, vaals Gay Clufiué. te omringelen oft te ombatten ; ende zijn Ban ſmaeck eerft ſoet / daer nae tot zeeveren verweckende/ ende wat (chery: aen Den oorſprꝛongh oft aenhechtinge van de bladeren nae eden⸗ waerts fprupten klepne dunne langhw orpighe chtighe Ens; op elck een Bande welcke een Kleyn bloemken neder-waerts afhanght / de Mey⸗ bloem⸗ get t ckt / van reuck de bloemen van de —— feer nae bp ghelijchende, De vruchten oft E Zn drijkantigh ende cerftelijch groen ban ber: We; Daer nae / alg fp vijp worden/ zijn fp rood / eñ langh⸗ igh Van maeckfel / ende hlepne Cornoellien ghelijcz Eeube: in De welche veele witachtige korenkeng facdts gez Yooptligghen. De wortel is ban die Van de andere foozz ten van Salomons | feer verfchillende : Want (pen ee dick / noch oock niet foo Wit/ maer klepn ende noopachtigh/ oft in berfchepden knobbelen upt-puplen= De/met Beele dicke vefelinghen begaeft. z. Bet Ander oft Tweede gheflacht ban Polpgonaton ſtaet op met cenen verhten fteel/dien van Ben Shemeynen age veh niet ijck; maer upt elcken ſchoot / t oft oorſprongh komen boort niet een enchel bladt ai⸗ deen/als in de groote foo te/ maer Bier oft vijf ianghwor⸗ gids bladeren van Loozen pits oft fcherp afgaende Veel aller dan Die ban den Ghemepnen Salomons feghel/ glat ende in aderen oft ribben ghedepldt/ rondom den feeel lchier ſterres gewijs waffende. De bloemen zin upt de — witarhtigh van verwe: de vruchten oft bez en zijn rood: de wortel is dock wit / gheknoopt / oft tigh/ — era — dunne afha ghende hatn-ghewijte befelinghen befett. 8 hen blt aſt in op teh act bonchere plactfen / ende neffeng de hanten ban de gelder ende gebouwde landen /niet alleen in de berghachtige ge⸗ weſten / maer ooch in de platte landouwen, nde 5 Het elſſte Boeck. 559 Salomons ſegtzel met fijd-taceei. Gem ETE — 8 3 Gij 7 EN é DL EAT E N \ ij Ee LN F — IPIS fsd * Us lj * — — — sp % 3 USD 8 — Bellingen oft afgaende leeghten van de Pupnen in Bol landt aen den Zee-kant ghelegen / waft die foorte met feet Welriechende bloemen; luicks afs Carolus Ciut us oock in ſommige geweften van Ooftenrijck ende in de amliggen= De landen gevonden heeft. B. De foorte met alterbreedfte Bladeren is Lan Clulius in Ooftenrijck in ſchaduwach⸗ tighe donckere gheweſten ghevonden gjeweeft. C. De andere mede-loorte met Herfchepden tacken Wordt in lelien eel gevonden; ende waft gheerne in bonthere oft ſchaduwachtighe plaetſen. 2, De Tweede loorte van Gemephen Salomons fez gel met (malle bladeren waſt op boa plaetfen/ ende aen a de gheberghten / in doucker ende War ewe⸗ ften/ als nt d. inde bieten zn van Moꝛavien/oft Mehrherrenlandt. * ¶ Tijd. De ghetiachten van Salomons legel bloeven meeſt alte ín den Mey ende ín de ———— dan de vruchten oft bezien moghen fn be Sogſtmaendt gepluckt ende Bergadert Wórden. 8 g Naem; De Srietken noemen dele cruyden Polygo⸗ naton Tloruyórdroy ; De — inſghelijcks oock Poly= gonatum ; De Apotelierg Sigillam Solomonis , Hat ie in onfe tael Salomons fegbel; De Baoghvupttchen Weiſz⸗ wurtz; De Prarfoplen Seau de Salomon ; De Ftaliae- nen van het landtfehap Toltana oft omtrent zie enſen noemenſe Frafinelle ende Fraxinela ariöere Geienlarà * Ge nichella. ZEN BE Secacul vän de Arabers, Joannes Mauardus is van gez Boelen, dat et Secacul v — eure be î an de Nrabilrhe meefterg anders niet en iz Dan delen Dalomonsfeghel / wiens gheſlachten Wp nu befchtijben: dart Lw en ſrhunt de Waerfepdt daer ín niet vecht getreft oft gevonden te hebben : want Secacu! fg een nieuw gewas, Cade ban de Araberseerft gevonden oft befchienen : ende Serapis/ wanneer hy vat beſchrift / tu noemt geenen Griecklchen oft eemghen anderen ſchꝛi⸗ ver / met ———— lijn Woorden beveſtigen moght; daer bp nochtans pieegh bp meeſt alle tgene dat bp boortbienght ende Bethaelt/ de ghetupgheniffe van ee= ghen ouden ſchrijver te voeghen. —— Aaa 4 $6o Salomons — eghzel met — bladeren. __t, Kengaênde be eee bie Memtynſte ſoorte van de⸗ fe crupden/ Die eat, tn onfe tacle feer wel Spence Ge lade 5 — — Polygonatum Heeten abe met breede be labeln ghe⸗ ————— welen / en hadder gheen andere ſoorte met — —— — Cluſi atis ale onbe LD Wiee — A Defooite van nen 5 — —— — Welriecken⸗ B; De bemde Forte hen ban Clufius befelneten, maah nae de gedaente ban haet Waderen Polygonatum lati 8 fe worden / dat is Salomons feghel met —— eren. C. Pe — — ſoorte met verſcheyden tacken is van Cluſius Polygonatum ramoſum Salomons leghel met verſtheyden tacken gens ent — fchint Ban — boog Laurus Alexandrina oft -bladt druckt gheweeft te zijn: —— in dn foo is (als —— met Da Geluiden ende ut de ilderije begrijpen fouden konnen) — het mert⸗ ijcken ghenoegh/dat send feer Berre van de waerheydt berdoolt ende bedroghen Soer: * Dee vor Wp hier naem aels a —— lullen in vijfde capitel Ban ong 26, „De tweede, ghemepne foorte v ol tum — — taele — ons feabel — alle bla: Beren noemen; in’t Latijn Polygonatum anguftifolium. - _gAerd. De — van etende de Ghemepne en een de kracht en= de. Sheng. (ap er al Blus bung Want — te —— J— mare je bovendien —— met wooꝛ⸗ Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. oft gheſmeten / zp ghevallen/ban het aenficht ende van afie andere teden beg lichaems. Hi zeátthiolus — upt de wor en van Sa⸗ lomons ſeghel een water kan / twelck ſeer geel ge bruyckt wordt van de Italiaenſche Vrouwen / om Het aenficht daer mede rep ende gaef oft glat te maken; ende íg een van De befte blancket{els. BIV OEGHSEL. alomons fegel ig een ſeer wel bekent gewas in de ſe lan⸗ D * * gock in andere : Dan hier voortüdts en zijn daer maer twee foorten af bekent gheweeft/ te Weten De Groote ende de Klepne foorte) Dat is Breedt Dalomons fegel ende Dmal Daz tomons egel. Maer ten boopb-gheleerden Clufius beeft daer vn ettelúehe foorten toe ghevonden / die eensdeels ban Dodos neus bermaent zyn / eensdee is ban ons upt Den ſelven Clufiug bez ſchꝛeven ſullen worden. foo is dit ghewas in Italien meeſtendeel Ginoechietto oft Ginocchiello geteeten/van andere Frafsinella: Want tgene dat wp Fraxinella noemen/ heeten fp Frafsinello: andere Ftaliaenen noemen bat Sigillo de Santa Maria, dat is Onfer broutwen-fegbel : ende Die noemen het Tonghen · bladt epgentlijck Sigillo deSalomone. Noch⸗ tang is het Sigillam Beatz Marie anders niet Dan de Wilde Brponie. De Sranfopfen- noemen bit crupdt oock Geniculiere ende Signet de Salomon; De Erighelfche White Roote, oft Coly ftala, oft Wijte wurt. Salomons ſeghel moet gheplant zún op dzooghen grondt. De toztel ig feex knoopasbtinb/ fterck ban veuck/ als fommigbe ſeg⸗ ghen/alle iaer eenen nieuwen knoop toe kryghende / met beete ſaſe⸗ Tingben bewaſſen / wit/ klaer ghelijck marber / en, fmaeck eerſt foetachtigh/ Daer nae wat bitter oft treckende. De — zjn niet (eer lieffelijck van ſmaeck / oft (als andere ſegghen d appelen ban fmaeck ende reutk wat gheljekende : De loerzen zn Wit groens De bezien alg bie ban Depl / Wilde Aſperges / oft oock alg Cracke-befien. hbs van Salomons feghel met breede: bladeren upt Clufius. “Beb alben De foorten ban Bodoneus upt Cluſius beſchreven iſfer een ander ſoorte van Dit ghewas De ujez mepne groote ſoorte bijnae ghelijck ban ghedaentes Dan fp worde tens foo hoogh : De bladeren zijn grooter: ende fp Geeft verl meer bloemen / grooter bezien) Dicker ſteelen / ende grooter wortelen. z. Cen ander) boch eensdeeis ban Dodonzus bermaent/ heeft ſt len / bhnae oberepnd- zin als Die ban de ghemepne groote ſoorte / dicker bp een om Den fleel waſſende / oock klepner dan Die/ ffijber /.onlieffelijck ban , fmaeck : u; F elckert ſchoot van de ſteelen komen twee oft den bioe⸗ anders Die ban ghedaente ende berwe ghelijck; maer fp bebe | tenen ek en als de Doorne⸗ hloemkens; Daer Bref kai ged ten gheenen teck met-allen en hebben. De bezien zijn eerſt groen / Daer nae — ende inhouden ſaedt Dat acht is / bijnae alg been. ende dweers waſſende / ed eerſt wit / e Quee el — ed ie de — ſoorte ban upt Cafpar Bauhinus bermaent Ban een gen Polygonataên latifolium minus, flore maiore: ’twelck breede Bladeren heeft / maer en ban D amderejende be bloeme grooter dan De ghene Die groote bla? Veranderinghe an, Salomons feghêl mét fmallë bladerca, Bes balben de eerfte forte ban Dmal Si oac iis gen naemen rn Kracht ende Werckinghe. Raede van ſommi⸗ ghe / is ſeghel — ende dꝛoogh naturen / afva⸗ ende wat —— Be wortel daer ban wordt ghebruyckt ban bu wonden ende placken/als voor⸗ ware Dae ban- et — lück / als vide 4 hij e tans ghebꝛupckenſe ſẽammighe nu ter tüdt oock aende : de bladeren - Het derde Deel. C waelf oft derthien oft wat meer bezien oft faden ban dit gez Was fupberen her lichaem ban onder ende boven. De groene bladeren ban Dit crupdt / in wijn ghefoden / oft het poeder ban De drooghe / de ſwaerte ban cen bierendeel loots inghes nomen / ſupvert De Myjmerachtighe bochtighepbt deg lichaems / ende te taepe unmen. — — De ſelve bladeren gheknauwt / oft alleen in den mondt ghehouden / trecken van den hoofde alle Aymerighepdt; ende doen er niefen. 5 À ie Tohediſtilleert ed Ban deſe pende apen ap bisedt uptden lijbe Dat erghens ahetonnen ende bedaren t Ld boet — ſteen vijfen / ende De piſſe ghemackelick voortko⸗ men/ende oock de maendt · ſtonden; ende gheneeſt de inwendighe 3 beg lichaems. 3 É gi eed, plegen deſe wortelen met ſuncker te confijten ende in te maken; ende foo ghebruyckt zijn fp feer goedt om den Witten bfseùt ban de vrouwen op te Doen houden. Andere leggenfe tot ten felben epnde in honigh te bewacten. HET XXIf CAPITEL Van Bertram oft Pyrethram. Ghedaenté. oft Pprethrum Geeft feer Dunne ende ine- B een ab neden ende berdeplde blader ren / bijnae als De Denchel-bladeren / nòchtang kleyner dan die/ ende die Van den Wilden Daucus oft Cauta⸗ lis oft Van de Caroten eenighſins ghelijckende. De ficelkens zijn een panne langi oft Wat hoogher: op't tfop vande welche cen Wijde breede bldeme voortkonit / de Camomíl-Lloeme ghelijek / maer nochtans grooter Dan die / ín het midden oft ín de krupne Wat geelachtig © ban berwe : De rondom· be ende het middel onw ringhelende ſmalle langhw bladerkens zijn gen de bovenſte fijde Witachtigh/ aen de onderſte ſijde pur⸗ — “ — upt de landen atthiolug ſchꝛjft/ te Derom te benghen. Het elfte Boeck. bet waft oock wel op ſommighe berghen ban Italien; maer aldaer en is het foo heet oft (chery van fmaeck niet als tgene dat upt de Oofteríche landen komt. In de ho⸗ Ben van Pederlandt ghefaepet zijnde wilt bet ootk fomz tijdts wel aerden. S Tijde. Bertram dat hier te lande ban ofters facdt ghefaepet is / gheeft fijn bloeme in't lactfte van den Do: mer : ende alg Bien tijdt heet ende droogh is/ (oo fal get facdt bier oock wel bolkomen rijp Worden. g_Naem, Ditcrupdt heet in't Pederdupt{ch Bertram / ende inſghelijcks in’t Hosghduptſch oock Bertram? oft by ſommighe Gepfetrwurts ; m’t Franſch Pied d Alexandre} in't Staliaenfch Pyreibro ; in't Spaenſch Pelire oft Pilerres it Behemlth Deltram; me Orechtch Pyrechron rive Spor > NAE DE groote Hitte ende den brandenden ende vieri⸗ ghen ſmaeck Die het heeft; ende oock jrinon No woyʒ Pyro. ton 1vpéroy,Pyrothron TlópéoBpor , ende Ì yrites Dupizns ; (ome tijdts sock Doryeriion Aeptxvor, ghelijcimen onder De vale ſche oft baftaert-naemen gefchreven vindtsin't Latijn Py- rechrum naet Grieckleh / oft Salinaris: de Npotekers behou⸗ den den Grieckſchen naem Pyrechron ; fonumige Pes Alex- andrinus: * Uit is het opꝛecht eñ waerachtigh Ppryethrun. want tghene dat ſoinmige daer boo? hoũuden / ende over al too⸗ nen / is een ander gewas / tot het geflacht van de Saxifragia oft Steenbreke bẽehoorende / als ban ons in’t Canitel van Be Saxiftagta breeder Betklacrtis. Dan de oorſake haers dwalens is / om dat hun De bedozven woorden van Dio⸗ ſcorides bedroghen hebben / die in de beſchr jvinghe ban de blaeme gualück unt ghedzuckt zijn : Want daer Raet ín ftede Ban het woordt Arithemou Á'75sjze, twelek De € az momille beteechent/t onrecht ghefrhreven Ancthou A’rids twelck de Dille is / niet wiens bloemen de bloemen van $6r dnſen Bertram gheen lijtkeniſſe cn hebben / maer wel ‚met Die Ban de eneen ¶ Aerd. De wortel van Bertram is geweldighlijcken heet ede sne de Ban ſmaeck ende Ban aerd/ a doet bet ſpouwlel ap de tonghe komen/almen die knawt oft maer alleen in Ben mondt en houdt; Want daer nae heeft dit erupdt lijnen Latijnſchen naem Saliuaris gefsvegen/ alg ofmen Deeder-rrundt fepde. ¶ Krachtende Werckinghe. De gheweldighe bitte van de Wortel Han Bertram kan níet alleen Det {pouwfel upt den hoofde overvloedighlijck op de toughe Doen komen/ maer verloet oock de pijne Gan De killende tanden Die var te onmatighe kouwe veroorlaecht ig. Dan in alfulcken hevalle neemtmen díe Wortel dzoogh zunde / ende men nauwtſe: oft men ſpoelt Ben mondt met Edick daer Des fe wortel in ghefoden 18 gheweeſt Sy doet oock lweeten/ ende ig goedt om He — ———— hupberin ghen / die in fommighe hortten ende andere fiere E ten — te doen houden / alſmen ben ugh aed oft bet gantlehe lichaem ftrijcht met de Olie oa Wortel Ban Bertram in te wepche gheftaen heeft / oft daer in gee Dioftorides gerhaelt oock / bat d (ele 2Beetam leer ) oock / e ſelve cer goedt is tee ontloken leden oft lamt- en / ende op haeren onden ffandt wez olen ed — by — dn 3 —— / Diemen tegen de langhdurige hooft ſweeren pleegt te berepden/ oft tegen De Dracpingen ende fwoijmelingen De hoofts / de popellije/de Gallende iechtes De bebinghe der zenuen ende de beroertheden. Sertram is (met hozte woorden ghefepdt) leer nut önt alle oude ende koude gebreken van bet hooft einde herf fenen/ende van de zenuen ende alle zenuwathti Deelen lichaems te ghenefen — g_Verkiefinghe: Den Bertram Hie upt Italien komt ef geben rennen 4 plee oght te worden; daerom en lalmen den Italiae itchen nd ghebruycken Ban als dert anderen niet te bekoren en ig, BIJVOEGHSEL. VV Spaegnien worden De wortels van deſtn Pprethrum oft Bertram ders Tandr- d gheheeten buſſel⸗ ——— — —— KE, fomtidts De wortels van onbeltvaffen Di lizon / ſomtüdts oock foo dick ate centr aura. hd Á 62 Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. „od te lande —— ín Enghelandt groeyt bit nig in e hoven / niet Dan ſaedt boorrskomende / maer alleen ban cen ſteel⸗ e * ooſen Gortel oft Ladix Etzodia. 4 ken in D'acrde gheſteken oft gheplant. Pyrechrum van Marthiolus, met bladeren ende bloemen ban Ca⸗ eed grooter/is ban fommigbe boo: oprechten Bertram ges ouden Ander Pyrethrum, van Guillandinus, beeft wortels ende bladerà Bie ban De Btinckende Camille abeljek. De kroonkens hebben Beele klepne ſteelkens / grotpende op ‘topperfie ban de grootfte fleelen/ohelijck die ban de Naelde Herbel oft Dille; waer op wit⸗ te bloemkens groepen / heet ende bitter ban fmacchk. Dan defe en ie gheen oprechte foozte ban Pprethrum. Wildt Pyrethrum is Dat crupùt/Dat fommighe Prarmica heeten / Daer wp elders af ſullen fpreken; maer daten is geen mede-foorte ban Defen anfen Bertram. Dommighe Crupòt-befchrijbers hebben berfchepben crupdert Ben naem ban Pyrethrum gegeben/nergens elders om/ dan om dat fp heet Van fimaeck zjn / ende eenighe ghelückeniſſe ban bladers hebben: Ban Die felve zijn elders bp Gun epghen gheflachten/ ende Met hun epghen naemen Befchzeben. Naem. ®it crupòt is giet te lande met Ben naem Pprethrum twel bekent : het wordt fomtijdts Artimoorum gheheeten Aerd, Kracht ende Werckinghe, De bierighe hitte van be wor⸗ tel van 3 was verſoet de groote pijne * Den tandtfweer: dolie ghe en tupt De groene wortels / is wonderbaerlyck in alle — rb ——— ghebreken. Nochtans en Doet Dit ghewas al dit niet alleen Door fijn hitte maer oock Door noch een andere epghene kracht daer bp ghevoeght: want daer sijn (ommige crupz Ben met Den valſchen naem Pprethrum ban fommighe Erupot- befchrijbers genoemt gheweeſt / die ban hitte den Pprethrum wel ghelgeken / nochtans Be andere Krachten ban 'tfelbe niet en heb⸗ ben. ’Cfelbe gebeurt oock ín De foarte ban Ppactium die Guillandinus befchrjft : want die heeft Wel eenen Geeren ende bitteren ſmaeck in haer bloemen / maer haer ontbreken de won⸗ eni krachten ban den opzechten Bertram, ban ons bez threven Vooꝛts foo wordt de wortel ban: opꝛechten Bertram gherekent boor warm ende drodgh tot in den derden graed: andere rekenen⸗ fe onder de warme in Den vierden graed. De Wortel ban Bertram met honigh bermengbt ende ingheno⸗ men / is goedt tot alle de boorfepde quaten. - Het wäter Daer deſe wortel) oft oo oock het ſaedt ban bit ghewas in ghefoden is / ghedroncken / tacgbt af Boor den kamergangh ende oock door de piffe alie grade tacpe lijmerigheden. — ghelooven / dat deſe wortel De ionghe Kinderen en den hals gehangeu / de ballende ſieckte / ende alle koude gebreken Kas — allan wel / iae beter / als de Wortel ban Pioene. Men gebruyckt De wortel ban Bertram in de Geneefmengelinz — gij Diacaftotcum gijebeeten daor De welcke fonimigs Antimonium de ſteelen / ende daer en — niet af ober ban de wortel at- pleghen te nemen; om Dat fp Door be glelgekeniffe ban naemen bez leen / Die (eer Wel teghen De h / enbe menige iaez droghen waren / in ffede van Artimonium (Welck een ban De nae⸗ ren leeft / ende in t Booꝛiaer —— en upt- —— — ie) Aimonnm fende tot achterdeel dan q Naem, Wp noemen bit erupbt mt eoervupdep — Den Pprethraam ban Mattijolue / niet bladeren ende bloemen —— in t Hooghduptich Nofenwurtss mt ban Camille / wordt ———— — EED Spaenſch Rayz Rodias in t Tathuſch Radix Rhodia; nae het den Bertram van ons ons bier befchueben. Gꝛieckſch R rhiza Pola file; Dee weldefelve Gries Ben dat oock Rhodis p'aô% noemen. Dan het en heeft lij HET XXIII CAPITEL nen naem niet ghekreghen ban het eplandt G v Ro fen — van de Aoofen/ om dat de Wortel hin Bit den an Roofe-vvortele. RL de handen —— den reuck van de — van haer Ghedaente. abe sonepbe a, € Ac —— irhryft / Dat de Goofen-worteldun en E Boole-Wortel Geeft ſteclkens — — een ban — / ende verteerend D —— nn eige, — —— neen en / —— verwarniende —— — —— e _iwtbegbinfel gan Ben derden: maer / Om ons ghevoelen £ langhworpighe / breedachtighe / ſcherpe oft Hooy afz kennen te geven / (oo duncht be gaende / groene / Vette — —— — —— Galen 2 ick —* fen ban racen je —— * de⸗ boch Kepner — dan Die: 5 fop ban de end en e Bool e-woztele íe feer — erthoonen — — is / begrijpende de om — — foo Diofroyides Ben. De wortel ig bick/onghelijck oft —— — fen-olie w wijfen fp noch berfch/ wit ende noch goedt Duncke (niet pm ed lij Feu gef Be Boole —— — — ——— tule bigbeen gj / gheftampt/oft — — i — BOOR — Worden: ein Sten — — mand — — ege san — eenen eee EH — —— Duane gaa rp er ponen de Crupbt-eminners onderhouden Bite we bie bri de Wemde China bj aoe eier te lane met ade * * — — orda es end enne ee EE ck enne ambere lan entende Rofenwurtz gheheeten ! — de oft geftreepte biadeene van Bede bone Jangin — Het derde Deel. gheheeten Was : Dar aldaer en bloepden Dar niet vroegher Dart in Bopmâendt oft Oogffmaendt / ende fomtidts hadder bieeeks achtigte Bloemert, (omtijùts roodachtighe: Bet ſaedt was befloten in huns kens als Die ban de Bmeerwartel;’ Pwelck feer klepn was. ‚ Jide hoben Bloept bet beet broegber / iae biekwits in Mep. vet is ban Dien aerd/ Dat het heel luttel aetde ban Doen heeft om te Waffen : want men bindt het Dichtijle ín fpleten van freencot fen) datt nacuws foo Veel aerde is dat ber fich Daer wel foude kons nen vaſt maken : felfs in De boben ghefacpt znde fchinedefe woꝛtel niet heel acrde te Verdragben / ende lieber langhs den riſch Ber aerden te vlidderen dan diep in D'aerde te ficken; ende mert fietfe dickwyls bloot eee alleenlück mer ettelijcke befelins gen fn D'acede bäft ; foo Dat De fontie Daer op fchhnende Dien goeden rooſen · rruck Heroorfaechen kan. De — wortel magh Tanghen tdt bupten D'actde bewaert worden / op niet heel droogte plactfen : ende Wederom in d'aerde gheſteken / ſal waſſen als te boren. Voorts foo worter hedensdaeghs ban Capa de Bona Eper ranza ten knobbelacbtiahe wortel gbebroght met eenen feet dice …— ken krop oft hals / anters be Roofe-wozrel atzelijch. Maer die cn is ban hiemanden boorder befchreben ; gheiyckmen de vremdt brogten meeftendeel ten eerſten niet bolkomentlijck bekennen oft - eten kan/’t3p door onachtfaembepdt/’ tsp door onwetente geweten en heydt / tzy Door cenigh ander beletle l Der gljetier Die ín bremdeiane … den tot nu toe ghereyſt hebben. Naem, Dit ghewas ie bekent met den Tathnſchen naem Ro- « fea radix ende Radix rofara; Baer bar komt den #ranfchen naem Racine fentant les rofes; ende den Mederduptfthen Roofc-wortels ende den Enghelſthen Rooft roore, Aerd, Kracht ende Werckinghe. Sommighe ſegghen dat defe wortel ban berfchepden ende tegen den anderen ffrijdende deelen maeckt is; te weten ban heete ende bochte / ende ban Drooghe oft aerdathtigheende kdude twelck upt den veuck van de broos gh wortel epe » want fp ie van reuck ende fmacck de ooſe gantfch gelijck. 5 @m dat de wortel van Bit ghewas He vremde wortel China ſoo feer ban ghedaente gheihtk is / ende be felbe in k oft uptuc> mende eyghentheydt nauws en fehünt te Boven te gaen / dacram tacten ton ons bi s dutwken/ fepdt Koùel/ datie niet veelen berfchilt ban den aerd van de Koofe oft Brheet-woztel ; te weten at ——— van aerd. Dodoncus is ban ’tfelbe ghevoelen met Dit erupdt (voeght ben felben Lobel daer hoch by) en wordt t aeghs ban niemandt gebrupekt/ midte detraeghendt ban be Medichns / ende oock de menighte ban meer aridere tEupdeit Die en heb hen tegen ben haoftftpeer: De welche in ſtede Van beft Koofe-Wwortel ghenomch wözden; ale zjn De Roos én/ Plompen ende vErfchepden andere, zer Men foude deſe wortel in alierhande höoft-pfine moghen ghe⸗ Brupcken ; te weten als Die van hitte bevoorfacckt ië / met Voor —— ende alg fp ban kot t/ met Water ban Mario: epne, In t kort / ſy heeft De ſeive krachten bie de Koot heeft) fas teel bet vptwendieh ghebrupek Belanght. Bet fact oock te betmoeben;Dat De olie Daer Defe wortel in Gliefaden oft langt in zun / feer t ende nuttelijck ſoube konnen Hd — HE T X KIV. CAPIT EL. “Vande Fraxinella, — € Frarinella fehijnt tweederhande te weten 5 D Elie —— Me: Bias berfchillen ban den anderen nerghens in meer dan en der fu De grootte ban de bladeren / ende in De Berwe vande en. ‚€ Ghedaente 1, Deeerfte foorte Ban Fraxinella upt hacre Wortel verſcheyden ols ſteelkeus — ander hawen voet langh / oft hoogher / nae beneden met nae boven met bloemen ghefchit reiuen is — achtigh/bijnae alg die ban de Wilde 3 ban haer ente ig anders : want upt be mine van bof le De — ed edraephens af/ bijndede ghedacnte t hebbende. Den veuck ban defe bloemen fs Waer ende onticffelrick / iae nac den Noch de, Den felben reuck bloft oock in de haeuwkens oft Lacdt-- Dupskens díe nae de bloemen volgen. Waorts foo is het te Weten/dat dele haeuwkens gemepnlijck vof te famen ban echie bloeme vooztkomen/van ghedaente rouw / oncffen/ jc pen ander gevoeght flaende / vertiert· De bla= beren zijn langbworpigh/ geel te fanten aen cen fteclhen ft ribbekẽ teloft Doet- Het elfte Boeck. GEraxinelta. ende wat roodarhtigh ban berte zijnde : daer in ſchupit rond / [wart ende blekende ſaedt / kleyner dan dat Lan De JPioene/oft oock Pan Den Lentifcus. De wortelen zijn upt eenen oorſprongh oft knobbelachtigh beginfel in verz fchepden langljw or prge Deelen verſpreyt/ wit / geljfvigh/ ende in't midden een Dunne zenue hebbende; Pan (maeckt Wat bitterachtigh / met eenige met Wel merck elijche ſcher⸗ pigheydt daer bp ghevoeght.· 2, Te Andere ſoorte heeft grooter/groener/ harder ende ſpitſer bladeren ende bovendien een Wephighsken rood⸗ „achtigher bloemen dan De — de welche veel ſwarter oft donckerer groen eũ chter oft niet foo hard/ ende ooch wat ftomper van _oft botter bladeren — helen. Anbergen verſchillen fp van den ander ‚sg Plet, Fn Ftalien / Ooftentijch ende Honga⸗ rijen / ende ooch in tlehlandt waftde Frari⸗ ende ſteenat en grond. Hier woꝛdt fp in De hoven onderhou⸗ inella bleept in de Braetkmaendt datt het rBoort * € Naem. De nieuwe Crundt · beſchrivers Bebben bit ghewas den naem ban, Fraxinclla apt Katte agenen meeft allegader hertenſe op't Örieck{eh Chamemelioh xar taspeerbp + elche naemen foo geel beteechenen alg Leeghe oft Kleyn Eſſchen oft Eſſchen⸗trundt in ante tact —— den Latijuſchen naem Frarinella, De Apotez nomewt Diptämum; erfde pleghen de wortelen dacc _gebrunchen: et een dg — beg Td t d an i i — — ſorunige * ft — ghenoegh in — ende heuwelen/ in — Van „Dat het gheenen oprechten Diamnus en i/ dat i tůüdt een ieder 00 bekent” bat et noedelaas fauve weten, _tenighe woorden te Mebrupeken | - bft boor vale te ii Bere oeh ij Dat het gheen Peeudod „Degen ig, 564 Tragium primum. Maer oft het een foorte van het Tra- gium wan ve ouders ts oft nict / Dat en ſchnt foo klaer⸗ tick niet te blijcken : want het heeft niet het Tragium , in fondergepdt met het Eerſte/ eenighe ghelickeniſſe (oo mp dunckt: gemerchtdat het Cerfte Tragium (aengelten Dio⸗ ſcorꝛides twee foorten Ban Tragium bekent ende beſt hacven "heeft ) van bladeren / roeden oft fieelen / ende oock Lan vruchten den Lentiſcus gelijck is; nraer ig in alles klepner dan die / ende gherft een fap Han Mich de Gomnie gelijchen= de : ende Waft alleen in het Cylandt Candien oft Creta, VELelbe betuyght Plinius oock in het 13. capitel van fijn 27. boeck / ſegghe nde aldus: Tragonis oft Tragfum waft ale teen aen den Zeekant Ban het ex landt Candien / den Len⸗ tilcug (boe wel ſomm ighe boecken qualijck hebben lunipe- ro; in ftede Han Lentiſes van farde / bladeren ende tatin ghelijck : het fap Baer bans dat meltkachtigh ig „aide ſoo Dich alg Gomme wozdt / oft oock het fAcdt van't ſelve / van bupten op De Wonden gelept/ kan alle ſtekelige ende ſcher⸗ pe doornen ende Dierghelijcke Dingen Daer pt halen / ende ten voorſthijn doen bomen. Nengzende atie defe befeheijz _ Bingen Han het Fragium primum ; foo foude onſe Fraxi⸗ nella Daer mede fect wel over een moghen komen : want fp gelijckt den Lentiſeus pock foo Wel ban bladeren alg bet Doct-hout / ende heeft den reuck ban den Work / die nt Grie ckſch Tragos genoemt zijnde/ den oorfprongh Dan den naem Tragium (chiut geweeft te zijn. Dan ghemerckt de Frazinella geen heeftere er fe/ geljck het Tragium beſchre⸗ Ben wordt / ende Dacr-en-boben geen bezien oft vruchten voort en brenght als den Lentiſtus / maer haeuwkens Daer het faedt in beloten light ende bovendien gheen aen⸗ Waffende tackskens en heẽft / ende Hat noch meer is / gheen fap oft ghommachtigen traen van ſich vloeyende en geeft; daerom dunckt my / datmen dele onſe Fraxinella geenfing voor Get Tragium, maer Boor ten gantichelijck ander ghe⸗ Was behoort te houden : ende Dat fp ban het Tragium berfchepden Han ghellachten is / ige van de ouders nict bez Kent oft inumers niet gebruyckt / maer veronachtſfaemt oft bergheten is gheweeft. Dele mite mepninghe wordt beve ſtight door. tgene dat Bellorins in Geteerfte boeck van fijne Dremde Aenmerckingen berhaelt-/fegghende dat Tragium ín Het —— Candien van Nar De loo⸗ iſſende Gebonden is gheweeſt / ende Dat Giek ale oute Fraorinella gheenfins * ideen € Aerd. De wortel Ban Frarinella verwarmt ende berdrooght ín den tweeden grach/ende ís verteerende/ ver⸗ drivende dun makende/ènde openénde Banaerd, € Krachtende Werckinghe. De wortel ban Fratínella Boet de tmaendt-ffonden voorthomen/ ende doët ghemacz kelijck pifjen: vervoordert ende berlicht het baren oft de Berloffingte van kinde: ſy doet De nae-geboorte af komein/ See 0 oude ghebreken Des Moeders te beteren. Men fepdt sock datſe feer behulpigh is den gheen die een Beene —— — “fp Frafsincllo, als vooꝛ ſeydt is / oft Frafsinello het ti eften/ end ende Ban borftzijn/ oft hun- be * rie 2, nd dock t de * * 3 * deed enne Cruyde-Boeck Remberti Dodonæi. daf Het veel Ban De mieren gequelt wordt: daerom niodts —— atck beſiropen: tweick in andere cruyden oock gtje: daen pleegt te worden, Plinius ghelickt Dit cruvydt met Den Ces’ rebinthug, Wet foecht erven berten ende boel gheoeffenden grond - ende Dart toe neerftighepdt / om te befproepen ende bod: De koude bar de lotht te bewaeren, © (Elbe crundt heeft! niet teghenſtaende beele vedeien Die daer tegen ſtrüden Den naem Tragium, nae finen flangk/ ende Peonia mafcula, nae De krachten die het beeft tegen de ballende Gieckre : eude om Dat het De fchichten upr De Wonden Baelt / hettet Valfchen Diptam , Witten Diptam, Di amnus albus, Pfeudo-ditamhum nothum; itt Franſt } Dipram baftard; in't Fris ak liaenſth Dittamo o Dictamo bianco eñde Fra Anello dal volgo; int hoogh· duptſth Afchwvurtz, dat is Eflchen-craydr, dass: Frakinella met ) Ì fchen omtyent Franckfort gevonden / De ghemepne Frárinella ans ders gantfch ghelijckenve in haer heele ghedaente. \ Andere vetanderinghe van Fraxine)la, Gen felben Chiſius heeft in Ooſteurijck ende Hongaryin noch twee verſtheyden fdorten Har Frarinelfa ghevonden. Eene die hoogher opſthiet / ende een lans get adere Van blornien krjght Cie oock Dóncherer peerfche Lios men / ende ſwarter oft bemupnet bladeren beeft, Cnde een Ans Dere Die beel leegher is ] ende cen korter adere ban bloemen heeft; ende bleecker roode Bloemert / ende groener oft hiet foo brune ; bladeren. De Bongheren noemenfe bepde Z fiu, Oft Dit een Diciliana is / kan ick niet berfcheren : want ſthünt dat De Italiaenen een ſoorte van Androfemum Die Dodos neus beſthrÿft / oock Sicslsana heeten. * —— ‚ Lobel vermaent oock Van ten Frarinella Die kleyner bladeren beeft: Dan men ſeydt Dat fp Door berplanten foo feude konnen gez worden zijn; want fp en verſchilt ban de gemepne aengaende Haer ghedaente hiet met allen. à pi Fraffinella van de Iraliachen is ban deſe onfe Peefchepden/cnde ts anders niet Dau Den Dalomons featel/ daer wy te bazen af ghehandelt hebben : want enn Frarinella Hoeken dal wolgo, * Aerd, Kracht ende Werckinghe, · Sommighe ghe rerde fchrijben — Dit ghewas toe alle De krachten ben Victamnug ende hehe Pioene : ende hier boortidts/ in meeft alle de Kpofeken zjn de eis di ban het felbe voor den Witten Diptämus ghebrupcnit gez Waret daer De wortel ban Eraxinelle in ghefoden ie toorde feet nuttelck gebruptkt / om alle bergiftige quãede beeftkene ende onz ghedierte upt den life te iagen;als zijn echelen/oor-twormetr ende ig EEN, — eſe wortel ban binnen genomen / drÿft npt der [ve ni n alle bergift/ / maer oock De tarte ende 3 —J—— dagheleks inde kinderen berfocht wordt / want — be wor⸗ men ban Den bunck ghehrel vernielen ende dooden van binnen ghenomen zinde in ſonderheydt met Kupte ende Kharbarher ge⸗ Bet ie fer — btvonden gheweeſt / bat bet ſatdt ba ‘bit ghewas feer huttetieh gegeten gehe bi fih. Er {neëu-witte bloemen ie bat € lufins'in de lr Fraxinella fer” Diétamús ende Zaruas 7 ê a Tot den felven epnde wordt de tonferbeybie bán Dit facbt dude — ht is/feer nuttertjek ghebuptkt. ge — bant cruydt Tohediſtiueert water van dit crupdt h goedt teghen de peſt ende alle — — —— fen, Die ban Benegien ghebrupeken ’tfelbe in De ckene oft berbitte oogben. Te Koomen wordt verkocht alg een goedt blancketfel/oft ten minſten om Bet aenticht toit te maken. — van — — ig ſeer goedt op De leden / die ri Tſaedi / fap oft wortel van Dit crupbt/ ghenefen de koude piſſe / Breken den ſteen int De blafe! berwect:e zendt-ffondet biezerdbedl hoors finden d ——— Bn kn als fp met pijlen ghefchoten —* crinde upt-drijven zende men teneen bi ‚ rd ch De ogend dln rrd) oft — ooch (of) be Die in't lit haem Ben Derden 2e ï Len Sis) Daer ofte Booom (eat dorp eb de bran llende fechte wen me Be bloemen van Pr: a En i (a ides van ende Lende alle — — glt Fe bant beep dobet 4 SER — * I nuchtere ze Ä bfel ban ochbour ag ip je ii * (als obefepdr is) enne andere Het derde Deel: HET-X XV; CAPITEL. Vande Valeriaene ende haer gheflachten: ; Gheflachten. * E ghellachten van Valeriaene / die over al beken D ette — woꝛden / zijn drijderhande: het eenig tam/ ende waſt in de hoven; maer de andere tWee Waffen in't Wildt. Voorts foo Bindtmen noch Lommighe Ban den ſelpen naem / die nochtans Lan gedaente de vooꝛleyde niet en ghelchen ; alg zijn de Goode Vale⸗ riane / ende de Griiechtche Waleriaene / Die Ban ons inde twee naevolghende Capitelen beft zeven Cullen Worden : want nu uilen Wp ban de dyp opgechte ſoorten Van Daz leriaene ſpreken. Sroote VYalexiaene, dat ie Dpter cruydt oft Sint Joris cruydto. 8 N97 —„88 y, KAAI 75 AN \ Ree, —— 76— dh — meynlijck Groote VBaleriaene / Speer· cru u Joris truydt gheheeten / gheeft ten en upt haere wortel lan ghworvighe breede/ gladde, groene / ongedepl- de oft kelen gie be festen waafië ee fijer re de welcke / Waffen: dele zijn grooter de/ langer / aen bepde lijben dieger ⸗ vé Ghedaente: ú, Rente: ffe blöemen je Deel Dinner upt den bleech- e/ dat is Wat ie: fen bautoogh ende cberdup doende vorhteplaetten Het elflte Boeck. 565 ſim / met veele ſaſelinghen aen D'opperfte ban ber aerden baft houdende / meeſt al-bloot oft boven D'aerde ontderkt ligghende: de welcke dzoogh woꝛdende / vet ende olieach⸗ tigh wordt / ende vrel lieffeljcker van reuck ig / dan íp Was ter wijlen ſy noch berich Was. 2. De Grootfte ban de Wilde Valerigenen is / aengaen⸗ De haer eerfte bladeren / ende oock aengaende De andere die aen De ſteelkens ar hpi die oock ghebeplt ende abefpleten oft ghehertelt zjn / veel grooter ende (marter / oft donckerer groen dan die bande Tamme Valerigene oft Speer-crupdt. Haeren ſteel is oock qladt / kael ende gheknoopt/ende ſchiet hoogher op dan anderhabven Hoet, De bloemen zijn oock diergheljck / vooitkomende met verſcheyden kranskens alsde Loorgaende / eude bleech- purpur gan berwe. De Wortelen zijn dun / ende als met beefehepden hayrs ghewiſe dracphens velelachtigh/ niet gantſch fonder vcuchi, Spie Gpateriaenc. 1 en 3 ape Me gheveplt ; ende de andere zijn in deelen oft pelinghen Det ſteelnen ís cen (panne lang: De bloemen ín kranskens voort / pan ghedacnte als die van de vooꝛgaende ſoorten / Van Gerweuptden licht purpuren wat witachtigt: De Wortelen zijn Dun / krom ende Aim, Bruppende/ende met dunne vele haprg-gewijd verderlt / heel luttel reuichs hebbende. q Plaafe: r. De Tamme Baleriaene wordt inde ho⸗ ptichlandt ghefaept ende one Berhouden: dan / ſoo men ſepdt / ſy Waft in het eylandt Candien van felfg int wildt / ende infgelijdks oock in hef * vaan vg ben Valeviaene Waffen op be ſtroomen / oft loopende wate ten/ Senn vere dd ef Water in is? dan de grootte Ban dele waſt leer weeldighlick / als ſy in de ho⸗ Ben gebꝛoght ende geplant wordt: De andere / Datisdert= ema) dif am — wel aerden / dan alleen inſt wildt / daer ſy ET eenen _& Tijd. Defsorten van Valeriaene / foo wel De Wilde alg de Tamme / bleepen i omerſche maenden/ alg Bꝛaetkmaendt ende Bopmaendt. e cruyden Worden over al in t int Sriecks Phu sé + De Nederd ft oock Sint Joris zians in't Franft teken is ſy bekent met den naem Valeriana he i fauua oft oock Valeriana is Paracelfug heetfe Ter Batfe aber bed ant a eZ t tij Nardus ‚ Sp Plinius — inf pe Coo frhúnt bit Crupdt_imet Be befeherk- ioſcorides ban de Phu gheeft / tegfenftaende Dat fn — Cruydt·Boeck Remberti Dodonæi. Se Ecerne Wilde VYalexiaene oft NMerz alexuſte Valexiaene⸗. * tenbeel teeerer ende llapper zijn dai dien — pe bloemen van deſe Tanime Dales * flapper ende teerer welende dan de Parciffen/ sock waerfehinelijk Blepner ziju Den De rr In dier beegien verandert zijnde DE plaetfe ban Siolcorides / (al pig benomen Worden. het achterdentken dat Defe onfe Tamme Waleriaene de Phu van Diolt orides niet en lou⸗ de welſen. i Valeri 8 ‚2, Dr andere foopte van Valerigene wordt Valeriana fil — t Latijn — /dat is Wilde Valerigene; in't Hooghduytſeh eef Ratzenwurtz / Augen⸗ Wendwurtz ende Oenmarck. * — — pleegh ghemeynlijelt Alderkleynſte Vaiera ene te hecten / int Latin Valeriana minima; € Aerd. Bet opzerjt Phu welck „ foo Wp betoont hebben/t felye ig datmen Groote Valerigene noemt) ig Berwarmende ban aerd/ als Diofrorides betunght / doch niet feer gheweldig hlijck; ende sock niet ale De Wortel noch gerfch ende vocht ís/ maer als [p droogh ende Doy ghe worden ig want dat fp noch verſch Wetende heel lůttel hittes heeft / dat is lichtelijck te denmercken ; maer dat fp drꝛooghachtigh oft do wordende / Wariner Ban aerd is / dat betoont niet alleen Den (maeckt / maer oock den teuck : die alsdan Beel gheweldigher in Dele wortel is / dan Yp Wag tet Wijlen die noch verſch ende bol waterachtigh⸗ heydt was. ' : EEN q Kracht etide Werckinghe. t, Diolt orides ſchrijft dat de wortel van Phu oft Groote Valtriaene Droog zijnde / het water doet vjfen ende gemachelgeh piffer;ve maendt⸗ ſtonden verweckt; De pijne in de lide oft pleuris verſoet; “ ende (Dat noth meer 18) bp De Antidota ende Theriaclen vermenght wordt / diemen teghen verchift / peſten / ende diergheincke beſmcettende fiechten bereydt. 2, we Wilde Paleriagene is / nac het ſegghen van de ghebreken/ ghequetſte berkromgen ende verſtuyckte fond wel mwendtgije alg uptwendighe leden te gheneſen: daer⸗ zi dm gheeftmenfe de ghene die Ban hooghe gyevallen ende gheborften zijne se Sed Debladeren Ban dele Wilde Paleriaene / als oock van de Tamme / zn ſeer nut am de rar ande ende pupften Banden mendt ende Yan het tandt-bleefch j nieuwe Erupdt-hefrhrijvers/ ſeer nut omde ghjefcheurde/ ⸗/⸗/ te ghenefen/alfmen die in Water liedt / ende met dat Water Ben mondt ſpoelt of gor gelt. An Sommighe willen ooch verſekeren dat de wortelen Han Be Waleriacne/ drꝛoogh ghenomen ende kleyn gheſtampt ‘ft goten/ ende de fwacrte ban cen Bievendeel loots miet Wijn te drincken ghegheben / den buyck weeck maetz Ken/ ende den menſche niet alleen tot kamerganck / maer oock tot ſpouwen oft bꝛaerken berweehen : daerom hour den Life voor ſeer goet om den bupek ende de mage van alle onſunverhedeñ te ontlaften ende reyn 5. De alderlilepnfte Daleriacne Cchrjnt de voorgaende ban krachten wel ghelijck te weten; maerdatenisnoh niet Wel ondervonden oft verſocht. € Verkiefinghe; De Tamme Baleriaene Wordt ee 5 q 0 ighſte uden / als met Ben Phu Lan Dio rides meeft Deen lb dine shape Daer Ban (als oock van de Wilde ghelruycken wil/fal- « menfe nenten als ſy gheworden zijn + Want notz verlch wefende zijn ly anfiercher om te Werchen, … “OBIIVOEGHSEL, Gr — Eert} 1934 Hone ; ban De ghebeftlde Dicke wortel van de felve / EN en venck MS / met cen wepnigh ze Shemenghe :’r welck te fekezer teechen ie, batbir Goetuas ne EDE — Het derde Decl. is van be ouders, erde Date Dien naem Heeft gekregen! fcpot hp / om den quaden reutk / foo Dectte ſegghen als.Phy: Eenigtge willenfe daerom Nardina heeten: welken nem Omgbekeertsúnde/ de Tcr- dina van Paratelſus war ghelückt.· Gheflachten van Wilde Valeriaene uyt Cluſius, Lobel ende an- dere. De Shemepne Groote Daleriagne is ghenoegh beſthreven: Dan de Wilde Daleriaene / ſeydt Lobel / groept veel op bocheigde plactfen ban Cigbelandt ende Hormandtjen ; twe is de T arne Dalectaene fer aycliek : iae dat meer ie / De wortel ende Haeren (cz ten reuck gheeft te kcamen dat fp Valeriaene is: Ve bladers sijn coz nen boet oft anùerbalpe palmelangh/ dieper ghektloven / ende klepyi ghekertelt / ghelück die van Den Aton Warer-Eppe oft Repnerte, met — vbykants Die Ban Boelkens crupot meken ghelück. vat irene Tite —— waſt oock veel op· bochte plaet ſen ende ín bosbeecks kens ben De lander Noo dtwaerts gheleghen/ ende beeft gantfcielijck De ghedaente van Groote Daleriaene / hoe wel Zatſe beelKiepnerio/ ende beneden cen Deel bladers hebbende / die ban de WilaeWioletten venigbfing gbelick. In de midden van de fteelen sn De bladers kleyner ende ghekloven/ Die ban de Dude Daleriacne ahelijcker:De blaemkens zjn ala van Wilde Baleriaene oft Beegh-Jardus. De wiprel fe langher /gheknoopr ende krups de / heer (elden bermeerdrrende. —— — ep — ee Ee dat Dodorcus Defe Bilepne Wilde Valeriaene den nacm Dan Alderkleyuſtt Dalertaene gheeft / nochtaus befchrjft Loz bel andere noch klepner méde-foorten Ban’t felbe ghewas te wete u De twee De: 1. Alderkleynfte EE — Tathn Phu minimum, is beel klepner Dan eenighe Gan de boor gaen⸗ De — dra kroonkeus met lfverwighe oft bleeck peer⸗ ſche bloemen. bladers zjn Godber! als die ban De klepne Daleriaere/ nauws foo groet ale Die bart den Beldt · Cppres. “T erupòt is cen palme hoogt, Be kwartel ie wit7 (eer hlepn/ ende cao methaer ouderſte veſrunghen bijkants die Ban den Noardus ghe⸗ Ei kele van reuck als be hlepne Daleriaene. Deſe plante grocpt. omtjats op berghen / tuſſthen veTejeuren ban de ffeenen/famtydts -; Bo pock in't Alan ome mo eide-kroppen zjn welvan onselders befchrehens matter k Ben/ om Datfe Lotel-Phu minimùm ——— ts Tweede Alderkleynfte Valeriaene, erg. 2. V belven ban gantfch landt, Deb ide wortelen zijn die banùe boorgaende Ald fte Baleriaene gheljch: maer Be bla: … ders zijn min ahefneden 8 X Deſe twee ſoorten morben batt ſommighe Valeriana campeſtris oft aruenſis gheheeten; maer meeft Valeriana minimá. * 7 Valeriaene van Indien, tu’t Latijn Valeriana Indica, ig Bier té lande boertchekamen ban ſaedt dat upt Italien ghefonden was / ſeydt Chiluis. Defe ie in't eerſte upt — — de Beldt · kroppen miet onghelyck upt t midden ban De bladeren komt eenen ftcel boort/ eenen boet hoegh/oft haogher / hol / teer. ende mals / kantigh / gheh noont / geu elcken knoop met bladeren bewaffen / twee Dupmz Breedden langh / half ſoo breedt / dickachtigh / fomtijdts ek oft gbebouwen / ende aen De fhden wat ghefneden / meeftendeel fimers oft fonder ſmaeck: elck ſyd · ſteeſlken diaeght op fn tfop veel bp een ghehoopte bloemkens / en, {aen haer upterfte Bpen gaende / eñ in vijf nippelingen pit; ban De welcke De twee bobenfte korter zijn ende bzeeder de onderfte af haughen als lipkens: Het middelfte is lan Dan , andere: allegader ljfverwigh / it/ er deſe knoopkens oft hoopkens ban bloemen worden Baer nae langber ende breeder / ende berthoönen 8, 6 dickachtigh v actachtigt faedt : De wortel is klepn/Wwit/Die _—_ EiuGug heeft dí was hef n ſoo Dat terſt upt⸗ it ———— Da f ee Woept ih IDepoft Braechs — ent — des t Li é 7 nochtans bloept fp tot in’t deghinſel van ben 2 Taerhjelehe oft Someifche Val riaene, in't Latin Valeriana an⸗ „nua fiut zftiua k rgght upt haet ver ſxreyde bla 3 gheheeten / y Deten groen /aen de kanten “bepbefijben bewa u kleyner dan de andert oock ghefneden/Die ban de De Dalerfarneghelijck: op Detd kamen bergader: Hi bloemken ban de we in oft Dip Diepe kecben gliefneden zón dan twe de wartel komen bläbeefntoart | — Vepl ol ls· cruydt bladeren feer nae of itter ban bp komende / doch klepner ende teecer oft malſſet / b maeck : op’t lop Ban Denfteel walen Be blaemen bjnae krans-gbewts/ kiepn/ toit; Baer nae bolgbt ilepnfacdt / Dat ban De andere DDilbe (ooyte van Daleriaens ghelek: De worst is krups penbef witachtigh, 1 nde / ende met cenighe t famentrechins moeten Gier vermaent wor⸗ {sce rel bere ter aerden * bere blat , —— tnde Diep …deriaen er En “Ke vonde / ackte 1 acten 8 ä te Dan en met ben anneer fiaenbe MjadeLen “ale xX Wil- ppen bande ſteelenende fpd-fleelen nde ME ens abe isde mie — riaene / bleerkrood van derwe _deven/ bie * Het elfite Boeck: 565 She bitter; met haprs ghewijſe beſelin et. ⸗ — We — aen Bp Horse innn za dvecde Wilde Bergh-Valeriacne oft Steen -Valeria it ⸗ Tijn Valeriana filueftris alpina fecunda, fiùe — it rd „Worrel —5 Dap bladeren Die van DE Bergh -Madehédeh bjnae ghelück: up 'e minden ban de welske fpìupt eenen ftcel van eenen boet langi) / teers met lutrel Bladeren beiwaffen / teghen over mat kauderen ſtaende falter Ban De voorgaende Ehde Klepnet : hef Oppetffe ban Den fEeel wordt im ettelücke ſyd tacken berdeplt1 bie ditte bloemkeus Draggen/ats Die bande antere Wilde Baler iae⸗ in t laetſte van Dr Braeckmaendt/ Vregher/ oft laeter … Wilde Bergh=Valeriacne van Sayoyéen is biel beter viechende dan Be ghemepnë Groote Dalerimenes ende De Bloemen hebben den teuck ban Den Citrgen-appel. ; ’ 8 … Gheflächten van Valerianellen „bie Fabius Column a beſchrüft / hedb net de voobeſcheebene groote ghelickenig. Ben nacm Valerianella (fepdt hp) wordrin Sratien ghegheen alle De crupden Bie Den. Marbus ín Den reich Van haer wortelen ghetjcken/ ende moghen alle in bet gheflacht han Phy oft Nardusfilneftris hegrenen Worden; ende fiulck® sn De gheue Die Lohel Phu minimurn beet en⸗ de de ghene Die Dodon us eiders Beldt-kroppen udemit / ende aus Der Ber maes befthrijft; want vooroaet alte de Dalerianciien ghe⸗ Weken Delar-falact te mefen ! eer (p ſteelen keögben. Een ſooꝛte noemt bp Valerianella cornucopioïdes. Waer tar? felis geelachtian, tiecht nier gualek: De bladeren sin kort glans wet oft dꝛumael ghefuippelt) aller Dan onder aËkiepner tube klepnet watdrnde: bert frecl beeft ech Ltor met twee ſd ſteclen/ toten sensi A aile met eli — — F groeven ghehoart; 2 nde op haer tfop ettelócke Hupskens oft otkene/bötien Gietatr dan onder) met finale klepne bladerhens Bewaſſen: ta De twelcke k Hoor tk {met een bladerach⸗ „tigbe hofe! berbulf met heel kiepne bloemkens{ ghêlijckmen den a SD —— oft wat witachtigh. Was n ende oock eenen naec Haecht aen nein E KN — ooztt noemt hp Valerianclla —— Sioe Scabioſæ ſellato, met (mailer hiaderen Die acu Den ſteel waſ⸗ Ten/fommigte in vieren / fommígbe in bfven gbedentt: aen fect is nen halben boet hoogh / dra —— —— ‚Boten Van oberbloedighept fc Nardus upt den blaut-peer: nen voet vluchten zi flets hin 8 wat holsende knor ſelacht igh als De Drabi ènde ghenabelt oft ghektoben als Gerfte/ maer Dieper bte — fleet heele ſyd· ſteelen. Sp heet oock Valerian la fructu * Men ghebrupekefe boor moeg-ccipù ——— 3, De Derde forte noemt bp Valerianclla vmbilieatd ena jzui ‚Shudo ſewine be bloemen sijn Groter / maèr De bloen® kranten Klepnet: De vautht is giadt / dzyk antigh / ahenabelt/ nict tupgb: be boorgaende in alles gheihci / totdatfe blaeyt, — Berzh Nardas van Zabel} oft Nardus montanà, is feet kleyn / De Lilcyne Baleriacne ban bladersg ende Bloemert ghe ijen de wei⸗ ke pad), mende ghek{oven ghelyck Die ban de Racherre „Aude Groote Daliiaene, Ouder De wortel zijn twee fangttmor ighe liſter s ghelck Die ban Kullekens-ccupdt ; waer upt De ſteeieu ſpunten ander haloe palme boogy.Diofrozines fegit Berat- Jacdus goet ig tat de felbe biughen Daer de Jardur Celtica toe tent; Galenus — * je inghen Daer uyt h el der met oat peblaberri bie acher ene / maer. sop” le toel als detmorrelen/ Die ban erhick De Wie Da ls Celtiéá aft Nardüs Alpina Hau € lufus teftliëbin io b ban jeder Heg fb ae — hecuw:Daernae volgen de bia⸗ tucht worden als ſy beghinnen en Geker Dan veucks sijn dan als br 106 5 de an no! ycks De pd Dat fp dan lie gheknaopt/ een panne oft min hoogh / vaft gbenoegl / upt lekenknoop twee klepye bladerkens gebende:op’t fop ban den fiect komen klepne fijd-fieelkkens / ther ree oft Dip bloemkens/ bleeck Dart bere : Daer nas bolght ſaedt / dat van de Steen: Daleriaene ghelick / doch wat klepner. °C Beeie gewas is fpecerijachtigb/ende beeft bijnae Den veuck bande wortelen bantditde Dateriacne, Defe Nardus LCeltica wordt dickmaelg Berbalfcht ken dat Clufme boor à es oonders ban die Landen u dl mg penoenh ordes oes beaam zp boe Meene ha Beels are ban Bien: op Hat ban e utigh g / es Winters ende. ‚ ‘ n r r Het is ſonder el en foort Edd en „Ende faci ent. —— „Deels iutw cruppt ſeer ende wijdt. „er aerd „Dan dierghelutke Dalerigene beemaent Andzeae Ceſalpimte ouder het Moſch waffende : De freetkens zijn bed ter aechen “gok: Die lertana annua llueinfule noemt. El — ende dun /met bele bladerkens als ſchelferkens dewa ſen / ‚Wilde Bergh-Valeriaenc met breede bladeren „bart Clus Va- fo wat grauw befelingbskens upefprepdende : De blader deriana filneftrisalpiha larifolia vaſt in Stiermarck ‘en zjn. onder {mal boben alleni 5 bꝛ Wordende / dick me ek De eben bart lan fl beef — re ———— — nac. geelachtigh eprid en ban cen 4 wordende / bitter an fmaeck : t Ü groen /in Be ronde bewaffen met langwerpige bladeren / Dd 0 i ot ber ESE, Den ft met een — Hirculus oft Tragos ban Dies hk z AE hie: ban’t welck onder be Vzemde crupden: ghehandelt fat orden. Phyteuma van Monrtpelliers is ſoo g nae fijn doorboort faedtjende ig van ghedaente de Klepnfte valeriaeut ghelück: m De bladers ban beneden zjn als Die ban de Wouwe Darmen mede betwets ende dD'opperfte zin — ende van grootte van de A Daleriaene: De bisem kens zjn vedelijck Deel / witachtigh/ ende möfchachtiohg — den Oidtboom ghelück TC ſedt is Kleyn ende to n peerle; maerdaet’t cen weynigh plat s / heeft bet in —— Han een gaetken/overbloedigglgck beloten in hunslens die bande Koomſche Kakerte ghelijck / waſſende aen kruppende ſteelkens / van een palmeoft andertaif lang. De wor tel ís kiept / als Die van Alderklepnſte Baleriaene. Sommighe —— gocſtouren bat Ppteuma bequaem is dm iemandt tot i te ber Phyteuma van van Marthe zin de blauwe Klockekens. Phyteuma van Dodonzu$ ig Ben Ule pnen Grant ofcAntrrhinbm, Phyteuma van Diofcotides, nae De mepninghe ban ſonimighe / is de —— in t langh beſchreven. Aerd; Kracht ende Werckinghe. Be wortelvan ®Valeriacne is warm in Den eerfken / ende Drogt in't lactffe ban Den tweeden gracd. De — /maercut dun verteert / ende verwetkt / oft rreckt nae haer. De bladeren: ende be wortelen ir berft Gn Sheene, berfoeten Den boen a ——— alle pupften ende — —— fn ghefoden zn gheneeſt de fpenenen ende andere zeven. — — bier boorthdte verbaiſcht te werden met de bart Dtekende Palmt gheſtooten ende op: daer onder te ——— die noch⸗ tang se bard zón / ende quaet om breken/ fondet —— feet ſoe⸗ ten reuck; foo Dat (p upt deſe goet Ponderkerinen Ales Salenue ſchryft / ſoo is Groote Valeriacrie den Nardus ban ng ghelyck / maer tot beele faccken min krachtigh: dan alleen de fe beat beguaemer om Water te marcken Dan den ws ban Sp⸗ zien oft ban Indien Pen maghſe in ſtede van Nardus feex tet 5 „Daleriaene wordt dock ghemenght bj de medichnen ater nen bee Data ie ghedrontken / hes neeſt de Fe'rdatmeneen pluymken ín fap ban Valeriaeuen rat macht / — ineenighewonde die met eenen pijl gheſchoten is / oft een fweert ghehouwen is / ende Dan het uptg ft crupdt Daer — men ſal het fer / indi — daer in gljebleven is / doen tiptkomet/ ende De wotide ghen: ‘gmorgbens ende’ gabonts gedroncken / is goedt e ghebreken ; brenght de wormen om / ende daer in — gheuteſt de ko: einer wen De basft > — Groote Valeri ee tar nr beant jee: zianellen, ende de ghene Die als Sodoneus hier naemaels inten bijfonder daerom Nek Jm oeh —— fp ban veele in keers * —— opbouden/ Sen wn daet ſp ved, v/oft merboechen daer op gheltpr. Ber — Defoort mer leng oe ende ant 3 — 3 — maenden / ofnie evene $ —— ar ige en deed sg beteren vetes; — Be —— maenden Cruyde-Bòeck Remberti Dodonæi. HET XXVI CAPITEL: Van de Roode Valeriaene: Gheflacht. D & oodewaleriaene en Geeft met de opzechte foosten van valeriaene geene gheineynſchan Lan gedaente nochtans komt ſy daer mede/ aengaende den naem/Wat ger een. Dan defe Fullen wy nu twee aheflachten gaen beſchrij ven; het een met roode⸗ het ander met akad tighe bleeinen, Eoode Gjáteriaënes. RJ, 3hedaentesr4 Éoòde — beeft ſteelen oni⸗ de twee ſpannen hoo etende / oft ooch er r/ xond/ —— — is — — nne ro js faedt volght/ ban —— —— Wat hayr⸗ — — letſe 1. Beyde dele e crupden — me in’t wilt / ban alleen ín be — — ig noch vremder dan eerſte / ende ſelden⸗ Tiat Defe fe foogten ban trupden Gloegen in de Bd- alle de Crupdt beſchrijvers et 3 Meeſt 0 ———— enten. pet eerfte bam Defe twee, Den Valeriana. rubra oft Goode Waleriaene ghegheben Am em bat het Van kranffen ende bloemen de opzerhte ne Het derde Deel. Een cruwdt, de Koode Valeriaene ghecijck , T: — Gay ſommighe⸗. riaene eenighſins ghelijck: welcken naem Wp dat liever fullen laeten Houden / dan dat ſelpe eenen onepghenen naem —— te gheven· Dommighe willen ver⸗ fekeren dât het cen * is van het Behen van de nieuwe beides ghevende dat den naem Ban Behen en / omdat felpe [oo Ban het ander 5 Een —— ehen leer veel — Behen der Araben; — — nu beſchrz hven / Daer ghedaente mede : etn ten van Det Eee: wiens beſchꝛijvinghe dat foo Wel niet ober cen en —— — Er Een be : Want — ren Ban dele ſoorte zijn ſeer Beel kleyner dan die van Beete/ende bovendien foo Wordt haer ſaedt (elden — men vijp/ende het en is gheenlins rood Lan verwe / als het foude moeten zijn / foo Dit Get opꝛecht Limonium waere, 2. De tweede loopte van gente het is van Matthio⸗ lus den Crupdt-belt — opꝛecht Limonium gelei ghewe * dit ſelve — * hebben doen afteechenen ende lnjden nae een droogh cruydt png ban Padoua ober ——— van den wijtvermaerden ende leer geleerden ende Wel ervaren — —— — Beer Jacobus Antonius Coꝛ⸗ ———— od ag Ende Boor waer bei van met ve befchrijbinge em oper eet komt ; im⸗ ————— de voe ſoorte / die Wp Goode noemen : eer Baer bladeren ghelijcken de er dan die Lande aj ade B: — en Wordt met als die ban be dunner ende klepner/ ende met ee: gr jk ‚Dui e onfe te pan — gore lek 5 — die moghen es —— — erik 4 houden. “Wortelen / verkoelende oft ‘Het elfite Boeck. 569 q Aerd, Kracht ende Werckinghe. Wy en hebben gheen feeen in defe crupben berfocht / oft ban temandt bez ſchꝛeven ghevonden: Dan Cp lepinen miptegabens haere oudt Gan aerd te weſen. Bl IV O:EG.H8 E/L, L Obel einde meer andere Erupdt-befchrijvers noemen deſt Roos De Daleriaene Rood Behen van de Nederlanders; iu't Tatyn Ocymaftrum Valerianchon, erde Valeriana rubra Dodonzi , tude Valeriana rubeagft Behen rubrum van de Hederlauders: Saponava altera ende Struchion Vlyffis Aldrouandi ; oock Condurdum ban Plinius, De wortel van Dit ghewas ig tamelijcken ſpecer hachtigh ban reuck ende ſmaeck. Al is t faccke Dat dit crupdt ſoo ſeer veel ban De andere Baltriaenen berfchilt in bladeren eude ander ghe⸗ daente / nochtans foo is het ban ſaedt ghelijck. Eenighe beuden’t voor ecn mede · ſoorte ban beent ded. andere noch berder gaende / boor een Perfoliata oft Deurwas Gheflachten van Rood bebe zijn meeft onder de Jenttttkens beſchreven; ende en gheltke de teghenwoordighe Valeriaene niet feer : dan de volgende ſoorte komter wat beter „mede ober een. ‘Theriacatia vah Iralien oft Srruchio falfb , in’t Katijn Pfcudo- Strut hium, ig eet foorte ban Rood Been oft Roode Valeriaene 8 ghelijck de andere opzechte ſoorten ban Vaieriane oock Teria⸗ el crundt heeten :) immers fp beeft Veele dunne ſtengelen / met langhe — bollijfbige bladeren / ende een vergaderingh Lan peer⸗ ſche bloemen; een witte langhe wortel / eenen vingher dick / fcherp van ſmaeck alg eenen Vadis; ende die is heet ende dzoogh in dert Berden graed / doorſnidt / maeckt dun / ondoet / ſcheyt / verteert ende opent; wederſtaet de Peſt /t eb beten a rd beten ende ſteken / opghelepöt/ende ingheromen met C actobengdictus- Water! oft water ban dit heel crupdt ——a Oeymoïdes Matthioli woidt van ſommighe sock fe forten gherekent. Van't welck Camerarius een ſoort beeft m Bobbele bloemen ; ende een met bn deed oft beefttenchtighe ſtrupcken / bladeeen als Mprtus /blinckendejende roode Bloemen; ende een berde ſoorte met blijroode bloemen: De cene Ocis melde be weken ; De ander Ocimoïdes frutico ſam flore ru- Aaii — Balerianen tu ed en: Limopium van ——— is tfelbe dat D aium van fommi rsr dan bp — ee end Wies; Daer ken ban Blanken — gaf met Lende Eene —— —— lium ghevonden heeft / — — poet oft twee vr bier tedje: …_ wordende. Bet ie merckelij plet ern ad Limo- nium Dat Wp nu upt Lobel gaert beſchr Gheflachten vai_Limonium uyt — * Groot Limonium., alſoo beesten; aloft gp fepdt Beemdt-etupbt/ is ban Plinius Den Hoor Wilde Bempt Paper. Dy h s Die ed De Beete meelt gbeldek endet er fact — laugh⸗ akar ende ros upt ben peerfchen. De bloemen zijn purpur Ipt Ben blauwen. De Dunne ſteelen ende Wortels zjn ros als ban —58 te Patich / wien Dat gheheel ghelck fiet. Dan Eden Pfamentrechende Gek et en ———— ien val belt bet pa ban Dat felve Roon te noemen;) —— acn de Zee omtrent — 5 hese oock aen de is Prater hd z. Kleyn L ras: * -bladers ix bet tick) matt groepend: en idd — ban aren brei brdaghte: chteven/ is —— neghen / thien oft meer bladeren 2 en opt kond sijnde / Geel hardende $ p B Te Gaer-en- „Bock, kers — ——— datmen EES veruomen t Limõnium — ———— goth Weten in Beate Malaga /hier te lande ris Clutius — ben wytve Pieter Paauw den ghemeynen bof v bies bees aldaer De heele Bogft: e. Ber ham (en tet aber cen d us bp Jaffa in Foo 570 Cruyde-Boeck Rembert Dodonzi. De bloernen ende fprupten van Get Limonium daer — Limonium Ranvvolfij: ban bermacttt (ende fuickg als in Spaegnien waft ) d dꝛooghende krachtsende de bladeren worden in — bp her warmoes ghedaen ende gegeten. HET XKVIL-GAPITEL Vande Grieckfche Valeriaene. 3 Ghedaente, D E Valeriana Grecá;oft Gꝛieckſthe Baleriaene/! omtrent dip oft bier rechte holle ijdele / dunue eg z Keng boort/omtrent anderhalben ‘boet hoogh opfchieten= De/ rondom bewafjen ende bekleedt met feer veele langh⸗ woꝛpighe verſpreyde bladeren / die Ban veelen aen cen Bergadert zijn/ om een middel-zenue oft ribbe Waffende / bijnae de ghedaente Han de Vitfen-bladeren bebhende/ nochtang groener van verwe dan die: Van de welcke eltk een bijfonder kleyn is/ breedachtigh / ——— van boren ſpits/ met eenen rugl die een weynighsken uptftact: De Bloemen en komen gheenfing met Hranskens boot 7 noch oock tufféhen de (ciygoten oft oorſpronck Han de bla⸗ Derert / dan ſtaen alleen op de tfoppen Van de freelkeng Saieckſctze Sateriaene): tiet en twijffelt oft het is het ſelfde ghewa ——— beele bla⸗ Deren voort / een palme — fatigber / twee dupmhreedden met beele Diepe — — Aa ae zenutwe Door! 1 Î Ban fmaeck / En — De ronde Dez waer tuffchen fprupten etteljtke ſtee⸗ ten ger hoogh/ oft hooger! tamelhckert ffbf/ ende rouwachtigh/ende binar ghebleughelt ais die ban Spina Sölfticialis oft — met tuffehen-fedigheden bp beurten oft ober ander bewaffen edere Dee diwm⸗ breedden lan ſgh gock rupgh ende rauw: die fleeten epn⸗ EE EA ee het cl eben be edes beed t ens: upt el an e ſpruypten dzp / bier oft oock wel bf t daemon holle bloemkens / ghemaeckt ban een belachtigt bl elckskens/ aen de tanden gheboort oft gheboordt / lichtblauw /maer niet haeſt ver⸗ npe dd od 7 gemkens ghemaec — bant * —_ iN NE enghsken oe ZN AN F miet een brupne fchoz fe bederkt, Diergheldekt ghewas heeft Gutielz = mu eelius bp Cats salie fen geospen / tbe Dier te fande ‚FORE Limo onium Cordon nú natene: —— — — — — Pere ——— Keng oft Er bande en heeft fp leer van bupten — se — richte Daleraene bloet ef al den Naem. noemé bit — — dat —* Grieck: it ofemaat sati Vale ane neren Pd re Be —— heeft het met be ie opseee Dalerane B En he: Dit crundt en is Dg; nergbend Het derde Deel. nerghens toe nut oft beguaêm ; uptghefondert alleen dat het de randen oft bedden Hau de Goden Der Crupdt-bemin= ners pleegh te vertieren met Cijne lieffelijcke bloemen; BIIJVOEGHSEL, Obel noemt bit ghewas in't Latijn Valeriana peregrina Bela4- — “Saa & Herbariorum — — — leriaene; ende voorwaer ſy en is echte mede · ſoorte van Ba⸗ leriaeue / als Dodoneus oock ghenoegh bethoont heeft. De blade⸗ ren fouden eenighe ghelijckeniffe. met De ſoorten bart Daleriaent konnen hebben; maer ijeken beter die banden Aſtragalus oft ®Ditfe: want fp waſſen Lp een om het midden van een ribbeken / op bepde ſoden ghelick plupmagien oft vederen ſtaende: De Bloemert jn lichtblauw, Beel bp een/ in't middert berciert met uptftekende ete goudt · geele D, ens: ſomtüdts sijnfe heel wit. Jae teen iaer fal de felfde plante litht· blauwe/t andere Witte bloemen ghe⸗ ben. Dies ahelijeke fal ghebeuren van't ſaedt. Dit is klepn ende ſwart / — —— langhwoꝛrpi wkens; ban ghedaente de andere Baleriaen ſaden wat gelijck, - 8 = Ghebruyck. Bit erupbt wordt ghebrupckt om de kamers te bez ſtropen / iuplkens ende hoepkens te maeckeri. Snlanghs zInder nochtans ſommighe gheweeſt Die voor ſeker houden / dat het ſaedt nut is total’t ghene daer de Valeriaeuen toe ghebrupckt worden. Dan dat is wat moepelijck te onderſoecken. HET XXVIII CAPITE k Ván Mee ende Mee-krappen. M epahentlijck * io gheen v eyghentlijck te ſegghen / ſoo en zijnder gheen ver⸗ O fchepden gheftachten Han Rubia oft Mee: dan alg: men alle De trupder/ Die daer eenighe ghelijtkeniſſe van bladeren mede Gebben / voor foorte Han Mee foude willen rekenen / foo ſoudemen Daer feer veel verſcheyden af Binden. zals zijn de Apatirie oft Kleef scupdt/ Mollugo, Gallium, Afperula,Cruciata, ende ande⸗ ves de welcke alte van bladeren dele Mee —— / enz De daerom wilde niede⸗ ſ van de felte ſchijnen te n. Maer die lullen wpelek bijfonder in haer eyghen Capitelen befehzijven /, ende im dit teghenwoorbighlyjek alleen Bau de Mee oft Rubia ſpꝛelien. Wee oft Botter: Ld Het elfite Boeck. 571 8 Ghedaente, De Gubia oft Mee komt boort met vier⸗ kantige ranckskens oft fteellkens/ die vouw int acntaften 30n/ gheknoopt / ende in kiekens verdeylt / bicher ende ooter Dandie ban het Kleef-crupdt : de bladeren zint gal, langhworpigh / oock rouw oft hard in’t aentaften ; upt eeh kreken meeftendeel v ijf tfcffens ſpruptende/ als ten frraelende ſterre in De vonde om de fteelen ftaende. De bloemen/bie Op ’t fop van De tackckens ſtaen zijn kleyn / van verwe bieech-geel. Det facdt is vond / klepn / eerft groen / daer nae toodachtigh / ende ten lactften ſwart De wortelen zijn ſeer langh/ met een Dunne zenue oft peze íw’t midden doorreghen / van bupren met een gijchifvicde ſchorſſe oft ſchelle bedeckt; ve welcke foo rood ban Lerwe is / datmenfe over alpleegh te ahebrupeken / om daer mede de Wolle ende allerhande lafzen rood te verwen. € Plactfe. Mee wordt ghefaept op veele plactfen Lan ‘ Stelien/ Dpacgnien ende Dzanchrijch/ ende infghelijckg dock op Beele gheweften ban defe Peberupt{che landen ; ende oock in Diefingerlandt; maer altijdts op betten ends vꝛuchtbaeren gronde. Dioſcorides (chr ift datter een ſoor⸗ te gan Mee ban ſelfs pleegh Loopt te kome ; ende datter een ander ſoorte in Dzanchrtijcht omtrent Theben / ende in Gtalten omtrent Gabennen/ ende infghelychs oock in Carien tuſſt hen de Olüfboomẽ gelaeyt pleegh te worden. Paleriug Cordus fchzijft oock datter cen ſoorte Lan Mee in Hooghdurtſchlandt / niet Herre Ban Spier / in’t wildt bp de hegghen ende haghen pleegh te gracpen : de Welcke Beel grooter ende gheljf vigher woztelen heeft dan deghene die gheſaeyt / ende met neerftighepdt oñderhou⸗ den Wordt ; maer anderfing in alles met de Tamme van gebdaente ende Wefen over cen komt. K Aparine van Plinius fal ban ons in't 33. Capitelban ditboeck beſchreven worden. Actd, Kracht ende Werckinghe. Cleef⸗· crupdt / nae de iceringhe kt Han de ouders! is dꝛoogh ende Warm ban naturen. Bet fap ban Cltef-ctupdt wordt de ſwaerte banen d Henn” agbme drs en dean © met wijn te drincken ghegheven tegen alle ſteken ende bez € Tijd Diteruddt wordt in de Somer allelins over⸗ ten ban ganghen fpinnen/frorpioerenende ander diergelijck quaet Mornign met lin ploemen ennt ae Ronannens Co ‚Niet. ABen nöemt Dit emipbe in ederbuptfeh nirpeete gebmas: twelcke ghedronchen Den oft — Wleef-trupbtiint jouptich ilebkraut in't Engellth eenen iepetal/ ftetpt allechanden bloedt ende blotttoop sende tmazt ’t Franfops, Keble oft zint ta: dijck in't cooomeltsoente Drincken ghegheben ; ende is wons Dern Deel —— — sd harpoen geste —— t Griecks Aparine A'zrapivn es Tſelpe ja Bleef - ig te⸗ — ijdts wel Lap aende L mitior dat is Kley⸗ Ghent pleuris ende andere pijnen in de ſode in't begtinfelbar nelife. fOenmoemt her óch in Cpiechs Phutanchropes Belk obedionchen Bad mde is (es begmaam om de biat EndidparO-; Alg ofmen fepde Wenſchen vriendt om Dat het aen de Bleederen foo vaſt houdt ende kleeft ; om Dieg= wille is t van ſommighe andere ootk:Philadelphos vu $oG- ghe aheweeft; van Pippocrates / {oo Gale: nus ver P Orfsnp ende Philetzrium , drrc- rdypuov. —— de — Omphalocat =&-,om e vꝛuch aedt eenen navel ghelij foo andere ſegghen⸗ Ampelocarpose A'uaermarro … Hens ende den naem Lappa ende Lappa minor ‚ bie bit crupi elchreven ende en wordt / ſoo is het te weten / bat Dat lelvẽ een ſoorte ban Lappago werfehert te O'parsrap= wielen: want/ nae [ijn fchpijven/ zijnder twer Coorten ban Ë appago: Be tenerouw ende ſchrapigh in’ aenta —— afeteeten; de ander the enbe mit rouw * isde Mollugo. % de Afperugo,ig anders niet ban Obe wasrten bas Blind (ipben ane het 18 } À 5 ‚1. EA: pie ban (jn — „Kum de oan k der Bandit dꝛsogheruydt gheneeft de wonden ende zee⸗ Hen dock ſeer Wel/ —S— — ver HET XxX. CAPITEL Van Mollugo. vel — . ERO, € —— 1 De Molugo gelÿckt het Cleef-crupdt Ban bladeren nde genoegh: ban fp en is gheenſins rouw oft ſchrapigh in’t aentaften/maer gladt ende ſacht. De bloemen zijn witachtigh : het laedt ig vond : de wore Yen zijn duwende ban geener weerden. DP Eruppt Der aerden / ende en vecht haer: ten zy Tp eenigh bijwaffende De Í q Phctíe. 1. Deghemepne Mollugs waft op dierge⸗ ticheplaetfen Daer het kleef-cruppe pleeafstegrospen. — zr Dioes —— aenghebzoght gheweeft van Hert derde Deel. Wloflugo. ND / 7 il ANS ves Marten Tuleimmân/een neerſtigh ende feer ervaren onder? foecher ende aenamercher der erupden Ban defe landen. € Tijdt. Dele cruyden bloepen met het Kleef-crupdt/ te weten in de Somerſthe maenden. nik € Naem. Beyde dele truyden zijn loorten Gan Lappago; bar Pliniug af bermaent; ende nae DE ſachtigheydt ende aladdighepdt —* — —— feer A d — du noemt Welfen / a! rupdt ſepde. ——— Dive Mee aen⸗ fien/ende Rubia ilueftris in't Latijn cmt Maer i waſt / en verf — ——— in / als atin Mollugo montana. RE er Aetd, Krachtende Werckinghe: Defe truyden wor⸗ ber onnut ghehouden / ende en zijn nerghens in ghe⸗ BIVOEGHSEL: ; De Mollugo Wit Walftroo gheheeten: weic⸗ tansnietepgbentlijck en behoort: want/ ge Ad ken fal / Daer is ecn ander rop oft Galliam met Witte blotmen/ die rom Den neem ban Wit Walftroo met recht boeren magt. ettwetde foorte noemt Lobel Mollùgo Bel „oft Mollugo foftana Dodonzì : D'ândere noemt bp Mollugo valgatior Her- _ bariorum, Galium album quorumdam … 150 als't upt ’tr opiechte foozte ban DO —— ‘Mollago met veele ledekens oft ryck / fepdt Cluttus / ende hee Veele A men van baeridekenis oft hniekens / ende eenfbeels ERE gets — fi asli -_Aerd, Kracht ende Werckinghé. Het water daer het Bliedthraut hen len De bermaaespent naar ooch twnebrute enen IT BEV 415 AR RRT BERENT, 9D —— Het elfite Boeck. 575 HET XXXI. CAPITEL Van Galium oft V Valftroo. Gheflacht. G Allium oft Walſtroo ie oock tweederhande: het eene ende gemepnfte heeft geele/het ander Witte bloemen. € Ghedaente. 1, Walſtros oft ghtimepn Gallium is Beel teerer ende hlepner dan Lleef-crupdt oft Mollugo ; ende iS gheenfins hardt oft rouw in't aentaften als Bleef-crupdt. De fteelkeng zijn teer / rond / eenen boet oft twee pannen hoogh. De bladerkeng zin Klepn/ ende Waffen rondom De fteelkeng met iaghen oft tuffchen-fpas tien / als ſtraelende ſterrenens gietacaht oft gheſchickt. De bloemkeng zijn kleyn / veel ende dicht bp een waſſen⸗ de op ’t fop Van de fteelkeng/geel blinchende Lan verwe / foet van reuck. De wortelen zijn Dunne velelinghen. gallium oft Spatftroo. “45 Betanber Walftraaoft water Walſtros heeft wit⸗ te/ iae bijnae ſneeuwitte bloemkeng / — is het van een tie) ban bladeren Het Ghemeptt Waiſtroo heek { Plâctfe. 1. Ghemepn Walſtros waft in lochtighe/ Wel ter ſounen ftaende berghekens / neffens de kanten van de velden ende bouwlanden / op Horden ende Dyuchtz — ft op poelathtighe oft broeck⸗ 4 aft op poe arptighe demen — si — ijdt. r, emeyn ium bideyt ‘ín de Hop⸗ maendt ende Oogſtmaendt. z, Water fn de Bꝛaeckmacndt. Ö g Naem. Dele crupden Heeten. int Griechs Gallion Ferany oft Galion Terror; bp fonimighe Galation rarr ende Galerion Taréptor ; Ende zijn foo inet Grierlis ghehee⸗ ten Dau het woordt ya gala ‚dat melck beteekent / ons bat fp bp het melch ghedaen — t felipe Doen (chephen/ en. p Walz —* — nae: * n — in eeten ; a tuit 5 int Dooghdunt tgetkraut ende goch Wales; wt Frantth Peùr Mugaersint Fraliaenírg Galios wt Engheilth Drapdes here; int Latijn heeft het ans Berg geenen naem Dan den Grieckfehé Gallion oft G3 576 1, De eerſte loorte heet Ghemepn Walfteoo oft Geel Walſtroo / in’t Latijn pii 4 Gallium. 2, De andere ſoorte heet Water Walſtroo oft Wit Wal⸗ firoo ; in’t Latijn Galltum paluftre, ern q_Aerd, Bet Ghemeyn Walſtroo / fchrijft Galenus / — Wat ſcherpachtigh oft heetachtigh ende verdr ooghende an actd, ¶ Kracht ende Werckinghe; De bloemen ban Shemeyn Walftros (betupaht Dioftorives) gheftooten ende op de Berbrandthepdt ghelept / trecken de hitte ende Den brandt upt/ende Geelen datter verbrandt ende ghequet ſt is: Daer- en-hoen ſtelnen ſy oock ende doen ophouden den bloet⸗ ganck oft bloedighen bloedt. Men menghtfe bp de ſalbe ende Ceratum ban Goofen / ende nren-taetfe (oo in de ſou⸗ ne ſtaen / tot datfe heel wit Wordt; ende dan firijcktmen daer mede alle de leden Die verarbeydt oft te (eer vermoeyt zijn ; ende ig cen goede falve om alle ſmerten te doen vergaen. De wortel/ leydt den (elven Dioſcorides / verweckt den nienſch tot onkuys heydt oft fuft om bijftapen, € Ander ghebruyek, Wailſtroo bp het meick ghedaen / doet dat fchepden; ende magt boor rintſel ffrechen / ont kaes te maecken/ alg voorſcydt is: „ 9 Verkiefinghe. Det Walftroo met geele bloemen ( Dat is het ghemepnfte) wordt alleen ghebrupckt ; maer het ander met Witte bloemen en heeft geen krachten/ inumerg Bie bekent zijn. BIEV OE G HS EL. VV Alſtroo waft beel in Warfch Nederlandt / ende Enge landt / ende gheeft Baer in den Mep leer veel geele bloeinnens kleyner dan die van kleef-crupot/op kantachige ende ranckachtige gheknoopte fleclkens/ bp De twee voeten langh / plat ter acrden ligghende. De woꝛtel is doudtachtigh / fafclachtigh/ ende aſch⸗ grauw. Dererfteloorte heet tot onderfchit ban de Witte Gallium luteum ; in't Spaenſch Coaja leche erna ; Dat ie / Melck rinnende erupdt, Betis de Dpurrie wat gheluck; maer De bladers zijn klepe ner / ende de bloemkens geel/ drupfs-gheis/gheldek die van den Olijf boom. : Walftroo metroode bloemen is gan Cluſuus Befehreben / ende n m Sprengetianum heeten. Dic trupdt ís heel teerer Dan ghemepn Walſtroo/ geren Wet hoogh oft hoogher / met fieelkeng Die in beele,fijd-tackskene over ben aides ren waffende berdeplt zijn: upt eick knoopken komen vier/vijf es fmalle grocne T eN en waſſen bf oft fes Bloemen/ vft meer / (ere lepriende teer/ elek ban ter roode fpitfe bi t/ it midden met ven guts geel Dertiert : Daer nae Dolght een oft twee groen / Daer nae ſwart⸗ /ooch rood Gallium rubro fore, oft Galliu we D e ende menighe igeren ober blijft. fs in t wildt ende bloept Daer ín den aetſte van beDogftmaendt. hewijs ſtaende bladeren ‚bar rood fap ban haer oheeft ; ghetwijfe fafelitugben bega det waft in Jeri ban fel maer het faedt worde rijp in't L …— Bergh Walftroo — vee hoon rood/ bf i bp noemt het Gallium montanumn —— dt — boeten hoogh. De bladeren zijn —— ct fimalle bladeren twaft k 5 sediakende. De worrer ein Praderen aft oock in, Apulien ate ——— nde, De wortel bertwer rood als Meek cap: D geren sin als Die van (achrbpeen) maen Klennes bloemen zón baupn peer (ch met geele dr aepkens. pi ge ⸗ — F Veer nt froo ommige berfeherenvat feeen etende war Det maten —— o wenteet feloe k: à Aerd ; Kracht ende —ä— Dit eeupbt jef in-alle laiben _ Gantengbelenet {oft inden neufebefteken fielpen nar Liet bat eet am fat (asten bar de laeme gbeftpe hens Obere bie me deerne Salep Deen mede DARK DE onhe heen ME ee trupöt in water / ende baepen daer De boeten goe fp Oeoende Eels Be Dafa Ende ” Kinderen ban act Bp noot ae bloemen ban’ felbe opde Cruyde-Boeck Remberti Dodonzí. HET WUMTE EAT ITE 6 Van Walmeefter oft Muguet. Gheflachten. 1 P dit Capitel fal ick twee ghellachten van Afperula oft Muguet beſchrijven: het gen ig welriec kende / ende Heeft eel witte bloemen; hetanderis fonder reuck / ende heeft blauwe bloemen: 3 : 5 € Ghedaente. 1. De Walmeerter/ oft Welriechende Alperula/ igde Mer enve Wleef-rrupdt oock ban gedaente ghelgek : dan is leegher dan Die / ende beter Van reuch/ iae Beel lteffelijck oft welvierkende. De ſteelen van dit crupdt zún koster / ende niet veel hoogher dan eenen voet: upt eltſt knoopken oft knieken van de freelen komen fes oft fe- Ben bladeren voort / in De ronde ghevoeght ale firaclende ftecren/ wat vouw oft ſchrapigh in't beelen / mact noche > tans gheenfing [oo rouw als die Ban het Kieef-crupdt. De bloemen zijn wit ban Herwe, Det laedt is Klep ende tand. De wortel is Dun / voortkruypende / ende alſoo dit erupoùt leer licht elijch vermen ighvuldighende. —— Wecrieckende Spatmeefter oft Muguet. WP = Dit heele ghewag gheeft eenen ſaeten ende lieffelijcken reuck van Lich / inlone, atfimen dat ín De vlderen en⸗ de laelen oft eethameren ffropt/ende met de voeten treedt re SE andere foorte ban Alperuia gens Eh ban ghebaenreenbe maerktel bladeren ende tachg Î bef * ve „De Rane Lloemen / Bie op Det tackzuen en. nd / Elepn/: /ofttwee bp een Wwaffende, De wortelik Se SUD — ra — bonae non ondt/ foo Hiero E — je boſſchen⸗ in Aeberlandt waſt het neeghensin't wildt’ ende moet n° uden Wo, boven ahefaept ende onder then. ts mefiee oft Alpesuia met blaue Î zet eran / 2. De blauwe Walmeefter/ Her derde Deel, Blaeuse Spatmeefter fonder xeuck. twe blöemen komt veele plactfen ban Vlaenderen in Be | 4 Tide: — — oft Walmeeſter bl Tijdt.r; e Aſperula er ín Mey ende Bꝛaeckmaendt / oft noch laeter int age z, Blaeuwe Walmeeſter oft Alperula fonder reütk vergaet deg winters / ende blijft nimernuneer langher dan gen taer int leben; maer ſaeyt haer ſelven alle iaer Han get faedt dat haer ontvalt. Naem. 1, De Eerfte foorte van defe twee crupden noemen wp in't Latijn se her Ödorata ; ſomtijdts oock — —— ordialisende Stellaria; andere Tecoraria oft Hepatica; de Hooghduytſchen Hertzfrewbt ende Waldmeiſter; de —— — —— mmige in Hoogh⸗ andt 9 in pederlandt defe verſcheyden en; te weten Wal⸗ 5 ae ben fFranfcen”/ Welieckende Afperuia Keb ben 2. De Andere foorten en Gebben Wp anders gheenen naem te / dan Blaeuwe Al oft Blaeuwe Palmeefter onder reuck/in't Latijn Afperula cerulea, Alyffos van Plinius ende Galenus: Deel zijnder die geloo⸗ ben dat deſe Blaeuwe Afperula de opzerhte Alylos van Plinius wel foude ———— fijn ſeggen / van Erythrodanon oft Rubia, dat is Ree / nerghens ín en ilt / dan alleen om dat ſy kleyner bladeren ende tacz Ken heeft dan de Mee. Maer fulcks is Welrieckende Aſperula / dat is de Walmeeſter ooch; — alleen Dat fp witte bloemen / ende dele bloemen boorthrengft/ als Galenus fijn Alyflos ooch fepbt te heb ben. Hochtans foo dunckt mp datde Alyſſos van Gale- Aus ende Die Han Plinius niet ghewas en eenerhande zjn. Pant Galenus beſchꝛijft fijne Alyſſos mer bladeren van verlchey⸗ de Malroue ghelijck; te weten ſeer verre den van de ———— Erythrodanon oft fBee, Daer wm foude ick ſeer haeft twiffelen oft vermoeden dat Pli⸗ nius inde nj vinge ban (ne Alyſſos Get woordt Mar- ‚ rubium vooꝛ Rubia aengefien ende gqualijck — wagn hebben / ende foo de Alyſſos met bladeren Lan Eryt — non beeft : ten zy Dat het Erythroda- non, met het welch hy fijne Aly(los verghe hcut/ niet boor on gan kp ande en is / maer boog het Ereuthedanon van Cheoptraftusstwelck hp be- hu met bladeren die noch ronder zijn Dan de Beyl⸗ / als wp int Capitel Ban de Mee breeder bez « Defirg Het elfite Boeek. ock Leberkraut: daer nae heeftſe 577 toont hebben. Ende foo ſoudet mogen weſen dat de Alyf- fos ban Galenus ende van Plinius cenerhande ie 7 maer Dat ſy bepde ban de Afperula / te Wetert foo wel van dele blaeuwe / alg van de andere Welvieckende / feet eel ver⸗ ſchillen. Aengaende tghene bat Galenus ban de Aipffos ſchrüft / loo ie bie ín fijn tweede boeck ban de Ántidoa, in de berepdinghe van be Compofitie van Antoninus Cous, met de naevolghende woorden beſchreven: Alyflos, ſeydt bp, ig een cruydt De Walroue feer ghelijck / maer rauwer en ſtekelachtigher oft diftelachtiger om lijne bollekens oft Enopkens: ende brenght een bloeme boort Die wat nae ben blaeuwen tveckt. Maãer dat crupt is Ban ons in het, Caz Ei pitel van ons bierde Boeck breeder uptghelepdt/ ende met meerder wos Den befchpeben. De woorden van Plinius, aengaende ’tfelve truydt Alyſſos, zijn defe : Wan het Ery- throdanon; ſeydt hp/ verſchut de Nipffog; alleen aengaende De bladeren ende ſteelkens / die klepner zijn Dan die van de Mee: ende Heeft lijnen naem Alyſſos ghekreghen / om dat Het de ghene die ban de honden ghebeten zijn belett Bul te Worden/alfmen dat cruydt op den beet oft quetfure biudt/ oft tlelve met Edick te —— en gheeft. Aerd, Kracht ende Werckinghe. 1, De Walmeeſter bft Welriechende Afperula is ban aerd ende krachten het Walſtroo oft Gallnum eenighſins ahelijck; maer wordt nochtang Boor onftercher eñ niet foo krachtigh gehouden: Men leydt dat Dit crupdt in den Wijn gheworpen / ende Daer af gedronchen / het hert verheugen ende vrolijk ma⸗ Ken kan; ende niet alleen Het hert/ maer oock de branche lever [eer nut ende toeghedaen ig / ende de lelve verquit kt ende verſterckt. 4 2. De Blacuwe Aſperula oft Walmeefter fonder vreuch en heeft geen bekende krachten; dan fehijnt met Walſtroo ende Walmeefter Ban aerd wat ober een te komen, É BEENVROEG HSE LL. Tt xruydt ie in defe landen met den uptfchen naem D Ane — bekent: dan Eind plm ment op fommiabe plaetfen Onfer Vrouwen bedftroo; welcken naem nochtans den Buendel Ü Wótdt; ans Bers Onter Vrouwen wiegh : ft Latijn niet alleert Afperula ende Afperula odorata, maer oock Afpergula odora no⸗ ftras, fepdt Kobel/ ende Spergula odorata oft Hepataria: ban Cras Bus ís het oock met eenen vremden naem Marrifylaa ghebeez ten ; kes Italien Afperella odorata ; in Duptſchlandt oock wel Walt manle. „ ‚Ban (als Lobel betupght) foo wel De witte alg De blaeuwe foorte bat Dit ghewas zin De duders onbekent gheweeſt / ten zu Dat fp zijt de gene Die Plinius Mollugo ende Afperugo noemt. Al ie’t Bat het Afperula als Weuwerupdt heet / nochtans en heeft het niet rouws dan cen weynigh faedt / oft De vanden ban De bladeren ende ſteelen: want Dit crupdt Geeft beele vierkante ſteelkens met Deele knoopen; rondom De welcke De bladers/ Die ban het Cleefs trupdt hege —* wen Ae dd feben oft es ſterres gewüis ſtaen. opper e ens gro te bioemkensydie vent be Baleriaene nie: En: be De welcke feer ghelück ie Dien van De fDep- is Dien ban Dit gam ſche crupdt. Tſaedt is vond / een Wwepnigh roum. waſt op ſommi van Actops. — —— van —— perula muralis ver- ticillata minima gheheeten / om datſe op De muren waſt (ende nae De wallen Walmeefter ſoude heeten) ís een klepn crupdt / naeuWws cen ſpanne hoogh / met rouwe bierkante ſteelkens / aen haet ledekens met fes bladeren bewaſſen (fomtidts met bier oft fes alg Walftrdo;) boven Be welcke De Bruchten werbels · ghewijs oft ra⸗ ders ·ghewis in't tend ghevoeght zjnde boortkomen / tweebouz digh Kleyn als Anijs ſaedt: daer op komen de blaemen / geelach⸗ i gh. Het vergaet in den Somer Geel. Bp twoffelt oft tigh / bo: igh. het Alyſſum Plinij ſoude m Witte Afperula — — is ban ſchoone bloemkens de Wei⸗ rieckende Aſperula apelijck : dan fp en heeft — noch it bloemen / noch in ſteelen / noch in bladeren: De fteelen zijn bierkant, em âch te vaken / liber Dan Die van de Molſugo Afperula filueftris gft inodota foude mo Afpeta Lappago is het Cleefcrupdt: ende Afpere nen is anders niet dan het Peerdtſteert⸗ truvdt _ Aerd, Kracht ende Werckinghe. De witte ſoorte ban Wabmeez ſter wurdt alleen ghebrupckt / ende is wat warm ende dꝛoogh ba gerd: Ban Die met blaeuwe bloemen ig nerghens in beet giebzupes bek. : * Dit (ele cruxdt wer wijn ghedꝛontken maetkt goeden appetijt ende etens luft vervoordert De teeringhe der ſpſen / gheneeſt alte De ghebreken van De lever / ende van t heet; ende is goedt in De be⸗ ſmettinghe der peſten. —— Tghediſtilleert water daer ban is Bock goedt dm thert te Berguicken/ende nut ín alle De voorſeyde gebreken. i Sen pleegt dit heele crupdt ala Get bloept upt te trecken / ende Daer mede De bloeren ende falen om ſjnen goeden zet wille te Lid 5 teten. bai de Italiae⸗ pen : daerom heeten ſommighe 578 * fer Drouwen Bedſtros / als wp gheſepdt hebben: want her beeft Den reutk ban de SDep-bloemkens oft Lelikens ban den Dale. … Sommighe ngh: leerde Apotekers plegen dit crupdt voor de * — tè ghebzuycken / ende dat ſelbe oock Dien naem te g en. © Dan ândert wordt Walmeeſter boor ten goedt heplfaent wondt: crupdt ghehouden ende ghebrupyckt in drancken oft anders / alfz men de wondt · crumden pleegh, Maer in dien Dit crundt / in ſonderheydt de tweede ſoorte ſonder reuck / de Alpſſos bart Plinius is / foo ie ſpſetr bequaem om De Dullighepot/keanckfinnighepbt ende andere gezeken ban De herſ⸗ fenen ende finnen te genefen / ghebrupekt in weicker boeghen ons goedt Duncken fal. Dan de krachten ban Alpſſos zjn ban ons Elders befchreven gheweeſt HET XXXIIÌ. CAPITEL ‘Van Wilde oft Baftaerdt-tafperugo. Gheflacht: M Et de ghellachten ban de Walmeeſter ende ban bet A Cleef-rrupdt heeft het — ghewas oock eenighe maegbfchap oft ghelijckeniſſe / dat Wp anders enen naem en konnen gheven Dan Wilde oft Ba: aerdt-Aperugo: Wilde oft Zaftaerdt-Afperugo, s Ghedaente. Dit crundt hanght ende kleeft dock den d ij ende Kleederen Ban de bint bis bee be hoes” min noch meer dan het Cleef-rrupdt; ende brenght Hoort lange / dunue / teere / gekante / gea ende rouwe ſteel⸗ kens: oft blaeuw Gan berwe, nae volght in Dd ffbe bupskenes‘tnselëh Klep leen bipactarbiian van Poes: mefiena demen: / aen de Kanten van je e veden ende boutwlanden / ende bp de tupnen oft ed Han De hogen ís dit crupdt op Hollandt ghevonden gheweeſt. ghen van ‘Cruyde-Boeck Rembenti Dodonxi. € Tijd:. Bet bloeyt in den Mey ende Braetkmaendt. g-Naem. Dit crupdt Gebben Wp liever onder De ghez flachten van Eleef truydt oft Walmeefter te vekenen/endt in t Latijn Afperugo ſpuria te noemen/Dat is Valſthe / Ba⸗ ſtaerdt oft Pilve Aſperugo oft Cleef-crupdt / totter tijdt toe dat wp iet ſekerders van fijnen opzechten naem, die het bp de ouderg ghehadt foude moghen hebben. / Lernenten; Han met onvaſie oft bijnae gheene redenen ’tlelbe Alylos, ín fonderhepdt Alyſſos Han Plinius te noemen / alg ſom⸗ mighe met gheweit willen Hebben / hoe wel dat Get daer mede heel luttel / iae niet met allen/ over een komt, ; € Aerd, Kracht ende Werckinghe, Van den aerd ende Erachten ban bit Valſch Cleef-rrupdt —— ich niet te ſchryven; ghemerckt vat het noch orwerſochte ende onz bekende kracijten beeft, : BIJVÓEËEGHSEL., HES voorgaende ctupdt heeft met De Aparine batt Pliniug bat Lobel — groote geiückeniſſe / daer hy aldus af febr ft: Aparine van Plinius oft Alyffon Germanicum Echioïdes ſiue fa. cie Molluginis Herbariorum ghebreten / gheeft upt haer Wartel toute ghekinoopte ffeelhens/ drp boeten latigh/ Die gelijck het Cleef-ccrupdt aen alle Dingben blijven hangen: aen De welcke twee Bft Dep beupn- groene bladers bp eet ſtaen / De welcke routw zijn; ghelijck Die ban den Echium, ende foa groot alg Die Han De Kotte / oft wat grooter. De bloemkens zijn beupn violet / klepner ban die ban Echium , itt ttoskens ftaende/ ghelück Die ban De Cruſette / ban Den halven ffeel opwaerts, ° Cfaedt ig in holle blaegkens gez floten / dien ban den Sefamum aft Thlafpi gelijck; ende ie brupit bau verwe / foet bân fimaeck, Booits (oo ie het heeie crupdt var fmaeck het Echium ghelich, HET XXXIV: CAPÌTEL: Van de Cruciata oft Crufette; ende van de Zee-Rotte: * GShellachten. B B de gheſlachten Han de Mee ende Cleefe truydt moe⸗ ten De naebolghende cruyden oock ghebroght weten / om De gelijckeniſſe Die Cp Daer mede Hebben : gan de weltz he be eerfte Cruciata heet oft Crulette; de andere heet Ruú- bia marina. , Cruciata oft Crufetten. D EEA ij — “— Het derde Deel. g Ghedacnte. 1, De Cruciata oft Crufette is ſacht / doch *5 ende ruygh / ende heeft teere viernautige ſteelkens / miet ſommighe kniekeng oft knoopkens in ledekens. ver⸗ deylt: upt eſck knieken oft buyghlel van de ſteelkens ko⸗ men vier rouwe bladerkens —— — over den anderen ſtaende / korter / maer meeftendeel breeder dan Die van het Cleef-crupdt. De bloemen zijn klepn/alg kroon: kens etage end rondom De ſteelkens wafjende/ van verwe bleeck geeluw: nae welcke verwe / doch cen weynighsken upt den groenen / dit gantfche rrupdt infge teks gock tretkt. De wortelen zijn bijfter dun, 2. Dit ander ghewag/ dat Rubia marina ; Zee-Gotte/ oft — ette oft Cruciata van ſteelkens ende kruys ghewijs wal —— — ghensegh ghelijck; dan waft ghemeyn⸗ lich aen den Zeekant. See Eotie oft Seeſehe Mee. € Pret. — aft geeen ende kanten a ende e waterkens pel tg on ae ed — DE kanfen van de gtr waft nerohene ban ende Dooren. 2, De Zee- \ In plaetſen zeebenen Zecdant — Tijat. —— sie Door; ende * —A— pdt maghnien Eru ed Zeelche Mee genoemt Wordt, is de boorgaende Eru⸗ Het elfite Boeck. 99 ten/ die ape gqhew fis gevoeght oft geftelt zin: in’ La⸗ tin Cruciata oft Crucialis. 2, De andere foorte maghmen Zee Crulette heeten; in't Latijn Rubia matina, bat tg Mee ban den Zeekant, Zeefcie Mee oft Zee-Gotte. q Aerd , Kracht ende Werckinghe. €rufette ſchijnt een Wepnighs Plamen-treckende Ban aerd te Welfen / ende met eenen oock drooghmakende ban krachten. De nieu⸗ we Crupde betthihvers houdente vbooꝛ een goedt heeltaent wondtrundt / ende verleheren bat alle inwendige cnde upt⸗ wenbdighe Wonben/ alg zijn breuckunghen feheurfelen oft finchinghen van de bacmien / die noch berfch ende niet ſeer oudt zijn / Daer mede heel wel ghenelen konnen worden/ Almen den franchen het affiediel/ dat ie den Wijn oft twater daer fp in gheloden ís gheweeft / ettelijckedaghen achter een te drincken geeft/ende bet gijefoden trupdt feline pp De gheguetfte oft zeere leden ende in ſonderheydt op de ghefcheurthepdt leydt oft bindt : gelijck fonmugte feg= ghen / die Vat ſelve verlocht ende ghedaen hebben. BIIVOEGHSEL Ommií og! tſchen noerfien bit Afperula auréa oft er Alen nochtans tekenen De ſoorten Ban Walffroo. Dan hier te lande is het meeft bekent met Den Walfchen naem Crufette ; in't Eranſops beetet Croiftes in’t Engbelfch Golden — sint Latin ban Ä wggelf —3 oOlijf boom ghelhck / veel r De/ opeten — Je Polepe; vanden gock in Liever ghefneden is / cride ghelick éen klep krupeken … Alderkdeynfte Cruferte, van #abiug. Columna Cruciata noua Romana mima muralis ghenoe hier Diabtren kiepen Ean hg roti Keups gewijs É taen bleek ens/oock bier Ì ded belen bier fcheepeendens gen krups-gewijs: f Ì —— rond / kleyn alg Panickoren : de bigem gljeldjcht ees nen borft-rock met î — mauwen, . , Set De Cruciara heeft oock ander dit gewag groote gelijckeniffe/ Bat Gp Linaria tetraphylla lutca minor 1 om Bat bet geele bloes — als Wildt· Blas / ende bier krups-ghemie fraende laderen. Zee Rotte Clufius beeft bieekante, ſeelen — den boet Doogb/ ope noopt / bard ende houtigb: upt elck knoopt upten bier bladeren / onder breedt / Hoor fpite / ftijfachtigb/ ite fterres-gewijsom —— — ũpt 53 htigh / in de gewijs om Ben ff De fiber van DE ſteelen fprupter heele klepne ſyd ſteeinens / met . korter — ende Dicht bp een waſſende blader; daer ffraels-getos beefprepdtbieeck ‘ban be —— Dloemrid, acls- 8 perſpreydt / bles r⸗ is Dick / hard / bup teel cood / binnen rofach: fo AE ban Dranchrdek ende : De Worte 8 een goedt wondtertpot / ala boorfepat ie; ende men pleeg bat te Doen in De wandt-d arcen P bes Be ee te Doet. Cruſette wordt \ 580 HET DERDE DEEL, Het twaelfite Boeck. | Vande Cruyden die purgeren oft den buyck weeck maken. VOO RERE DEEN. > N het voorgaende Boeck hebben wy ertelijcke cruyden befchteven; de wortelen van de welcke in de Medicijne nut ende gebruyckelijck waren; nu volghen de ghe- ne die purgeren ende afiaegen , den buyck weeck maken ; ende den kamergangh t verwecken , oft oock het lichaem door het (pouwen oft Braecken (uy ver ende le. digh maken konnen. Defe zijn veellerhande: want fommige zijn cruyden, ende pur- geren met haer geheel, dar is mec haer bladeren, ſteelen ende andere deelen; andere hebben die kracht in haer vruchten oft ſaedt: fommighe zijn boomen oft heefteren, ende roonende {elve werckingen met haer fchorflen, andere met haer vruchten. Dan al ‘tgene dat de boomen ende heefteren belanghe, dac (allen wy op een andere plaetfe bequaemelijcker befchrijven: ende en fullen in dit onſe twaelf{te Boeck nerghens anders van handelen, dan alleen van dectüyden die foodanighe krachten hebben. Maer om dat onder deft cruyden fommige flap ende onfterck van ftee- len zijn, ende daerom haer {elven in de hooghte niet oprechtenen konnen, maer met eenighe fteunfe- len oft ftoeken onderhouden ende beveftighe moeren worden; fommige andere zijn fterck ende recht ‚ opftaende , ende en behoeven daerom gheen fleunfel oft hulpe om teghen te ruften oft aen te lenen; de welcke te faemen foo veel int gheral zijn, dat fy niet wel in een Boeck begrepen en koften wefen: daerom hebben wy die intweeen ghedeylt; ende fullen in dit twaelffte Boeck alleen van die purge- rende cruyden handelen die haer felven fonder fteunfelen behelpen ; ende in de hooghte houden kon. nen : ende deandere, die fteunfelen oft hulpe behoeven; (allen wy vor het naevolghende dertiende Boeck bewaeren ende uytftellen. * kr — HET L CAPÍTEL eBafel-ssortef oft Mans oore Van Hafel-worreleoft Mans-ooren: laf f en d 5 ____„Ghedacnte 5 * * Ale l⸗ woꝛtel heeft gladde/ blinckende / groene blade⸗ ende —— bi be optel Seuren be bl: men / idd ban de bladeren vaſt gehecht / ende Ban Verwe / Ban maecklel ende welen de hurekens van … Billenlaedt ghelijchende/ maer nochtans wat klepners. ín de welcke daer nae kleyne kantige ende Wat rouwach⸗ ee — t/ /her—⸗ aerts ende derwaerts ín malkanderen — haeghlick ende ir vree 4 * VPlaetſe. Ditrrupdt waſt gheerne in bonckere plact- fen/ Daer Heel lommer ende ig: ende gemepnlijc gien inden onder De Halelno: boomer fas Dale, 5 € ‚| pe , * is 2 2. 4 J edn t{p oock, AE —— ——— ——— —* — — it Cabar; uit den Ze Alaro; int —— int Latijn : in t i ij ock Afar — 7) —* nomen it Larj ooch wel Nardas uus —— jn 21. Haer Mans · oore ie van den Poêt Macer in't Katja Vul- geweeft. Dier hoortijdts pleegen de oude ban ſchünt den naem Afara baccata ghekomen Keern tata Nene coor Hams Ano Alfs — rp be han, heeten ; dat is Bloedt gniaerts ghebzupcht wordt. Baer De Baccharis ig noth- u — ende De oude Franfopfen Baccar; tans feer berfchepden Hán de Dafelmortel : — gheiicumen on baftaert-naemen bindt + ende Daer foo heeft Crateuas fijne Baccharis ng pe noemt/ Het derde Deel. noemt/'ten zu datmen dat woordt Aſaron aldaer ín Euſa⸗ ton Euzapop moet bevanderen / als wp in het tweede Deel deſes Cruydtboecks vermaent hebben. Defe verwerrin⸗ ghe ende mengheliughe ban deſe twee naemen / Afarum enbe Baccharis, 1e oosfaccht gfeweeft / dat meeft alle de Erupdt-hefchrijvers niet ſekerljck en hebben konnen bez Bupden/Wat van dele fake te ſegghen (oude moghen wer fen: ende daerom is het oock by gekomen dat in fonuuige drucken ban Dioſtsrides boecken Beele onnoodighe ende overvloedighe Woorden ghevoeght zijn gheweeſt bp De bez fchribinghe ban het Afaron oft Bafel-wortel/ die dat rrupt niet met allen aen en gingen, Pant het gene Datmen int beghinkel Ban het Capitel van Aaron inde Griech- fche boecken lecft/ poa euodes ftephanomatice zóa svadns segavwuaritù, Dat is / Afaron oft Bafel-woptel is een wei⸗ rieckeude ghewas / ‘welck ín de kranſſen ende kroonen gyebrupekt wordt, baten hoort tot de beſchrijv nghe van Afaron oft Bafel-wortel met / maer tot de Bactharis; hemerckt dat Den naem Afàron daer — gantſchelijtk * want / loo Plinius ſchꝛjft / het rum heeft fijnen naem int Grieckſch ghekregen / om dat d> geen kranſ⸗ fen oft kroouen ghedaen en Kan Worden. Maer het ghe⸗ beurt foo dickwijſs dat Het geenſins te verwonderen en i8/ Dat Beele befrheijbingE Ban de crupden bp de oude Crupdt- belchrivers / onder den anderen verwerret/ghemengelt eñ bedorven zijn; ín voeghen datmenle niet wel kennen oft onderfchepden en kan: twelck ín de beſchr.ijvinghe ban dele Dafel-Wwoztel bp Dioltorides ſeer blckelijck ie; hee wel dat het op Beele andere plaetfen uiet wel foo lichtelijch® te aenmercken ís alg hier. € Aerd,Krachtende Werckinghe. we bladeren dan Ha⸗ ſel wortel zijn Warm ende oock dꝛoogh van actd / eñ heb⸗ ben met eenen oock een ſluppermakende kracht; nochtang niet gantſchelijck (onder eenighe t famentrechingbe: íp doen overgheven / ende faeghen met het braechen upt den Tijfse alle / díche/ e/Dat is pituiteule/ ende geele/ oft gallachtighe / dat is bilieufe v ende beroeren met eenen Den bupelk / ende doen te kamer gaen : ende dies aengaende zijn fp krachtigher ende ghe⸗ weldigher dan de Wortelen ſelbe. De lefve bladeren van bupten on gheleydt / genefen alle voortsetende ende kanckerachtighe q llen; oft im⸗ … mers beletten De ſelve te vermeerderen oft meer te ontfte- ken ende wijder te kruppen ende Hoort te gaen. _ ®e wortelen hebben van ghelijcken een Derwarmende ende oock verdzsoghende kracht / felfs zijn Heel armer ende droogher Dan De bladeren: daer · en· boben zijn fp dun gft fijn ban deelen; ende doen Water maken; ende de piffe vijfen ende.ghemackelijck boortkomen; berwechen de a 3 Ende Ban krachten de wortelen van Ácorus Ü C fans krat htigher ——— ger dan die. al zijn De Wortelen Ban Acorus ( fepdt bp) feer fijn ban deelen / 1 / Dun makende - verdzoogende / ende De piffe verweckende; nochtans alle dele zijn veel merche in De wortelen van vez fe onfe Haſel·wortel: de : ín een Klepn gewicht oft menighte t/ alfmen bie in geeft / tzy alleen/ ‘t5p Dingen vermenght —— miet eenighe andere dierghelijeke ſeer geluckelijck ende lichtelijch wercken, Daerom men defe wortelen (eer nut ende bequaem om, te openen De verſtoptheden ende n des levers / van de milte ende van De galblale / ende om alle dicke oft fteenachtighe harde ghelwĩllen ban de felbe/ende ooek de oude langhdu- righe kortſen te genefen. Maer allmente met wat groot- enighte upckt / dan Warden fp bijnae foo —— —— age (else (hoe wel dat dat niet en ſchꝛijft) ín fonderhepdt om —— ben ende oock Han onder door den alle Aijmerachtighe ende heden af te iaeg hen eude uÿt te drijven. —_ —— ne rd Se al Beren aen 1 e off Liez rendeel Toots af nemen: dan a fiedt oft te wepchen felt, — —— te weycke geſtaen hebben / te drincken geeft/ Ban falmen weltwee / dip oft Bier dragmen moeten ne- tiaber bon de veeenen tigher dan de acht oft neghen bladeren daer zijnde / ende Dat uprgedzucl Cap te drincken gegeben/ foo Hettwaelfite Boeck: 581 veel doen konnen als de voeorſeyde menighte ban de woꝛr⸗ telen foude moghen wercken, Voorts (oo niaghmen —— in wijn te ged ſtellen maernuttetucher guaemer in wep oft honigh· water/ bat ts Hydro- mel, foo Befue ſchrift. el iede ae Salel woꝛtel in bier boeghen gebrupckt Zijnde / is eer hut de ghene die met flercijn oft heupgichte ghequelt zijn/ tube De ghene Diet water laden / ende oock Die langhen tijdt met de vierdedaeghſche kortſe ghegaen hebben: want Dit cruydt heeft Dierghelijche krancken tomtndts door het braecken / ende — overgheven / Ban alle Hun lieckten ghenefen ende Berioft; BIIVOEGHSEL 0 DP fommígte plaetſen Germen dit trupdt ſomthots twrrina siaers bloeven; te weten cens boeg in De Lente/ ende eens naer’t afgaen banden Zomer. Aeng dat Dodone fchft/ dat de bladeren van De JRans-oor niet beguaem en zjn om Daer kranſſen ban te mas Ken/ Daer ſtrüdt Lobel gantfehelijck tegten / als De onde woor Den ban Biofcorides voor goedt bekdende ; w Barmen daer hoepkeng mede maeckt : (fepdt bp) de gladthepdt ban de bladers / Die altijdt geoen zijn/ mêt De ranghs· gewi ſe tackskens / ende bunghelicke ſterinens die tot De hoepkens ſeer bequaem zyn hebbende raode bloemen / riec⸗ Kende gelijck Nardus Waerom noemen femmighe dar felbe oock Wilde Nardus / ale Plinius fepdt. De klepne fafclachtighe Wortel is ſter ieughoigh/ niet alleen ban de bene Die in De haben groepen / maer oock ban Die in’t wilde waſſen / in Switſerlandt / avopen / Pꝛovencen ende De Pprenecherghen. Get hen magheren ende dorren grondt / ende Boncltere plaetſen: het groept oock berer gheplant van glefaept. 8 Groote Hafel-wortél waft in Dwitferlandt/ende is veel grooter ende beter van reuck Ban onfe ghemepue vaſei wortel De worrei F Ban deſe Doet ſeer braecken / maer De bladers zin lieffelich ende ſpe⸗ gerdjac 3 Alarine is een ſoorte ban Onderhabe oft Eerde / ín onfe tael ri foor iderha ep fe Steen-Opderhav: e — Naem. Dit ghewas is Bafel-mozrel gebeetensom dat bet beet tuſſchen de Bal groept. Den noemt her oock wel Afarum Baccaris: bp ghe Barbaren Geetet Baccarus; in't Franfops oock Oreille d homme; út’t Booghouptich Hafelminich ende Ha. felmutchien; — re — filueftris, oft lieber — rutti⸗ ca, alg dt is. Wet is Baccaris gheheeten / fepat Lobel / am Dat bet bezten draeght oft ſeskens die ban de Crackehe zien ghe⸗ ljck, Daerom ſvorght hp daer noch bp) ats Plintus ſchift vat Afarum ſoo gebeeten is/om dat het In De hoepkens nier ghebrunckt En Wordt /miepnen wp dat hp heeft willen ſeggen / dat ban bit crudt gheen ghewyde beſſemkens ghemaetut en Wierden / om de antaren ban De Soden mede te vagen, als fp met Pfer-crunur Deden Den naem Hafel-wortel Kan oock ban Afar-svorrel komen. — Aerd, Kracht ende Werckinghe, Be welrieckenve wortels ban Mans ooꝛen/ fepbt Dioſcorides / bijten feet heer op de tonge: ende fp berwarmen in den tweeden graed/ ende berdroogben tat in — Mrſue ſeydt Dat fp verdunnen/ opeuen ende ver⸗ Als. Plinius ſchrüft / (oo Geeft De Wafel-wortel de kratht ban Pardus. De groote wortel is (ubtijl ban veuck/fepdt Meſue / bijz —— De vꝛ binden De bladerg ban de haſei wortel on den ————— met wijn/sijn gordt ghe⸗ — lbs ei — — En —— pend pine * —— — t wildt vier / ſonderlinghen als't geeft begint te kamen, i met Ladanum gemenght/ende daer mede 1 bectweckt toe ſweeten / ende Gelert tſen oock Boet —— werckt noch ſtercher ge⸗ ztelen ban —— in —— {zn goedt te⸗ gheu de drzoppel piſſe / ende De Bie hoeſten / Die kort var —— — —— maenden Baer in ghe ben / ghenteſt de e Den Wijn Daer fp in ghefoden zjn ghedroucken/ he Die cenigh liDt ofe Deel nen hebben. : gheneeſt de gez des lichaeme beekvompen oft berfpans _ Geft woꝛtel magh midde gheſoden ende gheſtooten Worden; want hee lepner die ghe Wordt / hoe meer fp de pige — — min kamergangh gheeft Den doetſe oock pe . Br herre moet bam ſommighe tot de ſelbe gereken oock beet * Be elke bp infufie ngbêgbeten ban twee draghmen tof vier — — — — — e tot twee: andere ghe⸗ waer met den F — * rr — — Pest en el atel met wijn te dz cken ghegheven wederftaet afs Te — ende alle beten ende ſteken ban de langen ende andere . 582 Jer honigh Wijn inghenomen verweckt De maendtſtonden / en⸗ De iaeght De naegheboorten af / ende oock andere vuxlighepdt: maer dan nemen fp dãer van wel anderhalf loot feffens. De wortel ban Maus ooꝛ gedrooght ende tot pordet gebroght / ten bierendeel loots met Witten Win mahenomen/is ſeer goedt ont te Doch braecken / waer Dost Dat fp de derde ende Lierde kortſe gez neeft: daerom ie’t dat fammighe om te ghenefen ban de derde ende vierde kortſe / alle dage oft ober ander Dag te drincken gevert lenen vollen kroes affiedfel ghemaeckt in Wijn/ met De woitel van Dit crupdt ende honigh / daer bp doende Caneet/ Foelie / ende ande⸗ te diergheljcke ſpecerie / waer door dat fp ban boven ende Lait onz der purgeren t fee / Dat meer is / foo haeſt als fp ghevoelen Dat de kortſe aen komt / foo doen fp Den rugghe graet ende ’thot ban de voeten met warme olie ficijchen daer in dat de wortel ban Dit ctupd fn De heete fonns gewenckt heeft; ende gaen Dan in't bedde liggen/ fes dat daer Doo? De hunveringhe bermindert/ ende Deel ſwerts Berweekt wordt. Maer Bit is eygentlick een dingh dat de landt lieden ende andere ſtercke hertbarighe menfchen beguaemet is dan teere ende ledigh gaende oft Happ menfchen; Die daer in felden baet / tar eer hinderniſſe fouden Linden, Gen kroon oft krans ban dit crupdt om Get hooft ghehanghen / breught Den menſche tot apen. _ De bladeren van buptén opgelepdt geneſen de loopende ooghen / ende De gheſwillen Bie nae het kinderbaren overblibeit, Dſap Daer van / alleen oft met berepde Tutie in De kanten ban de ooghen gedrupt / macckt een ſcherp gheſicht / ende beneemt de ſthemelinghen ende ſchellen ban de ooghen : tſelpe Doet het Ghediftilleert water edet. Om het hooft te verſtercken dat Hoor koutwe Aap gheworden is / falmen Dat waſſchen met looghe daer de Mans oo in ghe⸗ re 5 Tſelbe verſterckt het ghedencken oft De memorie oock iſter feer. Men moet de ſe wortelen upt Det aerden trecken om té ghehrupez „Ken alg de bladeren beginnen upt te Botten; tmde moetfe ín De Dente drꝛooghen: want verſch en zijn fp niet goedt ghebrupckt In de fchadutwe oft lommer ghedzooght muffen oft pou baeft. Men moctfe in houte kiften bemsaeren, Dan (p zn ſel⸗ " Den langer dan een iaer (onder te Herder den. HET 1. C APITEL. Van Aloë. Gheflachten: D E oude Crundt · beſchr.jvers en ſchijnen maêr eener: bande ghellacht van Aloẽ ghekent te hebben: dan behalven Dat iſſer noch een ander Dieeghelijck ghewas onlaughs gebonden gheweeſt / upt Weft-Fudien Gier te lande chebroght. : 5 g Ghedaente. 1, Woë Geeft bladeren die Ban de Squil⸗ te oft Zee-Atupn gelijckende / langh / breedt / gladt/ dich / athterwaerts om t/ aen bepde fijden ghehertelt ende touw / met korte / 5 — — oft ſte⸗ de punthens belett / vol tacp ende klam kap ais ve bia⸗ Leut deren Ban Semperviuum oft Donderbaert. D J Dien bari de Affodille ghelück / als Wiofcorides Eene De E blgeme is wit. Det ſaedt is oock den fade ban de Afro Dillen niet ongbelijek, De wortel ig enchel/ recht ende fecht/ ceren Dicken ffaerk oft pacl in D'aerde vaft ghe- ſtampt ſtaeude eensdeels ahelijckende. Dit gantlt he cruydt is uptermaten bitter ban ſmaeck; als oock ís het fap/’twelch daer ban v gedrooght wordt ende bewaert. 2. De ander Woé/Die in ſommige landen ban America / grooter blade: Boren / oft aen haet upterfte een puncht De / ende rondom de kan⸗ wet Beele harver ftekelingen oft doornen ſchaerdt oft befett/Dan den ghemepnen Aloë, _& Plaete. 1, Ghemeyn Noë waft overvloedighlijck ín Voſt · Indien / in Arabten ende Egppten / ende in fom- mighe gheweften van Alien / dat is Ccelofmien : ende van Daer — — lande gelondẽ / in Bellen lacken oft euders vergadert oft zijnde, oft leeren Bet waft oock Webaen den Zeekant van AUien/(oo Biofcorides bez „nit leer oni Daer te merg wan len eni ie eee goe . pock wel in dat L i ghen; vint de ___tupghesende in het Eplandt Audro; maer aldaer en Beg en | placifen gbevanden als woarn rei Op ede, “e- Tijd. Wet is. righlücken groen/ ende behoudt Ejn bladeren noch ſangh eude groen nae Datmente beet „ende in fom 3 ban Spaegnien / op laetfen bie ict eere En de Zee ghelegen en zijn : beef ete DE Cruyde-Boeck Rembert Dodonxi. EN foë. upt der aerden ghetrocken heeft / ín ſonderheydt allmen flick / pot-aerde oft Klepe om de w Doet / ende dat miet eenen doeck hewint/ende foo dikwijls befproeptende nat maeckt, Want algdan aen De folderen/ dacken / baic ken oft aenbalchen ghehanghen/ blijft fp niet alleen lan= gen tijdt groen / maer groept oock wel” ende wordt groot/ ende brenght nieuwe bladeren vooret/min nach — dan oft ſy noch in haer aerde ende rechte woonſtede ghebleven Waer; maer alsdan moet die plactfe daer {p hanght des Winters lauw gehouden Worden/ op dat de ftrengighepd t van de houde haer niet frhadelijck en Balle : want afsp eens bevrolen is / vergaet fp ende verliencht fp ichtelijch/ ende 0 ——— — rs €_Naem. Dit erùpbt heet in't Grieckſch Latijn bn de Apotekerg/efi ooch in't —— felu ————— — — 0 o heet het gantſche gewag oo — jts/ ——— naemen / ín’t —— Amphibion, Eringion, Herminon, Tragoceros; ban den naent Amphibion Aoi (oude dit crupot wel epgentlijckt den en perft is/ —— re nde over Wordt-Poorts fo Doch met onepgene er om bat het foo wel upe ijftende er sai een / der aerden eff in De locht ———— ranſoyſen ’t Perroquet; be Spae⸗ groepet, De f Azenar J Het derde Deel. ENMfoë upt Gpeft- Indien oft Nmerica. IL naer het landt daer fp ban kort Aloë ex America ghe⸗ pci rp dat is Aloë upt Weft-Fndien. … * ‚€ Aerd, De Alok / te weten het fap daer van / tweltk in de medichne over al gebrupekt wort / ie in Beele verſt hey⸗ Den dingen nut ende beguaem: ende ig matelijcken warm pan aerd/ Dat is in Den eerften graed / maer droogh ín den Derden / biſter bitter Ban — —— ijtachti ende oor! oft bijtachtighepdt/ papa EE ie fchadelijck; maer de Alsẽ alleen is de maghe toeghe⸗ daen ende bebulpigh. Dan om de mage meeft te Berfterer Ken pleeghmente te waffchen ; hoe wel dat (p ongbhewaf- Beroe te ebigien ofttepargezen Der ie ont den buyck te ledighen oft te: nr 5 Ìloë iaeobt alle gallachtige Borbtighedén dooz den ka⸗ mergangh af / Dat is de heete geele cholerijche f pmen/ fonderlingh Daer de maghe mede Herladen is / oft die in de aderen de maghe naeft Wefende blijven hangtende door Baer groote taepighepdt. ant de Aloẽ moet gherenent Worden onder De dinghen Die bp de Griechen eccoprotica _éarporaa gheheeten zijn / om dat fp den dreck ende alie Bieke onſuyverheden ũyt Hen lijf ve de welcke haer Krachten niet veel verder en betoonen / dan aen die deelen Dei Wants be welche heel nae bp be mage gelegen zijn. Delelbe Aloë is oock [eer goedt om alle berra te beletten; ende bewaert alle de deelen des lie haems oock alle bei niffe ende inwendige fchade: oock bee Waert Íp de Boode litharmen langh fonder verrotten : fp brenght — ende drift uyt den bupche alle Toozten van _ Bp is ooch feer goebt om te ‘beteren ben franck des mondts / Die ban de ongeftelthepdt der maghe fjren ooz- den Meert Het twaelfſte Boeck; 53 ſprongh heeft. Sp opent de Byenen oft Knbepen van den aergdarm: ende berweckt infgelijche oock de maendt- ftonden/alfmen Baer een weynighsken af in gheeft. -- Pen ghelooft oock dat de Aloë {eer goedt is om bet an= der ing hewant te fupberen / te openen ende Dan berftopt= peobt te Gerloffen; Yoe wel datter ſommighe zijn diefe de eter niet feer nut feaaben te weten. : Om met de Aloë te purgeeren / oft Den buyck weeck te maken/gheeftmen daer Ban gemepnlijck een Draghme oft Bierendeel loots / min oft meer / nae de Krachten van de mentehen die dat gebrupeken (Cullen: want ſomtijdts ʒijn Dep oft bier oboli/ dat ie ander ha ven fcrupel oft ooc twee ſcrupelẽ daer ban rachtigh genoegh om Dat (else te doen, Sy is oock beguaem om de wonden te beelen / ende de loopende gaten oft halle zeeven te ſuyveren / ende Daer nae te — ende gheneeft alle (wceringen ende wanden die guaeltjck tot het heelen oft toegaen gebroght koften wor⸗ den / in fonderhepdt de (weeringhen Die aen den aersdarnt ende andere fchamelijcke leden komen. ; ¶ Delele Alsẽ wordt oock ſeer nuttelijck vermenght enz de ghedaen by de dinghen Diemen berepdt om bet bloedt te ftelpen/ende bp de plaefteren ùie men op de bloedige won⸗ den pleegh te legghen / ende dat door den plaeftevacijtigGen oft klevenden aerd Die fp Heeft. … — Men ghebjupektfe ooch nuttelijek met de Collyria oft mengelingen Diemen tegen de gebreken der oogen bereydt: want ſy is afvaeghende / luyderende / ende londer eenighe ſcherpigheydt oft bijtachtighepdt verdrdogende Dan aerb. Znfgelicks ſchrift. Diolcorides ooth/dat de Kloë in cen repne ende gloepende tefte oft teple gerooft/ bp alle de din⸗ gen gemengelt Wor dt/ Die tegen de fiechten van de oo⸗ ghen maeckt/ ende Datmenfe ſoo langhe met een focksken oft je rd voert ende omkeert /tof Hat fp wel ende Lolko- melijck doorrooſt zy. Hy fepdt oock datmenfe dao, het waſſchen pleegt te luyveren / op dat alle fandachtígtjerdt Han de ſelve te gronde gae/alg onnut wetende) ende alieen Dat Dt ende crau⸗ Wagen Lan de Wijnbraeuwen ende oogbfchellen / ende De perhittigen ende ieucklelen aen Dé banten Gan de oogen komende / te gheneſen. * „Hp ſchrüft oock dat de Noë met Olie van Goofen ende Azijn vermenght / op't Hoorhooft ende acn De lanen ban den hoofde gheleydt oft gheſtreken / alte de pijne ende wee dom des hoofts verſoeteñ ende Herdrijven kan. ¶ De Wloë met wijn vermenght belett dat uptwallen ban den hapze/alfmen hooft daer mede firijcht. Aloẽ met honigh ende Wijn gebruyckt / ghenee ſt de pun⸗ ſten ende alle (weert ban den mondt ende ban Get tandtbleefchj/ ende oock de amandelen ende De glehzekei van De keele / allmen die Daer mede beftrijckt,- BIIVOEGHSEL: JR alle landen is De Aloë feer Wel bekent ende verl gheacht sons. k diemen in haer fap dagelycko bevindt. pe eden ctupùt L Te Sin Eu⸗ ropa in't wildt / t alleert in fommigte Eplanden van Grieckenlandt aen Europa palende : waer dat bet ie an 3 nochtans ns ſos krachtigh en ts als tahene Dat in Lien oft Afrücken waft. Ban boben allen is in oude tijden Woo: Be Befte ghe weeft De ghene Die in Indien wieg / als Biofcor rides gens Sie ban Arabien en was oock niet tureel ghepes fn. Bet waff ohemepuliek aen den Zeekant; ende daerom Geeft pet Ben naer Áloë in't Grieck (eh ghebregben oft nat het fout/am „bar het uptwendighluk eenige (outiabepdt fchint re hebben fenot Lobel. Ger boert den naem Biter Aloës ín Engbelaudt ete des Derlandt. Sommighe gheven dat fi Ettelijche / als Soc cotrinaende Hepatica: Soccortrina nat lantfchap Hepatica nae De ghedaente van bet felve / als het cen (ever gez tekr. Dart men bindt Dit crupdt ſos wet in veefrhepaen boecken Bart de oude ende nieuwe Crundt beſthruwers befchieben/ dat het neodeloos is ban De Qhedaente bant felbe racer woorden te mas Ken ; maer het ig te weten Dat hetin De haben van Gralien, Dparz. gnien ende Dranckrick overvloedighlyen Eimoegb Waft/ ende in {omeúdes fn.gee!e bloemen kroht. … Doorts (00 (nullen Wp ban Befe Aloë noch meer fchrijven ats wp Ban de —— * Dremde crunden handelen. … ’ 5 Breeder beft tijvinglse van Aloë uyt Weft- Indien. De Twee⸗ De. foorte ban Aloë is ban Lobel Aloë folio mucronato — ten/ anders Aloë ex America, oft Aloë Americana. Clafij, ín on, fe tael Aloë mer ftekende bladers : ín Zp ien te’ Dat Hilo jagnja gheheeten; dat is — Pe — 584 unterſte boomen bande bladeren zijn als naelden / ende De zenu⸗ wen ban de felve ín ſtede van dracpen oft garen ſtrecken mo⸗ ghen. Die ban America noemen Dat Maguey ende Merk fem? miste Spaegniaerts Cardon; om Dat het beele ſtekelinghen ende Boomen heeft alâ Be Caerden ende Diftelen. Dan Cluluis heeft: fe aldus befchpeben. Seſe Alné heeft beele Bladeren, by De ſes boeten lanah / dant ker groen / doch wat aſchverwigh als De bla⸗ Beren ban ſommighe Culipans/ glat ende effen /onderwaerts Dep oft biet Dweerfe binaheten Dick / eenighlins Hol oft goots- ghewijs untghehaelt / feer breedt / malkanderen omwattende / al⸗ fenghskkens boor fpitfer wordende / ende in eenen fcherpen DOOM epridenùe/ Die graeuw is ende Dick / eenen oft anderhalben dwerer⸗ fen dupm lana / foo flevch Dat die ban Weft-Fndien den ſel⸗ Ben in ſiede van ecn elfen plegen te ghebruycken / oft boor den bun pijlen in ffede ban fchichten baft te maken, Deſe bladeren zijn aen haer fide dunner / ende met dierghelücke mart kozter/ oock onver breede ende nederwaerts omgebooghde doeznen bez feet. Pan binnen zjn deſe bladeren aderachtigh / oft als ban Draepen vergadert / hol fape/ maer niet bitter ban fmaeck. Tuſ⸗ ſchen deſe bladeren fprunt tenen ſteel foo mert ſeydt / ſoo Dick als kenen arm / ende foo hoogh alseen koste ſperre. De wortel is Dick / langh / alg met teackens oft knoopkens afghefshepden: Waer upt Dan ter fijden annere bladeren ende ſteelen fpruptens tat famtijdte gheeft fp dertigh berfthepden tonge ſcheutkens upt Dit gewas wordt foo groot ende ſterck / dat die van Indien tſelve gbebrupeken om daer haghen ban te maken / om De Dieben ende ûuaedtdoenders Dan hunne hoven ende bouwlanden af te luptei. Te Boomen ende elders Heeftmen Dit felbe ghewas eenen ſteel fien krijgen ats eenen Denteboom / wel twintigt boeten langh / gmmtrent fou tfop in tacker berdeptt : op ’theoghfte van de welche eenen hoop bloemen voortquam / die upt den geelen groenachtigh Bart verwe ende foet Dan reuck waeren: dan het eri fal nim⸗ mermetr foo boog worden / ten zp Darmen De ſyd· ſcheuten af — want die ſouden De moeder verdrucken. Deft ſoorte magh eter teghen De kouwe dan de ghe re Aloẽ. 5 Ghewasals Aloë uyt Peru ig biet nae met de Dremde oft Indi⸗ fche crunden Vefchreben. ' 5 : Sap uyt Indien als Aloë ig oock bp de Indiſche crupden geſtelt / met naeme Ban Ghitta iemou. S Aloë te Avigoon ghewaffen is oock in’t lactffe ban Dit Boeck by de Indiſche crupden met De voordere beſchrijvinghe ban defe Aloë verhaelt / om Bier niet te langi te wefen. Aloïces ende Aloë Gallica íg De Groote Gentiaene. Aerd, Kracht ende Werckinghe. 1: Bet is te berwonderen dat Be Aloë ban bupten ghebripekt zynde De monden ban de aderen Guptjende tbloedt flelpt; mast ban binnen inghenomen / het bloedt Dun maeckt/ende De aderest opent. Daerom fepdt Dioſcorides Dat Be Aloë ban Arabien uptermaten goedt is om De wonden te Doen Mupten/ ale kiebende ende Dichmakende wefende eude Droogben: De] van Lupten ghebzuyckt / ende tot ſlaep verweckende / ende tlit aft makende. Maer van binnen opent fn foo feer Dat bloexen / ende de menſchen Die ban binnen teer dt op koude tyden inghenomen) ſeer ſchadelijek oꝛ het ſchrꝛapen quetſen ende ophaelen ban de aders. Noch⸗ tmen (ommige Die de Aide met koudt water ingheven om Het hloedtfpouwen te ſtelpen: ende / als Plinius betupght / fp wordt tenten — ſeer k ende nuttelijck inghenomen. Dan haer kracht is merckelycker om alle wanden te ſurveren ende Daer nat te beelen / als het poeder Baer ban ghe⸗ drooght zijnde Daer in g Ee —— Ôm be Aloë te gheb uncken / moetmen eerſt De beſte verkie ſen: De welcke fupber/blinckende/ bzeuckigh is ende dicht aen een kle⸗ bende/ als een lever / ende ſeer bitter ban ſmaeck: ſulcks is De Aloë diemtn Hepatica noemt: nochtans wordt te Benegien (als Lobel betunght ) de Aloe Succotrin bon De beſte geïouden/ die oock fchaon Klaer is / upt ben voffen fiende/ ende Daereenen Ducaet elck pondt leegh te gelden ; maer De-Hepatica ig ober al ghemepn ghenoegh. an boor al moetmen t Dat fp Get zp /fonder fandt/ haeft tende: Want De fandachtighe/ /traeghelick ſmiltende ie kanſe gomme berval — LE Cfap 5 Winter / en ie oock niet bitter; maer 4 t bet eenen fmaeck … een ber mn gheenfine bat be ſinnen —— wazders ; maer fp feberpt De finriens ende ’rberftandt ende maecht beter ghevarhten. * De felbe hage did tn — Wektepdcss nt ele ras De gefceurde oaf kens boo aen ber Kine } — bep Bar be oat niet et nas honigh bermenghtjig pen : ch Die Daer ban op gaet ín den — ontfangen: Waer oor bp (on fiere fw” Cruydt-Boeck Rembefti Dodonzis rotdeken: ende gheneeſt ootk ‘tuptgaert tan bert gersdarm — kloven daer omteent komende: maer ban Binnen genomen poet her de fpenen uptkomen ende bloepen/als boorfepdt is. Men houd tſe Hooy goet om De ſmertelicke ende bijnae onlijdelijcke ſwee⸗ tinghen van be naghels te fupderen ende toe te doen gaen, Wijn; Roofe-water/ DPenchel-facot/oft Benchel-water/daer Aloë in ghewepcht ie/fupbert de ooghen / ende fcherper bet gelicht; ende ghenee ſt de tranende oft loopende oogen. d @loë ban bupten met offen gal ende Azn op den navel gheleydt / brenght de wormen van De ionghe kinderen om. : 2Boben alle de deughden van Aloë ie Defe Wel een Ban De voor⸗ naemfte; te weten dat Aloë met De andere purgerende oft den hupck Geroerende dinghen bermenght / fonderlinghen die lichaem doo? haer groot ghewelt lap maken/ de felde betert enz de haer hooshepbt beneemt ende matight, Daerom behoort fp als túots bp de felbe gedaen te worden / als alle geleerde Door beele vez benen Daer toe ghedreben ynde / t'ſamen beflaten ende Boor goedt ghehouden hebhen. — Men maeckt bnae ontallijcke gheueeſmenge lingen in de Apo⸗ teken / in De welcke De Aloẽ De meefte kracht beeft; oft immers een Van De meeft werckende dingen is / als zitt beele foorten van pil: Ten / ban Hiera oft Bitterleplighe / ende beel meer andere / Die te langh sijn em te berhalen/ ende oock onhoodigh om bermaent te worden / ghemerckt dat fp alie man bekentsjn. Maer aenghe ſien dat Aloë traeghelijck werckt / foo moet fp langh boor den eten inghenomen worden / ſeydt Lobel alſmen der bupck daer mede weeck wil maken. Ende op dat fp beter wert⸗ Ken foude/ foo neemtmen Hotenmuſcaten / Foelie / Cancel; Spiea Nardus / Calmus / Cubeben/ Shenanthum / Bafelwartel, / Ma⸗ ſtick / Siroffels naghelen / ban elcks eben veel / ende half foo veel Saffraen: ende men Lede dat in fes mael foo veel waters / op een facht biet; ende twater tot een Derden deel in geloden zijnde / doet⸗ men fes oncen Aloes in elck pondt Waters : ende Daer nae drooghtmen dat famen/ eerft upt De Lonne / daer nae inde Donne. Maer Bdellium ende Bragant beteren De Aloë boven alle dinghen. — Baer zijnder oock ſommige die DÉ Aleẽ raſſcher doen wercken met Cologuint oft Turbith / ende dierghelücke ſtercke dinghen Andere ſettenſe te weyck ín water Daer de voorſende ſpecerhen oft fommighe van dien ende diergheljcke fu gheſoden zijn : ende nac dat ad door ghedaen is / gheven fp ’tfelve water te drincken, Sen foude noch Veele andere krachten bande Klat konnen ver⸗ halen / de welcke te famen wel eenen grooten boeck ſouden vullen. iet teghenftaende alle deſe DeughBen/ nochtans en te het ghe⸗ bruvck ban Aloë miet goedt De teere menſchen / die lap ende mager Dos? eenighe boorgaende fieckte ghebieben zjn: waut / als ſommi⸗ ght ſegghen / fp brenght hun tot een teeringhe; in ſon derheydt met Termenthn ghenomen zinde / als ſommighe doen. Anders ghe⸗ neeft fp de ghene die bleechk ban verwe zn/ ende Doet haer cen klare ende wi de bupt krijgen. Dat fp de leer binverljck is / heeft eug nat de mepuinge ban fommige oock boorfept, z.Aloë van America wordt heel gebrupekt/ foo wel in het gene ſen als in andere Dingen. Want Die ban Mexito (Daer Bit crupdt vrelwaſt / ende een adere ban bloemen ende facdt kright) gebruprz ken de ſtruycken Daer ban om Daer bier medete maken : ende Van De affcheù bar de felbe maken fp hen logen. De bladeren Dienen hun boor ticheten oft fchalië/om hunne hupſen daer mede te decken. Sy perffen daer oot eenn fap upt/het welck gefoden zijnde voor has nigh fiveckt: ghefupbert zijnde Dient het voor fnpeker: meteen an⸗ Der wortel gemenght (bie Ocparly wordt gheteeten) wordt het wijri/ Die hun uptermaten dꝛoncken / maer flinckende ban adem maeckt, Wt de ionghe fpaupten ende kleyne bladerkeng maken fp een ton⸗ ſerve. Bet fap dat upt De bladeren op heete kolen ghebz aden sijnde bloept/ig goedt om de wonden ende zeeren teSpenefen. Bet fap ban telenende ionghe ſprunten met fap ban Alfen ban die lander — adderſlangen. De bladeren Dies De wor bermengbt/geneeft De Beten ban de 1 ê nen oock om Daer papier af te maken : men pleegt daer ooch tet ferten/ matten/ riemen / koorden! daſten / tae oock hemden, ende mantels af te maken / ende twin oft garen om mede te naepen / als betupghen die dat ghefien hebben. — j q S Die ban America de pocken met dit gez ldus gheneſen. Ap nemen een ftuck ban befe bladeren /ende ft ghen; Die (p in eenen grooten aer⸗ pot met water doen / ende wel Dep uren laeten ſieden / nae Dat J ad gene + Ban nemer p Dien pot ee He argens iere, ende Doen hem gn de en en nefenbe meeten bun met andere gheneesd Bebelpen, HET II CAPITEL, Vande Sena. « — — — ena heeft recht aende dunn D onitrent den A U Ien beer: hehe bende/ in ettelijche fj berdepldr : ae welche woaffen fangbworpigge bladesen / van. veel „ ——— : welchen thot niet ghe⸗ * Het derde Deel. verſcheyden bladeren bp een ffaende bergädert / die van De Doete Woetel / Dat is de fe: oft die Wan de B ombaertfche Linlen / Dat is de Colurea; niet feer onghe⸗ tijck. Debloemen komen upt den ſchoot oft dorſprongh van de bladeren Hoort; ende zijn geel Dan Lerwe/ op drunue teere fteelkeng ſtaende: ende alg Die vergadh / foo volghen dacr nae platte ende in een ghedzonghen haeuw⸗ Eeng/ rom ende bijnae de gedaente ban een ſickel / ſeyſſin oft half Maene hebbende / ende klepne blaegkens gheljc- Kende: Waer in langhworpighe laden ligghen / de laden oft Keernen Gan Be Wijndruyven ban ghedãente ghelijck, ban verwe ſwartachtigh oft byupn. De wortel is dun / langhworpigh ende nerghens toe nut. Sena oft Seneboom NS m7) MND 7 ) ij , LOGIN Red 8 ept ín Surien ende Egp⸗ ten erde in Provincien / eñde zanchrjck 'twelck omtrent Parbonen ch wel gheplant in Be hoben ban de van Dooghduptithlandt ende Neder⸗ ek ende met groote iefft in warme landen; ende en niagh gantſch gheene koude aghen. € Te De ren wertt til AE ninmernt Boor de IPepmaendt gefaepdt/om dat ſy foo qualijck de konde ende over dan Den eer ück te⸗ Baerom blijft ſy niet langher « Naem. Dit rrupòt is over al/foo wel in de Apoteken —— ereen Sena — den weltken a * boecken van ecklchen ſchrij er Actuarius ende Be lactfte Latinfrhe ſchruvers ooch den Wordt. ———— noemen t Abalzemer, in De boet⸗ n Meſue aengbeteeckent vindt. € Aerd. De Dena / foo Geel haeren eyghen aerd ende | ht / is matelijchen gh Hitte ende van DE koude / noch⸗ meer nae Be Warmtetreckend:: ‚ Íriek oft laftigh te vallen : gheſtelt/ 5 Het elffte Boeck. 585 lück ons de Arabiſthe nieeſters leeren / Dre bit crupdt eerft verlocht / ende hun naevolghers gheweten hebben. ¶Kracht ende Werckinghe. Pe Dena iaeght uyt den lijf ve alte tacpe ſlijmerachtige vochtig heden / ende ſcherpe oft galachtighe obervloedigheden / ende ooch de Dicke ende · fwarte (wacre oft melancholijche hunteuren/ $lg daer ict bp ghevoeght wordt dat tot De ſelbe humeuren dient. Sy is een feer goede purgatie / bequaem tot ſuypperma⸗ kinghe ende reyninghe des, buptlis ende des gantfchen lichaems/in veele verſcheyden gebreken ende fiechtensende magh alle menſchen / foo Wel mannen als vꝛouwen/ Lan Wat ouderdom dat fp ooch zijn / ſeer nuttelijck ende ſonder preefe oft achterdentcken inghegheben Worden. Want Ús fupvert oft purgeert Het lit haein fonder eenigh ghewelt aft hinderniſſcziũ ſonderheydt alfmen Daer Anijs-facdt oft eenighe andere dierghelhcke welrieckende dingen bp voeght / oft allmenfe mengielt met Die @ijeneesdingten dE welcke, den bupek fachtelijck weech maken konnen/ Diez men int Latijn Lenienua noemt. Poorts foo maghmen Be Dena te ghebrꝛuycken gheven kleyn geftooten/ ende tot poeder ghebroght zijnde: maer meeftendeel geeftmen Daer Ban het water te drincken daer fp in te wepchen geftacn heeft. Tan het poeder daer Hau Wordt ghebrupelit geniepnlck de (waerte Han een dzag⸗ me oft vierendeel lootg : maer alfmenfe te wepeke felt, dan maghmen Daer Wel Vier oft Lijf oft meer Lan nemenf ende dat water te dzincken gheven. 5 De Dena magt in allerhande vochtighepdt oft nat te Wepcken gheftelt worden. iej n be brandende oft heete kortſen / ende andere hittige fieehiten / bebwinghtmen oftmatightmen de Dena met bet afliedſel van ſonimighe berkoelende dinghen / oft met twater daer De ſelve in te weycke gheſtaen hebben; maer in De koude laughdurighe ſieckten Aedmenſe met verwar⸗ mende / openende ende andere dierghelijcke dinghen; oft men ſetſe in wijn te weyclten: ende in Dier voeghen inge⸗ nomen / ig ſy den meulcũ aerbd oft nature ſeer tõe⸗ ghedaen ende Ls eũde maeckt den buyck weeck / bij⸗ nae ſonder eenighe moeyelijckhendt oft belett ; ende iaeght feer fachtelijeh ende gljemat upt den lijfve alle vouz we — vochtigheden. ſinghe. Ge blaeskens / hgeuwkens oft ſaedt · huyslens van de Dena Worden bp de Arabiſche ſchrijvers wel meeft gebruytht ende geprelen: Dan de ghjeleerde Ban _ dele tijden ende landen / fae gant{ch Europa daor / prijfen ende belighen de bladeren noch Heel meer : want de blaeſ⸗ kens oft haeuwkens / ten zy Dat fp heel gip sijn / maken veele Winden in Den buyck / ende veroorſaken veele krim⸗ pingen ende beroeringhen in het kchaemn: ende nochtans zijn ſy meeft alle ontijp Diemen ghebrupckt / om dies wille Dat ſy voor Haer rijpigheyt geplucht plegen te wefen/ Door Dien Dat — Ban den windt ghedreven los t or ght ende moetmen de gracuw ſte ende min groe hebbende / dat is de zijpfte/ uptlefen; om Dat Die min berderteniſſe fn den bupt maken dan be groene ende onrijpe. ip ï e vande Sena, ende verbeteringlie van de felve: Behalven Bat de onrijpe ——— blaeskens van de Sena / als vocꝛleydt is / ſomtijdts krunplelen ende beroe⸗ in t lijf pleghen te maken / foo zijnder ighe Bie foo wel de bladeren als Ban de Dena ggben de mage —— ——— kranck de felve Dena / dat fp wat traegh ende langhlaem int Wercken fe/ende daeroni raedt hp cock datmenfe met wat al genume helpen ende vervoorderen (oude. Eñ Hooze Waer het Wordt dagelijts genoegh bevonden / dat de Dena Heel traeger Ende laughlaemer imt wercken is Ban de an= bere ercher cher medicament E: Ban men maghſe nochtansfeef hebtelijchk verbeteren ende elen” niet alleën met Dat —— * — urger gen vermenght zijnde iger ende geweldig Dettie fran t wercken smakende; te weten. gerende — 586 bele ongemengelde / alg ig Ghabarber/Agaricug ende an⸗ dere; ende met defe gormenelde, als zijn Diacatholicon/ Dioplyenieon oft Conferve van Paepen / ende de Com- poſitie oft Electuarium uvt tſap van Hoolen/ Oft tet an⸗ Bers / nae De gheſtalteniſſe oft gheleghenthepdt Ban den Kranchens ende eyſch van de (iechte. ' BIILVOEGHSEL. O Nder den naem van Sena Worden nu ter tijdt ban ſommighe Erupbt-befchrijvers twee ghellachten begrepen ; waer af Dat bet een Defen optechten Deneboom ies het ander ie Xombaert⸗ fche Kinfen genoemt / twelck met den Seneboom wat ghelücke⸗ niſſes heeft: ban Dat fullen Wp dnder de boomen hiet nae beſchruü⸗ ben /-ende nu alleen Van de opzechte Zena fprehien / twelck cen iaerijcks gewas ie / ende felden langher dan een Galf taer in't leben bihft daerom en is het geen heeſter / maer anders niet DAN ten crupdt. Dptreekt haer bladeren des nachts in/ghelick mee ft alle be foorten ban Zinfen pleghen. De bladeren maken oock als Linfen oft Boonen. De bloemen sijn de Cool-bloemen feer ghe⸗ teh. In de Gobert van deſe Aoorderſche tanden bijft fp quaſhck Dep maenden fonder fterben : waer dat oock noch bloemen noch wen en krigbt/ noch vip ent wordt: in boegen / Dat de Dzogiz ſten Die lieber upt De koopfteden Yan Ooſten ende plaetfen Dact 3 — groept ontbieden / ende oock meer achten / Dan deſe oft De it: ene. Dan defe Dene is tweederhande : een met kleyner ende langh⸗ tworpiger bladeren/ende een met ronder : in Boeghen/ Dat beft twee fchönen te berfchilien ban bladers/ ghelück de groote ende kleyne Mypꝛtus. Meſue bekent oock twee foorten ban Sene: ende geeft merchelijck te kennen Dat De ete wildt is, Belloniuss vermaem gock ben tweedetlepe Dena : een met platte hacuwen/ krom als ficleten/ ende met fpirfé bladeren ; De andere heeft oock wel platte haeuwen / maer beet breeder / ende niet foo krom ; ende De bladeren zún voor ſtomp oft bott. Deeerfteis De befte/ ende Wordt Scna Orientalis gheheeten; De andere / Die Sena medis oft oock Silùeftris Sena, dat ig Wilde Sene ghenoemt wordt / is gapper ban krach⸗ ten, Ditonderfchil ig nae De eig Daer fp Ban gebꝛoght wor⸗ Den. Bier bp komt De Derde ſoorte / Die Baftaerdt Dena heeren magh / dat ie de Lombaertfche Linfen. … N Snder de Orientale Dene bladers / haeuwkens ende ſteelkens bindtmen ſomtüdts geyten oft ſchaeps · keutelen:· dwelck bp komt/ door Dien dat De beſte Dene in ſchaepen miſt ghefaept wrdt. Bebloemen zin bleech-gecl/ met voodachtighe aderhend. Dè bladeren heben niet alleen eenighen quaden ſmaeck maer oock ces — — 3 1 Kam — van eggen Í — ende amelæa; ghe p rittken al noch groen zijn / oft Dat ws; die wepcken. Bet facdt is pen ed, je Decor: — — Aerd , Kracht ende Werckinghe, Als Meſue betupght / foo ie de Bene warm fot in't begbinfel ban Der tweeden graed/ ende daoogh in den .De ostk i Pane chan) — bath niet oncjp. De bladeren sn Daer-en-teghen deel beter ais fp gtoen zijn / Dart —— — eli be ano bi aire epe waren / ede Dat water , De or ind gn —— t bedꝛoeft ende b Be meta Dee elise trie hefet oan oet moral nennen — —— zn ge —— leder vende fanberlingge ban Be mite) cat booftlwerr/craus —— — Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. maken ten ieughdigh — — oock openen ſy De verſtopthende ban het matewant; ende ſupveren ende berteeren de melancholiche oft verbrande gatachtigte vochtigbeden. —_ ” } sene-bladers ek t in welcker voeghen het zy / verſtercken ’tgheficht ende ’tghchaor. , k he ficiten oe Dene-bladeren te weytk met wep ende Bpica® ende maken dat wat longhſaemigh Warm : andere nemen *tpocper met foet melck it, 5 —— Wijn van Sene-bladeren. Sommighe doen cenen grooten hoop Hene vbladers in witten moft/ Den welcken fp nac D2p.maenden te Drincken geben; ende daer mede fiupberen fp De herſſeuen ende finnen / ende bermeerberen De blifchap. Men mag daer wat Anijs-faedt oft oock wet Cancel bp doen. Andere eden de Sent bladers met Prtipmen ende Dpica in water/eiide maken alfoo cent goede purgatie. 2 Sene bladers moghen redelek wel tlieden verdzaghen: maer alfmenfe te weycke ſteit neemtmen ſelden min dan Dep dragmen, ende felden meer dan crt onte ghewithts tſefſens. 3 In dt Aporckeft worden ber fchepden gheneesmenghelinghen gez maeckt daer de Dene in ghedaen Wordt / om alle DE voor ſchzeßen gebreken te gheneferi; Die te langh ende onnoodigh om teberbalen zjn. Men menghtfe met Cancel / ende oock wel met Tartarum / ende met Scammonium. ee 5 , Tooghe oft water Daer DE Sene bladeren in gheſoden zijn; ber⸗ ſtertit de herſſenen / de zenuwen / ’tghefichte ende tghehoo won⸗ derlici / in ſonderheydt daer Camille bp doende / ende foo t° ſaemen thooft daer mede waſſchende, De ſelve gheneeſt dock de zecren ende alle ieuck fel, HET iv. CÂPLTE i: Yan Gratiola oft Godts Gratie: Ghedaente. D E Gratiola ; anders Gratia Dei ; Dat is Godts Ghe⸗ nade / oft Godts Gratie ghendenit / heeft ſeer Veele vierkante. ſteelkens 74 omtrent een_fpanne boog, : Dé welche dicht bewafjen zijn met feer Beele malle augbe worpighe bladeren / Die ban den Ghemeynen Uſſop fer ghelijck/ alg ooek dit gantfche ghewas Lan ghedaente ende maechtfel feer nae bp den Uſſop ichijnt te komen/upt= ghelondert alleen Dat het niet recht op en ſtaet / oft in de hooghte waſt / ghelck den Uſſon / maer eensdeelg aen De ſũden af hanght / ende langhs der aerden kruypt. De Seatiola oft Sodts Shenade. A , cer eude ‘ cker op defe onfe Gratia Dei oft Gratelas Die ren / ende het gantſche Het derde Deel. bloemen kômen boort op Dunne teere ſteellens / tuſſchen den ſchoot oft oorſprongh Lan de bladeren/ ban maecktei anghworpigh / Van verwe witachtigh / wat nae den bleeck-purpuren oft lijf verwigen treckende. Nae de bloe⸗ men volgen kleyne vande hoofdekens oft laedt bollekeus / pie Ban De Anagallis oft Gupthelheyl eensdeels geihcken⸗ Be: in He Welche heel kleyn laedt befloten is. De wortelen zijn menighvuldigh / gheknoopt / ende in leden Berdeplt/ ende kruppen Hoort als De wortelen Lan het Grag/ ende fpyepden ter fijben ende nederwaerts af feer Beele dunne belelinghetens. Dit gantſche crupdt is in alie fijn deelen ghewelbighlijcken bitter vanlmaeck, f * g Place. [Dit cruydt waft van ſelfs op meeſt alle de vochte / poelachtighe ende broechachtighe gheweſten ende Wepen oft beemden Ban Ftaliën/ ende inlghelijcke oock Ban Hooghduptſchlandt. Hier te lande ende gant{ch Pez derlandt daor is het vꝛemdt / ende en is daer nerghens dan inde ECrupdt-beminners hoven te Binden, € ** Het bloeyt hier te lande in Hoymaendt ende Oogſtmaendt. ——— De nieuwe Cruydt belt hꝛujvers hebben dit trupdt den Latijnſchen naem Gratiola ende Gratia Dei gez gheven. Heten heeft hier te lande gheenen epgijen naem/ ten Waer Datmeut Godts Gratie oft Godts Ghenade naet het Latijnſch Gratia Dei woude noemen; hoe Wel men den Hatynfchen naem Gzatiola in onfe tael beter [oude moghen gebrupeken. Fn Italien wordt het van den ghe⸗ miepnen man Srazca cauallo. gheheeten. Daleriug Cordus noemt het op’t Latijnſch Limnefon. Andere Houdent boor het Eupatotium Gan Meſue: andere noemen’t Ceri- taurida, oft heter Centauris: Kengaende Ben naem Eupa- torium; foo wel Meſue als Avitenna / Dioſtorides / ende alle andere Gꝛiecklehe ſthꝛijbers / hebben. nde Eu⸗ patorium bekent ende a /{ gekmp erg bree⸗ der betoont hebben: ban het pit ernupdt [eer Beel den ef epghentlijck Ì met gode re general Centautis g t worden: want ghemercht dat het een medeloorte Ban Centaurium, dat ig de Santo⸗ rie/ — te zn / iae rachmgberis dan de Dantorie fel- Befdaeram eh behoort den naem Centauris haer niet vꝛemt te ween / als een foorte Han Klepn Centaurium oft ban oprechte Dantorie weſende. Pochtans en is het gheens fing boog bie Centauris gan Theophraftus te hottden/ daer Plinius ooch af vermaent in Het 6, capitel ban lijn 25, bortk ; want dat en ig anders gheen ghewas ban het op⸗ recht Gyoot Centaurium dat wp Bozen beſchreven hebben” aengtelien bat Theophraftus in ſyn 9. boeck fchruft/ dat Be Dicke ende grofve Wortelen daer van / tien oft tWaelf faeren langh ongefthent ende goedt bewaert konnen wor⸗ ben; ‘twel gheen ander medefoorte Ban Cen⸗ taurium / Dan : atn de Groote Biaroite tn be: Bindt, Haer al ig't fahie dat Wp in pe befeljijbingte bar de Dantoite de ſelve een ſoorte ban Panaces ghefepdt Heh: ben te Weten / nochtang en belett dat gheenfing datmen dat daersm vock gheen Centauris en foudemoghen hee ten : Want nae fyne groote hrachten ende Wonderbaerz i | maghmen de Dantozie Panaces noe⸗ men; ende om Dat den Centaur Chiron dat eerft ghe⸗ Bonden ende Berfocht heeft / dacrom magh dat oock teer bequaemelijck den naem Centaurium Centauris en. Poorte foo vindtmen onder de baftaetdt=naemen ban Get ghemepn Cencaurium De toenatmen ban Helleboritie ende Multiradix ; De welche het ghemepn Klepn Centau- tium oft de Santozie niet ſeer begnaemlijck toegheſchre⸗ ben en moghen welen / maer paffen veel — —* nu bn Gwen : twelck Klaerlijch ghenoegh bljcken fal; want mert bevint dat ſy bijnae alg het Pies-rrupdt oft Hellebo- ende den buyck beroeren kan; cnde bobendien tus Gor in der deden met ſeer veele wortelliens ende vete vaft. q Aerd. Gzatiola/ als gheweldighl bitter fte metenne/ isban goe falter arn sari ; / — e ſeer ſtercke ken / foo Wel Ban boben als ban onder te purge ckinghe. Dit crupdt lepdt upt den _& Krachtende Wercki d Wfbe ende iaeght af van onder ende wan boven niet alleen * trupdt alie De krachten van oft tanden — water ſucht Het tvyvaelſſte Boeck. 8 de tacxe kupmen ende Hijmerighe/maer cock De galachti⸗ abe dicke vochtigheden. PÄR ke 4 „en mijft ve Gꝛatiola feer teghen De Berouderde heup gicht oft flercijn/ ende teghen de langhdurighe foa wel Drijdaegbfehe als andere ongheſtadighe ende wectende oft berfchietende hortfent fp fupbert De lever ende De mits beb 5 fp ontfluptie ende verloſtſe van alte verſtopt⸗ Ap ís eock goedt om He wormen Bes buycks om te by ende upt den lijfve te Drijven. : et eenen woorde de Gratiola ts ſeer krathtigh om al⸗ le verrotheydt ende fuwendige ont ſtelunge te belerren/ ende de Bervuplinghe ende beberffeniffe der vᷣochtigheden oft humeuren deg lichaemg te beteren ende te vepnighen. Men pleeg) ban dit truydt ghemepulijck de fwaerte van een half dzaghme tenemen/ tot cenù oft twee dꝛaghmen toe / ende ſonitijdts wel wat meer / ende dat in water te lieden oft te weycke ftellen / om den kranchen dat foo te drincken te gheven. , De Gratiolaig oock bequaem om De verſche Wonder te ghenelen ende tot heelinghe te bengen/ t3p verſch/ tsp tdroogh poeder Bant ſelve daer Op geleydt zijnde, BILVOEGHSEL. D En naem Gratia Dei en ig Dit crupdt niet epghen : want mert bindt een faorte ban Geranium Die oock foo gheheeten wordt: datrom falmert Den naem Gratiola hier beft ghehrupeken: An⸗ Ders beeft Bit gewas heele andere naemen bp berfchepden Crupdt · Befchrivers : fommighe noemen’t Sefamoïdes, andere Centauri des: — bouden’t boog een fonrte Ban Seep· crundt / ſammige boor Wit Behen oft Ocpmaſtrum ban De belden; andere Papauer fpumeum, om Dat het truvdt ſeivt eetigbfins witachtigh ban bla⸗ Beren is. Andere noemen Dat Herba pulieum oft Dlop-crupdt/am Dat het foo bet — ban ſtetlen is: ſominighe hooghdupt⸗ ſchen noemer’ t Weis Aurin. : : ‚ —— met geele — is van —— omtrent Ges ende Gratiola lutea in't Katijn gheheeten. Papaùer ſpumeum van Diofcorides, dat ſommighe onfe Gras tiola feggen te wefen/ ie een wit ende geheel (eu: jerups Beken/ Dat De ett pee anp Be See eeft loopende. Zh den fomer wordt het faedt gbepluckt als't ge etwafs fen ie; want het valt af als t droogt ís : dat s € ep Onfe Eoren-bloemen boor het opzette Papauer fpumeum ouders Gilbenech van de Arabers íg anders niet Dan het ſaedt ban deſe onfe Gratiota : twelck bp bun iu groote. achtinght was : Endt De Mooien noemen dat prbendoargis Bock alſoo : Gratiola van fommighe. Eenighe heeten verfchepden faorteri Van Craepenbeek niet alleen Gratia Dei, maer oock Gratiola. Ende Daer ie oock een Gratiola carulea , ban ſommighe ſoo ghenoemt / te Weten Den Shehelmden ick / oft, Ly Gmachia galericulata van Lobel/die Lefalpinug Tertiaria noemt, í ondt-cruydt van den bergh: Gualdo, ban € siftor Butánte feer efen / ende bp den Bepden-F'fop Bermaent / met den naem Vulnerarid hetba,mogbt toel eert medefoorte ban deſe Grattota weſen. Aerd ; Kracht ende Werckinghe. Sommighe ſehruben a : be beef gpen Dat ber be Magdelgeer oft — Geutiaene wel an —— — bitterhepdt ende in purgtrende af⸗ “Dit erupòt wordt in azijn ende meles te wepeke ghelendt gelijck De Efula/op dat —— ſolide fijn quade fennighepdt Dead afeerì Rrachrige estracte met geeft ban wijn ghene ct. ter ban De Watetfuchtigte af/alfimen ’tjoeder F — — —— re tbe Ban eenen ſcru⸗ Ban om te belerten Dat fp de mage / de lever ende het ander in⸗ ghe want niet binderlijck en batte fao moetmen daer ten wepnighf; Ken Lantel / Anvs.· ſaedt / € aliffiebout ende Zuveker bp boen/ende De feloe met bet tat ban Erwien oft Roode Cicers ingiebe. De hoeren plegen thien bladeren ban Dit gewas klepn gheſtoo⸗ ten zijnde im cen duwelkèn in te namen tegen De kortten Die alte daghe ende oder andere Dagen pieghen te Bomen. Be oudt —— t milj ban Duptſchiandt gheber dat in als —— — eenigh natte er —— * maecktrmen eenen (cer mittelijcktn drantkin fue: Ker voeghen ats volght Nen neemt cen bal ene Moer vet _ Gratiola, Zee-toolen/ Antjs-faebt/ban elcke rose n: : ont wet mad aghmen: ende, * zende is bot 1 inhet fercin/ ende Langhe. verſthietende kortfen; ende flevcht De fever, be milte/ optnende been de { ende haer van tarpe lijmerigdeden ‚Det fap in be forine ditk ghematkt oft tot ten fatbe bereydt élie ban roofen ende nieuwe wafch/ í Ie —— ſch / is gordt om de onde reren a De Hodghduptſchen / Bie dit eruydt oock Taufent Gulde noe⸗ men/gbebiupcken dat alfoa beel/ iac fieverjal de Ghemepne Kleu⸗ ne Centorie/ in fonderbepdr óm haer diſtillatien ende erträctien Daet ban te berepben : eiide metftendeel ghebrupekeit fp het aflied⸗ fel ban De bladeten om de pocken te ghenefen / iae De melaetshepdt ende lazerntje / ende oock om De peft ende heete kortſen te verdrij⸗ ben / ende Den langhdurighen hooftſweer te berſoeten: maer boven allen průſen fp dat feer teghen het vergift ende fenn dat van lan: ghen/ adderen / fpiutiekoppen oft andere quade Dieten ban hup: tens lichaems in eenigh line gekomen is: Batt ín dien ghchalle druppen fp Get fap van de bladeren verſch gheſtooten zijnde, in DE Wonden, Andere maken banchetfupeker ban De faden ban DIt ge⸗ Was: tweick fp ghebeupcken in tijde var pêft / ende om, De. ghe⸗ Weken Des höófts oft der herffenen te verhinderen; als zijnde vals lende oft flapende ſieckten. dl ì Papauer fpumeum (Dat fommigbe onft Gratiola ſegghen te we⸗ fen) wordt inghenomen met hamigh water / ſeydt Diofcotides/ ende purgeert door't obergheven oft bꝛgecken; maer in fondethepdt fs dusdanige purgeringe goedt tegen De vallende fieckre. Tſaedt / fepot Galenus / taegbt de ſlümerachtighe Vochtighepdt-upt den lfbe, Maer het ie onfcher oft de teghenwoordighe Geatiola het Papauer ſpuweum is / oft niet. Hinderniffc. Gyatiola ig de peerden feet hindetlijek : want als fb daer af eten / ban worden fp traegh ende fap : daerom iffe in — Stanca tauallo, dat is / de peerden bermoepende crundt / ghe⸗ eten. IV C —— Van Carthamus, anders Wilden Saffraen : oft Baftaerdt-Saffraen; : Ghedaente. — —Artamus oft Baſtaerdt · Saffraen waſt rerht ap / met j eeen ronden harden ende houtachtighen fteel / om⸗ trent anderhalf elle hoogh / off noch ſangher; den Welc? Een nae bovenwaerts in meer andere tacaskens oft fijd- ſteelkens berdeplt Wordt. Wp is bekleedt ende om de ſtee⸗ den feer Wel berfien met [malle ſanghachtighe ende breed⸗ achtighe / ban Horen ſpitſe oft chevy afgaende/ ende aen bepde De lijden met ſcherpe ftehelinghen befette bladeren. Op't fop ban de fteelkens komen voort vande knopuens oft bolleieng/ foo groot alg een Olijfbe/ oft grooter/ Castamué oft aſtaerdt · Saffraen ‚ bonigh-water/ Cruyde-Boeck Remberti Dodontí. van heete lpitle ende ſcherp ſtekende ſchubben oft ſchel⸗ feringhen aen een ghehoort ende bergadert : be welcke⸗ als p haer ontlupeken/ ſeer fchoone blinchende goudtz geete oft doncher geele bloemen vdortbrenghen / ban Herz We den Daffraen leer nae bijkomende / ghemaeckt Han veele Bicht bp een ftaende ende ghehoopte Draepen oft ve felinghen : daer onder ſchuylen in Die tele kroppen oft fiekende bollekens witte / langhachtighe / gladde / ende een wepnighshen ghekaute oft ahehoechte laden / Wat grooter dan een Korenken Gerſt tuſſchen harrachtig Wwolleken oft dong beloten ligghende Van bupten met een hardachtighe ſchorſſe oft fchelle bedeckt ban bin: nen vervult met wit / ſmeerigh ende het merch / Foer van ſniaeck. De wortel is dun / teer / ende Han gheener Weerde. Hd q Place. Dit truydt wordt ghelaeyt in ſommighe ho Hen ende velden oft bouwlanden Van Ftalien/ Spaez guten ende Pranchrijck, Plinius verhaelt in het 15, capiz tel ban fijn 2 5. boeck/dat het in Ftalien bp tijden banden Bepler Velpalianus noch onbekent Was /-Ende alleen in Egyptenlandt geacht ende gebruyckt wierdt / doch niet in Be [pijle/maes in ſtebe van Olie/door de groote Hettigthepdt Die in het ſaedt is. wdd À € Tijdt. Cartamusbloept in Hopmnaendt ende Oogyt: maendt / Daer-en-tuffchen Wordt het laedt vip : ende Het gantíche ghewas verdort ende vergaet ín het ſelve faer Dat het ghefaept isgheweeft. 35 De Dpaeghiacrte pieghen met de bezien Gan Dit ghewas it be maenden ban October ende November de boghelkeng te vangen, Beteringhe van Thymelza oft Mezereon. De groene bladeren ban deſe crupden falmen in ſeer goeden ende ffeccken Azijn eenen dagh ende nacht laeten | ende daer nae De felveupt nemen erde ghebrupcken : oft men fal de fefve tipt nemen / ende ghedrooght jude bewaeren. Ende waert dat in deſen Azijn te Boren Cure. —— oft ſaedt van Berberis gheleghen hadde / die ſoude te beter ende te beguaemer-sijn om deſe bladeren Daer mede te berenden. Almen beft bladeren alfao berendt ghet-upchen wilt/dan fatmen Die met Anijs-facdt ende Maſtix ghepoedert inghe ven bft men fal De felbe bladeren in Wep van foete-melck ende forderti kei ———— in fop van Capoenen fedeni/ende die Dat (op te drincken gheben. *68 Dd: Hak — HET VIJL "CAPIIED Van Chamelra van Duytfchlande oft Ghemeyn Mezereon. Ghedaente. D & Chamelea Ban hooghduntlchlandt / bie van deit ghemepnen man ende m de Apoteken nu ter tijdt eP= gyenttjck Mezereon gheheeten Wordt/ is cen getacht en⸗ de houtachtigh beom-ghewag oft heefter „Dep voeten beoah oy-fchietende / oft noch hoogher wordenve allmen Wat neerftighepdts doet om dat te oeffenen eude te on⸗ berhouden. De fteelkeng oft lijd=-tacghens zijn tacp ende ort/een (panne langh/ met langhwozpige / bzeedachtige⸗ fachte ende bleeck-groene bladeren bekleedt. Langhe pele feelkeng waffen. welriechende bloemkens / Han verwe bleeck-rood purpur oft peerfch + naer de welcke ronde bez zien voortkomen 8 bijnae foo groot als de ſoorte van Erwten Diemen lijck groen/ende alg ſy rijp zijn / roûd: ende gedrooght oft dor zijnde / krijghen fp oock gheen Fwartachtighe verwe: : Be binnenfte heerne Ban dele Vrucht is het Kemplaedt van grootteende ghedaente gelijck/ ende is met Wit merch veruit. De wortel is langh/ende inckt diep in D'acrde, Chamelæa Gay KHoogbdurt ſehzlandt oft Shemery WMezexeop. = f andenden ——— dit ganttede landt/ en rniſſen Ban hooghdup ende v hier te lande in de Cruydt· beminners hoven eg < Tijd. Dit rup ruydt verlieſt tůn bladeren vleghen te doen: Ban de bloemen botten upt chrum noemt : defe bezien zijn eerſte⸗ kens verfpaepdt/ taep ende traegh wel het felipe oude mo teu een brandighe ſmerte ende gheoelen cl nieeft alle de boomeir … Cruyde-Boeck Remberti Dodonxi. 1 de welcke in't beghinfel vande Lente / ende eh veld wer ín den Winter lelf / Wanneer Die facht ende niet te houdt oft te ſtrengh en is / open-gaen: als De bloemen beghinnen te Bergaen/ dan komen de bladeren cerft boort : maer De bezien worden in den Somer bol: komen tp. ; Ei — Den ghemeypnen man noemt Dit cruydt in Poogijduptichlandt ‘eilant / Zeidelbaft / Leufstraut ende Kellerhats z, mast in de Apoteken van onſe landen Wordt bet epghentlúck fPezereon gheheeten; met welcken naem dat hier meeft bekent is) hoe koel dat fonuutge Dat Breedt zezeveon pleghen-te noemen / tot onderſcheydt van de Thymelza, vie bp haer Amal gezereon abebeeten is, Wp hebben't in't Hat Chamelza Germanica willen noemen/ datis Ehanelea van Boogiduptichlande/ om bat het de uptlandtfche ende opzerhte Chamelea met geez fe bloemen foo wel ghjelijckt/ eude om Dat het in Hooghe buptíchlandt met menighte te bindenis / als Wp boor fepdt hebben. Wp verftaen. dat lommighe Staliaenen be vrucht van defe Geefter Piper montanum Dat is Bergh Peper/ noemeit. Gock zunder Lommigije Die Dit gewag Laureola heeté: dan De Laureola igBan dele Chamelsa ver⸗ fchepden : ende Wp ſullen die int naevolghende Capitel befchrjven. Maer mit Wat naem Bit rrupdt de oude Erupdt-befchzijvers ghenoemt hebben / ende oft haer dat behent ig gheweeft/ vat en ſoude ick niet wel derren oft konnen oop leker verklaeren. Wel is t Waer dat iet ee⸗ uigbfing met Get Wit Cneoron ban Theophraſtus over een (chijnt te komen ; dan door Bien hp dat met foo wey⸗ righe woorden beſthrtven heeft/Daerom en magh ick dat felge oock gheenlins verſekeren. Woorts befchenft hp he foorten van cneoran met de naevolghende Woorden, Gheflachpgen van Cneoron,by Theophraftus: De gefläche ten van Cneoron: „fepdt hy ⸗ zijn tweederhande 5 het Wit ende het Zwart. Het Pit. Cneoron heeft velachti⸗ ghe (in't Oriethfeh Spparddn dermatode ) bladeren/ Han gedaente bijnae alg de Olijf-bladeren. Swart Cneoron eeft bladeren alg Myrtus⸗ ghelijf vigh ende dick. Far bet Wit is veel leeg her dan het Swart/ende Welrfechen= de : dan het Swart en heeft gheeuen reuck. Beyde heb⸗ Een eer Diep in der aerden ſinckende wortelen; hebben dock feer verle tackskens / die dick / houtachtigh zijn/ ſtracks boven daerde oft wat hoogher in meer — 5 t om breken; ende daer⸗ om is’t damen Die in ftede ban biefen gebruyckt / om daer iet mede te binden oft vaſt te maken. Zp botten upt ende bloepen nae den Sonneſtandt van den herfſt / ende ſtaen noch langh daer nae en bloepen. Dit zijn de Woorden ban — upt Ad —— Wat * — te Yant dele onſe Hooghduytlthe Chamelea oft Mezereon en ig van bladeren den Olijfboom niet leer ongelijk : be bloemen zijn oock goedt ende ſterck ban - * nae den Herfſt beghinnen te vertoonen: de acken zijn — — taep ende bupgbfaem: de “wortel ie la e biep onder Vaerde tint Ae ig ed … Wag foo te ghe uſc an ghedaente met Hat ————— met dat ende Diep 0 chende. en genoegbfesm upt-\nijfen dat dit gez ban Theoplpaftus heeft / dat het mulchien — gemeten. — Ge € Aerd, Krachtende Werckingne. Dit ceupbe isin alle Ë fijn beelen geweldig hlijek verhittend erb: ende ngen / A D gan * —8 <= . d Dee fn De keele ende binnenfte ban be ſtrote der ghener diele fmaecken. — De Apotekers van Booghduptichtandt ende en Tandt * upeken be lanen an Dt afans / alsben noodt —— — ———— Yea : welck ſy / nae mijn. — feer ende fonder achterdencken Van ir ant dit IMezereon oft eek Het derde Deel. B1ÌVOEGHSEL VDitenna / Meſue ende Derapio en fchinen ma ghe⸗ A ſlachten van Mezereon bekent te hebben; te weren de Cha⸗ melea ende Be Thumelea / Bie fp Amal ende Weeùt Mezerron noemden. Ban boor ten mede-foorte Dan De felbe is Dit lactfte crupdt ooch te houden; ghemerckt Dat het felbe De, andere twee van krachtert ende gheweſdighept ban wercken feer gelijck is enz de alie dep des menfchen lichaem eben ſchadelck balien / als fp niet behodrlüjck bereydt ende ghetemt : iae al Dr ſy ghetemt foo men beft kan / nochtans houden fp een ſoodanige wildigheydt ende teghenheydt ban den menfchelijcken aerd/ Dat hèt Schut dat Die haer met gheene konft oft neerftighepdt henomen en kan worz den : want fp zin feet Geet ende Drooghe ban aerd / walkomelijck in ben Derden graed / eñ Den bierden eenighſins ghenaeckende. De ghent diefe Crocacium eed ae / zijn De ſelve wel bekent gbeweeft; om Datfe den menfche feer haeſt met groote beroerteniſ⸗ fe ter hameren doen gaen ; maer noch meer den ghenen die ſe Ra iens vitam, Dat ig ° Cevert benemende/ende Faciens viduas; dat is Koeoutwen maeckende / genoemt hebben / om datſe Ben menſche ſeer Tiet om haiſe bꝛenghen door haer wilde ende ontembaere kracht: ende boorwaer alle deſe dap foorten ban Mezereon plegen de maghe / de feber ende alle inwendigte leden groot letfel te doen / de felbe verhittende / quet ſende ende open bijtende; gaten ende fweerinz ghen ín De Darmen de / ende ten laetſten bloedigen kamers gangh voortbrenghende; ende in Dé teere menfthen / als kinderen; brouwen ende andere / De doodt berdroegbende. Booꝛts feo is Dit gemepn Booghouptich Mezereon in defe lanz Den met den Hooghd uptſchen naem Zeelbait ghenoegh bekent ende Kemelshals, in ftede van Kellerhals; oft oock met den naem Meze- teon aliten/oft Mezereon vande Duyiſchen iae by ſommighe wort Peperbeom gheheeten ; bij andere Eerdfche Leeuw. Wet bp Zedd gock Defe naemen / Chamzdaphne, Laurus pulilla; bp Fuchſius qualijek Daphnoïdes: int Engbelfch heetet Douch Me- zereon. - De fchorffe ende bladers ban Buptích Mezereon / fepbt den Yemen Tobel zijn denchet groch: De voadat als Die ban Den Perſeboom / maer kleyner: De zijn ben Pez Bles Dat tandende / iae bat eer langh ende veel fmertende is: ende Dae: ⸗ ten „Boeren-Peper door mieverffandt Van de ckers Grana Gaiden An Meet t bet) ende in ‚mar d worden De roode bezien e Veranderinghe der bloemen van Mezereon. Wier te lande vindt⸗ men Defe bloemen ſomthdts bleech-rood/ ſomt jdts hodsh-rood ban berwe. Dan Petrus Bonding heeft bebonden / bar het ſaedt ban het bleeck-rood fomtijvos beomkens boorrgtbrogbt Heeft die —— bloemen droegen ende het ſaedt bar het rood / icht-roode bloemen dzoegh. Bier upt bickt dat deſe veranderin⸗ ghe ban eenerhande ghewas ie ende Dat De ſaepinghe ẽnſeker is / ghelizckmen ín Deele andere crupden ſiet ghebeuren ————— van 1 t : vere ps et beeft venen vechten ghetackten feel / elek / met ter —— mag — bp een waſ⸗ hf hj bladeren tt k nd ens Bb zaccht/ en meeft Sicie Bezie ín In lan giaers + ende — BG arten mac. jen, bar 18 Ratten Hegeebon. ee Graeuwe Chamelza van Bolonien , in’tZatíjn ban Lobel Cha- mela incana Bonönienfiüm gebe, ie bam obebaenten tons gelijck het Dorycriiùrs Han Bórtrpelliers, lr digd … Gracuwe Alp-Chamelea,tn’t Zâtijn Chamelza Alpias intana jecten / fep Abel ie Dr —— See Han maeck/ gedaente/k bladeren en utac J Die dun zijn /_ ende Da bere hek D nt dee de ge ende me Bip okeee —— mét en britt onbe f nije ——— ken 5 as ii binden op de Bhebergbten Alpes / gheleghen aên Dar Mede-foorten van dé hamelæa ende Thymelza. Deft lullen van n ermatnt Word ons upt Cluſius eñde andere vermatat én namentlick het Cneorum ende De — — ende meer andere; Die € aten bequnemer " ë + Eerfte Sanarmunda waft 1 Dpasgaibit) tupgbt Clus ende wart gts el € Bher/fomtüdte witachtigh/ * heel amelæa bꝛupeken. Het tvvaelſſte Boeck. $93 oft ſwartathtighe ſchor (fe bedekt; onder De welche noch cen ander Te taepe ende in dunne Draepkens berdeplbaere ſchorſſe ſchupit: be bladeren zjn alg Die ban het Mezereon oft De Chameica/ Doch klepner/ korter / ghelijfbigh/ Die van Zee-Wolfsmelck oft Myꝛtus aldernaeft bijkomende / desh wat vupgbachtigt / om De fleelkens Bicht ende ghefchichtelijck waſſende Bemachtioh/ ban fmaeck eerft bitter / Daer nac fcherp ende beet : tufichen ve bladeren wallen de bloemen alg Die bart de Olfve/ geel / langh⸗ Worpigh/ eltk in bier bladerkens verdeplt : De Drucht ie bynae als Die ban de Chpmelra / maer fwartachtigh ban verwe, De wortel is Dick ende .boutachtigh. Dp bloept in eert ende April. De oeren ban Granaden noemenfe Mierda crux, Om Dat 4 foo krachtigh ie om Den buptk te weeekken ; ende Daeram is p in — landen feet ghebeupehelijck: We geleerde noemenſe Sa- namunda. Tweede Sanamunda ís oock anderhalben boet hoog / ende ft raepebupgbfame tacken / met een Dicke gheiüfvighe fchorffe bekleedt; de Welcke (als de upterfte ſchelle wegh ghenomen is) in lange velelinghen als Draepen gheljch Kennep oft Lijnen gez Deplt ende ban ten ghetrocken magh worden. Be opperfie tacker kens zijn bewaffen met eeen grooten hoop wolachtighe oft don fz achtighe bladeren / Die. boden klepner zijn / ende boor (pits / wat foutachbtigh ban ſmaeck / maer Daer nae wat ſcherp ende Heet. De bloemkensg zjn als Die ban de Olhfboomen, geelachtigh/ veel bp een. De wortel is Dick ende houtathtigh als Die ban de voorz gaende foorte. Deſe ſoorte bloept in t rjck ban Granaden in de maendt ban Dprockelle. De omen van Granaden woemente oock Sanamunda; ende fp ghebrupeken Die veel. Want een Drag: me flwaer ban de gn bladeren inghenomen beroert Wet tiehaem ſeer krachtigbliijck, Dan op andere plactfen ben Dpacanien Waftfe foo obervlgedigblijck/Datft necghens roe ghebrunckt wordt Dart om De obens daer mede Heet te maecken: ende Daer noemen fp De felbe Barhalaga in hun gijemepne tact. Derde Sanamunda ig grooter dan eentghe ban de twee hoors gaende ſoorten / ende Heeft wieter ende taeper voenen oft tackeny mee ten uptermaten taepe ende gualigk breeck ſaeme ſchorſſe bez Decht : De upterfte tachshkens sn met dons bekleedt, ende Dragen eenen Dichten trog 9 té Den ) teléke bladeren eitk Bijfonder feer klepn zůn gheljfbian/ bie ban loo rpeper ſrer ghelyck / vocht brandende op de de bloemen tin oock alg @lijf-hloemen/ (omtgets geel fomtijdts gra etn blóept met de voorgaende foorre heef Droegh int iaer. Dp in S heele plaerfen. Clu ius naemtfe Sanamunda tertia; liek ghewas ie van ghe Cneoron gheheettn/ ban andere Erica Alcxatidrina: bar 1 ans gheen ir en is / maer ban one met be ſoorten ban Peldt-Cpprefs beſchreven is. — Cneoron van Marthiolus (he t bert felben Cluſius) heeft Deele dunne bupghſaeme ſteelkeus oft toepkens, taen/ ter aerden berfprepdt : daerom waffen onabefchicktelijck Heel groene bla deren / als Die ban de oprechte Thymtiea / eerftontieffeliek / daer náe bitter ban fmacck / niet feer fcherp : op De ’tfoppen Han de roepkensg komen fes / (even oft meer bloemen / Dicht bp een ſtaende / vierbladigh/ peerſeh upt den vooden / bijnae de klepne Santorie bloemen ghelckende / oock Onlieffelijck van fmaeck / doch lieffelijck om fien ende welrieckende / ten laetften het boofdt befwacyende ; de vrucht is klepn/ ale Die ban De Chmmelza niet rood / maer wit / langhworpigh / houdende aſchverwigh roud ſzed. De wortel is langh / foo dick ale tenen klepnen vin 1 geelachtig, taep/ boven epnljjck dunner dan onder) ende —— fptupten upt⸗ ghevende. send — —— — in So⸗ flenrijck ende eiders / alg omtrent Franckfort / Daer het fomz tidts witte bloemen boortls bloep i p ban bladeren ter aerden ligg q an dierghe dortbreught t m deel in April/ oft wat laeter/iae font: —— — 5; „opeen iaer twee t daer van vergaderen kan. Som⸗ rechte ſoorte van fen mige naemen’ t Scan sol Cnedꝛon / noch ooch bari Ehpmelca: want het en ts foo heet niet. „ Dorychium met fn mede ſoorten Geeft oock ernighe g emeptiz chap met deſe crupbent : dan is elder Koch beguaemer ghefteit. _ Aerd, Kracht ende Werckinghe: ®it reupdt taeabt af boo: kas De grobe ende taepe Aifmeratbrighe voc he gheden / ende zabt af De fchabelinghen ban dedarmen / foo wel alsde Lau reola; wien Dat niet onghelick en is / maer heeft in hem ten frercz * pl Ù —— alſos in Azhn te wepeken abelept/ om Î ete e Be keernen ban dit ghewas zijn foo heet ende brandende ban fmaeck/Dat de ghene die maet eert geaenken Daer Banen eet/ die cr kan bent felben niet onthouden ban gedurightijck te drincken ende De heele te fpoelen. Indien Dit ghewas de Chame daphue van Dioſtorides is, als fommighe meptien / foo sijn De bladers daer ban kiepn ape ofde/ oten (eer nuttelijck opgbelpdt teghen de pine van den hoof ende verfoeten den brandt ban DE maghe/ niet dor verkoelinghe / matt doer hitte, De felbe worden met wijn inghenomen om te ffillen de pine battde Darme/ die door koude oft winden ko⸗ men ís. Tſap met win ghevrencken doer mater maecken / ende verweckt De brouwen haerlieder maendtftonden. Tſelfde noet Bat oock mer eenen peffus ban onder inghefctt. Saer het fez kerſte is andere beguaemer middelen tot den felbe epnde te ghe⸗ Beteringhe, De hinderniffe die ban’t ghebrupck ban zer: Den gekomen is / werdt gheberect — —— groen in nemende; oft aninneen: poeder ban: — Dd ji Tast in geſtroyt dickboüls te Drinckerts oft twee dragmen Maſtick met weebofeefch; Ende Den buyck ende De magie met olie van roofen te — bet poeder van Maſtick / ende van roode roo ſen en⸗ eban galnoten daer ober te ffropen / ende den llaep te verwee⸗ ken. Jiet teghenſtaende alle deſe middelen om bet quaedt ban dit ghewas te beteren / foo moetmen De kinders nimmermeer aen De bloemen van seiereon laeten komen: wart mert heeft bevonden / Dat de ghene bie De ſchorſſen ban De bloepende tackskeng af ghe⸗ trocken bebbende / hun wiebe onverhoedts fonder handen te waſfchen in ben mondt gheſteken debben / daer fuicken brande ban gheboelt hebben / Dat fp hun keele in etteljcke daghen daer nae niet en hebben konnen berkoelen oft op gunnen ouden flel benghen. HETF'Í% CAPITEL Van Laureola. : _Ghedaente: E Haùreola waft anderhalven Heet / ende ſomtijdts D oock wel dp Hoeten hoogh / ende ig een heeſterach⸗ tiah as / Wijt ende breedt upt-ghefpepdt ftaende/ met veele tacken ende ſijd · ſcheuten / die tacp zijn ende niet tichtelijchk en breken ale ſy ghekromt oft gheboghen wor⸗ den / ende met cen dicke ſchor ffe bekleedt zijn : aen De welt⸗ Ke/ meeft boven aen D'opperfte/ Waffen feer veel ende mez nighvuldighe langhworpighe ende bzeedtachtighe dic: Re ende gheifvighe / gladde / Doncker groene oft ſwart⸗ achtighe blinckende bladeren / de Laurier-bladeren van ghedaertte ghelijck/ maer niet loo groot/ende daerom Beel naeder komende bp bie ban de grootfte loorte Ban der Optus: dan fp en hebben gheenen reuck / als de Myrtus oft Taurier⸗ vbladeren doen· De bloemkens zijn langh⸗ arhtigh / van binnen hol/onder Be bladeren waſſende / upt ven groenen wat witat htigh Ban Berwe, De Brnchten oft bezien zijn eerft groen / daer nae vip geworden zijn (p mWart / ende hebben een harde keerie/ Wat langhworpiger Ban Het Kemplaedt; het binnenfte metch Ban de welche wit ban berweis. De wortel is houtachtigh/ taep / Tangh/ende menighvuldigh / dien in d aerde ſinckende. „oo wel de bladeren ende De vrucht / als de ſchorſſe van De wortelen ende facken Lan dit ghewas / in den mondt ghenomen ende geknouwt zijnde / bijten ende ontſteken de keele ende den mondt eldighlijtlien (eer / door haer feherpe ende brandende kracht ende cpglentiehan. — Laureola. voorgaende Capite Bor! Cruyde-Boeck Renberti Dodonæi. € Plaete. Laurcola wordt ghevonden op rouwe onge⸗ bouwde verlaten berghachtighe ſchaduw achtighe ende bofchathtighe aeweften/ alg omtrent Get Deer van Ge- neven tt Dranchrijck / ende op Veele plaetfen neffens den Gijn in Deoghduptichlandt ; ende omtrent Den Maeg⸗ Kant/in't landt Ban Lupek ende bp Pamen: € Tijd De bloemen ban De Laureola botten ſeer vroegh / korts nae den Sonneſtandt van Den Herfſt / alg de daghen ende de nachten sven langh zijn : ende fp wor⸗ ben bolkomen ende. bloeyen bolmaechtelijd: in de Winter oft in het Booriaer: De vruchten aft bezien ende haer fa⸗ Ben worden Geel rijp in den Mep ende Braeckmaendt. Anders foo blijft dit ghewas altijdts eben groen ſtaende ende kan Be houde ende ſtrengigheydt van de ſtraffe Win⸗ teven * wel ——— ——— aem. Nae de ghedaente Bau de Taurierbladeren wordt dit gewas int Sꝛiecklth Daphnoïdes —— — ende orn De lelve oorfaecke inſgelijcks oock ban de act fte Katijnfche Crupdt-befchrijers int Latijn Laurco. la, alg ofmen fepde Kleyne Laurter ; ende met Dien naem Laurcolé oft Laureole is het over al ſoo Wel hfer te lande als oock in Pranchrijck ban den ghemeynen man bekent, Ben noemt het oock ſomtijdts in't Grieckſeh Eupetalon Eùzréraxor, om Dat het met foo ſchoone bladeren vertiert ig: Get heet oork Chamedaphne xegdidagr ende Peplion Tié= sot Daerig nothtans noch een ander ghewas met nae⸗ me Chamædaphne ende noch een ander Datmen Peplion noemt / beyde van — veel verſchilende/ alg hier naermaels blücken ſall. De bezien oft vruchten van de Laureola warden dock Piper montanum,bat is Bergh Peper / vande Ftaliaenfche Erupdt-befchrijvers / foo wel alg die Ban den ghemepnen gPezereon/ ghenoemt, Andere verfeheren/ Hat Dit gewag in Booghduptíchlandt oock geitant heet. ‚Poorts foo (oude dele onte Laureola ſeer Wel voor Hef wart Eneoyon/Cneoron nigrum, gehouden mogen wore den / dat bp Ars Etn beſchreven is / alg woy in hef ri oock vermaent Gebben: want fp ghez lijckt ban bladeren den Myrtus genoegh / ende is een tacz kigh/taep ende buyghlaem ghewas / met langhe diepfint⸗ Kende wortelen / fonder reütk / met ſwarte vzuchten; gantſchelũck ſultks alg hp. Zwart Cneoron b ie € jor JLaureola is Han gheftalteniffe —— den A pr MWezereon oft Hooghduytſche Chame⸗ a heel ghelijck / ft alle haer deelen ende gautſche ftoffe hern ende heet oft Brandende Ban aerd wetende. ¶ Kracht ende Werckinghe. Diolcorides ſchrijft van de LTaureola / bat foo wel de dzooghe als de bladeren daer van / inghenomen zijnde) den buyck weeck maken/ ende doo dent kamerganghalle taeye Aupmen ende Waters áchtighe —— npt Den lijve — dꝛyven. Se lele Bladeren doen oock braecken / ende keeren de Ben des be IDE @ork foo trecken de ſelve bladeren —— ende ben zijnde / Wwaterachtighe / bat ig De pituiteufe humeuren/ upt den _ Sp been oock niefen/ in be neud-gaten g zinde. Det laedt ban Lauredia ig oock feer iah omte purgeren oft den buyck te berderen ende weeck te maken/ al viertien enkens daer van ſeffens J— J Dyer la die ghewog Lan ins fel Toma ambt aans or Lowie eerst gaslek — fre ten ab — Het derde Deel. witgroen oft geelachtigb ban berte. Dit heele ghewas ie den —— foo gelijch/Dat den gemêpnen made beet als bp pat fiet/tfelbe Kleynen Lauwerboom heet. ; We bladeren batt het afgaende iaer ghelitk Petrus Hondius genmerekt ende dyghetecckent heeft) Vallen adengskens af/ende Daer komênder andere nieuwe aen ; foo Dat de foppen ende ops perfte tacken der fleelen met beefche Bladeren bewaſſen zijn: ende men fiet Daer De ljckteeckenen ban de afgebatlen bladeren Dick a tits aen biyben ſtaen / ghelijck aen de Tithymallen meeftendert cutt ; hen dat Den fleel ten laetſten heel fonder blade: ten wordt / Bebalben aen fn foppen : ende ſeer felden (etmer ter oen cenighe botten upt-fpruptett. Indien De kouwe oft vorft de een poet vergaen / De wortel fal nieuwe fprtipten vpt abeben; in fonverbepde als men de onnutte oft bedorven tatken-nat De vorft — bat Dodoneus deſe Laurtola met Het Swart Cneoz ron over een ſeydt te komen/ foo ſalmen bet Bijboegbfel ban het voorgaende Capitel oock moghen lefen ; want daer berfchepden forten, ban Eneoron befchreben zjn. Aerd , Kracht ende Wetrckinghe. · Sommighe houden bat de Laurrola alle De krachten ban Laurus Alexandrina heeft ; Dan fp ig beel ghetweldigter in't wercken. RE De groene bladeren ban Laureola met wijn gheſoden / oft het per van De Drooge bladeren ghedꝛoncken / tghewicht ben een halve Dragme/ iaenhen alle taepe Ahmerigheden af. De felbe bladeren gheſtooten ende op De bupt gheleydt tot bat fp Daer biatren Doen komen / ghenefen 'tfercijn ende weedom der den. ï — De bladeren ban Laurtola peten zynde / maken pdelhepdt van Ben hoofde. Dommighe Drinckenfe met Wijn / om de pine in de Barmen te ghenefen. — — … Ertractie ban Xaurtola wordt ghemaeckt/ alſmen de bladeren gerft laet wepeken in goeden Azijn ; Daer fat De krachten ban De felve upt trecht met den gheeft van den wijn/ bat is den beften ghebrandert wijn ; geljekmen B'ertractie ban Khabarber maeckt; hed green wortel op De blaeuw ghellaghen placken geleydt / berdrft Die. ß Bet fap met wijn ghedzone cken boet be piſſe ende maendt ſtonden voorkomen: tſelve Doet het oocli met eene peſſus ghebruvckt ende iu. — — Ed : … °C water bau Bit erupdt ghet illeert / warm op de heupen ghe⸗ fepbt/ verſoet tllertyn⸗ neemt bock De vd dl ef Brimpelen ban de hupt wegh / aiſmen Die daer mede waft, HÉT XECAPITEL: Van Luys-eruydr oft Staphis agria. ret 4 _ Ghêdaênre, Jet Luys truydt oft Staphis agria heeft eenen Hé ſwartachtighen oft doncher-groenen fteel/ hoogher dan anderkalven Boet opfchietende; Daer aen groote bladeren waſſen / diep ghelneden / in leſſen oft fez genen / oft fomtijdte oock minder Ketben oft {neden ghe⸗ Deplt/ De Bladeren Lan ee, mere adin t oft La- planerkens heeneplt ziju De Weede óft Paſtel pleegh gaen/(o bat ettelijtkie hacutwkens Sa cena ervan groen < Tijdt. Bet —— dt vj 5 ordt Tr ft laerfte vn den Bomer / alen De DD upven bez Se Naem. Dit erupbt heet in't Griecklth Saphisagti Zragk dy eiban Galenus noemt het À hi nn fa (W't- Latün heetet oock Staphis agria oft Pedicu- eduncularia, {oo Martellus fchr ft; in de Apo⸗ teken Staphiſagtia; in t Nederduptith Luys crupdt: ende —— en ee ect E — ch lEraut; in” n= — be aux poulx oft Herbe aux pouilleux ; in't En⸗ ich Eerste Ftalfaentch stapbufariasin’t Spaenſt AANG Capa 3 DIE PA) rs; erna pil : — 4 Het tvvaclfite Boeck. Eups-cruydt oft Staphiſagria. 595 Nr - woꝛrdt oock ban ( he in't Gꝛieckſch Triphyllon ghe⸗ noemt / ende Steſiou, Phtheiroctonon, Dat is Luyſemooꝛ⸗ der/Phiheirion, Apanthropon, Polyedes ende Pfeudopathes: Welcke naemen nochtans onder de onrechte ende oneyge⸗ ne gherekent zijn. Plinius t13, capitel van fijn 26. Boeck ſchijnt Get Vua Taminia u; dan inhet 1, ta⸗ pitel au fijn 23, boeck bekent dat het t'onvecht ende valſchelijck met dien naem gheheeten wordt/ leggende al⸗ dus : De Aftaphis oft Staphis daordt van fonumighe met Balinge ende qualijck Vua Taminra ghenoemt. By ſom⸗ — het oock befzent met den naem Pituitatia ende Pa Ja montana,dat ig Deever-irupdt ende Bergh Golijne. 4 — * heid —— bat laedt oft / pe beerne daer ban/ i eldighlijcken beriwarmends enve (chevy van gerd⸗ niet onbe eenige brandende ende -g Krachtefde Werckingle: Vüftien laden Gan Tuys⸗ trupdt/ eerft gheftooten oft kleyn giewzeven zijnde, met water vermenght / ende te Drinchen gegeven / Doen met avergeven ende biaken/ ende Aeghen baet daa af Deele taepe ende grove (lijmerachtig= ende Aupmen; maer dielelingensmen hebben / ſullen daer nae moeten wandelen / ende —— geenlins ſtil blijven: ende men moet Wel neerſtelijck ſozxge dragen ende beinercken / oft gn ttoot-Ban worghinge en krijgh ) ck van defe laden: ende om bat fe verhi k Meede tedrinct tweltk ons Diolto —— beeft. 8 Diofco ien oft laden Bart Lups-crupdt geknouwt vochtighendt ende Hijmerighepdt upt dert ende minderen De overvloedige oft anmatigte feez < Snfgelijckg deelne heernen gefinonint zijnde / eñ tönder- Tingen in Edick gefovden oft gewepeht, guide ín ain er ang eg id ine ende weedom Her tanden. … Jen pleegh de felbe laden oft keernen oock te fto ende Daer poeder afte malen / bat Lung-ocdes 4 7 D4 596 Wordt ;twelek met Editk vermenght zijnde / ende op het boofdt oft andere deelen des Iichaaug geſtreken / de luplen Berdrijben ende ombienghen kân, Alg oock met defen fade in Wijn gheweyckt / de onreyne Tupfachtiahe kleederen beftrehen worden / loo vergaen ende ſterven de luyſen. Diofrorides verhaelt oock / dat de ſelpe ſaden van Luys rrupdt met Olie vermenght / ende op De hupt gheſtreken / uiet alleen de luyſen om en bꝛenghen / maer oock alle quaede rranwagieu/fchoëftigheden ende ieucklel genelen. Pp ſchrůft oock/ dat de lelve faden Heel bp de brandende ende heete plaefteren vermenght pleghen te Worden: € Hindernifle: Our dat defe faden De heele ont ſteken en be verhitten/ende den mondt Van binnen quetlen / ende DC ghene piefe ghebruprhen bijnae verworghen oft doen flice en ; daerom hebben alle de Medicjns de ſelve verweten / ende voor al te rachtigh ende onbeguaem gherekent / 01 Daer mede het — te berweeken : ende en raeden mie⸗ mandt dat ban binnen 'slichaentste ghebruycken / oft bp eeníghe drancken te bermenghen. Zae Plinius felve en wilt ong niet toe laten/ datmenle befighen foude om de bochtigheden des mondts op te drooghen ende upt den Hoofdeaf te doen komen : ende Dat / {oa hp lepdt/ om dat fp den menfche in worghensnost benghen/oft ten min⸗ u De heete feer ſchadelck vallen. Daerom falmen om bie hinderlijcke kracht endeepghenfchap wat te bedwin⸗ ghen/bacr op dickwijlg ende bijnae ghedurighlijck Meede dꝛintken / als voorleydt is; BIÌVOEGH SEL. M En bindt gheen verſehenden gellachten ban Staphifagtia ; ten e Maer datmen een foorte Dan Aconitum , Lycoêtonon toeghe⸗ noemt/ Dat ban ſommighe dien naem oock toegheſt hzeven wordt / voor cen mede ſoorte Daer ban ſoude Willen rekenen: Dan wp hebben die lieber bp haer eyghen gheſlacht te houden. Sommi⸗ she Booghduptfchen noemen De Clramelga oft Mezereon oock Leufzkraut. Nae De ghedaente Die De bladeren ban Dit ghewas met Die ban Wilden Wijngaert oft Labrufca hebben / is Dat Sta phifagria in't Grieckſſth (want Staphis is den naem Lan alie drun⸗ ben/ ende Scaphyle beteeckent eert tros dꝛimven mt Lat Vici folia genoemt gctweeft, Bet moet op een tameljcken drooge doch tammerachtighe plaetſe delen Worden : Dan het-komt traeghe⸗ lijck bant ſaedt boort. In Slavonhen waft het op Veele plactferr in t wildt / ende oock in Srieckenlandt / datx het hedens daeghs Pli rócoccon,Dat tg krern om De lupfen om te biengen geheeten Wast. De bloemen komen daer voort in Bopmaendt oft Oooffmarndr, ij Ó panne Bien be Sen js) fonds — — heeft noet ette lhcke ns dere te beter Granum capitis, Rofa Regis, Paſſula muntula gft Paffula-menthula, ende Daer nac Bes munte oft Luys muate m't Dei iet nag de ghelijckeniffe van de Benthe oft Pu er — naenten ban Paflula montana, Dat is Bergh Apra Aerd, Krachtende Werckinghe. Lupg-erupbt/ als heel ſthern op de tonghe wefende / ende De hupt Vert ende ende blaeren Breen Wert Vn Jz an beoogd arjen it In en Sn Ftatien maetktmen nit alften Lups-poeder ende Lupo water / ende Lups-falbe van't — — ee Rn uk pt det —— Sp m, Brier Wet betniemin * Cruydt·Boeck Remberti Dodonæi. zE en Pedicclariay- Den voock ban dit ſaedt opt bier ghelendt zhude / eude die op't hooft oft elders ontfangen) becught de upfen oock om. Eſede facdt met honiab ghemenght / gheneeſt de kleyne puyſt⸗ kene des mondts / die Aphthagheheeten Worden. * Hindernilfe, ende bereringhevandelelve. °Tfaedt ban Lupa crupot is Det naturen feet hinderlijk /De inwendige leven feer verz bietertde ende ontftekende/ende De maghe feet beroerende alst ins ghenomen wordt; baetom is het beft Van bipten alleen gebrnpeke @m de hinderniffe te beletten ſalmen tſaedt Van Lups-erundt m Azijn wepeken/eude Daer nae dꝛooghen: ende als t ghedoogyr ies tiet Meede dat is met honigh⸗ water ghefdden ingheven: ende nae. Datmen’t ingenomen Heeft/ als voorſendt is / falmen wandelen, ende foo dickWwijlg allmeu eenighe maniere Van kroppen-oft verz worginghe ghevoelt / Meede drincken. Dit doende Cal die farde fonder geodt ietſel ſyn werckinghe volbrenghen. EE1 — — Van Wonderboom oft Mollen-cruydt. se Ghedaente; VV Onderboom oft Mollen· trundt / Ricinus ghe⸗ heeren / ſchiet in ſeer korten tijde foo hooghe op; dat het cen bleyn boomken ban hooghde ſchier ghetijck frhijntte welen : ende vecht op ín de hooghte eenen dic- Ken grooten ſteel meer dan ten mans lenghde/ dat ie, — langber dan legen oft acht voeten hoogt; waſſende wart binnen hol ende pdel alg cen riet cen Wepnigheken ghe knoopt/oft in Enies-qhewijfe leden Berdeplt / nae boben⸗ waert in veele tacken verſpreydt / van verwe bönckerpurs purachtigh/blinchende/ aͤladt ende kael: wel verſtaende⸗/ als men dat wit ſtof af ghedaen heeft; met twelclte Dien ſteel met fijn tacken dickwils ghelck met bloeme ban meel befpraepdt ſchijnt te weſen. Daer aen Waffen ſeer gröote breede bladeren / fn veele Diepe kerven gtekloz ben / kantighe ende uytſtekende hoecken hebbende / Han ghedaente de Dijghe-bladeren wat gheljck / doch groo⸗ ter/ ende gheenfins vouw ofthatd int aentaften / maer facht/ gladt ende effen, Pt Ben ſchoot oft oor prang van defe bladeren ſpruyten freelkens omtrent een fpânz ne langh / bloemen ende vruchten boortbrenghende/ de _ welche ghelijck een Drupe/ oft groote dichte Dodde in Wonderboom oft WMotten-crurdt. fe \ dts - F Het derde Deel. een ghedrongen ende gehoopt ftaen : bande bloemen zijn molt hachtigh / Dleecti-geel Han verwe / ende vallen ſeer haeſt af: De pꝛruchten zijn van bupten doncker· blaeuw ende met placken gheteeckent / binnen in met wit merch geruit / ende komen boort in Drijkantighe hoofdeiens/ die met fachte oft ſwacke ſtelielinghen befett zijn: ende als deſe bollebens oft hoofdekens Doo? de rijpighepdt open gaen ende (plyten/dan ſpringhen die heernen daer met gez Welt uyt. De wortel is memigbvuldigh/ende van Veele bp gen vergaderde ſaſelinghen giemaeckt. B g Plhefe. Den Gianug oft Wonderboom pleegt bier woonuecte met groote menighte in Egpptenlandt te waf- fensende fchijnt daer hedensdaeghs oock overvloedigh gez nocgh te wefen : Dan in oude tijden wierdt hp daer onz der houden om De Olie Diemen ban de vrucht Lan dat ghe⸗ wag pieegh te ſlaen; de welcke over al Beel gebrupckt wierd „foo wel in de plaefteren ende ſalven / als in de lampen / ſoo Plinius fehzift. Diet te lande en waſt Go nergens Lan telf / maer Wordt in de Crupdt-liefhebbers hoven ghez faepet/ foo wel in Hooghduptſchlandt ende Dranchryck/ als in andere landouwen, EEN € Tijd. Dit ghewas en blijft in de Duptfche landen ninumermeer langer dan een faer over / ende moet alle iaer pan nieuws gefaepet Worden, Voorts foo wort het volko⸗ men ef booms-gewijg groot ban Het felbe iaer Dat het gez faepet ig: eñ het laet wort hier'ooch wel vijp in den Derfft/ wel verftaende alg het eenen Warmen Domer geweeft is. Maer in de heete landouwen blijft het menige taren over/ ende wort aldaer foo groot/ende ſchiet foo hoogh op/ dat⸗ men fomtijdtg een leer Gan Doen heeft om Daer op te klim⸗ men/oft om de tacken te ghenaken/immers/ als Petrus 2Belfonius ín Het eerfte boeck ban fijn Wreemde ende Donderlinghe Aenmerckinghen g en heeft. Naem. Wier te lande Wordt Dit cxrupdt Wonderboom a eed om dat het 0 kn Di 5 upsboom / nae den naem Die het in ytſch⸗ — alwaer dat niet alleen Wunderbaum / maer gock Creutzbaum pleegh ghendermt te weſen: ende De Brucht heet aldaer zeekentoen : ín Vranckrijtk ende Enz gelandt noemt-men’t Palme de Chritt; in Italien Girafale; in Spaegnien Figueyra del inferno? Dan in't Latijn wordt et Ricinus ghengeint / tu’t Grieckleh Croton Kpôrey , nae at pnrepn gedierte Croton in’t Griecklth gebjeeten; wiens ghebaente de vꝛucht ban dit ghewas pleegh te — Wetrke Crotones niet anders en zijn Dan een Bupl onghe⸗ fchickt ghedrocht / twelck geen merckelijcke oft bijlonder⸗ Tijck kenbaere leben oft Deelen deg lichaems en heeft / ende is bovendien oock (onder eenigen gh van het voet⸗ fel: van verwe doncker-Llaeuw/ fuichs alg gen ve bons Ben plegen te ende haer aen De hupt vaſt te kleven) ende daerom Hondts· luylen oft Ban form Teken noemt zijn: de welche deronde totter tijdt toe Dat ſy heel Hol bloedtg ende Ten / f jn — welende / door haer eygen volligheydt van alg vupliighepdts afvallen. Boorts ſoo hieten De enaers Dit gewas in Gun tael Cici Ki Hetodo⸗ tus noemt het Sillicyprion Zeramdarpear s Plinius bat het bp ſommighe oock bekent ende Sefamum filueftre, De Ap Geeles mt deabtiep Deer Kemugla ede — os. Int Arabiſch heetet ende Dan de Brucht Wordt van den overſetter van Meſue Gra- num regium ghenoëumt. — ————— Vat delen an men eid ——— was is / als tgene was / tweltk den Propheet Zonas / van Godtg-weghen bp de ſtadt Ninive tot cen ſchudtlel ende dn dig van De Gitte der ſonnen te beraaeren/ zijnde gheftelt zi baeftelijck ende onverliens van ecnen Worm door-gheten ende De ter a vallende hem onteberfit edt; bat wort klaerlgch eft mere: kelijck ghenoegh betoont Ban den -germaerden ende — C is Arias Monta⸗ nus ee Commentaria dat boeck Va: ! Zed ergere tel: Aep oac OTE bat het (wt Bebjeeufch Ki en Cidi oft Kiki komt ; met den welcken wp gheleydt hebben Pat Dit alieWas ín Fapptenlandt bekent pleegh te zijns - Aerd, Krachtende Werckinge. Dertigh laden oft koten: Keng ban Wonderboom ſupher ghemaeckt ende upt haer fen ende wtc - Wierdt/ ende ter aerden - Be en atelnewen see riet biede Cie Het tvvaelfite Boeck. 599 ſchellen oft buptenfte ſchorſſe ghebaen /Wepu gheftooten ende met eenighen dranck ingenomen „maken hamer gangh / ende doen braecken/ ende iaghen foo wipt den Wjfbe alle taepe keude flupnien / ende geele cholerijche ende oock Waterachtighe Bochtigheden / De ſelve upt Get binnenfte des lichaemg ende Verre gheleghen leder des ingtjewanrs nae Gun trechende/ ende Daer nae upt den fc derij vende, Maer delen drauck is Leer onlieffelijck endeanoepelijck om in tenemen / ende ig cen purgatie Die groote beroerte cude gutftelteniffe ín de maghe maeckt / ende De felge gantſch omkeert; tae fp Wercht met grooten arbeydt ende hers marien van het gheheele lichaem/ foo Diolcorides De lelve heeren gheftooten oft kleyn geftampt zijnder Ende op De ſproeten / packen / weeren fonne pupften/Wenz den / ende op andere upt-wafjen ende gebreken des hupts ghedaen / ſuyveren Die / ende doenſe Verdwijnen/ ſchryft Den ſelven Dioſcoꝛides. Bijnae tlelve verhaelt Joannes Meſue van dele keer⸗ nen oft ſaden Han den Wonderboom oock; maer Gp en raedt niemandt dertigh Keernen feffens in tenemen : ende Dt dat ijf oft even / oft ten hooghſten vijftten ban de ele openoenh in om feffens ban binnen te gebrupeken, Hy fepbt oork dat De ſelve keernen met ſop Han een oudt hoen ghedroncken / goedt zijn tot de Colica/Dat is pijne en- De weedom in Den buyck / ende oock teghen het fercijn oft pine in be heupen /Diemen Driatica noemt, - 3 Tlelve faedt met Wep oft met Gepten Melck geftoo- ten ende inghenomen/ iaeght af alle overvloedighe water achtighe humettren Des lithaenis: ende is midte dien goedt Ben genen die water laden/oft Die Van de Geelſucht ſieck zijn. ' —— Ve bladeren: ban Wonderboom/ groen gheſtooten / oft Hroogh tot poeder ghebroght/ ende met Feel van Gere Ange Ì eeri a / den De gez {wollen boften — ende platter Worden / oft nies De lele bladeren t3p alleen /'tzp met Edich oan bupz ten ov dat Wilt bier eñ diergelijcke heete gebreken gedaen/ gheneſen die / gheljck Den ſelven Dioſtorides verhaelt. De Olie die Ban den laebe van Wonderboon ghellagen woꝛdt / is warmer ende dunner Han deelen Dan de gemey⸗ ne Olie ben Olijven; daer · en· boven kan ſy oock bigereren/ ontdoen ende verteeren / ſos Galenus betuyght; ; ende daerom pleegh fp in oude tijden in Egpptenlandt Beel ghemaeckt ende in andere landen berfonden te wor⸗ den / “om Bie bp de lalven ende plaefteren te Doen / foo wp we — te Boren oock verhaelt hebben. der ghebruyck. De Olie ban Wonderboont leegh in Egpptenlandt hier poormaels in De lampen in ffcbe ban andere Olie wan LonCacnt oft Olijven te Wonderboom wordt in de hoven ban lommighe lief- ber erupben gf —— — te mbo zl ee nieus elven / maer sock om Dat ſy ghelooven dat hp ſi t in eghen te 4 / ende nimmermeer nae bp heur wroeten oft De ho⸗ Ben moepeliick ballen en lullen. : € Hindernille, Dekeernen Banden Wonderboom zijn de maghe feer laftigh ende onaenghenaem ; ende werken iet groot t ende beroerte Ban het gantſch lichaem. Daerom lalmen in het gebꝛuyck ban dien Beef eer De lee⸗ ringhe van Ioannes FRelue dan ban Dioſcoꝛides vol glen: dat ig / bp en lullen san die faden oft keernen nopt meer dan vüjf / ſes oft ten hooghſten vijftien (ef dat in feer ſtercke effens met eenighen branch ingheven; anders doende / ſaudemen den krancken eer lijn Gechite verargheren dan wegh nemen. vie MOER G: HS:E-L. } It gewas heet fomtijnts Kerva oft Cherua maior, ende Gran D Been Regis; it Ftaliaenfch Mirafole oft Girafole, ende Cars puccia m x= Den naem Pentadactylon als ofmen Vij fvingher crundt [heeft het om dat de bladeren genen grooten Ganfert- voet oft — ed — De Italiaenen heeten Dat oock bel Herba dal latte, bat is {Delck-crupdt; omdat be bladeren metck ín De borften Doen komen: de Booghow bestat “Bock Orenbaum ; in Nederlandt ooch/ Ehiftus. — Dde olit ban dit ſaedt gemaeckt / alſmen dat ftoot/ende F perft fap im warm water wozpt /ende tſelbe Daer nac kout geworz⸗ ‘Ben zynde / DE Bertigbepdt bie daer op biet vergadert / is m oude tijneit ſeer WEE Bekent ende ſeer ghebrupehelijck ghetweeft in't Laz tjù Dietmenfe Oleuar Gicinum eft OleumRrcninum:; int Grieck tij Elzon Kikinons, Daer nae ig fp Oleum de Kerua oft De de Cherua ghenoemt gheeft: ende bier Bau fullen wp noch breeder ſpreken / als wy ban de Fnaifche crupden handelen. * lnaiaenichea W onderboom gft Curcas, in't Tatin Ricinus Ame- zicus oft Amétichnus , fs van Clulins befchreben: ende komt upt Btalilien: ende Ben ſtwwen Chufius geeft ban dat crundt in Spae⸗ guien acn de Zee ban Gilnaltat planten ghefien foo Dick alg ee⸗ nen man ; ende Dep mang — —5 — De ſaden zjn in een Dep-bobbel bupsken oft overdechtel ghefiot: D {tart ende ghefteecpt is / bjkante de Caculus Indi ghelgek / waer tn een merchachtighe keerne light / die ſeer ſterck van onder ende ban boven — iae alen hadde men maer een keerne inghe⸗ nomen. Dart de Olie ban deſen Fndiaenfchen Wonderboom is meet in ghebrupck / als wp bier nac bp De Indiſche crupden bes thoonen ſullen. Syriaenfchen Wonderboom, in't Latijn Ricinus Syriacus, daer Camerariug ban bermaent / heeft noch eens foo groote faden als win ghemepnen Wonderbooin/ ende hiet foo blacuwachtigh van _Aerd;Kracht ende Werckinge. Dit getwas ie drooghende warm in den tweeden graed / oft in’t beghinſel ban den derden. De bladeren Daer ban noch groen weſende op De borſten geleyt / bermeerderen ’tmelek: maer fp Doen Dar felbe berminderen oft berdrooghen/op be fchouderen ghebonden zijnde. De ſaden worden met ſuncker gheconfijt/ om de Foffrouwen te bedrieghen; maer Die En moghen nier beel ghebrunckt warden, De Dlie die upt deſe ſaden gheperſt wordt / ie bupl nde ontepn om in De ſpüſe te ghebzupcken · De felbe Olie met een clpficrie inghegoten / verſoet de buptk⸗ püné ende Colijcke/ ende is goedt om De verficptheden ende Munz tingben ban De berborgben oft ſchame ljcke leden Det Brouwen te fen. 5 — Beftrijckt met de felve ſeer nuttelijck al De ghene die met De geel ſucht geguelt zjn; ende Die de maefeten oft pockakens heb⸗ ben / ende met boörekeuppende bierigheden gheplaegbt zijn. Defelve Olie geneeft De ſchorftheyt ende eerighe den dee hoofts / ende De ontſte kinghen oft berbittingben bän den aersdarm Defe Olie ig ſeer afbagende / ende daerom feet beqguaem om De leelücke lijchteeckenen te Doen bergaen ; fp verſoet oock De fmerten ‚Der ooren: ende is gocdt om daer feep Van te maken. Voorts watmen met deſe Olie meer doen kan/dat hebben wp biet nae breeder verklaert van Indiſthe crunden handelende enz Der den naem ban Olie ban Indiſthen Molien boom. Ander ghebruyck; Aengarude Dat ſommighe verhopen / dat He mollen bezre ban Die plaetfen blijven daer dit crupdt waſt ¶ twelt Den naem Mollen truvdt upt-twift ) ſoo betupgbt € amerarius Datmen bebonden heeft / dat fp De holen die ſe op-gheworpen ende ghemaeckt had? sn / met bladeren ban Dit ghewas zinde/ Wederom geopenr ende Doorwroet hebben. Dan Get magt wefen/ Dat het in heete landen meer krachts heeft Ban in Defe Ioordefche en ghebrupekte in oude fjden deſe olie veel in De lampen / om Dat fp ſeer — gheeft ; ende het merch diende om Daer iem⸗ eri. „ — beteringhe van de felve. Als iemandt Mollen. crupdt oft het fap daer ban inghenomen heeft/ Dan keijght bp pon aen” ende in De mage/ende wordt fleeckelijch ——— als boo: fepbt is: ende Amatus fcheijte datter in Italien een man was Die ſeer veele faden oft vruchten ban Dit t geten hebben⸗ be/ mepnende Dar het Piftacien waeren / Dacr ban foo fecr braccz kende geworden ie/ ende foo overvloedighlucken te kameren ghe⸗ gaen heeft / Dat hp Daer ban in korter tj dt gheftorven is. Bacrz Bm falmen de ghene die van Dit cruydt ghegeten Gebben /terftondt ⸗ Peng tot Dzonckenfthap toe te drincken gheben / ende „ap ban Dint Jans-crupdtoft Bppericon/oft het erupdt fels Bereydinghe. Om de binderniffe v Keernen mende, — ſalmenſe dn jm ijden ed daer nae de felbe met Anúes-faedt)Denrkel-fact t/oft eenige andere ſpecie / als Cancel ende Gember vermenght zijnde iĩ + want aldus g en Doen fp niet braecken / ende en beroeren de mage als niet / maer wercken fachteljcker. LH HET XI. CAPITEL Van de gheflachten van Wolfs-melc oft Tithymallus. — € — pmallen / Diemen 1D noemt/ alg Biofcorides, Plinius/ ende Apuleius (eri ij thenderlepe. Het eerfte ig Wolfg-melck JBanneker Tichymallus Characias ; het Cmerde Wolfg-melck Wijf Ken / int an Myrfinites; — Wolfs·meltk/ oft Is; het Vierde newenden= De Wolfs-melck/ oft He ; het Dijfde Wolfs. ig ij bna it an © — het Seſte tab Wolfg-melck / bat ig Dendroï des ; het Sevenſte Wol meles met geebe blaneren/ oft en / waer af de fchorfie - Cruydt-Boeck Remberti Dodonzi: Eerſte Wolfs melck Mannekey, —S Platyphyllos. Maer Theophraſtus en vermaent naer ban 8 loorten van Tithymallen; te weten Wolfg-melck annefien / Wolfgemeltk Wijken / ende Zee-MdDolfg- melck. Dan Wop ſullen in dit Capitelde feben voornoerts de gheflachten befchrijken/met noch ettelijke mebe-fooy: ten van De lele: hoe wel dat fonumigte ban dien no —* —— bekent en zijn / naementlijtk De twee lacts q_Ghedaente. 1, Het ese fte geflacht han Tithymallus, oft Wolfg-melek Manneken/in't Latijn Eddee rene) wordt ín Lijf mede-foorten berdeplt. A. De Eerſte foorte daer van / oft het meeft bekende Wolfg-melck Manneken / beeft roode vonde ſteelen ⸗ omtrent eenen rubitus ⸗ dat ig anderhalven boet hoogh/bewaffen met unne langhwor⸗ pighe ende ſmalle bladeren / langher ende grooter dan de @lnf-bladeren / maer fmaller dan de Amandel-bladeren: upt ‘midden Ban dele et eenen anderen blooten ende haelen oft ban onder ongheblaedden fteel / die noch⸗ — —— —— be are Ban de blade jaer e ijn / en —5 jn: opt tfop ban welcken mibdenfteel bomt cen DH? 5 Kende iere De vee en — de /in de e uyt eydt ſtaende / voort⸗ brengende ettelijcke kleyne ronde —— cele oft het waeren kleyne ronde bovenwaertg blache- L- Kens oft diepe (chaelkens: upt de welchegeelachtige bloems Keng — did ded klenne haeuwkens oft iens/ Waer ín dat facdt befloten ſight / ben fade ban Wonderboom ban waffe ende maech{el gier Tick / maer Heel klepner. De wortel arhtigh/met veele aenhanghende be B. De Tweede ſoorte van Wolfs- k is van bladeren de — genoeghſaem ſy zijn harder dan die. De ſteelen — teeckenen ban De bladeren die daer a ghevallen zijn. De ſchotelkens oft ſcl — ——— — — be fgden ende De Wortelen, kamen ober cert. ) C. De Het derde Deel, T eede Wolfs⸗ melck Wannee met harde bladeren. ES le en, URS „INN 8 PNG NDS — Pd Eese A 7 F Ps 7 St eN Dede Wotfsmelen Wäntekên met ssikië ſteelen ende tupghe bladeren. WA SD Het tvvaclfite Boeck. $99 Spierde Wolfs melck Mannekes miet” Bitte bladeren, endermet langh⸗ worpighze vꝛuchten. ———— VEE WN TNS Se Ca ie 5 ES) N ) — — — al d — LE CG. De Derde fooyte ban Wolfg-melch annchenen beeft gheenen rooden fteel als Dien Ban de tWwee Boorgaen: Be/ maer Die {8 bleeck oft witachtigh Ban HPerwe : dan dee ſteelen Sijn oock vond ende — dickwijls hooz gher dan ander habven boet op Íchietende . De bladeren gn pack langtvorpigh ende (aal / Wit Han verwe/ ende Ben dien met een dũnne fathte wolachtigherdt bewalz fen. De kroone ig hozter, in een ghëtaongben/ ende niét fog ooit overftsenbe © De bloemkens zijn klepn / ich⸗ —A + De laden Komen oort voort ín et en en Dierde van aat amy oft in be \urjbde ber: eer fp haer ontdoet Gaepdt, be, el oft bemorp ban een langhmworpighe zucht alst Heden Kranen berde ANS blade: ven/ daer dele kropne Dan £ Íe/ zijn ban verwe be andere bladeren goei De Boerkens ende Inden e Die ban de andere {oosten gack. De wortel inche onder d'aerbe. dn KEREN Bijfde foorte Ban Wolfs-meleh Manneken is vock bewaffen met langhworpigte bladeren : van nie zür ban veen moek, ende aen haer beghintei/ oft daer (Pp om he houden / zijn fp breeder : ende —— * — — — ende rond⸗ ude han Geert t ghefchaert : waer van dit ghe ag deck Gheſt haerdt oft ekiertelt Wolfs meicũ gez eten en Bande bloemen sijn bites Ee ſcha — bloer endeft — — cht ban Tithumallen / bat, k Wifllen brenght —— are Worte feer Beel tackghiensoft fecikens/ och Eon ooepidt boo Cruydt-Boeck Remberti Dodonet | Gmorfs-melct Softe. Spijfde Smorfé-metct Manneke met — — over eynde ſtaende / maer meeſt aen de lüden ligghende oft huckende / ick omtrent een (panne laugh Wozz _ Dende; tig gen ig dhr — rn fie: et d n Drag bladeren Ban oft Stehende en — eet. int Latin Rultinn —— niek gen feer dongelick/ doch ei mikt mart] — ſign ende kael oft glatin’taentaften. De - bloemen/ ín klepn, Kranskens voortkomende/ ende de (az den / zijn die Ban d'andere ghelijck. z.A. Det Derde gheflacht/Datmen Zee-Wolfg-melch Heeten magh / recht op in de hooghde vijf oft (es Dunne bleeck-roode ſteelkens / anderhalven boet hoog worden⸗ De/ bewaſſen ende bekleedt met Beele kleyne ſmalle langh⸗ Bato bladerkens/ gelijck Be bladeren ban Blas/ maer ende Dichter Waffende Dandie. Op'tfop van dele — waſſen —— maer — breede oft wijt ver⸗ kranskeng : be Weleke He bloemen ende | * bp een ende foo overvloedigh niet om De ſteelen⸗ —— Beurt wanneer Dat ſelve aen den Zeekant noch — —— — ghellacht/ bat Bennetendende Wolfs ais ee ze nae Ben Griechfehen naem — Wordt / —— ettelijche ronde ende terre eelliens / omtrent ne hoogh —— — goeree, 7 bbenap bart Ep top meteen wide, — —— — — egaat ——— nde be haben sti Bico van De voo gaende [oep Ban Titppmallen, De woyal is Dun ende ende Baer learns oft eten wooghomen de Oak el gh De bloemen zijn geel / ende als bie van De ee potfemece Gay — Sei — & TANN ENG ER NV NEL MAS — — — — hf kt welcke die Van HetderdeDeel. Het twaelfite Boeck. See Woi ſe⸗ melck in de zovdey Gerplant zijnde. bor Sonne endende oft Sonne Col ghende⸗ Wolfs· meſck. HANNE IN! (pe 6 NRD 7 \ UW EN me — — ghellat ht belchreven heeft. Pliniiis lehrijft ove / dat vie Men bat bit ghewas fijn Kroone / die op °t ſon t van Wolfe melek meer Dareenigh ander Lan van He fieelen ftaet / nae Den gaat: ende keer van De ſon⸗ gpenacht f L Defe rrupden met gheblaedde kranffen op't fop ban ne omdzaept ende Wendt; ende Daer nae voert het Lijnen Be ſteelen fraende Bereieet ende bewafjen is / hebbende naem/te Weten Sonne-wendende oft Donne-volghende roode ſteellens / ende overvloedigh laedt vöntbrens , ghende. Dan Petrus Bellonius betüyght / dat ho 't om: s- A. Dat vijfde Dan Wolfg-melek / naebe trent de tweede mans lenghden hoogh op heeft Îten fchie- bladeren Lan De mn naem Eppeflen ten / hebbende eenen ſtrupen foo Dich alg een mang been olfg-melck voerende, heeft wel blader oft fehenchel. Kens ; maer Die zijn mal ende noch bandeblade: 5, ſevenſte aheflacht/ Breedt Wolfg-melek ghehee⸗ en van De Kleÿnt + ende daerom De bladeren ban ten / is / nae het feggen ban Diofrorideg, van bla é ; ben Pijnboom oft Gooden Denneboom: Leer nac bp ko- Wolle-rrupdt gheljck. Plinius febtijft ooct/dat het bees van be ben deni aen eier end a eo oden e‚ ) Ban ‚ Dan het en ig hedensdaeghs noch niet woꝛdt dickvaijls hoogher dan een fpanne/aen de fide verz pollen bekent. Maer noci ſchijnt het {ele te wez febepben s uptſpz de. Ant midden van dele —— ſeer neerſtighen Carolus tusen Dpaeg- ſijd · tackskens Komt eenen nebe draf nien ghebonden heeft ende belrhreven; hebbende fteelen tighe oft peerlachtighe klepne (chaelkens oft (chotelens/ omtrent eenen ‘boet hoogh / rondom bewaffen ——— Die feer kleyne bloemkens ende fadekeng begrijpen ; de bꝛeede bladeren/ de nieuwe oft eerſt upefpruntende lade⸗ an De ve foozten ghendeghtaem gez ren van Weedt oft Ifatis van ghedaente volnaer gelij: lijcken. De wortel is ——— kende / groen ban verwe / ende wat gheliifkeigh endebitke B. Wan delen gh bindtmen nóch een / dat veel atbtigh/ met bloemen die upt den geelen wat eg — tenen De peergeende ſoorte ende Daerom oock í —— — — oft Kleyn genoemt Wor odam n gheſac den ; ende Dit fee ilepne / tee / Dunne fteetkene be Tithpmallen î stee niet EL ogher dan een palme langh wordende: er Daer aen Alie deie 9002 b cen ghellachten Ban Wo Ick feer klepne / —————— blader⸗ een ſcher 52 — — kens. Op de — ſeer roonkens — > gens ate ban —* — 24 Welck / $ nae } t zy aen en/’t zy aen blad —— — daer upt vloeyt als ſy 35 eren / de andere ghelijcks 7 elders aen/’t gheheele ghewag d — ep En oft — ——— achtigh ſan olfs·nie en be: q Plat. t. 2. Defoorten van Het Wolfg-met ende Gerciert. De tachehens zijn Wat roodachtigh Mbaneken ende Wijfken Worden mit —— ban bere ; ende Daer aen Waffen bladeren Die Van ben _derlandt komtydts ghevonden fdan in andere landen wat mallen Dorus : de —— alsdie Han fen {pop rouwe ende ongebouwde plactfen. 3. fPaer hef —— foo Dioſcorides derde gheſlacht oft aoj waſt inde landen 602 gintrent de Zee — ende wordt ghebonden níet alleen aen den Zeekant ban Ftalien ende Dpaegnien / maer oock aen de Zeeruften ban Hollandt endeZeelandt/ ende van De andere Pederdupt{che landen die aen De Zee palen / in fonderhepdt op onghebouwde dorre ende ſand⸗ ber ende hoogte duynen. Dan als het in de Goden ghebroaht is/ ea aa bebe —— ghedaente eenighlins / als Wp 4, Det vierde eee, — ghevonden in de Warm moes . — moeyelijck; — er wel — — in vervallen huyſen / in puyn en rondt / oft oock aen de kanten van de acliers ende grorf” velden / ende —— s. A, De eevfie Cppꝛeſſen Wolfs meltk —— hier te lande nergens elders ban alleen inde lief heb⸗ bers hoven — ———— dan in andere landen waſt die van felfs im’ Wildt op onghebouwde: plact{en rouwen B. —— oft Kleyne — van Cypꝛeſſen Wolfs ordt ſomtidts in de moes· hoven ende op De —— ide platten be De vervallen bupfen. ende we⸗ oben Boomachtigh W —— nae det —2 — ven — — — 3 À ï — —— van —— — gt Sn gock om if — —— waſt. En — ſteene Een — ghen bergh ah abebaente ban — (af oo Da t ghe⸗ bp bp toe den Zeekant van TC — —— — tigd die /die hp Baer Lan - ijf peen —— Ee „noemt Ws Cruyde-Boeck Remberti Dodonæi. Cypzeffen Wolfs meſck. Woomachtigtz Smoef-metek, ſoo Dat inde sRegfestijcen be boeck si facto. noch er is ooch Ban bladeren Den Myrtus niet ghelijck / maer ſchnt de ghedaente Van de langhworpighe bladeren van Wolfg-melck JPanneken te heblen ; ende Daerom en —— heen opꝛecht Tithymallus 'Dendroïdes;, oft Wolfs melck / daer de oude Crupdt-befcirij= — jen zohen hebben / gheweeſt te zijn / als hier nae D 7. Wolfs melck met breede hladeren is Ban Clulius in —— te weten ín het rjck ban Valenten / ghevon⸗ heu Tijdt. le de ghellachten ban Tithpmallen oft zoufs-hieie bloepen ende maecken haer ſaedt volkomen rijp in de — maenden; te de ſommighe va! dien wat broegher ſe Wat laeter. Voorts ooc foo worden ſy in ſommighe landen eer volkomen / ende Krijghen eer vip faedt / dan in d'ander : want in be koude —— — veel —— foo vermaent at de e oft ranck⸗ achtige fteelkens van Wolfs ·melck Wijfken miet alle in — ine enof toor iaer —— te bloepen ende rige zuchten edt voort te brenghen. TN, be gheflachten tonghe bijtende fap/ 1 nighte bloepdt / die oft Hd Eede Wopder. De Hooghdur ene nekg oock Wolfs milch; de oft Tichymalle; de Ep lfaenen Tithymalo ; Be Dpaegniaertg Leche trefna, Fut Las tún zijn n fp hebengdaeghs meeft bekent met ben naem Ti thymalus , Die Ban den — — — gekomen is: Want den eyghen Latinlchen naem ís (foo — — en De Lactuca caprina ; recht Is ofmen trupdt oft Gepten-Latouwe lepde/2n De bat nae” voorſeyde —— fap hiet {p wol et redjen he gend Corn 7. cap! fn 5. noemtfeLa@uca marina , Dat is daan Het derde Deel: Satedt Sotfe-nietct. 9 M SUN, we / ſegghende aldus; Neeint be Zee Latoiuwe / die in't Griechs Tithymalos gheheeten wordt. Nochtans en ig dat gheenen ghemepnen naem Ban alle de gheſlachten van Wolfg-melck want hp behoort epghentlijck gheen Ander p ghetwas toegheſchreven te worden / Dan het Zee-Wolfg- Ick alleen. A SNN OE : fn Bet eerfte gberacht ban Cithpmallen Geet ín ’t Griecks Tichymalos Characias Tüújaros Xapaxlas , Dat ig int Latijn Tithymallus vallaris, oft Wolfg-melck van de wallen ; om dat h De Wallen pleegt ghevonden te Worden: het is oock tes KopulT us, 105 Kalròs; ende Amygdaloïdes A’u0ySarociëhs toeghenoemt ; te weten Co- metes, om Dat — —— — de — — Amandel b ent i eet ithymalus mas oft —— me — — oifs melck manneken. A. De eerſte ſoorte nt Latin Tithymalus Characias primus jin t NRederduyttch Eerft-Wolfg-melck Manneken. B. De andere foorte met Garde bladeren heeten Wp Tweede Wolfg-melck Man⸗ neken / in't Latijn Tichymalus Characias fecundus. C. De erde foorte/met witte fteelen ende ruyghe bladeren/ heet ín’t Latijn Tichymalus Characias tertius, bat is Derde Wolfg-melck FRanneken. Dele fchijnt de ſelne foorte te weſen merge gd nac Wolfs⸗ melck belthrevben ig gheweeſt. D, De vierde loorte met witte bladeren ende Jangworpighe. da is Van fommighe / boch tonrecht / voor den Tichymalus Mycni- tes — gheweeſt: wp noemente Wierde Wolfg- melc 2, — renden gl did jn. E. De vijfde foorte met gheſchaer gekertelde — wy Vijfde Wolfg-melck Manneken /aft olfs-melck Manneken met gheſchaerde bladeren / oft „sock Ghefchaert Wolfs-melck JRauneken ; ende dat nae Latijuſche naemen Tithymalus Characias quintus, ende — ſoorte boor den us ferratus. De Die dele voor — van ———— ijvers houden / —— ſier / met bladeren alg d’@lijve-bladeren; °t w Beel Ban alle de ghe Yan Cithpmallug verſchilt / als Het twaelfſte Boeck. 693 blijcken fal/foomen be beſchrijvinghe ban Deen ende d'anz ber gheflacht te famên bjenghen ende overwegben wil. 2. Re tweede gheflacht ban Wolfg-melck wardt in’t Griechs Myrtites Muerérus endet ban fommighe Myrfinites Murouirus genoemt ende om Dat het van bladeren den Dtekenden Palm oft Mups doren ghelijcht; in’: Latun Tithymalus femina 3 bat ig in't Duptích Wolfg-mêlck Wofken: ban Theodorus Saza wordt het opt Latuntch oock Myrtaria ghebeeten. De brutht van dit ghefiacht Wordt in't Griechs Karvor, Dat ig int Latijn Nux, in ônfe taele Aote ghenoemt / foo Theophraſtus betupght; ende daer Ban heeft Dit gheflacht felbe oock den toenaem Lan Tichymalus Caryites op't Grieck Tipa ©- vapvirns ghe⸗ kreghen / alg ofmen fepde Wolfs melck met de note ; omt dat Haer laedt in ten Pöteg-ghewijte bft Amandels ghe⸗ -_ Wife bricht befioten light/ foo Plinius fehrijft: 3, Det derde Bheflacht heet Zee-Wolfg-melch/ om dat het aen den Zeekant qroept; int Latijn Tichymalus mari nus; in't Gꝛiecks Tichymalos Paralios T4bugaaos Tlasdasos. Theophꝛaſtus Herhacit dat het ſomtijdts oock welCoccos Kónros ghenoemt pleegh te welen. Sommighe andere noez men datin't Griecks oock famtijdtg Mecon Mixwy , ende Tithymalis T4luuaals. Dan Mecon en is gheenen eyghenen naem Daer Bau : Want den Beul wordt int Griecks oock Mecon ghebeeten/ ende ig met dien naem beter bekent dan deſe ſoorte an Wolfg-melck, Maer dele loopte behoort epgentlijck den toenaem BanLaCtuca márina oft Zee La⸗ touwe fe Hoeren ; bert Wmticken (als wp ghefspdt hebben) van Cojneliug Celfug alle de Hhelathten ban Wolfs- melck toegheſchreven is gheweeſt nd Ee 4, ’@-bierde heet int Griecks Tithymalos Heliofcopios 'TrÔtanos HAroanbortos stat Latijn Tithymalus Solfequiusoft LaCtaria Solfequiasende magh in onfe tael Donnewenden= de Wolfg-melck / oft Sonne-volghende Wolfg-melck ghenoemt worden. > … * —— 5. Det vijfde gheflacht ie in't Griecks ghenoemt Tichy- malos Cypariffias TiBóuaros Kumaptasfas , Dat is ín onfe tael Cypꝛeſſen Wolfg-melck / oft Wolfg-melek met bladeren ‚ban Eppelg: in't Latijn heeft het docn Hen feiven naem Tichymalus Cypariſſias. A. De eerfte foorte magbhmeri noemen Groot Cpyzeffen Wolfg-melck. B. De andere Wordt Klepn Cppreffen Wolfs-melck gheheeten. „6, Bet fefte Wolfg-melck ie in t Gztecks Tichymalos dendroides TuÔvgaras Pevdpoudhe ; ende Tithymalos lepto- phyllog 143 :juaaos aerripunrds ghenoemt/in’t Latin Tichy- talus arborefcens „ ende Tichymalus tenuifolius > Dat is Boontachtigh Wolfs melck / oft Wolfs melck met dbune J an eren „7. Bet ſevenſte ghellacht magh Bꝛeedt Wolfs· meick ghenoemt worden / aft Wolfs· meick met breede bladeren: int Griecks Ebi me TiÎluaros dAaTigure Aas ende Ban ſommighe Corymbites Kopvubirns; in't ij Tithymalus acifolias, onbe urt Latyn € Aerd, Krachtende Hinderniffe. Alle De ghellachten van ithpmallen oft Wolfg-melck Gebben voor haer voer⸗ neemſte kracht wonnen mn ende heeten aerd/gemenght met cen bitter | 5 : : ' krachtighftein dele cruyden is dat meltkachtigh — ve Dz * — — — ijt mede deelachtigh van | e krachten/ nraer zijn de — — Galenus ſchayft) van alle Be dee⸗ n van — — Maer voor allen / het fap ban Wolfs meltk Manne⸗ Ken / ende oock ban alle fijn mede⸗ ſoorten ende alle dan⸗ hellachten van Wolfs-melck / heeft in lich een feex € kratht om den bupck ende gheweldighe pek weeck te maecken/ ende het lichaem Doo den kamerganck te pur⸗ ‚geren ende te lupneren: want allmen daer maer een klepn wepnighsken van in en neemt, kar bat ale gallachtiane ende oock waterächtighe ende Aömerachrigte oft id vochtigheden npt Delige iaeghen: maer het beroert —* ldighlicken (eer / ende ontfteecht het gant che in ant; ende daerom Wachten hun de gheleerde ende bo Meditijnen feer wel ban het ghebruyck ge fap/fonderlinghe ban binnen t lichaem. Selfs van bupten des lichaemg en wo: À — —— — oft fonder ð Boorbijtende/inetende oft knaghende lichaenis daer het op eftreken wozvt / quetlen ende meer ontfteken/{ae gantích bederven a 604 ne Frathtigh dat bit fap ig / blijcht hier upt merchez lück ghenoegh / dat wanneer het met olie bermenght zijne de (Die nochtang eentdeelg de Bracht ende bijtende ſcher⸗ pighept Baer ban benemen ende Gez ſoeten kan) op dé bupt gheftreken wordt / die ruygh oft met hapr bewaſſen is / niet alleen het hayr daer upt doet Lallen/ maer oock De ſelve ganse Kael ende bloot laet / De wortelen bau Het Yapr heel berbrandende ende Weg nemende ; in ſonder⸗ heyt alfinen die plaetfephacr bickwijlg mede ſtrijckt. Ander ghebruyck De vruchten ende bladeren ban deſe ſaorten van Wolfg-melck / hoe wel ſy fachter ende onftercker zijn nochtans konnen ſy / in ftaende wateren oft ín De vijvers geworpen zijnde de viſſthen tot een ſwij⸗ meniſſe brenghen / ende op t Water boen Drijven /al oft fp half doodt waeren/foo Galenug daer Lan ſchrijft: maer Dan moetmen feet Heel ban deſe Druchten oft bladeren nez men / om Diegwille dat de kracht Daer Ban Door de mez nighte deg. waters haeſt verſpreyt wordt oft verdwijnt. — G.H S4E hb, DE gheffachten ban Wolfg-melck/ daer Wiofcorides af bees maent/zijn meeft alle van Dodoneus befchreben / met noch ets telijcke andere, Die van den (elven Biofcorides niet gengheteeckent en zijn gheweeſt · Behalben defe zijnder noch ſommighe andere / ban Clufius / Kobel ende meer andere crupdt-befshrjberd onlanghs ghebonden : de weltke nochtans goet om te kennen zijn / doo, Dien Dat fp alle melck achtig ſcherp bijtende fap ban haer gheven. Dan be jd re a id fel ee — — en ma ved erſcheyt tuſſchen De ſelbe: oot ct p atng e haer langh⸗ tebende oft berganckelcke wortelen: oock iſſer verſthil fn De verwe ban de bloemen ende ban het ſaedt Baer boven allen is de minftz Bekende ende twüffelachtighſte foorte. ban Wolfs-melck/ die ban Dio ſtorides Boomachtigh Wolfs·melck ghenoemt ie:want ſom⸗ wmighe houden daer Hoor het Liroonkens-crupdt/Dat met den naem ban Sonnewendende Wolfs meick ban Sodoneus be ſchreven is : maer afideretoonen ons Daer cen ander geflachtbán Wolfs-melck boor/Dat fp om dat het op de ffeencotfenendeop hooge berghen ent Be klippen, irt fonderhept ban De heete landen/-groept / in't Tathn Tithymallus Pettæus, dat is. Stten Wolfs meick noemen. „Wolfs-melck mer, bladeren van Vlas , in’t- Latijn Tithymallus Linifolius gheheeten / en is anders niet dan bet Zee-Wolfs-melckt ban Vodoneus. ' \ — Wolfs· meick met bladeren van Murtus / in t Latijn Myrũnites toeghenoemt / uyt Der aerden ghetrocken / ende bupter de ſelpe in de kouwe eenen ſtrenghen winter iangh gheieghen hebbende / fal in't naekomende iaer in D'aerde ghefteken sijnde wederom uptfprupten. Bet waft in Ftalien op veele plactfen / ende is Daer. ban-ben ghe⸗ mepnen man Tortomagio ghebeeten Heefterachtigh Wolfs-melc in ’t Latijn Tithymallus fruticoſus Sermanicus, magh oock Water Wolfs-melck heeten; om Dat bet in De broeckachtighe gheweften van Buptfcblandt-groept. : AnderHeefterachtighW olfs-melck beelt xoode ſteelen / Veele iaeren wat range — breedachtigh/ in de boffchen - Ban franckenlandt deel groepende, © Velde-Wolfs-melck, in’t%atijn Tichymaltus aruenfis, en blóft maer een jacrin’t leben ; ende is De Efula dulcis ban Tragus feex ghelijck/ maer is wat fcherp ban ſmaeck / ende: Dichter ban blades : en tieel eb: uptkomt/ dan zijn de eerſte bladeren met bioediz Pi atpt. hee Gheflachten — Wolfs-melckuyt Lobel sijn ban Dodoneus eed $ Lenten fulten — bp —— ſtellen en De nderinghe ban de naemen eens te Bennen te gheben, r. De eerſte ſoorte is Kee-Wolfg-meick / Ben/ in't Zoest Lak trezua , ende Lletera marina; in't. ch Seafpourge, 2. Wolfs-melck Wijfken, in't Griechg Myrûnites, tu’t Zathn Tichymalus Myrtifolius. 3. Kroonkens-cruyde, datig-- Sonpevolghende W alfs-melck; int Griecke Heliofcopios ; in’t Sranfops gheheeten R eueille matin fuiuant le foleil ; Son fpourge, or Warte worte, Weertgraffe, ende V Veratwoete ende is be Efula vulgaris ban Tragus : ban andere ghengemt Tichyma= las Heliefcopius oft Solifeq: P N De Daen bee Porcelepn-bladeren. 4, Cypres VVolfs-meleks Cyprelias tut Grieeks; in't Latijn Tichymalus Cypreffinus oft Hamipinus; in't Italiaenſch Efula minore ; maer ta Se Taerigh VVolfs- melek met ghedaente van Efula; in't Titbymalus annuus Pi- tyufze facie, Dieeen houtighe wortel ende bloemen in be tban’t midden Ban den ffeel tot babentoe : welck, twas anderhalben boet hoob + 6. Boomachtish V Volfs-. Î À ten maah arboraos nj ilp us ghehee⸗ ten : wiens ſtreleeuen dupm Dick is / befer met tack — — Bick wordende / de bladers ban be Efula ban, ende maer de — Wel Den dickeren ſteel / ende de groster Kraons ende het: roots EOL ornoo be andere waer — Sroo — oock ver⸗ maent. Bellonius ban eenen Tichymalus dendrof, i Candien twaft / meltmee —— gees eng enn melck oft vVolfs-meick a ae — Volfs· m noeken. 8, Breede VVol van- Enghelandr ende Vrancksijck; oft Self metck Marano en s ‚ban Wolfs-melck zjn ban : fepdt / t ghene dat —— Manneken in t Engheiſch in ltroon⸗ _neende weedom van de tanden; maer aiſmen Dit doet / ſoo moetmen boeten, - als bende / met Dgpe. 7. — VVolfs-. wijn _ Cruydt-Boeck Remberti Dodonzi, Diofcozides/ bat Dodonzus ghenoegh befchröft. s.-VVolfs-mefci met bladeren van den Amändelbeom,in’tLathn Characias Amygda- loïdes , is Den Eerſten Characias van Dodoneus. ro. Ghekerft Wolfs-melek,oock ban BDodoneus bermaent/Dan Lobel Tichyma- lus ferratus Monfpellienfium oft Characias gheheeten. 11. Tweede V Volfs-melck VVijfken ; in't Latijn Tichymalus 'Myrûnstesaltera, ban fommighe Turbith Alexandrinum ; de bierde Charatias van Bodoncug. 12. Spacnfch VVolfs-melck mer breede bladerss in't Latin Platyphyllum Hifpanicum , ban Bodo, neus beſchreven. ————— 8 Eerfte Characias van Cluſius is in ’t Zatijn gheheeten Tichyma las Characias primus ; ende is ban hem in Spãegnien ende oock in Dranckrijek in den Beert blaepende gebonden ; ende beeft ghez meynlick maer eenen ſteel / ende is als Det eerffen ban Dodoneug beſchreven: maer de bladeren zijn hatber: nochtans zijn De bloemen ſwart ban verwe: de wortel is hardt ende houtigh. Tweede Characias van Clufius waſt wel bier te lande van Spaenſch oft Franſch ſaedt / ende beeft fachter/iac met Wolachtige Dons bedeckte bladeren) ende bleecke bloemen. Derde oft Ooftenrijckfche Characias van Clufius gheeft atte iaét nieutwe ſteelen upt haere langhlebende woꝛtel: deſe ffeelen zjn meeft eenen boet hoogh / oock wel langher/ onder wat peerſchachtigh enz De kael : Daet aen waffen fpitfe bladeren / ſomtüdts twee dupms bzeedden langh: °t opperfte ban De fteelen wordt verdepit in verle Dunne voepkens oft fieelkens / op haer tfop twee vonde ſchotels ghewyſe bladerkens draghende / die midtſgaders de ſteeinens ende De bloemkens die Daer in waſſen / bleeckgeel zn. Daer nae bolgen drijk antighe hoofdekens vol ſaedt. Se wotel is ghevefelt / alte iaer nieuwe ſteelen voortbꝛenghende; omtrent Wienen in de Baecn⸗ maendt bloepende. Vremdt V Volfs-melck van Plarean , in't Lathn Tirhymallus per- egrinus, heeft (foo Den felben Plateau fchrift) groote ghelückeniſſe met Cypres· Wolfs meltk ban Dodoneus: maer/ alg Clufius mepnt/ het beeft meer ghelijckeniffe met De foorten ban Pupbelg- metck; Dan het is wat grooter. Bet heeft eenen vechten fleel upt fine _ wortel, anderhalben boet langh / ſtüt ghenoegh / in veele ſjd ſteclen — ſoo dat het een kleyn beefterken fchhne te weſen. De woz⸗ tel vergaet nechtane alle iaer. Tichymallus Tragi is het Crupdeken en roert mp niet. „Naemen, Deſe crupden heeten in’t Franſch meeft alle Herbe au laict; in't Italiagenſth Tortumaglio, met Den beborbennaem ban Tiz tbpmallug; in't Spaeuſth Arnaballo, miffchien nae den oudennacm Anabnlla, die de Charaetas pleegt tehebben; iv’t Portugiefc Ma- leytass in t Engheſſth V Vilde Spuree.Dandennaem Reueille matn, Die De Franlopſen defe crupden gheben/ wordt ban andere den Bez plus oft Bupbelg-melck geheenljch taenbespobent Kengaende Den naem Kroonkens-cruydt , met Den. welcken een foorte ban Wolfg-melch bier te lande bekent is / Dien felben naan wordt ban ſommighe ben Daucus Creticus gegheven / ais wp elders * bethoonen ful } 5 len, Den naem Tichymalus, fepdt Biofcoridre / wordt ban fommige een boomachtigh mede-ghedeplt /Datde Griechen Smilax ende De Katijnen Taxus noemen, … ¶Sommighe noemen defs foorten van Wolfs· meltk oock V Vrat- ten-cruydt, nae den Enghelfcher naem W artwort ende ben Latijn: ſchen Verrucaria: bee wel datter ſommi nbere crupdenzijn oock Verrucaria ghebeeten/ Díe top elders b Paese, 000 jé —— Wolfs melck wordt beele ghehouden boor de Scebra gft Alfcebra bande Araben. 2rafabolug noemt het-Alzebra maius Meſuæ, ende het Mehezeregi Auicenne: maer Matthiolus houdt dat Wolfg-melek voor de Scebra minus,ende De Piryula — maius. Bodonęus houdt oock De Pitynſa Hooy de Alfebra cebra, 8 S t 5 Aerd , Kracht ende Werckinghe. Ale Tithpmallen oft ſoorten re incwaertgetende;ende worden gehoud b —— — e nde; eng en bog ended, búnae tot in Den vierden graed — * * dat onder alie de ne age het uh is t; daer naer volght Dat Wolfg-melck Wyfken: den welcken dat Boomachtigh Wolfs melck volght : ende Daer hae komt dat Breedt Wolfs-melck. Bat bfde van krachten is dat Cppzeffen Wolfs-melck: dat fefte dat: Zee-Wolfs-meich : het — ende onfterchfte Van allen ig dat Onnewendende Wolfs-melck, * Viet alleen het fap ban Wolfs-melck is ſeer krat am denn, kamerganck tebertwecken/ maer’tfelbe Doen oock ’t aedt ende. fez et ben gemene ante hao nee ED, Á n vater met goede verlinnin ; ende wel Bhebetert heben worden — fap in De gaten bande quade tanden ghedaen / verſoet de pij: tanden eerft met waſth beleg; en ende hees Ì —— been en) A be wor? 4 É / ende in men. ap gheneeft oock alle quaderupdi | krauwagien : het boetoock melaedfchept ende-duadefthorftdept van den hoo allerhande wratten dfvallen ende bergaen/ iae beiert Die weder tekomen : ende boben dien bet bijt De quade harde kanten ban be fiftelen oft loopende gaten/eude baortgetenbe vuple fweeringhen af; ende dient tor Die heete vierighe dheftuillen ende cachunchelen!/ met TE heet eibe be bianrrstoetend er inghenomen eenen batveniepel wol — | Bit Het derde Deel. Bir felbe fap kan booy fijn afbagbende kracht De ſchellen van de ooghen ghenefen. Men maeckt gock een looghe upt het affchen ban defe crupden / om bet hapr upt te Doen vallen. ielfs Mmeick in’t ghemepn ghebrupekt/ drijft feet flerck af de — / ende de ſwarte vochtightpdt / ende De wattracht ighe bumeucen Die nae De leden loopen ; endetrecht Dé waterfucht feer gewelbight af : het dzoogh het lichaem feer/tae berteert het mannes Ich facòt : — ee met Meibt bi meot helt Sbekeegt Et Lobel) ende gheheeten wo eren — ban Wolfs-meick / (epdt Apuleius / ghemenght met fap Pes — ende op de wjatten ghelepdt/ ſal Die binnen den ders dagh ghenefen. ap ban Wolfs-melck met olie gbemengbt/ enb —* — inde Sonne / doet Dat uptval ienvender Jard rt waſſen ee Bae ben ibolfs-melek mett bats ghefoben/ ende daerme⸗ be de melactsheydt beſtreken / en fal Die niet laeten voorder gaen, ſardt wordt — — ende in De ſonne ghe⸗ dꝛooght / ende Dan —— — bewaert. bewaert De bladeren —— — droogh zijn Om het fap felve langhen tijbt te bewaeren ſonder te bederven / ſoo bermenghtmen ’tfelve met Peper · cruodt ende kiacs. De — uid, dzaghme fwaer met honighwater inghegheven / Den bu; iofcorioes fepdt ——— van naturen de per ten ak ig / bijtende ban fmaeck °C fap / wortel / ſaedt ende bladers heben De — —— als beeft B Wolfs-melck manneke; mact en is foo kracht — aecken "© (ap ban rg fs· mie — fen Biafconbes, maeckt den buyck weeck / alſinen Daer Ban eenẽ fcrupel inneemt met gewaterden wijn maer met honi⸗ J T fap ban Wolfs-melck wordt vergabert in tden wanneers men De drupben gaet plucken om den wijntemaecken. Den fnijdt de tacken / ende men lacet het fap Daer Dan in een teple bloepen. Ans bere maecken a koecks kens * midts Defelbe met meel el Dag boonen/ erwten oft diergbelijcke in droo! te weten in — faten Dat melchs ín de abe bygven Duppen, im gade Dip oft bier Diurppe bung ——— Wan —— rin eend ende gen werkte apen alle De ſoor⸗ ten ban ——— (mba De Bbebzupcken ende te — ſtaen / noch men moet fijn niet aencaechen : Daerom plegen f aderen / end forme —— pf te geken / oft — — fs Deet bun bals ende fchamelijcke leden. BVerghebipek Daer ban maeckt De keele rouwe / ende quetſtꝰt bin⸗ nenſte van — mondt; bpgm eg —F — en ged 1 oft met gheſoden Kin Seen —— — chadel then De aderen e fcrapen oft en gr fera 1 —— — gheheel lichaem foo ſeer / datſe lichteihtu —— eerfte let ſel ban, Wolfs — wordt benomen ale baer bp worden Di magbe ber ftercz maer bet tweede ende Derde /als Daer —— 7— Diet ten ten ildbende ip; ĩ losinungere , dat is / ſy Ear nen Wol betekenen lemiendt bieden ens Pi amen bie (boyfen han De wetelen ban De Eitamalken tenen dagh langh in lept / ende daer nae dzooght/ Khin fat tot poeder brengbtjende daertoe Anijw-faedtoft Venckel · ſaedt / epimeren U tnde Ma mig A Paren nd ran met cenigb gn baj Litoiepe / Endibie [Aranie-appelen in gheeft / —— ee eenen vpe kp pe — er Ben ban bedelaers EEE bat daer mier iangh op en ken/ dat fp HET XII CAPITEL. De de befchrijbinghe gbeflachten ban Tith ithy⸗ NE malus dd — 5— end pet Bb: ende Brains —— ende dat ——* ——— dat de Griecken ban het Artadien upt defen Tithp⸗ Wolfg-melck ben Bijgvo- plegben malus oft het gheflacht ban 1 Het twaelfite Boeck. manes pleghen ten oft te vergaderen / ſoo Theo⸗ aſne betuyght in intijn 9. boeck van de befchrivinghe } ende / fooljp aldaer oock ſchryft / het beft ——— wierdt ín t felbe land fly ban Aadien omtrent De ſtadt Tegea ghemaecht; ende was in fijne tij- ben meeft q Sbetocijt ende boo bet krachtighſte Shehauden. Maer andere oude —— ſpreken daer vertcheppen lck ban : nochtans fp bekennen âllegader dat Het een bergbiftigh dingh ie / ende beguaem om Daer quaet mede te Doen/ ende om in tooverijen ende in Verboden oft onz goddelijcke konftente ghebrupr Den Poët Theotritus tiovaht im fijne Pharmaceurria , dat Hippomanes een ghewag ig / doot 't welcke de peer: ben dul ghemaecht worden /feyrijvende ín de naecbolgende mantere : Arcadien brenght voort Hippomanes met hoopen ; Het vvelck de peerden doet dul langhs + gheberghte loopen. : DPirgiliug ende Tibullus / bepde Latijnſthe Poëtensen hebben het Hippomanes * gheen cruÿdt oft ander aerdtſch ghewas gehouden / maer Booy ern verghiftigh ende Dootljck (lijm oft ſchuym/ t welck upt het gemacht van de Merrien —5 t oft traent / foo Wanneer (p heet / loopigh / oft met rit nfgpept bevanghen zijn / EEn brjnae dul zij gn door grooten luft ende begheerten die fp hebben om beſpronghen te worden, De Woorden ban Virgilius ín het 3. boeck van ſijne Georgica oft Landtwinnunghe luyden aldus: Als dan moghdy aenfien van haer ghemachte vloeden Een taey verghiftigh flijm , dat dickvvijls vvordt verfaemt Van menigh quade vrowvv , om ons tedoen vervvoeden , Van ons landtlie met recht Hippomanes ghenaemt. Stbullus in be bierde Elegia van fijn 2. boeck befe ijft het met dierghelicke woorden: Hippomanes dat pleegh de Merrien ontvloeden, VVanneer des liefdes brandt haer door laf dae vervvoeden. Met welche woorden Wit, Servius den uytleggher babe fer lt bs, Hi bare berbers ft landlieden bat (ijmerigh nat of vaae nat oft ta vochtigheydt met vecht / ende met eenen cpghencn sed Hippomanes genoemt tDat het woordt Hippomanes I'aroparìs in't rie ieckg anders niet en lupdt ban ofmen ſeyde Peerden dulligheyt / oft Peerden dut: mae e Dinah; maer dat het crupdt oft dat ander wast welt @heocritugende voor hem Theophra⸗ ſtus Hippomanes noemen / met onrecht ende gheenfing met foo — —— —* beemd noemt magh welen/al is't Dat Det miffchien eenige kracht —— omt De peerdẽ foo dul te maker NS — wer di heyt — Arg iid Aeng gE int 18. capitel ban hét 6, haak Der Dieren / dat — 605 ht a n —A— ppen/het ſaedt eeni ⸗ Ï de / maer Beel annen gene dat —— ed bum Wordt —— ie pomanes abe het 5 bun dd ans loc winden Ta us {oo £ — — —— — 55 a, a gene Dat aen De ieu ter werelt komende oj Wozpene Weulekens hanght oock een — — ende foo genoemt wordt Openen fchröft daer aldus ban: rd gewone En te eten oftinte RRD Et bene en tgene Bal oen het boo, t DBeuleken vaft ig, Hi — kleyne nt rond leken, {wart ——— erb bp (ons berte nlet J tretkt eer De Werrie bat op eten ee dul w —5 ert iae 0 ien reu + ae heen —— ee; er ghemar 606 Plinius ſchꝛüft inſghelijck dit ſelve dingh in het 42. capitel Ban fijn 8. * —XX dat de peerden Wanneer ſy eerſt gheboren worden een ſeker dinck met hun brenghen / geer bequaem om de liefde te Doen komen⸗ t welch Hippomanes ghendemt Wordt / ende aen ’ Boor: hooft van de ionghe Beülekens vaſt is / ſoo groot alg cen drooghe Pijghe /Auart van verwe / t welck van De moe⸗ Der terſtont nae dat ip ghebaert heeft afgeruckt ende oy ghegeten Wordt „ende dat foo wanneer iemandr dat haer gntrock/ dat ſy De Peulen aen haer menunen oft borſten níet en ſoude willen Taten komen/om dat het fupgen te gez ben. Pocitans Kchtüjft hp noch Han een ander hippoma⸗ nes ín het t1. rapitel ban Lijn 28, boeck / te Weten dat Bet een verghift oft Hijmerighe vorhtighept is / die de Mer: rien ontloopt oft ondyupt/ Wanneer Ip befprongbhen zijn gheweelt, 3 8 _Gulius Solinus Pelphifto, ſchꝛift ban 't Cele Hippo- manes oock in t-47. tapitel Van fijn boeck / nacmentijck pe * Aben we — ⸗ ——— * — ter nd telt bpenghen/’t We gote macht heeft om te doen ver⸗ liegen / ende dat de verft ghebörene Veulekens aen hun voorhooft vaft hebben houdende) rog oft brupn Ban ver⸗ We/ ban ghedaente als Pijghen/ in't Griechg Hippoma- hes T'räoper?s ghendemt: ’t welck hun ftracks ontnomen zünde/en Cal De meeder haer iongh gheenſins haer bor ften om te ſupghen laten ghenacchen. z5, Colwmella betunght/ dat Pippomanes cen verghiftigh Binck iest welck fuiché kracht heeft/Dat het De mentehen/ die dat ingheuamen hebben/foo dul ende verlieft maeckt / bat ſy ſchyuen De Lelie ouigheedt te hebben Diemen aen pe loopighe oft rítfiahe peerden fiet, Dan hp en geeft ons geenting te kennen / Wat dat voor een dingh magh Welen/ ende waer Gan dat het ghemaeckt / ghepluckt/ghenomen oft ghehaelt magh Worden. rs pe fele krachten vanHippomanesfchpijft Pliniug Hoch eert wonderbactlijcker faecte in ſjnen 28, boeck; te toeten bat het ſoo berghiftigh oft beguaem is om be peer= den door lief De te Doen Berwoeden / bat het eens ghebeurt is/ datter in Olympia een Merrie ban koper ghemaecht wordende / ende by hef koper daer de ghedaente Pan die bBoorfepde Merrie Ban ghegoten Wierdt/Dit — Dippomanes gedaen ende gemengelt zinde /t leſve mn dat beeldt daer nae [yn Krachten foo behouden ende ten Igeh bethoont heeft/ dat de en / die Daer om⸗ — ben ceel an bienebhne eer) eeen fran ban beeippermanes ie ben redde hebtende eel min n nanes in Den nente / Det Da ede han le ermee cr gan hnsert je Ban tele befmaent Haulantas 0 in ſijn 5. boer) wanne er bp ber de offerander oft giften bie de Bepe Denen in Griecken hun Godt Zupiter Olpmpiug ple: ghente heben / ende onder andere de giften Van Phoz- _ mis zende hoe Dat hp twee peerden ter eeren Ban den voorleyden Zupiter heeft doen ftellen op een plactfe van het landtfchap Olympia binnen het gheweft 't welch (p Altis noemden/ ſeggheude aldus: Fudelijde Han Get eerſte peerdt zijnder ommige Woorden gefneden eweeft / Bocht niet tn gebicht oft rijm geftelt/maemente dele naevoig hor Dit hier doen Arca ag/ mãer nu te ps bat doen Cruyde-Boeck Remberti Dodonæi. zijn / bp dorlaecke ende ghedentkeniſſe ban Get Hippoma nes dat Hart Theophraſtus bermaent is / alseen dinck % welck upt de foorten bande Tithymallen oft Woifs-. melck bereydt pleegh te Worden: ' BIJ VOGEGHSEL:  Lis'tfaeche dat de oude frhrijbers feer lutteljende de niewe : nach beel min befchepdes ban het oprecht ende waerachtigh Hippomanes ghegheven hebben / nochtans dunckt my Dat Heres neus met ſrer goede redenen nae De be ſchruvinghe ban de gheftachz ten ban Eithnmallen oft Wolfs-melck / iet ban dat ſeibe Bippaz manes upt verſcheyden ſchryvers ban oude tijden bp een ghehaeir ende Bergadert heeft / om Den nieuwsegierfghentefer Daer tenighe Kenniffeban te gheven / oft ten minften De neerftighe onderfoerherg Der verholent heden tot het onderfaeck Dan dit / t crudt / ’t ap ers nigh andere dingh te verwecken ende eenſdrels te lepben. ast boorwaer de ouders Gebben daer foo ber ſcheydent lijck ban geſcine⸗ ven / datter gantſch gheene (eherhepdf Dies grngaende upt bun boecken te hacten to : in voeghen dat ick vreeſe / Dat de ghene díe dit Capitel gheleſen ſullen hebben / alſoo onfeker fuller zijn Dat ſeive daarlefen hebbende / als fp waeren doen ſy dat rerſt beghonten tc lefen. Nochtans en kan ick niet nae-laten te berbaelen’t ghevoe en van ſommighe Cruydt · beminner s / die de Vulnaria oft Dtincken: de Selve / anders. Saroſmos gheheeten / boor den oprechter Bip: pomanes houden: om dat De felbe / in ſonderhepdt in heete lander ghegvoept znde ſiucken bzemden flanck van haer gheeft! datde onvedelgeke Bieren Dat ghewreden crupdt rieckende tot ritſighe; berigeckt warden. Daerom maghmen Hat foo langh daer bod: houz Ben tot datmen etn ander Bippomanes dindt / bat met het gene dat alle oude ſchrhvers Daer af vermaenen beter over eeu komen fal; Want, om De waerhept te ſegghen / Stinckende Melde en heefe niet krachtighs in haer Han afleen baeten buplen ſtanck; ende Het ie te ghelooven Hat fp de andere foorten ban Melde ban Haptept heel goe Kal alle gheenen merckelüclien ſmaeck ende mttet HET XIV. CAPITEL, Van Knobbelachtigh Wolfs-melck Apios ghenoemt. 2 Ghedaente; 2 Et Bnobbelachtiah Wolfg-melck Heeft Gede / Wat voodachtighe / dunne / 5 Be welche Klepne 4 —— — ke Lnobbetachtighʒ Wolfs melcs oft Apiok. Het derde Decl. die van den Hyperiton oft Wilde Gupte met bladeren pan Dppericon afelijchende ; maer klepner ; } enbe nacder bp die bande Chamefyce komende, Opt fop Lande fteelen komen voort ijdele ende niet Leet dich he bewaffen Kranskens oft kroonkeng / met biergbelijche chotelkeng oft fchaelkens / als aen de andere fooyten ban Wolfs melckzende daer í bleeckgeele bloemkens. De laden zün hppa ende oneffen / Dep bpeen waffende / Sbelijck aen d'ander gheflachten; maer Blepner. De wor: tel is knobelachtigh ende bijnae be gedaente Lan een Peere hobbende / nae beneden [pitfer oft ſmaller afgaende: van bupten ſwartachtigh oft brupn/ van binnen wit. Mt dit ghewagdloept oock wit melchachtigh fap / als dat erghens ghefneden / ghequetſt oft anders ghewreven woꝛdt. voo en ghewas groeyt op ſommige plaet⸗ — nbr eens ende op fommighe andere met teever ende korters ende heeft ſomtijts grooter / fomtijdts Klepner wortel. Want mp ghedenckt dat ick van den wotvermaerden Googh-gheleerden Jacobus Antonius Eoꝛtufus/edelman van Padoua/twee plantkens van dit ghewas over ettelijche iaeren ontfanghen hebbe: van de welcke het een grooter ende dicker wortel hadde / maer de bladeren eude tachskeng waeren kleyner: ende het ander hadde kleyner woztel / — be be feels oade langer / ende De bladeren Wat gr q Place. Dit Kinobbelachtí olfs meltk wa ft in dat tania) van ere odes bied oft ol bee dengdae ghenoem de inſghelÿcko oock — ende in de —— eplanden/alg hs dien / Lemnos ende meer andere ; aldaer epghentlijck op hachtighe geweften boortkonende. Ende ig — 8 —— van ghedaente / nae de plaetſen Daer het pleegh — aroeven/ — < Tijdt. Het bloept met de andere rbe mgr bf meles in den Bomer / maer ín Candien veel vroegher dan elders. Naem. De Griechen eten dít gheflacht ban Ti- — melck in hun taele Apios A'7iG- gez — om Ne De — Bat bande — van een Heere heeft / Die fp Apion noemen. V — Griechs has 7 gas, oft / foo eerden bat in —— ij / Câtica, om dat de —* C — — ſchas pepe een. u Caried:enbe in’ Haa) wuoemen ’t oock ock Chamzbalanos x — En me are ed Wer K ghenoegh made: s Hinder it ghemag boet ben mentre de lelve enbe’t water be * Het taelfſte Boeck. ſchade / Die de andere foo ozten te Doen/ als voorſeydt is Worden alg de andere. BIIVOEGHSEL. D It ghewas ie bp ſommighe nae de ghedaente var een eere in't Tatjn Pyraria ghenoemt; ín — Sca Wartwurt: in Italien is hetop fommigbe plaetfen Ejols abebeeren.Dan De purgerende kracht die De wortel heeft / betoont bar fp boor het specht Apios te houden is; immers veel beter dan Get crupdt Murpſen met ſteerten ghenoemt/ Dat ban Fuchfius ende andere ober lang boor den optecbten Apios ghetouden was; ende Daer: om Apios Fuchij oft Apios quorumdam beet. Dommigte andere bebben De Radix Chihabooz den optechten Apiog van Dioſcoꝛides ghehouden: Dan den ſmetſen (marck van de Radix China betoont gbenoegh Dat fp daer ghjeene ghetekeniffe mede en heeft. Bodo⸗ neus is oock wel eer ban mepninghe gheweeſt dat de ghellachten van Boolwortel bet opzecht Apios van Tiofcozides waren. Ende — bindt noch een ander — bp —— serif ende gheleerde / dat Klepn Cerbuatzag oft caftanoti: Die fommigbe dekt Ende foo foudemen alle crupden met bei pis ite wÿſe wortelen se end mogben heeten / om Dat Apios epgbentijck een Peere be ent. Dan noch be Groote noch De Klepne Eerot noten en zijn nt opiecht Apios ver ouders niet ;alsupt Her — lücken ban bet maeckſel oft fatſoen ende ghedaente van dat De beſchruvinghe van Apios gbeftelt ghenoegh blckt. Vremdt Knobbelachti olfs-melek van Plateau, ſad € luſius ſchrüft / 1ichasaltera g bieren / beeft oock een hnotbelachrigbe woꝛtel / maer Die is niet ghewijs ghemaeckt/maer bijnae onz Ber ende bowen eben dick / een oft wee Dupmbreeddentangb/onder aen in bier andere klepner dicke befelinghen epndende/ die als lenghs kens dunner ehde fafelachtigher worden / bupten brupn / binnen wit / bol raid —— De eerſte foorte. Wi deſe wortel i 607 van Wolfg-melck pleghen ende moet oock foo gijebetert ſprunten bf oft fes tachokeng / ter aerden liggende / een —— angh oft langher / onder — worttl oat —— f fen met groerie niet groote bladeren/ die ban ) ens ghelyck : Defv —— — ober den de: unt mids eren pg wat rondachti; Den ban de welcke cen reen an bren Den geelen roodachti⸗ eng in od ziel fa Daer nae volght een dz ri ſaedt · hupsken nobbelachtigh Wolfs-melck van O jus, in't Latijn Ti- eed tuberbfus alter gheheeten / berfchilt ban Der Ap n atthiolus / ende heefteene wasrel als die nan De Scrophularia , ſteelltens / bladeren —— die van de Pe fd Laureola) maer klepner. Bet waft deel omtrent Lei, b ín boft! ghewe Ifchias de € arlie oft Leucacantha. Ifchys was ben roenaem van de Conyza. Aerd, Krackit ende Werckinghe. · Sommighe beſighen dit gewas / boch mer Drmalingte/in fteoe ban De opsechte Radix China, bie oock Ápios eft Apcros ghenoemt wordt / om Dat fj fp lamp ende ſmets van fiiatekid. kn ma: — goedt ig tegben de en/ ghelütk be ina:’t ans ghen be —— dat aar — bar niet en sijn Dan Die van dert e ander ban onder ende boben untdryden de Ban hedensdaeghe is de wortel ban bit — mgee Agee —— man ghe⸗ — bep vanden Eph egte f fait — — en Se fen — ban inghensmen purgeert ghent bat want omtrenteenen ferupel daer ——— er ende bat felbe bewaeten. HET XV. CAPITEL. Van.Ezula oft Pityufa. — — gend Deblae Dat opperfte Han De len / ggn af ale inte ter ijden teler Bn SN he hianten. fade —— mallen oft —— Wolfs meltk ghelijck, De Wortel groot / ghetackt Vennet vertrok laleün⸗ —— eyt / — ————— bedeckt / vol —— : - : % welck — dit gantiehe g ee 4 608 Sroote wEzula. N yi , WZ 4 — an 7) DEN ie NA 0 Gj —— — efneden Wor bt. viend, * or abel gene dan fj Perg bladeren zijn 00 —— Ab — nieyner Dan —— de Groote, — ende prꝛuthten zij / maer klepuer, De wort — — jeepee banner Sho era pe gig dir md —* — het p̃iaetſe. 1, — — D il e heugelkens ende wel ter * ED, laet{en ban Vooghdupriehlande / — —— ale fp —— cock op ergh Garganus / oft Sant’ ‘Angelo tan Pouglien In in ffen/ foo Matthiolus verhaelt: waft oock fomtijdts in — —— en ende en daer Ben ig; en’ —— —— —— — Deenen ban Bol €3ula * ed rouwe en pios sende SL on ffen van Dooghduptfrhlandt ; ende en —— ſommighe abetneften var van t. Bepde — de hoven — ke Crupdt · li Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. Kleyne Szuta. te * wan Piyoufs ghevonden worbt / fegghende Bit Dele | beheer ore tener plaet{en klepnig / ende ter — bete datter he D — — 14 N Bovendien foo fehijnt delen naem Eſula welt ban het Wordt men te zijn/ende renſdeels eenen be⸗ dor ven oft half verkorten naem te weſen; Want achter⸗ latende be Bier eerſte letteren Pity, foo blijft daer af maer over uſa: ban 't welche / ghelijck men vleegh te te doen alg: men fet kleyns wil beteeckenen /ufula maeckende/ ig met — tijden dat ven woordt ot Efula ende Daer —* — ſtede Ban Vſula, ende bat ſelve in ſtede Lan ula verandert —— — — * in — —— —— bel geeen aan Be en —* no de de ſelve naãem met de Kleyne itys — foo qua —— ——— te komen/ P iser mann Cham — Xmas ros Î % EE mallen oft Wolfg-melek / alg Galenus van de Piryoufs gock betuyght / tegg hende: Sommighe Gouden dit crupdt Booy ten’ u it adrie — —* den mo; mn * in moghen —* 3 — ig boa de boeren oft | —— J of menig belen —— migheupt de bedorven boecken ban sin’ — —— —— Bourse hae en Pmboom las eer gelijck: Hert derde Deel. nde daerom 9002 ſthadelitk / iae bijnae boor vergiftigh ende boodelijck ghehouden Wordt: ende dat de Liepne peter ig oft main hiuderlijck valt. Pochtans bevindtmen / pat de ileyne van ſcherphept ende krachten in’t purgeven ende het lichaem te beroeren; iu gheender boegben onftere- Keren ig dan de Groote: - poorts foo zijn bepde defe ſoorten ban Ezula ghewel⸗ pighticken warm ende droogh/fcherp/bijtende ende inne⸗ rts etende / ende de maghe uptermaten laſtigh ende vlijck vallende; ende/ als Galenus betupg ht, de Tic —— oft ghellachten van Dolfs-melck dies aen⸗ gaende foo. leer chelijckende / dDatmente met recht Hoor meverfoorten daer Van pleegt ende behoort te houden. De ghene die de ſchoꝛſſen oft ſchellen ban de wortelen an dele bepde ſoorten van Elula ghebruycken in ſtede enz de gebreke van Turbit h in alle die Compolitien oft men⸗ ghelin gen daermen den Turbith ín pleegh te doen / en zijn * alfeen verre verdoolt; maer doen oock (eer qualijck/ t fp andere/Die lichtelijchen gelooven / ín groote dwa⸗ timgbe tepdenzende daerom ent zijn fp gheenling te prijfen/ ende Beel min nae te volghen. BIJVOEGHSEL. An bef oee cru den werdt verſtaen het ghemeyn Latijnfch Ve abedicht Eralshaa efcie, ie lacte Linaria creſcit; Dat is / Eſula melck oft ——— fap ban haer/maer Wildt Blas oft on groeyt fonder melck· Anders zijn defe crunden ban blade ren malkanderen eenighlins dhelijck. Matt hiolus / als voorſeydt ed houdt de Pityuſa boù: De Alfebra maius, ende het € ppres-Wolfs-melck Hoor Scebra minus. De Groote foorte ban Eſula is ban Lobel bꝛeeder beſchreven / ende Groote Duyrfche Ella, ín’t Z. Efulá maior Germanica ghehetten / oft oock Picyufa pragrandis fruticefcens Dio (coridis ; int Feat — talia: — eige mart — hb Efidla mayor ; ig Tutbich adulterinum & nigrum atel is —— idigh / dick meteen Bꝛeedt ende ment ende qr 6 biupne ſchorffe bekleedt: Daer upt ſprupten feex Deel omtrent eenen k vingher dick — b/ — en) aen de welche heele bladers waffen/ Die van Dprinah- abi nfe boomachtigh Wolfs⸗ melck ghelóck : bet ſaedt groeyt op ktoonkens / Die niet ſoo breedt noch rond en * — s en kep be andere foorten ban Wolfs metck nietong Eren fepbt Kobel/ is in't Latijn geheeten Tichyma- dus pinca; ende is Den Cypzes · Wolfs · melck ban ghedaente fog ghelick / Datmen lichtelijck D'een boor Vander foudenemen. ®e pꝛucht is dꝛiwoudigh / ende niet ghelijck de Linfe / als ſom⸗ - — — verſtaen bhen. Betis Turperum nigruin ban Attuarius / ende den opiech⸗ Ben Titi tmahsC Cypariffias ban — in't Spaenſch Efula me- t bladeren zijn Die van anderenoemenfe Kley⸗ —— Us in’ t Eſula exigua Tragi, is de — se eenen Bo tenen ate mat A id Lobel; in’ borenin ——— cen kei —— gnd andeetalf In / met iuttei — die ban het € pes-iDolfs-melck gheltzk sehr Uktepnet : beeft oock bloemkens en groenen. TE! face is — da Syp Laerigh W olfs-melck met ghedaente van —* malus annuus Pityuſæ — van Wo dan is en ig; ende in de bloemen loemen / De boet groepen aen eenen ſteel Kleyne Efula met roode bloemen, ín Hi fo eme Hen Op Veele Ön — minor aketa oft wat ribus waſt een ſpanne hoogh t Lobel/ bladerkens d bande kle Ere —— t faebt sin bic ba be Sag, — woꝛdt ſoo gheheeten (ſepdt heien foo gheheeten Denfelven Lobel) om d, is Dan D' andere / ende is be arden het We Dupbels-me 3 ‘Benfteel ie ———— Deroode ghelick / voet ie De benee jaren — wen seb maer de bladers zijn wat — ouptfch bp Trams Sufz Wolfsmilch. beemoeben dat bet fous De den Erinosoft Water-2afi — rides wefen : want ek — Bafilicom ghelch in’t aenfien / maer langher Oe wor r malkanderen verwerret / je Diep mat hoped — zecht Water Baſilicom Dioſcoꝛides / ſoo — Echinos in't Bꝛiecks — — * — Erinos ban Plinins 5 Vipera —— it Spaenſch Albahaca de arroyos. Tweede Wilde Elula,ban Tragus W olfsmilch walden Balilicom met fn ronde ende teder bladers / OE ——— us ken; ende daer Vremde spoken ban Zobelbefchieben / ende ECulararaë Lio Vene- vig * heben deerde … Het twvaelfite Boeck: torum infula ghebeeten / ghelickt de boorbefchgeben Stoote Efius la wel ende is ban femmigte ghe houden gheweeſt boor bet Alypum ban wriofcarides {ban andere boor Dwart Turbit. Dp groept ‚bp de Dep boeten hoogh / hebbende twer langhe fleelen / Die boos / ) gherimpeltende burpn zijn / eenen Klepnen bingper dick / ghedenlt in veele tackskens van eenen voet langh: de bladerg ftaen twee te gader/ D'een boden d'ander / Bie ban Haliffiehour feer abelijck; die taep ende bet zón ghclijck die van de Thymele a. De bloemen hans Shen boorwaerrs / upr den verſtowen beupnen roodachtig van berwe / ban ghedaentedie bande Ariftolochia oft Swalu woꝛtei gele. De wartelis van bupren aerdverdigh /ende ban binseri baprachtighe vellekcus —— aſchverwigh / eude anderbatben tubitus tang / eenen k er Dick ende bolfaps. Dit gantfche gewas is melehacheisd/ ende heel ghelijck bet Zee Wolfs melck / bp het wêlck dat aïtijdts ghevonven wordt: maer nero en wordt Get beel ghefien/Dan aen de oevers ende ín De eplanden van * * bp Denegien / ende in t tplandenen dat fn Lio in Gun taele emen. Ghemeyne Eſula van Tragus, ín’t Latijn Eſula vulgaris Tragi, is het Broonkens-crurdt oft Tichymalus heliofcopius. Ronde Efula, in't Tatin Efala rotunda „is het Dupbels-melck/ Dat wy hier nae beel beguaemlicker befelniven futen zr maer Efòla fitonda Van De Ftaliaenen is bee lanobbelachtigh Wolfs meltk / voren ban ons beſchreven. Acid, Kracht ende Werckinghe. De wortel ban Groote Eſula wordt aͤhewepckti in azijn / ſendt Lobel om haer werckinghe te verhacſten / ende te beletten de binberniffen die magen komen aen Bet inghewant door haer groote hitte / als ſylaugh in't lof blijft. De felbe wortel! bevepdt met azijn endemetek/tot poeder geftooz ten / pleeghnen ban 12. tot 16; grepnen tſefſtus in de kipfterien ct Doen; ende in De ghenees-middelen Die De heete gallachtighe voch⸗ tigheden untbꝛenghen / pleeghmen te doen fes oft acht greynen ſon⸗ Der pine oft gheguel; maer in De koude bochtighe den is fp cen wep⸗ nigh tijdte moepelj } E midts epe sen vochtigheden foo lichte , Ick ntet en Edle oft uprabedzeben ben. - De fchorffe van —* —— (ats oock ban de Uleyne) in azijn gez Wepekt zijnde/ende gecemnight ban haer binnenfie houtachtighedt / De Kleve tata fe (eer 5 se pi Wet (aren als > — a ue/ is erlingh als be pr nan de wortei / de roodachtigh is leder 609 * rachtigher is) — eynde van de Lente, Men ge brupchefe ooch fomtijbte teghen de — pou in De boerin ende Defe ne Eſula is heet erde d derden graed / eude is fjn van dende / dunmaeckende/ ſmiltend ——— ende openende / ende pock aerdachtigh / t' ſamentreckende — diep gheleghen voch⸗ tigheden verteerende oft verdrooghen a) fupbert —— indien: van alle quade vochtigh⸗ beden [ban ’twater/ ende ban melancolijcke humeuren / ſelfs terecht upt De berte feden; ende daexom isfp goedt teghen De pijtie ban de leden / ende teghen be waterfucht. Je’rkot ghefepdt/ bepde be gheflachten ban Eſula zjn gant⸗ febetpek be Tithpmallen van krachten ende werckingben gpeg J Dienende ende hinderende oe bd ſaecken daer De Wolfs · mele ken dienſtelick oft hinder! ‚ De wortel ———— ſdt Diottoridts) twee dzaghmen met honigh⸗ water inghehomen/ maccht Den bupck weeck Ende — deſg helycks doet adel een draghme ban 't ſaedt inghe⸗ T ſap met meel ghetempert / cenen lepel vol / wordt ghe⸗ lck —* ingbegbgben : maer ban De bladers ghebrupekrmen dn B st beobiafet Ban dert feberp/ Boor fnijz —— Dd “Senda loot toor {acors van Ermus ( Die wel foude moghen weferi de Wilde oft Doete met honigh / fepòt Diofcaziz Des/ nitie Be oogen / daer op gheſtreken „Bet fap met Zolfer ende — ghemenoht / ſtilt De pyne Der ooren / Daer ín ghedrippt Dieban, Beule ab gbebiupcken bun bremde Eſula han het ep⸗ landt Lio ft fiede van De opzechte oft Ghemepne —A e pillekens: t in de want fp pu Hinderni E De ole. ——— is —— De magbe omen ae quetſt de darmen / ende Hreeckt de mon⸗ den vande aders; * — Bet lithaem af te ſeer / verteert het ſaedt / ende ont iſp koꝛrtlen / in ſonderhept het melck⸗ Ber ec permanente ef madghe ende fever Daer De ghedaen Worden ſtercen — bier anettereknr ene ber heven } gheldek Gomme vettigheyt ban Blop· crupdt / ende ſap ban oock Dingen die berkoelen ende De biete efen, PBrityxcken wil / moeten dick legghen / in fonverhept als Vaer Ouecaps àl icorepe verkijken Korte / — Cruydt-Boeck R HET Kvt. CAPITEL Van Springh-cruydr oft Spuergie: Gheflacht: is — E Lathyris oft Dprinah-erupdt wordt oock ander D ee @ithpmallen/ dat ig de gheflachten van Wolfs- melck/ gherekent. Ô À < Ghsdeeurc: Spꝛringh cruydt heeft langhe ſteelen / by De twee boeten hoogh / omtrent eenen vingher dick / van binnen ijdeloft hol / nae boben in Veele verſcheyden fijd-tachen oft kleyne ſteellens verdeplt: langhs de fteelen waffen ianghe malle bladeren/ de Amandelboom blade⸗ ren ghelijchende ; maer nochtans langher ende gladder dan die : maer de Lijd-tachskeng zijn met korter ende bzec= Der oft rondachtigher bladeren bekleedt. Op d'opperfte van dele ffeelen ende tachsheng konten klepne bloemert “voort; ende Daet nae volghen de betichten die anders niet eu zijn dan drijkantighe faedt-hupskens bp een hangende) rooter dan die Ban de ſoorten ban Wolfg-melck / ende lepner Dan die Han Wonderboont : Daer ín ligghen dep ronde faden alg kozen / ban binnen met Wit mergh ver⸗ bult. We woztel is onnut ende van gheender Weerden / met fonuníghe veſelinghen belet. Dit heele crupdt / met fieelen ende bladeren / gheeft gock Wwit/ bitter ende bijtende melckachtigh lap upt/ ghe⸗ Tek de Tithymallen / alst gegietft oft gebroken Wordt. Copziggh-erugdt oft Gopuergie. 610 Plaete. Dit truydt wondt in alle landen ghelien / fr — dj et get s Tijd n Popmaendt ende O tt bit EE, wyris 15 int Matijn oock Eathyrisende Cataputia minor; hier te lande cruydt / ende tot fommíighe plaetfen Ban Vlaenderen zin Hoogh⸗ landt S ant Spaingtöaner ende Treibt oͤrner; Ede ape 5 Aesd, Kracht ende Werckinghe. Springb trupdt ie’ emberti Dodonæi. n Krachten De ſoorten van Wolfs meltk ín alles aft: hek /te — gheweidighlijcken ſcherp / ende beguaent om te purgeren / ende den bupck week te maecken :; dan Het faedt ſchijnt foet von fmaeck te Welfen / allmen dat knouwt oft eet / foo Galenus betupabt: maer nochtans is dat oock bijfter krachtigh om te purgeren /ende Dent bipch te beroeren. BITV-OEG HSE L: : D Aider ghemeynſte ende bekentfte ban alle De woifs mehen (fepdt Lobel) ie’t gene dat Opringh· crundt gheheeten worde; Betwelcke cett mede ſoorte is ban Dien / maer krachtigber ende fez nónigher : waerom dat hetin’t Griecks Carapotia genoemt worde} midte — Dioſtorides ſeypdt) de bezien ban Dien in pillekens ghedaen / die fp in hum tael Catapotia hoemen / den bupek beroe⸗ ren ende weeck marchen. Daerom heeten ſommighe Lat felbe in bne taeloock Schijt-ctuydc,aider Roet-cruydr‚ander S porie-facdt, tnde Springh-wortel : De Eſula noemen fp Kleyne Sporië, Daer ig ten groote ſoorte / Catapucia maior gheecten / voren ban ong bez fchieven/ Die anders nieten is dan den Ricinus oft Wonderboom. Plinius fchrijft/dat Tathpris bladeren heeft als Larouwe ; maer fp ghelijtkt de Wilghe- bladeren oft Amandel-bladeren Heel beter. Den naemSpringh-cruydrkomt om Dat de ſaden / die in Drfboudige bupskens waſſen / Door De Hitte ban der Sonnen / als fp vip zijn / uptfpringben. Aen Den Rhijn waft fp oder àl mé wilde, Lathyrus ig een ander ghewas Dan deſe Lachyris, als hier nae? —— ſin rechte plaetfe / te weten bj de Hauo crupdenũ / blijde en ſal. Aecra, Kracht etide Werelcinghe. Springh-erupdt. oft Spuergie is heet ende droogh in den derden grâcd: het melck is heeter Dan de bladeren oft het faedt/ ende quacdtom Van Binnen des lichaems te ghebruycken · De wortelen wordt necghens toe ghebꝛuptkt Andere ſegghen Bat het in den tweeden graed bocht is. 5 Desoft feven kozenkens ban Dpringh-crupdt inghenomen in een pille/ oft met gen vighe oft Dadel/ maceken den bupek 8 maer men moet terſtont koudt water Daer op Drincken : art ſp iaghen af beelderhande (waere ende ſwarte /iac oock waterachtige bochtigheden : ten hooghſten gheefrmen Veertien ban Defe (ADEN t'feffens in/om de Aupmen teloffen : De welcke gheknaawt zijnde Deel ftercher wercken/ dan Geel mghefwolghen. ° A e bladers ghefoden met een hiune / oft met moes / maecken den bunck weeck / ende doen braechen. Sommighe willen oock een olie upt De faden Drucken/diefpfeas — ghen fCherp ende heet te weſen / ende de olie ban Cherua oftWonder- boom heel ghelijcks (ats oock Dit gautfche crundt den Wonderboom ban krachten feer ghjelijchende fs :) ende men moet Die berepden ens De beteren ghelijckmen den Kit imis doet; ende dan Doet fp alt gez ne Dat Donderboom-olie vermagh. Tien oft twaclf ban dele ſa⸗ Den met ven ep inghenomen/Dienen om ſterckelick te Doen overghe⸗ ben. Daerom, worden fn ghe bzuytkt ban de ghene Die oft Door eenighe quade belelinghen berbindert sn. T fapban Dpringh-crupot inghenomen ghelück't fap ban, Wolfs-melck/ heeft De ſelfde krachten. 7 Dit fap met olie bermenght/ ende daer mede De wijnbrauwen bez ſtreken / daer het hapruptvallen: het ſelve verſoet De tandt-pijns Maer men moet de ghefonde tanden met Wafth betwaeren. Bet is goet om het ober bloedig vleeſch ban De zeeren wegh te nemen; ende om De fweeren ban De fchorfthepdt ende de pocken te T felbe neeïnt De weeren / efterooghen ende wratten ban de boeten wegh / daer waſch bp doende. — water van dit & EE) ghewas wordt oock gebruwckt andere wateren om De ſproeten ende placken ban ve hunt wegh te nemen; ende alleen is goedt om de zeeren ende De wonden chde — —— fo inner binnens igfs ghe⸗ ernilſe. is a bꝛupckt als eenighe foorte ban Wolfs- Jiae :ban ten doet het fap be fot foie 4 5* Beteringhe. Alfmen Die kezenen ban S Ben oft en inneemt / oft met Gumm eni Ban. berkoe! —— haf, fende crupden; oft leden teg il feex inberlijch wefen. ie HET XMIL CAPITE- Es _ Van Peplus oft Duyvels-melck. 5 Ghedaente. ——— Pp cotes oft Outes meles ——— van ſich ghevende als’t eten edaente Daf ; van Doense oft 5 ; mede-foorte ín ä onne Bolghende Wol dat het lel zijn ; ende nae boven klepner zin dan die beneden —— * * tmde oploopen/ ende de ghedaente Het derde Deel. fraen : den Brans oft kroon die op't fop Han de ſteelen ftact/ ig bijmae {oo rondaloft die met eenen paffer getroc- Ken waer. Det ſaedt light ín dep ſaedt · huyskens / Die vaſt aen cen houden / ende is heel zis De Wortel ig dun ende ghevelelt. —— eme o ft Peplus. Plaetſe. Dupvels · meltk — veel in de hoven ende tuffchen de Wijngaerden — ende ſomtijdts oock — es gualijck gheoeffende oft onghebouwde ende v ee oo over/t en n maten jdt / ſeydt Diofcorides / Dupyvels · meltk / nae den Hosghduntlt Pecs Vet wordt ooch — Syce zóunende M — Miitér d ei ——— en apauer — sn) ee / ende Onep, Prnoctr beten ghe der tar Ee bie Winn eenter pleegt te —— get ooch Chamæſyce xæuæa⸗ oóxn ghendemt te — Daer ig nochtans een ander — Cham: ghenoemt / ban Hit Dupbelgmelck groen) F er —— — en han Aerd, Kracht ende Werckinghe. Duyvels · melck de krachten de gheflachten van SD aint giel: —— bat eer mede-fooyte fe an ween: Lt is warm ende e van aerd / ſcherp ende * magen purgerende / eds weeck Kleyn ſap ES BER eier bac etten alleg/ aengaende Get beroeren Ban Get li⸗ nd ade Het twaclfite Boeck. BI y OEGHSEE: SEL Ommighe verghelijcken de bladeren ban dit trupdt met de Wijn Kupt-bladeren; maer fp zijn Wat breeder. het facdt is rond ; wat Dhoeckigh/ otder de bladeren fchuplende / ende Klepner dan Dat ban den Witten Beul. Men noemt Get crupdt feïbe Duyvels melck ‚ont Dat het fap Baer bart feer Bitter ende onliefijck van fmacck is / ende alle de moes -crupden eeen quaeden fmaeck geeft Daer het onder bermenghtende dickwls ban de onerbaren vrou⸗ Wen ende Bobeniers ghepluckt wordt / om dat Get foo Beel in de imoes-hoben tuffchen al nde crupden gheen Italienende —— Beet het oock Peplo; in Enghe Spurge; in t Latijn ſomtij dts Flammeboluim, nae den Griechfc naem Peplos, in’ t Harim Peplasoft Peplam. dieſeenen doeck beteec⸗ kent / oft nae be vierighe troode verwe van De bladeren oft fleelen, Sommighe houden ’t boor de Chamzfyce Der ouders. Aerd , Kracht ende Werckinghe. els· meick is oock heet ende doogh tot in den Derden raed; ende het faedt ende oock het fap daer banis pet ſaedt ende fap ban Dpringh-crupdt ende Tis allen ban krachten ende werckinghen gteljek ; ende is goedt tot alle ſaecken Daer De Tithpmallen toedienen. Dit faedt wordt gheftampt ende ſoo bewaert / eerft miet water ee, eens opgheſoden is. ewaert het sock in pekel. Selfs het gantſche runde fu Eej ha asid ende Daer nae ghegeten / (bekt De winden bart eden Darmen ende ban de moeder / ende De herdighendt van ilten. faedt match eenen lichten kamerganck / ende iaeght af de koude tacpe flupmen/ende de —— oft — en Waterachs ti bord den / met Bonig-twarcr ing! indermifle ende beteringhe, Dit crupdris beh den menſche inderlijck ende fcb jbl Spꝛingh truydt; ende wordt n dert felber de bequaem ghemacckt als De — — ban Wolfs meick; nde be hinderniſſe Die Daer ban komt/ alfmen dat onder de andere moes-erupden onwerhoets ingenomen geeft 1te weten een omkeeringhe der maghen ende walginghe oft nae od Wordt ghenefen ende ghebetert / midts Den krancken twee dzaghmenoft — € den inghebende / met wn Grt Daer — t De tel ingheſoden zijn gheweeſt. eet derd alle le — bade Die ban de ſoorten ban Hole me t / ig cen bierendeel er atten wijn —53 tens voo allen gheſeyt ende HET XVIIL, CAPITEL, Van Peplis oft Peplion. Gheflacht. B5 be foorten ban Polfg-melckt ende dierghelijcke Melck· cruyden wier — oock ſeer wel ghevoeght wore —— dat — Weltk omde groete ghelckemiſſe van eee Peplion met het Dupvelg-melck oft Peplus heeft/ in Wi eriechs zoemt Wordt. Gliodaente: Dit Peplion oft Peplis en ftaet niet recht gerne / gheen —— de ſoorten van de FBelck- en/ maer Tight ter aerden verſpreyt / met Lijn teeve oft watke —— ſteelkens / die lonitijdts purpur⸗ ijn bewaſſen met Beele — Pie ante eed: gan Dupvels =melek oft — deden aen Donder: - 28 od, °C ſſchen de bladeren, nt voorbeſchreven ——— —2 te we⸗ epn / in drikantighe we oft laepkeng heiaten. De woꝛtel ig oock [eer kleyn Ende dit frupdt is oock Bol wit ſaps / gelijck het — wele-metciende de andere ſoorten Ban Wolfs· melck. rel rn Perlis — — fepdt / waſt mees peel ín (oute gronden / gheleghen. € Tijdt. Bet bloept met het ander Dupdelgmelck. — Naem. jen noemt dit crupdt in’t Grieckg niet alleen Peplion riéaAur , maer oock Peplis Tezaìs : welche bepde naemen ahekomen zijn vande groote ghelijckeniffe die het met den Peplus oft met eenen rooden Boeck heeft. Dioſto⸗ rides ————— Bippoctateg dat eerſt den naem beplion loude we el ed. bp andere Wo pot) het oock md in’ —— ndrachne agria A’ydpsbyvn dypid , Pormulaca filueftris ‚ in’t peberduptteig Ë Stine ortie — om dat het langhs der aer⸗ ke Ben Eruppt eyden leydt / al de Wilde Porce⸗ — bew oock in ghedaente Gan bladeren gel licht: wel aende Die ſoorte Van Poreelepne die van — in't wilde pleegh te groepen/ende niet de gene die inde wen oft elders gefaept ende geoeffent Wojdt. Boorts loo gudemen dít crupdt feer Wel in onfe tacle mogenliggen= 5 de Dupvelg-mekck oft Zee · Dupvels · meltk noemen: J — 40 Peplioy oft Peplis, dat is Diggtzende oft Zee Durvels mecek. —— N hi SO — —— ONNIE ENE Hij — HEEN ì RN A: g Aerd;, Kracht ende Werckinghe, Dit ghewap is bari ghetijcken actd eude krachten mer de andere ſoorten van — — c ci dock / ep — ghelouten ende bewaert inghegheven ende bez ——— te worden — het Dupelg-melck ; als er 3 Salenus verhaelt / dat dit crupdt cen ſterck ende krach⸗ tigh fap heeft /t welck niet leer nut en is ende dat het facdt wat nutter ende bequaemer is / maer heet ende brandende / voorts oock purgerende ende Den huprk bez roerende/ ghelijck het fap ban Dupbels-melck, Dan tn die felpe Woorden van Galenus hebben de li Det Griechfcher taelen te aenmercken / dat fn fommighe boec⸗ Ken ban Galenus eten Was phylodes ouowdes 3 % welck foo heel beteeckent al oft dat faedt ban Bit cruydt windachtigh waer: maer wp raden een teghelijck de ver⸗ beteringe van den oberfetter Cornarius naer te Bolghen/ ende dat Woordt phylodes in pyrodes zrurodes te Berandez ren /t welck heet ende brandende oft vierigh beteerkent : Want fucks is dit ſaedt met der Waerhept „ende niet win⸗ digh / ghelijek daer te voren gualijck gheſchreven ſtont. BIIVOEGHSEL. € bloemen ban Dit ghewas zijn upt Ben grafberwigen peerfch Doen verte, oft oock bieceh-geel." © facdt ie grootachtigh en⸗ Ee nt k , ZEE. — mozor Det bijnae nazad elft De boven — Pepleos van de P. rood Peron eeen | wr * osvan an e u eock eencrupdt de Peplis inden unterihcken ſchjn heel Warris oot r ate melck en beeft; ende is Daerom bp De foorten. Aerd, ht en: ghe ſouten wierdt — endt Anchyllis P i gern. 8 engte Puts —— ft dat dít pride Erfobten ban WBalfs-meich. ens — ifs in de hoven. Fabius Columna houdt boor (eker/Dat deſe Peplis oft Peplion Opiechte Porvulaca (leftris oft Milde Porceleprse ban lofts Cruydt-Boeck Remberti Dodonzi. HET XIX CAPITEL Van Chamefjee oft Kleynfte Duyvels-melck. Gheflacht, : aper de gheftachten Ban de JBelch-crupden oft Tio —— moet oock gheſtelt orden dat leegh enne neer ghewag Weick Violcozides Chamefyoe noemt. ä q Ghedaente. Dit crupdt Light ter aerden neer / ende warft ghelijck de Peplis in't voor gaende Capitel beſchre⸗ ven ; dan het heeft meer ende teerer oft uoch flapper ſteel⸗ Kens dan de Peplis ; die oock vond — rood van verwe/ ende in de ronde alg eenen bal oft kloot verſpreyt ligghen. De bladerkens zijn bijfter kleyn / noch kleyner dan die van Peplis/ rondachtigij / de Linten foo Wel van ghez baente ale ban grootte ghelijck wetende; Onder den ſchoot oft ooyfpronck van welcke bladerkens kleyne faden Lol: ghen / oock dp bp een als't in de andere Melck· cruyden gebeurt. De wortel ig Dun ende LEET. 7 7 We dit erupdehen vloeydt oock wit ende meltkachtigh fap/ min noch meer dan upt De foorten Ban Dolfs- melck / algdat erghens ghequetſt / ghefneden oft afghe⸗ broken Wordt, * — Plaete, Dioſtorides ſchrüft dat dit truydt veel ghe⸗ venten wordt op Drooghe dorre ende ſteenachtighe aetfen. ; S s — Det bloeyt met de andere ſoorten van Wolfg- melck. Naem. In't Grietkss wordt bit ghewas Chamæſyce Karaat ÚpN ——— alg ofmen ſeyde Leeghe oft Heere Syce: welck woordt Syce niet alleen De Vijghe beteeckent / niaer oock den Peplus oft Pupvels-melch/ als Wp te nos — 5 ren vermaent hebben z ende Daerom maghmen delen naem Chamefyce uytlegghen/ Leegh Dupbelg-meick/ oft Eerd⸗ Peplus / om dat Dit crupdt Lan bladeren ende van krach⸗ ten den Peplus oft Duxbels melck gantſchelijck ſchijnt té gelijken. Doozts foo wordt dit crupdeken oock {ome túotg in ‘t Griecks Mecon aphrodes Mixor dopdd'es ghe⸗ noemt / alloo wel als den Peplus. romige ear gbefgeet ban hee ommi eracleia H'pestaesa ghekgeeten ; ende is van befehreden met eenen ſteel van een (panne langh / ende met biffter kleyne bladerkeng/ die van het Dt n oft Herba Lanaria ghelick / meteen witte vrucht n De bla: waſſende: ende het gantſche crupdt ſelve ig oock wit ende ſthupmachtiah · Dan t ſelve ctuydt Herz macut ——6 ooch mm fijn 9. boeck / fer MeconHeracleià gan bladeren GetStruchtum gelicht, waer mene de lijne hieederen wit ghemaecht worden ; endedat — Á Baer ziet op aat bi beet gewas grin oft watt loupe er niet by / dat ag grijs Maer bepde / foo wel Diatroetbe feggben dat Dit truydt purgeren Ende het lichaem Heroes ven ende Doop het braecken oft overgheven (upver maec⸗ ken kan ; ende Dat het daer mede De ghene / die de Vallende fieckte onderhevigh zijn / gheneeft / eude van die fiechte bewaert. ——— € } 31 oude iemandt mog woede de Heracleia ende Mecon aphrodes —5— gheen abefla: van erupden en zijn dan den Peplus oft oock de mei bl ce; ende dat Bioltorides F verſcheyden plaetlen * ende voorleyde Hetacteia oft Mecon ap. hp de : ber t n van den op Mecon re y gore ged con oft Heut gheretze af handelen, feer Beel vertchtit. * € Aerd,Krachtende Werekinghe. De Chamzfyce oft. fte Dunvels-meltk ig van krachten ve andere ghe⸗ ten van Wolfg-melck oft Tit hymallen gelijchkzende / foo Galenus fchrift/ (p heeft een aftaeghende ende ſcher⸗ ve kracht ; ende Daerom is (p feer bequaem om de wats ten/ wennen / weeren ende Dierghelijche Garde wpewafien. Ee stan Diolcoꝛides wordt ban. bebat galg Cheopbraftus/ Het derde Deel. Chameget of oft Klexnſte Dightzende Dur vels · melſck. ende —— op belet por; rn falen melde Goh pan tee bar oee F — —— Lander v nderniſſe: ende en ma dit ft hindern —A gheenſins londer tíjp beraedt tsp aar binnen (zp van beepten des lichaems ghebꝛuycken · BIÌVOEGHSEE. Di crupdt wordt noch main gijevonden dan De twet voorgaen⸗ De: —— nochtans Spatgnien / Daer het te Weeen omttgit — lamancea / als Cluſius bez ——— dat wp — — —— geben € — — gft oock ban aufe oen — —— netje we, een ej pms efen ord ee — ee En pir van —— die: — DEC geken op De been ban de Sos — —E ik -ooch goede ieshen De d n Fabius dat Mecon aphrodes oft Heracleion “ghemepne Het tvváelfite Boeck. HET XX. CAPITEL. Van Hippophaës, uyt Diofcorides ende andere fchrijvers. Gheflachten: 1 het getal van de Melck trunden / oft ban de ghene Die wit ende meltkachtigh fap ban haer gheven / moet oock ahetelt Worden dat ghewas twelck Drofcorioes Hippo- — noemt : hoe wel dat Het nochtans nu tec tijdt niet “ten valfen bekent en is; noch dock Dat ander gewag, Hip- popheftum ghenoenit. oBippopfiaës, foo Dat in dey Repfertijcken boeck ghefchitdert ftact. Det —— wijfe of Ben vergadert Weren tend nochtang Wagen ende oo — bne hd ⸗ tter van fmaerk: uyt — pend RE Bet fan vergadert va ſchrüft / Dat de Wortel een, pd langh is / oft groster; ende Dat Baer upt/ alg a nee is een buu fap pleegbte vlocyen / Fac Ape ban zech — — benk erde fandachtighe le ban es aft P € Naem. Men noemt Dit gewas in’t % AF 614 phaës Yrropatss in't Latijn ooch Hippophaës: Plinius geetet Hippopbyes in het 12, capitel Ban {jn 22. boeck/ ten zy Dat ger eenen bedorven naem IS : Hippophyes; ſeydt hy / waſt in ſavelachtighe landen aen De Zee ghelegen/ niet Witte Boornen hefett / ende met druyfs· ghewᷣehle vruchten ghelaven / alg den Depl / met Witte ende eensdeels roode bezien. De wortel ig vocht ende vol laps; twelck tzÿ al⸗ teen tzy Daer lioeckskens met meel af makende vergadert wordt. Doors (os vindtmen onder De baſtaerdt oft ou⸗ epghene toenaemen Han de cruyden ®iofrorideg ette⸗ che naemen defen hippophaẽs toegeſchreven; te weten / -Hippophanes, Hippion ; Echinion , Pelecinon ende Lappa= go: welcken laetften naem nochtans met de Aparine oft Tleef cruydt beter oper een komt dan met dit ghewas/ daer Wp nu af handelen. 2u ter tijdt Wordt dat van De inwoonders ban JRoea ‘oft Peloponefus Acantha na catharifi A'zarba ve zabapton, Dat is op't Latynſch Spina purgatoria gheheet en / als ofmen in onfe taele ſeyde / Door⸗ neom te vurgeren/ oft Doorne dienende om den buytk weeck te maken. ì 4 Hippopheftum van Diofcorides. Delen onfen Hippo= _ phaës werfchilt van Get Hippopheftum van @Diofcozideg Utwelck nochtans van fommuge/ ſoo den ſelven Dioltori⸗ des verhaeit / oock Hippophaës ghenoemt pleegh te wefen) dat van Plinius Hippope (ten $p dat oock eenen bedorven naemig) ghendemt Wordt. Want dat Hippopheftum ig een foorte van Doorn / vaude Volders oft Laſen berey⸗ ders ghebeupeht/ ſonder ſteel / bloem / oft vrucht / alleen voortbrenghende ettelijche dele hoofdekens / ende klyne dooznachtighe bladerkens/met een acht ende dick wortel⸗ Kensupt tweicke / als oock uyt de bladeren eñ hoofdekens / fap ahedruckt oft gheperft wordt. Wp Gebben het Hippo= pheftum gelien / leyt uellius / upt Taͤnguedock gebroabt zijnde met doornachtighe hoofdekens/ fonder bloemen,” fonder ſtee lhens / met feet kleyne witachtighe bladerkens/ —— pe doornen oft ftekelingen ſchuxſende / bewaſſen. € Aerd. Den Hippophaës,ende fn fonderbepdt de woztel ende het fap daer van / is warm ende droogh Van aerd/enz de met eenen oock feer frachtiahende aheweldigh om den Bbupck weeck te maken / ende Get lichacin te beroeren. Kracht ende Werckinghe. Het fap ban de wortel ban Hippophaës; fupver ende onghemengelt genomen/ende de fwaerte van eenen halven ierupel oft twaelf grepnen ſef⸗ feng ingegeven / iaeght upt den hve door Ben kãametgangh ßj tige/ — eude oock geele oft galachtige erachtige dunne vo eden: dan afg dat met — ig / moetmen daer van _alg'oan het Cupbser ende — oee ais gan De ap / upeken om kamergangj te verwecken. — wordt het aldere bequaem ſte eenigh letfel ban de gelondtheydt met honigh-water te drincken abegheven. Dit fap is bijfter nut im de vallende fieckte / leydt Pli⸗ nius. * RS Á * Dele ſtrupctke oft heeſter ſelve Wardt oock ghedz ooght / ende gheftooten oft tot poeder gebroght / ende met honigh · water inghegheven/ ghelyck het fap, 3 zen trecht oft vergadert oock het fap upt De wortel / bladeren / ende hoofdekens oft Bollekens van Hippophz- ftum; twelck infgelijckg oock met honigh · water genoten 13únde / de Hijmerighepdt ende Wwaterighe ende i sot upt den uf ve droft / ende in fonderhepdt de valleñde ee ee birg eneen boots” npe * been Der zenuen ende peſen —— e mut gijehoitden Woꝛdt / om de eng hhor end ee —— — ban vt zech bean zl & ode Hippopheeftm, too Pinus beriep Teho ven” dequaem ———— toegedaen dert port eene deeis uptwijfer/ om Dat fp van het woordt Hip- pos’ anen / Dat int een beteeckent. > Dt mMmen in a wete: niemant bzemt en behaort te Íchijnen/ gemerckt te genefen ; ende Get een dier meer dart het ander toegedaen ———— helen ber Dende. Geef ben einen Plinius nies Ee erf ntv * Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. BILJVOEGHSEL An dit trupdt / ſchꝛüft Lobel! worden heele Dingen geſendt / Vo wel bp anbere ale bp Cheophraſtus / Die't Hippophaos ende niet Hippophaës noemt / ende oock Paracanthophyllis, Dat ig Een crupdr Dat neffens De bladers doornen beeft/ gelijck ale zjn Anonis oft Fribulus. — Hippophaftum , ſeydt den ſelven Lobel, fchönt Hoor tghe⸗ brꝛuyck ban den naem / ende mifchien oock Han ghedaente / iet met ben voargaenden gemepng ghehadt te beblen. Maer Bit gewas en fchijnt de ouderg niet foo Wel bekent gheweeſt te zijn als den Hippophaës: want: Gal ende Paulus en fchtiben daer niet v an. Ë ï Wie fonte van ghewas / die Kuellius bod? den Hippophæeſtum beſchhlt / ſchont anders niet te weſen / nat De menninghe ban Label / alg de ſiekende Carduus Echinarus , onder De Diftelg Ri tro Theophrafti genoemt. Den edelen feer gheteerden Fabius Columna is bijnae ban diergheldek geboelen : want Gp houdt onz fe ghemepne Atevre-diftel oft Calcitrapa boor Den oprechten Hippophaës oft Hippophatt ban Diofcorides. Dan nacderz gandt / in een beeck/Dat Jp ban berfehepden nien we oft niet wei bekende crupden uptg } twiffelt bp / oft onfe Schytbezien voor Den opzechten Hippophaës ban Diofcorides nier en ſouden moghen ghehouden Worden : Want Gem Dutickt / Dat fp met de befchrijbinghe van Dioſcorides ghedaen feer wel ober een kos men. Doch / midte dat hp onfe Schbtbezien nopt ghefien en peeft-/ en Derft bp 'tfelve niet bevfekeren. Voorts foo (bint het moordt Hippophaës den naam Gheweeft te ijn ban alle trün⸗ Ben Die De Polders inge warten om De kleederen fchoon ende {upber te matchen. Want Cheophraftus fchrúft/ dat uwt den Tichymalus oft Wolfs-melck den beften Bippophats ghemaeckt Kan boorden. Ende datrom foo wordt het Dalfs-melck Dans neken/ oft Tichymalus ſerratus, van ſommighe voor het opzeche Hippophaës ghehouben. SEA Galaftivida van Candien moet hier bermaent Worden / midts dat het een ſoorte ban Titypmalus is / die oock Doomen heeft / eu⸗ de dies aengaende het Hippophaës ghelückt / kleyne ronde blades ten voortbieughende / ende geele bloemen / berbult niet ſcherpbij⸗ teude melckachtigh fap. Daer is noch een ander Galaltivida in Candien : ban Die en komt mes De ſoorten ban Wolls· melchk niet „dber cen: ende is daerom bp De foorten ban Tragacantha oft ban Paterium beſchreven. HET XXI CAPITEL Van Euphorbium ende «Antenphorbiam. — …__ Gheflachten. Á Ae de, Melck· trunden Lullen Wp ban het bium ende Anteuphorbium Handelen / die oock een fap van haer gheven dat veel ghebruyckt wodt, Dan Get Euphorbium en kan eyghentlijck onder gheen ghe⸗ ghebroght worden; ende ig een crupdt op Lijn ſel⸗ vew/foo het fchijnt zmaer het Anteuphorbium ſoude wet kel een medeloorte van Telephium oft Dmeer-woztel mio } wielen, € Ghedaente. x, Euphorbium Geeft Tau: ighe⸗ — ditke ende groene bladeren / uyt den ronden en wat ghehoeckt oft ghekant: welche bladeren de ghemeyne Bruchten Ban de Contommeren / die Galenus Melopepo- · nes noemt / ghelijck van ghedaente ſouden a de kanten Dan Dele — meer es oft pien zijn meer Gerheven dan die ban de Concommes ren: ende bovendien foo zijn dele kanten met Bobbel ſchit⸗ kinghe aen bepbe ſyden met Leer veele witachtige doornen * befett ge, ſter fcherp ende bijtachtfgh fan/ Gaeft loopen corides ctruydt noch anders / ſeggende dat het eenen boom íe bie in Libyen oft Afrijcken waft/ eude nt Montel ben at Fela tele — an de Feru — hlins ſehint dit gewas pleegh met groote perle vergadert ene de eygheut heydt Die ín PE tem nj ge hea eng Joann Aro in be befeipijning iomgbe ban %frijcken/ — te weten in het neghenfte —— — noemt) ens ghe/r dat upt een bladt pt cet bruce ban Dit Eupen fonts af upt Dee Asinnen ene 5d — — ——— Euphor⸗ A maf befettende gewapent. Ai dele blade: bre betassen doorbea/ wlocpt seer pk cen Ws Het derde Deel. Euphoꝛb ium. fap —— vate — dat daer mat taep en⸗ “De bick wordt / ende dan Det opbium { ende — Wordt. te lande hebbe fien / upt vrer groepen ght zonde / kreegh upt een bladt/ dat in der aerden was/ andere aderen; ende wierdt in D'aerde vaſt met eene wortei / die Daer nae — deelen ende Be Bier boe — ende or < be Gegen 1. Als Di ides ſo ——— —————— — | Sen kann poanerruls gezogie wer, wogen w Ù Serfepepoen ende Berre war ben ander: bergheu: ende De —— des wereldts en Batt Da Die fn — oft Mauritanien En ban ip heumen iwelse: zi pe Ban daer in din zal — — ——— wart” Twmelch mp feer dat : ende dat / — pmte at ee geene an BDE De inftede bevonden dat eden wel Hettvvaelfite Boeck. 65 eAnteuphozbinm. opende ta ed ende ín meer — —— ghe- 2. Bet Anteuphorbium hoeft bella kaaien es bet biumgevonden Wordt: ende is daer onderhouden om de indernuſſe die van het —— komen kan te beletten. —* oe hebbe ick in Ben hof ban den voorfeyden FJ. Woifot te Bꝛufſel fien qv ie F bet Euphorbiem/ in bet lele * dat ick hed Eupborbium Daer fagh : ende aldaer gock in orden tijt doen het Cuz q 1 fe acten het fan Baer Ban / wilk: alleen ghebrupckt worn „ende Dick is⸗ ende gheenfing vocht / oft Waterachtigh / ie ban aerD/aid Galenus ſchꝛüft / bijfter heet / brandende oft berblupftez rende ende blaetmakende Lan — bun san. Deez * 616 Yen : ende magh gherekent werden Voor droogh ende Warm / wel in den Gierden graed.… 2. Det Anteuphorbium heeft Houdt ende Bocht ſap/ gantlch tegen den aexd Van het Euphorbium ſtrjdende. @ Krachtende Werckinghe. t, Euphorbium met Olie Ban Keiri oft Geele Diolieren (immers [oo Meſue ſchrijft iae met eenighe andere @lie/ wat dat oock Hoor een Olie 3p / oft oock met eenighe falben vermenght / kan alle ver⸗ koude ende verkilde deelen des lichaems op korten tijdt verwarmen / van bupten Baer op geftveken zijnde; ende is feer krachtigh tegen alle verſtijvingen ende verdaovingen ber leden/ bebinghen ende fchuddinghen/ treckinghen oft fpauinghen ende merten / krampen⸗ lammigheden / ghe⸗ raecktheden/ beroert heden ende andere gebreken Der zenu⸗ Wen. Bet Wordt ooch Heel gheacht / ende voor nut ghe⸗ Houden teghen de Berouderde ende langhdurighe pijne Sier — ban de heupen oft Sriatica/ Ban buyten Gebzuptkt. ERN Bn de Det lelie Euphorbiim Gan binnen den lifbe gebeupekt/ foo Nétiug/ Paũlus / Actuarius ende Meſue Haer van ghe⸗ ſchꝛeven Gebben / doet doo, den Kamergangh ban onder af alle taepe koude flijmachtighe fupmen ſcheyden; maer moet eerft Wel bereydt ende ghetemt weten / alg wp hier nae leeren ſullen: hoe wel dat het meer geraden is / dat fel- be nimniermeer binnen den, inne tentmen. 2. Det Anteuphorbium en pleeg} in Dat landt/daet het goaneenichen groepet/netgheng in inter ghebruyckt te grden/ dar om door fijne koude ende vochte epgenthept/ de gheweldighe heete ende fchadelijcke brandende oft ver⸗ blupfterende kracht Han hef Suphorbium te matighen oft eensdeels te Herdupfterent, — € Hindernifle van Eupho bium: Wet Euphorbium ban binnen ghebruyckt zijnde / is leer quaedt: Want het ont- ſteeckt niet alleen De Heeleende-den mondt/ maer quetft oock de maghe / ende de lever „ende doorknaenht alle in= wendighe Beelen / ende verhit Hef gantfche lichaem boen maten, Pe —— Daerom /ſchrijft Melue /en behortmen het Euphor⸗ bium foo kleyn niet te ftooten/ oft tot fn poeder te bren⸗ ghen / op dat Hef min laftigh ende fehadelijck Balle: ende mien moet Dat Bermenghen ende teunnen met fomimi dinghen die fijn ſcherpigheydt verduyſteren / ende lijn hitte miatighen oft verminderen / ende Mbberachtigh maken: „welche dinghen met fulche groote menighte daer bp ghe⸗ Haen moeten zijn / dat ſy het Eupho gantfch bedec⸗ _ Ken ende bijnae gerwinnen. Maer (ſoo het (ehijnt) daer — het Anteuphorbiim / Bat in De lelve landen / Baer het à —— als een teghenbate Daer ban gheſcha⸗ iet beghenftaende alle dele bereydingen ende temmin⸗ gen van het Cunhozbium / ſoo ig het te weten / dat Get leer moepelijck/ (ae bijnae onmoghelijck is tſelve foo te bedec- ken / bewinden ‚oft vermengen met eenighe andere din⸗ ghen / Bat Get lijn brandende ende verbluyſterende kracht gant{ch aflegghen foudekonnen; Want alig het met feer Deel O —— nochtans ſietmen dat het Han buy⸗ ten op De huyt geſtreken zijnde/Daer blaeskens oft : ſekerder te wefen / tſelve binnen ’tlichaent nñimmermeer te laeten komen /alg wp boorfe ſchadelijck bat dit fap is / kan bier blicken / dat het met groote forge ende bladt in dD'aerde oft „ban SN: derlinghe die beroudert zjn. Euforbis in de neufs ontfat ghen / doet /ende — dl z gur cieren ue Ben J Cruydt· Boeck Reinbetti Dodonai. B I1.V,O EG hl SBE: st Euphorbium en 18 riet Tanghe bekent gheweeft : mar Ht — ende Lobel betoont hebben ) bet is een fag oft gomme ban eenig ſtekende oft doornachtigh ghewas/Datupt de Wefſterſche landen ghebroght wordt. In Stalen heeft bet den naem Euforbio, in Spaecgnten Enforuio, ín Vranckrijck Euforbe, Befchrijvinghe van Euforbium , nac de meyninghe van de oude fchrijvers, Diofchides/ Plinius / Derapio ende meer oude mees flets (eggen dat Cuforbinnt een gomme is / die unt cenen boom loopt oft bloept in Judia· Lp boëghen daer noch bp/dat dege gomme fetr fcherp In den mondt ende oock ban teuck, weſende / Daerom oock ban De leben ban Fndia aldus. vergadert wordt: Dp nemen een Boekshupt oft tens anders Diets bupt/ ende ſpan⸗ hen dat om den boom: ende Dan gaen fp Wijt ban Den boom / ens De woꝛrpen oft ficken met binne lancten oftfpetten aen Den boom, tot dat fp dien. wel Diep-Huêtfen + ende Batt den beam ghewondt wordt daer loopt dat fap upt ghelck oft upteen wonde bloedt liep. Ende alfoo lange als Dit fap uptloopt/ fo en ghenaken fm Den boom nièt : want het flinckt foo fverp (fegghen fp) dat het deo? finder fcherpiepdt demenfchen Doodet. Dit ghe ſehiedt in De Bondtsdaghen, Als Dan deſe gomme gedrooght fs in De hitte der fonne / foo nemen fp dit af: ende Dan wordt het Euphorbium ghe⸗ noemt, Andere maechten Daer twee forten Van:eene Doortochtighe ende de Sarrotolla ghelck: cen ander oock Llinckende ale glag, Dau Bioftorides en ſchnt dat niet wel ghekent te hebben. Breeder befchrijvinghe van Euforbium uyt Lobel. ’@ghemepn volck / ſeydt Lobel/ heeft bit ghetwas Tortſe oft Flambeel van Peru gebeeten ; itt Latjn Peruuianus cereus, oft Euphorbij arbor cete cffigie , dat is Boom van Eüphorbium met ghedaente ban een tortfe oft waffchen keerſſe. Want her groept Dier oft bf pieken ende neghentien oft twintigh cubitus hoogbe / met gheheel terne gbetrochen ſtreepen ghevoort : inde buytenſte uytſtekende botte boecken paft de ſtregen ſteken ſterrekens upt/upt bun middelfte met borenachtige ſthikens ſtraels ghewys act Alle ſyden gekeert hebbende maer een-alleen Bat boormaerteuptfteecht: tweick oock tlangbfie is. Be gheheele eed 2 venta ghelekeniffe/ ende ghelgekberwiabe opper-geftalteniffe ban Den Echynomelocaos, ende is effén ober alfoo dick als-ernen arm/ ghelck een tortse oft flambeel : pt het middel ban Defen/ ende upt de rugghen ban de ftrepen groepen Dep: armen ghelick handthaber/ Die fmal van halſe zijn/ ende Den bupek van den Concomnier debhen; de welcke ale langbworpighe ronde. dicke bladers ſtaen ende ghelichfors migb zip nae Den epfch ende ghedaente van de ſelbe tortſe. Bins nen ie ten ſeer hardt ende rondt houtken / ban: der Lipft dick; twelck met weerathtigh vleeſch bekleedt is / ende ÀL sômachtigk ge | Bat ban ben Aioẽ niet feer —— ſeer taep ende bitter. e bloeme groept in’t- albers ban de plante:de welcke / ſoo ons ghefepdt biefe medeghebꝛoght die ban het vondt Dingherhoêt-rrupdt ghelijcht: nae De welcke ſchoon roode brchs ten bolgben/ bijkants ghelck bijgben/ goedt ban ſmaeck. Tonge plante van Euphorbium. Defe plante( fchröft den felwen Lobelifdn boorgaende woorden berbolghendé) bie vpt Peru komt / is het ops recht Euphorbium, foo ons Hevfek ili i man ban An, n / Die Di Ü Anteuphorbium upt Indien 1 / wederom mir nochmeer als be — i gheſteken Indtaenſche Vijghe / veele bladers ende een Dicke wortei in darrde wijt Deft ig ban den Bodrfepden Cereus ut gt wj Bt geeft. Toꝛtſe alleen verſchillende in dobbel ordeninge eft flant ban dooie _ nen, De bladers zijn ej bed ipod 1 bg Cöncommerg-ghewis / ban eenen boet oft anderhalf De bladere b (um zn ve en te ban bi bande EKE zÖn veel Dicker ende grooter … Aerd, Krac i i i verſekeren / dat onder alle be —— gep — —— ban Euforbium : nochtans foo is dit fap ſoo fcheru In Ë zijnde ſpöſe 2E féle met welrieckenden dranck ingenomen/ ís ſelbe met w en. i /i gen de pine ban de dyen ·Thaeit upt eo ber ID A De, dri greed De fchelferingen van gebroken beenders bleef bewaeren Daer alfmen * East ef Sien mash —— Ick Actis in „een Olie van / fcazibes/ ber drijft De boch goedt ín De boor e nacbalghe Tſap ban Eupborbium / fendt bt maeckt/daer op ghe⸗ ooghſalben gemengde tighepdt van de doghen Die tgefic eeen "& felbe ig midtetien fe taftiete hooft i — — boofde Cufoe Het derde Deel. _ Euforbium met boom-olie gemenght / geneeſt de water ſut htighe leden / aiſſe dickls Daer mede gheſmeert worden: ende als de teber oft De milte met De ſelve beſaift worden! foo ntemt fp bie gez Bzeken ende fmerten Daer af. · DN pet és feer goedt / als Gentilis ſchrift / tegen de peftilentien ende dierahe licke haeſtighe ſieckten· Pan Supho bium / met twaelfmael alfoa veel Olie ende luttel Wafch/wordt een falfken ghemaeckt / Dat feet ſonderlinghe is tot alle pijnen ende ghebreken Der wen ende leden / als Galenus in't biecde boeck ban de Medicamenten nae de gheflachten bree⸗ ber berklaert, fehrbende hoe ende wanneer datmen ” be van Eupborbium meerdeten / minderen ende veranderen fal/dat te lanat ig om bier te berdacten. Eupbarbium met Olie ban Laurier, Beeren oft Daffen-fmout/ oft biergheljeke vertighepdt vermenght / gheneeft De quade ſchorf⸗ tighepdt des hoofts / ende Dat uptballen des haprs / ende Doet uieuto Gap: komen ende groepen /niet alleen op’t hooft ende plaets fen Daer thapr uptgheballen is / maer doet oock (fooder ghemepnt wordt) den baerdt/Die fpade bp komt / vroegter boortkemen ende feer waffen/in Der ſelper manieren ghehrupekt. "E felbe Euphorbium met Blie vermenght / ende aen ben (laep van den hoofde gheſtreken / maeckt wacker De gehe Die met ftwaez ren flaep ende rafernije bebanghen zijn : ende in Den neck ghe⸗ ſireken / doet het De fprake ban beer Diefe ban De popelfije ghe⸗ flagben zijnde verloren hadden kemen: ende gheneeſt de las ende fieckte ende De bergherelhepst. ie 8 Eupborbiur met Asjn bermeught fberdrijft ende neëimt af alle teelfiche blechen ende platken van De hupt / ſonderlinghe de witte ſthe ilen ende ſchelferinghen der ſelber. Poeder van De gomme ban Suphorbium rpên in den Walz le ban water Daer vleeſch in ſiedt / doet het ſelfde vleeſch feer haeſt morw tworden/nae De leere ban fommige Lieock-meefters: Doch fp gebieden ’tblcefch-fop naemaels upt te gieren. Baer tis te duch⸗ ten/Dar her bleefch felbe Daer ban niet te heter en wordt. Hinderniffe. en tekent het Euphorbium onder trergift eu⸗ De Dip dragmen Baer ban inghenomen / dooden Gen menſthe eer Dep daghen om zijn. 7 Ander van E Bie quaedthendt ben Cuz —— de ghene take phorbium woꝛdt ghebetert in Veele manieren / Ì Die wp voren verhaelt hebben: want, als Meſue fchrijft/ foo ſal⸗ men nemen Cuphozbium bet kt met ban foete Aman⸗ Delen : ende Dat falmen tuſſchen ’tmiddelfte ban ettelijche Citroe⸗ nen in een paffepe ban deegh iegghen / ende alfoo Die felt Backen: ende als bie paftepeghebacken fal zjn / ſoo falmen dat Euphor⸗ bium uptnemen /_ende tot den ghebrupcke der medicijnen bewae⸗ ren. Joannes ardus neemt Maſtick ende gomme Traga⸗ : cantbt ban eicks alfoo beel als Euphorbium: ende die menghelt - bp tfamen/ ede doetſe ín deegh oft ín een onghebacken broodt / ende Laer Dit famen backen tot Dat her broodt genoegh is: eñ dan neemt hp Dat middelfte upt / ende maeckt daer pillen oft vonde Baltckens af/ Die ſeer goedt zijn tegen Die leemten ban de pocken/ ende alle pijne ban de uptwendighe leden. Cen ander neemt ban Bet Cupborbium ende van Maſtick eben beel/ ende menghelt dat te famen / ende maeckt Daer af pillen met fap ban Citroenen oft Krante-appelen : Die Ip feex cot de peftilentie prijſt. Doorwaer daer en is niet beters teghen hinder bie ban Euphorbium komt) dan alleen — Citroen-appelen gedroucken met wijn is Baer Alant· wortel Andere ap ban rouwe ſuere appelen / ende ſuere Erm sikeee ng Bep /ende Wat Boters/in fonderbept — — be upck ban Cuforbium bickende adt / ende een groote kuaginghe in De maghe gheboelt. — Verkiefingbe. Bet beft Suphorbium en fal met aerde zijn / maer heel klaer ende do ju: want fap bier ban Bat opde arrde loopt / is ende nict foo klaer alg vat in De hupt Blijft. Ban defe gomme wordt dickohls berbalfcht met gomme die Darcocslla genoemt is /oft met gomme van Arabien/oft mer Dragacanth. ’Cfap van dit gewas / als't hier te lande ghegroept is / wel eenighe fc! en is gheenfing te ghelijcken met het ghene Dat in Peru waft. Andere ſegghen / dat het beſte Sup horbium ig dat geelachtigh oft roodtachtigh / klaer / bꝛooſch / ende feer brandende in den mondt ende keele ig / ende Dat noch berfch is / niet beel meer Dan een iaer oudt. HET XXIl CAPITEL Van Tripolium oft Zee-Sterre-cruyde. Ghedaente. CNPS Tripolium heeft langhworpige/ breede / effene/ oft gladve/ groene / di ighe bladeren / De blaz deren van Weedt oft Glaftum feer Wel ghelijckende: Daer * tee t 0 fteel / wat neen (panne / met Diecghelijcke maer kle bekleedt / ende in D'opperfte in veele kleyne ſteelkens of fúd-tachgkeng berdepit : daer op fchoone bloemkens Waffen / in haer middelfte mene van verwe / maer rondom met ſchoon blaeuwe ens beſett / de bloe⸗ Het tvvaelfite Boeck. 617 —— — — EE TENEN — tiert Yan After Auicus nft Sterre⸗· cruydt ghelijckende: dé welcke / wanneer ſy beghinnen te bergaen oft te Berflenz ſchen / in wit wolachtigh faedt beranderen/Bat met den windt / als andere ftupfkens pleghen/ wegh vlieght. De woztel ig langhworpigh ende dichachtigp / met ten veder teke dicke ſchorſſe bedeckt. ghene dat Bioſcorides by He beſchrijvinghe van dit cruydt ghevoeght heeft / is anderg niet dan een yOel verzie⸗ ringe van ſommige / die verſekeren wouden / dat deſe bige: me drijmaels daeghs haer verwe pleegh te veranderen oft te verſchieten; ende dat die hnorgeng wit gevonden wort / ín den middagh purpurachtigh/ oft doncher peerich/ende omtrent den vondt bleeck-rooöt, Dan nochtans het ent ſtridt niet gebeelijck tegen de Waer / datmen aen dele bloemen in eenen dage Drijderhande efoude moghen Binden. Want / aen; Dat de bloemen ban dit gewag niet allegader leffens ende op eenen rijdt volkomen en zijn / maer allenghskens / Deen Hoor/ ende D'ander naer voi⸗ maer ‘maerkt worden /ende open-gaen ; foo kan het Leer lich⸗ t gebeuren / datmen drijderhande verwe ban bloemen aen Dit crundt komt te aenmercuuen; te Weten/ de verwe ban ſonunighe bie beginnen ; ende noch niet ontloken en in ende ban fonumige die open zijn / eñ op haer fchoon= ſtaen en bloepen; ende van lommighe die beghinnen te vergaen oft te Verfienfchen: de gene die noch niet open en zijn/maer noch heel onbolr /3ijjn peerlchachtigh oft Wat nae Den purpuren treckende: de andere / die Dolkomen 4 we ver⸗ van den After Atticus oft Sterre ctruydt ghelückende / als wp voren ghefchreven hebben: ende de andere / die bergaen oft verllenſchen / toonen be witte wol achtighepdt oft dons van Haer fkupfkens / ’twelck haer faedt 18 / ende fchij da: =| ——— nen n —— oft verſtorven aer Dit en magh Loo, n won⸗ der gherekent ee boog fet nieuwe — Worden: want dat en ghefchiedt op eenen dagh níet ; ende Alg fp haer verwe eens berandert oft verſcheten h / en kryghen ſy de verwe niet meer weder Die ſy te voren — — nd bloemen en ghefchtedt anders niet belijck h eeqh te ghebeuren in meeft be blotmen Die niet feffeng en *5 die alleg nj 0 618 Ber verwen hebben aïg ſy eerft beghinnen/ dan ſy hebben als fwop haer ſchoonſte zijn / oft oock dan {p hebben Wanneer ſy verſſenſchen oft beghinnen te vergaen. q Plaetſe. Tripolium / Echruft Dioſcorides / waſt aen ‚ Dekanten Van De Zee / daer Den vloet op komt ende af⸗ gaet : alſoo Dat het fomstijdes heel droonh / fomtijdts heel onder twater fact, Ende in fosvanighe gheweften aen den Zee-kant gheieahen wordt ons Tripolium Bier te lande oock gewonden; namentlijck in de Zeeuſche Cp landen; te Weten noch in de Zee / noch in’t drooghe / maer op plactfen dacr de Zee ober Bleedt / wanneer fp wall; ende Die fp Wederom drzoogh laet / Wanneer fp afgact oft begbint te Ballen. In de boven ghebroght zijnde / blijft daer langh int leven / maer wordt Wweetdigh ende groot: ende De wortelen en blijven niet Dick/marr Hevanderen in veele veſelinghen. ee > q Tijd. dit cruydt bloept in de Somerſche maenden, € Naem. Sn’t Griechfeh ig dit gewag Tripolion Tprzré- au qheteeten; Ban ſomnuge oock Pſeche Fnyù, ban andere Meris Mnpìs, aifmen onder de baftaert-naemen bindt > int Latijn heetet oock Ttipolum: dan men ſoudet eyghent⸗ Wijck ghenoegh After marinus oft Amellus matinus moghen noemen / in onfe tacle Zee- Dterve-rrupdt; Wart het en heeft hier te-lande geenen cpalennaem. Serapio / den _ Arabifchen ſchꝛij ver⸗ ende nae hem Apicenna / hebben Bit cruydt Tutbith genoemt. Nochtans foo houdt Actuariug den Grieckſchen ſchryver / dat den Turbith anders niet en is dan de wortel van Alypum oft Alypia. Maer Meſue heeft ghenieynt / dat het ern wortel is Van een crupdt uyt bet geflacht vande Ferula. Dan in be Apdteken vintmen nori een ander Turbith; twelck níet alleen van het Tripo⸗ lium, maer oock ban Het Alypum heel verſchilt / dat gheru⸗ fing boor een mebdelodzte Han Ferulate Gouden en is: ende bit ie van Gartide ab Dorto/ JPedicijn Lan den Dicc-rop oft Gouverneur Lan Indien / tt langh beſchreven in Lijn boer /twelck hp ût Spaenſch ghemaeckt beeft ban de Beſchrij vinge van de Aromataende Dpeterijen/ ende bijz fondere uptlandt{che Droghen / die upt verte landen ghe⸗ broght worden : welcken boerk Ban den wijtvermaerden ende hogghgheleerden Carolus € lufiug nt Latijn over⸗ gefett ig aheweeft: erde daer upt Fullen Wp de ——— oon den Turbith haelen/ ende in t nacbolgende Capt- tel fiellen. — * q Aerd, Kracht ende Werckingtie., De wortel van Tri⸗ polium / foo Galenus ſchrijft / is (cherypop de tonghe / oft Heet van ſmgeek / ende Warm in Ben derden graed. De wortel / oft de ſchorſſe der Wortelen van Get Tripo⸗ lium / omtrent twee dzagmen oft cen half loot (waer met Wijn te dꝛincken gegeven / igeght af door den kamergangh/ als Dioltorides fepdt/ De waterachtige vochtigheden / ende doet overvloedighlijcken piffen. —— De ſelve wortel geliapt oft kleyn geſueden zijnde / ig feer goedt met de medicijnen vermenght diemen teghen fenijn ende vergiftigheydt pleeg) te bevepden/ende tegen de ſmet⸗ telijcke fiechten in gheeft, BIJV OEGHSEL Di fabel oft dele beufelinghe ban de ghene die gheloofden / oat defe bloemen haer beriwe Drijmael op eenen dagh herz fchieten / is oorfaecke gheweeſt ban den naem die dit crumdt boert / te weten Tripolion , Die int Grieckſch foo veel beteeckent / als en in * ke — veranderende oft Drijverwigh eruyde fepde. Ban ripolium / fegghen ſommighe / is den Armellus ban Virgilius ghetije pe wateren groept Ben/ ghelück bp Ferraren omtrent den Po / ende emtrent + maet osck om Dat De ghe⸗ in emt — bladers ende ſteelen ſomtüdts uyt ben ſchnende beeft bit crundt gheenen naem / die mp bekent fe / dan Dar fommighe die Blacuwe Camille heeten / aft Blacuwe Madelieven 5 welcke naemen nochtans dat felbe niet toe en bez Tooren : Want her bart gheſlacht van de Camille oft Bader lieben niet en is : maer Bequaemeljcher foude Srerre-cruydr mogen noemen, : Geel Topolium waſt ſomtdts aen Den Zeekant ban Walſch⸗ Wit Tripolium waſt in Bellandt aen de Maeſe / op plaetſen die ots onder twater ligght uiter BLubtge Wet dit he i krupnken van de bloemen is groen : de rauden oft omwaffende bladerkens zn Wie, Cruydr-Boeck Rembert Dodonæi. Kleyn Tripolium waſt in Italien aen Den Pos 'twelck Geel kiep: ner ig Ban. het ander/nacuws ſoo groot ban bladers / Wortelen eff bioemen/ alg de klepne Conpza. Bitig tſelbe ghewas dat Da, letiug Eordus Anthyllis noemt. — - * je, Tripolium.Monfpellienfam is een foorte ban Zee-Bioligeen, Linofyrìs van de ionghe Herbariiten ig / nác De, mepningbe ban Lobeljcen foorte ban Tripolium / oft de Derde foorte Dan Biide Vlas ban Tragus / in't Latijn Linofyris nuperorum. Sp heeft fiùve tachskens ende bladers bant ghemepn Wildt Dias oft Scoparia : macr De Bloemen ffaent boben op't ſon ban dE fleelen; De welcke verſtorven geel zijn / flacnde ghelück die ban Bergh Ster, te-crupdr imet fmalle bladers / oft Die ban Den Crithmuim Chry_ fanchemum , bán grootte ende ghedaente Die van de Conpza ghe⸗ Ifekende. CT gantíche cruvdt ig ſcherp Van ſmaeck / Wmachtigh, Bitterachtigh de Sene bladers feet gheljck / ende bikants ban finaech ban Thymelaa. aid à Aerd,Krâcht ende Werckinghe, De Alchpmiſten hebben mee bie runt beel wonders in fin gehadt / alſmen in hunne Sec reet · boers ken bindt / ende Dat meeftendeel om De Drijberhande Gerwen ban bloemen diemen op eenen tjdt Daer in aenfchouwen agp ende ſthhuen daer mede wet eenighe vremde berendinghen Ben metai ten Willen Beginnen ; maet hoe gheluckighlick / Dat fal bun Ben tijèt mifchien al te fpade leeren, De wortel van Eripoliu: ct wijn ghedrancken/ oft anders beel ghebrunckt / is feer ot ghehouden om De Waterfuchtahe menfchen te helpen. * De bladeren ban Tripolian / alg nu ter tüdt ſommige ſegghen / hebben een ſeer heylſaeme kracht / alfoo Dat fp alle monden ſeer haeſtelücken Ieplen ende toe bzcughen alg tſap Daer in ghe⸗ Biuppt wordt / oft alfmen Be ghefteoten bladerch daer op lepdt. De wortel ban Cripolium / als Did ſrorides fthrijft/ is wel⸗ rieckende / ende heet ban (mack / ende gomachtigh: Lan hier te An 5 fj wel wit ende houcachtigh/ maer niet Welviechende oft appigh. HET XXIIL CAPITEL Van Furbich, foo dat van Garcias ab Horto befchreven wordt Ei Ghedaentc. T Vꝛbith ie een ghewas dat cerie wortel heeft Die noch groot noch langh en ig: Den fteel ig cen panne hoogh / fomtijbtslangher/ foo diek alg eenen bingher/ langhs der aerden kruppende ghelijck den Vepl: het brenght blaz beren poort alg Die vande Ait hea oft Witte Maluwe: de bloemen zijn dotk die Van de Witte Maſuwe ghelijck/ upt den witten voodtachtigh Lan berwe/ Dichwuls oock gantſch wit/oft bleeck wit, Pan dit gewas en Wordt anders niet in de medicijne gez brupckt ende voor goet gehouden/ dan alleen het onderfie Van den fteel/ dat nactt Be wortel íg/ ‘tmelckt gomtachtiah pleegtste wefen. Ende de ſchorſſe Daer ban ig den oprech⸗ ten Turbith / die hedensdaeghs in de Apoteken getoont ende verkocht Wordt / te weten / een Dichachtighe ijoele ſchorſſe van Het onderfte deel gan defen ftrupekt/ Daer het middelſte van wegh genomen ie. _ ne — J — rt nhar ijdel oft ho bꝛeuckigh / niet tacp/en= De dat een platte oft effenels —— daer De gomme aen ha Ì die Daer aen Daft ig ende Gard gheworden is; twelſck omachtigh Turbith / oft Tur⸗ bith gummofum in't Tatn pleegt te heeten; ende boortg oock tghene Dat witachtigh van berwe is, % NHothtaus foo moetmen weten/dat het ban Lijnen aerd niet alt juts gomathtigh en íg/ fepdt Garriag: maer de Fudiaenen/ bp de welche defen Turbith veel waft/ fende Dat ong voltk / die dat bp hun quaemen foecken ende koez pen/ den gomachtighften Turbith voor den beften hiel Den/ E í — plegen gemeynigck den ſtruyek van den Turbith/oft Daer van / eer dat ſy die vergaderen lez ken/ een Wepnighsken te Roei ofte beestarden Oft be felipe een klepne (nebe oft te gheven / op Dat daer gen uyt loepen: ende als dat daer nac dick 3 w — —— geworden ecken ſy Die ſteelkens af/ die foo gomachtigh zijn. Wel it waer dat den Turbih oock dts gomachtigh Wordt / endedat Yan onder eenige krokinghe oft quetfinghe : mar ghe onne oft ín de Tommee ghedrooghe te/foo gh. ooght is⸗ eige Ë horſſe heeft; daer nae tghene oght 3 adirwe ende Het derdé Deel. „ q Plactfé. Den Turbith waft omtrent den Zeekant; boch niet ſoo nae bp De zee Dat de zeebaren dat ghenaken oft befproepen foude moghen: tae bet wordt fomtijdte ghebonden bp de twee oft Dip nijlen berre van de zee/ ende dat in onghebouwde ende Geel wilde / maer eer voth⸗ tedan Drooge gheweften. ‚ Doorts foo watt den Turbith in Cambapa / in Dure rate/in het eplandt Dio/in Bazaim / ende op andere daer bp ligghende aheweften; maer meeftendeel in Guzarate/ han Waer dat ſelve met groote menighte in Perſien / Ara⸗ bien / Uleyn Alien ende Portugaei ghebraght ende ver⸗ fonden wordt. Maer den genen/ diem Cambapa waſt / wordt Hoor den beften Turbith ghehouden. € Naem. Turbith wordt dit gewag meeft ober al ghe⸗ Heeten ; te weten foo wel m Arabien / Perſien ende Turc⸗ Rijen / alg ín dele landen: dan in Guzarate noemtmen't Barcaman — — —— in't welcke de adt Goa lepdt/Wordt het Liguar gheheeten. Ê q reede ende Werekinge. De Indigenſche Me⸗ dichnen houden DÉ Turbith voor een waterloſſende dingh; 7weitk alle waterachtighe ende flijmerighe vochtigheden purgeren/ ende Van onder afiaeghen kan: ende als den menfcije/ Dienten Dat ingheven wiſ/ gheen koztfe en heeft / pleegimen daer Gember bp te Doen: anders gheeftmen dat fonder Gember / met het ſop oft affiedtfel Van cen iongh „oft alleen met wat Waters te drincken, MNelue verhaelt / dat den Turbith watrt ig ín den der⸗ ben graed / ende de Dicke taeye pituiteuſe voch den uyt den ſyve driven / ende De felipe upt De mage/ borſt/ zenuen / ende oock Verdere leden haelen ende uptlepden Gan: dan dat die wat traeghachtigh in't wercken ig / ende dat hp daerom de maghe ſomtijdts berdert ende omkeert : ende daerom ract he ons / Batmen daer Gember/ Maſtiche enz pe andere Dierghelijcke dzoghen oft ſpeterijen oude bij voe⸗ ghen: ende bermaent oock/ Datmen daer Olie van Soete Amandelen bp pleegt te doen / oft de Amandelen ſelve / oft oock ſuycker / op Dat het lichaem Door Get ghjebrupek van Ben Türbith niet te lap / te magher oft te onſterck en worde: hyſchrift oock / dat ſommighe andere ben Tur⸗ vbith met Daepen/ loete Amandelen ende meer andere din⸗ vermenghen / ende daer af maken oft bereyden een leétuarium Dat ín de Apoteken veel ghevonden/ende ban de ervarene medicijng dickwijls ghebrupckt Wordt Loor gen feer krachtigh ende, nut Antidotum; ’twelck op ſijn Griecklth over al Diaphoenicon Aragorrer, ende Couſerve ban Daepen bp den ghemeynen man gheheeten Wordt. Poorts foo wordt vanden Turbith felve omtrent een draghie ſwaer / min oft meer (mac den eyſch ende krach⸗ ten van den kranchen oft aan De fieckte) feffeus ingheghe⸗ ven / ten hooghften twee dDraghnen/ dat is een half loot: Maer allmen dat liedt / oft te Wepcken ſtelt / om dat water bau te ghebrꝛuycken ende in te Dan maghmen daer wel dep oft bier dragmen Yan nemen, ; BIV OEGHS EL — En bindt foo veel verſcheyden mepninghen gengaende Den M gd men qualijck fonde konnen ti ej ed n cen truydt ie : daerom fal ick hier tghent dat ende andere Baer van ſchriven / in't kort verhaelen. É Turbich , Turbetum, oft Terbith van Serapio ende Avicehha is — — ban Tripolium / alg is blijckende upt de beſchruwinghe ast bay. Turbith van Mefue is De Wortel ban ten Ventkelachtigh erund / dat bol meſcks ig : ende is miffchien be Ferula filueftris, Thapfia oft Ferulago — ende dit is tghene d in De Me⸗ dichuen ban ſue donneert in D' A behoort te ghe⸗ Vipcken / daert noch ter tijbt / immers biert te tande / onbeketie ís: want ouder Den naem Ban Turbith ind”. woꝛdt gez bruouckt Die Wortel ban een geflacht ban Tithymallen oft Wolfs- melck / dat bladeren beeft ghe Gen Wit Turbith van Adtuarrus te tohene dat Lobel fepbt te zijn het Alypum van Diofcorides / als Dodoneus in't Loorgasnde Capiz tel oock bermaent Geeft. — Swart Tarbith Dan Actuarius is de Pityula oft Groote Elula; ende Dat is in't Franch Turbith noir gebeeten/in’t Latijn Turbich - ie et nigrm. ln ; oak oft — encers ende Alexaadrins Turbi oft it van de Apotenen (fepot Lobel) heeft ons ——— : want miste ſegghen Dat Turbich Venerum aut Alexandrinum ans Vers niet en is ban Het Tweede Wolfs Wfken : ban het en is foo nies. Want de wortel van Den Fichymalus ferratus ban SRontpettiers (de welcke den Cucbiely van Alerandien meert ghelck ie ) heeft een gherimpelde ichorſſe / ende niet foo luſtigh om ſien / beofachtigher ende heeter ende fenguigher ban fmacck/ vaſt / eñde Die lichte lck fplijt/ maer niet ſpunters⸗ Het tvvaclfite Bocck. 615 gutwüjs oft op ben Draet in De lengtde : dock en is bie niet hard; noch en purgeert foo ſterck niet als het Tucbiuh : waer af cen trempel magb genomen worden in Be larerende Benedia; met Be welcke ghemenght Wordt De wortel ban Cfula : ende noch⸗ taus wordt die ghehoudeu voor een ſoett gebenedijde pure gatie. Dan wp mepnen/ fepdt Lobel, Det de Scammonza Van Antiochien ctnigyliné boor Turbith te houden 1e / ala meerd upt De befchrjbingbe ban Scammenea ke den ſelben Afchverwigh Turbith van de Apoteken ig be two:tel van de ght⸗ mepne Thaplia; ende Dat is Turbich Gallicum erde Turbich cint- ricitum officinaruth re Swart Turbich van de Apoteken ig Het ſſethtſte ban alien ; maet is oock een medeſeorte ban Den Turbith ban Antiochien/ oft ban a geen geen gheen crupt be X urbith minerale en ig crupbt/ maer De Lichpmriften mas ken Bat ban Calck / Catch; Ouickûitver enbe meer —* bingen: twelck fp in berfchenden fieckten ghehetrpehen: Dan de meefters ban Arabien / fepdt Lobel/ hebben Turpich ghenoemt allerhande crupBt dat de Eupmen ende Ggmerige voch⸗ tigheden redeljcken afiaeght. Herbe Terrible ban Languedock / ſendt Koel; ſoude miſchien eock mogten boot een foorte ban Alypuin oft Turbuh gheeekent — Dan Dat ſullen wp bp het Hippogloffum hier nac Gez chrijben. Pieudo-Turpetum- Garganicum is tweederhanbe / alle bepde onenghene fnorten ban Turbith / op den bergh Sargans oft — ín Apulien voortkamende / ende voor oprecht Turbith fu andere landen ghefonden : ber een is upt de warrct ban Thapſia g benemen / ende is Diek ende (war : het ander is upt De Wortelen ban De Pitpiufa/ ende Dat ie dunner ende niet foo dze er: ‚Kracht ende Werckinghe. Paulus Egineta ſchruſt/ vat Tur bith heet ende droogt is in den Derden gracd, Turbith en purgtert niet ſeer in fubftantie! fepdt Lobel, ghe⸗ lijckmen fiet in bet Diaturbich ende Diapheesicon, ende in het Ele- Auarium de citìo foluciuo. Dock wp hebben gefiei/eat cen infutie ban dp aft Bief dragmen Turbith anders nier Dan éen klere rammelingbe tu den buytk en maeckte : meer alfmen daer wat fläpper ende ontercker purgerende Dinghen bp doet/ dan wercht — Turbith ſeer wel; twelck in De Chamelea ende Zee koole ad Er é 5 — ap eet kracht gheſoden zijnde Dan alleen te Dan delen Turbith maechtmen in De Apotciten noch Trot hi⸗ fchensende heele andere men ghelinghen/midts Violet a me age bp doende ende fipeher/om Len bupck alte: moe / te maecken. Andere mengheten tien deelert Turbith vof Deelen Gengember/ ende twint igh Deelen ſupcker / cnde eert weps nighsken Maſtix. e  Om bet wis el te gheneſen / ſalmen Turbith it fap van Wilde Concommers fchrabBen/ ende Daer fn pierenttwinrgh uren laeten ftaen/ ende Dan drooghen tot onfen ghëbrupeke. Tur bith en fal in geene Medicine ghebeſight Worben dan alt bp gheberert off gbrtetne ende gherechtreerdightis.… De ſchorffen ban Defe wortelen ſalmen boven af ſchaben tot aem Bet wit : ende daer nac falmen Befe Warrel inmaken met klaeve olie ban Amant Belen. Ende alfmen’t nutten wil/fuo falmen’t met Sengeber ver⸗ „mengtje : ende Dan Beneemt hp upt Den ihve die grove vochtig: hepBtjende drijft bie upt door Den kantervangg. nit fepot dar Turbith ee maghe ſuprert / ende De borft ie befe wortel ter marndt woꝛdt ni gan lens Dan immer wachten hels birth ebe Le Turbit met fupeker ende Gengember vermenght / is goë banden/ Podagra ende EC biragta ghenoemt. — —— —— —— vermenght verteert dat Men ghebzupekt den Turbith oock à @ute- , enen * — beel met Met ende uer —— Van Hadich oft Ebulus. — Gheflacht: - * Luke Dat den Hadirh waar een fodete van Vlier JA: abebouven Wordt/ nochtans mari ben bs Ale er —— — — hebben Wp den ſebven Gier niet ond 00 wanden a ed ner De Beefteren oft Booz oe eaenk. Dabick en (8 gheen houtachtig ) ghelijtk den Vlier/ die dat anders leer wel bd ie cen Crupdt/ hebbende teere ende onfterche fieeten; De welche bergaen ende berflenfehen in de Winterfche maen: Ben: bele fteelen zijn kantigh erve abeboerhtAmet {cer veele eden aat kneopen BnderfeGenden/Dde nieuwe ſcheuthens ende verle he uptfpruptfcten van den Dlier feer wel gelijke Kende: upt elch cer Ban Defe fnoepen Wwaffen twee teghen Den anderen ſtaende Wijde groene bladeren / ban’ — FFA 620 aen beyde lijden ban een dicke ribbe oft middelzenue wal⸗ fende (ghelijck De bladeren ban lier) ghemaeckt ende bergadert: Van de welcke elch cen bijfonder langhworpigh ende breedt is / aen De kanten ghekertelt/grooter ende Wijz Der dan de Umandel-bladeren : Op D'opperfte van de ſteelen groepen De witte bloemen / fu breede vonde kroo⸗ nen oft kranffen vergadert ftaende : Daer nae volghen de Vruchten / die anders niet en zijn Dan bijnae rond⸗ achtighe beziekens/ upt Ben rolachtighen ſwartachtigh Van berwen/ Blepne langhworpighe fadekens inhouden= de. De wortel is langh / foo dick alg genen vingher/ geen⸗ fing houtachtigh / maer teer / ende niet ſoo hardt als die van den Dlier, € Placefe. Dadick Waft ober al op onghebouwde vochte ende Waterachtighe plaetfen / bp de weghen/ ende aen de kanten Ban de belden/op goedt ende Let landt: ende waſt feer noode op dorren / onvruchtbaeren ende droogen grondt. eN d * Vidt. Dit rrupdt bloeyt ín ben Somer / maer de bez zien Worden rijp in Den — g Naem. Bier te lande wordt dít truydt Hadich ghe⸗ in Booakduptichlandt Attich; in Italien Ebulo; ín gek Hieble;in Spaegnien Tezgo. Dijn oude nacz men/ te Weten int Gyiechteh/ zijn Chamzake xanardern, bat ís Leeghen lier / Heliosaëte H'arsaxrì, Agria afte — A'ypia drh, ende Euboice E'voïù ; ín’t Hatijn Ebulus oft _ Ebulum, aid mg erf ee ‚dat Ban aerdt niet alleen is Leeghen oft — Actd. Pen Adick is warm inden derden graed: ende heeft daer. gen tamelijche toerdeplende oft verteerende —— die is hem ijft; maer oock een ſeer ſtercke ende tn ew —S— * * pd * Den ireen nee bebe — — ontdoen/ te verteeren ende te berdepten/ ende alle ghefwil- kP Prei ende Werken De wortelen ban Hadick faghen upt den lüfve niet allen be pituiteufe “ende flijmez Galenus’ Cruydt-Boeck Rembertt * re eld Nebbio ende Padagraria, als ofmen die ban den Blier feer gleiij: tel is krom Io Dodonxi- ighe/ maer. vack epghentliijjcker be Waterachtighe oft — vochtigheden: ende daerom Worden die feer ghepzelen om bp de purgatien oft Drancken te Doen diemen de Waterladende menfchen pleegh in te geen : wel gerftaende nochtang/ alg den Waterluchtigben noeg krachtg ghenoegh heeft / ende noch niet te onfterck oft te geworden en is: ende als Die Wortelen wel bereydt en peergheus mede getemt oft gebetert zijn : Want (p were ken met groot gewelt ende moepte / ende keeren de maghe om ; fae beroeren ende ontftellen het gantſch lichaem var nnen. pd Enz : 5 Men liedt de Wortel in Wijn / ende men gheeft dier Wijn te drincken / indien de liechte ban kouwe ghekomen is / eñ in Dien Daer geen kortle bp en ig: andere als Daer ee⸗ nighe kortfe ís / ende bp foo Verre de fiechte van hitte verz oorlaecht ig / moetmen díe in Water lieben / aft daer iet anders verkoelende bp doen/ omt Dien dranck nae den epe van pe fieckte te temmen endete matighen. d De bezien oft vruchten Ban Dit ghewas / midtſgader be faden / konnen oock purgeren Ende den bupek peer maken; maer veel ſachtelijcker / ende met min mopete ban de wortelen; in ſonderheydt alfmen die bezien oft ſaedt alleen eerft in Edick te weycke gheftelt heeft / ende Daer nae met Anijg-faedt oft eenighe andere Droghe oft Speterije vermenght ende Berbetert zijnde te ghebrupchen heeft. — bladeren Boen ſchepden ende vergaen alle konde dic: ke waterachtighe oft Hijmera dep ghelwillen / daer op gheleydt zijnde / oft met de plaeſteren ende pappen /Diemen daer teghen pleegh te bereyden / vermenght. Dioſcoꝛides verhaelt / Dat He Wortelen van Hadich de verherde moeder vermorwen / ende de verſtoptheydt van Dien openen ende outſluyten / ende bovendien alte ghebre⸗ Een van de leden daer omtrent gelegen/ beteren ende genez fen konnen/ ende doen ſcheyden de [willigen beg bupche, … — de vzouwen ſitten ín twater daer dele woatelert ín ghe⸗ oden zijn. , , Hy ſchrüft oock / dat de tonge bladeren noch berfch zijns de ende malfch/ opde ontſtekinghen ende gefwillen goe Tepdt met Polenta oftameel van Gerften-FBout/ de felve verloet en konnen ende doen ſcheyden. * De lele bladeren / leydt hy / Worden fer begraemelijck „ende nuttelijck geleyt op de verbrandtheydt ende op de bez ten bande honden : ende met Bocken (meet oft Stieren ſmeer rd flercijn / ende in fonderhept op De [merten die ban de ſieckten aen De boeten komen geftvehen zinde / hele ven fp ende Derfgeten de pijn wonderbaerlijcken (eer. q Hidernife. De wortelen van Adich zijn (oo traegh ende moepelijck int wercken / ende beroeren de maghe ende gantfche inghewant loo (eer/ Dat alde ghene die cen. verharde leer hebben ( ghelijck het gebeurt alg de geel: fucht in waterlucht verandert) foo dichwijls fp dele … Wortelen hebben willen gebrupeken/ hebben daer cer letfel Han baete in gebonden/ face hebben door Get gebruprk daer van Gun leben verkort. Daerom falmen ong wel wach: ten/ ende gade (laen/datmen nict al te onbedachtelijckd Wortelen met eenighen dranck oft anders Dierghelijche krancken in engheve; ten 3p dat die gheweidigh hert barigh ende heel ſterck ban lichaeme zijn. Anders foo falmen daer altijdt qualijck mede baren. De vꝛruchten ende De laden ban hadich en zijn foo gheweldigh ende daerom oock fog ſchadelyck niet als be Wortelen/in ſonderheydt als fp met Anijg-racdt oft iet an= ders deſghelijcks eeh ende verbetert zijn. Daerz om falmen die Wat ftoutelgeher moghen gebrupcken dan. be wagtelen, eg BIIVOEGHS EY. D E ederlanders heeten 5 maer Hadick, Haddijck oft Adick, nae ben de ne Spaegniaerts oock —— br La s —— Dlier⸗ bladeren zijn Klepner Dat die ban den Hadick / hoe ere — 6 t Î : de Ì aderen upide ban vruch ban de lier-bladeren: De ken ertoe best zjn k / maer gheenting etelijck. De wars is krom De ende Duuner/wijt in der gerden uptgefprept. Dit erupèdt groept beter gheplant dan ghefaept. Defe wortelen _pPlegben in't begbinfel ban be Kente vergadert te worden om te leghen Bie crundt Heel Wilden Vlierte te Aerd, Het derde Deel. Aerd, Krachtende Werckinghe. De bladeren ende ionge fcheutz kene van Babick zijn de bladeren erde genade zm eg ban Dier in werckinghe ende krachten ghelitk / in Det ſeiver aanleg Sbebrumekt/oft alfmen die in eenen pot (edt ende De felve malfche fcheuten van adick met de bladert geſtoo⸗ gd met wijn ghedroncken / i tgrabeel af, e bladeren Doen oock ſcheyden ende ad en de toitingben ban nde maulúcke leden/gheloden ende d De felbe ionghe bladers — bie bf bie —— — mout oft — — zünde / ende met meel ban Ger Sp hebben oock een purgerende oft den bupek weeck * kende kracht : want De felbe ghelck moes gheſoden iaghen bed taepe Waterachtighe ende — galathtighe vorhtigheden eſe Bladeren 'tzp alleen tzy met Be wortelen in wijn gljefaben alfz “men met-het gene bat Daer upt geperft worde/met boter vermenght — de heupen / voeten / handen oft andere ſiecke leden — wordt dock ghebruyckt om bleefch í in be Wonden te doen Defe bladeren in water gheſoden ende ghedꝛoncken / benemen de dro hoeften. —— ban Aoich/fepdt Plinius /berfoet de. bergaderinghen batt Be beeffenen / ctide — van ’thelleken Dat omtrent De herſſe⸗ nen light / inghegoten / oft anders inghenomett. T felbe fap in de moeder gedaen verweckt de e matimiſtonden Teghen de daghelijckſche kortſen — tſap van Adick / ende F fap ban Dol agame met fupck : bfap ban Údick wordt ín groen niet gefteken; twelck inet been deckt in Den oben met het bzoodt ghebacken wordt: vende daer binnen bindtmen Dan een — Die feet goedt ig ín De voorſeyde ghebreken. Wien den hupah oft fwillinghe aen de ielle ie —— in de keele hindert / die gorghele oft ſpoele den mondt aer Adick ende Tandt-crupdt/dat is Bertram / in Water ban Adick mnd * sossen ———— maeckt Den eben cider Get ſaedt wordt in de boorfepde oe geken gn! cn biel loots twel ghewa⸗ ———— is ſonderlinghe tom water te —— De — ban Hadick zijn beter , ke der me⸗ dichnen d oe worden ben Dlier : waht be vee —Se wortelen n alte te barren be achtioh. De felbe wortels Van — — fobén ende foo ghe⸗ droncken / gheneſen de beten ban de naterſla Sap upt De wortels ban Badick ret 1 fekeren tüdt langh Septon en/behoedt ong ban ” Dit fap ban be wortels is meer geacht ende gbebrupekt bart “dat ban de bladers. CE poeder ban deſe wortel lange gebrupekt / is Alleen machtigh om oe paehen bolkomeljck te gheneſen / als ſommige hieuwe mees eren. fi Me blunenfte hef gtefionctn 7 ende ende met den wijn ingheno⸗ mei / maeckt kamergangh : ende Den wijn/ Daer defe fegarfteà „4 bede is / werckt gheljck de Nies wortel ban onder ende v maer twater daer fe in gheſoden heeft / is onghelück ike ——— —— — plupmen mede te beren —— eerſt in Alupn· w ater —* Bn hick in de bedſteden gheleydt / doodet oft veria F Den tdock van't felbe — eee — felbe crupdt / alẽ vgrtnandi rn esbos beeltijdts boen)” vftlae bai be ——— f HET XXV. CAPITEL:- . Van Wilde Concommeren ende Elaterium. Gheflacht. & wilde Concommeren / om haer ghetwel — onghetemde kracht / bie fp 1 betoonen in het iithaem te beroeren / Mullen Heel beter hier onder de purgerende dinghen gherekent ende gheftelt worden / dan onder de Concommerg/Daer fpden naem nae boeren, E € Ghedaentc. Wilde Contommeren zijn De Tann „Eoncommeren / aengaende haer be der —— ber ſpreydde ende kruypende vanchachtighe fteelen ende bijz — / eenig gede F derheydt die ſoszte van Concsmm̃eren Die alen —— Co ita Worden / ende bp den ghemepnen ghensemt zjn: nochteng foo zijn dele — e— deren harder ende couer ont ae te taften dan Die ban de Melsenen. ei bloemen trecken wat nae den geelen. Jae de weit⸗ Ke langhworpighe heel rouwe vruchten oft Conconuners Het ty vaclfite Boeck. He ————— 621 kens — wat grooter ba” langhworpighe Eekelen? anderfing de ſelve Seckelen wat ge — gedaente / maer veel kleyner dan de (anune Contommieẽren zijns Befe Contommerkens rijp geworden zunde Cpringer van felfg open / oft allmen die maer eeũs liehtelijck aen en raeckt: ende Dart ſchieten ſy ban Laet Heede brupne faden eit / midtſgaders een aroote ment bte ban lay. De woꝛtel is wit / dick ende groor/ met veels t aenhangen⸗ Ee —— — — it heel erupdt is leer bitter van ſmaeck / ghelijck — zijn alle be andere Wilde ſoorten van Eoncommeren dgn an — nerkens ai ‘ cor gan bie ghew wordt een lap vergadert ende oght⸗ Boen De ten/dat tot De meditijnen oorboorlijck te: de middel van't welcke te — te vergaderen Wordt ons van nn — t langh belchreven ende in verſcheyden q Plactfe. Wilde Eontommeren w waſſen meeſt over al in de heete landen op fteenachtiahe ende ſavelachtighe gronden / ende andere de woeſte plaetfen. Bier te lande ende in Booghduptfchlandt en zijn fp nerghens dan fn De hogen Han de liefhebbers te vinden : dan daer die eens apet zijn / Daer komen (p lichtelijcken alle fae= ten wederom Boort/ doch niet upt de five Wortel; want bie bergaet deg — maer Dan De faden die upt die ripe herwaerts ei thabtitien sijn) Bonsen & ende Derwaerts ghe⸗ * € —* — mene Contommerkens two den « omtrent den Herfſt: ende alsdan ie — — en is bet tijdt om Set Ela < Naem, Dit gewag wozt in de Apoteken hedensdaeghs Cucumer afininus sit Grieckteh Sicysagrios z£ zus Eypross ende — oock Sicyonia suzvarlas in't. t Latijn ahemepnlijck Cucumis fl ss Cucumis agreftis ende —— —— sgr Van ſommighe sock Cucumis an= d 0 tmên ond Conronumeren andere lartgijwen ed — jd meren / die den toenaem Han pede Concoms Ont dat fp foo langh gekronckelt zjn alg een dangr, w 622 mede dele Wilde Contommerkens gheen —— en hebben. De Italiaenen noemenſe nut ter ED Endt Cocomero ſal· uaticos de Dpaegniaertg Cegumbrilloamargo } be Pederdupt= feen Wiſde Contommeren / oft oock felg-Loncommez ten/ nae den Latijnfchen; be Hooghountfchen Wild Eur cumer; de Franfoplen Concombre fuuage. Det fan/dat upt dele Concontmerkeng vloeyt / wardt in de Apoteken met eenen bedorde gen naem Elaterium ghehee⸗ ten + want den * chten Tatinſchen naem is Elaterium; bert Grieck âterion E'aerfprov. Aerd ; Kricht ende Wetckinghe: Galenus betupaht/ — het fan var defe Wilde Concommerkeug/ Elaterion gheheeten / ghedrooght ende Dick geworden zijnde heel Dun van deelen ende fijn van Maffe is / ende fn Den twee⸗ den graed Herwarmende eude Herdrooghende/ ende boz —— afvaeghende/ ende ſcheydende oft verteerende Haut rachten. Se bladeren ban * was / de — ende De ſchorſ⸗ ſen daer gan / alg oock bijfter bitter ban ſmaeck welende/ zijn daerom infghelí weed oock Verwarmende ende af vae⸗ ghende Ban krachten / nothtang (oo feet niet als het fan an de vruchten oft het Elaterium felf, Daoyts foo iacqht Dit Elaterium upt den lijf ve de geele heete vochtigheden / eude oock De houde ſin merighe / eñ inl⸗ ghelijchg be waterachtige overvloe digheden des lichaemnis; ende Dat leer fterchelijck/ ende met groot ghewelt / niet al⸗ teen Boor den kamergantgh Van onder / Maer ſomtüdts Wel van boven doot het braecken oft gasten en. Danfnae het leggen leeghmen van bit Eiaterum feffens niet meer in te en dan Lan de fes tof De twaelf greynen toe / nat dat de krachten Van den Branchen groot oft lepn züt: Elaterium met eenen — ondet ín gelett / ver⸗ weckt de maendt ſtonden Han de — Dit keive fap oft Elaterium met foet elek vermenght ende Hoor den neuſe opghehaelt / doet De quade verwöe gan de oogen/ Die van de geellucht ghebleven ende achter= ghpaten is/ vergaen. € Hinidernifft. Dit fan wettht foo fterchelijch/ende valt Det lichaem [oo afia, datmen dat ninunermeer ſeffens n grooter menig —— in gheyen en magh dan de ſwaerte ban eenen alen Keruadd / als voorſeydt ig; maer De bla: ende ſchorſſen wan De wortelen en zijn foo geweldig niet; oe wel — — ded tê benut en zijn / Dan hf ha frerche menfehen, _BIJVOEGHSEL. t truydt te tande oock V t Cohcom- Di nen —— ende rd Spistingh Cucumber; Ham ſo fn onſe tael Craydeken — toert my hiet. om Dat de — — AA vork ſaedt rijp i8/ eni nt bong matt klepner. Bat van den d on appe iet wege bán’t facdt is wit/ ende niet ſoo o k als de brucht — zijnde én Brandt / ende niet Dan cen vlam pg pn per, Dt in “en De — Waer door Dat Lobel gheleert ae het — — «Bites A 6 — rege EK ende twit —— it biet Ì derd e ed Erne € fimeer. Doug Ga he & Eliceton aberfertenbe | Dit fap (y’t Latijn Ag:- täroriëm ofmen truydt Dan den na — — han Kerel — — — bunck ij van onder af te iaghen: Want dat Aerd, Krat ve ke ET fäp van be Bikbe ki bi en — wle nde ed — gespe, ban ———— en Kept ambin Ee "Cap bar deſe bme/oft —— balf — — vegt br eg keefel-ban de maghe. —— ————— „858 sr El Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. niet. Jae de wortel ſelpe heeft diergelücke kracht: tant ie nde dekt facht/ maer droogt krachtiger, edi Awaz eclen geftooten/ ende op't booft ghelendt / gheneſen den gigi ofrfmeer De waitel Hân Wide gontommeren in Edick moꝛwe geſoden / ende boet Het gef wil ban’ tfertijn ſt heyden / daer —— de hl êribe en — ok gbefoden ie) rd zuden /perſoet den tan ter topen dn Ee, nn met Worte oft, Meel bat Gerften-mout ver⸗ meng — alle oisde Koude (achte gheſwillen: met Tors men berthi ——— 9. En bede ghefwillen uptbreken. De wozrel han deſe € met hentdh coah car kes — —— staeuwagien/ omloop/ ien ghenteſt ende verdrüft alte quade Et it niaſen / al pees ede lë bläcken ende plachen des menſehen “ Kracht vân 6 Elaterfum/ ſeydt Digſtorides ban twee taeren tot min iaeren oudt sijnde / is feer nut Ont den buyek te vepmighen oft Weerk te — omtrent De tien oft twaelf grens ſwacri cghewen ig ſeer goedt De water ſuchtighe / ende Die órt van adem 30 Bit felde fap het foet melck veemeagbt! ende in ben neuſe ghe⸗ daen oft — als ige is / berde ft Be pine Dan den boef — e ſunvert De — ſenen. [be wies — — honigh win miet. eenen peſſaris Hand veen af in —— tarn Jemen bteu ende oock de nae⸗ 8 nie doodet zucht kt kt oude Blie/ oft ekiab, oft á alle ban etten Os / — De — ende de — van En Keele / ban bup⸗ al ſcrupel / met een fceupel ſouts / ende foo veer el d genoegh is om berwe te gheven / Daer af een del an, eken ghemaeckt ende met Water inghenomen/ende eed nas tee omeen Laeuw water ghedroncken / doet frer welte kas — bracchen te verwecken / ſos Befteijekt met cen ſtÿfve bere vn De — Deelen ban de tonghe met water daer in dat geben affchen is, , Ende is t dat iemandt gualijck — — ag breeckt Die in ole oft ſalve ban Ireos / ende + — — dit meeſt teghen de miltſucht. eert ak oen — balen felden meet ban Biet fg De kindere maer een greyn. Em Es ded daer —A— ple is eench Balben ferupel; meer te iden * te dt — Durante —J—— ip rft he yden water ſuchtig he mertfchen gheueſen heeft / rde Urs niet metr dan VEE grepnen laterion ſmorghens vꝛoegh in: — met een draghme fupcher van Kooſen / ſonder daer op te We rerechingt e oft bereydinghe van Elaterlum, uyt Lobel, Deſe befchiedt aldus / nat De leeringhe ban Theophraſtus / Sioſcori⸗ „Bes ende tise? en Doet eenen (eer grooten hoop Concom⸗ pluc De Celbe/ op cen n fifte gheſne den zijnde / tndé acts ghs an biel” met De handen ghedouwet u, van den ⸗ rcrunde css hee 4 —— [Daer bp Beats han t lms achtigh de ſelve ommerkens / ende wat bid tete / om — oft vettigheydt te beter door De ſifte foude hen: ne alfmen bat in be ſonne oft onder den blaeu⸗ wen hemel te droogen ſtelt / dan Wordt her dem dates ds * nen't op't — aſſchen — — geuw alle bepdè aen De blamme ban de keerſſe ber: mad heben etn een blame ende ee door Daer beriiggeptt. mig Dit de — ——— — —— Elaterium Was hier boertijbte het lichts ſWaer / maer wit / ende niet ——— ende beteringhe yan de ſelye⸗ — quetſt de ME eden | ende aberkeng des lichaemss; ende maeckt n kindbe € ACCRTE HET XVI CAPITÉL Van Coloquintida, Gheflacht. ie E €olonuintida is een wilde Conste ban Citrullen; om haer purgerende oft den bupele weeck· ma⸗ Kei haan, ai ve nbr Het derde Deel. gevende dfngen geftelt ende beſchꝛeen worden. Ghedaente, De Cologuintida kruppt met haere Herz re ende wijtverſpreydt liggende ranckskens langhs der acrden/ gelijck alle De geflachten ban Concommeren ple- gen te doen : eit gericht alderbeft de foorte Van Contom- meren diemen C_ llen pleegh te noemen; wiens wilde medeloorte fp 1 fis : fp heeft breede bladeren” met ſommige (neden oft kerven gefpletenende ghekloven: de bloemen zijn bleechgeel: De vrucht ie vondt alg eenen bal oft appel/ bekleedt miet een Dunne ſchorſſe / die eerft groen van verwe is / ende naemaels geel als ſy rjn gheworden is: welche ſchelle wegh ghenomen oft afghetrocken zijns be / vertoont ſich Dat bir venfte ſacht oft bol ende Hoog mergh / wit van berwe: welck daer nae ghedrooght en⸗ de bewaert wozdt tot en ghebruycke der Meditjnen/ midtlgaders de laden oft Klepne graeume korenkens die paer ín befloten ligghen. Dit mergh/als oock tſaedt / en⸗ pe inſghelijcks dit heele ghewas / is ín alle lijn deelen ghe⸗ weldigglijcken bitter van ſmaeck. Coloquintida. — Er Plet. aloe into wont gef tret aleen in de — EÀ 7 oft pn — oel Bedlrpande Hooghduptlſi leegh te —— menghelinghe/ bie in De Amore De 3o-sfomtides ooch Daaleyordas aacrierias bp be Gꝛiet⸗ * — —— en} ende oo 4 ban adem/ oft enghbor dere oft ku Andere langhdurige ende eet de doovighepydt / in de ooien. fie Heet tvvaelfite Boeck. 623 ſche meefters genoemt Wordt. Hochtans foo is den naem Sicyonia oock ghemeyn met Eſels Concommer oft Wilden Conconuner/ daer Wp int voorgaende Caz id af ghehandelt hebben. By de abeleerde Latnſche cheüjberg Wordt het oock Colocynthis met den Orierke ſchen naem ghetjeeten: maer nen Lindt dickwijls in ſom⸗ mighe boecken / die uyt den Griecklchen in't Latijn over⸗ gheſett zijn / het woordt Colocynchis op't Hatintry Cu- curbita filueftris uptghelepdt te wefen / al oft de Colocyna this andere niet en beteechende dan de Wilde Cauwoor- De : Die nochtang Lan onfe Cologuintida Leer eel ver⸗ fchilt; alg upt haere befchrijvinge blijcken kan : want de Wilde Câuwoorde gheljcht de Tamme Cauwoorde feer wel / ende Wordt in’t Briechte Colocynthaagria geheeten / ende klavert oft Klimt op de bijftaende ſtoeken oft booz mien / Daer aen met fijne laughe vouwe fteelen ende klauz Wierkens vaſt blijbende Gaechen/gelijch de Tamme Cauz Woozden : De bladeren Daer van zijn oock breedt als Die Han de Cauwoorden/ ende geenſins gehkeeft oft gefneden: de Weuchten zijn kleyne Cauwoordekens ban ghedaente ——— buyten met een ſeer harde ende houtachtiche chorſſe bedeckt: het binnenfte mergh / dat daer in beloten leyt / is [oo ſappigh ende bocht / dat Get niet Berdrooghten kan Worden / maet altijdte waterachtigh bluft / oft eer Berott oft bederft Dan dzoogh wordt: Voorts foo ig dat oock heel bitter van ſmaeck / alfoa Wel alg dat van de op: rechte Cologuintida ende Dat van De Wilde Conrommiee ren/oft Elatertum; Waer uptmerckelijck genoegh blrjcht, oe Herfchepden dat Die Wilde Cauwoorde Han defe onz men Die boecken volghende / niet te lichtelijch bet een rrupdt Hoop Get ander inen neme. Wantal is't lake dat Defe crupden altefamen onder een geflacht ban Concom: meren (ouden mo begrepen Worben / nochtans ſoo kanmem veele faken met de Coloquiutida uxtrechten⸗/ —— — Wilde Cauwoorden en foude wendden, inn ned ay —— Aerd, Ktacht ende Werckinghe; Coloquintida / als We in alle haer deelen ende van haeren gant{chen aerd bitter Ban (maeck / is daerom oock Warm ende Drooafteachten / Geel Berre in den tweeden gracd : ende om dieswille is fp ooch beguaem ont te ſupperen pure geven/ afvaeghen / vpenen/ende inet cenen woorde) oui te Boen al’tatene dat de uptermaten bittere dinghen fouden moghen wercken : dan daer in verſthilt fp van De andere dierghelijtke dinghen / ſendt Galenus / dat alle haer andere Krachten verduÿſtert warden / ende bijnge niet vertelieng Weerdigh en zijn / als men die met haer Teer ghewelbighe ſuyvermakende ende Ban beneden aftaeghende oft purge⸗ tende kracht wil verghelijcken. “Want ly ig foo hrachtighom den bupek te berderen en⸗ de weeck te maken / dat fp op (eer horten tij e j kans ende dat foo —— ns Lof k J Ù te ende ghewelt / dat ſy de darmen bende / ende locht-gaten oft leone barin-aber: blorbighe bbebrigheben oft Amecigded BEDE — en af boet komen, tende ba u a en lalmen de Coloquintida niet alte onbez dachtelijck ghebru⸗ pt Poorte foo en 18 de Cologuintida niet alleen bequaem bm te purgeren ende alle igheden upt ben Infnete en Door den et ach ide ded Jellije/ Ballende fieckte/ gheyt / coltjcke ende an⸗ In De darnen / ende Geel meer [waere fiechten vude gaten binnens + mact bovendien is ſy oock gheen{ms te verach⸗ ten/ maer ſeer krachtigh ende bequaen om beelberlepe gez Breken Yan de zenur -n ende ban de iptwendige leden ens Be deelen Beg lichaems te ghenefen. De Olie baer Cologuint da in ghefoden is/ quintida ghefoden is / verdrijft Dat tupten bande De De ſewe olie van bu onderſte Ban den buy omtrent den r gbeftrehen / Dooùt. — e Coloquintida ís, Daerom ſalmen wel gade ſlaen / dat⸗ oft die in Cols 7 €24 alle ve voormen ende onghedierten van de darmen / ende maeckt den bupck ſomtjdts weeck. — Melue ſfrhruft/ dat denEdick / daer de Coloquintida me⸗ de gheloden is / feer goedt is om den tandtlweer te verdri⸗ gen ende te verſldeten / alfinen den mondt daer mede ſpoelt oft waſcht. ; : € Ander glicbruyck: De ſaden oft keernen part Coloz quintida dienen oock om De doode lichaemen Han het ver⸗ rotten te bewaeren/ datmen ballemen noemt / in ſonder⸗ heydt alfinen daer Noë ende Myrrhe bp doet. d q Hinderniffe: @m dat de Coloquintida ſoo krachtig iet werckenig/ ats wp Loorfepdt hebben / dat fp de datz men op Gaelen / de aderkens ontllupten / ende bloedighen kamergangh) veroorſaecken kan ;daerom en falmenfe niet alte onbedachtelijck ghebruytken / iae nimmerimeer an⸗ ders dan alg bat een feer ſwaere ſieckte ſchijnt te verey⸗ ſchen: ende dat oock niet al te lichtelijck / ten zp Den meu⸗ {che/ Die Dat ghebrupeken fal/ heel ſterck ende hardbarigh íg/ ende ten zp de Coloquintida inde naevolghende wijle ghetemt ende berepdt is. _ geht EL Beteringhe ende Berejdinghe van de Coloquintida: Om de Coloquintida eensdeels te beteren oft te temnren/ dat fp den mentche niet frhadelijsk en valle / falmen haer ſterck heydt bedwingen ende matigen/ mite daer iet tacpes ende ijmachtighe bp doende : want daer DOD, Wordt haet Binderlijcke Kracht ende epghenthepdt Wat gerdupfterts ende midts dat fp wat haeftelijcker Door De Darmen glijdt ende bijnae Doozflibbert oft vaffelijck doorvaert / daeroni doet fp de elve min Ietfel / ende en quetſt oft en fchrabtfe niet foo leer /_ noch en opent de aderkeng met ſultken ghe⸗ welt niet / als fp anders foude doen / in (oo Herre daer pierghelijcke facpe dinghen niet bp ghevoeght en waeren. Ende tot Dien epnde Bermaent Ons Meſue /- Datmen Baer Maſtiche oft Gonune Eragaranth bp ſoude Verz SENDER EE NP na ; Ben bevendt oock ſonitijdts in ve Apotêken tvochitehen pft koeckskens Ban defe Cologuintida met Mãſtiche/ Sommie Ban Arabien —— eñ Bdellium· Dar sender dele dinghen ie de Maſtic he merckelijtken deelach⸗ tígh ban eentghe ſamentreckinghe. Waer nochtaus / nae mjn ghevoeleit / foo ſoudemen heter daer anders niet bp boen Dan taepe Ende ————— oft ſlibberachtige bingen/ pie ganttch. gheene famentreckinghe in haer en hebben. ant het gebeurt eer dichwijte/ dat defe ende dusdanige fterche dinghen / algde Coloquintidais/ door de ſamen⸗ eckende Dingen bedwongen ende bijnae gebonden zjnde/ Baer nae noch ten laet ſten haet engetemde kracht eñ groot gewelt in't wercken Dies te meer ende te langer betoonen: ende daer en teghen als daer gheene famentreckende dingen bp gevoeght en zijns dan wercken (p Dies te — Kelieher / ende en Doen des mentchen lit haenn fulchen moepte niet/ende en ontſtellen oft en beroeren den krant⸗ Ken gheenlins foo ſeer / door dien dat {p die foo langh int Vf niet en laeten blÿven / maer door haer ſlibberigheydt de felbe op korten tijdt upt doen gaen. Soodanige berepdin= bljcht in de Pillen die ín de Apoteken Pilule lliace ghe⸗ eeten Worden / van Glalis in (jn 9, boeck aenden Ko⸗ ning) Aim anzoꝛr befrhgeben:de welcke ghemaeckt Worden bau De Cologuintida ende Scammontum/bepde Leer gez _ weldighe ende uptermaten krachtighe dingen / gemengelt net Dagap jaer taepighepdt ende ljmachtighepdt de darmen ende het zantfche ingewant befett/ende Ban de hinderniſſe / die —* deſe twee ghewe dinghen ſoude moghen komen / bez waert ende befchut. Weſcke mengelinge van Pillen wel epe) Ce bijfter krachtigh ís/ende lulcks Batmen Die geenſins onbe= Bachtelijck en behoort te gebrupcken/ende niet anders Dan alg eenen ſeer Dringhenden ende groeten noot dat ghebiedt ende verevſcht: nochtans bebindtmen/ dat dele boorfepde Pillen den bupck Week maerken fonder al te groote mgepelijckhepdt ende quelfinghen / ende haer Werckinghe Doen met Deel min beroerteniſſe ende krinpinghen deg Nans Bian ende ſachter medica= menten / als pillen oft anderen nghen / daer Ma⸗ ofteenigh ander t'famentreckende dingh bp gevoegt / pleghen tedoen/ Bie den meuſche BiekWwijls leer ont= len / ende in ſtede Bante reyntgen / krantker ende [war- Ker maken. ude dit ſchint de oorſaecke te welen / door de welche Galenus verwerkt is om De — «he ende Bdeilium úpt ſommige Pillen / alg zijn be Pilu- E Cochie gheheeten/ te bannen ende te berwerpen / oft enum > ’tWwelck een taepe gonime is / Die door . Cruyde-Boeek Rembefu Dodonæi. daer gheenlins by tedoen : hoe twel De dude medichnen (oade in —— Quintus den meeſter oft leevaer van den ffven Galenus) die vodrleyde ding hen in de Pillen te doen pleghen/ alg in bet gerfte boeck Van de Gheneef- menghelinghe nae De plaetfen Gan Den telen Galenug met meer woorden uptghelepdt is. 4 BIJVOEGHS EL. \ € naemen ban dit. ghewas oft ben De bruchten zn Quine, D appel in onfe tacl; in t Booghbuptfeh Coloquint opfBein; int Aranfops Coloquinte ende Courge lavage; in t Italiaenſth ende paenfch;ende oock it Enghelſth Coloduintjda; in t Latijn Co ocynthus oft Curcubica arhara catharticà. Men pleeghſe bier tè lande ootk Cauwoorden over Zee te noemen : een foorte Baer ban noemt Lobel Peers-ghewijfe Quirt-appel, in t Latijn Colo_ eynthis Pyrifotmis: die van Zodoneus breeder befchteven worde ín het-7. Capice ban fn 22. Boerk. Ons voor · haders noemden⸗ fe oock Fel terre,ende Nex plantarum, oft Morsin olla; als ofmen fepde Ceroe-galle / Poodt van alle wg / oft Doodt in den pat: om dat Dit ghewas foo bitter ende hadelück is / dat het de naefte crimden Doet ſteruen. bek J——— Deft Quint appel fepot Lobel wordt Van de Herbariſten in Branckrijck/ Duptfchlandt ende Engelandt in De Zente gefaepts ende De vrucht wordt gheplutkt in Septenher / bie geelachtigh groen is / ende quaihck rieckende / noch oock foo nut niet om Daer mede te purgeren/als de ghene Die upt Griechen ende Spaegnien ghebroght wordt. De appels zjn / als De ſchozſſe af ghedocn ief wit ende Hoog, niet vaſt / met groote qualijck rieckende bittera hepdt / Die de Keele / D'inglyetwant ende De Daemen quetft; ſiucks Dat ſommighe daer ban Dit vjm-ghedicht plegben te gebrupcken / Bet bitteefte datmen bint/ Fe den Appel Cologuint. Tſaedt ie Dat van de Concommers ghelijck/matr klepner/ harder / ende bijz kants niet anders Dart een hout. : é Veranderinghe van Coloquint. Wp Gebben ghefien ín de hoven ban hollandt / Branckrijck ende Featien/ fept Lobel; Dep oft biers derhande foorten ban Cologuint die Daer gbhefacpt Was: 1.te « weten / De vrucht hebbende abelijck een klepn Cauwoordeken oft Deere / oft alg een Hegken / doncker· groen ban berwe : De ſchorſ⸗ ft was wat gheplackt oft ghefpickelt ; de bladeren waeren bonte Die van de Wilde Concommeren ghjelijck. Den ſmaeck ban die gantſth crupdt was oock feer quaedt: ende het fchijnt Dat de Wil⸗ De off Die ban ſeifs Waft de felbe foorte is / die ban De Pꝛophe⸗ ten/Die by helizeus quaemen klaghen / De doodt in den pot ghe⸗ noemt wordt / doen fp ban hongher ghedwonghen moes ghepluckt hadden tweick fp aten : waer onder een groot Deel ban dit —— Dat fp mexnden dat het Cauwoorde was:dan foo eft ale fp daer af aten/ (marckende be groote bitterbepdt; heb⸗ jer tſelbe als de doodt lasten ſtaen: maer den Prophet Helizeus eft feel in den pot gheworpen / ende de Wilde Toloquinte ſoet maeckt ende beguaem din eten. z. Wy hebbender oock ghe⸗ ien Die heel rondt waeren / ahelijck eenen grooten Ozacnge-appel ft Cittoen. t Adams appel / oock hebbende De fchorffe ghefpickelt. 3. Men ſieter oock o; i tigb rondt zón / geelachtigh ba ete le Be elekt gelicht Wie” an ſchorſſe. e e Krachten hebben / ende See Blin: zn. 4. Dickwijls binbtmender Die ſeer Klepn zyn / ban fatfoen gheijck cen langhworpighe Pom: \ oen / foo groot als ten Sanfenoft Dwanenep/ (eer bardeban ————— it groen ende graeum. EA baozouderg machten Daer twee foorten ban/ Manneken pen — De grootſte was het Wijfken/ende Die wierdt ooch &olonuint gheeft een vonde vrucht gelijck eenen bal/fepdt Dior feorideg / Die ſeer bittevin : De welcke ghepluckt moet zijn als fe bleeck beghint te worden. S Medefoorte oft veranderingh van Peers-shewijfe Coloquint in den hof ban Petrus hondius boortgekonten ban Griechfch ſaedt) is ban bladeren ende gant{the ghedaente De Melo r ghe⸗ ies in alles wat tupgher. De bloem is hs diepach⸗ ertelt. Deb zón ban verſcheyden maechfel (alst Lobel ban de fijne oock bermaent: ) want — zijn peers⸗ bewe / ende moghen met vecht Colocynthis pyriformis heeten: mmige zijn alg een Fleſch· Cauwoorde / ende magen Colocyn— this Cucarbitzformis worden : doch defe bepde eon ze, Ben pent zónde / — verfoeptlicken ee} bán haer; dan Dien mindert mettee túbt. ° Cmergh ie dun/ voos bleeck geel. Tſaedt light ruym is vedelijck gtelpfvigh/eerft geei / daer nac wat brapns anders De Pompoenen oft de Barbariſche Swarte RP oh Den ghelijekende/maer in alles k … Den ft is ſeer bi ⸗ ter. Sheſaent den 26. Meert / is vip in September / foo overs loedighlyck dzaghende / dat hp upt twee planter gheplucht 5 bf hondert negheutigh ghetelde vrut Soo Dat Dit ghe⸗ was hier in De Colocj Daer Dioſtorides ban ſpreeckt E62 nighůns gheigtkt / midts dat hp fchrift; bat de vruchten beel bp ten gehoopt waffen. Bet komt eenighfing over ten met De Colo- eynthis Pyriformis daer Lobel ban ſpreeckt ·dan het en heeft SHEB — — veld sock gheen foodanigpe berwe als Eobelve ſyne „Grieckfche eys-ghewijts Goloquint, oock Wan den ſelben Perrus - Het derde Deel. Bondius beſchreben / ende nae (in gbedaente ende plactfe ey ber ban ghebꝛoght ie / Colocynthis duals Greca gheheeten / vock eenn foorte ban Coloquint / Die upt —— — ig; maer nochtans ban alde —— Die te voren ban andere bez Van bladeren ende bloemen gelicht Defe Coloquint de —— oft Pepoenen né. Baer vancken kruppen langhs der aerden / met nieuwe befclinz ghen hier ende daer Verwortelende ; ende konnen oock om hooghe ghelepdt zhude De latten beklimmen. Be brucht ie langhwor⸗ —J eptoud / fonder ernighe placken / ſtrepen er kerben ; an grootte als een middelbaer en ; {waer ban ghewight : he ſthelie is woel niet feet Dich / maer ſoo herdt / als fp eel elip is / datmer gheenfins door fnijden en kan: Dan alfmer met ghewelt epffact/ oft betmenft ban hoogh laet ballen / foo berſtſe: ops d daen zynde / teen kleyn reuckoken; maer niet fa ſterck oft onacng pb gn Bet — vlceſch is bꝛeedt ende dick / niet ſeer oos / bleeck gee er geelder eben Wel dan de voornoemde. Sen — * —— sed an bangbt bins in alginde gheſchiet / wat klepner dan Pepoen ⸗ fant maer ban fulck macckſel / — ende ſſibberachtighe dꝛaepen / wat get bucht is onindelheken bitter. Gheſaeyt den 23. April heekt ür'e rjg De Homer feventhien rijpe beenharde Vruchten voortghe ⸗ — Coloquint, in t Gꝛietks Colocynthisedodimos, ig in bet 6.c van Get 22- Boeck ban Dodoncus beſchreven met naeme ban Tamme Rauwoorden. Aerd, Kracht ende Weerkinghe. Deſen @uintappel is wel ſeer gheweldigh ban krachten; nochtans wordt bp deel ghebzunckt: tant daer ban worden beele berfchepden g inde Apeteken ghemaeckt / als Dracolocynthidos,ende Be bs De Trochifci Alhandal , nac Beleeringhe ban Meſue; die ſeer goedt bed eben De — Í — iae oock teghen beelderlen tſe ‚Maer. en is betrouwen. — Sup er gra be ree app ſcrupels met honigh water / ghẽ foden Honigh / Mprre ende —— Tie Nitrumg — ende pillen daer af ghemaeckt/ beroeren Den bupek feer el T ſelve met Alfen ende fout ghemenght / neemt wegh den tandt- ſweer; maer B fap met asin ghemenghtende warm ghemaecht / maeckt * vlies: en. Deghed: de appe ende in een klyſterie ghedaen / zijn erg goet nr lammigbept/ puc inde heupen ende eolijeke; —— — daer van ghemaeckt/ ea Boct ſcer geet. gr vruch oft hers aenraecken ban beft Quint macckt menfchen den Lupe weeck; ende t ſommighe —— eier gat om de faseringen Datmen bande: — ———— — ——— chas oft — anders te nemen: in De Meede / Malpeſepe — aders. Dodoneus berbacte ín Bet boetk dat bp Ob- feruariones oft Aenmeren iughen de ve verde ES —— righ man / die een —— — een klyſterie van onder inz Daer. bau insfeer korten. tijbt benis; ende, Dat bem nac rj Se doodt een — me nighte bleets ban onder afghegaen is. Cnde voorwaer / als Dodoneus hier oock ver⸗ — einen emee — — ende — alpen ier rc enof pn er eme Dit De! dn — Cologuintiva moet peel wit weſen / Diemen: aff oft henaem alg de Kleyne peers ·ghewijſe voorbeſchrꝛepen ler Ban het mergh. Dit boorfepde vleeſch ban deſe de / doch —— ende meer gheribt oft meer fien ——— fe ban als. verwi wit oft. met € —— zijn zende als — — eltke p oft vier Cg epe aut Het twaelfite Boeck. 625 ghebawcken fal ; want De ſwarte is niet gotdt be beſte ie d haalden dicke / maer ſerr licht ende Doos Vee — tide Auder — cle. Olie die gheſoden heeft im tenen Onintappel nird aſſthen gheiept / eerſt het merg ꝓotghenomen spnde —— hapt daet mede ghefiveken / boet t felse foart wózven / ende bez kleedt de arulighept ende uptballen Daer ban. HETE XAXVIL Van de Witte Nies-wortel oft Witten Helleborus. CAPITE Ll ‚ Gheflachten. E Píies-Wortel oft Belleborus Was bp De oude Erupdt-befthusbersg tweederhjande ; De Witre ende De Swarte. Wan de Witte fuilen wp in dit Capitel hau- * midts Daer twee ſoorten af belchzizvende; cen met witachtige / ende cen met — bloemen: Gpitten Helleborus oft Spit Nies-crupdt: € Ghedaence. A De Witte ——— rn et Ee oft beter vam be Gants: —— ſtreept 7 — recht —— is —— — a —— ſterck ende voelachtigh — ans s der bladeren 4d —— —— — hp Bevlieft oft lact aderen gheſchickt Hoste az —— — ſes — Deplt / die bleeck⸗ KE 2d de ens van den iu ĩepdt beent ene boftachtig (acar De msi Bick, Gog — . 626 niet langh / van verwe wit / met veele aenhanghende veſe⸗ linghen bew afſen: door de welcke fp dichwijls voertgelet ende vermenighvuldight wordt. — B. Pan defe Witte Nies wortel iſſer noch een ander foozte met (wattachtighe oft beupne bloemen / ende met fmaller bladeten/ ín fonderhept De ghene Die em Hen feel Waffen; anders ís fp de voorgaende heel ghelijck, ï € Plactfe: Wit ieg-crupdt met fijn mede-Loorte waft gheerne op berghlehe ende rouwe gheweſten; ende wordt ghevonden niet alleen in Grieckenlandt/ Ftatien oft ans Dere warmer landouwen / maer dok op de gheberghten ban Boogbduptfchlande ende ban Switferlandt. Bier te lande wordt het oock in de cruydt · lief hebbers hoven ghe⸗ plant ende onderhouden. _ z Tijdu Wet bloept ín ben Somer: dan de Wortelen moeten geplucht ende Bergadert wozden ín ben maeptijdt/ oftomtrent Den Derfft. — EE € Naem: Dit ghewas/miidtfgaders)fijn mede-Loorte/ wordt in onfe tael Witte Nies wortel oft Wit Nles srupdt gheheeten; int Hooghduytſeh Wei ffe Nieſwurtz; ín 't Franch Ellebore blanche oft Ellebore blané;in't Ita⸗ liaenſch oock Eleboro bianco; in't Spaenſch verde gambre Blanco ende Yeruade ballefte int Grieckg heet het Helleboros leucos B'aaéopos Asunòs oft [omtijdts Elleboros leucos £'aat- Gopos Aevròss in't Latijn epghentlijck Veratrum album; in de Apoteken Helleborus albus. Sommighe noemen 't Ín’t Latijn Sanguis Herculis, ín°t Gꝛiecks Afcisoft Afcida , Atomon oft Atomos; Pignatoraxis oft Pignatoxaris, Gonos Heracleos , Polyeidos ende Anapliyton; maermet onepge= ne oft immirg niet beel ghebꝛuyckte naemen: Aerd: Witte Pieg-Wortel ig Warm ende droogh tot ín den derden grach/ nae Galenus leeringhe. € Kracht ende Werekinghe: De wortel Gan Wit Nies trupdt doet ſterckelijck ende met grot geel ende moepelijckheyt braerlten ende overgeven allerhande ober⸗ bloebighe ourepné tacpe hinderlijke vochtigheden ende fAupmen: maer — dien Dat ſy t ſelve met foo grooten ghewelt ende moepelijckhept te baj brenght / daerom en falmenfe oock niet lichtelijck ghebruycken anders dan fn oude koude fterche eride Wederfpanringhe fieckten ; de welcke metandere beguaeme middelen niet en hebben wil⸗ Ten fchepden / oft als het niet welte Gerhopen en ig dat⸗ menle met fachter Binghen foude moghen verwinnen oft Berdrijven/ ghelijck ons Paulus Aegineta wel vermaent: Die ons Wel ben: noch eenighe middelen leert Goe dat⸗ nde begmaemelijck ing. ben fal/ e vermenghen moet, ende Goe innemen ſuilen / daer tee gereet Welche dinghen den lefer ín fijne — gheen plaetſe T poeder Ban toe mie el ín den neufe ghebla- fen/ oft: foort niefen/berwarmt erde vepnight/ mibtg dien De herffenen/ de taepe (lijmerigheden door ben neufe aftrechende : ende ender alle de dinghên die d verwerken —— —— —— oort te maet —— en is de feïve in £t menlche tot het niefen / diemen in t Ptarmica noemt / en iſſer gheen dat Dit poeder ín krachten ME fat te le mogte van — Den merioeekt, ene echt af be Doabe vrucũt/ ine bjenglit Plinius beep bat De lelve wortel leer goet is om de guelt/ te 5 — barren eben he beren wel ghjebrupe magh Worden Tuplen Ee — en —— sede — —— de De Gatten/ J ende 2 Le dooden oft te veriaghen De Shrmuercht nat ete Ditte ni 0 tot. ffe ín ſtede ban inghe engen” ame Dee ej de bruvtken dan in Herde bijnae-omwinbaere fj en /. else niet boog Dat den Branchen baertot wel teede ghe- Tú maecht ende gewe keanehe oee Blbefoo brerst ende getemt ig alg ons Egineta in lijn boeck geleert heeft, Cruydt-Boeck Refnbeiti Dodonzi: BIIVO EG HS:E'L; net * IN ie ies⸗ crupdt pleegt bier voormaels meeft ghebrogh — — daer het Beel wies / ende bp gtt bergh Geta; ende in Lappadorien ende Aoprien;maer’t befte mies ín Eprenen. Ber waft oock beel op Den bergh GSualdo in Ita⸗ fien/ ende oock elders / als op de berghen Alpes gheheeten / Daer de groote Gentiacne gheerne groept; Wien dat foo ban Lladerg ghelóck ie) dat de ghene dieſe Van veert fiet / daer door bedroghen tootdt / principalijck inden Somer (ſeydt Lobel) als D’ander Gras geheel verdꝛooght oft afgeten is ende dat de Schapen om de bitterheydt ban gheen ban bepben en Willen eten. De worter heeft aſe linghen / ind’ Aerde uptgbefprepdt; De weltke boven ende midden in eenen block oft knoop bp een bergadert zijn : de midbelfte ffrepe ban de bladers is blautwgrautw : De welche bids ders ober malkanderen komende censdeels platter aerden lig: ghen/ ende eenfDeels omvanghen eenen hollen Kaelen ſappathti⸗ Wit Niës.cruydt: met heel witte bloemen is ghemepn ghe⸗ noegh. Wit Nies=cruydt mer gtoenacktighe bloemen is oock ghe⸗ mept. _ ' Wie Nies-cruydt mer doncker roode bloemen waſt oock in ſom⸗ mighe oben. / / Er Wit Nies-cruydt met vroeghe bruynroode bloemen fpiupt boor Bander upt /fepbt Lobel / ende beeft oock grooter / breeder ende langer bladers; upt tmidden ban De welcke eenen fleelop groept : van bier oft Dijf boeten hoogt : waer aen voortkomen gheen witte bloemen/maer doncker toon / ſterres · ghewijs: nae De welcke dar faedt volght in hauwkens / als in De beorgaende forten. De wortel is langber/ maer niet foo fafelachtiah. — Naemen. Be Switſers noemen Dit ghewas Germer, de ⸗ ten Feyer Hunyor.- Bet heeft Den naem Elleboros int Grieck Shekreghen / als fommigbe ſegghen / om Dat het ghegeten zijnde Den menfche ter doodt bꝛengen kan. Die ban Languevoc noemen’ t Veraire ; De Staliaenen Helleboro biancó ende Veladro; de Spae⸗ gniaerts Valeffrera oft Baliftaria; De Engelfche Hellebor: in Grieche ſchint het oock Altis gheheeten te zijn. Ee E Aerd; Kracht ende Werckinghe. Defe Witte Pies-tuortelis ban aerd feer fcherp ende afbacgtende. Ende demeefters —— meeſt alle / Dat de Witre Pieg-wortel veel ftercher ie Dan de Dwarte; ens De Dat fp dertigh iaeren fonder te bederven overblijven kan. Deft woztel / fepdt Lobel gheneeſt De weeckbepdt van de mas ghe/ berkrompen leden / ende krom gachde menfchen / veront —— hoeſt / heere apoſtumen / ende wederkeerende phnen des 5. d De broutwen die een doodt kindt draghen / die moghen een luttel ban Witte Iies-wortel drincken : als fp ghelepdt wordt h begmelehe oft (epemeleke enen fo Dap be vacht feces De ande Witte Nies -twortel wordt bin⸗ ooghen — ban de Witte nut onder alle Shemengbt die om Wnaechen aue „Deo quade Lis met ende in de al!t ſelf⸗ in den mondt ghehouden / ingbegteben / aiſmen te ſeet RE ® ſtadt pleeghteloopen / Wo opghehauden hd Het derde Deel. Paufanias fchrijft/ dat dit truydt oorfaeche — is dat die ben Eprrha him ſtadt in banden handen ebben. tant Dolan dede veel ban de wortelen in het water/ bat boo? die t weltk Gp te boren met Danumen hadde} om De rabers ghebreck ban Water te Doen Erjgbeusende als hem docht / dat het mater De kracht ban gen: telen inghenomen hadde / Heeft heeft De Dammen / ende bet Water wederom in Be ffadt taten vloeden: waer doo: de —— vie langhen tijdt ghebreck gheleden hadden van verſch water. famen met en zijn / dat fp bun — —*8 kennen in tangber bewaeren; ende Gun fel. ch me hun ſtadt ernie, Joannes fepdt dat Witte Nies wortei nieten behaort ghebeficht te worden. Immers men pleeg in oude —— an t ſap daer ban een tha nig verghift te maecken/ dat bijnae nerghens anders mede te beteren en Was Dan met Oute- vleeſch. E poeder is in fonderhept quaet ende for obelch em ín te nantn. Bosꝛ eens gheſeydt / Wit de eel ende on⸗ ——— gft te beel inghegheven / is Den menſche ſeer ſcha⸗ oi: saf Bagel Den eee jalle — leden beroeren⸗ De/kramp ende ſpanninghẽ van alle zenuen Des ſichaems maecken⸗ * ende ten laetſten oock de doodt inbrengbende. Ende daerom en gh deſe worieiniet Dan wel berepdt ingenomen worden ; ende * oock niet ſonder groote voor fieni ende wij fe overdenc⸗ kinghe: want fcer ionghe endeoude menfchen / meeft ende mans die teere ende wijftjeke lichacmen hebben / ende klepn Sen zijn/ oft h van aerdt zjn / oft met eenighe ins wendige It zijn/ oft anders van ingewant õ eftnict| ſterck van — zijn /ende Die blocrfpouwen / ghebrecn în de mage hebben / mager oft oock nauw oft eugh Ban boeft / ende langh ban balfe zijn / alle Diergbelijcke menfchen en konnen Defe worrel in gheener manieren (onder groot * oft —— men. Darrom Die ende andere on? —— bedrieg hers pleaben feer — fonder enige booze htighent / achterdencken oft eenigh erck / deſe wortel eenen —— En oudt oft iongh / 't sp sat) in te geben :; od, bet ghebeurt a — daer BLOTE De in ſtede te ghenefen ter brenghen / oft immers ten minften in — ——— haers leens doen komen, Daerom is Galenus veel eer nac tebolghen / die ongraedt darmen Nice-wortel mimrermeer in en gebe maer aleen Bꝛupcke. at — he hd hj Nies-wortel. Pies- Wortel, ma welde ——— e grove ftutkskens ghe⸗ ſtooten ni doet gheen — maet k —— oft weeck / ende ſuppert de Darmen van alle haer oberviocdigheden. Dan almenfe kleyn floot / herdr tot geen Bzenght / ende foo ingheeft/ dan is Pe alte ——— — tenght ben menſthe Dichtwijls ter doodt. Sooꝛ allen foo gebznpeke te men De felbe in oude tijden meeftinde SMepmaendt; om datmen goeloofde Dat fp Dan min ſchade Bede ban op andere tijden/ in ad erheyt bereydt sijnde als wepekten De wortel in vie azijn / en Dan Dooghden fe. be felioe wederom: dzoe narmen{p Daer ban’ —— ban eene keulen that Biao, ij ei oft vierendeel laots to fon Kle x nej inf viande oere Dt a meníc zr. ſtelt men Defe fiedtfe in drincken / Het twaclfite Boeck. 6:7 verbult / ſtherp ende brandende Ban fmâtck. Met deſt Witte Bies wortel wordt den menfehe tot braecken —— med maatr ban Belk Benne epi bn Kate enor dieten n telkiefen Die is ban ven dt. tube bytende broofth/ niet —5 gee te oudt noch niet te t Lee: de tice bar aet / eea en eg ord tonwighepdt. Ve wortel is Beter dan Bet crupdt ; ende van dien zijn De ſchorſſen van de fafe ev vlog befte. Defe Mitte Pies-Wartelig min feheep ende bijtende dan de Ssmarte / gock en openbaert haer niet teeftont haer waar Dat fp bitterer is dan de Swarte. De Nies crupden ban Galatien ens de L ocien / De welcke witter ende ſtofacht igher zijn, boen zee Ander — Peder ban Witte Nies · wortel met metck ghemengðt / doet de muggen ende vlie gheñ ftevven : want die daer — marten ſwillen cude — bangben merter handt / ſoo edt Witte Mies raad met Terwe/ alfdo | tor Dar be Tere Beecht; ende — ——— — daer nat And — og enen, is goedt omt — ) alfmen —— —— aftde ——— dooz wardi treckt / en drooght· — wortel wordt van ſommighe bp het vleeſch en. morw Behhen wile: immers fp beeteect het viceft beet (rbp benen wordt. „wortel aen Be hupt bande } —— € ACO en ——— ornata wacher er eden, alfmen dat ſelbe Daer bp houdt. HET XXVIII, CAPITEL Van Wildt Wit Nies-cruyde oft Helleborine» y Ghedaente. bt Wit dt 5 Dis iet ie Ade se me == gan Tobe ban bare in al peel ba beet eenen vechten fieel / omtrent eenen Hoet blonds Gpicdt Ipit Mies-crupdto. 628 ende daer aen ootk gheribde ende ghevoorde bladeren 7 bꝛeedachtigh / als Die ban Wit Nirs truydt / maer kleyn⸗ keng: de bloemen zn langhs ben ſteel gheſthicktelick ahenocgh ghevoeght / bladtachtigh / witachtigh/ in t mid⸗ den Wat uptpuplende / ende aldaer geelachtigt ; ende als die vergaen / ſoo komt het laedtvoort / dat bijfter kleyn is⸗ genoten in langhworpighe nict groote wat — oft gheſtreepte huyskens /-als hauwkens: De wortelen zijn befelachtigh / dunner Dan Die Ban het oprecht Wit Ries-crupdt, f * vg Plaetfe. Dit trupydt waſt in verlcheyden landouwen op ſchaduwachtighe tamelijcken vochtighe ende gheen fing dotve oft droog he plaetfen. : « Tijdt, Det bloept in Braeckmaendt ende Hoymaendt· € Naem. De groote afelijtkentffe/ díe dit truydt met per Wit Pieg-trupdé heeft /Wijft gheneeghtaem upt / atmen ’ flve leer beqnaemelijch erde epgent lijk Helle „borine; alg mede-foarte- Gan Pieg-trupdt / (oude moghen noemên: want het fchijnt een baſtaerdt oft Wilde ſoorte van Wit Pieg-rrupdt te weten ; ende daerom lat dat ſelve ín onfe Dn naem Ban Wildt Wit Nies cruydt ſeer Wel moghen voeren. ded valde de Helleborírie E‘xacbopdi wan He ouders / het is te weten/ dat Dioltorides dat gewag een kleyn ſpruyt⸗ Éen fehrijft te wefen/t welck leer. kleyne bladeren Geeft, Ende Pliniug ín het. capitel Ban ſjn 27. boeck Echruft Boek /datde Helleborine- een kleyn rrupdt ig met feer Elepne bladeren ; ende in ’t zo, rapitel ban lijn 23, boeck Getupgit ho ieGelijeke oork dat het bleyne bladeren beeft. Ende boorwaer onte Helleborine ig een kleyn ghe⸗ Wag/ ende moet onder De crupden oft klepne ſpꝛuytltens herekent Worden; ghemerckt dat het woo tthamnifcos auvion® sint Latijn fruticulus, in de bocehen ban Dios ooren uiet altijdt eyghentlijck cen heefterken en beteec= ent / maer — techt over eynde ſtaet en Wafi/alig’t ſaecke dat dien ſteel …_ enckelissende im geene andere tackskens oft ſjd⸗ ſteelkens ghefchepden oft verdeylt en WordE. Want het Polygona- ton-oft Salomons feghel/’& Welck maer eenen enckelen recht op fraenden feel en heeft / Wordt Ban hem thamnos SáurO- gheheeten/endeoriver den nacm Han de heeſteren begrepen ; warmeer hp fchjfift bat Polygonaron een heefter is / hoogher oft langher dan anderhalven boer. Boorts sock fao zin de bladeren Ban * — — epghentlijck beoor uytermaten te Gouden; maer alſ⸗ menfe met De bladeren ban bet oprecht Wit ieg-rrupdt enghen ende elijtken / foo moetmenfe met vert ende reden ſeer kleyn heeten; ghemerckt dat ſy Ban grootte met de ſelve in gheender voe ghen te ſamen ſtrjden en mogen. Ende is ſelf en fchrijft/niet dat er oft Blepn zón / ale Diofcorides fp foo biſter oft w; Î } Borden. fchijnen te tupben / mact fchrift bat fp wat 5: Klepnachtigh oft alleen kleyn zijn. Doo dat upt dele ken⸗ teechenen merchelijct ghenoegh blijcken kan /dat onſe Helleborineoft Wildt Wit Nies crupdt / met de Hellebotis ne, bie van Dioſtorides ende Plinius beſthreven wordt / feer groote ghelijckeniſſe heeft. JPaer nochtans oft (p de opꝛechte Helleborine is / dat en foudeick niet Willen oft Ü erſekeren oft boor waer ſegg 5 ben/ 4 unne beft nghen foo 6 ende dupfier stin/ —— ne dat ſy van eenigh — was frhꝛiven / dick wits veele verſcheyden crupden [oude moghen toc-epghenen/ ghe Wp te Boren dickwijls Befjalden den naem Helleborine, ſos wordt Dit erupdt Ben Diofcozides ende Plinius emt ;-maer waer Ban oft Waerom dat foo nen ín ftede Bau Afcis een ander vooordt Actis Arris mogbte Beranderen / fog foude men oock moghen € dat daer Han Der naem Epipaltis E'arzanr)s epi aCtinteì durìr ö een abekomen mogte zijn ; als ofmen dat nae oft bp het Wit Pieg-crupdt ende ghe Wordt : Want / in fijn 9: boeck Berljaelt/ het laedt ban be wierdt ſomtidts oock Wel een rrupdt/ Wiens ſteel k Epipactis E'arraurks - Craydi-Boeck Rembert Dodonæi. Saer daer upt kanmen wel iet raden / oft ramen / dan Get —— nmnogheick daer Wat lekers upt te rapen: —F cherwijs oock onleker is oft de Helleborine van Theo⸗ phgaftus ende die van Diofcoptdep Boor eender hande ge⸗ waste houden zin / oft niet. Want Dioltorides en Geeft niet ghefrhreven dat de Helleborine het obergheven oft biaccien Hergoopderen ende lichter maecken kan/’t welck Theophꝛaſtus van de fijne verhaelt; maer ſchꝛijft / dat fp goet ie teghen 't verghift / ende De ghebzeken van de len Der ghenefen kan, Ende voorwaer daer kannen Wel veele ende Herfchepden scupden by de ouders bekent gheweeft zijn/die alfegaber dert naem Helleborine pgerden. Tant, alg wp been verhaelt hebben het kleyn Centaurium oft , Wlepn Bantozie is bp De ouders oock ſomtijdts Hellebo- rine ghendemt — BNA IE q Aerd , Kracht ende Werckinghe. {Dat Goor aërd ende Krachten ong Helleborine oft Wildt Wit Hies trupdt inagh hebben/ en is ban ons noch niet Wel onderfocht oft buderbonden. JPaer is (pe Hellebofine van Dioftorts des / ſoo is [p goedt ghedrsncken teghen het berghift datz mien in loude moghen ghenomen hebben; ende gheneeft be ghebeken van De leder / als voozleyt is: dan is ſy de Hellebörine van Theophꝛra ſtus / ſoo is haer fatdt goet ont ghemackelijck te doen braecken / oft overgheben/ immers algdat vermenght wordt met de drancken diemen Lan, oprecht Wit Nies cruydt pleeghte bevepden ; ghelijtk ws Bock goorfepdt Gebben. BIIVOEGHSEL A En De ffeelen ban Dit gewag groepen beele witte oft ljfverbi⸗ k ghe bloemen) fepot Lobel/ Die in De midden hol zijn/ mer flips Keng eenfdeels geel / ende eenldeels rood / ghelitk Die van ’t Bin⸗ gher hoet · cruydt. T faedt is klepn/ gheljek fandeken. Pe wars telenzijn herwaers ende derwaerts gheſpreyt / ſwartachtigh / fan: achtigh / ende dick van fchellen / bitter Ban ſmaeck · Den bindt dit ctrudt ſomtdts in Brabandt in ſommighe neere bemden. Eenighe mepnen dat Helleborineeen trupdt ig alleen Ban krach⸗ ten ende niet ban ghedaente den Belleborus ghelückende; ende die ſelbe en ſouden Dit cruydt boor gheen Helleborine willen honden, Saer hun mepnitghe wordt daer in valſch ghevonden / dat uoch Galenus noch Biofcorides de helleborine eenighe kracht ban Belt leborus toe fchróven. Sommighe hebben onfe Herniaria boo? De Elleborine ban de ouders uden. Dan Helleborine, ſeydt den felbenLobel/ig foo verl als Veratrulum, dat iskilepn Hies crupdt / gefepor gewest. Amoere noemen Dit gjetmas epgijeuctck Wiee eborinc. Swarté Ellebörine, in't Latijn Elleborine nigra, wordt ban fem —— Swarte Nies wortel gheſtelt: maer Dat eu is anders niet d AE hehe oogbbuptfchen/’t welck wp in’t eg [van't bolghende Capitelbefchrjven, Andere gheben de — ntorie den uaem ban Hellebsrine nigra; ende oock Hel- eborites. Exipactis oft Helleborine Ban Coꝛdus / ghehouden boor Alima Ban fermmigbe/ is deſe onſe Helleborine oft Wildt Wir Nies cruudt is be eerſche bloemen. 4 : Een pd foöfte van Hell Dt beelbp n ſtaende e/ ende ban Wildt Wit pe Ooft indie =cruydrals ekenbe lek flachten van ban leborine ig het Swart Wildt Nies⸗ lijck/ fepöt Zobel/Maghende gg beg bladers Hies gupot eer mac Komende bi ban ‚ín groenachtige bloemen? - ck Die ban de Wech⸗ Het derde Deck. fk-peerfehe biaderen ghemaetkt / ende daer tuſſthen cen kleyn henkk —* ban de blieghen ghelick / onder aen cen lipken hebbende Dat bijnae foo langh is als De bladeren ſelbe wit / binnen gheſtreepte: Defe bloemen Worden ondersteunt met cen kantigt / gmghedraept/ rupghachtigh hoofdeken. 7. De febenfte foorte is be alder leynſte van allen / eenen boet bjnae hoogh / met eenen Dunnen feel / met Dep bladeren bewaffen afs Die ban Shemenn Wildt Wie Pies-crupde/ in De lenghde met. zenuwen doorreghen; een Dupmineedde langh / half ſoo breedt: De Bloemen komen aders - ghewijs boort/ ende zjn ghelick Die ban Wildt Wit Mieg-rrupdt/ macrklepner : de *3 fn ——— in d'aerde / hebbende üfvi ſaſe linghen — — erckinghe. hd ded i inghe van ſommi arm ent ⸗ — geraden boven / is ſeer goet den lever⸗ fuchtichen / ende Die eenigh verghift in’t lüf ſouden mogten gheno⸗ n hebben / oft ban fchadelijcke ende verghiftighe ghedierten gez beeen zjn. Dan/ als Dodoneus oock cenfdeelg bermaent/ ende Lobelclaerer Bethoont / heten fchónt niet ghenoemt te zn Helle⸗ bozine oft Wildt Wir Mes crupdt / om dat het Den Nies· crupdt elgekende is / maer om Dat het metde JPies-crupden ghemenght Berber endeop De ele plaetfen pleegh te groepen/ ende als eenen toom was ban De feer gheweldighe wertkinghe van den dzanck oft „medicine die van de Nies · crunden ghemacckt wierdt. Hefleborinum ban Dal Cordus ie de Runts-oeghe oft poe ooge Ban Bedoneus te boren beſchreven: De welche ban Krachten met de Dwarte Pieg-wortel glelooft wordt ober een te komen; maer en ghelijcht de teghenwoedighe foorten bart Ellebo⸗ rine niet met allen. HET XXIX CAPÍTEL Van dry gheflachten van Swart Nies-cruydt: _ Glieflachten. Cbensbdâeghs kentmen dzijderhande ghjeflachten bart D wart haccnpie, balen gene dat Van Sioltorides epe ende daer Wp in't nacvol⸗ eld a p= i-erupbt: De andere twee wojden voo, baftaerdt ligh oiden Lerſt S art (Mieé-crupdt oft Hertiyt | Rerft-orupdtos Het twvaelfite Boeck. 629 foorten van t ſelve ghewas ghehounen; te weteu het Wier- frupdt / ende t ghene dat in Dooghduptiehlandt Leùftraut heet: t welti nochtans bande Dtaphis agria oft vau Dat crupdt / dat wy in oute tael Lups-crupdt noen €1/ in gbedaente ſeer verſchilt Shedaente. 1, Het eerfte ghellacht van Swarte Nies wortel heeft groote / van verfchepden deelen vergaderde ende diep gheſneden bladeren : Lan de Wetche elche deelen oft bijfondere bladeren langworpiah zin ende breedt / gladt/ende Gardachtiah oft ftof gbeïuck de Laurier· bla⸗ Deren/ maer aen bepde (den aen de kanten vant midden af tot boven toe ghetien een lage ghekerft / dan onder acti effen ende niet gelierrelt. Heten krijght geen andere ſteeien Dan daer De bladeren op ſtaen; ende de bloemen komen voort op korte ſteckskens als klepne fteelkeng/tufichen de bladeren upt de Wortelen fpyuptende/omtreut een (panne hoogh wordende: ende defe bloemen zijn groot / cerſt wit⸗ achtigh/met geelachtighe draepkens in’t midden Herciert: ende alg dele bloemen langh geftaen hebhen/ ende beghin⸗ nen te vergaen / ſoo worden fp peerfchachtigh sende tentact= ften worden ſy groen/ te weten alg de hauwtens/die upt de geele middel dz aepkens fpyupten/ groot gheworden zijn: deſe hauwhens wafjen Bier oft Wijf bp een/De hauw- kens van het Seſamum oft bande Akelepen wat gijelijc: . kende; ende daer in leydt het ſaedt. De wortelen zijn var Deele Dicke ſwarte veſelinghen ghemaeckt / die in haer midden een Dunne vibe oft zenuwe hebben. Tseede Ess art Mies crurdt oft Gpier- crurdt, ander Krop crurdt⸗·. ¶ De Hladeren ban de Cweede koorte ban Btvart Pieg-crupbt zijn de — — —— Benut at ghelück maer {maller / ma úu. Dit Ft € Deel omi a ú \ — je/ \ (it ti ín t ch p int akg: — bande twelrtiede Blaemhend ——— af hanghen / veel klepner dan Hie bân : 5 %e/ Ban verwe upt Den bleecken 63e achtig : ende alg die vergaen / ſoo komen Haer oock bier pft vof bp een Glepne hauwkens voort / daer cond (wart faedt in leydt. De wortelen van dit ghewas zijn oock peel ſwarte belelinghen / Door malkanderen Lerwerret / gheenfing foo dick oft foo wart als die bant Hoorgaen= de Dwart Nies cruydt. Herde gheftacht Gay Es art Wies · crurdt oft Duys cxurdt Gay ſommi gtze⸗· — ie 4 EEE oogt S ups- dt) gheheeten / ieten⸗ ee Dicker dan die Han De voor⸗ De fteelen/ende lomtijdts oo gaende foorten Han Swart Nies· cruydt: daer aen Waffen Bladeren noch ſmaller dan die van Dier-crupdt ; De welt⸗ Ee oock condom aen bepde lijden ghelijck een € Tijd. 1, Het eerſte gheflacht san defe crupden bloept get gee ensen ee fen „2. Dier-rrupdt ———— eng De lele fouden. ' d te ma ghen welen/ dat enig foo Rennelijchende (oo (efter mist, e dooden. Aconitum oft WWolfs-rrundt rekenen ; om dat Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. want de oude ſchrijvers hebben verltheydẽ beſchrijingen van Swart Hies cruydt gegeven· Theophrzaſtus ſchrift / bat Swart jPieg-rrupdt Van bladeren den Laurier ghe⸗ jet / ende vruchten heeft als Die van Scfamum, Daer- en-teghen fepdtDiofrorideg/dat Swart Piec-rrupdt-blaz deren heeft de bladeren Dan Platanus oft Van Dpondpz mim ghelijckende/ende laedt als dat Ban Den Cnicug oft Cartgamus. welcke Verfchepde befchrövinghen ghe⸗ noeghlaem uptwijfen/dat dele oude fchrijbers geen eener⸗ hande crupdt met den naem ban Swart Pieg-crupdt en ebben witten verſtaen maer dat het gene Dat Theophra⸗ en befehrift/ met deie onfe foorten Yan Swart Pieg- crupdt/daer wp nu af geſproken hebben / feet wel over een fchijnt te komen ; ende dat het ghene daer Diolcorideg germaent/pan 't Telve leer beel verſchilt. Want defe onfg Swarte jRieg-trupden (ende in fonderhept het eerfte ghe⸗ flacht) hebben bladeren alg den Laurier / ende Vruchten oft kaedt hauvo liens als den Selamum / gelijck het Swart Pieg-crupdt van Thedphraftus : maer en hebben met de bladeren ban Platanug oft Van Dpondplium gheen ghe⸗ mepnfchap / alg dat van Dioltorides heeft. Poorte foo Wordt het Swart Nies cruydt in't Latijn Helleborusniger-enve-Veratrum nigrum gheheeten ; in't Grtechkg Elleboros melas 'aasbopos géras ; Van fommighe Melampodion Meaagrid tv; van andere oock Polyrrhizon Tlaxópfulov, Melanorrhizon Merarópiilor , Preeúon Trpofruy, sen Kupdvaov „ oft lieder Anticyranion Avrapeiyuoy , Eétomon E'xrogor oft Ecftomon E'nsogor ; in ’t Ftaliaenfcij Elleboro nero; in't Bpaenfch Verde gambre negro; in ’t Neder⸗ dupt{ích/alg voorlepdtig/ Swart Nies · trundt / oft War: te Nies woꝛtel. Aer Deoorfaecke beg naemg Melampodion is / om dat Get eerſt van Melampus ghebonden oft in kenniſſe ghebroght ende ghebruyckt ie gheweeft 7 Want he (foo de ouders ghelooft hebben ) de rafende ende Hulle Dochteren ban Pratug met beten erupde eerſt gepurgeert / ende Daer door gbheholpen oft tot haer finnenende oudt verftant weder: ont heeft doen keeren Delen Felampus/alsDioltortdeg fchrúft/ ag eeu herder Van Arcadien in Gyiechenlande : andere ſegghen / dat hp feer wijs ende verſtandigh int waerſegghen Was. 4 ” # 1, Her eerſte van dele gheflachten Han Swart Hies truydt wordt ín 't B Buptich Chrifwucts gheheeten / ín onfe tael Bepligh Kerſt cruydt / alleen om dat het om? trent den heylighen Kerſtdagh oft den dagh des geboorten ons Deere Felug Chyiftus bloept/foo Wanneer den Winz ter niet te ſtrengh oft te koudt en ig. 2. Dat ander is al Boor ons van Fuchliug oock Pfeudo= helleborus niger ente Veratrum nigrumadulterinum,vat is Valfch oft Baſtaerdt Swart Pies-rrupBt / geheeten ghe⸗ Weeft. Bet wordt Han veele geleerde ghehouden Hooy de Conftligo van de ouders oft van Pliniug/om Bat de lant? lieden ban Defe tijden met De Wortelen ban. dit ghew ghebreken ban de Peerden/Offen / Schapen ende andere viervoeti pleghen te ghenefen/bijnae in dee felver boeghen alg de ABuplmeefters in oude tijden hun Con de e gebrupekten, Ende ont Bief wille Wozdt bit gewag in-onfe tael epgentlijct Dier- datmen de beeften daer mede Liert/ e ſteeckt. Maer upt dit Confiligo ig: want (ouden alle be Woorlepde Krachten hebben om de lieck⸗ ten ban het ee ende andere viervoetige bieren te genelen / daerom Confiligo wefen / dan foudemen het Wit Nies oock foo moeten noemen; dat de Woz sen lan/ foozten Ban Aconitum plegen, — Teen de luyſen en doodet / maer ooch van de Dt de andere beeften ghegeten / de ſelve ter Doodt bzengen alſoo wel alg de Ne Het derde Decl. ſelve vermoghen niet alleen Dit HL ups-crupdt/ maer ootk alle de andere gheflachten ban Dwart Pieg-rrupdt. Daerom Heeft mp goet ghedocht dit ghewas ander’t ges Gacht van Zwart Pieg-rrupdt tc behouden. q Aerd. Smart Pieg-rrupdt / als Galenus betuyght / ig warmer ende kitterer dan het Wat zrieg-rrupdtsendeig oock tn den Derden gracd Herwarmende ende Herdroogen- pe. Danonder dele dap gheflachten ig Get eerfte wel het krachtigbfte van allen; Daer nae het tweede / datie het Pier-rrupdt: het derde oft IL ups-crupdt wordt Hoor ton- krachtighſte ghehouden. Kracht ende Werckinghe. Swart Nies cruydt maeckt ſterckelijcken kamerganck / ende jaeght Daer door af de koude tacpe fluymen ende heete geele oft gallachtighe / ende'in fonderhept de ſwarte oft (ware verbrande oft mez lancolijcke vochtigheden; doch niet fonder moepte ende ‚_ghewelt. Daerom en falmen t felige niemanden ingeven / dan alleen de ghene die feer fterch ende hertbarigh van lí- chaeme zijn / gelijck Meſue ong raedt, Cenen dranck van Swart Pieg-erupdt ghemaeckt is goet am te genelen al nd ve die De Ballende ſieckte onder⸗ Zeevigh zún/ de melaediche oft lazariſchc; ende de ghene Die met De vierdedaeghſche kostte ghequeit zijn : ende in't kort eyt / is talbeghenedie door Verbrande oft 5 en galle kranchfinnigh oft Gerwoet gheworden zijn / oft door melancolijcke vochtigheden ſwaermoedigh * oft eenighe kranckheden oft ghebzelken behouden en. Actuarius in fijn vijfde boeck leert ons hoe Haten dit cruydt berepden ende ingheven fal/feggende Daten Lan t lewe omtrent De Dap Lerupelen tfeffenrd maah ingeven / min oft meer / nae den eyſch Ban de ſieckte ende van den Krancken + ende datmen nemen moet De dunne teere bee felinghskens die ban He wortelen gen vende datmen bie ijt Water Wat moet laeten te e ſtaen / ende daer nae de ſchorfſe oft ſchelie af detkte locht buyten de ſonne in de ſchaduwe op cen lauwe etle lacten dꝛooghen / ende dan het binnenſte merah worpen. Dan gheeftmen Bit foo bereydt zynde met loeten wijn oft met @rpmel te dzincken: maer omt Dien dranck meer lieffelijckheyts ende beteren reuck te geen / falanen daer eenighe Welvieckende laden bp doen: maer in dien men begheert dat hy noch ſtercker ende diger imt wercken 3p/foo ſalmen daer een Wepnighsken Sram moniuni bp Loegen Dit zijn de Woorden van Actuariug. Doorts foo kan de Swarte Nies· woꝛrtel / alleen / oft met Wieroock / Terre ende Olie vermenght / alie ruydigheyt/ ſchorft heyt/ melaedſcheydt / onſuppere ſinetten/ placken pd api lichaems wegh nemen / alsmen de huyt aermede ftrijcht: bs ; De ſelve woꝛtel in Herde weerachtighe fiftelen oft ſtint⸗ Kende zeeven abe loopende gaten geſteken / fupvert de Kle Ber oft n in Den tijdt bans y dagen af/aheirick Galenus berupgijt ; in fonderhept Bet poeder daer in —— De Wostel van Swart Nies· trupdt an wooꝛ / yckt / als eyt is om de Peerden, te Han dit cruydt haeren naam Dier-rcupdt ghekreghen. ge kouwe eet bevangen — 5 u ordt / oft (fo: olumella fchzijben ) in gebzeckelick is⸗ ⸗ Ken de la: e deſe wortel in de ooren van die beeſten / oft in andere daer fp minft ende quaet Doen ende dt ter⸗ t alle overvloedighe en d 5 noth meer danmen met de Wortelen van Co in ou⸗ * ijden de ooren Van't Wee pieegh te iere ander VE lele Stort i pdt/ in de fobie Daer ban Den namur jert/Ran alle men Dat berepden alg wp voren upt Actuariug verhaeit Î fore gochtaun/ bat bu dit erupdt met voode bloemen / / ende de felipe in De bez Het twaelfite Boeck. 6; Bebbensende dan Lelfs en moeten ‘t noch niemandt in gez ben/Dan de ghene dic tone ende ſterti zjn, ende im groo te lieckten / die fonder gewel niet gheueſen en konnen worden. Want men moet weten/ dat alle de ghefachten ban Swart Rieg-rrupdt / ende niet alleen het Luͤpe Erupdt / De luyſen dooden konnen en, haer Doodelijcke verghiftighe kracht/maer oock ban de feapen ende ander re Dieren ghegeten zijnde De ſeive ter Doodt brengten., BIEVOEGH SEL, A TL ist faccke bat Dodoneus (ende met hem meeft alle niente erupdt-befchröjbers ) her eerſte ban Defe Dip crupden bear ber oprecht Zwart Ies trundt gehouden heeft/ nochtans zijn ſom⸗ migbe ban ghevoelen / dat ons het opsecht Dwact Jies-crupat var De uders (Dat is het oprecht Verarrund nigrum) niet bekent en ig, Andere feaghen/Datde Chriftophoriána het opsecht Swart Iieg- crundt ig. Dan hoe het gaet / be eerſte foorte ban defc Nies· crup⸗ den Van Dodoncus nu befchreben/ is hedensdatghs epahentiucn bier te lande Swarte Nies-worrel gheteeten/ oûck Vaen-cruydr oft Vier-cruydt 5 ín’t Boogbduptfch Schwarz Niefwurtz ; in't Bons gerſch Fekere hunyor ende Sanikor sgheljek de Dantkel; in't Franſch Ellebore noir, oft dock Maflicre ; in't Engheiſth Oxe kele oft Setter worte: ſommighe boudenfe boor den Napcllus ban Apis cenna: in Spoegnien heet fpooch Tera de Valleftreros. De bloeme ie Groot ende wijt opftaende / als cen Witte enchele Rooſe de welche peerfchacbtigh wordt als ſy ber dlenfchts anders is fp dickoh is heet ſuceuwit / eenen groeten Gilveren penninck gbelpchende : aen de Draepkens ban be welcke geele dzopkens hangben. vaar beeft n Blieckenlandt / ende dat op berfchepden plaetfen/ feer gemepn : maer Cluſius en heefter nergheus met roode oft prerfchach bloemen ghevonden / Dan als fp begoſten te vergaen aft oudt te Worden. Boet De berfchepdentbept Der landen kan in De verwe ber bloemen feer beel doen. Be bladerg zijn infeben ghedepit / feer gbeleh Dre ban Pioene wijfken/ban bere doncker groen de welce in den Meert boortkomen/ ende in Lprochelle Daer nae ers ‚Be wortel ter ende onliefljck ban fmaeck / ban veele ig bit fafel als aen cen kentfamen bergadert. 6 — Tu set ck: z.D; epa era he rundt ghelijck· dan als het Herft-e laet bloept /.te in 1 Ban groept bet al ander gewas waer / ende wor boogber: ante ie Loenen — te * lij al u ij e Op eenen Grond gan « Jaedatmeeris / Bendichtwgle gpemeeckt im orcewintere ene onbebrore Heee Dat de ghehe Die Klepnfte is / de ander in't gheven vau de b n een maendt oft anderhalf beeraft/ ſchuft Lobel” T felve waft in ghe hen van Brabant. noemen Dat Wranghe cruydt : welcken naem met het hioozdt Crop-cruyde groote gez mepufchap beeft.” T felbé oock wel Helieboraf rum,ate Vaiſch Nies crupdt in't Engheſlſch Black Valfch Hellebor, 3. Lups-crupbt ban be Dad runtfenen 1 Dat iede derde ſoorte Han Swart Kies· trupdt / gheſſckt de Molfs worte (eer welscnde nge dd oock boor Helleboraftrum ende Conúiligosende heetfe Back Groot Vier-cruydr, ende Selamoïdes magnum Han Baierius Cordus in't Enghelſeh Beresvore , Berwurtz and Loufwurt : ans Bere noemen ’t Helleborine nigra in't Latijn in t Italiaenfth Elle- ofemind, ende Daer nae Nies-cruydt wijfken in onfe tael; anderg Valfche Swarte Nies-wortel. Dit crupbt/ende oock het Dier-crupe (fepdt Lobel) ſouden moghen de Conlligities zjn / om Dat fp den en toen oi dee der hazen, „Dit crupdt waſt veel ende —— aen De ficelen ende — - Planers / te weten aen — n verwe / ri ende ſmaeck bijkants de L k· Bet blijft over inbe Nooꝛder fche landen ik ouden Winter dat Get ie / ende bloert meeft omtrent Werfmiffe. bande uprfchen Rt , ter EEDE u teer fart bꝛrupu / bitterach tg Ber ende Fenn of Achene, Be loren pa te Broen) oft geelachtigh/ gherimpelt / gheljek die van ⸗ dende iotfs-meleh : naer De welcke k lachtigbe leecie Dupe, kens oft bozenkend komen. °C faedt ie langbtworpigt / rond Embe art | Kepner Ban ern Motenkan reces d EY worde ne de · Agripalma oft Berts-ghefpan Boek boor Swarte Nies Wet crupot ban Bieronpmus gheſtelt is / ende in De Apoteken Daer voor ouden — te zyn / is in bet Capitel ban vooghe oft Daphne ſchreven / daer wp gl beweſen hebben / dat het abeen Helleborus niger eu is / maer dat opretht Buphtbalmum s daerom Bock niet quaet ban naturen / als daer breeder berhaelt is, Daerd wordt het oock tot onderſchil ban de omechte Barre Pieg * Van ſommighe Elleborus niger Tragi gheheeten / ende Selena rulaceus niger, ende oock Elleboraftrum; alg riders ghefendt ie … Een vreinde foorte van Swarte Nies-yvortel in * ros ON trum.nigrum peregrinum / hij is etberde gedacht ban Odon vermanen / de blat — ſwarter aft Baupner groen men sijnoock graſverwig vna Ene rkens 54 632 als klockskeits hol / ende nederwaerts af hanghende / aen de kans ten/ in fonderhepdt ban de dep binnenfte bladeren / uptden peet? ſchen mat fwarrachtigh van berwe: in ’t midden ban de bloemet ftaen twee oft Dep ho ennens / met veele draepkerts omtingelt. Dit ghewas en is niet langh lebende / maer vergatt Des winters / ende moct alte iaer ghe ſaepot worden / als het Teusktaut oock moet / fepdt Clufius: notht ans gheeft bet ſomtudts niente fprupten ter ſyden upt fijne wortel. / ï * _ Aerd , Kracht ende Werckingke. 1. Dwat Pieg-cripdt is gheſonder dan het Wit / fepdt Meſue ende men magh daer wel cent foo veel af ghebrupeken als van het Wit. Wet maeckt oock fijn enz De Dun / fupbect/ opent / endeeet af Get bleefch dat ober De quade ſweeringhen groept. È 5 Bwarte Miee-wortrle/ te weten de eerſte foorte / oft Bepliab- Herft-crupör/ is een fonderlinghe remedie / ale wp berfekert zn / fepbt Lobel! teghen feckten bie bijkants onverwinnelijck zijn! niet alleen den oor fptonck hebbende upt melankolijtke/ maer oock upt tnckel flijmachtighe oft ſſeghmaticke ende oock bloedighe voch⸗ tigheden: want fp ghenteſt De Daepinghe des hoofts / de raſernije / Ben kancker / de gheraecktheyt / ende ammig heyt / ende het fercijn. Jughegheven sijnde op bequaemen tijdt ende bequaeme perſoonen / maeckt een beter complexie / ende daerom gock veel beter zeden ens De manieren/ ende’tlichaem ghefont ende al oft het iongh waere (twant Dat sn haer epghen wertken / alsons hippocrates Berclaert) ende fetr goet vant bere ende reutk. Sock ie fp merchelijck goedt in De ghebreken dee herſſenen hooft m ſonderhepdt aen D'een fide Des hoofts; oock in bet foopen bande oogben/ voorts itt de ghebreken ende fieckten ban beiuncturen oft Dtmaten / als knobbelen ende harde gheſwillen / Klieven ende kropachtighe fweeringhen: fp brenght De finnen op Haeren fEel : fp ffereht De eunwen / ende het inghewant / De blafe nde DE merder : fp fuvbert het licharm ban bupten ende Dan nen. Bote deſen is dit Nies crundt goedt teghen de ghebreken der miten ende langh blijvende kortfen + het doer oock water maeken. Die berftoptop De borſt is / Die fiede het erupdt ban Zwarte Nie o woꝛte met wijt ende met honigh / end je e zighe dat Doo: eenen fupberen doeck / ende dzincke hier af des avonts als bp flapen gact Als bit crupdt aen De wortel ban eenen boom / dan gheeft Get De bruchten ban dien boom een purgerende kracht;ende omtrent eenen ast gheplant / maeckt dat den wijn ooch * Men gheeft in be booiſeyde ghebreker het naebolg hende poeder: Neemt cen draghme wortel ban Swart Nies crudt / Uaneel / Senckei / Anüs / Maſtick / van eicks eenen ſtrupel: ffoot Dit te famen/ ende neemt ban Dit poeder eenen ferupeloft anderhalf / ten twee / met eenigh nat in. Ende Dit is feer goedt om De —* Hies · woꝛtel( ſchehft Lobel) is ghe⸗ om foo teeſegghen / een medicine an de jade zeerighept/ wildt bier/ quade geet t de melheydt; Der btaefter oft pap wan Defe wortel met Geeflenmerl ende on — pna var bag dee — ieyn ghepordert ie: im der felver boegben ter ee maendtftonden / ede recht af de doodevruchten ; ende boober be levende. Be awe woꝛtel inde ooren twee oft Op daghen langh gheſteken / — 5——— — ep eli ged ban de Swarte Nies · wortel verſtertkt _Alsmen oock ben mondt ſpoelt met as} daer beft wortel in gez * wortel Ban Dier- j 5 > — trupòt in gheweytkt ende ghe⸗ warte Nies wortele etage pbehreken tise eeen ade wart "T felbe doer fp dork / maer met meerderkracht ende ghewoeit gegoede ende en bienbre logs fers mer on insdememi, fetvewortelmet Rupteende Agrimomte oft Boelkens-crupdt — ig Peen ende iaegbt af met den ï Warrock in tbe ban ffecften anne) Daer mt ali fen Jijkants in _pouwen/ ende zijghen: t welck ten laetſten met — af teiaeghen demelanckolycke voct tlithaem gheffeken ft / heeft gi —— — on uefs-ahewijs oft troggen Cruydt-Boeck Rembert Dodonæi. Verkiefinghe. Mae het ſegghen van alle ghelterde moetmendé Swarte Nies woꝛtel boor DE Witte verkieſen / ſonderlinghe ghe⸗ berect zijnde ende ghetemt oft berepdt DOD: konſte. Ende inde boorfepde gebreken moetmen het Dier-crupdt ende Booghdupt (eyy Zeustraut laeten ſigen / alsmen het Lepligh- Kerſt- truüpdi vin⸗ ben kan. — Hinderniffe. Alen is de Swarte Nies wortel niet foo gheweldigh als de Witte / ſyen kan nochtans NIet ſonder ſorghe in ghenomen worden / ſonderlinghen dan DEN gheſonden: waut / als hippocrates ſepot / De gene Die gheſont ban lichaeme zón / iS De Nies wor⸗ tel feer ſorcheihck: want (p maeckt kramp ende fpanningbe ban dE zenuen. Éndedaerom en falmen de JRice-wortel niemandt inghe⸗ beun / dan in groote fieckten / ende Dar Den ghenen Die iongh ende ſterck zijns ende niet tatle tijden ban Den iaere / maer alleen inde Lente/ endet felve niet dan —— ende ghebbeteert Bereringhe ende bereydinghe van Swarte Nies- wortel. Sommi⸗ ghe laeten deſe wortel dep uren langh in wijn ſtaen: dan doen fp dien Vhn Door / ende lieden Gem Wat ; ende Dan dzincken fp Ben ſelpen Afmen Dwarte Nies⸗woꝛrtel met Langh Peper / Fſope / faedt ban Baucus nde Anijs ingheeft/foo Boet (p beter werck met minz Der forghe. Pen magh Get poeder van de elbe oock innemen met den Doper vansenep: ». es et de get wepeker van de Swarte HNies woztel in Anijs-water/fepdt Lobel wordt feer gheprefen) als't Aims · ſaedt eerſt in ghebiftilleeer Heneel-water ghewepckt wordt/ ende dan op De ghefupbecde ende ghefneden wortel gegoten; ende daer nae/als’t water af ghegoten is/.be worie is (eer flevch ende meteen perſſt uptgbedrucht worz Den; ende t ſelve uptgheperſt fap in eenen Biftileet-pör ghedaen / Water foo langye af ghediſtilleert wordt tot Dat het behoarlijck Bick gheworden iS. Sommighe laeten weptke ecn tamelicke menighte ban de fchorffe ban de wortelkene Han Nies trupdt in lauwe Manna / Die ghelock Honigh is / den tüdt van acht uren : de welcke door ee⸗ men doeck ghedaen sjnde/ geven fp Die in tenemen: want De kracht bande Mies wortel is Daer in ghetrocken. "TC felfde wordt oock ghebaen met Bonigh oft Boender fop/oft ander vleeſch fop/ oft met Örpmel oft ſorten wijn/ oft met faute oft fproop/ oft eenighen ghe⸗ foden wijn/ daer byvoeghende een pappeken ban fout oft ban Wies ende wordt te fuppen ghegheben. Dan de beſte berepdinghe van defe fwortelenis Datmenft in eenen Quecappel ficdt/ oft in Dleefchfop / oft in water oft ghlvan Linfen. j Die te beel ban deſe wortel ingbenomen heeft / fal Gepten melck bzinckten; ende Daer Door fal alie het quaedt / Dat daer ban komen ís/ ophouden. - 3 > ExtraCtie van Swarte Nies-wortel. Neemt fchor {fen ban de wor⸗ tels ban Swarte Nits-wortel / als t marck uptghedaen is : laet Die wepcken in ghediſtilleert Anijs water den tjdt ban bier-en- twintighuren/ende dan t'famen foo lange fieden tot Dat het water in ghefoden is. Baer nae falmeu de ſchor {fen wel fff upt Ì : oop van Koo folutijf ingtefeden zjnde /tot dat het. dick ghenseah — wordt / ende bewaert tot Datmen’t van doer an befen fproop geefrmen t'feffens eenen ſtrupel oft halve dragh⸗ r pochtigbeden/ende De ſieck praten zón/ te bevdrijde f n. ï van Hieg-crupdt ſonder fchade te pluchen oft upt der aerden te trecken / plegen de ouders eerſt Loock te eten ende wijn te drincken; ende dan trocken fp die met haeſte upt der foen datfe het hooft met haer dompen hes — id —— lucht — r ghebruyck. ghemenghelen’t poeder wozttl met eenighe lechere fpúfe ; eide dooden Haer mede De ratten ende mupfen. : E Beiagdere van fommighe landen met het fap van deſe trupden phlen te beſtrycken / om De dieren te te bꝛenghen. aus betupgen beni ten ende De quackelen met dit ntwetfen oft om te De Deoude Dat De wilde crypt vet ghe⸗ maeckermorden: bande Vofjen be otben Daer van. * HET XXX. CAPITEL Van Swart Nies-cruydt van Dioſcorides. Gheflacht. Te vit Capite Gullen Wp van n — — | rn / Ban % welck ban de trupdt feer Heel Ver € Ghedaenre. pPieg-trupdt / alg Diolcosides dyſium bovendien oock rouwachtich oft —— int Den fteel fg oock vouw oft oneffen om gen De bloemen zijn wit ah / oft nae den purpuren treckende / Ban ghedaente $ Baer onder is de vrucht oft —— ——— Cni⸗ Ais De wozteten ¶n dun / wart, gheick ban een Klep F— Het derdie Deel. hoofdeken als een aiupnlien afhanghende / de welche gez upekt Worden. Aldus Mpden de Woorden ſelve ban mDioftorides : upt De welche blijckt / dat hp een gantích ander cruydt Hooy het opzecht Swart Kies trupdt be: fchrüft dan Theophraſtus ; van Wiens Swart Pieg- erupdtin t voorgaende Capitel ghehandelt is, Ssart MNies cxurdt Gáy Dio ſcoꝛides AN AA « — TNS * — —* — dletop u Di Rhee eig rd ld eg ij per een Dit ag dat Wibier boormaels endeteghenz w — —* — Aes crupdt ban Diet: u ende * l : de / VOyngaert/ ende a geben 2 NDE ze De — * i an de boofepde boomen $ bpbe ghedaente der blader maer Dat niet aengaende het Bau alleen alfmen elck Deel bijz er ban defe bladeren aenfiet : want de bladeren Han 4 — — 72 z ninghe wordt bebe ‚ Pieg-trupdt toe gheſchreven Her tyvaelfite Boeck. 63 ten ghehoopt ende vergadert zijnde ghelproten / alg DE bloemkens van Dcabieufe. Dan werwe zyn defe bloem Kens Wit / daer wat bleech-peerfchachtigg br ghevoeght is / oft / als Diofcorides Kchiijft /leucoì emporphyroi Aevxol ST òppupots Dat ig Wit upt den peerſchen / oft peerſchachtigh Wit, Daer nae waſt het faedt in De ele voorſeyde knop⸗ kens / van berwe witachtigh / langhworvigh / bijnae ais Dat van den Carcamus oft Cnicus;doch klepner ende Dune ner; ende niet foo gladt oft cffen als ben Cartamus, De Wortelen zijn oock (wart / dunner Dan Die Ban De andere foozten ban D Watt Píeg-rrupdt/Aan een klepn hoof dez ken haer felven in veele verfchepden velelinghskens verz bzepdende; te Weten als Dit rrupbt noch iongh ís: want als de Wortelen oudt geworden zijn / dan worden upt ver⸗ ſcheyden hoof dekens oft klepne kobbelachtigheden veeie — ſaſelinghen verſcheydentljtk uptabefonden ende erſprent. q Place. Bet waſt op heele berghen ende andere onge: bouwde rouwe plactfen ban Hooghduptſchlandt· Fn de boten leeft het langh. °T felbe fchrijft Diofrorives van lijn Swart Pieg-cupdt oock / fegabende dat het waft op rouwe / hoogheende Dorre plaet{en ;ende dat bet befte Î8/ ’t welck van be gheweften ghebroght wordt: fulchs alg ie’t ghene bat ban Antiepra ghehpaelt is. € Tijd. Dit Swart gpieg-crupdt en bloept nict ín den Winter/maer in de Somerlche maenden, Dan het cruydt felte blijft het heele iaer doo, groen: _ Naem · De nieuwe cruydt beſchrijvers hebben dit gez as meeft alle {nt Latijn Aſtrantia nigra ende Sanicula mina gheheeten ; bat is Swarte Meẽſter⸗· woꝛ rel ende anickel Wijfken. Het berfchilt nochtans Leer Beel ban De Aftrantia, Diemen oock Lmperatoria noemt: wiens bloc= men niet trog-gheWwijg oft drupfe-ghewijs / maer krang- ghewijs oft kroon· ghewijs voortkomen {ende daerom in't gheta rei krang-dragbhende vmbelli n)g j i feer lũttel ghelijckent ) belchꝛe⸗ mag hinen ’fin ohfé tael Swart Pies-crupdt ban Dioftopideg noemen. Dele onfe mepz i edt heveſtight Door bien dat dit ghewas van ghedaente met hit SWart Nies· cruydt van Diofrorideg wel oBer een komt / alg wp in't langh verhaelt hebben ; Ende bovendien de krachten wan dit ghewas komen daer mede oock feer wel over een / alg wy hier nae bethoouen fullen. An voeghen / dat ong geboelen/ aengaende dat vit srupdt het Swart Pies-rcupdt han Diofcorides ( Vera trum nigrum Diofcoridis in't Latijn ) te houden ende te noemen is / op goede ende vaſte redenen ghebouwt ſchijnt te weſen. —— Aengaende de naemen die van —— lijn Swart Worden / Die zijn de felf ſte bie Ban one te bozen De andere b Han Dwatt Pies-trupdt in t voorgaende pen ende fonder ghe Zin? maer Die en ſrhüůnen niet heel onbedorven te wefen,; Mant indien het Sefamoïdes, als —— betupaht / ende alg het woordt fetve upt⸗ ente Da: eſamum ſynen vaeme Wij gheda n het Boert/ foo wordt het ſaedt Han dit Dwart Pi Dt — — Swart Pies-rrup td folcorideg felipe met Bet (aedt ban Enicugven- Be niet met Hat van Dcfamum elijckt) Sefamoideg gbeheeten. Dontrs ooch logis Schmorder nnie ghewas op fijn ſelven / ende ban de geflachten van Nies· put berre verltheyden. Hier upt blijcht dans Hat de 00} lepbe woorden fn de boecken Gan Diofcotides upt ee nig ander boeck gheftelt zijn ghewmeeft / ende nufchtert Bock upt — aldaer ghebioght. Want Theo⸗ heaftus ſchryft tn fijn 9. boeck / Dar de inwoonderg bar ntiepra met de vrucht van het Pieg-rrupdt/Die het Dez fanuêm ghelijckt / hun Gelden pleghen te gurgeren / fég= ghende/ Pieg-crupdt is niet alleen met fijn woztet / maer Bock met lijn vrucht oft facdt nut ende ber menfche bez hulpelijck. Want in Antiepra/foo men ſeydt / gebzupeht= 634. men de vrucht daer Ban Bm den buytk weerk te maecken / ende het lichaem te ſuypveren: ende een weypnighsken verder in't ſelve boeck voeght hy daer noch meer bp;te Wez ten/ te van Untiepra nemers de Vrucht Van Den Helle- borus Sefamaceus , oft be vrucht die ban ghedaente met Den Seſamum over eert komt, Met Welrke woorden Theo: phasſtus de brucht van Pies-trupde het Scſamum Wel ghelyck Schrijft te wefen ; maer nochtans daerom en ver⸗ ſekert bp met / Dat het truydt felve epgentlijck oft befehep: denthjck Sefamoïdes van de inwoonderg Ban Antiepra ghenoemt wierdt · sd »Valfch Rhabarbervan-de ionghe Herbariften ig in’t Latijn Hip- telyck geftreken op de ghepletterdeende berkrompen mufctensende- athum rotundifohum ghebeeren / ende Pfeudo-Rha recentio- …Deeftupektesgheblutfte ende gelaghen Beelen Des ichaems. rum. Dan dat fullen wp onder De foorten van Patientie oft Par pommige berfcheren/Dat De gene Die bum gewennen tot bet ges it) beſthihven. — mesh durigh ghebrupek ban Kharbarber/ niet alleen ban becle ſiet kten Rhabarbaruim,monachorum is Dat trupdt batmen ghemtpnlijck _ krp zjn; maer oock ghequetft oft ghe vondt zijnde beel eer genefen Water⸗Patich / oft tghene datmen Patientie noemt. Dan andere Die Dat niet en gebrupeken. Ende het is ſeker / dat den £:“Rhabarbarom album is den Methoacan / Daer wp hier nat af Koninck Franfops ban Vranckryck den cerften Dan dien naem / haudelen fullen : Dat deck qualijck Rhabarbarum Indicurh ges — ner en repsde fonder Whabarber ende Mumie; iae droeg noemt wordt. 4 EERE Bat felve ober hem / almaer Dat hp gingb. Men houdt Get oock Rhabatbarium Americanum oft Weſt Indiſth arber is den Daer vooꝛ / dat beele menſchen Van atleriep ſtaet / iae groote Lonin⸗ Lhabarber die vpt Peru oft andere landen ban Indien in ghen / hun leben door het ghedurigh ghebzuyck ban Khabarber Spaegnien ghebrogbt wordt/Den anderen Khabarber heel gelijch, - berlenght/oft immers in ghefonthepdt bewaert hebben. als Monardes b ; te rond / bzuyn Van ffbore / Lins Whabarber werekt krachtiger/ingenomen wordende met Wene / nen voad/ met wit gheplackt / verwende ale faffraen/ bitter. fonderlinghe ban ten· meſtk / oft ooch in Cicorepeenbe Eppe- _ Gheboit Rha, mer de bladers van Alant, ig ban Lobel ghehetten water a Vechbre water t ende door · gedaen; ’tfelbe crupdt Dat Dodoneus hier boor den Khabarber van ſom⸗ ende bijfonder met Spita Vardi / Die fijn werckinghe ſeer helpt / mighe gheſtelt Geeft. Bp noemt het Rha capiatum folio Enule, grwoeycitt endeuptgedoutwt zin de gebyeken van de borſt gerpet⸗ Centaurei maiors facie: ende Dit gewag is gewonnen ban Turcks men bet water Daer Rhabarber ende Cicers in ghefoden zjn, ſaedt / ſchrÿft Lobel / ende met groote neerſtighepdt gheoeffentsins Als nat beboorljche reynmak Des lichaems ernighe flaps De is in De hoven ban deſe landen langh blyven groepende: ende pinghe ban noode is / dan ſalmen Khabarber gepoedert in gevens heeft De bladers ban Groote Kliſſen / maer langher / ende niet ſos ende Dan ſterckt hy bet inghewant: maer om heel te ſtoppen ghe⸗ feex breedt/ ende datrom Dic van Den Alant oft Wolle-crupdt ges bruptktmen den atber z om noch beel meer te juf iieker: De bloeme is vet ban purpurt fafelingben/ ghelijck ale pen wordt hp ghebrdndtende ſoo ghebrupekt. zjn in be Bloemen ban de Artiſt hiocken ende purpure Diftelg:nae In aller manieren is bp goet ghebrupekt teghen den witten De welcke tſardt komt / dat in Junie ende Julio vp ig. De bloet bande brouwen. wortel is vooſachtigh / grooter ende Den Khabarber gheljeker dan Poeder van Khaponticum inghenomen doodet De wormen in Be Santorie / gheljck wpbp Dodoneus oock bermaent hebben den bupek. N upt Den en Druck ban fjnen Erupöt-boeck, Effentie oft Extraêtie van Rhabarber uyt Lobel. De gf 4 „Ander ghebokt Rha merfmalle bladers, in t Katin ban Lobel ten Khabarber oft kleyn gheſneden / ghedrooght zúnde ruffchen Rhäponticum alterum ghebeeten/ ig ben boorgacnden Rha ſeer gez papieren in De fgpme oft Bp tvier / falmen eenen Dagb ende nacht Agck / ende mgee Italiaenſch faebr hier te lande ghetwonnen/alg laten Wepeken in lebendigben Domp oft gheeſt ban den alderbes den ſeiven Lobel be > maer De bladerg zijn beelfmallersvan ffen wijn ( Doch niet in ghecsranden wijn / die ghediſtilleert is van grootte Die ban Den Patich ghelyck / ende oock gracuw-Witop wüjn · dioeſſem oft bier-gift) 3 gen warmachtighe plaetſe: tfan⸗ D'averechte fijde: den ſteel is recht opgaende: waer oock eenen bol derd falmen, Die met Be banden upt-douwen / doende daer ep komt met fchelferen bedeckt / ende een bloeme bol purpure bp wat Cancel : waer af gp innemen mogt faa beel als u ghe⸗ draepkens/ban verige als Artifchiocken oft Diftels. "Tfaedtia lieft. Dact nac Doet Pen gheeft ban win in cen gias wetroeges plat/ alg Dat bau Cartamus / ende wordt biet telande qualgek _ffopt met een deckſel dan Giet Baer Weber op den Voors „Ge wortel is Die ban De Groote Dantorie ghelijek / maer ſepden uptgewrongen Rabarber verfft hen geeft ban wûn/als vas vodſer / van fmaeck ban De groote aliſſe wortelen. Cnoehierboors ven. Het welck ghedaen wordt tor bep oft bier mael toe / oft fan tibts pleghen forumige De wortelen ban de Grote Dantorie boor Tang tot Dat Den geeft Van ben wijn niet meer geberwtenwozùt, bet Rhaponticum te houden. Enbe de tweede foorte Van Groote Cen laetſten worden defe watert in een glas gedaen wel geluteert Soantorie wordt num Dpaegnien Rapontco vu gar gheheeten / in oft qbeftopt zjnde/ ende ghediftilfeert in warm warer/oft met den Doꝛtugael Rapeneis; in't Latyn Rhapontcum gquorumdam. Bomp ban heet water; ende’rgronde-fop dat onder blijft! wordt ie van Eonftantinoplen / fepdt Bellouius / gheven de ghene beweert cot Datmen’t ban doen heeft : waer af Datmen ſcfens Die Det Rhaponcicum ban hun begheeren/ eenighe langbwerpighe magt innemen omtrent een half bitrenbdeel Ioors / wat meer oft bupten — * binnen — — Groot Cens min dmg sij Jee eld Ben geeft van den wij taurium ijcht. Proſper Alpinus heefter ten ſt ‚men nae tot ander. h : want die ig van gefien / aldaer zi Weten pende Dan Den Bupek Weeck-makende, rde Soap dekor ascend Daer sijn noch beelt andere Grtvactien ban Khabarber nae De Tjd De aast bam ij toenden ín den Cogft_ allen fouten om erdaet ae worden Eleeon A bier Te lang Tijd. De , al 2 Den; Paccom ie í erover ener di Rt ha bi ooit Moree aah DIE in Dunne „hed: ende Dan de Wortelen ban goeden Khabarber te hebben; moetmen Habarber worden upt Der aerden ghjetrochen in't begiinfel ban nemen den Genen bie beefch is/als gefepdr ie/ende die geef fap ban K n bladeren beghiuncn upt te ap ende * geeft:want den onnutten en geenſins geel. Wemeefters Dan zijn fp beft ende krac : Want alfmenfe inden feggen oock eendrachtelijch/ “fomer/ als De ſteelen ghefchoten zyn / dan zjn de Wozrelen pdelens is ende veele aderen beeft; ban Die licht gepoeucrr Dat Den beffen Rhabarber ie Die fmacc es De fteetent gj mu De lead ft: wa, Be boap! ende en Gebben ala gheen geel fap in Paers ende worden _brercrjen ie mier goèr/efì is Door ouderdom oft wepckinge benee / Eynde van het evvaelffte Boeck. Dhb2_ — HET DERDE DEEL valet: dertienfte Boeck. ren va 38 —— van VVinde, ; Klockskens nde dieighelijek — * L …fich om cenighe bijftaende dinghen vlecht, —— — ecki DE de pargerende oft den buych weet — ctuyden hoet B ED KE dl — van ghewas;- die haer-aen”tghene dat haer naeſt is leghen te hechten: ende vaft te maken ende niet feër, wellêven oft: derden en Kör, Nea nen fonder erghens teghent tedenen, oft haer erghens‘om te winden, ende te vleche BYO: ters want onder defe zijnder pock veele die gen’ ftercke purgêrende , Beroerendé 8) ende afiaghende oft.den buyek fayverende: krache hebben: „Daer zijnder nochtans ; oock fommighe onder,die fulcks niet en vermoghen, maêr door dien dat hy de felve 640 raende he len ende om winden gelijck zi ijnsdagrom: foeiten wy die by de andere ftellen ende 5 fs * — uyrghefoudere Artes de Pluck-vruchteti ende de Corcommerachtighe éruyden; de welcke oft by.de Moes-cruydenoft by het Corenwerekeisoren; In voeghen dat wy indie dertien. fte Boeck befchrijven fullen de gheflachten; vat tghey as twelck eenighfteunfel om reghen te lenen, van doen heeft,ende ich (elvenvaen iet bijftaende: te vlechten endere wiriden pleegh. Van defe wordt Het gebr aard daerom; fullén wy dac eert befchrijven,: HET. jd CAPLTEL Van Scammonia, Scammonium ende Diagridiutfs Ghedaente, weldighe dinghen die het abel lichaem beroeren / ont Es Cammonia brenght veel ſteelktens Gan eenen wortei ſtellen/ ende bijnae het onderſte opwaerts ende het opper — * dun ende rofachtigh; met de weltke fte — te mar) gact het Stammonium ban —— nende ſtecken / Diedaer neffens gh: krachten te bo € hel { Boren) / beklimt / ende met Heee omwindlelen ontz Dele wer van dit voorleyde fap en wordt noch oft omvatt. De bladeren zijn bzeedt ende voor f taus — kt door —— geweldige heete kracht ne En — demen zijn diergelijck te Weten oft - u onbekende c t van aon gant ; 4, hl — zel Land De — — — Want Ad zis jl olle! 5 Wor nul / Dick / van binnen gheen ghe — onge gedoe tgewaer — de ele en oe Eee Wordt, bat ghe⸗ worden; —— t dat het bp eenigh nat oft — —— — i d gieditynen [eer vaar —— „Peene ide tfelge geen : 4 oft anderen Snaengenaem —— ienie den. op betten grondt/ — dep — Daerom —— Dit fap niet als bin fien de Gicken Gan FDplien/ Dprien ende an⸗ uber be wperrmaten heete oft alberheetfte dinghen te vez dere Dierghetijche landonwen. Ien vindt het oock inhet Kenen/ gbetijek ſommighe bena ebben / maer het is eplandt Creta oft Candiëry/tupght Belloniug. Beel eer onder unda van De mateli ücken warme ende ¶ Tijd. Det is waerſt hinſjck bat Scammionia in die Daags dinghen te ftellen, landouwen Daer (P Han felfg waſt / feer broeghin’tiaer _ Hooy allen ende meeftenbeel iaeght bit fap ot ben life bloept / ende voorts een — deel ban den Somer deo: ende vaeght —— —— — dt / bilis — — menſe in de fomerfche maen⸗ —— ruymende — — boemen te fien komen, ‘ou tpacgee anr ae be Roue nen — eN — eed noemen dit ghewas Scammo. Bversloedigbeben / Diemen. pituita noemt. Dit fap wel Dia Sxaupovie ſchru vers meeftendeel Scam: bevepdt zijnde, ig feer goedt om alle heete —— te — monium: welcken naem niet alleen het crupdt _fen/ — — benne ende ged pock — Baer van/ tweickgh — ke ende oock andere vochti — be Dic te geben. ————— —— —— — —— magie sock en Onee naem Scam! orla ff dit Scammonium niet sine iae van Ea: andere heeten’t Colophonion Koropdytor VE * Bannier felve niet te beed — Rpdteten Scammoner gemeent sive aid Deen Ie — — gbi Suee Oee, hier dongen Cullen) ed tien oft cen oog) —— — eenden Et foo deel Geel betetftent als in on rael Craenken int langh bemaert Kan Worben / —— —— oft lijn — Dier te lande en heeft bit crupdt ende Gabe te Gerliefen : dan Plinius was Hm met meyning — gheen naemen dan de vodrepde —— — nae id tweede iaer onnut ende Krachteloogis. — Scammoup / Scammsonium „ende Dia⸗ Men ghebruyctkt — „als het twee iaeren oudt is: d gridium unt. d 5e Aerd, Kracht ende Werckinghe. tet Diggredium oft se ard — ok d toerden SAE — ——— bee ader — — monium, Bet Scammonium fe leer ſterek ende ghewel⸗ de luxverende oft den ie niin digh / veele hinderniſſen ende ietle len ————— Zelfs, als Sꝛialms ſit⸗ — van alle betert. ze derheydt als het ongebetert ende bupten noot{abel Het derde Decl. Dcammonia. LA — * IN het ig De maghe laftigh ende ſchadelijtk / iae meer dan alle andere dinghen / Diemen in het genefen pleegh te ghebzuyc⸗ Ken. sere verie Aehert / dat het niet alleen be mage [waer oft nioepelijctt valt / ende groote beroerte / Walghinghe ende geel Winden Beroorlaeckt/ maer sock Bat Get De dar⸗ men ende het gant{che ingewant ſchꝛaept ende eenighlins doorknaeght / de monden Der aderen quetft ende Wijder macchit/iae dock Door de gheftalteniffe ende epghenthepdt van ſijn gantſch weſen ende ftoffe het hert ende alie het ander inghewant ſchadelijck is / ende de lever ende ’tbloedt verhit / ende ſomtijdts kortſen doet komen. Daer⸗ ont oock ’tfelwete Heel oft t'ontijve inghegheven / doer den menſche ſpoijmen ende in onmacht vallen/ keert de mage om / Heroorfaecht onmatighe bupck-loopen/ roodmeltzoen/ ende het langh evel oft nghe van Ben acfjterdarm/ende maeckt bloedighen kamergangh. … Kl dit quaedt Wordt verhindert ende belett (geblijck den ſelven — betuyght allmen t Scammomum in ez nen Quee · appel ſiedt / ende vermenght met de muccago Pfyllij, dat is met de ſſijmerigheydt Lan het Vloy cruydt / oft met het fap oft vleelch ban Prupmen/ oft met fet an= Bers dat infeghelijcke taep ende Nyjmerigh van fap 5p; midts daer wat Maſtiche bp doende / ofteenigh Ban die — matelijck t ſamentreckende zijn. Plans verlekert / datmen lijn ſchadelijckheydt bene⸗ men kan / midts daer wat Aloẽs bp doende: Scammo⸗ Num ſeydt hy / vntdoet de mage ende maecktle flap/drift de galachtighe vochtigheydt upt den lijve / maeckt den bupch te week; ten zp Batmen bp de twaelf grepnenoft - oock by eenen gantſchen ſcrupel Daer van / twee Daamen - Arte — in ine Syn: ende in het 7, * — — Medicinales. — De oude meeſters hebben het S lijcks oock in eenen Quee· appel inſghe⸗ — — ——— wierpen ſy het Stammonium ſelve / ende Ouec-anpel/ Dacr’t in gheſoden was / te eten: Waet mede ſy Den bupek ſeer beguaemelijck ende lachtelijck weeck maeckten/ fonder eenighe beroerte oft omheeringe ban de maghe; als Galenus gelchreven heeft int i. boeck ban de Krachten der voedtlelen / ende in't 3, Ban de Krachten der onghemenghelde gheneegdinghen. - Het dertienfte Boeck, De Apotekerg van onfe tijden ghebꝛuytken ín ſtede van bet vrouwe ende onberepde het Scanunonium/’twelck fp m eenen Appel berepdt hebben/ dat [p (als boorfepdt is) Diagridium noemen: ende doen dat (chier bp alte de Lom: politten ende menghelinghen die fp bevepden. In de lele Apoteken wordender Dt tu: ande Antidota oft Eleétaria 641 bereydt tweederh a; heteen Ex Pſyllio, dat van eſue eecft gheniaeckt ende ghevonden it / ende het ander Ex Prunis ghebeeten/ dat Picolaus ghemacckt Heeft; bepde ghemepn ghenoegh; ende bijnae nergens eiders toe ervon⸗ Den ende verdocht dan om het Stammonium daer mede te matighen úftte beteren. Deſe worden in de haeſtighe brandende oft Drijdaeghfche kortfen/ ende andere diergijez Icke gualen ghebruyckt / die van heete galachtighe voch⸗ tigheden haeren oorſprongh hebben / als voorfepdt is. Somnuge Willen het Zrammonium met Waſtick en= Be Bdellium temmen oft verbeteren : van Galenus heeft Die twee Dinghen upt de Pillule Cochie, bie ín He Apoteken berepdt worden / ende een tamelijche menighte van tfelve Scammonium in haer hebben / ghebannen/ ende Hoo onnoodigh / Tae onnut gheacht; alg blickt in het 1. bi tande Gheneesdingheñ nae de plaetfen. Dan’tfelve ig ban ons te bozen in Het Capitel van Cologuintida bermaent gheweeft: afwaer Wp in den Maſtitk ende an⸗ dere t [amentrerhenbe Bingen/ diemen tot teiuminghe oft beteringe Ban de Brachtighe ende gheweldighe purgerende oft beroerende ende Den bupek Weeek-matiende binghen Daer bp pleegt te voeghen / in t langhe gheſproken hebben, BIIVOEGEUSEIL. 1 JA beft tijden is het Dcammontum feer wel bekent gheworden; ende / als Eekel betunght / komt upt — ende Autiochien⸗ daerom befchrijft hp ouc·tſelbe aidus Scammonium van Syrien, in't Zatijn Scammonivm Syriacum oft oock Antiochenum Scam monce, igh faebt/ als dar ban De Winde ende het upe-abeperft lap Daer ban/ dick {Wordt met hondert ponden pen N tsghebꝛoght een fchoone foorte ban Winde / foa feer bedie kantige ende uptgefneden bladerg ban onfe Groore Winde gefgete bebbende/oft ect De bladers ende ghedaeute van de Dwarte Wins De) Dat gp klaerlijck ſoudt ghefepdt hebben Dat De felbe ware: maer De Wortel wierdt ſeer groot ende Dich; gijelijck een groote wor⸗ tel ban Bꝛponit ende oock alfog mals: maer bupten was fp fart bft afchgracuw / ende van binnen — van De weicke het herte uptgbhenomen zynde is gheheel ghelek De wortel ban Den bemepnen Turbith ban be Aporeherg ; ban Datfe wat lichtelges ket gebroken wort; hoe wel dat fp alfoo gomachtigh ende vol meick acht igh (ap is ale den Curbith. De felve waft bier te lande oock met zanghskens ban acht oft tiert boeten hooch : ende De ſpruptſelen oft — ban de wortelen Ber feler ghe⸗ diooght snde kamen dert Turbith ban Kleraudzien foo nae / dats ter feer luttel oft gheen ondeefchepdt lichtelijck aen ghemerckt was zi wit waer : Dan hedens daeghs en dindtmen anders gheen dan dat —— Ben bieeck⸗ blaeu⸗ ſcorides ſchrift /dat het ſap van Acdnimonium vergadert wierdt. Ald thooft oft epperfte van de wortei af ghe ſueden is / ſos wordt fp met cen mes uit : Watr door Dat het fap in de bolifghepdt bp ren komt / ‘twelck ten lactffen in f ontfangen ende bewaert wordt. Andere geraden getwelfde ende legghen daer Bladers ban Maten-boomen, datſe tfap gisten: ende als t ghedrooght ie memen fp't upt. In fo en prcefmen De te / Die licht /Klacr ende blinckende was / van verwe den offen lijm heel ghelfjck/ voos / ende met Dunne oft klepne aderkens. Ala Bet te feer opde tonge brandt, in met het vaken ban De tongte heel Wit Wordt/dat is cen teechen Datter fap ban Wolfs-melek ander ee is anders waer bet Wit ende doorluchtigh als € olaphonie harſt / fonder eenige Dems De menghinghe / het (oude te beter wefen. Bet Scammoniun bant Jaodfttje laubdt wordt ghehouten boor ’tafberftechtfie: ’ttwelck meeffendeel ſwaer Dick ende met meel van Erwten care Wolfs- melk ghebalfcht ie : tweſck foo quaet ende hinderlijck ie / Lät en Arg Scammonia bp efnigte forten van Wolfs- melck gheplant oft ghefaept nde / eel veraiftith wordt. Scathmonie van Montpelfiers íg ( al Lobel e maeckt van de Zee · Winde / Die Deel omtrent de Zee bip } Gb 3 55 ẽ 642 liers waſt: eñ De xpotekers van dat landt hebben met het melck⸗ athtigh ſay van de ſelve geſocht te putgeren / maer met meerder gez wicht ende minder werckinge: want daer entwas by tfap niet bijz voeght/maer door eden ftijf oft hart gemaeckt zjnde/ foo wart bloeme ban Dit crupdt verſchilt ban wart oft bꝛuyn geworden. De Die ban De andere WimBen : want het geeft Veele klepue gefterrede witte bloemkens/ bp eenn ffaende/ in De maendt van Junius ende Sulius.De bladers zijn rondachtigh / die van Pans-oote niet ou⸗ Bhelek7 hoster) Dicker, vaſter / breeder) boen witachtigh / fcherp/ ende onder upt-gefneden ende niet hoeckachtigh / die vanden Apö- cynum ende Ofterlucep gelijck / ende ban De ſelve grootte groeperide op ficelkens Die oorſprongh hebben upt Kruppende ende langhe Ber aerden foopende tancken ban fes oft (chen voeten langi; De welcs Ke hun oock winden aen de Biſſchers Hutten chde Tamariſth boa⸗ men. ’Cfacdt is —— groepende in kleyner hacuwkens dan die van de Soſterlucey. Be wortel ts ſoo Dick alg eenen klep: tien Vinger! verre in der aerden kruppende / feer ſaſclachtigh / wit / bol faps ghelick oock De heele plante ig. Bp noemt Get Scammo- nium Monfpelfienfe w’t Latijn, Ander (oorte van Montpelliers Scantmonium íg oock een ſoorte ban Apocynos oft Periploca van Dodoneus / ende fal elders be ſchreven worden: ende ig Van die ban Balencen in Opaegnien oock Scim- fmonium gheheeten; ban andere daerom Scammonia Valentina. Kleyn’ Scammonium van Plinius, in't Latijn Scammonium tenue aut paruum Plinij gheheeten / is ban Lobel beſchreven (ende fal ban ons elders bermaent Worden) ende Conaoluulus minimus Spice fohus gheheeten/oft (ats andere ſegghen) fp is DE Helzine Ciſſam- pelosoft Dwacte Winde, Ô ò De Chapfia is van ſommighe oock Scammonium gebeeten ghez weeſt / om dat fp gheihck Get Dtammontum tlichaem beroeren ende Den buyck weeek maken kan. N 8 — Dacry Camonos, Daer den Poêt Nicander af ſprecckt / is anders niet dan deſe onft Dcammonea oft Diagtidium. Secamone ban Egpptenlandt ende Dprien/ ban Profper Alpi⸗ nus befchreben/ hoort bp Dt foazten ban Aporpmim/ ende verſtchilt van De tegenwon;dighe ſoorten ban Scammonia feer beel. — — Libleba van Dieitien/ alfao van den gemeynen man aldaer ghe⸗ Beeten/magt oock wel een foorte ban Dcammonium we ſen / midts bat (pn De wngaerden daer fp bp waſt / een ſupper makende ende purgerende kracht mede deple ; ende Den win eenen lebbighen fmaeckmiibrfgaders de boor fepde afiaghende kracht /baet hebber. Gunmers fp ie cen foorte ban Winde / die Wat neer krachts heeft ban de ghene Die hier te lande ghemeyn is. Aerd, Kracht ende Werckiúghe. Men pleegt de Scammonia te bouden voor warm ende droogt tor in Den Derden gracd ; hoe wet Dodoncus un anders bethoont "Cap ban Htammonia ghedioogtt / bijf oft ſts terwe korenen enomen / is ſeer goedt in Be geelfucht/ pleurelie/vafernije ſwaer in; tnde pdelfinnigbepdt: ge f ì a te Oiofcorides bevepdt eenen Wij Han De fele/ die het lie ned nap Alin maken kan. Dit e ght ein ende ſincken alle konde abefwitlen : ende met Edick gheneeſt het alte quade cupdigbepdt ende Lehorfthepdt/Daer op aheftreken. Scammonium mét olie ban Kooſen ende Edick ree) jne in’t hoo t zo: dt ouderde pi ft / als t hooft daer me wor _ Op dat het Scammenium te ghemackelij eechercnde hinder en GPe — monium smet wolle in eenen peſſus gheſett / verwetkt D Dt Der vrouwen / eñ drijftaf de genas De vrucht. Dor menghen twee oncen ende een half CE ban — teng — fouts: var et welche pn ane in Sdick geſoden / e soten mit: feer goedt Eep or in ve Dente peeenlt. * e. Om het Scammonium berepden iam ede vdrg Bp / op bat het door al te beet © binderniffe Die Daer ban komt (wordt ghe betert met Anijs faeùt/ bft Anije-twarer 5 aft met al ‘tatrene bet ne tone Ds ef an SEE CBPEEBN nen Van de forte van Winde oft Wrange, ende cerfte- 7 Hijek van de Groore Sachte Winde. 3 oude Tundt befchau ijvers en twee Ds } Aachten Ban Smilax oft : se twee Ste — her andere Stereo oft Cruyde-Boeek Rembert Dodonzi. Klocks⸗ berven kennelijeke bloemen behanghen, E tens Winde aheheeten. Dan Dtekende lullen Wp hier ir td fpyehen van Het Sacht Fullen wp nu hander Yen. it felwe aveflacht van Dachte Winde is oock in verſcheyden ſoorten verdeyldt: de welcke allegader ín dit Capitel wel ſouden moggen begrepen Worden : dan ont dat elck cen van Die eenen Berfchepden ende bijfonderen naem heeft / daerom Lullen Wp Die dock verſcheydentſge fenjdat is elch in Cijmepghen Capitel befchrijben. Booris foo ie die loorte / die eyghentlück Klockskens Winde oft Bachte Winde Heet / tweederlepe / Groot ende Klepn, pan be Gyoete lullen Wp nu ſpreken. Seoote Sachte inde oft Sꝛoot⸗ * Ríockekens Spine. — Apr, Eq NRS 7 U Ss — — é Ghedaenite. Groote EN sa e * 5 8 y * raͤnghachtighe oft ryſachtighe langhe — —* Ben rondom De haghen / tupnen/ geefteren — Wijdt ende breedt / ban onder ende Lan boven windende⸗ e be : het foof ie vreedt/ De Depl- Gyzupten veele witte boeren’ vond Iet ee gen ing dein korf kens Peren van hese boter wit / ende 8 aengaende De Telien ghelijchende : ende afs die ghez — — komen daer hi 8 oft hoofdekeng Hoort/ ' Re lieskens oft Bellekens ghemaeckt/ t € oerkachtigt faedt / oft befmeurt (wartarbtigh ——— bijnae De kleyne Wilde Lupinen dan ghe⸗ —ä——— rn — ged nog ende bupeerg ter * upt. _g Phetfe. Defe Tinde wordt over àl ghevo— 4 —— /heqgen/tupnen ——— Benten ol ad — ende Daer ſy —— is / van daer en redde wi ij ſcheyden ſoo langh levende / voort⸗ ie —— tar — Sioote Morhehene Winden ſche maenden met veel —— dak sd q Naan. 5 ; Het derde Deel. q Naem. De Griecken noemen dit ghewas Smilax leia Zina na: Galenus ende Paulus Heeten’t oock Milax leia MiraE nefe. Den Latijnfcien naem ig Smilax leuis: welt⸗ ken toenaem Leuis oft Dacht dit ghettacit ghegheven wordt / Dim Dat De roepen oft vancken daer van geene ftez Kelinghen oft doornen en hebben / maer acht ende effen om aen te taften zijn. — ‚Ju onfe taele heetet hedensdaeghs Winde / ende oock fomtijdts Wrange: mt Hooghdustſch ie het Windekraut ghenoemt; in't Frauſch Liſcton oft Lit; in't Spaenſch Camparilla yersa. Ean om Dele ſoorte epghentljck Lan de andere te onderfehepden / maghmenie Groote: Dachte Winde oft Groote Klochehens Winde noemen ; in ’t Hooghduntſth Beofs Windekraut ende Stof; weifg Gloe⸗ Een; in t Staliaenfcl Vimechio.magziores in’t Latijn Volubilis maior ende Smilax leuis maior. Han het verſfchut van den Dolichus ‚Bie. pock Smilax hortenfis, dat is Tamme oft Hof · Winde heet: het 18 gock verſcheyden Ban deu boom/ Die van de Griechen Smilax gheheeten wordt / int Lathn Taxus, — — — — Dé int Latin Sommighe heeten dat oock hedensdaeghs in’t Latijn Campanella, Dat ts Blocksken/ Funis arborum, om dat het lich om de boomen als een trouwe oft koorde bindt; ende Coluolaulum album om Dat het ſich allelins om vlecht/ ende windt. Plinius lijks in het 5. capitel van (jn 21, boeck heetet ooch Conuoluulum, Men houdt het oock voor het Liguſtrum pan de oude Poëtens te Weten niet Boor den heefter Die Win bier nae met den naem van Li- guftrum lullen beſthzuven / Dat ie Monthout oft Keel: ErUPDE/ maer dang bat Liguftrum;daer den Poët IPartia- lis in het £, boeck gan fijne Epigrammata af bermaent/ wanneer hp tegen Procillus Erhrijvender fijn brÿſter/ van wittighepdt/met ſilver / [neernw / Lelie ende L1guftrum —— : ende Daer ns af ſpreeckt tm Gijn twee⸗ : ga / met de Woorden Alba Liguftra cadunt. Weicke met ber staguftrum alnáer van Ding berikaen Oordt n ten bijfter witte bloeme; de welcke nochtans foo ghemepn over al is / datmenſe daerom bijnae Veracht. Ende voor⸗ waer onder uptermaten Witte bloemen en t an⸗ der die min gheacht oft in kleyner weerden ghehouden Wordt dan Hele onſe Winde. Gock indien men den naem van Liguſtrum fn fien ende aenmercken wil / die van Iet binden, in’t Latijn ligare, ghekomen foude moghen wez fen / foo ig dele Winde voor het waerachtigh ende oprecht Liguftfum te houden : want fp windt / bindt / Plecijt cn- Be haer hecht ſelven aen al tahene daer ſy bp pleegh te ftaen : Waer Han de Duptíche/ Franfehe ende Italiaen⸗ iche naemen oock gekomen zijn. — € Aerd, Krachtende Werckinghe: Galenu is ban ghe⸗ voelen / dat dele Dachte oft Klockskens Winde in krach: ten met de Dtekende Winde komt. …— van delſe De mepnt dat dit erupdt nergens toe nut oft dien⸗ — nt Da nerge! nut oft dien⸗ telijck en is: nochtans is het op —— bit⸗ ter van fmaeck/ende Del melchiachtighfap. CAENDECH SEL 4 cuium / gedrot ed t ghewas / in't Latijn Smilax læuis vel lenis maior ghebeeten/ Dare pare Vedra campana ‚ig ban Anguillara — Hamocratis op't Srieckſch andere Cónuoluulus maior Plinij; in’t eiſth Byndweed ende Winde, fepdt Lobel. Aendatnde 7 ides (ende oock Dodoncus alhier)” het EK facdt bar deſt Winde ghelyckt bp het rondt plat ſaedt Bar Dé Lupinen / daer in laeten top ons duncken (fepdt Den ſelben Lobel) dat in De boecker ban bes het waardt pos in de f pat is aloft bp het ſaedt plaetfe ban Sigue gheſteit moet mozden _ gt Dat ban ben Eruum (mt Grlerkftd ende Heruof ct Dat ban. de u (Die fp Thermon noemen) vergtje oer han Debate nt oc We och act 6 | ECI — * * — bes horenfis oft Smilax cepa wierdt den Doli- chus oock ghegheven / als Dodoneus bermaent. — Dit ghetwas Ileegh in Nederiandt oock Weer winde te hetten / met nacm bie andere het Geptenbladt oock — Kracht ende Wercktinghe. De — gd ee skr ghebeſight in al’tghene daer De Swarte Winde goe toe is nechtans iS fp min melckachtigh dan — — —— onnut. Andere f bat fp warm ende dꝛoogh ban aerd is / ende bequaem ont te verteeren erde ce ontdoen. : ende Winde ouer —— —— — — aerlij Het dertienſte Boeck. 643 De Italiaenſche meefters betwpghen/bat het fap dat upt de bla” Beren ban alle defe faarten Lan tBinde (alfoo wet ban be Wlepue ale Dan De Groote) ghedouwt wa:dt/Den bupek weeckt/ ende het lichatm fupbert : “ende- dat het faedtmet wijn gedroncken / feet Beet piffen. Sp diftiteren ech Watte ban: de bloemen; dat fp te Drincken gheven teghen de inwendighe ontfrekingben : van de bla: deren Diftilleven {peen water teghen de, drop pelpt{te/ ende geben Daer ban fmor, z twiet oft Dzp oncen,feffens nuchteren te Dre? ken, De felipe Staliaenen vaden De gheue die bun water nict Wel ghemaken èn konnen / aft met het gradeel neh bet water) daer de bladeren ban alle de foortetn Ban klockskens in gheſoden zin / te fitten oft te baden. Fe As DAS Le Ander ghebruyck. Deſe Winde ies feer bequaerm om de mrieetsn ‘ban De Goden Daer. mede te bek leeden eude te vetcieren. HET LIL CAPITEL “Van Kleyne Winde. Ghedaente. Keent klocheliens Winte ig de woorftfgeben gate Winde geuoeghfaem gheljek; maer —— ende ——— blivende — bock duu ende vanghachtigh; van de welcke ſonnmigh⸗ Elexue Winde oft Teseede Klocketens sd nt za WENDE Rer 1d nee — waffen/ ende binden haer lelven daer aen met veele ende meniglvuldige blechtingen/ lenende Daepiugen. Pe bladeren worpigher/ kleyner dan de Depl-bladeren/- se facht oft effen ende gladt. Deblaere ís inſfge⸗ lijchg oock alg een Llocheken oft Korfken gefatfonneert/ ——— 7 meeft wit / nochtans met wenje doorfchijnen gtr a aard je verwe verciert / al rt frracteude fterre, Daer nae volght klepu laedt/ ghefsoerkt alg dat ban de groote faorte. De wortelen sn dun eude waertg ende derwaërte rippende. q Plaete. Dele Winde waft meeft in ghebouwde lan- Ben/op De koren velden/ fonderlí ; toe ſtopp len/ fomtijbtg nochtans ooch wel in Verlaten erve woefte plaetfen/ende neffeug de kanten vat de bouwlauden; einde is het Koten / naemeutlick De Hater ende Berfte, leer: moeneliich/ in — regenachtigh weder íe, € Tijdt. — ꝛoote in den Somer s Naem. Dier te lande noemtmen dit crupdt Kiepid inde oft Kleyne Alockshens Winde: in’t-Boaah- duptſchlandt Klein Windekraut; in Pranchrijch Petit Life, ron ; in Italien Vilucchio minore : {nt Latijn heetet nu te. tüdt Volubilis minor ende Conuoluulum minus. Won Heh ben dat epghentlijck den da ie Swilax hd 644 aor ghegheven: Want het is onder twijffel een foorte van Dacht Smilax oft * noch het en hoeft ed F ders onder gerekent fe worden. Donuniae wil Ee pe ⸗ tans Helxine heeten /enbe den toenaem: Cillampelos geven. Dan wp lullen met dien naem een ander crupdt dif maels befehrijven. Beten ís oock gheenluis den * aus oft Gerbtbepl/ alg wp wel lomtijdts vermoedt HE E beu. Want alis't fake dat de gedaente der bladeren/ id Kens / ende wortelen / ende oock de berwe Der felver ue ghemeyne befcruwinghe van de Ciflampelos, diemen he⸗ densdacghs over af vindt / wat over cen ſchijnt te — ef al fchijnt het dat de bloemen ban dit ghewas Door haer fraepígtepdt ende (choone gedaente met de Leucoia eenigh⸗ fing vergeleken fſoude moghen Worden; ende al ſchnt het gock batnien dele Winde den maert KiTos Klaros alſoo Wel afg ben Cifampelus oft Swarte Ninde foude moghen toefchrijden ; nochtansen volaht daer upt terftondt niet/ Dat bit de oprechte Chamzciflus oft Keeghen Depl van Diolcorides behoorden te Wefen. Mant om met DEN Chamzciffus wel ende gantfchelijck oker een te komen/fon moeft defe onfe Glepne Winde oock Han Krachten den Chamaciffus heel gijelijct wefens de welcheindit gewas fing dusdanig ghtveuden en worden, Want den ef oft —— heeft eenen heeten ende bitte⸗ ren (maeckt im fijn bladeren : dan De bladeren Van dele Klepne Winde en zijn noch heet noch bitter op de tonghe⸗ maer én hebben geenen ſmaeck met allen, Daer uyt bljckt het alleen merchelijch * —— dat fp gheen⸗ ins boor den Chameciftus te hou is. Aerd, Kiachrtende Werckinghe, ®efe Kleyne Winde fs oock cen onnut cruydt / ende en Wordt nerghens in ghe⸗ brupckt. Ende dat (p oock gheene krathten in haer en 7 wijftben lmaeck daer Ban ghenoegh upt: Want de laderen daer Ban geknauwt oft in den mondt genomen/ en laten als gheenen merckelrjchen ſmaerk op de tongte/ als boorfepdt is. Daron: falmenfe eer een Kouwe Dan verwarmende erghenthepdt ende kracht toeſchryven. BIV O:EG HS Els Vreden van Kleyne Winde. @mtrent Franckfort / fent Clufitus;beeft Dit ghttwas famtijdte heel meeuwitte bloemen) fomtijdts wel wit/maet aen de bijf plopen oft bouwen met purpuz te ſtrepen doorreghen / in t midden witfofr oock heel peerfch: ſom⸗ toorts zijnft meeft peerſch / met witte ſtraelen Doottoghen ; oft dock oft oockmet dic⸗ tuſſchen Den witten ende peerſchen gheverwt; mer ker doncker peerſche ffracten doo rreghen / voorts Geel wit. Men bindtfe eri a Ue met ſchoon prerſch verciert oft chez plackt / datſe De Maravillien in ſe hept eenighſins gelücken Klockskens Winde met ſmalle bladeren oft Conuoluulus tenuifo⸗ eben had gear e — met and naem Quamoclie, Ban bebben om ere redenen — De Jeſminen revert. — en k bri aighe al heeft (p bloemen Die van Kiepne. Winde ghelick / is noebtans ban ons bemuaemer in bee Bijvoegh⸗ fel ban de Slacuwe Leliekeng in’ t Langhe befctpeben. aem. ighe noemen deſe Astepne Winde in't Franfops Campanette , Clocherte oft Vitriole: Lobel heetfe ocht Kleyne Klockskens Winde, ende in't Katijn Conuolualus minor purp ende houdtſe boor de Tafione ban Cheopbraffue. van (C „ Aerd — sd Pri Rep or upt de bloemen ban dit —2* editi zdt in Ftálien Op De roode oaghen geſtre⸗ en / tude op andere ontſtekiughen mer doeckskeus ghelepns, HET IV. CAPITEL, Van Onderhave oft Eerdr-Veyl. — Ghedaente. erhave oft erdt-Depl/ anders Hee Benl/ Oi den Tatnſchen naer / gheheeten/ — e ende neer crupdt, lich ſelben boven der aerden in de de geenfing opheffende oft vechtende: ‘twelck oock aen de naefte ſteunlelen (ich ſelven geenfing en hecht oft Windt/ — — / dunune / teeve/ anghachtighe / Wat gehoerlite / geknoopte / ende fomtíj roodachtighe fieelkeng / Wit pes breedt kite derwaerts laughs Der aerden kruppt ende bliddert : aen Defe ſteelkeñs waffen bzecde rondachtighe oneffene oft runghachtighe / gerimpelde / niet feex groote bladeren, aen de kanten ghekerft / iepnlijck twee upt eltk knieen boortkomende zún ——— hi, kau⸗ mand: tedtps/upt euwen peerfachtigh/oft purpur- verwigh. De Wortelen zijn feer Dun ende gheveleit⸗/ nae Den brttpnen trechende. Dit gheheet trupdt ie ban reuck wat ſterck oft wat lwaerathtigh Dieter van Anaccht, Cruyde-Boeck Remberti Dodonzi. Dndertzave o ft NSdt-Gezt. FN ENE SUS NENDE Ne AG EN — Bes VAN) F SS AN —5 — NS * ND ij \ NS | | — AS q Phaetfe. Det wordt gebonden foò wel ín gebouwde al ongebouw de plaetfen; ende is Gier te lande leer waſſende geel op donckere ſchaduwachtige geweſten / nef⸗ fens Be haghen / weghen ende de paden Ban de hoven. Tijd. Onderhave blijft des Bomers ende des Winz kl Í \ ters /1ac ín alle tijden deg iaers even gtoen: ende bloeyt — Apꝛil af tot Depude van den Domer toe. Naem. sen noemt dit ghewas bedensdarghe ghe ⸗ meynlijck in onfe tacl Onderhavez in’t Latijn Hedera ter teftris, Dat is Eerdt-bepl; ende oock Corona terre; in't Griechteh Chamæeciſſos Xeuatuosos , Dat is Leeghen Depl; in t Hooghduytſch Grundelraͤb ende Grundreb; in’t Franfch Herre terreſtre. ie. Dat het de Chamæciſſus van Be ouders oude weſen / dat en wordt van meeft-alle Be niewe Crupdt· beſchrijvers niet toegelaten oft gelóoft : want de gedaente ban de blaz deren Echijnt daer tegente firijden; ende hövendien oock De lenghde oan de ſteelkens: ende Dat meer ig / niet alleen het maechtel ende de ghedaente Han de Laet 4 Den ſmaeck. Want den Chamzcitfus van — (immers alsde ghemepne boecken van Dioltorides ſchi nen upt te wijfen } eeft muaner ef teerer bladeren dan Die Yan den Depl / langhworpigh ban maecktet: De ſteeſkens zijn een {panne langh: de bloemen gelücken de Leucoia oft oozten Van Filieren; maer zijn Witter/Dunner/feer bitter Ban ſmaeck. Daer-en-teqhen foo zijn de bladeren ban deren / ende Ouderhave ronder dan de gemepne geenfing facht oft glat alg de Wepl-bladeren: ende voorts fao zijn de fteelkeng langachrigh wt ende bꝛeedt voorts —— bloemen zin eer ban a Dari de —— f even verlcheyden / ende en zijn 0 Ins Log bitter alsde bladeren / iae eel ridder hebbbende. Dan het (oude feer wel moghen wefen/ bat de belchzüwvinghe ban den Chamzciffus in Be boechen van Diofrorideg qualijck ghefrhreben ende bedorven ig / ende batmen in ſtede Ban bet woordt macrotera ó twelch langher beteechent/microtere zipirspa, Dat ie kley⸗ ner / moet febzijben: fulcke dat Diofcorideg foude Willen ſegghen dat De bladeren ban Chamzeiflus niet lans gher / maer kleyner zijn dan de Bept-hladeren : ’twelcit pock waerachtigh is, Ende bovendien kan het mogelijk Wefen/Dat die Woorden opa zpds ri edo igrupds „ Dat (8/7 feer bitter van ſmaetk war boorwaerts te ffellen zijn / c — ed — — niet van de bloemen / ver⸗ u weſen: % de gheleerde hae — n fullen : want bet ghebeurbe liehtehijck eere ghe⸗ noegh / dat be eene letter voor De ander/ ende Det en Waard: , 09} /marrt oock. — } 4 5 Het derde Deel. ° ander in De beecken ban Diofcorideg geftelt wiert — piefe hier voortydts pleghen upt te ſchꝛiuven ende int licht te brengen. Dele onſe eyninge wordt be⸗ veftight door dien / dat Dioſcorides de bladeren van Lijnen Chamaciffus feer prift om de Stiatica te berſoeten / ende ger De geelfucht te genefen : maer in Dien de bloemen bitz teer zin dan De bladeren ( alsde oude boecken inhielden fa warchet dock wel veden/datmnë de felipe liever geb —— keu foude Dau de bladeren/ u ſonderheydt om De geelf ucht te verduden; gheljck Galenus gedaen heeft / Die door de bedorven boecken van Dioſcorides bedꝛoghen magh ghe⸗ weeft zjn. Indien dan dele veranderinge ende verbeterin⸗ —9* —— ordt van Dioltorides plactſe niagh⸗ ———— onfen ghemepnen Gerdt-Bepl oft Onderhave -_ gaa den Chamzaflus ban de ouders moghen houden : De Bladeren Fullen daer mede wel overeen komen / te weten klepner zijnde dan de Depl-bladeren/ dunner ende feer bit⸗ tr £ De ſteeinens zijn ſeer met bladerg bewaſſen / die wel — ende — Ë ijn / nochtans felven verder Pan ten wamn — onder eeurghe vel iine hetens aft wortellens in pen vaſt te malien; ſoo datmen gabenauaah/ dat £ han Haer wortelkens af begin= — hech 4 Worden Dan een (panne, Aen⸗ Dat drides De bloemen van fijne Chameciſ ï oan eden wergelijckt/ daer nochtaris Die van vt Onderianeymet De bigenmen vane Leucoïa oft filieren geen ghelijchenieë en hebben / dat ons niet te bewe⸗ or want men maghfe foo Wel met de Leucoia verghelic⸗ ken/ als beele andere bloemen daer mede van Diofcorideg vergeleken worden / die nochtaus daer van niet min dau vete verſcheyden si Want de Eend — — gan de bloemen is ergens me: —— —— chan i an aut n- —— bie — — Leucoïum: enbel oo Kore 4 Pinus ** dat de witte bloeme van Conuoluulus oft Winde de Lelie niet onghelijck en is / ſeg⸗ gende aldus in hef tapitel van fijn 2 1.boeckt: Daer waft een bloeme de Lelie niet onatelijck aen dat rcupdt 'twelck Conuolualusheet/ voortkomende bp de hagen eñ in de ion⸗ ge boontgaerden/[ouder reuck —— geen ſaffraen⸗ achtige draepkens oft nopkeng in hebbende / alleen de wit⸗ tighepdt ende het vouw ———— ban de Telie eyghentlijck vᷣerthoonende. Fn ſulcker voeghen heeft Dioſtorides de bloemen van de Onderhave vergheleken / ſegghende Dat (p Witter ende dunner zijn dan De bloemen ban het Leucoïum; bat is Aogde oft Peerfche Filiexen. om iemãndt in't kort de mepninge ban Dioſto⸗ dien heelen fin v laz rotte — Woorden en pcm 9, ee Tritici modo; dat — eeft heren de Cerwe: De welche ban erz ghens elders Daer bo. acht sin, Sön opzerhte woor⸗ den hebben den us h meynilijtk wijf gheblaedde tachskens: als ————— menſe eds de Witte Diole (bat is de Filieve ) aenz fien: de Wortel is Dan een bindt ig benen den felven Winte nochfommighe î poes foozten ban sne gend mln ben meten u — — Oock ver⸗ — een —— met een — bladt / die Be derde ſoorte van Cyclammos getoont Wierdt/ —— cate ban ijn beek. Î zen bren, —— ne sel oock noe en 5— De weicke be hem iffer cen — | — EEn Het dertienfte Boeck. 645 Grete order; rider dele Suietklche/ Chamzleuce, Kifos acarpos „ Selinitis, Gès ftephanos „ ende Den Latijn ſchen Hedera sluuiatica Dan de Chameleuce is ep ghent⸗ lijck De — ago aft Hoef⸗ bladt. Killos acarpos 15 Ben onvruchtbaereũ Derl/ Diemen in't Latijn Hedera ſterilis 35 Wen naem Selinitis Wordt veele crupden toeghe erahené, „Dau ben waent Gês flephanos ras $ staans, oft a terræe, dat is erdt-kroon oft Cerdt-hraus as be Onderhave alderbeguaemft: want meu liet dat dit ccupdt met fijn gheblaedde ſteelkeus als kKranskens de aerde ver⸗ re ende Wijt verciert ende kroont. Hedera pluuiatica, dat is Veyl van den reghen / magt dit erupdt oock Wel ghe⸗ noemt ws orden: Want in vegenatbtigte tijden lietmen dat meeft ende alderwecidighljchit groepen. „€ Aerd. Onderhave is beet ende droogt endsreer bitter van ſmaeck: ende fp kan door haer bitterheyt af daegen eñ de — des i — openen eude outſlũyten. — € Krachtende Wer e. Meñ achtende gjebrupcht it Dt veel teghen het ———— oo — — heydt / ghewzeven ende in —2* Maithiolus verhaelt / bet fap ban —— met ærũgooft koper roe bt/op;de halle — gaten as ej Aru —— — — Aofcorides ſchruft/ da ave gewicht van — —— ren dft roo⸗ merken Waters / ‚ne bifdab achter een ghedroncken / zijt ve gljene die het Sciatica/ dat ab pijne in de ende dat fp tu Der ſebver voeghen fes oft ſcveũ pe Hen ghebruvxckt ende inghtnomen/de geellucht fupverentende qhenelten. alenus/ ale baarlepdt is / heeft be boor fchreben Kracht de bloemeritde bh — —— groot ghe⸗ lick —— J — Boor Be Woorden van e eſt: nae Wiens oft heeft da pele bloemen bt bitte= — blade ba ẽ— —— — ae gheene heen Di ——— aldus efen bad Charis, en uyterma zijn / openen be lever / ende —— van alle den nuttelijckt ghegheven de gheue die met de heupgichte gequelt zijt. Dan wp/om datinen bevmndt dat dele blader ren bitteter zijn dan De bloemen/ lullen de ſelve veel liever ban de bloemen ghebruprken. BI Í v, 0 EGHSEL. 12 N oogbout laat is Dit ghewas tweederhande ban gell —— otſte is tabemepufte ende ober al ghebonden Klepuifte is Bee dan het ander / met rechter opftacnde — fi korter/met klepner ende korter bladerkens bewaffen/ ende met blacuwer bloemen. —— ende waſt omtrent De onde hol ebers swt Zan — — Sonitüdts heer Betis De Clemaus — fat ie; Lee: ——— — „Hondrsdraf ; 3 het gt ne gien — — — — arina Aſarine — Zobel — en DE gronin op mame — — On⸗ kende / maer ir — ES —— heten ꝛaeeckt van nach een Afarine,de — te, en bloemen ne Camille, Den (elven Zabel beftbuait ans eer Kleyn Wast. Veyl, in't Latijn Hederula aquatica — pr dd gez: — abel —— “peel kleyner — zode die opt ban onder — J mei — —— gek —— gee man ns — het in (us —— ————— Een medeſoorte ban deſe Steen ze * — geb * maanen fcbjut re weſen be ot met reden Ch. — — pnt inde wordt ban format. ge oock foo act Den Chamieciffas: Oribafij ig Bet hen⸗ gras. Be Cymbalaria ban Jralien foube oock — Beem Lee⸗ ghen Cerùt-. heeten. Label noem 7 ica folio hederaceo. Bet is een kleyn ceupùt nn ——— ſteelkens / eenen boet oft — tand 8 Saer wanneer Dar het bp een eon — — — kuümmen jen! fich felben aen vlechten ende magb7 d — heel wijd JJ De met (0 646 Cruydt-Boeck Rembert Dodonzi. * Aberwighe bloemkens/kleps ſmorgens eñ ſavondts / dip uren boor De maelcijdt/ midte daer fog aren a ee ope Ohe Pee e gen 4 k Dat in voe u⸗ be tingen red bijven. ) — pe —— ve. Dar is ooch een goede baet-rrundt hoo; ben fiech in De nieret ftacn! hoe fp grooter morben / foo Dat fp Daer fomtijdte foo groot oft lendenen; ende baar Het Berch NEDO ie get ; san als De Dept bladeren / Doch malfcher ende teerer. De neers nea riltiner of ffesinge enne klappingr — J fit ë “beminnere geeft Ditcrupot bier te iande opheffinghe / ent 1 er milten. eme ne SE en B ee is't doo: den hooghgheleerden D. Willem er⸗ Meer foo — len: D 8 dere met Det gdck Doen. De meefterffen bam defe land: ghemepn ghjamaecht/ dattet nauwe — oft eenig ſtadts dagen men decanen bie —— alari bladeren. eïbe in poeder oft aders inghevende. C. ‚ymbalaria met Vi ge b fe er Iisbe fiprifven bit gewas beeftdepbriciibe tegben ben ânderen firjdende krachten toe : Dat hier Vermaent moet Wordenf Bp bat men elekt een niet al te lichtelijck gelooven en ſoude / die als feen ban hooren ſegghen / ende niet dooz reden off Deo? erbavents Bepdt iet ban eenig crupDt verſckeren willen. Be Dteen-Onderhabe / daer Lobel van ſprreckt / Boet de pige ghemacktelijjck voortkomen; maet oft fp Den bupek weeck maeckt? Dat en ‘Weten Wpniet. Nae't upttwijfen ban Ben naem Afarine foude fp ban krachten het Alaram oft Mans ooꝛe / dat ie haſei. wortel / gheluck moeten wefen. Cymbalaria ig koude ende bocht ban gerd / met eenigbe Pfamenz trechinghe: ende wordt in Ftalien veel bp de Populier falbe ghe⸗ Haen. Fn ſalaedt gheten/gheneeft de witte ende geele oft galachz tighe vrontwelijche bloeden : gheſtooten zijnde ende van bupten ops gbelepdt/-ghenreft De wonden ende ſteipt het bloedt. Wet maeckt be ghefto(tlen ende klap oorrn morto ende chp/oft Drüjftfe te rugge. fap met Doeckskens op-ghelepdr geneeft De inctende ſweeren zt oft zeerktens die ban onkupfche brouwen aen De fthamelijche lez Den komen/alg men Die erft afWwaftht met rooden Wijn/daer droo⸗ ghe ſche crupdt gheſtilleert vermagh al ’efcibe. * ME BT —— Van de Zee- Winde oft Sautenelle. Gheflacht. B Pl de ghellachten ban Dachte oft Klockskens Winde moet de Zer- Winde oock gherekent Worden. k 7 F Nt See winde oft Saute nelle⸗. bouw oft oude murragit en ie / tert is daer mede ei ú keet. Dies her metret EDot boog eeu Inland betas fat * — ht ende Werekinghe.@nberhabe wordt gepreft ende beel geacht om Den ſteen upt De nieren ende hlafe gid en ghefoden ’tzp gheweyckt zijndejende twater ahedronchen. Toediſtilleert water ban Onder have vierenbeertigh dagen ach⸗ ter ten en! ig feet goedt in De erterachtighepdt oft ſwee⸗ heven. ge ficden 'tfap ban ü ì Nn — — ——— —— geneeſt * aft thijn qhepdt upt den hoofde De. u Daer bef bioberen ín de ſonne in getwepcht hebben / is goedt des * de bennen te berfoeten/ foo wel ghedjoncken 5 rot-bepl heeft een epgene ende ſondetlinghe * Weten alſmen deſe bladeren ſiedt / Efi tſelbe water dꝛinckt / mts ——— . te krat —— beg : € tonie/ Peerdeffeert-crundey Sulden · roede / Pprola, bladeren wat libde effeng — — — (gee a aen waſſt ——— * —— dzanck ban; gevende bar ban tenten kroes bol w; — ne * Deet erp Amien t Kooſen ende Galnoten in geſoden zjn. Bet Water bant gants - — Hert derde Deel, breedt ende wat vondachtigh: de bloemen zijn oock als Klockskeus oft Korfkens gemaeckt / bleeck purpur rood⸗ achtigh oft licht lofverwigij : tlſaedt is ſwartachtigh / in ronde huyskens beſloten: De woztel is dun ende langh: ‚ Et crupdt heeft eenen bitteren ſmaeck / ende ig wat foutz athtigh / nae de plaetſe Daer het groept. Blaetſe. Wit rrupdt waftin De landen aen De Zee ge⸗ degen: ende men Bindt het niet alleen aen den Zee-rant van Ftalten oft Pranckrijch /-maer ooch in be Zeeuwe fche eplanden / ende aen den Zee· oever van Plaenderen ende Bollandt/in fouten ende bꝛacken grondt. ¶ Tijdt. Tbloeyt in den Somer. 7 gq Naem. De nieuwe Eruydt beſchrijvers heeten dit erupdt Soldana ende Soldanella; daer nae Dautenelle in onfe tael oft Dodenelle; dan op veele plaetfen is Get meeft bekent met den naem Zee- inde; in't Latijn Conuoluu- lummarinum. Bet is He Crambe thalaſſia KrauCn Senor ie gan Diolrogides : daerom nocmente ſomnughe op't La⸗ thuſch ooch Braffica marina, dat ie Zee-koole., q Aerd, zZee-Winde is warm ende droogh Lan aerd tot in den Derden graed/als haer bitterhepdt ende ſoutach⸗ tighepdt oft brackighepdt met eenighe fcherpighepdt ver⸗ menght / de tonghe bijtende / ghenoehſaem upt-wijft. € Kracht, Hinderniſſe ende bereringhe. Zec· Win de loft fierchelijck Doop den kamergangh allerhande waterachti⸗ ghe rauwe overvloedigheden ende opent de verſto ptheydt Des levers / ende Wordt daerom goedt ghehouden om de Waterfuchtighe inte gheven : dan ſy is de maghe hinder= lijck ende moepelijck / de feliae feer beroerende/omkeerendef ende krimpſelen veroorſaeckende: ende ſoude midts dien be krancke cer letſel dan voordeel doen. TE Tlelve betupght Diofcorides ooch fegghende : A heele ghewas ie demage tegen eñ laſtigh/ ban aerd/ende — Le bete endete De/ oden mipyle genomen zijnde, Da Fommigje ie wan: bet: D-fap tefieben be ⸗ pende a pe Scherpighepdt ende ‘tghewelt van't felwe eensbdeels te tenumen/ verdsoven oft bedwinghen, BIIJVOEGHSEL. Efe Zee- Winde wordt in DE hoven ban ſaedt feet vermenigh⸗ vuldight / hoe wel Dat fp fomtijdtg door De ſtrengighe ydt des winters vergact : Dan men Geeft fe —— ſien boortkomen van ſaedt Dat: twintigh iaeren oudt was. Be Booghduptfchen noez menfenu MeerWinde; De Aranfopfen Chou de mer; de Italiae⸗ nen Cauolo marino 5; De Spaegniaerts Soldanella oft Verga marina ; be End be Zeecole : de Arabifche meefterg noemenfe Azar ende --Chachylle ende Sodonclla, met bei naemen. Serapion „fchrijft daer ban/ Dat fp de erſſe bijnae ghelütk is ende bat de « — ß / maer a —— sed —— men Die ban de Walel-u chen : Dan eren zijn Die ban De felbe ghelücker ast upt fijn twoorden i ſtheydts atngaende Dit crupdt te halen: daerom ſulien ùt ban De Dupt che meeſters Soldanella «ende groept beele- 3 . Def beeft bladerg / cen wepnigh © ter heel vd rame mers t A gekvegben beeft. De bloemet ig blaeuw;die ban de i Dier⸗ gbetgek ghetmas noemt € luûue Soldanelia alpina, fegatenbe dare ſommighe Lunaria cerulea ‚Dat is Blaruw Maen-t _tmen : ende verhaelt Daer ettelücke foorten ban. 1. ‘Becbet Boedekende £ be welche taat op be boorbe ER Ee: op @oftenrijck ende ⸗ ches in’t wilt k rd 3 2 i daer nde obel / waff op hoogte bergen / ende ana ghel ë ane manent wat DS Cot ope Pap sanders De Bladeren ban de Zee Winde _ Het dertienfte Boeck. 647 De Corallina woꝛdt oock onepgbentljck Soldanclla gebeeten. Zee-koole van Rauwolfius,in’t Latin Braffiee matioz genus ges heeten / een foorte ban Soldanella oft Corrigiola, in't Boogbduptfch Meerkol, in Sprien Meudheudi ghenoemt / eeft een Dunne blids Derende wortel / langbworpighe klepne bladeren; met aderen ter Geen — berit er) — rand boo, aen ertelt : De Bloemen zjn vyfbladigh / upt fpitfche boofs Dekens boortskomende. — — —— Acrd, Kracht crfde Werckinghe var Zeê-Winde ende Bergh Soldanella. Serapion betupght/dat dit crupdt beel in ſpſe ghe⸗ beupekt wordt : ende in fommigte lander pleeghmen De bladeren met De ſteelktus ban deſe Zee-Dinde te fouten ende met heele tons nekens te berkoopen / ende ober al te fepnden/ ende dan Saute⸗ nelle te noemen : De welcke ghefoden stnde feet fmaeckeljgek zón; Ende boor falaedt gebrupkt worden. In De icjne/ als boors fepbt is en is fp foo goedt niet gebzupcht : nochtans nemen foms migte het pick ende bet fap Dan defe Zee-Winde ; ende laten dat Wel flijf worden door het berfieben : ’twelck fp feer goedt achten om De —— in te geben/ oft ban buyten op den bupck te tegghen: want foo drift het in De fterche menfchen alle’ tgeel was tér upt Den ljve. Delfs Brafavola gheeft het de kinders in wicht ban een Draghme oft meer/ met conferbe ban Kofmarijn bart Sabie. Andere nemen het water daer Zee-Winde ingtefor Den iS met Khabarber in / om het water ban De leberfuchtighe te loffen. Andere nemen tot den felben epnde’tpoeder bau De Droos ght Bladeren / ende gheven dat met Whabarber ende Cubeben in win te Drincken. Tot dit ſelve poeder ban de Zee Winde magt: men Anpes-facdt/ Cancel; Gember ende veel ſupckers / ende Dat felbe- met eenigh fop oft nat in gheben : ende dan fal Dat Wercken fonder ghewelt — e. De Paracelſiſten leggen de bladers ban Bergh Dodanelle op de warerachtighe bu’ / nae Dat fp het opperfte velleken afge⸗ Ô eren Dat — — twater ſonder ver⸗ uptbꝛenghen ſullen. ed Bergh-Áodanelle Doet De wonden haeft lupten ende gaen. HET VE CAPITEL. p £ ® Van Swarte Winde. acht ban Sachte Winde moet oock ge⸗ Qik | Î rekent wozden Dat ghewas datmen Swarte Winde é f State Winde⸗ 648 De dat ſy haer om Be heefteren/ boonien / hagen / ſtalen / eũ al ‘tgene dat ſy bereyt ken ran pleegh te omwinden / ende met Beele Berwerringen ende draepmgten vaſt te malien; Han beneden af feer icegiy beghinnende / ende feer hoogh klimmende / ende opwaerts klanerende. De bladeren zijn breede, langh ende boor ſcherp oft ſpits afgaende / lachter Dan De Vepl-pladeren/ende oock dunner, De bloemkeng zijn feer zlepn dꝛuyfs ghewijs aen een hangiende/ wit ban verwe.Tlaedt is dꝛ hoeckigh / gelijt Boeck· weyd/ maer klepner/ende (wart oft brupu blinckende/ met dun⸗ te / voodachtighe vellekeng oft ſchelferen bedeckt. DE Woztel is klep ende kort. : 5 $ q Plaete” Swarte Winde groept in de Wijngaerden / ende aen De kanten van De Helden oft ban de hoven / afn De haghen ende tuynen / ende tuſſchen hooghe cruvden. sg Tijdt. Fn Oogſtmaendt ende Derfftmaendt/oft in den Wijn-tijdt/ leert defe Winde volkomen vijp laedt: ende Dan ſaeytſe haer ſelben / ende komt in het Vooꝛiaer daer Van boort, Anders en ig dit cruydt niet te rijgen : want bet vergaet alle iaer. Hi ee € Naem. Dele Winde wordt bier te laude Swarte Winde gheheeten ; in t Latůn Conuoluulum nigrum ende Volubils nigra ; bp ſommige Volubilis media; dat ie Mid⸗ pel-Winde in Pederduptich ; Mittel Winde in’t Hoogh⸗ duptſch oft Schwart⸗ Winde. Dp heet in't Griecklch bp Dioſcoꝛides Helxine Ciſſampelos EAEwn Kraruarsros * Dez motrituůs ín fijn boeck Geoponica noemtfe Malaceciffos; bat ís op't Hatijnfeh Mollis Hedera, alg ofmen ſeyde Bachten Depl. Den toenaem Ciſſampelos (in't Latijn Vitealis, bat 18 Wijngaertg Winde ) Wordt haer ghegeven niet alleen tot onderfchil ban de andere Helxine , dat ig van De Parietaria oft Glag-erupdt/maer oock om dies wil⸗ le/Dat delg Winde haer lelven dickwijls met Beele omkeer ringhen ende ombelfinghen oft blechtinghen aen de wijn⸗ gaerden windt ende bindt. Jen bindt dít ſelve crupdt heel anderg beſchꝛ eben bo Dioſcoꝛides ín het boeck Dat Marcellus Virgilius ghe⸗ bruyckte / Ban het hier Ban ons beſchreven is; ende daer heeft het noch veel meer andere naemen / dan hier gheftelt zijn: maer De boecken / die Buelliug ende Cornarius verbe⸗ tert ende uytghegeven hebben / zijn daer in Beel eer nacte Bolghen/ende boo de alderbefte te houden, Som mepnen bat Plinius in het 16.capitel tan _ fijn 21, boeck Ban dele Helxine oft onfe Swarte Winde „handelt; maer díe zijn daer in bedꝛoghen / daor dien dat bp op Die piaetle van De Íxine feeckt/ Dat ig Dan ben Witten Chameleon/ Die Wp elders beſchrijven: de oorſake ban pen Dwalinghe is / Bat in fonuuige boecken Ban Plinius elxine ín ſtede Ban lxine qualtjck ghefchrcven ende ghe Bucht ſtondt. Twelck de gheleerde ſtaet te aenmerc⸗ Ken ende qaede te ſlaen ; € Aerd,Krachtende Werckiaghe, Onle Swarte Winde en heeft geen kracht Die ergens toe gact oft nut zy/ immers bie tot nu toe ban iemanden verlocht oft ervonden is, Dan Diolſcoꝛides fept/ dat het fap daer Gans oft immers Ban de Bladeren ban Helxine Cilampelos , den bunch week miaeckt eñ kamergangth berwecht/ alfmen bat indyinckt, f BIIVOEGHSEL, En naem Helxine wordt beefchepden cr: er maer in ſonderhendt het Glas-cruydr oft Parietarie; als gefepbt is. Dan De Helzine ban Plinius ie her crupdt Dat wp elders bez fchröben met naeme van Cvertwortclaft Carlina, fepdt Lobel: bie ong ettelijke andere trupden boor de Helzine Ciffampelos Gez Schrift / ende Dit crupdt in't Latijn Helxine Cifampelos aïtera Arriplicis effigie noemt / om dat het ban Bladeren ende bloemen de Seide niet qualijck en ghelûckt. Defe Swarte Winde plee ce minten Îenbe Dorf Lobnl se maan Opee Fanchen k jk e ſy niet mir en der⸗ — doodet oft ten minſten — dmeend is ſtus: ende is miſſchien een foorte ban Libleba icili — Helxine —— ee bp oe ——— ſondtr ban Winde met melckachtighfap / dat ben bupek weeck maken kan, Wp weten (fepdt hu) Dat de Minder Die Delle Wijngaerden ende elders in't landt — Lan: [dan de Schozfte gangb- We Bladers tworden-met meel Cruydt-Boeck Remberti Dodonai. welckejmaer op andere ſteelkens / De bloemen groepen eben — van een ſtaende / gelijck klock zkens ghemaeckt / in de tenghde gheſtreept / met De {gben cen Wepnigb innewaers ghe⸗ kromt (ban berwe wit / ende dun ban bladers:’tfaedt ie hoeckach⸗ ting / iu knopkens bie bande Konde Ooſterluten gheldek / maer ge helft klepner: de wortel is wit / langh brꝛeuckigh / hiet enbe datt keuppende/foo dick alg eenen kleynen vingher 200 Wel ’terupde ende De bladerd ale De wortel zjn bol meickachtigh fap. Ken der z a rooter. ' , prin os dann Helzine Ciffampelos , die wordt ban (ops mige de kleyne Winde oock mede ahedeplt : ende bende tworben ban andere Virriola int Tathn / ende Vitriole in't Franſch duehe⸗ tensde welcke oock naemen Dan de Parietarie sn. . inde met bladeren van Althea oft Witte Maluwe , ban Tobel Vremde Winde van Clufius, oft Helxine Ciffampelos van fommiee „ghenoermt/Beeft teeve ende bipgheihcke vanghskeus/ anderhatven boet hoogh/een wepnigh ahehaprt ; de welcke ombatten al matter marken de bladers zjn wat gomachtigh ban ſmaeck/ ende war bitter oft fcherpachtigh op Be tonghe/de bladeren ban Witre Maluwe ghetjek/ met haer gekerfde ende een weynigh gheker⸗ telde randen boch merekelijck klepner dan Die. De bloemen kos men voorts in Den Meert oft Aprtl/die ban de Glock skens Win⸗ De gelhek / ſomtüdts upt den peerfchen wit achtigh / femeidre Heef eerfch/aock met vof plopkens/ ſtaende op langbachtige ftecikene, De wortel ís langh / dun / aerdtverwigh / ende kruppende langs den riſth ban der: aerden / ende ban Daer weder uptgroepende Men noemt bit ghewas int Látijn Corvolnulas peregrinus Clulij oft Conuolttulus Sc ijfacie. £ noemen’ t Scammonium tenue van Anquillara / in't Praliaenfch Scammonea pitciola, int Spaenſth Campanilla; int Portuguig Verdszilla. Andere verſekeren dattet het Scammonium tenue van Plinius foude moghen weſen Zommigbe Staliaenen noemen Dit — Vilucchio foreftiero oft Vilnechiio con foglie di Althea: Die ban Dalencen noemen’t Conuol. uulus folio Alchzz. Cm de gelickeniſſe ban Be felbe bladeren mee Die ban Betonte moght Vd alſoo wel Contoluùlus folio Betonice- heeten. Ber feude De laſſone ban Pliniug moghen Weten / fepdt Clufius. Ben naem Cohuolunlus peregrinus Wordt de Weſt· In⸗ Difche Winde oock mede-ghedeplt: de wekke ban ons hier nac bj de Indiſche oft min bekende crupden befshreben Wordt. Wellas niug bermaent oock ban een foorte ban Conuoluulus met melckigi fap/ ín Egppten ghemepn/ Draghende haet ſaedt in fafiabtworpiae hacuwen / alg de Wilde Smilax, de Scammonie ſeer ahetgch. Mt eene wortel fprupten berfchepden vhfen + Waer mede be Egpptes naers hunne hegghen ende weghen / van Lette klamme actde oft Klep ghemacckt zijnde /bekleeden. rade ee Winde , ban Lobel Conuoluulùs minifnus Spice folius, vel folio Starchadis citrinæ aur Linarië gehetten / is oock van femmighe Scammonium tenue Plinij genoenit. Bit cripdt wordt Tuttel ghebonden/ fepdt hy / in andere landen dan in Proventen / Zabopen ende Languedock : Daer groepet aen De kanten ban de ackers ende Ölóf-boven. Bet bloept in Wedemaendt ende — maendt. De bloeme is teer/ — ——— ende lijfver⸗ wigh / van gedaente een klochshen oft korfken gelijck.” T facdt ie vock hoet kachtigh eñ plat/grocpende aen beele rechte vranghakens/ Die unt een houtachtige witte wortel ban anderhalve palme boorts komen. De bladers zijn langh ende ſmai / ban gedaente berwe ende gratuwighepde de bladers van De Steechas citrina oft Linaria ges — — Den ſmaeck is drꝛooghende ende een weynigh ver⸗ en „Winde met {malle bladeren, in’t Latijn Conuoluulùs renuifolius, is Beel ſmaller van Bladeren / ende ghelückt defe Winden alder⸗ mint; ende is bier nae beſchreven mer ben naem Quamoclit oft Zafmin van America. 5 te Winde is Warm ban aerd ende beedepiende. Melde maere / ende Dacrom Ramerg, Sothtaus is't ſeker / dat befe Dwarte Winde ongetjck minkrachte beeft Dan De, Die omtrent De Zee tende ban Lobel voor De ghe houden is. gefe heirine € iffams pelog ban Lobel maeckt den bupek weeck/ ende men kan batt th met quaedt bedrogh) de Scammonie nar maken/ in Wordt ; ende daet mengbjen ſy die met fap ban ee Wolfs-melk — lophonie n ie ba De Spaegniagerts berfcheren/-bat De Vremde Winde met bla: ⸗ —— Mahimwe ſeer goedt ier om allerhande zeeren ende De lo te Winde ban Tobei in dien fp het Llepn Scams monium ban is / ale fommighe mepnen ) magh met &lie ende Sout gelijck moes ghegeten Ende t kamers gangt. ”Cfelbe crupdr wordt met Ljn-faedt ende harden oft ſue⸗ — tegen den vooden kamer: Gerften-mout gelepdt op De loopende oogpen/met een vat Doecksken Daer ober. … HET af angh (oude konnen gheven. tin De landen aen De Zee ghelegen/Waer datſe grootse Het derde Deel. HET VIL CAPITEI Van Blauwe Klockskens-V Vinde; van Granam Nil ende van de Indiaenfche Kerffe. Gheflachten. , M En fal bp ’t — van de Sachte Winden oock beguaemelijck ende met goede reden ftellen die ſoor⸗ te van Klockskens-Winde / diemen Blauwe Mocks⸗ Kens· Winde noemt / met ſommighe dierghelijcke cruy⸗ den; als zijn be foorten ban Pil / ende de Indiaenſche Kerſſe: die alle Dele Winde erghens in ghelijcken. € Ghedaente. 1, Defe — — tet enght voort langhe teere ranckachtighe ſteelkens: me Be fp alle —— daer fp bp waſt beklimt ende omhelſt / haer ſelven daer aen met Heele omwindlelen tnde draepinghen vaſt maeckende: de bladeren zijn breedt ende kantigh/ facht/grooter dan de oude gehoeckte Depl- bladeren / met heel kael oft effen / maer een Wepnighsken vrigh: de bloemen zijn alg die ban de Dathte oft Rocks⸗ ens Winde / kleyne bellekens oft klockskens van ghe⸗ daente ghelijck; maer zijn ron Dom ghekant oft hoeckiah/ van verwe upt den blauwen peerfch; 't laedt ig ſwartach⸗ gh : de wortelen zijn dun ende gheveſelt· 2, Met dele Winde komen uiet qualijck ober teen HIE _fooyten Ban Pil; de faden ban de welcke ofer ettelijke faeren aèn ong zijn geweeſt: want die daer Han Loo ende ſtech — ————— dooznen met all allen: De bladeren Waren ſacht⸗ aladt / beent) niet kantighs ete eener Dope en ——— Benen — ———— Blinckende en: , î 3. Bet fchint datmen onder dit ghellacht oock wel de ole een ander bremde ende uptlandt- ſche foorte Ban Vinde / bie nan fonunighe ——— Het dertienfte Boeck: 643 Kerſſe gheheeten wordt : fp Heeft eenen vonden teeren langbworpighen/in meer fijd-tackgkens verdeplden free!; Ende moet bp eeni gtje (taken oft andere ſteunſelen gefacpt Worden / om daer teghen te ruften/ ende haer felwen daer Aen baftte maecken. We tachkekens zijn bewaften met ronde Dunne bladeren/ die ouder aen Haer midden oft na⸗ bel een ſteelken oft voetken hebben/ daer fp opftaen/ alg: men in de bl van Eotpledon oft Navel crupdt fet: met Be welcke ſy (eer groote gelijckeniffe hebben/ mope londert alleen Dat fp Heel dunner / teever ende bieecker groen zijn, De bloeme ís Han aente díe bande Gids berfporen ghenoeghtaem ahelijch/ maer ig grooter / oock een langh/ achterwaerts ober hanghende oft uptftekende horenken oft Ipoorken hebbende ; ende is Lan verwe ſchoon geel/ ende boven Bien oock foet Han veuck. heheeten / 650 De bladeren Gan dit truydt hebben den ſmaeck van Kerſſe. Iq Plaete. 1, De Blauwe — ís een uytlandtſch ghewas / ende Lan elders hier ghebroght · 8 En we foorten van Pil zijn nip upt Padonwa ghelon⸗ den geweeft van den edelen wijtwermaerden heere Jaco⸗ busAntoniusCortufugdiefe upt verre landen —— hadde. 5. De Fudiaen(che Lerſſe is upt Indien gebroght endeick vente eerſt te en ghekomen te Ceulen tn den bo van Fevzouw Ehꝛriſtine Bertolf / weduwe van den Wijt bermaerden Deere Soachim Popper: de welche dat Lan faebt/dat Haer upt Dpaegnien gijefonden was / ghelaeyt/ ende in haeren haf nrerſtelijck onderhouden Heeft. 5 € Tijde: Defe Winden bloepen in Hederlandt mt laet⸗ ſte van den —— / — alg Die Geet ende gheenlins vecht oft ongheſtadigh is. ì € en. Ee De be gan defe ſoorten ban Winde heet hw de nieuwe Crupdt-befchrijvers Campana Lazura ende Campana cerulea gft Conuoluulum caeruleum in't Latijns Dat is ín ante tael Lazure Klockskens / Blauwe Klocks⸗ kens, ende Blauwe Llocksheng-Winde, Ien houtle goor Get Liguftrum nigrum oft Swart Liguftrun / Daer Colmmella aflpreecut in fijn ro, boeck. Ende voor⸗ waer indien de Groote Sachte Winde het Liguftrum al- bum oft Wit Ligufteum i9/nae haer witte bisemen, [od magh defe onfe Blauwe Winde oock alfgo eyghentlijck Dwart Liguſtrum / int Latijn Liguftrum-nigrum ghe⸗ noemt worden. Want in de boecken Han de oude Latyn: fche Cchrijverg/ in Conderhept ban de Poëten oft Bichters/ fictmen dickwils bat de blgemen/ Die upt den blauwen peertch zijn / Swart van verwe gijeheeten worden? % welck fn de Blauwe Bioletten blijckelijck ghenoegh is/ Die {p Viola nigra; dat ie Swarte Violette/noemen. Dom mighe houden voor feker/Dat Defe Blauwe Klotkslkens · Winde Get Granum Nil van Avitenna is / te weten ‘tgene daer hp af par ín fijn 306. capitel : t welck berichilt ban dat Pil daer hy fnt 512. capitel af vermaent / ende andere uiet en is Dan De itis oft Meede ban de Griechen: daer-en=tegent is Dit ander Pik een vrꝛeindt ende Indiaenſch ghewas/ alg niet alleen Avitenna / maer oock Derapia Betupght. De woorden van tvicenna lupden aldus: Wat is Granum Pil! Det is Carthamum van Indien. Ende Zerapis fcheijt alfoo: Hab al Nitig het Granum ban In⸗ dien / te Weten ín lijn 283. capitel : alwaer hp t ſelve oock tet de naevolghende woorden befcijzijft + Det erupdt ven bit Nil ahelijckt het ghewas Lan ve Leblab / datis Con- tolauluut oft Winde / aen be boonen met twee oft Dep armen (Dat is caricken oft oock klauwieren) vaſt hou⸗ dende / ende Daer aen hanghende: de tacken ende De blade⸗ ren / die het heeft / Zijn groen? ende uyt den oorſpronck oft fchaot van —— een purpurverwighe blaeme / ban ahedacnte Elepne Klockskens ghelijckende: ende alg Bie bloeme afvalt / vindtmen ’ lacht in hoofdekeng oft bollekens beſloten; lin t Latijn ftaet vaginis, bat ig ſchee⸗ Keng: Waer hoor ick capitulis oft hoofdekens gheftelt hebbes) te weten elck hoof deken in hout dyp keern kens oft tee en taphifagria oft Luys truy et eſchrijvi defe Blauwe Klackiskens· Winde ſeer wel over cen — 2. De andere twee gheſlachten / ons ban ſaedt / als voor⸗ lepdt is / voortgekomen / moghen oock onder de — van Winde gherekent Worden / ende den naem Conuoluu⸗ pap. dat ís — oft ban Nil Auicennæ voeren: want moghen alfse — ien dn, — — liet heuren Dat eenerhani u mee betongtenbeet. * Ee 3. De derde leer bꝛemde ende ſeldlacme ſoorte ie in't Latijn Nafturium Indicum „bat ig Iwigentche Kerffe/ omdat de bladeren nae de Lerffe ſchijnen te fp is nochtans cen {oorte van Pndraenfche _g Aerd, Krachtende Werckinghe. men u het Avicenua Wel over een te T welck Pil/ als Avicenna betunght / warm is ‘ene droogh in den eerſten graed: maer ban Serapio wordt het wel in den Derden graed Ban warmte eñ Druoghte Det Pil Cunvert den huyck / ende laeght af Door ganck be rauwe dicke rathtighe ende ſwaere / dat is / pituiteuſe ende melancolijcke overvloedigheden. Det ſporten gan het Nil welen alg onſe ende Ban haer mede⸗ ſdorten / ſchijnt met — Cruydt-Boeck Remberti Dodonzi. prijft infghelijcks ooch Delanghe ende ronde wonnen npt 1 8 — — ſelve Pil beroert den buyck ende het gantſche inghew ant leer / ende maeckt walginghe / als Woieenna bekent: Derapio feheijft oock / dat het langhlaem ende tracghelijck wercht; ende hy verhaelt noch meer brachten van't fee gewas / Diemen in fijn boecken lal moghen en, we ; leſe — e Fndiaentehe Kerſſe / nae Get uptwijſen van ven Gmacck/ ichunt oock ban aerd ende Krachten dzoogh en⸗ Be Warm te welen. Ô BEV ORG HS Eda JEſe bremde ſoorten ban Wlockskens- Winde heeft bark naeme ende Van bloeme eensdeels (Doch niet ban haer boordere ghe⸗ Daente )eenighe ghemepnfchap met De Blauwe lockshens / die, wp onder de bloemen beſchzeven hebben, Dan ſo ie ſeer bequaem gm de prieelen erde hoven te vertieren met haer luſtighe purpure Bloemen (Die op ſteelkens groepen Die Dan den Jaſmin ofd fMaeatpepalm ghelick waer af B'upterfte kanten bijfboeckigtp zin/ ghelijck fterrekens ftaende. De hladers zijn drühoeckigh / alst bie van Veploft Derckens-hrost. Sommighe ſegghen dat fijder ghehadt hebhen met ronde bladeren / aen tepude wat puntigh. Defe ig De fchoonfte fonte Van Winde Diemen vindt / fepdr Lobelf ende minst gebonden / foo wel in De hoben van Italien ats var Dranchrijck ende Hederlandt: hp noemtfe Blauwe uytlandtfebe Winde: in't Latin Conuoluulus azureus five caeruleus Hederaceug vel Smilaceusexoucus, Bft oock Campanula Lazura Herbariorum, Dp heeft oock De naevolghende nacmen bp den felben Zobelende bp.andere ste weten / Pleuitonaria , oft lieber (n’t Italiaenſch Fiore di notte in Bat ſy des nachts bloept/ende met Dat de fonne opftaet/ haer bloemen toeflups ) Campanula Larurd, Vi'gechto ceralso, Gonuolgolo Leruleo int Franſch Vicreote oft Virriole (gelijck belikpne lilocko⸗ Keng Winde fomtijdts Vieriola heers) in’t Latijn bp ſommighe Ca fia ; ba de Perfiaenen Acafias Habal nit van Derapie s ende op't Latijnfe Granum Indicum, Omtrent Aleppo heet fp Halmifensens De waft daer overbloedighlijck, _ 4 Dan gengaende Get Niloft Anil (oft oock Nir) Baer het Indi= cum oft Fndie-blauw ín Krabien/ Indien ende oock elders / van ghemaeckt wordt (t weick meeft ghebonden wordt im Cambape ende Surrate) Dat te bu ſommighe beſchreven met bladeren ban Glaux, oft Die ban Donderbaert Wat ghelijckende / Doch breeder. Maer ban het Jil heeft Cluſius Meeder gefproken in de Aenteets keninghen op het capitel ban Anil in het Boeck ban Garcia ab Orta: tweltk van ons hier boren op fijn vechte ſtede verhaeit ia ; ft van't felve ſullen Wp bp de Indiſche crupden noch wat beemaenen. Booꝛts (oa zijnder beele andere crupdei/Die Den naem Campana, Campanula oft Klockskens voeren / alte haer epghen naemen hebz bendeelders verhaelt; te weten De Blauwe Vilockskens/ ze Witz te/ oft Brouten-[pieghel/ de Blauwe Leliekens / alle foarten van Mariettes / Raponten ende hals crupdt / ende meer atidere / te lang om te berbaelen. À 4 4 GConuolulas Indicus aut peregrinus is eert bremde Winde die in Spae gnien Baenas noches heet; gelijck de teghenwoardigte HM Itatien — Fiore di notte Qhensemt wordt : dan dieis onder de Indiſche cruyden bier nae gherekent ; al fchintie een mede ſoorte ban defen IRil te twefen / Die Doormen heeft: Ban De bloemet zijn wit: die oock eenige andere mede-foorten heekt / in ghedaente Det blaveren ende blaemen berfchittende. Breeder befchtijvinge van Kerlfe, In Atalien aerdet En — beter dan in ende wordt daer / nde hoven Veel onderhouden / bebeeten / nae Der / Spaenſthen / oft Delfinio foreftiero: t Flos cruen · tus, andere Flosfanguineus, © faeùt Ben Cuculus Indi, Ê ende ende I boort. aerd Woorden foorte delas ban ſaedt ende L roert mp niet wat [fer fimal beele gen. aen | N ie Het derde Deel. dat aelkens in Be lenghde untgheſtreckt Heeft; hoe wel fp — bier te lande ſelden bolkomen werden. et ſprupten in d'aerde ghgefteken waſſen feer weeldigh / ende zin luftigt groen tot het laetfte van den Berfft toe: Dan fp bergaen meeft Des winters. De bucht is hier te landeanders niet Dancen bergaderinge ban dip faden bp een: dan / die upt Indien ghebraght wordt / beeft een biemder ghedaente/ als Lobel beſchreven heeft : oft (ale Clufius pie bergdelijckt ) het maechfelban een Wjwouterken fchnende te Gebben. Debloemen zjn in de hoben van Italien ſomtdts licht geel / ſomthots doncker orange ban berwe. Sommighe heeten dit crupdt Capoufinen , miffehien naer De ghedaenteder bloemen/ die toots-ghewijs oft kaps-ghewisepnden : maer Die hebben fp met beele andete crupden ghemepn, De bladeren / Die rond zijn / in't midden als eenen navel hebbende / ende dock in haer midden aen bet boetken oft epghen fieelken baft / gheven fommighe oorfaecke Dat fp dit ghewas ĩ adiſch Navel-cruydcnoemen; in't Latin Cory- Ledon Indica. je et fact ban de Fndiaenfche Lerffe heeft wat ghelückeniſſes met Dat ban Beete ; ende gheljekerwijs als upt het faedt Van De Seete met De roode eetbaere wortel Dicktwijls twee oft Dep berfcheps Ben wortelen voortkomen / door een ghevlochten ende verwerret / alfoo gebeurt het oock Dat ban een facdt Van deſe Hier (Je twee bers fchepden planten voortkomen. ki Andere Fndtaenfche erſſe is bp de Fndifcheende niet foo wel bekende — beſcineven: want fp verſchilt ban de hier · beſchre⸗ ene ſeer Deel. f rn Krachtende Werckinghe. 1. De Blauwe Klockskens- Winde wordt in Italien ghebouden boor droogt ende warm in dert graed;ende fp ſegghen datfe ben bunck fupbert/ende’tgants ſche lichaem ban rouwe /grofbeende Aijmerighe bochrigheben /ende oock banfwaer fwart bloet ontlaft ; ende Datfe de Wormen upt den ijfbeiaeght : maer darfe een groote beroerte in Den buyck veroor⸗ faeckt/ ende cen walginghe in be magbe maeckt ; daerom n fp datfe beguaemer is om De hoben ende prieelen Daer mede te ver⸗ cieren/ Dan om binnen den lichaeme te zuncken. z. Get Jil met fjn mede-foorten wordt ban ſommighe Voor alfoo krachtig ghehouden als eenighe foorte ban Winde foude : felfs / fommi, — ban kr. t Bondi matiek oe war vb he ere ten ren. De Fndiaenfche erſſe / om dat fp den ſmaeck ban lier ſſe hee ft / — — Keent adenk he twefen. teghen bet gheb: ï ver fekerende / dat de genedie op De Zee ficck gheworden zijnde ban de boorfepde ſieckte / Dit crupdt op ’t landt konnende bekomen/ t ſelbe ftampenende het fap met citroen-fap indrinckende / daer groote Bate in binden fullen/ alfoo wel aloft (p Lepel-bladeren oft Water- Aierffeende Dieratelijcke crupden ghe brupcat hadden. FE TV IE GAPI TEL Van Mechoacan. \ Gheflacht. PB Het gheflacht ban de vremde oft uptlandt{che B Winv-erupden hoort oock dat ghewas /’t welck uu ter tijdt Wechoacan gheheeten Wordt. RISE € _Ghedaente. Methoacan beenght Dunne vijfen oft ranckskens voort / Deel in't ghetal /endelangh ; metde welrke dat (ich felioen aen De naefte ftaken/alatten ez ten ende andere dinghen daer Get bp waſt / pleegh te win⸗ Ben ende met menighvulvighe vlechtinghen te verwer⸗ ten ende vaſt te maechen. Debladeren zijn groot / upt den groenen (wartarhtigh oft brupn-groen/ breedt / Hoor ſpits / die ban de Dachte Klockskens · Winde wat ghe⸗ lůckende / doch grooter/ ende een Wepnighsken vouw en⸗ de ruygh oft hayrigh. Wet ſaedt is [wart blinckende, De „wortel is langi dick / binnen Wit/ Mertz re fmaeck van haer ghevende / oft op de tonghe tende, f De bloeme Ban dít ghewas / foo Nitolaus Monardis betupabt / is alg die ban den Aranie-appel oft Malus au rea, ban Vijf grooter bladeren gemaeckt: upt het midden van de welche een hoofdeken ſpruyt alseen hauwe / foo groot alg een Dafelnote Wordende :’t welck met een dun ende in twee deelen en ende hut — ghedeplt wordt / endeelck Deel gapende oft open gaende É / tee faen / foo groot als klerne Cicers oft * — brfchap Werhoaton t welck een RE dS ec. In Hd ⸗ van Pietw Spaegmen i8/Geeftmen dit ghewa — dock ús ter vate —— — ca oft eſt· Indien / te Weten in De landen Nitaragua « Naem. Dit truydt heeft den naem Mechoacan ghe⸗ Ee naem 2 bacghe bijnaein alle landen bekent. Hommiate gelooven; Het dertienfte Boeck. WMecfioacayg. 6sr * bat het cen loorte Ban Bryonia is; maer ghemertkt de Wortel daer van niet bitter van ſmaeck en is / maer veei eer ſmets oft fonder eenighe merckelijcke ſmaeckelijckheyt van Gaer te gheven / foo ſchijnt het dat dit ghewas met de Bꝛyonie niet wel over eenen komt: want De Wortel van Bꝛyonie ig eer bitter ban Mmaech. Poorts oock ſoo zijn beyde deſe cruyden Ban ghebaente ende maechtel der blade: ren / bloemen ende bruchten Van den anderen verre Herz fehepden. Sommighe andere ghewent Den naem Lak Rhaalbúm, vat ig Witten Aha: het en ghelijckt nochtang den Gba oft den Glabarber niet. Dan/ nae mijn goedt= Buncken/ {os komt het met het Scammonium Geel beter over een / ende fchijnt een foorte van Americaenfch oft wWeft-Fndifeh Scammonium te ‚ Want/ als wp } tammontum kruvpt als de Winde- evupden ; ende Get heeft een Witte ende Dicke wortel ; ende Bet fap daer Van heeft luttel (maeckg: foodanighals ons JBechoaran gantfchelijck ſchijnt te weten. q Aerd. De wortel van Mechoacan is gheſtelt in't midden Bande hitte ende kouwe ; maer ig nochtans heel droogh Lan aerd. € Krachtende Werckinghe. Deſe wortel van Mechoa⸗ ran maeckt den buyck weeck / ende ſupvert Het lichaem / faeghende Door den kamerganck meeft ende eerft De flijz merighept oft pituita afsende daer nae de dunne weyach⸗ tighe overdloedigheven. wit dal -SRechoacan wordt ghebrupckt de ſwaerte van eert vier⸗ endeellootg oft een Draghme t'feffeng/tot de twee dꝛagh⸗ men toe; te weten met Wijn / oft met eenigh ghediftilleert Water/nae den eyſch van de ſieckte / oft oord; in Hleefehlop. _ Doorts foo gelooftmen/ dat dele wortel feer nuttelijci en magh worden in alle ſieckten Die uyt (lijmez righe dicke oft koude oorſaecken ghekomen zijn. Dp ís leer goedt tegen langhdurighen weedom deg hoofts / teghen den Berouderden hoeft / teghen de engh⸗ azen va ongemackelijck herhaelen des adem; ende fnfghelijcks oock teghen de inwendighe (merten / nae — ds — —— nieren ende moeder ; felfd oock In De ſmerte ban De uptwendighe leben / ende aller⸗ hande gicht. rs £ BEE — — 652 Cruydt- verrieũnghe. wet beſte Mechoatan Wordt UPL Weſt⸗ Indien oft america ghebroght / te weten dat ín De landen Picaragua ende Quito ghewaffen ig: BILVOEGHSEL: Die't faeckedat dit crupdt ſynen naem Mechdatan / in Ita⸗ — Meccioacan, vegen beeft nae het landefchap Kord thoacan/ nochtans ts bet in't fetve ieuw Apaegnien op (omm À ghe andere plaetfen oock toel te binden ; ende wordt nu — onderhouden omtrent De ſtadt Colima beettigh mijlen og md boor fepbe landtfchap Mechoat an ; ende ban Daer wozden hood ende ghefupverde wortelen in Spae ende elders Den. Pochtans willen fommighe Dat Rhabarbarum ——— men ; andere/ maer beyde t'ontecht / Witre Brponie/ oft Bryonia Peruuiana. Lobelgeeftjeden naem Peruuiana Mechoaca , Mechoa ex provincia planta , Bryoniz facie. Want be wortel Daer ban is be wartel ban De Byponie feet ghelöck / foo wel ban wittighepdt / broofigbept / fcherffe ende vimpels / alg ban grobighepdt eude Dichte. Daer is t Dat ghp bepde DE wortels fmaeckt oft knauwt / gp fuit lichtelijck bevinden (als Dodonus oock betoont beeft ) i ban malkanderen verſchillen. Want De wortel van SMechoacan is noeh fuer! noch foet / iae iS ſonder fmaeck /'ten tact ghetjck Ban meel/ gheenfins fcherp / bitter oft heet / met ecn Klepne t'famentreckinghe / ende niet —— van reutk / doch niet heel merchelijck weirieckeude Sy ig oo met cen aſchverwighe ſchorſſe deſe wortel fprupten in De Lente klepne tackskens ende ſcheutkens de Winde / Bꝛyonie oft Scammonie / Die langhs der aerden — oft bigven ligghende / ten zy datſe eent⸗ ghen bi en ſtatck oft riet vinden daer fp teghen | ende mm felben daer rondom wijden cfde plechten moghen, Dele rant: en oft tacken zijn van berfchepden verwen onder een gemengde / alsvalutwe / grenachtigt / roodachtig ende afchberwigh. De aders zijn Die vande Stek De Winde ghelijck /oftoock vond / fnae ale eenen pentiinck doch boer (pits afgaende nimmermeer baltende/ met luttel voehtighepdte / binnen bol klepne en / doncher groen ban berwe. De vruchten zjn alg Die ban De Bꝛponie / pft de Wijndepven eenighfins gheſgekende / ſas groot als Corian⸗ Der-facdt : De welche in September rp worden. Veranderin- ghe. Bet faedt ig tweederhaude/ foo Dat upt Spaegnien gheſonden df fepbt Clufius : het een ſteeckt in ceu kort hauwken / mde ig art/ alg dat bende Scammonie aft Groote Winde: bet duder ſteeckt in eert l hantoken / eude is roſachtigh / beet tecrer ende fangher dan Get vocrgaende · Dan de hautwkens van bepdé ijn binnen in rupah· Ende daerom wordt het Mechoacan in onfe Boven fomtidte met verfchepden bladeren Wildt Mechoacan waft omtrent Picaragua bp Hinte Belen, ende is een fchanelijck ghëtsag/dar veel quaedts in't lichaem Doet, ende cht ommatighe bracckingte / krimpfeten in den n daerom is het bart ſommighe cammonie- ghetjeeten : ende om De felbe oorfaeck Wachten (p Bun wel van dat te ahebräpcken. Anders is het Den tepnen $Rechoacan van bladeren ende vanclten ghelek / ende oock ban twozrel; maer is ín alles Klepner: ende bobendien foo beeft De wortel eeninbe (sberpiavept in haer / alg Nicolaus Monardes betupght, Die de Carme Mechoatan wortel in t langhe beſchrüft / alſmen in — leſen / midtſgaders ’t gere Dat Cluſius heeft. Aerd, Kracht ende Werckinghe, 288 ghe. De ghene die de ——— — recht: want al is fp an geni ende oock gomachtig ale De felvesende a ——— ae peert —— L kemer. Dacor (ul be tonge kinden oude edet entie alle andere; Die hoor de dra [ Defe wortel fonder acht ee in: dan en neemtmen maer een Dranhme z ende fomtidts draghme ban’ gerne is hinde eneen eben — — tot in ——— ighe ſtoffe / die haer eenighe t inahe gheeft; ende — Bat (ren teh 8 igbt hebbende het inghee ers ende Kracht gheeft: bovendien fpdeberftaptheden van De inwendighe leden / in fonderbeptais’t ——— Watt. Daer dhbese bb gibttichendti ende awe sufcben vavltofe — derheyt be waterachtighe iae ende fimi — Baer nae de galachtighe ; maer ten laetften De verbz ande ende oock befkwaere oft ſwarte Pop vecht miet allesnupt De maghe de boorfepde overblaedighes 1/ hebben groot on: Boeck Remberti Dodonzi: act oock upt De leder! mite / ende andere inghewant; fel be Boe Bee —5 gorftende uprerigcke leden. felfe Bacrom is FMechoacan goedt teahen oude kortſen ende langhe fieckten/ maer fonderlinghe de waterfacht/ fiercjn/ klieren / Krop: fiweeren; koude gheſwillen / rolycke / bupekpin / koude piſſe / harz pigbept van bupck/ koetfenupt berfchepden oorſaecken / te weten 34 flijmerigve ende gaiachtighe overdloedigheden te ſamen ghe⸗ ete pat deſe wortel Heeft / is Dat ſy op alle tijden ingheno⸗ men magh worden: En en ig fp niet quaedt Van fimatck/ noch ban zeuck/ ideh onliefigch van berwe/ ghelick beele andere dinghen zíjn Diemen om Den buyck te ledighen pleeg ín te gheen, Dp en maeckt gheen walginghe in de magbe / not en verweckt gheen Krimping he Des bupeks / noch en Doet gheenfins bꝛaecken: (elfs fs fupbert het lichaem foo lieffelicken / Date gheen Nlappigbepbt noch fautwighept in de maghe by en brenght. Apen ontdoet oft en ver⸗ mindert de krachten des lichaems niet noch en balt bet lichaem niet laftigh; maer beel eer maeckt fp ’t felve broom ende fterck f alg oft het gheenen dranck inghenomenen hadde. ‘pan bover allen is fp frer goet om de Bocken te ghenefen/ iwt⸗ fepdende De overblacdigheben de felbe fiechte onderhoudende ; de welcke ghemepatijck koudt zjn) in fonderept ale De fiechte verou⸗ Deet ig. {Maer ſy moct Dan Dickwijls ghebrupekt ende ingenomen tworden/obermidts Dat ín fuicke oude quaten een vepfe niet genoegh en kan zijn om De wortelen Ban het quaet upt te rucken. Daerom moetmen 't lichaem eerſt ſiwveren ende ledigh maecken met fprooz pen/ klpfterien/oft met het aderlaten/ ende met diete / oft matelück⸗ hept van ſphfe nae de konſt ban Medichnen : datt nae fctmen ’t poeder van deſe wortel niet ſeer kle gheftooten in witten winte tepcken / oft in water van Anijs, encket-water/oft Caneel-was ter / indien den krancken ghecnen Wijn verdragen en kan omor⸗ s Wrote — rh wonderlijcken goet om De ghebreken / die door gh. Sock is deſe wortel 0 beranderingben des iochte gekomen zr / te gheneſen· Baerom de gene die van langte repſen foo wel ober Zee als te lande ghedaen wederkomen / ende Veel onghemache op wegbe gheleden hebben / fullen de felwe wortel mogten ghebrupeken. Sommighe ghebruptz kenfe oock teghen ’t Zeheurbupek: É 7 — aer om be vod ſephe oorſatcken en is deſe wortel miet dieuuſte⸗ tek in de heere oft ga lachtighe kortſen / noch andere fieckten / Die met groote hitte enbe ontftekkingte komen. . Zp wordt beel —— met wijn inghensmen ban met géniat ander nat : wart dan fal den krvancken mier braccken. Ban » als fp den wijn niet verdraghen en kounen/ maghmen ſe ingheben met Bernaaieoft Endwie water, oft eenigh ander Diergelijck nat. Dot befe wortei maghmen een conferbe maecken / onde oock een Gelept met fupeker ende’t fap van De felbe. Want Door Diek Dat Defe wortel fmersende fonder fmaeck ig / daerom lact fp haer feet wel met ſuycker vermenghen. Hen {Den magt bet poeder ban deſe wortel oock ingheven mét fupcs Ker ban Diolen/ 0 tfproop ban Violen. Foch zjnder Diefe nuttes Tick inghe den met ej mer ra ban Kooſen ſoluthfin de voor⸗ ) ban grof be fljmeriahe ende waterighe / iae oock galachtighe boehtigteden hunnen oórfpronck nemende, Andere maeckeft Daet pillekens van / die fter goedt zjn om Den bupck te ighen / foo groot als dꝛooghe Corfander faden/ ghemenght met Eieetuarium ban Roófen van Meſue. Sock neemtmen dit poeder — — — oft Manus Eirifti / oft met Auwelkens / oft in arſepayn. Dan op den dagh dat deſe wortel inghenamen wordt / moermen ons wätm ende upt Den wint houden / ende lutteteren oft dzintken ende gheen ander extes oft onmatighepbt plegen: maer foo alfmenfe inghenomen beeft / falmen den tydt v Ì 1 flapen / in fonderbept alfmen tot licbtelijck braecken ghenegben is. Dan als fp beghint te wercken /moetmen waeckende bijven. Bet en ig oork niet ban noode batmen tenigh fuppen inmeime twee oft Dip uren nae Datfe inghernomenid : want het is foo edelen dingbh/ dat fp de Dar: binder fn Doet, Als den buyck ledig ie/ gheeftmen eenigt fop ; ende daer nae fpüftmen den krancken. Anderen daeghs / ist dat den bupek Gard is moermen met klyſte⸗ rien oft anderfins den bupek wat maechen ; ende De pürgatie door deſe wortel niet groot genoegh en is gheweeſt / rl emi weder innemen / tot datmen Daet eenighe bate bp ghe⸗ Een ban de meefte deughden / die deſe wortel heeft / is / dat het in de macht ban Den krancken * breede ban De felde opte houden als hem ghelieben fal : want als hp mart gen teughs⸗ ee ddr beed —— fn werck ophouden: Bieke Die met De vingher / ende Doet Die in eenen binde dien aen ’t putteken ban si dd dat ig aen de lange tot dat Ben dranck begbint wercken ; ende Danen (Albe gheen noot ban ben | als fammighe berfchkerin. — De beſte wortel ban Nechoat an is de ghene DIE — — De heel witte ende oock pen — wel baft be — —— — € : tert c Bi ontk beft al tp beet bezfd —— bar —5 — te kennen is: want fp wordt metter rijdt grauwachtigh actachtigh. Daerom midtsdien fp quatótk Dyp igeren landt goedt blijft/ falmen Die omlangter te bewaeren in hirs begra⸗ ven / oft in een idaſſchen kleedt winden /oftin glepeckte of BOE Hert derde Deel. gaefte boeckert. Om De feloe vorſaetke boen fp weidieſe met heete ken berkoopen : want boe grooter ſtuck / hoe het langer goedt mit Jochtans wordt fp —55 verkocht in ronde fchiven ghedepit zyude / oft in kleyne ffucken abebroken. Maer de chen Diefe tor poeder ghebroght zijnde bewarren oft verkoopen / doer r qualhek: want dan id ef alle haer kracht. Dan alfmetife gez peen wil / moetmen De ſchor ffe cerft af fchrabben / ende dande twogtel tot poeder brenghen / ende de felve ghebrupchen. HET CxrPifTEr’ Van Stekende VVindeende Zarza Parilla, — 1 Gheflacht,: ien FP oít Capitelfullen wn de Dtekende Winde belchrij⸗ Ï — /midtſgaders He — Parilla 5 — ſomnũghe oor eenerhande ghewas ghehouden worden, * —— 4e Bekende Winde Geeft Heel kleyne Dinne rantkskens / die met doornen ende fiekelinghen bez fet zins Waermede fp haer felt en om DE boomen / heeftes ren/ haghen ende tupnen windt / ende al dat (p-ghenaken kan / van onder af tot boven toe beklinumende ende bez Eruppende / omdjelft / ende omvat, De bladeren: zijn Be Pepl-bladerer niet Leer onghelijck maer langhworpiger/ boor fcherper / ſonder hoecken oft kanten / klepner ende herder Dan díe ban Bachte Winde / ſomtijdts met witte placken gheteeckent… De bloemen zijn wit / welrieckende. De vruchten zijn vonde bezien/ in een klepn trosken geel bp malkanderen gelijck alg de dzuyfkens ban Hen Wilden Wijngaert waffende/ die als Ip tijpen rood Worden / ende tamelijcken bijtende ban ſmaeck zijn 5 inhoudende wart oft brupn rood faedt/ Han ghedaente den Hemplade ghez lijck. De wortel is langh/ wat gheknoopt/herdt / ende in meer andere ranchskeng oft klepne fijd-wortelkeng ver⸗ deylt ende Gerfpzepte - BETE Aat et tekende Spinder. — d — sr J drsn OA OD Eee dn ng t het bladeren de Winde Wat ghelijc- — met ſteliel oft doornkens beſet; ende boven bien bekennen de ghene bie uyt Amerita komen / dat dit Het derrienfte Boeck. 65 Mupdt de Spaeuſche Zarzaparilla eft Dtekende Winde Dan loof ende andere ghedaente heel ghekijck ie, Te wor: telen daer van zijn ong ghenoegh bekent : want die Woz Den Gier te lande alleen —— upt America oft Weft-Fndien / Baer (p in't witt groepen. Defe Wortelen 3 langh ende btn / De teer fte ende dunſte Wortelen Ban — Soethout oft Gly Cyrrhizá ghelptkendt/ fomtijtg ij hpt renen oortpronch of mivbel-woztel ter fijden af: Hatghende ; de welche binnen in eert harde midben-zenue hebben. Sp hebben lutt ei Onaccks / ende oock gheenen merckelijcken reuck — g Pact. A. Btehende Windt waſt op rouwe onghe⸗ bouwe woefte plaet{en/omtrent De haghen / kanten ban de velden / gen bergen ende in dalen te weten in heete lans douwen; alg zijn talien / Tanguedock Spaeguien ende Afrijcken: Want hier te lande en woꝛdt fp niet ghebonden dan in ſommighe rrupdt-lief hebbers hoven. B. De Zars zaparilla ban Peru waſt in dat Loornoemde Weſt· Ju⸗ dien in het landtſt han Honduras gheheeten € Tijdt. Stekeide Winde bloeptin de Lente: De bezien oft bruchten vijpen in ben Derfft / oft wat vroegher k Naem, A. Dele Winde is ban ons Stekendt Winde ghenoemt; fut Booghduptſch Stechend Dginds int franfch Liet ran) in t Latijn Smilax afpera; gan fomtuighe Volabilis acura oft Volubilis pungens’: int Gꝛiecks heet ſy Smilax tracheia zufnat Freyer. Éheodorus Gaza den oerfctter ban Theophraftus / heeftfe Hedera Cilicid ghhenoemt ;alg oock Plinius: den Welchen Dâer-in- boven betunght in het 10. capitelan't 24, boech/dat [p fomtijts Nicophoros toeghenoemt lecgh te efen, De Ztaltaenen ban Tofrana oft de Floyentinen noemente edera [B:nofa ende Ruoms éeruino in hun tacl ; op 't Latijnfch edera fpinofa ende Rubus ceruinust pe Spaegniaertg / ende epgbentlijck be Caftilliaenen/ als Lacuna Hetupght / Heetenle Zarza Parilln, alg ofmen fepde in *t Latijn Rubus —— rete Pad —— als ra ae na arza int Dpaenlch (oa Beel alg Rubus marin, ende Braemen in SE Bork duptícl; ende Parra, alg Matthiolus uptlepdt/ hediedt foa Beel alg ofmen Wijngaert ſeyde ende berbolgheng foa heteetkent Pérills een klepn Wijngaerdehen. Poorts ſoo _ beeft defe onfe ſtekende Winde oock nóch dele naevolgen⸗ be Bꝛriecklthe naemen; te weten, Epatitis Lycanthemom, _ Cynosbaton, Aniceton, Heliophycon., Anatolicon, Dyticon, Helide; ende den Latinſchen Mergina, B, Den naem Zarza Parilla ig Dit Peruaenfch cruydt vock mede · ghedeylt gheweeſt in Spaegniem ende bat omt de groote ghelijckeniſſe Die het Heeft met be Boorbelrhreben tekende Winde / Die Mp / alg boorfepdt ig / Zarza Parilla noemen: Delfg bp de inwoondere Lan Peru / Daer’t veel groept/ heeft het venen exgen naem / die [oa Beel beteeckent alg ofmen in't Latijn Viris{pinofa, in onfe tael Doorn: berupit maere itn ip bar De waere LOD etupght. Daerom lullen Wp dat fe ajdarilla ban Peru en noemen/ int Latijn Zaraa batlle Peruuia= ha; om dat fp foo níet ban ghedaente / ten minften van Krachten ende plaetfen ban groepen / bande Spaentche — — oft onſe e Stekende Winde ver⸗ ſchilt. Waut aengaende dat fommighe nieuwe Crupdt· beſchrijvers vaſteljck willen verlekeren / dat de Zarzapa⸗ rilla ban Peru eener hande ghewas ig met de ander Zare zapatilla oft Dtekende Winde die ín Europa groept/Dat en bekennen andere gheleerde lieden níet: Ende voorwaer Ben ſelven GarciagHopez/eenenHortugiel: chen-fchrijberf bekent wel dat fp onfe gemepne Btekende Winde gelijck fs ; maer nochtans en laet hy geenfing toe dat (p ntſche⸗ Tijch vooꝛ De ſelve te houden ís: Want men bindt fomtijdte — cke v — regeren / enge — e dingen ghelijck zijns maer no s in eenighe klepne teekenen berfchi 9 Wende worden bebonden: Wooitg oock de — bes lochts ende der aerden maeckt een ber! welen ende ghefteltentffe ban vingen. die een⸗ derhande ſchijnen te zijn. Ende daerom is in de Zarzapas xilla van Peru te aenmercken / dat (p een bremdt etend” lande{ch gewag is / ende upt de Nieuwe Werelt oft De Fijcz Ken gan America / datis Weft-Andien / gebroght pleegh te worden. Maer die dinghen / die Ban Daer hier te lande gberghefonden zijn/al fchijnt het dat fp met de gene in uz topa waffen eenighe ghelijcheniffe hebben/nothtans Wa ben fp daer Ban dickwijls aengaende haer krachten Herz ſchillende bebonden. Want * Berfchepdentheps deraer= iË 3 Den 654 den ende des lochtg boet niet alleen Heel tot De verande⸗ riughe oft ongbelichigfeene pan ghedaente; mact kan gock feet wel ende bichwijls dozfaer wefen Dan andete werchinghen oft Lan Hapver oft ſtercker Krachten, Ende Ln ee banan de oepen/ tij ig bt Beter: oft ffercher ban reich zijn/dan De gene die in konde Tanden affen: Dömmighebinghen zijn in haet epghen landt fehabelijekk ende doodelijch; de welche in andere lan den ghedragtgenetfde bervoert zijnde / onfchadeliick / iae eef nut ende begidem Worden. An der lelver voeghen het oock wel bijkomen / dat de Zarza Parilla van _ Peru/ alfchijntfpbt Btekende Winde oft Spgentthe “Zarsa Patuia gelijck te weſen / not htans doorde ghe ſtal⸗ 5 van de Peruaenlſche locht / ende oock Door epghent= fchay ber aetden/ Heel krachtigher ig dan de ghene Die in Dpaequien oft dock ín Afrij en ghewafjen ts: — Aerd: Dt Dtekende Winde ig vari Sioſcorides ende Plinius peel gheacht ghekweeft teghen allerhande Vergift ende hinder Bar hiiade ende fenijntghe ghedierten ; ende alsde nieuw Frupdt-befehrijberg bevonden hebben / de wortelen daer Han Zijt feer goedt om te doen ſpaeeten / in fon Die Bande Zarza Parilla van Peru / Die ban fommighe voor eenerhande ghewas metde Steken⸗ de Winde gehouden Werdt/ ale Boorfepdt ig; dat |felioe doende Doo, — — nae aerd/ an De groote dunnfghept Bart ſtoffe daer [p van ghemaeckt ig. € Kracht ende Werekinghe: A: De bladeren ban Dtez kende Winde / ſeydt Dioſtorides / zijn Leer goet teghen alle fenn ende berahiftighepdt; ende en Wederftaen niet alleen ’t —— Dat te voren in· ghenomen is / maer ver⸗ Winnen oock t ghene dat in gheheven wordt / nae dat⸗ men deſe bladeren met genten dranck in-genomen beeft; alfoa bat de ghene / biete daghelijcke ghebrupekt / van gheen verghift oft fertijn befchadight en kan worden. B. Pe wozteten Gan de PeruaenttheFarza Parilla zijn foo Warm ende dzoogh Dan aerd/ ende fào Bun ende fijn van deelen oft fkoffe / id ad water / Daer fp in gheloden zijn/ feerlichtelijck doet (wetten; Ende midts Bien ghe⸗ nefen Íp den ouden hooftlweer / ende de köide gebreken van de leden; Dan ghelijcken oock alle gualen ende lieck⸗ -ten bie fonder kortſe ſio men / ende Door hef ſweeten ghebe⸗ — neſen konnen worden. Ende in dierghelijcke Neckten aimen dele wort elen weynigh daghen achter een ghebruycken / het ſweeten verwetkende; te weten alg De kr, ept niet foer (waerenig: maer alg de fiechte quaeder ende Beroudert ig ende Herder ghekomen / [oo inoetmenfe heel meer bag hen achter cen ghebzupcken / ens Be De hrancke langhen tijde Deen (weeten. q Verkiefinghe. Our het lweeten te verwerken / ende midtedien de — ende — qualen van de ſelve te ghen moetnten de wortelen Ban de Peruaen⸗ fche Zar za Parilla ghebruytken Want de ghene die upt Spaegnien oft andere fanden ghebroght worden /en zijn foo krachtigh niet / maer Worden Boer Beel onſtercker 35 BIJVOEGHSEL, & CS Aver dr elende ben bef jen vie twel eens en zyn gen⸗ Drlandefche Kari Parila uien ber Dae bp borgen pt Clufius/ wiggen andere Dat varanen hef ban De De eevfte foorte ban Stekende Windervaer Clufius af ſpreetkt / Dat is de foorte van us beſchꝛeven / heeft bladeren als hoors ſeydt is / Die ban den B ch / aen aliengtekens epl ghelück bet ſteelken bꝛeeder / ende bupten fact. Plar: men beklimt/ ende De Ban De felbe el , n zeen re an e fe ) — pr idd — actie groept ais in Ds andere Dachte Winden, 5 —— Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. De ander ſoorte ban Cjuſius vermaent en heeft foo beet ſte⸗ kelinghen niet ende De bladeren zijn Wat korter) ſwarter / ſach⸗ tec / met ghéere oft met ſeer luttel Doomkens beſet· De bloemen in pt ben witten bonae lfverwigh ; ende het fchepfel van de brueht / bat in’t midden ban de biseme uptmupt/ is rood, De botkomen enòé rijpe bezien zijn. heel (wart / ende bol ſaps. De paegniacrt& noemen Defe tweede foorte Va de pero , baj te dine De Portughiſen Recama; Die van Lisbona Alle- arcaon. Ban Diergheljcke fonte bertiaent Kobeloock / bie heef acte beziein heeft / ende gantfcheljch fonder ſtektlinghen oft doors nen ig. — t * — Bepde deſe fdorten bloepen ſomtidts heel ſpaey in't iaer; ende fp nomen feer traegheluck boort ſelfs fomrijdes twee Oft Dip iaes ten nae dat fpgytfacpt zijn. Sp behouden haer Dladeren ſwinters tnde tfomers. Eek à 8 E Ander Stekende Winde, de Salfa Parilla ghelijckende , heeft oock flekende bladers/ fepdt Lobel! die van de Dtekende Winde ghe lck /ende langhe berwerde ranckachtighe tackskens / met kroms me ende ſie lende doormen/ ende De worrel feet lang onder malhans Der lospender- gelijck dieupt Indien komt. 4 Weelt-Indiaenfchie Winde (oude biet dock moghen gheltelt wor⸗ den /om datſe De Dtekende Winde ghelijckt : Dan midts Datfe wꝛemdt / ende niet ſoo bolkomentijek bekent is / ſal die met de Fns diſche crupden Befcijtever worden. $ f Onderfcheyt vande Stekende Winde ende Salfaparilla uyt Los bel, Mae de befchribinghe/Die hp ban de Dtekende Winde gheeft; Die met De boorbefchpebene ober een komt/fchrúft hp Van haer wor⸗ tels aldug: De Wortels van deſe onfe tekende Winde van Eus ropa / hoe wel bat fp onder D'aerde meer Dan Biet oft Dijf voeter langbloopen/ foo en hebben die nochtans met De Salfaparilla gheen foo grooten ghelückeniſſe als fommigbe gheleerde maanen toe noch toe ghemernt hebben : de weicke ghefchreben hebben / dat die erupde De felbe-Sarlaparilla was / Die nochtans ſeer is berfchillende ban de wortels ban De Diekende Winde : want die Dan de Winde zin gheknoopt ende lits· ghewijs ghedeplt / wit/ ban bupten blings kende / alg Die ban Litgrasoft Dechriet. Baer-en-tegben fod heeft de uptlandtſche Sarſa Parilla / Dieupt Peru ghebroght is / veele ende ſeer langhe tacpe wortelen / Die ban ecn groote dicke knobbelachtighe bavbe wortelende gherimpelt hooft ober alle ſyden endet upt loopen/ ghelück int het Rorael· ctruxdt / oft den Kufcug / gheheel effen enne ſonder leden oft knoopen / vecht / bupghelijch/ meteen hardachtighe fwarte ſchorſſe / in De lengde met rimpels gheffreepts De welcke wp fomtydte-weltwintigh boeten langh ghe⸗ meten hebben. Binnen heeftſe meelachtigh merab / dat niet ons liellick en is / maer lijmachtigh ende een Wepnigt Pfameutreckens de / bitterachtigh / nochtans {onder bittete toonen. Daerom enig fp gheenlins de wortel van onſe Scherpe Winde. Maer de ftakers Die wy hebben (fchrfe bp / fyn veden berbolghende) van de Darfa Parilla / De welcke fprupten upt De ſelve feer groote ende houdtachs Fighe knobbel van de wortel / ende binnen geelachtigh zhnde / bais Grootte ende berwe de Ronde knobbelachtighe Softeriucep niet ons ghelick / zyn dicker dan eenen Dupm oft de grootſte 5, maer fetr hardt ende houdtachtigh/veele knobbels oft weeren pels Bende omtrent De leden Die eenen Dupm Wijt ban malkanderen je Sock bebbenfe kromme fcherpe Doornkens/ cen wepnigh neder⸗ waerts gaende / ende ſtüf / ghelückende Beel meer ban aenien de / di ban de Dtekente Te î j — e Winde niet ongheihtk en sijn. …Brofper Aipinus is gantſch ban gheboelen / dat de Stekende Winde oft Smilax aſpera be oprechte Salfaparilla is / Die — Italien plaetfen groept : dan aldaer blijven de ffeupcken Kiepn / op beele — De wortelen zijn ſeer kort / ende nochtans niet dick / maer ale hapr — ghene / Die in het eylandt Tanti groepen / ere ſyd in harden gron Kleyn / kort ende dun zijn / als haprs ghewy ; matt in (achten grondt zijn bien ang ls laut Aparri } -__ Het derde Dect, hoght borden. Bet ftÎve onderſchil adres in be Spaenſthe Ë rn erken oock : want de geootfte zjn eotk Bick dpa / pn tet gheigenende / doch niet pol/ maet bol/ foa dick als den klepus flen — upt De welcke / te weten upt De knien oft Iedekens / andere Dunne wörtelen uepeerd Die gheen ledekzens oft knoopken en o dat het bluckt / Dar her onderfchil alleen is nac de lastfen Dart fp groept. De hitte ban De locht doeter oock geel roc: ei —— Deet De wortelen grooter worden / in ſathten grondt Aerd de Kracht ende Werckinghe. Be bladere enbe bruc — de Stekende Winde) alsde oude ſchrhbers bethoonen / p dude tijden beel teghen ’t verghift ghe brupekt te worden; in Deegen pat fp berfckerden/ Dat inzien men ten nieuw gehoren kindeken ten wepnigh ban 't fap Der lewer fomwileningaf/ dat Bem naeder⸗ bande tf vergift fchadelijck en foude konnen. Wefen den tjdt vanalle —5* Dan oft de uptlaudtſche Sarzaparilla De ſeive Krachten eeft! D ons noch te onderfoechen : gheljck’toock feer —— is / buf gn Dtekende Winde met de Sar ſapa⸗ zilta te ber het gheneſen bart alle De gebreken Daer men de grill in pleeg te ge en, Want alis’t ſaecke vbat be —— Verander upt Weft- Indien komt! feet fmers op de tonghe is! dat het — in gheſo⸗ Ben is / anders gheenen — —— an Gerſte water /noch⸗ taus heeft (p kracht om te verwarmen / te verdzooghen / dun te maecken/ te openen ende teontdoen/ ende midts dien het ſcureten Ick te berwecken: oock gheeft fp wat verwes ban haer ; nt een once ban Defe wortel in twee pont water gefoden/maeckt bat het felbe water eenigbfing Den dupſter vooden wijn van verwe t. water van deſt wortel is meeft g brtpekelijck/ hot twel bet Re bande ſeibe wortel oock mehr ken worden: Want het —— Baer, deſe ride — in ied eget — ghenee allerhande boch ti ——— enge alle ghebreken des jd ——— Deéleber ; Ehoe evet De beghinnende melaed t boorder te gaen : het loft watet oock feet wel / ende kan Door het fweeten 5 hupt tante ſupber maechen: maer het is erlinghen goedt te quaten des her ſſenen / de foute cararchen / De —— — Sane ren / De klieren es Kropfweeren/ alfmen een h Draghme ban ’t achter cert drinckt / — afſied⸗ Klaare eten in witten end Aen n det emmer bes Open me Der mil gef aten ber Hebe onderhouden / alſmen Doet neeft. Daer nae gheeftmen fe beriates ban Daer — in ghefoden is —— oft oock wel veertigh daghtn ach⸗ zer een te dzincken / — ende savonts / 't ghewicht van fes oft rar oncen P'feffens/ welwarm. Baer door gheneeft fp de nderlgchen wel/ ende verdzüft de geeen (on matbtigye ikan ende De ———— —— ban de ſelbe echte. Dommigbe ſieden ade) wortel 't ghetwicht ban bier oncen in póftien —— st att eerſt moet fp in t felve water bier en-twinrigh urenlangbte weptkefiftaen : Daer nae fiedmenfe foo eni tot datde belft van't water berfoden zp/ oft noch meer) als: ch krachtiger beheert te Hebben. Ale Het wak —— boenen dat Doo eenen (nen Doeck ; ende men bez waert Dat in een glas of ————— aerden pot. Lobel —— pug in deſe Drancken niet ponden Waters — borre — te — ende niet / als — lick doen / dꝛy ponden waters op een once ban De wortel te —— * ſoude eer — ft berficberi/dan be Er chen worden / ghemertkt Dat wortels vaude wortel/ 't welck gelijck een ſnoer is / le ben Dat het foo haeſt fijn krachten ban — ſoude geben. Als denkrancken deſen dranck / zie hoe) boorfepdt is — aithdi bier uren voor De mae seg hem meer ) Doen tnde Dat —— pareren bebat Ed ma — es sita, tap met eenighen fpraop / oft Roofen-Dos —_ Dele — ——— ed ſubthler — —— — Ee ie Dt manie ban bee keien (fn De fte biemef Erie Eetbach oft De: : ban —— —— wel ga nochtans / Dat fp — ende binnen De maeltidt anders u n ye p — ed —— ans moghen felben middeitudt ſonitydts op luſti⸗ — tempe bebe —— at wandelende Bod: ghebreken poeder ban deſe woꝛ⸗ — TE ej bois ban Barav tore ghe dunne Het dertienfte Boeck. 655. Óneen Denebladeren/anbderhalbe once Epithymum / aueel / Gems ber/ Anijs) van — gen Draalpme; daer toe ten once Supckers / twee Dfaghmen Diagridium, Ren maeckt daer Beel Fijn ende dun poeder ban; ’t welch” smoꝛghens tgbegbheben wordt ’r gewicht ban eert dzaghme tot tweet toe/met witten lauwen „Andere bert mengben dit peeder met noch beel meer andere Dingen / Dit bier te langh ende onnoddighom te verhaelen zun Poorts foo worden de ionghe Boete te ban defe Dtekende Wine Be in — ober al beel ghebruytkt voor — ende als aipergee —— oft anders gaer — * van de Sarfapatilla. De beſte Darfaparilla heeft mesh ij fvighe ende bupghelycke tatpe wortelen; vaſt / binnen Wit banberwme; ende wordt ichteiden de e= wie len ghde Boog in ghelicke Deelen gheſcheyden oft gheſpleten. Waut men bez bindt dat een half pondt van Defe meer kracht heeft dan tien oft enger ban DE andere, Dit maghere / Dunne ende farte wars”. en Geeft HEF %C APITEL Van Witteende Swarte Bryonie: : Gheflachten. B Óponie ig twerderleye / mit ende hoast # behawen den Tamus oft Wilden Wijngaert / die van ſoninushe Wilde Bzponie gheheeten wordt, Gitte xgonieu: Ghedaente. 1. De Witte EE ponie veele — — ij de bla: n t/ — de in ettelijcke —— —— oft deplingteri de Wijngaert · bladeren / maer router /rup: — De bloemen zijn kleyn / wit / Beel bp gn . als ——— waſſende indd —— ghen ronde oft kleyne dzunfkens ien eerſt groen zijn —— heel rood winnen * ver ſp cp sim! —— — tel ig feer groot / langh ende dicht / Diep fn D'aerde fince - Kende/ upt den Witten geelachtigh Han Verde / feer bitter ende vremdt oft —— Ban —— Dit ghewas klimt op haghen / hen ende heeſtẽren / iae gaet De ſei⸗ ve van hooghte bis te boven / nochtans niet alg be ghellachten Gan Winde lich lelden daer oi viet oft omwindende / maer alleen ng ghene das hef 114 656 Kan met Gijn klauwierkens bevattende / ende met de felsge fic Daer aen verwerrende / hechtende ende vaſt maet⸗ kende. warte Bꝛyonie is van gedaente De boorbelthrenen Ditte Srpone ahelckꝛ want ſy heeft oock die rghelücke Dunne ranchachtighe ſteelliens / ghekerfde bladeren ENDE klauwierkeng alg dert Wijngaert zende voorts oock dus⸗ banigBe tros ghewiſe bloemen / drurven ende hezien / endeoock alfoo groote ende Dicke Wortel als De Ditte Swone heeft tdan verlchilt daer in van de lelve / DAF de zuchten oft bezien eeft groen zijnde / als fp cp 3D níet rood/maer Geel (wart ban berie worden bevonden: goek foois de wortel Van defe ſoorte Van bupten wat fwartachtiah oft bruyn / Van binnen geel/ ghelijck Buck⸗ boom oft Palmboom-houdt. Sv maeckt haer ſelven pock met haer klauwietheng allefing vaſt; te weten⸗ foo wel aen boomkeng ende Geefterhens / als aen de tacken poet foppen Van De haghen ende hegghen / haer felven Lie Wit ende breedt alg de Witte Bryonie verſprey⸗ erde, € Plactfe. 1. Witte Hzponie waft ov veele plactfen banpederbupt{ehlandt; ban gelücken is [p oock ín Swa⸗ bentandt ende in Huptichlandt langhs den Bijnftroom / pft in het Ginlandt/ ende oock over al in Italien /aen de Kanten bande weghen ende Belden / oft aen De haghen ende tuynen groepende te vinden. 2. Swarte Bꝛyonie Wart iu t landt van Heffert / Dafjenlandt / Weſtfalen/ Pomeren / Meiſſen / daer de Witte Bryonie niet te vinden en is / als Balerius Cordus ſchrüft. Tijde. In den Men beghinnen beyde De ſoorten van Bryonie fe bloepen; ende in Den Herfſt Worden De bezien tip. Ken Naem. 1, De eerfte Ban dele twee heet hier te lande Witte Byponte/ nae deu Tatnſchen naem Bryonia alba; ír’t Griechs Ampelos leuce A'uareaG- Acvtù; Dj 't Latinfeiy Vidisalba; als ofmen Witten Wijngaert fepde : den naem Ampelos,vat is Wijngaert / voert [p/ om dat ſy niet alleen ban bladeren den Wijngaert en ghelijckt; maer oock om Dat (p hezfen Boorthrenghjt als Blepne trogkeng-Drupden bp een ſtaende / Goe Wel niet foo Dicht oft heel te amen alg aen den Wiingaert. De Hooghduptſchen noemenfe Stichwurts/ Hundskurbs / Hundsraͤben ende Teuffels kirſen; de Peberduptichen / als voorſeydt is / Bryonie / nae den — neem Ban de Apotekers Bryonia; De Franz opfen Couleurée; de Ftaliaenen Zueea faluarica; De Spae- guiaerte Nuefa blanca ende Norea blanca. Pen noemtfe oock tn’t Griecks Bryonia leuce Bevovia Aeved, Ophioftaphylon Oesosdourors Ghelidonion xeard'srroy „Melothron Mriamöpor ; Pûldhron FAwdror, Archezoftis A'rxslwsis, Agroftis Asea sus ende Gedroftis Kédpwsis. Plinius heetfe oocie Madon ; be Arabſche Alphefera ; Mattheus Dpluatieue Viricella: fu het boeck Thelguriis pauperum hectſe Roraftrum ; bp — Apiaftellum , Vua Taminia, Agrifolium ende entaria. Sommighe noemenfe tot onderfchil van De Swarte in't Franfops Couleurée blanche. ) 2, Ge tweede maghmen in onfe tael Swarte Bryonie noemen sint Pooahduptich Schwarts Stichwurtz; in’t Franfops Couleurée noire ; in’t- Latijn Bryonia nigra ende Vitis nigra, Dat is Dwarten Wijngartt;int Griechs Ampelos melena AgrsaG- pirana oft Bryonia melena vovla girawa , van ſommi ge Chironios ampelos xerpd vere sure \G-, ende Bucranion Bengdyuor. Galenus ſeydt dat dele foorte epghentlick Bryonia Bpvari heet: % ſelve terfe= Kert Plinius oock/ die daer noc vo fom ighe Chironta , de ddie A'opavria gheheeten wordt. Den naem Chironia heeft fp gbekreghen nae den Centaur Chiron / die haer eerſt ghe⸗ Bonden oft in ghebruycke ghebzoght Heeft. Ampelos die Chironia toeghenoemt wozdt/ den ſelven Plinius, is ban Chiron erbonden ende — € Aerd. 1. Witte Bꝛponie is ín alle haer deelen Warm ende droog / Lan hitte noch Herder Ban in den tweeden graed / iae felfg tot den Derden tredende / met een upter= echende : maten fterche ende geweldighe ſuyperma⸗ Eracht Booy de welche (p níet alleen de geele oft galachtighe — maer oock De vighe ende waterath⸗ tighe obervloedigheden upt Hen lijfve Dan de wortel wordt wel meeſt ghebzupehit van alle de deelen van dit ghewas. — 5 jn 2. De Swarte Benonie heeft Den lelven aerd / maer en ig foo krachtigh niet, 3 Cruydt-Boeck Remberti Dodonxæi. Kracht ende Werekinghe.-t» De ionghe fcheuthens gan de Witte Bꝛyonie / Die aldereerft uptfyrupten/gjeigs pen ende ghegeten/maechen den bunck weeck / ende Doen Be piffe gemarkelijck voortkomen ende loſſen / Ihzꝛuft fropides:ende Galenus fepdt/dat (p Ban Beele menten it De Lente oft. Booriaer ghegeten plegheu te Worden / ende De maghe een aenghenaeme ſpijſe zijn / om Den Wille van Baert [amentrechinghe : t welck in De ſcheutkens van bert Wilden Wijngaert oft Camus (Die Ws in't ngevol⸗ gendeCapitel befceroen lullen plaetle grijvt/ende waer: arhtighjig ; maer gheenfing. van be ſcheut ens ban onfé Dyponie verſtaen en magh Worden. ant de ſcheutlens oft eevfte-upt{pruptfelen van De Witte, Vꝛyonie en: zjn gheenfingt’(amentrechende van aerd/ maer berseren den bupck meer dan het van noode is; ende zjn bovendien Dd maghe moepdlijchk ende leer laſtiah. GUL ET Ta) "E fap ban de wortel van Brponierfepdt Vioſtorides⸗ Wordt in De Lente / eer het laedt vijp is / uptgeboutwt ende met Ponighwater ghedtoncken ; ende maeckt ſterckelijck - Bamerganck / de tacpe fupmen oft AmerigGeden afiae⸗ ghende. k * “wan níet alleen ’t (ap van dele vaortel / maer oock het water / daer die in ghefoden is / iageght de ſljmerighe ende de galachtighe/ ende oock de waterige wepachtighe over⸗ vloedigheden upt Ben lijfve / ende dat met ſeer graat ghe⸗ Welt ende moepelickheytz in voeghen / dat Get fomwijten De maghe op den ſelven tijDt [oo beroert ende omkeert; dat fp de Boorlepde overvloedigheden door het bꝛaecken upt⸗ Worpt ende overgheeft · Doodanighe gheweldighe purgatie oft beroeringhe des bupchg / die Door dele. wortel ban Bzyonie ghefeijiet wordt ban fommighe verhoopt goedt te Wefen de ghene bie waterſuchtigh zijn! doch alle hun krachten noch nies gerlozen en hebben ; ende inde ghene Die met De vallende fiechte ghequelt zijn / oft langhdurighen hooftfweer oft gualijck gheneeflijcke (wijmelinghen ende Draecpinghen hebben. Hochtans enmoetmenfe / nae de leeringhe bart Diofrorideg / niet alle daghen ingheven / te weten ín de, gallendefiechtes Want het ghebrupek Daer Ban Dalt den Erancken moepelijek genoegh/alis’tfaeche Dat hijle maer ſomtijdts/ iae ſeer felben / Mmneemt + Want dit is een fot Frachtigh ende onfoet ghewas/ dat het den menſche door fijn groot ghewelt dickwijlg krenckt/tonder brenght / oft ten ——— maecht, : 8 nen peffarig van de wortel ban Byponie aeckt/ / ende van onder ingheftelt /iaeght de levende —— vrucht ende naegheboorte uyt den lijfde. @ lele doet een badſtove bereyt van De felipe wortelen ín Water ghefoden zijnde. 7 De ſelve woꝛtel reynight oock de hupt / ende doet de rimpelen ende fronffen Bergaen ; bd beroeift De ſproe⸗ ten ende placken / oft pupften bie Ban de Gitte der Son” nen komen/ ende de lickteeckenen / ende allerhande viecken ende maſen / met meel ban Erwten / Terra China/ ende — — vermenght / ende tlamen gheſtooten Daer opn ME lelve Doet oock de olie daer de wortel van Brponie foo langh in gheſoden is/tot dat ſy ganden mor bende — — — — — — fe wortel met win geſtooten oft auders gebruyckt/ verdrijft ende geneeſt alle blauw J ten placken/ende doet ſcheyden het geronnen bloet, ende is goet met wijn oft vijghen op de guade (weerende nage⸗ Ten gelept/ ende Doet weder flupten Get vel dat omtrentde nagels afghel wozen is / ende belet den Boortganck vande nijn : infghelijcks d inch —A— ijcks doet ſp finchen/Ainchen ende Herz gaen | gelwillen/met wijn daer lept/ ende — brenght de oude tot cijp „ef doet de ——— Bp trecht oock alle Cplintersende ghebe ohen beenderg upt de Wonden/ goten ende Haer op ghelepdt. „Jen boeght de felbe wortel oock beguaemelijck bp de bijtende oft knaghende voederen die het quaet vleecch af come berenok worden le tele enen De er et Eg befje ane benim. chten van Dioftos Á zuchten ten ban Dit ghewas zíjn goedt tof de rupdigheyt / vuple quade —— ig É —* op abeftrefen oft ghelepdt / tuyght den (elven Plinius verhaelt / dat De lelne bezien met Terwe ghelo⸗ den / ende gegeten, leer goet zijn om De vꝛouwen — digheydt Het derde Deel. pighept Ban melrk te doen krijgen. Pochtans/ naer ond ighevoelen/fchijnen fp de bermenighvuldinghe van’t melck ger tebeletten ende te verhinderen. : q Ander ghebruyck. 1, Galenus fchrift/dat de bezien pan Bꝛyonie goet zijn om De Bellen oft Hupden daer mede te berepden: t ghene dat Dioſcoꝛides oock betuyght / ſeg⸗ hende dat fp beguaem zijn om De vachten daer nede te diooten ende het hayr ban de ſelve upt te Doen vallen. 2, De Swarte Brponie / ſeydt Galenus / ig de Witte ín alle haer werckinggen ahelijck; uytgheſondert alleen / pat ſy flapper ende onftercker fs dan defele. Hinderniffe. Men moet de Bꝛponie niet te lichtelijcken binnen den lijfve ghebruycken: want ſy ontftelt de maghe ende het gantſche lichaem / ende krenckt Ben menſche in alle fijn leden Door haer onverdrzaeghlijck ende onteme melijck ghewelt : Dat gantfchelijtk teghen den menſche⸗ Tijcken aerd fivijdt. B-IIV-O-E-G HS-E:-L. E Byponie is een gemepn ende alleſins feer twel bekent trupdt · D Dande Witte faorteis hier te lande wel de ghemepnfte / ende Heeft Defe naemen / Stick· wortel , Raefel-wortel oft Kos-wortel, ende Wilden Wijngaertsin Brabant Alffpape oft Bryonie; in Driellandt Schaep-entel oft Schaepkeutel; nae de ghedaente ban de bezien ; ín hallandt Quarrel bezien oft Quartels beyen ; om Dat De @uartelenoft Buackelen deſe bezien niet noodeen cten: in Enge⸗ Zandt heet ſe Wilde Vijnë oft. Wilde Hoppes; in Italien Vite bianca ende Colubrina; in Dränckrijck Feu ardant, Colubriné, Vigne blanche; in Boogkhduptfchlandt Schmartz wurtz, Teuffelkurbs, Wilder Zit- wen, Scheifzwuriz , Raswurtz, Zaunruben, Romifche Ruben ; int Spaenſch Anorca , Nueze blancas in't Zatijn Carcinothron, Am- peloleuce, Colubrina ‚ende andere. ô De wortel ban Witte Brponie/ afghefneden/ ende weder geplant zijnde / fepdt Lobel / met Den Dicken nederwaerts / wordt alle tact twee iaeren noch eens foo dick: oock is fp mals / van bere we den Kadys gheltk. De bloemen zhn ſterres gheiwis . De bes ten zjn vond/ Van grootte Die ban ’t Korael-crupdt bi — — feherp ban fmaeck / gheliijck dit gantſche e Dwarte Brponie wordt ban ſommighe Wilde Bryghie ghe⸗ /Bryonia filueftris {vt Latijn/ anders Tamus, Salomouis fi- Zillam ende Vitis nigra; in't Italiaenſch Tamaro ende Vite negra; (maer Suchflus gheeft de Rijnen oft Vitalba Den naem ban Bryonia nigra:) welcke naemen nochtang den opzechten Wi ijngactt epgten zyin / ale in't bolghende € apitel bljcken fal. f Bryouia dicoccos ig een ſooꝛte bart2Syponia in Candien waſſende / twee bezien bp een Draghende. f : Bryonia Peruüiana is anderg niet dan de wortel Mechoacan / voren ban ons befchrebert. … À teen Bryonia Cretica maculata is een foorte van Bꝛponie in Candien waſſende met gheplachte bladeren. Á 3 Aerd, Kracht ende Werckinghe..r, De bladers ende bezien —— * een feberpe oft —5 — — ee wortel heeft eef gh fupberende/ dꝛooghende / Dunne oft fi —7 zagen feer ghebetipck etwostel ban D hj ig Rintkt int de laeſters / Diemen teghen Deiatica oft flercijn / cude om het bape pee Deen ballen : Ende met — gemenght / is won⸗ Berlijcken goet teghen De harde gheſwillen. Ee @e iongte fcheutkene bande Drponie/als Die terft uptkomen / met fpijfe gheſo den / maecken lichten ——— € ter DOO) Erends „+ tbe harren bitteren pen —— endet actD doei fe De piffe matelfick voorts omen/ ſeydt Lobel/ nae De leeringhe ban Plinius ende Galenus; De meter ban Witre — — inghenomen € ſupvert de finnen / ſeydt — Dan te veel ghenomen / oat De felbe. é ” 3 _ °C fap ban deft wortelalleen ft met meel ap je u / m— je € dan Ervoten gemenght aen aeckt ren ſchoone verwe / ede een Duns ert huvt. Deſe wortel met Vijgen gheſtooten neemt De rimpeis wegh 7 alſmen terſtont nae datſt op ghelepdt ig / cen vierendeel Baert mede wandelt; vip binden er — — — t ward: . agheneeſt —— kend een half dragime ban beft wortel Dertig daghen met —— feerbeeftopte mũte Edien ghedꝛont ken /Nhenee ſt be klbe Dient fp oock met vjghen geſtooten / ende dp De piaetſe _ban de milte van bupten 4 : _ Dan de wortel ban Brponie met Honigh maghmen een Elettua⸗ rium maecken / Dat goedt is de ghene die kort ban aedem zijn. / enz Be Ben berouderden hoeft /ende pine oft we: in De ſüde hebben / Ende De ghene — gheauttſt t gheborſten zijn / om dat n * badt van de worte ban Brponie ghemaetlit / verwetkt DE Bet badt ban ——— var alle bupligbept/ als de vrouwen Daer in fitten. rb fen ene gaten/ fenderlingbe ban de beenen. Orr toe zón ooch be bladeren Het dertienfte Boeck. 657 ende besien (cer goedt / in ber ſelber voeghen ala de wöstele beupehe: bat Plinius oock betupgtt. wgn pe 4 e baliende liecktte eude De ghebrcken ber enen met ef —— zegh oge be rr oke — k e et / een taer langh / 't ghewic! eenen re —— loots toe. wa de zen tp Bragbmen wortel ban Bꝛponit / ende een gerſte kozerì ſwaer pn — met fap — —— Shut oft daer af een dꝛaghme tfeffens ghedꝛoncken menfche ſweeten / ende berioft hem van De peft. , j $ bekt ben Beeft iemandt fyn boeten berzeert van auade bladeren oft blep⸗ en/ Die ſiede Dit crupot in water/ ende giete dan Dit mater afsenbe ghe Dat crupòt op Die zeerighepdt alföo warm / ende bade fou boeten Daer mede! foo hepit bp terftont. @m de roodheydt van het aenficht te berdrdiven Dient ſeer woel Ber water Dat indeh Dep vergadert magt worden in eenen puit Die tr Hooft ban Defe wortel ghemaeckt is/ onder de felbe upt te gras ven Dit water noemen fommigte Brponie-wijn. Dan defen Brponie-wjn neemtmen een half pondt / ende men mengbt Dat met twee oncen olie van Vitriot) ende cen daatine olie ban Macis oft Foelle / ende mien bewacrtdat famentot ons fen ghebuupche / met Wat fap ban Oranie-appelen. Een haif draghme ban deſe menginghe met ltercken wijn ende wat € anecls/ — F — — ed aren endeoverbioedigts geken piſſen; cude gheueeſt alte de boorfepde zech, lichaem ernigh hinder te doen. * rt Water Dan Defe wortelen inde Mep-maetidt Wel klepn gheſnt⸗ Ben zjnde / ghediſtilleert / bier oncen tleffens gbedronchers dꝛuft De gymerighcydt upt De maghe / ende helpt de ſpoſe verteeren Acht onceñ tſeffens ghtdroncken maecken Ben bupck weeck. wan bupten opghelept / | bie 1 gheraeckthept, wilot bier / neemt de placken/ wenden / fpiörten ende roodhepot des aenfichtg wegh. é „De Bepdenen hielden beel ban Deft Brpanie/om han tegen den ive vo benserst : want men ſendt / dat fp nimnieemeer van bel blirem gheflaaten en wordt. , — Om De llanghen ende ratten te betdrijven / braden ſommige deſe twortel; ende fnijdenfealfoá warm in fluchken : ende dan gheeft ſe Van haer eener Domp oft reuck foo ſtertk / Dat welcke langye oft ratte deſen roock viecht / Die flerft Daer terſtont af. ( Hochtang feggben ſommighe datſe Colubrine in't Franfaps/ ende Ophiofta- int Suche jam dat de langtjen veel —— omtrent deſe b Dien phyle ztel neftelen. gheen fendnighe dieren blijven o P ———— worden. Dan roock —— menfchen oock wee tnt maer fp Daerom te voren Wyn· rupte eten. In ’t kort ghefepdt / allerhande ft verlien fijn —— * — —— Dit crundt oft wortel bp komt ende ten half laot ſwaer ban De ſelbe inghenomen / ghereeft de Le, bien Se read — (lang: 6 En bd z. De wortel ban rte Bꝛpone wordt van fommi minder breefeende achterdencken ghebeſicht in alte ‚e —— ghebreken; om dat ſp beelanſtercker ende lapper is ban de Witre, Zon is fonderlinghe dienfteljck tegen de battende fieckte ende würmtlinghen in't hooft / ende om De viſſt te loffen / ce macnarfton: den te ver wechen / ende om de beeftopte ende ghefwollen mitte step; te matchen, De hlepne feheutkens ban Defe Srponic, zn oock fetr goedt oin water teloffen ende Kamerganck te hebben / ende Dm de maendeftonden te bertwetken. Lp zijn oock goet de ghene bis gheraeckt zjn. De bladers in Wijn glefodensin fcec goet ghelepdt pd den — — Daer zeerighepdt is / ende op de ver⸗ pekre leden· — Ex Hinderniffe, De Brponie (út fonderbepdt de Mitte, Die Heel vruchten / ſter⸗ krachtigher ig dan de Swarte) ie met bladeren, len ende wortelen fn ânder manieren feer quaet de He Fi eri /’t zp berepdt oft onberendt / t zy ineentge medicine vet meugt. Bp doode be uden loor fwacr tmobebome, — be besftant ſomthdts ſeits her Baat Daer nan doer „Beteringhe. Dé quaethepbt ban he Brise — — daer tdetwat Maſtick / Gember ende Kance Rin tmde Defelbe mer honigh / daer Koſhnen in gheſoden debben / inggeeft. HET Xí CAPITÉL Van Wilden Wijngaett oft Tamus , onrecht V Vilde Bryonie gheheeten. en — Ghedaente, } VV wingaert brengot Hoort lande houtathti⸗ —— a Dicke/Boncker Hovechtir — achtige ſteelkens / met éen ghektoven ſchorffe bekleedt / als be Wijngaert rancken zijn ; met de Welcke Ip hem om alt gené Dat baer Up waſt met Beele omwindfeten blecht/ enz Be met Beele om! ir Hef felwen daerom Dräcpt / van ons Det tot boBen toe klimmende: hp en heeft geen Klanwier: kens / alsden Wijngaert oft de Byponie. De bladeren Zijn De Depl-bladeren wat abelijck/facht/blinckende/ die ban de Sachte Klociskens-WBinde met (eer onghelijck, Be bloemen zijn wir/ klepn entic befelachtigh/ofemofege maer oo -_niugg Witven: Nn | im t Latijn Tamus; ende De Buchten … phifagria — oock v ——— den welcken ſchreven Wordt / die oock in't Grieckg Am Die van Sa Bopen behouden Ben Latij 658 achtigh / welrietkende / ttog-ghewg afhanghende ; ende ee ——“ /{foo komen daer bezien Voort / t lamen bp een ghelijck kleyne druyf kens waffende : de welche gerft groen zijn/maer vip Wordende cen feharlaken roode verwe krijghen, De wortel ie dick / langh ende groot / bol lijmachtigh ende taey ſap / ſoo dat fp in ſtucken ghe⸗ wreven Sane aen de bingheren blijft hanghen. ‘ Spieden Wijn gaert oft Camus. q Plaete. Dit erupdt waft ín dontkere boffchen/ eude Biergelijcke rouwe woefte plaetſen / in ſonderheyt díe eenen hebbeñ. Men bindt het oock onder de waterighen grondt EN yer eend Lpberus ſchꝛijft. s Tijdt, In den Meert ſpruyten de fcheutkeng oft eer⸗ fte uptbotfelen van dit ghewas upt der aecven:de bloemen erthoonen haer ín den Dep ; ende De bezien Worden ——— ben tijdt datmen de Wijndzuyven beghint te pluchen. ¶ Naem. In onfe tael heeten wp dit ghewas Wilden Wijngaert / nae Den Griechfchen naem Ampelos agria AuminO- dpa, Dat is in 't Latijn Vitis Glueftris : het vere fchilt nochtans leer veel van dien Wilden Wijngaert die Wp in t Latijn Labruſca oftVitis vinifera filueftris noemen; van ang in't Capitel van den Wijngaert bez pe agria — is. De ghemeynſchap ban deſen naem is 00e aeck gheweeſt / dat Plinius in Het eerfte capítel En — — —— be ter nnen onderfchepden; maer de felae onder den anderen Betr sn Welcke Dwalinge niet alleen in Pliniug/ kin Avicenna / Serapio ende andere Arabi⸗ te beriluen ís: want ſy alfoo wel als Pu⸗ t hebben / dat * Labruſca ende befen onfen eenerhande Dinah ís ; om Dat (pb eenen gemepnen naem ban Vids ee Wiiugaert/ voeren. 7 Boorts foo beet defen onten — Wijngaert doch bezien van ben taliaenfch Tamaro, Dan de Sta- ock Vua Taminia ghehe: tek / leydt Plinius. De Schmarwurtzel ———— Cruydt· Boeck Remberti Dodonæi. at ootk Tamus oft Tanus. Dan Plinius wordt het hete caftrum gheheeten; ende Van ſommighe Apote- Kerg Sigillum Beatz Marie, dat is Ouler Drouwen tegel, ins vermaent. É 4 Er —— moepte niet weerdigh / dat Wp hier ſouden willen wederlegghen de meepuin ge van de ghene die deſen poilben Wijngaert de Tweede Cyclaminus van de ouderg ſ te weſen: Want hunne meyninghe Wordt lichte⸗ tick omgheftooten door het aemmercken ban De grootte deg wortels Van dit ghewas. Want de wortel ban de (@weede Cyclaminus ig onnut/ overtolligh ende Leer klepn: baer-en-tegten ie de wortel van defen Wilden Wijngaert „groet ende heel ghebrupekelijck. Dan de ghene die vaſte⸗ dijck wilt houden ſtaende/ dat delen Nilden Wijngaert de Ampelos melena oft Bryonia melena, datis de Swarte Bxꝛyonie ig / die foude meer redens fcbijnen te hebben; Heten waer faeche / dat Wp gerhoopten dat hp fijn mep= ninghe veranderen fal / als hp beniercken fal dat de op⸗ rechte Swarte Bryonie bekent geworden ende Van ons in 'tgoorgaende Capitel befchreven is, Dan niettemin/ wat kan het frhaden dat wp fijn dwaling he berifpen/ ende niet alleen met oogbfehijnelijcke erbarentbhepdt / maer oock met goede redenen bethoonen / dat delen. Tamus oft Wil⸗ den Wijngaert Hooy De Dwarte Bryonie gijeenfing te oudenen ig Delen Wilden — — en heeft gheen lauwierken : de bezien en zijn niet fwart / maer ſchoon rood. Daer-en-teghen heeft de Swarte Bꝛyonie klau⸗ Wierkeng alg den ghemepnen Wijngaert / ende brenght fwarte bezien voort. Welcke teecktenen ghenoegh beton= nent groot ende mertkelijch onderfchil Bar tuſſchen dele tee trupden is. s ‚ 5 € Aecrd. De wortelen ban Camus oft Wilden Wijn= gaert zijn Warm ende droogh tot in den Derden gracd z de bezien hebben ooch Dierghelijcken aerd; maer zijn nochtans wat ontftercher in’t wercken : dan foo welde wortelen alg de bezien hebben afvaghende énde ſcheydende krachfen. g Kracht ende Werckinghe. De woztelen van delen Wilden Wijngaert / ſeydt Dioltorides / in Wijn/ die met > Zee-Water Bermenght ie/ gheſoden oft heet ghemaeckt / ende dan met twee voomerkens Waters inghenomen ende ghedroncken / doen Boor hamerganck de waterighe ober⸗ vloedigheden loſſen; ende zijn ooch Den waterfuchtighen feer goet inghenomen. ; Bp betupght oochi/dat be Bruchten oft bezien gebꝛuytkt — ende de huyt daer mede gheſtreken / de fproeren ende vlec⸗ ken van de hupt/ Door De hitte vande Donne endeo anders Boortkomende / wegh nemen / ende de hupt fupber ende reyn maecken. Jen : Dan de bezien ban dit ghewas zijn niet alleen goet om be ſproeten ende {metten des lichaems af te vaeghen eude „te verdrijven /ende de huyt te fupveren-/ maer doen oock fchepben alle gheronnen bloet/ ende alle blauw gheſlagen oft gheftooten placken verdwijnen ende vergaen +’ ſelve Doen oock De Wortelen kleyn ghefrhrapt ende met een doeckisken ahelijck een plaeſterken daer op ghelepdt. Deionghe ſcheutkens van delen Wilden Wüngaert / die eerſt upt Der aerden Goorthomen / worden in pekel oft gzin ende fout bewaert / ende voor een goede ſpſe ghe⸗ houden / ſthrijft Diofcortdeg. Galenus/als wp in’t voor⸗ geen Copitel —3 hebben / betuyght oock 't ſelve / egghende dat deſe ſcheutſkens over al ghegeten ende voor een goede eude oock lieffelijcke ſpjſe gehouden Worden/ Booy dien Dat fp de maghe ſeer aenghenaem zijn door haer Pfamentreckinghe die fp Gebben; waer ín iy voor beterte houden zijn / Ban De ſpruytkens ban de Byponie/ díe (alg vooꝛleydt ís ) de maghe moepelijck ende laſtigh vallen / hoe tongh ende klepn dat fp oock zijn : nochtans verftaen fommí die woorden van Dialrorides ende Galenus _ niet al oft [p bit gewas aenginghen / maer oft {p vande Swarte Bꝛponie die wp De ern ged Capitel beſthꝛe⸗ gheley a ed rn ſelve — dden. eſelve ſcheutkens atthiolus worden hedens⸗ daeghs in Italien voor [pile gebruptht in fonderheyt van de Florentinen. A lele ghelthiet in Spaegnien oock op ſommighe plaetſen / alg andere betupghen. 5 Men fepdt dat De Wortelen ban dit gewag feer ghelocht worden ban de Verckens / ende dat (p De felse upt der aer⸗ ben haelen ende feer gheerne eten; ende Dat {p Daer fot grooten behaghen ín nemen alg in ve Wortelen band _ Bonde Cyclamen, die daern- Zerckeng-broodt gehecte Het derde Decl. zijn. Dan indien iemandt am die oorfaccke alleen / ende om gheen andere vedenen / Delen onfen Wilden Wijngaert pe Tweede Cyclaminus wilt ſegghen te wefen/ fas fat hp oock noch veele andere cruyden den ſelven naem ntoghen/ iae moeten mede-deplen. Want niet alleen de Wortelen pan dit ghewas / maer oock Lan Beel meer andere / worden pan de Perckeng ghelocht / uytghehaeit / ende met.grooz ten ſmaeck ende begheerte gegeten : ve welche nochtans gheenfins tot het geacht Lan Cyclaminus en hooren / oft daer onder gherekent moghen Worden. Daecvom oude get een al te ftout ende onbedacht beftaen weſen / dit ghe⸗ was Loor een mede ſoorte Han Cyclaminus te Willen vaſtelijck Gouden / alleen om dieswille dat de wortelen van 't felipe de Verckens leet aenghennem zijn. EV Or SE hann Deen van Wilde Bryonie ig dit cruydt bp den ghemepuen man ende bp beele gheleerde foo by ohebleben/ dat Het bnae onmoghelick is die ghewoonteuprt te roepen : Bolghende welcke mepninghe Lobel Dit felbe gewas ooch Wilde Bryonie noemt/in’t Franſch Couleurée fauuage, ende oock Signet de Noftre Dame; in’t Latin Bryonia filueftris: ſo mmighe heeten fe Salomonis figillum ‚en? De Bryonia Galeni: be Ftälfaenen eld Vite negra ende Tamarou De Griechen Embegli melenà, ſepdt Belloniue: welcken naem bp Der cen fendt te komen met den ouden Griechfchen Ampelos me- lena, oft Den Latijnfchen Vicis nigra. Weele andere miet Lobel twijffelenoft De Viralba oft Lijnen de Vitis filueftris foude moghen Wefen. De bezien ban Defe foorten ban ghewas / feput den felben Zobel / zijn int eerfte groen/ Daer nar Doncker voou/ achternae vijg wordende heel ſwart. Boots de wortel ie ban fatſoen / grootte / kracht ende mals hept Die bau de Biponia gelijck / maer ban burz ten fwart/ban binnen wit: t welck Lobel daer meer af fcljz hft dan Dodon eius daer af bermaent heeft. Andere gheigeken de wortel met Bie ban De Wael-twortel/ om Dat fp bol taep fap is. Elche — inhoudt Dap oft bier kk: dent. Dit ghewas gro Vranckrijck ende Buptfthlandt/ waer dat het orde bagben ende tupnen klimt / De felbe bekleedende mer fijn aerdighe ende lar worpighe Drupben / ende fchoone witte bloemen. 4 n noemen Vite falmatica, oft Wilden at /Bai Wp bier naemet naeme ban Alftancke fullen befchrijven. Tame ís de Moringa, een Ooſt⸗ Indiſch ghetwas. : : Aerd, Kracht ende Werckinghe: De wortel ban Wilde Brponie ban Lobel/ is ban kracht enoe malshepdt Die van de Brponte gez lich; Daer Dodonzus tegen ſtrjdt: ten zp Dat fp (t welch niet en fchöuit) kan berfehepden crupden goefpenken bebben. Jen heeft bevonden / fepùt Todel / dat defe Brponie gedroncken / ſterckeliſck doet piſſen / t grateel afdrift / ende de maendtſtonden berweckt : maer datſe foo ſeer tot onkunsheyt ſoude berwecken/ en willen de ſommighe Matthiolus niet ghe ſooven: ſelfs / dat meer ie / fp verſekeren Dat fp De lendenen onſterck maeekt / tac het bloet ende De nieven verhit. De Ftaliaenenende de Grieken brengen De ionghe fprupten ban haeren Tamaro in Meert ende April op … De merckt te koop / ende ghebzuncken Die als de Afperges voor een fpijfe: De welche nochtang (als fp bekennen ) foo goedt ende fmaeckelijck niet —— ſperges maer den bupck weeckt redes — den verwecken / doen piſſen / enoe de milte pit ma À * Ei : Dan fp fegaben datfe De Draepinghe des hoofts gheneeſt / de val⸗ fenine fiechte/ Bepopelfije/ ende de gheracchthept. De wortel / oft 't fap daer ban / met Bonigh ende twin ghedrout⸗ ken/ is feet goedt om De krop-klieren te doen bergaen. Van bup⸗ te worden De bladeren met Wijn op De zeeen ban De beeften ghelept/ Die ban Den ploegt te trecken aen den Gals oftelders ghe⸗ — — oock op Be berſtunckte leden wortel ban bupten met honigh opghelepdt / gheneeſt / ende entboet De fetve ktiezenende gef totllen — ſt BERT AR Tere Van Sinte Chriftoffels-cruydr. Gheflacht: * L iet laecke dat de Chꝛiſtophoriana geen mede ſoor⸗ kwa ———— hebben / oft haer felwen ergens aen Winden oft vaft eet vat ans Door dien Dat (p bezien alg dzuyfkens vooꝛtbꝛenght / fullen Wp die onder de gheflachten Lan de Wijngaerden ende Byponien met eenige veden mo en eis tellen en: IJ € Ghedaentc. Dit ghewas brenght dunne ſteelkens /tenen boet hoogh / oft niet beel hoogher : daer om Waffen / ende oock upt de wortelen ſpruyteñ bladeren van veelen bp een vergadert; elck bifonder bladt van de welr= ke breedt is / boo fpitg / ende in de ronde ghefchaert ende —— upt den groenen witachtigh. We blacmen- Het dertienfte Boeck. 655 31u dun / ghevelelt oft moſchathtigh ende wit / op de tfoppen Van de fteelfeng aders-gtewulte ahelehicht ftaen= de. De ꝓrut hten oft bezien zijn Wat langwerpig vond/ rijp Wefende wart / ach D'een fide een landte * oft bore vertoonende / anders He bezien van de Wiúndrupben ghenoeghlaem ghet:iek / ende als een trosken bp cen ver gadert hangbende, Tie wortel is dickachtigh niet fonz Der befelingben / Ban bupten fwartachtigh/ ban binnen geel alg Bofrhboom-hout/ feer lang levende enbe ober: blijvende / alle fact nieuwe freelheng ende bladeren toorts brengende, } winter Chziftoffelé-crurdto, ANS f 5 \ — 7 * — Het waſt op veele piaetlen ——— duptſch⸗ ahd ende Male/ in ag in bergha — — q Tide De bloemen verthsonuen haer in den Mep: de bezien zijn volkomen ende rijp fu de Oogfhnaendt/ oft noch faeter, ES di $ qr Naem: pu ter tüdt heet dit crupdt in't Latijn Chri- ftophoriana ende Sanéti Chriftophori herba , bat is Dinte Chꝛiſtoffels ctruydt ſommighe noemen 't oock Coftus niger: andere hebben ’ lieber Aconitum bacciferum te noez men. Dan met den Coftugen heeft het niet gemepn; maer bp de (oorten ban Wolfs wortei oft Aconitum fcude hek feer wel gherekent mogten Worden /om dat het fot quaz den ende Doodelijcken ccupdt fs, î q Aerd, Krachtefide Werckinghe. inte Chriſtof⸗ fels cruydt is foo binderlijck ende frhadclijck / {ac doo⸗ delijck / ghebrupckt oft Van binnen mghenomen / als de — van Aconitum oft Wolfs worꝛtel moghen BIJVOEG HSE 1. yEfe Ehriftdpboriena verfchilt ban bef anvèr Dinte Chi D ftoffels-crupdt dat eert faorte ban Varen is / anders Olmun- da gheheeten/ als bier nae blijchen fat. Daer is oock ecn crumot Dat boor De Chriftophoriana ban de Berbariften aehöuden wrdt? te weten een ſoorte ban Machtfcaepe. Ban dere Ehütophariana, Baert Wp mu af handelen / is miſſchien de Aâza van Plinius / fepöt Lobel/oft Acomtam kacemofum; ende top hebbende 660 boor Swart Nies· trupdt gehouden / ſeydt den ſelben Lobel : want pe wortel is (wart mei deele veſe inghen bewaſſen / ghelijck die van Veratrum oft Bupreis beer. De biaders zijn ſeer doorſneden / Die bande Geele Woifs wortel ghelijck/ maer ghekerft / langher / han⸗ ghende ende doncher groe n eenighlins het Spondplium oft Mee⸗ ſter wortel gheljckende. Gp Gaf Dat den ſteel twee voeten hoogh is dun endegheknoopt / op fijn tfop witte bloemkens draghende ghelhen een Drupfken ín een ghedronghen oft t ſamen hangbende/ Dien banden Olijfboom oft Witte Elleborine ghelijck;ende grooter Ban de tꝛoskens ban den haſelaer: De welcke afgheballen zijnde / foo komender besien aen/ Die Vande Laureola niet on ‚5 ten bergadert/ abelijck een Drupfken / ende ghelijckmen Get in Heel -crupdt.Hp fepdt oock/dat fp ín Wedemaendt Bloept/ende beel omtrent Turin waff. í Op ve Alpes bergden ie fp ſeer ghemeyn: dan op de hooghe tops pen ban de ſelve waft fp veel kiepnet. Daer noemen fp dat Wolffs- wurtzetide Chriftoffelskraut. De Italiaenen noemenfe oock Aconito baccifero ende Herbadi Santo Chriftofano. Is ſy de Actæa ban Plinius (De welcke ha ſchrüft fwaer-riechende ofrftinckende bladeren te bben / rouwe geknoopte ſteelen / ſwart ſaedt als den Beyl / met achtebezien ) foo fs fp goet om De inwendighe ghebreken der vrou⸗ wen te ghenefen. Nochtans is onfe Chriftopboriana altüdt boor een verghiftigh ghewas ghehouden HET XIIL CAPITEL Van Alfsrancke oft Dulcamara. Ghedaente A Lfsrancke Heeft duune harde ende houdtachtighe tancken/ ghelijek den Wijngaert ; de welcke ín meer andere lijd-tachshens gerdeplt worden : Waer mede Hat bet de boomkeng/ heefteren / hagen ende hegghen bez Elímt/ ende daer tegen lepnt oft fteunt & de fchyorffe van de ionghe tachshens is groen; dan de ſchorffe Ban den middelſten ende grootſten ſteel / als oock Han De felipe fijd- tackskens / foo Wanneer dat fp ouder worden/{8 rouwer ende witachtigh/ nae den alchverwighen teeckende / te weten Gan bupten ; Want binnewaerts 19 die oock ſchoon groen: het hout ís bꝛeuchigh/ binnen in boor mergh in⸗ houdende : aen befe ſteelen waren fanghachtighe/ fachte/ effene/ ende kaele / voor (pitfe bladeren / Glepner dan de bladeren ban Winde/onder aen het fteelken daer fp op ftaen bewaſſen met klepne aenhanghlelliens alg ooykeng/ eN france. _ ede Cruyde-Boeck Remberti Dodonæi. beyde fijden ghemepnlijck twee teghen een waſſende Be bloemen wafjen Beel byren / ín Elipne troskeng oft Broonkens gheſthickt / niet groot, elch in vijf (malle bla= perkens werdeplt/ ban berwe ſomtijdts witachtign, alg Gefnerus betuyght: dan hier te lande zijn Cp meeften peel violet oft peericlhj/ Dat is upt den blauwen purpur verwigh / ende hebben ín t midden een geel pinneken oft giemken met noppen uptftaende : als die bloemen Verz — Den zijn/foo volghen daer langhachtighe fathte oft mor⸗ we ende Peerke beziekens nae / tacp oft Aúmerigh ende pnlieflijck oft Bremdt ban ſmaeck / van verwe ſchoon Korael-rood / ſeer ſelden Wit. De wortel ís tamelijcken groot/ met veele ſaſelinghen belet. — € Plaetſe. Dit reupdt waſt in waterachtighe oft voch⸗ te plaetfen ; omtrent de kuplen / ftaende wateren ende grachten dickwijls met menighte voortkomende, € Tijd. we bladeren fpruptenin’t Dooriaer upt der aerden : de bloemen verthuonen haer in de Bepmaendt: ende ín de Oogftmaendt Worden de Vruchten oft hez ien víiv. 8 € Naemen: Ben noemt dit cruydt op't Nederlandtſch Alfrante oft Alfgrancke ; in Dooghduptfchlandt Heiner kraut ende Je lenget Ze lieber; hier te lande oock van ſommi⸗ ghe / Hoe langher hoe keer. De ionghe Crupdt· beſchri⸗ Bers hebben’ in t Matijn Amara dulcis, Amarodulcis , ende meeftendeel Dulcamara gheheeten; in't Griecks Glyeypicron Tauudzramgor oft Glyeypieris Tauruarupìs : welcke naemen foo geel in onfe taele beteechenen/alg ofmen ſeyde Bitter-feete/ oft Doet-bitter-crrupdt/om Dat de bladeren daer van gheknauwt zijnde/eerft eenen bitteren/ende daer nae eenen ſoeten oft (meten maeckt hebben. Sommighe mepnen dat ben 3 ftris gan Diolcorides ig : andere houden 't Loor een ſoorte van Solanum oft Nathtſchade / ’t felipe Den naem ban — Solanum lignofum oft Solanum fruticoſum, dat is Boudt⸗ achtighe oft Deefterachtighe Pafrape/ ghevende : dan wp hebben te Goren ghenoegh bethoont wat den Wilden Wijngaert boor een gewag is / te Weten den Tamug; ende aengaeude de Naſca g — al / Bit crupdten Geeft daer geen. ten Daer Dan in ftede van de keernen van Solanum in De bereydinghe ban ſommighe Lerkoelende falben derren bermenghelen : want de bezien Van Alfgraucke en zijn gheenfing koudt bar aerd als die vande Pafrape / maer Warm/als wp hier nae bethoonen Cullen. Maer defe onte Afsrancke ſchjnt wat meer getiicheniffeg met de Tweede Cyclaminus, in't Latijn Cyclaminos altera, te heben: Want de bladers zijn dierghelijck alg die van de Cwecde Cyclaminos : Be fteelen / niet teghenftaenbe dat fp niet heet merchelijck ghefnoopt oft in fedeheng verdeplt en zijn id ſchijnen cenigh beworp oft ghedaente van Eniekens- wit / ende de Bucht die bezieachtiah fe / als de tro —— zZieachtigh is / ende alg de tros⸗ onderfchil met al bemepnfchap oft ghelückenis mede: daerom zijn (p fect — Die Dat Heeſterachtighe Pafcape oft Goode cape/ ín ’t Latijn Solanum rubrum, noemen /endede etden Wilden Wijngaert oft Vitis filue- kens te hebben : aengaende de bloemen die fomtijdte Ee [neberwaerte hanght/en ig oock gheen on ensnoch oock in be wortelen / die opzerh= telijc overtolligh zjn: want behalven dat fp in dit gee — Was dun zijn ende teer/ foo zj ergheng in ghe⸗ Orden / (oo zón fp gockn in ghe Tvveede Cyelaminus. Bouts foo befchrijft Dioſcori⸗ Des [ine Cyclaminus altera met dierghelijche volghende Woorden : Tweede Cyclaminus oft Cyclaminos hetera; fepdt ho / heeft bladeren alg die wan Vepl / maer Glepner 5 dicke / ghekniede fteelen / die haer ſeiven omt de naeftwaf_ fente boomen winden ende binden. De bloemen zijn wit/ Welriechende : de vrucht is ate He Wüijnbezien / die van —A ghelijck / facht ende morw / van imaeck tame⸗ chen ende flijnera oft klevende, De woꝛtel —— — be Cifanchemon Krardseror. Welche twee nacmen Befe onfe Alfsrantke niet qualjek over een en komen: Want — sar {lomen mbs bezien is [p de Depl € Aer —— bau bladeren ende bezien sjen / Berdrooggende / dfgaeghende ende an aerd. $ Kracht ende Wercking! ì de bla Beren Ban Ulfgcancke —— end * — ende ghe Heer nut ende — —— — Mon Kraripurror en- } * Het derde Deel. ſtoptheydt Ban de leber ende ban de galblafe te openen; ende midts Dien Seer goedt zijn teghen de geelfucht/upt de “perftoptherdt oorſprongh hebbende. Pet lap daer Van wordt oock voor ſeer goedt ghehouden te drincken ghegheven de ghene Die ghevãllen / ghellagen / ende Van binnen gf heborſten aft ghequetſt zijn: want men gelooft dat dit bet twelck binnen Ben lijbe geronnen is / ontdoet Genten ha / ende Dao, De pifje aftaegijts ende —— kan ende heplen al tgene datter ge⸗ —— Tragus maett een afliedtlel fn Wij u —— het hout van Alfs rancke kleyn geſneden ende ghefni Elka twelck / Loo hp verhaelt / de geelfuchtighe ende: fuchtige menſchen eensdeels Hoor piſſe ende bamboes nergangh fachtelijck ſuyveren ende purgeven/ nang Stiehenberlijche overvloedigheden ontlaften kan. deg heeft bijnae —— krachten fijne — yelaminus t De beziekens/ leydt Hvevan dele Tweede —— de fwaerte van een “draghme vpe vierendee met twee roomer⸗ doen de herdigheydt pthendt de piſſe ende door den —— loſſen ende ſcheyden: iae ſmilten de milte foo ſeer /-Bat ſy op dien tdt gantſch wegh genomen wordt ende vergaet. De lelve —— ijn woedt De eres die kort Ban adem zijn / inghedzoncken zijnde. Be ſelve ſuyveren De — —— — bat nae het baren overghebleven is. BIV OEGHSEL. D E naemen ban dit ghewas zn beelberhande ; te weten / Amarum Dulce, Solanum atb orefcens ban fommiabe/ Vius atthiolus Pt Italiaenſch ene Te zinde / ende Daer nae foet. heet in Egon hduvycſchiaudt oock Heynskraut en®e Bitterſuſz; did t@ Iich Suse iid oft Fellin- wod. Wet faedt ig Bar van den hirs gelijck : por Tobel / dat wp dit crupdt niet Wel en derren Circza heeten. De bloemen vietken veeltudts als Muſcus; dan De vruchten gez wꝛeven zijnde ftinchken/ oft ten minften zjn onlieffeljek / den reũtk ban de —— bezien gheljckende ent: ———— vooꝛr ren medeſoorte ban bit ghewas: — Dat ſelde herft Bodonzus it iaetſie van fin 24. beſtheven met naeme ban Baiſch yefilie Kracht ende Wesckinghe. Dad —— houdt dit ghewas voor best ende als Lobel cnbe-andere te sid ng De g Er bt bart Deftharpe ier (als ie eer koudt⸗ — dan — dat Add in’ —— Blereefcbijne fin / daerom en is nnie Dei iwe / Cicorepe oft abicks - Dtende allenghs⸗ — —— in ecnighe —ä baron ber Te lenger ptſch De Beettel ban athsranche í in water ken met twee rh ghewaterden ſupbert Eg ot lichaem ban watera! sEnde daerom teghen De water — Eenieder err een pondt ban Dit n/ tnèe men lact Dat met witten wiens decktel met — — fel een gattken in't midden: als't berde Pekel berfoden is / doet⸗ men Bien wijn Door ; ende Daer ban aheeftmen ghens ende fabondts een roomerken vol / Dep uren boor be — — nae doetmen den krancken geleek fiweeten. Dat Be maeckt deſen Wijn Den Beel ledigh/ ende boet Duo piffe ghemackelijck boortkomen alte overvloedi chen ban de maghe / diekortfen — — en endet de geel⸗ fucht. Sommighe bewaren de ionghe vancken ban Dit ghewas in asin, fout/ Keer oft anderfing / om De — vooꝛ een ſalaedt te 8 ne gehn Van heb Eater ee om pt wegh te nemen / ende * He bedie twel kt — — * — lepn Land — zhefwoillen/ oft map — bebichauihe * fen van — gg oe beeft © 3 Bike — De ſelbe kracht Die Briechen oker zee matelijck J {onder bant ins Ben —— € nim oft. Mafcape gek / maerlangher. De —0 De be Veche is — p detonghe/ gheknouwt ’twelck oorſaecke is - — ende ghedront⸗ —— Parictaria oft Het dertienſte Boeck. 661 Door deſe kracht boen DE bezien ban Alfsrantite melck in de eeften Komen, om dat, fp 'tbloedt fupberen/ met fupen ingheno Semmighe noemenfe Circea / om Dat ſy Bp De minne-Dranck en ki de De ſelbe kracht ſcude moghen en / die de Mandrago⸗ — reet Ban AlfBrancke is Welriekende ende verwarmen: Del fepdr Galenus: de felbe gheſtooten ende eenen dagh ende nacht — — ghewepent / dep —* ghedzoncken / repright ve ET XIV. CAPITEL Van Kruypende Muer: Gheflacht: Ue de Wfgranche maat dit trundt dk éenighe reden Nt bolahen : twelck Cluliug Booy abebreck van andere naemen Alûne — Dat ig Kruppende Muer/ genoemt heeft. Einpene Muex. — ———— oft ſteunlel niet opzeehen; ende ten zy dat het Bit gbetmas enn kan teh ſelven alleen oft 8 mede onderhouden Wordt / foo kruppet langhs Der aerden: Dan ale daer eenige ſtaken oft ief anders / als — behaagt op er beef lande rondt / gelnoopt: upt elek kno Bft nieken ſpruyten twee teghen den anderen ober ſtaende bladeren / fanghz woꝛpigh ban ——— Ineedt/ Erten ende kael / bleerh= groen / als die vande Muer/ dach — ende de groot⸗ sANrundt bindae krij⸗ De bloemen komen upt hupolens ats blacf- rote / ende zijn Wit ban verwe. Dacr nag hen bezien / Die in tide van haer ripiahepdt fwart ——— Pepers oft de besten van den Del ahez —— in 5— faden in fchuplen. De wor: achtigh / met Tanghe dunne end felinghen wijdt ende berre bonytkru: vuppende 4 — 5 € Plaetfe. Det waft oterbioedinhii WE } op De landouwen omtrent — ee , ER 662 Clulius / in ſchaduwachtighe donckere gheweften : men vindt het oock in Ftalien/ Hongarien/ IPorabien ende elberg/in vorhten grondt van leffs voortkomende. Tijdt: Dit rrupdt bloept/ende kryght volkomen bez zien inde Domerfehe maenden : omtrent Den Winter Herz gaet het / erde de wortelen blijven alleen over; De welcke Daer nae in het Poonaer nieuwe Fpyuptielen ende Scheur ten van haer gheven. ; £ Naem, Wy hebben dit ghewas / nae de mepninghe ban Clufiug/Hruppende Muer/ in't Latijn Alfine repens ghenoemt; dan Lucas Chinug/ een [eet ervaren man in De henniffe der cruyden / Geeft gheordeelt/ dat het de Cycla- minus altera oft Tweede Cpclaminug ban Diolrorides ie. Dan ongdunekt/ dat de Alfsrancke (Die Wp in't voor⸗ gaende Capitel befchrijven) met de befcheijdinghe van de 1E Weede Eprlaminug geel beter oger een komt. De tede⸗ nen/ waerom Carolus Cluſius dit erupbt lieder ghehadt heeft Kruppende Muer oft Aline repens te heeten / zijn/ om diegwitle dat de bladeren ende fteelen Van Dit ghewas „met die Van DeBroote Muer feer Heel gelijckenifjes hebben. g Aerd ; Kracht ende Werckinghe; Dit ghewas ſchijnt verkoelende Van aerd te Wefen/ ende De ſoorten van Muer Ban krachten ende werckinghen aldernaeft bp te komen, BItVÓEGHSEL 14 ſommige hoven wordt vit ghewas een mans lenghde hoogh / ende waſt laug ghen ende hegghen / de ſelve alle den ſo⸗ bs De ha en mer daor met fin bloemen. vercierende Lobel noemt dat Groot Muer met bezien van Nachtfchacye ; ende fwüffelt oftet het Cacu- balum ban Plinius foude moghen weſen. Bet is ten rüſachtigh ghewas / ghelijtk ban ghebaente met de Tweede foorte van Liez matis / hooger dán eert mans lengde: De bladeren zyn ban groot⸗ te met De Helxine oock ober een komende: de bloemen zn ſes⸗ bladigh / witachtigh upt den geelen: ende komen voort upt blaes⸗ kens / bie eerſt groen zijn/ ende Daer nae dzoogh zünde / ſwart wor⸗ Den ; Daer kicyn ende beel ſaedt in ſteeckt. De wortel is wit ende veſelachtigh / lang) / alle faer wederom uptfpruptende :-felfs al is bie untgetrocken / ſy ſprupt terffondt wederom upt ban haer obers blijvende ſaſelinghen / ghelück als Die ban Be Dlaepmakende as ftape. Get waſt indonckere plaetfen/bypde Bagen ende bp Het Riet/ ende bloept Den heelen ſomer. Sommighe bouden’t voor Cycla- minos hetera Diofcoridis; andere boor de Crfanthemos oft Cifio- phyllos: dan om Bat het gheenen {maeckt en heeft / denckt Cufius Datmen ’tfelfbe betet onder De ſoozten van Muer foude tekenen: warram Dat De Ftalidenei dat ooch Alfine ferpeggiante noemen. Andere gheflachten van Muer sin elders ban Sodoneus ende ban ons in t langh befthieben : dan Daer zijn feer berf Den mat dl büſondere toenaemen p gheſthepden / Bie nochtans te kennen als mept 4 wel bekent. Zulke is dat — Kg ar — — ndemen / ander Feed triphylla, oft endelkrau: 5 Wien, deren flaen: De bloemen ) hdd sin Blaeu. Kleyne Kruypende Muer, ban Fabius Column, met den naem Alfines facie planta — beeft cen Det eed befelde Wortel : Daer, upt Komen beele ronde / gladde / roodtach⸗ tigbe/ ghelüfvighe / bolfappighe / ter acrden Berfprepde frcelen/ cer fpanne langb: de bladeren fprupten met Geurten npt de kuiekens/ twee tegten Den anderen ober / rondacptigy/ niet feer tupdh/ met Blinckende meel befpropt / als de Melde : tuffthen De welcke upt De kniekene twee andere bladerkens ſprupten / oock als 1Dupfen- gorkens / ſmets oft fmaecktloog op de tough: daer neffens affen twee oft Dzp bloemen / mofatbtigh / oft — den graſtzerwighen in hed ‘bladerkens teghen den andes ren ftaende ghemaeckt/ met beele dunne Dracpkens binnerr án; De Drucht ie rondt/ hardt / afchgraenw. Dit ceupdt ghetwrer Ben als Contommers. °C fact fedracdt Be tonge beudente boof ben araneola en Sen 2 — — — enleh Speen-eruydt ſoude moghen een ſoorte ban dit teen 5 bet faedt is ale Dat ban eid meeft/ alfmenfe ftooft oft wafcht met het water daer Die bladeren ín + Datrom heetst Almorranera yersa in Dpaenfch oft , Bat ũ Ppten-trupdt: Dan bier ban’ ie bp De Aerd, Kracht ende Werckinghe van Kruyperde Muer. Dom: mige llen bi rupbe ale De Ri: noeg om hat be omen 1 oben berkoelende. $Men bindt nechs tang ie Defe forte ban Puet baar éen medefoorte ban ——— eden ——— oe * _Tandt wordt du ghewas Cruyde-Boeck Rembeiti Dodonæi. HET XV: CAPITE É; Van Lijnen oft Vitalba, Ghedaente: &t ghewag dat hedensdaeghs Lijnen ohenoemf Hs heeft veele ranckachtighe / dicke⸗ — ende gheknoopte ſteelen Wat roodtachtigh ban verwe⸗ ende fomtijdts taep ende bupghfaem; De welche haer ac pe haghen ende hegghen verwerren ende Plerhten / en- pe nl tghene Haer fp bp ſtaen beklimmen / iae ban teboven gaen: daer aen Waffen bladeren / bier oft vijf aefn een ſteeinen oft midvel-ribbe ſtaende; Han de welt. Re een boven alle de andere uptſteeckt: eick bijfonder biadt is bzecdt alg een Depl-bladt /_ nochtans gheen: fing ghehant / maer rondtom een weynigh teder. Te bloemen Waffen Beel bp een / als een trofathtigg Grangken ghevoeght Wit van verwe ende welrieckendes__ de bloemen Van FÀprtus niet feer onghelijck: ende als pie vergaen / foo komen Daer bruyne hlepne ſadekens Beel op — waſſende / drijkantiah van board fel/ende elch een langh ghebedert oft plupmachtigh krom fieerthen oft kammeken dra ghende: Die al t'famen bp een / eenen graeuwen grijfen berwerreden baerdt ghelje- Ken. +-den ſmaeck ban dele is fcherp op De tongle, De Wortel heeft veele ſalelinghen / ende en ig niet groot⸗ end⸗ van klepner weerden, N — Dijney oft Vitalba. — in \ EN Pla! JS Was sir N — — ——— — Lg KE Plaetſe. — jnen — be loe ie wabe bickwij en de kanten van de H chen de haghen endt tupnen/ foo wel ín Boogh ende 7 alien npe Djan” ha er Ss Tijd. nen bloepen in Gopmaendt : ende — vruchten set bet olet ú Berfft aen be ftseitens benson noe TI € Naem. Soo Wel hier te lande als in ghduptſth⸗ bag betuvght / Vior- nej gheheeten; in Banckrijck/ alg Guelfug — heet tot in Den vierden graedt: Het derde Deel. ne; Boe Wel Dat het nochtans verſcheyden ig Ban dat hee⸗ fierachtigh ghewag / twelck De (ele Franfopfen le Viorne noemen/ ende in t Latijn eyghentljck Viburnum geet / ende van Dug elders beſchreveũ Cal worden. Dan gengaende Den Latijuſchen naem ban dit ghewas / ſos en komen de nieuwe oft tonahe Crupdt-belchrjkers niet wel oper een / Wat naem Dat het epghentlijck behoorden te voeren / ende vooz Welckerhande crupdt Lan de ouders dat te Gouden fouden mogen weſen. Vitis nigra oft Bryonia nigra, dat is D warten Wijngaert/ ende Dwarte Bryonie ghenodnut: Matthiolus houdt het boor de Tweede Clematis. Dan de omerhte Dwarte Bꝛyonie is van ong Hoor beſchzeven: maer dat let met De Tweede Clemauús eenighe ghelijckenifte heeft / ende oock een medeloorte ban De ſelve is / ig ſoo merckelijch/ datmen dat niet wel en (oude moghen gheloochenen oft wederlegghen. Daer is nochtans noch een ander Clema- tis altera oft @weede Clematis; die Wp hiet naemaelg bez ſchꝛjven Cullen. —— € Aerd, Kracht ende Werckiaghe. Dit crupdt is ſcherp ende Warm van aerd ende krachten; nochtans tot wat fieckten dat het nut oft goedt is / en is Ban niemanden gez ſchreven / noth oock ondervonden / dat ick weet, BIIVOEGHSEL. — ende Cluſius heeten dit ghewas Atragene Theo- phrafti, daer Theophraſtus af ſchrüft / Dat De rancken oft Dn, van ’tfelve tegen een gheklopt oft ghewreven sijnde / bier an haer gheben. Ban Plinius fchijnt dat oock Virus filueftris “te noemen / Goe twel Dat hp elders ban een ander Vitis ſilueſtris zeecht. Den ſelven Cluftus heeft de ſteelen Han Defe Linen in oſtenrück ſomtidts eenen arm Dick fien worden / (onder knoo⸗ / recht opftasnde / met eert gherimpelde oft ghek ioven ſchor ffe ſiae fomtijote foo en ae — — oft lancie tuſſchen en de hooghe boamen waſſende felben daer om vlechten⸗ k ir Jtaliacnen heeren’t e terza endt Vitalba; als ofz Witsen Wingacrdt ende Derde Clematis fepde. Sommi⸗ per reden en bladeren met Die ban De Koomſche Boon⸗ s / maer fp sijn k ‚ Lobel twjffelt oft het de Vitis Gluc- ſtris ban Diofcotides foude mogben weſen. Lommighe noement opt Latijjufchoock Viorna ende Vitis alba ; Hoe wel Dat naemen danu de Bponie zjn. In't Engbelfch heetet Wilde Wine; in't coabhbuptfcj oock Wel Reben endet Waldreben. Lobel verghez Gekt de bladeren met Die batt De Bof-Machtfchaepe; maer fn ziju geooter / bijf aen elck tacksken. Wer beeft ſonitijdts boben Dip oft bier tackskens / Door Dat den omloop ghedeplt oft ghe⸗ tandt is gelijck ſomtüdts in De Jacht fchaepe ghefien wordt, die keeft zijnde/de forte ban Melde / die Ganfe-voet ghenoemt Wordt, foo feet gelijck zijn / darmen qualück onder{chepden kan/ pftfe ban Iachtfchaepe oft ban Melde zjn. De welrieckende Bloemen ffaen gheſtraelt / ſeydt Lobel / die im Mey ende Wede⸗ miaendt boortskomen : De welcke — een wolachtig⸗ Dn krijghen / Die tot in’t herte ban de Wiuter duert / nac bat _ De bladers bergaenzin. E AC negeren ijn fcherp ban ; tende / aem om zeeren ne blepnen aen —— Doen komen : De ſelve ſcherye kracht fs ín De Grupne vrut ht oock : ende daerom Dit ghewas Salie che meefters betupghen/ men kan daer mebe uptrechten A aren met De Tweede Clematis kan Doen. De amiddelfte fchor {fe wordt in Olie gheſoden / ende bp die Olie Doets men koperroodt ende wafch : ende men maeckt Daer een falbe ban tegen De ſchorftheydt des hHoofts/ ale Dat cerft ghewaſſchen is met water Daer Netelen in gheſoden zin / oft met pile / alle dp Dagen eens : Daer nae netmen ’thooft met rooſe· water d, ín ontdaen Wordt : ende men lact Daer De Doecken op Droog worden. HET XVL CAPITEL Van Flammula oft Heere Clim. 4 Gheflachten. _ € Flamumula is tweederlepe : de ecne Heeft ſteunſel AJ vandoen / om teghen te lenen : De andere ftact vecht Der eynde / ende en behoeft gheen ſteunlel oft huln om Een t bol vghlaemẽ ranck: ⸗ tighe bekleedt met een Bertie De aen een fteelken on ichteljck gheboe : bit — Windt Gem Felen fomtibts gelijck de klauwier⸗ Handen Wijngaerdt oft Hzponie omde bijftaende boo! beefteren/ftaken oft ha ghen ende maeckt lich felven vaſt aen al tghene dat het genaken kan, De bloe⸗ uchlius heeft het Het dertienfte Boeck, 663 Liggende frantmula, Dat i& 2Waandende oft Heete Ccim. men zijn wit. De ſadekens zijn kleyn / veel bp een hangen⸗ de / oock met grijſe vederen oft plupmen/ doch kleynet enz de korter dan die van de Ljuen / vertiert. Au ſtede var de Waztelen heeft Dit trupdt anders niet dan Dunne ſale⸗ linghen. Dit gantiche ghewas heeft cenen heeten ende brandenden (maeckt in alle fijn deelen. R 2. De Tweede looyte ban Flammula heeft grooter ende menighvuldigher bladeren dan De Laorgaende / die van De Luijnen beter ahelijckertbe : met de welche ſy oock groote ghemepulthap heeft acngaende Haer ſneeuwitte bloem: Keng; de me midtsgaders haer facdt/ dat met eenen oft Gaprachtigen kam berciert is / op ’tfoy van de enguptmupten, De ſteelkens zijn hoogher dan anderhalven Hoet / ſonder eenighe hulpe oft ſteunſel haer [elven oprechtende / ende overepnd waffende, Den Heeten ende brandenden ſmaeck ig in dit gant{che ghewas pock feer merckelijck. q Plactfe. 1, De Cerfte foorte ig een Gremdt gewas / dat Gier te lande niet gevonden en Wordt dan alleen in ſommi⸗ ghe Crupdt-liefhebbers hoven. 2, De andere Wordt oock bjfter felben in Duptíchlandt ende hier te lande ghevon⸗ den / ende dat alleen in ſammighe hoven, Tijdt. 1, De: Flãammula bloept omtrent He — —— het laedt volght wat lacter. 2, Dean: dere Flammula brenght haer bladeren in't Dooriaer eerſt vooꝛrt / midtsgaders haer ſteelkens. Debloemen vertoo⸗ nen haer in den Somer. Des Winters blijft daer niet ban over / dart alleen De — q Naem. 1, De Eerſte loorte heeft onlanghs den naem Flammula, dat is Bꝛandende oft Blammende oft Heete Clim ghekreghen: Want hier voortidts hielmeuſe Loor een medefoorte Ban Clematis altera; Daer ſp nochtans Ban fu faedt/ ende in ghedaente/ grootte ende verwe bart haer bloemen berfchilt; als wp betoonen fullen in het velghen= de 18, Capítel. é 2, De Tweede foorte Wordt oock Flamimula „nae hae⸗ ten Glammenden oft brandenden Acherpen bijtend ſmaeck / Dan de geleerde van * — abeheeten, ks , 664 Becht opftacnde Lflammufa. Ean ——“ — — —— — iolus is van gevoelen / dat [p dat gewag ig twelck Pla⸗ — in (jn hoedt de Simplici medicina ín get eerfte caz pitel / ín De letter F / den naem Flammula gheeft : ende warm ende droogh ín den vierden graedt fchrijft te Wez fen. Pochtang Lindtmen een foorte Ban Banc-Hoct oft uneulus „ gotk Kolek Ee a eng — Wiens krachten mere ende zijn / door dat ſy de * in kopten tijdt ——— ende ont⸗ ehen/daer blepnen/blaeren ende zeeren in makende: van welcke / loo ick gheloove / Platearius veel eer gheſpro⸗ ken ſal hebben / dan van dele onſe Tweede Flammula daer Wp nu af handelen. 3 —— € Aerd, Kracht ende Werckinghe. Beyde deſe ghellach⸗ fen Ban Flammula zjn Leer ſchery ende bijſter heet van aerd/ende de tonghe feer brandende oft ontftekende: noch tans{chijnen fp een weynighsken lachter ende onftercker te weſen Dan den Brandenden Hane-voet / Diemen Ra- aunculus Flammula noemt, À ‚ * BIVOEGESEI. — gerfte ban deſe twee Brandende oft heete crupden is ban ſommighe Flammula repens , dat is Bruppende nula / ghehteten hoe wel Dat dien naem Flammula repens Han fommigte Italiaenen onfe Tweede Clematis oft Clematis altera, (Die fp boo? een ſoorte ban Flammula hielden f om dat fp oock ces nen heeten brandenden fmaeck ín alle haer deelen beeft) oock mez deghedeple wordt. Lobel houdtſe voor De oprechte Clematis here ra oft Clematis altera ban De ouders ; ende noemtfe Clematis alte zävrens, völgi Flammula, Dat is Tweede Clematis brandende, Ee F a Ban Den ghemepnen man. Wan den felben naem mmula vulgi wordt de leole/ ende de Ligghende Flam- Flammala in onfe tael Vier-cruyde gft Vlam t „ Beri-cruydt- J— die ban den icon. — De bi: — De Hies wonen Te oock / is geel J ban 3-wortel. ”C faedt]fepdt Hp oock /i achtigh oft brupn/ rondt /platachtich: — ——— — een. gbelick — goet landr ban Lanz Noe tweede footte is De (ede Die fomumigpe Flantmula rota . jn ſterres eng in de middel, aderen met Dt; ende de wor⸗ Cruydt-Boeck Rembetti Dodonæi. ats Lobel ſchzüft / Elammula ſurrecta. Deſe heeft bri Ae bladers. de fteelen zón ſomthdts wel etns mang engtde Hoogh. Ciufius noemtfe epgientlijck Flammula Mar. thiolis enùe heeft Daer tweederlande ſosrten van gheften in Oos flencijck. 1. De eerfie heeft roodachtighe cancker ende ribben oft wen van DE bladeren/ ende bloeyt veoegher / ende beeft welriecs kende ploemen. z. De andere heeft groene fleelen ende ribben / enve bloept fpater. 3. Bierghelpek ghewas met naeme ban Cle- macis flore albo pleno, Dat ig Clematis oft Elim met witte dob⸗ bele bloemen / is ban ſommighe ghefien gheweeſt / betunght nen (elven €lufiug : dan hp ſeive en Heeft het nopt bloepende konnen id — Eeghen alle 4% nieuwe ſteelen ende bladeren in De Lente: want de oude vergaen des Winters. ° Flammala ban Plinius is onfe ghemepne Chriffus-aoghe, N Ranunculus Aammula (anders Egtekolen ) is bp De gheſlachten b, ane- boet befchreven. — ê : E — ——— ig De Cweede Clematis. > 7 Flamina oft Flox is Den — batt De ſoorten Van Wolle-crupdty ende oock ban de fluweel -bioemen. Flammeolam ig Bupbels-melck oft Peplus. d Ë Aerd, Kracht ende Werckinghe. Ben naem Flamrhula , alg Bier crupdt oft Blam-crupdt/Wift De kracht ban tfelve upt; om Dat het op De Hupt ghebonden zynde / ahelck cent vlammende hit⸗ te/ — Piepers J. blacskens oft koeften ende zeerighe⸗ hen brandt. Jae Dat meer is / fepot Lobel/ De bitte ban deſe trupden is ſoo doordringhende ende fijn / dat De bladers / als fp tuffchen Be vinghers gew even worden / haren brandenden gheeft met den roock oft flof ban verre in Ben neufe faghen/ende de herf⸗ fenen ende ſinnen terſtondt feer beroeren ende ontftellen. °Twelck ong bekender Dan acnahenaemer was / ſchzüft den felben Loe bel ; hoe wel dat Get one behulpigh was om De kracht te leeren Kennen. Daerom oock den felben Lobel (ende met hem meet andere/ Die Defe crupben boer de Cwerde Ciematig van deous Ders Gouden ) betoont datſe / nae De leeringhe ban Galenuss / tot in't beghinſel ban den vierden graedt heet zjn: Door welcke fchers pe ende brandende kracht fp DE quade zeerigheden ‘tel af trec⸗ ken mogben: ende De bladerg ban De ſelve op De witte zeerighepdt ende fchorfthepdt ghelepdt/de felbe Doen bergaen. Nochtans ins Bien dit De Tweede Clematis ban Diofcozides is / foo magh het met Peper-crupdt gebrupekt worden / ende in Pekel gelepdt tors Den / om Peten, Want / Dar De hitte van dit crupdt niet en is in De binuenſte aerdachtighe Deelen / maer in De lichte buptenſte — blgekt bp de berekenen in Languedock ende elders /De welcke (als Den felben Lovel betupght) dat felve in den ſomer fonder letfel Eten / foo Wel groen als Droog) ende (als de boerinnen ban die tanden ghelooben) daer af bet worden. — Berfap/ ende den Doorloop ban't ghediſtilleert water ban dit trupöt brandt ghelück Den baorloop Ban ghebranden wijn, 5 —** Dan oft de wortel ende tſaedt van dit truydt den buyck weeck Ene maeckt/ alg Biofcorides van fjne Tweede — ſchꝛüft / a« — niet wel bekent/fepdt den ſelben Lo erlanderg ende De Boogbouptfchen weten dit crupdt met De Blaeuwe Hlochekens/ ende met be Vremde Blaenwe Clematis (dat is De Tweede Clematis ban Dodoncus) aerdigh in malkanderen te blechten / ende over de prieclen ende langhs de Wanden ende fatten te lepden ; ’twelck om de drüderhande berte ſeer luſtigh om fien is, \ HET:XVIL CAPITÉ mw Van Vincoorde oft Maeghden-cruydr, | Maeghdepalme ghenoemt. Gheflachten. van Maeghden cruydt / Diemen anders Wincoore Maeofjbepa mnoemt. | — € Ghedaente. 1, Ghemepne oft Kleyne Dincoode heeft langhe dunne ronde ranghskens/ ais teere biesheng/ met kniekens oft knoopkeng onderfchepden / fangis der aerden vlidderen de ende hier ende daer Kruppende /- ende de [elipe ranghskens met ettelijche gefelingiekens lom túdte/ doch feer felden / aen Her aerden vaft makendez daer aen Waffen lachte effene oft kacle beedachtighe langbworpighe / tWwee ende twee tegen. den anderen. ober ftaende bladeren / van ghedaente ende verwe DE Kauwer-bladeren niet feer ongtetijck / maer veel klep=- J en — n vyf vla De wijt ftaende/ ons Dugloffe oft blaeuw / fan 3 if fedea voodt / gheenen oft feer klepnen tenck hebbende. —— en zijn anders niet Dan byſter De vele⸗ oféeelblabt — Zé Groote 1 N de hoven van defe landen vindtmen twee oosters en voort / elck 1 ommige hoven vindtmen bit et dobbele 2 Hert derde Deel. Gpincoorde oft WMaegBdepacny, 2. Groote Vintoorde ig een medeloerte an de Hooi nde / dan krupypt met veel langer roeykens oft ſteelkens nghs der aerden / ende heeft Beel grooter bladeren ende Bloemen: anders is ſy de gemepne Bintoorde oft Maegh⸗ Depalm ín alles ghelijck. \ q Plaete. 1, Ghemepne Vincoorde waſt gheerne op vothtachtighe plaetfen/ in fonderhepdt in De boffchen. 2, Groote Pincoorde is een Hremdt ghewas / hier te lande van elders ahebroght/ende in de hoven onderhouden. € Tijd. We bladeren Han dit ghewas zijn in de hoven alle het iaer voor groen : dan bepde de foorten bloepen in Feert, April ende Mey / ende fect dickwijlg oock wel wat Nen Dit ghewas ie hedengdaegho bier te lande ——— aem. er Bekent met den naem Dincoorde/ Maeghden · crundt oft FParghdenpalm ; in Hooghdurtſthlandt 2 ende Singin ; in Branckrück Lifferon; ín Ftalien Pronenca; ín fen Peruingua ; ende in de Anoteken bock Petuin⸗ ca. De Griechen noemen't Clematis Daphnoïdes Kangiarls — —* geen daf we * —— oock be⸗ ís. Dpheetent om n en⸗ be vldderende ſteelen heeft / als de loorten ban Llim; ende Daphnoïdes , eensdeels om de ghedaente Ban bladeren dit / de ILaurier-bladeren ghelückende; eensdeels onbderfchil ban de Twerde Clematis, ende dock ban de andere medeſoorten ban tlelve crupdt. Want Pli⸗ nius fpreecht van meet andere cruyden / dief ú naem vᷣderen / in Get 15, cavitel ban fijn 24, boetk/ wan: neer Gp dít felipe Clematis noemt. „Daer is noch maen: han Egrptenlandt ghekreghen heeft / die ban ande te Daphnoïdes, van andere Polygonoides geheeten woꝛdt / ende bladeren Geeft als ILauwer-bladeren / langh ende Vut Kengaende den toenaem Polygondides; Bie Wordt _gork onder de valſche ende onepgene naemen in De boecken Han Dioltoꝛides ghevonden. Behalven defe namen zijn⸗ ber noch fonmige andere; te weten in't Griecktehj Phile terion eñde Smyrnoïdes, oft liever Myrtoides· Opeen an⸗ Ber plactfe / te weten in Get 11. capitel ban lijn 21. boeck, noemt hp dit trupdt ooch Vinea Peruinca ende Chamæda· phne, De Vinea Peruinea, ſepdt bp/ blijft altijdt groen als Het dertienfte Boeck. 665 Szꝛoote Vincooꝛde oft WMaeddepatin. — Dy * | BD D Ù) V Ô — A — NED — —— ll (AA 9 2 VAS Ve dW ben Tauwerboom (ín be boeken tan Hlinius ſtondt in- Rar Liner , waer Hoor wp inftar Lauri perandert Gebben) aen fn kniekens oft knoopkens met bladeren bewaffen ende omringelt: ende is een teupdt om De percken oft lee⸗ ghe prieelen ende bedden Han Be hoen te Bercieven ; noch⸗ tang Wardt Het fomtijdts ghebrupcht in kranſſen ende el⸗ ders in ſtede Ban de bloemen / alg men geert blaemen ghe⸗ binderien kan: Dele wordt van Be Griechen Chameda- phne gheheeten. Nochtans foo heeft den (elen Ptinus, ende soo hem Dioſtorides / een ander Chamedaphne Gez ſthreven / daer vap elderg Ban handelen. De eerſte ſoorte heet eygentlijck Maeghdepalm ende Clematis Daphnoïdes; oft tot onderſchil san de andere⸗ Clematis Daphnoïdes minor; dat is Wlepne Vintoorde/ Kleyne SBarahdrgalan oft Kleyn Maeghde · cruvdt. 2. De tweede —— — Groot ——— zoote Maeghdenann; int La— tin Clematis Daphnoïdes maior: , € Acrd. Bintoerde is warmachtigh ban aerd/ doch onder den tweeden. graed Ban De Warníte blijvende : Nelck Berre is ban ’tghene dat lommighe ſegghen / dat ſp brandende oft zeeren cude bleynen nakende {oude weten: van fp ig Heel droogher dan fp wavmis/ ende Daer bj oock een Wephighsker t ſamentreckende . € Krachtende Werckinghe. Dit crupbt flopt aller han⸗ — oop eer par vi —5 — ghen —————— ſoo dioſtorides ende Galenus fe: alfmen de fteeie bladeren met Wijn drinckt. ) É sed @felve FPaeghde-rcundt oft Bintoorde riet meïckk ende olie ban Boofen oft Cypfinum ghemenght / ende daer af venen peſſaris ghemaecht/ ende: in De moeder ghedaen/ doet Be pijne ende Weedont des moeders ophouden, k Pincoorde ohtknauwt/ gheneeft oft verloet den tandt ¶weer; infghelijcks oock is (eer goedt teghen de beten oft ſteken van de fenimighe ghedierten / daer op ghelepdt. Men leyt oock / dat het lelve crupdt met edic te drincken ghegeven / leer behulpſaem is de ghene Die van de flanghen Afpides ghenoemt geheten zijn, LEL3 666 BIIJVOEGHSEL D & ghebaente ban dit gewas is alle man feer bekent : want DE bladeren ende cangekens worden ban De kinderen ende ton: ge maeghden boorfftroptel enve cieraet veel gefocht ende gebrupckt: ende Daer ban is den naem fRaegbde-crupdt ende Maeghdepalm gekomen. Befe bladeren komen overvloedighlücken Beel ”famert boort, ende zijn ban fmacck bitter/ende een Wepnigt t famentrecz kende / de boſſchen ende donckere plaetfen ende De bagben ende heg⸗ gen feer beecierende / foo wel heel Duptfchlandt ende Branckrck als Fralten door. De wortel is fafelachtigt ende geel. Alfmen de fleelen breckt/ dan bloepr Daer een meickigh wit fap upt; dat nochtans nist foo fcherp en fchint te wefen als Dat van de andere Meie k trupden ghemepnlick is. Veranderinghe van Maeghdepalm oft Vincoorde. a. De gemeyne foorte ban Bincoorde / fepdt € lufius / beeft meeffendeel blacuwe taemert : dan ſomtüdts zjn Die oock Wel wit / oft oock Wat nae Den peerfchen trechende ſulcks als omtrent Lofanne heel waft/ Daer fp dock ſomthdts in haer midden een ander bloeme begrijpt. 2. Deandere foorte (Daer Dodoneus oock af bermaent) beeft deel grooter bladeren) Dicker vanghskens/ ende grooter bloemen/ pock blaeuw ban beriwe / fulcks als in Dpaegnien ende Brantk⸗ zich / ende in fonderhepdt omtrent Montpelliers beel wast; che Peruinca maior ghebeeten wordt. Maeghdepalm met dobbel bruyn peerfche bloemen wordt in De heben ban IAederlandt oock famtydts ghevonden/fepdt Lobel. Naem. Behalben De boorfepde naemen. Heeft Dit ghewas in't Ytaliaenfch den naem Van Clematide prima „Dat is Eerſte Clemaris; in Latijn Clematis prima Diofcoridss; int Franſth Peruenche, Ven che ende Pucellage. Lobel twuffelt oock / oft fp boor den Centuncu- las ban Plinius niet te houden en zy · 5 Clematis ig oock den toenaem Van een Oofterlucie/ende den bas ſtaerdt naem ban het Geptenbladt. Ô Aerd, Kracht ende Werckinghe. Sommighe hebben dit crupòt al te beet ende branderide/felf een afetende kracht toe · geſt hreven: ende gheloofben/dat het ban krachten met de foorten ban Flam: mula oft ten minften met De Tweede Clematis over een komt. Saer Defe en zûn gheenſins te gelooven oft nac te bolgen/ale Dos faem betoont, Andere/als ſommige Italiaen ſche € €rupdt-befchrijbers / houden dat voor droogt ende berkoelende ban aerd. Defe en zn oock niet nae te bolghen. Want / als Lobel betupgbt / den aerd ban deſe Maeghdepalm is fulck / Dat ſy ee⸗ nigbe warmte in haer ſchünt te hebben / watr mede datſe ſuÿvert ende afiaegbt Den witten bloet ban De brouwen; ende wederom een Pfamentvechinghe Daer ghelaten hebbende / ende ’clithaem Hers ſterckt zinde / den felben flopt. Ns @ock is groot wonder / fepdt den felben Lobel / dat alleen cen mepken oft krangken ban Defe Maeghdepalm gevlochten / ende op't hooft ghedaen / tbloenen upt den neufs flelpt. Om ’tfêlve te boen/wrijven ſommige de bladeren ban Dit crupdt wel klepn/ ende fiekenfe in Den neus / oft bindenfe condom den hals/ oft legghenſe — binder ik pöt in de eegbeniffe e trupdt in iſſe oft lieſchen / ende rondom De heupen ban de vrꝛouwen / om foo de dn arke op te Doen houden: iu der felver voeghen belet het oock Dat De fwans ban misvallen oock de bronwen ban kinde niet en a Bheneeft gite ende krimpinghe in de Darmen. hen hele gock De pine - er ooren. — Ben Centunculus ban Plinius (daer Lobel onſe Vincoorde alm boor heudt) heeft een ———— brachten * zende mn | nader ghebruyck. a at Dit crupdt met De fteelkens goedt is om Daer kranffen ende : den —— —— — mgpeeseeoen oft ccoubelen wijn wederom kig rekt Den REE AVI GA PET El Van de Tweede Clematis. . Ghedaente, Et crupdt dat tot onderſtheydt É f H zede ijn Clemaris altera „ bas ie nnee Ole, feer langhe/ Dunne / teere/ ghekuoopte/ * et ighe —— Waer mede dat het hem houdt ende vaſt Cruydr-Boeek Rembert Dodonzí. Ceseede Cſematis. d — —— — nan bier bladerkeng gemaethit/ bie voozwae — breeder zijn dan beneden / bickwijts b — — — roodachtigh van verige / Han binnen ettelijcke d hebbende, De laden zijn plat / yeedt/voud lei! — — —— ende by een vergadert oft ghe⸗ ‚De zijn langh/ 5 d waa meae eden Ï €. Dit cruydt waft geerne op lochtighe/ wel ter — ſtaende gheweften/ doch die niet — dzoogh or EU zijn ; ende op goedt landt / dat met gheen Water efpropt en Wordt / groepet beel weeldigher dan elders. pe is bier te lande memdt / ende en Wordt niet ban bp onunighe Crupdt-beminnerg ghevonden : maer in paepe ende ettelijche landen Lan Italien komt het bau (elfs Hoort/ne de ——— feng be hagen —— tupnen/ aen de kan — de pen ioeptin Oogfamnendt ende fomtüdts volgen ende zjn. : ordt in de Herfſtmaendt Naem. Dit crupbt en konnen tu en anderen nacm geben / ban werde Elematig nae Den Grieck keen meeraris heter KAnguerde vpe, ende ben JLatinichen bren be er ach di 45. men onder De baffaerbt-na abe Di Tee nr t elaetsheden doen Aen: : be feline met. Bout oft Pekel (midte vaer Berer- oft. beaten eene) Dept ene —— — Het derde Deel. amet klaer eude reyn Water / ’t5p met Meede oft honigh⸗ water ingenomen/ iaeght Doo? den kamergangh de tacpe iúmachtighe koudeende oock de geele heete vorhtigheden upt Den lijve / als Den ſelven Dtoſcorides betupg ht. BIJVOEGHSEL. : talien ie Dit ghewas ban den ghemepnen Mar boor de J id gehouden ende Flammola Oft Fiammola geheeten / mãer metftendeel Vistalba — oft oock de Vicalba, oft Ziynen / boren ban ons bermaent. Daer⸗ om foutemen Be ſelbe Flammula Icalorum mogten noemen. Dom: mighe heeten’t lalminum caeruleum , dat ig Zlacuwen Fafmins doch Geel onepgbentlck : want Den Jaſmyn is een ganifch an⸗ Der gheflacht ban Dit ghcwas. — 4 Wet ſaedt is veemdt om * 7 — * Ee — ed Iferde Dicke gclijbiabe fchubben/ dryun antigh / vierkan⸗ js, * i — in't midden wat ghenavelt / boven fpiefch/te famen het voorſte ban een ſtekende kuofeupt-makende, Elche fchubbe ie omtrent foo groot alg een Meloen· ſaedt. nde hoven ban Nederlandt / fepat Clufiug / wordender bers fchepden ſoorten ban deſe weede Clemaus onderhe uden / die allé van vremdt ſaedt boortghekomen zijn. Dan het ie te weten / dat Den felven Elufiug onfe Lynen oft Ditalba / die wp in t voor⸗ gaende 15, Capitel beſt hꝛeben hebben / oock voor een mede ſoorte ban Clematis altera houdt; ende Matthioius oc. Maer Lobel en houdt Dit teghentwootbigh erupdr boor geen Tweede Clema⸗ tis/maet houdt De Beete C lim / in het boorgaende 16, Capitel be? ſchreven / boor De rechte Clematis altera Vrens, vulgi Flammula, alg Daer oock gheſeydt ie: ende defe € lematie heet hy —— egrina caerulea & — ende twijfelt oftfe Pathos Theophra- 1 foude moden wefen. — Tweede — met dobbele bloemen, in’t Latijn Clematis al- tera pleno flore, ig wel een mede-foorte ban de gent Die een blaeu⸗ we nae den purpuren trechende bloeme heeft/ fepdt Cluſius maer de ghedaenre Dan be bloeme ís anders; want Die is ban feer beele bladeren ende heel bobbel : Dan de riſen oft rantken en berfchillen alg niet ban be ghemepne Clematis alcera Die ban Dodon us bier — zp ig bier te lande —— onlanghs ghebroght ; ende rmenighvuldight * want fp / ie mee ale be nabbeie bloemen / eerd gn en brenght, act bloemen en zijn niet feer om aenſien / midts Bat de middelfte bladeren in een ghetrocken zijn ende ronckelt / ende niet wijt open en gaen; ende midts datſe al te bruyn peerfch zin / de ooghen niet feet aen⸗ T vveede Clematis met dobbele bloemen; acken Het dertienfte Boeck: 667 lockende oft berbeugbende. Get magh wefensdatfe deſe locht beter ghewent wordende / ende als ben fomer beet ie / haer bloemen Meer ontlupeken fal/ende weeldighet maffen. Doch om De vrem⸗ Digbepdt hebbe ick haer fehilBerie albiet wilien ſtellen / foo Clus fius Die beeft Doen afteeckenen. P. Gordius fepde die ghelien te beblen met witte dobdele welrieckende bloemen, ende voemderfes Clematis altera flore duplici valdè odorato albe: Spaenfche Clematis vah Clufius, in't Latijn Clematis altera Bèucá gheheeten / beeft riſachtighe tacpe ere nd twee tes nde; metde Welcke fp de biftaende boomkens omdat / ende fomtidte foo bez klimt / Datfe de felve Door haer gewicht verdzutkt ende t'onder houdt. De bladeren zon hardt / groen / bijnae ale die ban den Peerboom/ doch kiepner, condom befneden ende gheſterft / feer ſcherp ban fmaeck / elek op een bijfonder klepn ſtet in en boortkos mende; maer nochtans deel te famen upt den oorfpranoh ban De klauwierkens fpruptende : tuffchen De welcke aen bepde De fjden ban de rancken aitdere ſteeikens voortkomen 7 op haer tfop een fchorelken oft kopken dragende! fulcke ale aen De foozten Van Wolfg-melck pleghen te watten: upt 'tmidden van de weicke een hedfdeken komt gheſproten / ban veele ſadekens als hirs vera ard Waer op langhworpighe locken oft blocken fraen / lange itte haprighe bederbofchkens ghelijekeride. Defe tochen gaen in Spacgnien fomtijdts in De maendt bah Januarius open. Datſe tert ſoorte ban Clematis is / wijft de gedaente —— upt / ende Den brandighen fmaeck Diefe heeft, Lobel gthelgcht de ghe⸗ kroncketde wolachtighepdt met ghekrolt bam / oft ERR tas toen/oft eenen ghehaprden krans/oft met Eerdt- {Ro ch. Hongherfche Clematis mer blaeuwe bloemen, van € lufiiie in't Látjn Clematis Pannonica ceruleo fore gbebeeren / fchont de Clematis met langbe bladers te efen / Die Lobel in't Latyn Cle. maus altera minor longifolia noemt. Zp waft in Bongarden: ens De is in Ooſtenrjck ban — boor Clymeron ghehouden gheweeſt; maer/matt Elufius mepninghe / {p is beter een foorte ban Clematie ghelick / dan het Clymenum ban de ouders. Want (gheldek bp dat befchrft) dit gewag vecht bier oft bf frecien op/ Die ho [hardt ende rog ng se kl met becle bladeren affen/bijnac afs die ban Dwatuwarrel/ altijdt twee teghen Den anderen ober fraende : de welcke in’t eerfte malkandes verf ombelfen ende ghehaken/ ende foo een blaesken oft gheſwollen hupsken * ken — daer nae — rine et, Bhezenuwet zjn /niet feet hardt/brandende ban fmacck/ e blas beren ban be Flammula. Op't — ban De vijfen ende ſyd⸗ fleelan bangben groote bloemen / ban bier bladeren krups ghe⸗ tis geboegbt zynde gemacckt / nederwaerts ghende / als Die ban de ne peerfche Clématis altera, doch met haer boorfte fpitfen wat omgekromt, w bati —— bef met bel gepre bram er amber etl It moder ett met aprig eus / die upt Den geelen wat prerf⸗ achtigh sijn. Ere bolght als Dat ban de Puifattlla/ in vonde ofdekens ende bollekens ghehoopt / als in Be bjuchten van de Dren gebeurt / berciert met een id runghe omghekromde bapis-ohewifetoche. Bit faebt heeft bnae geene ſtherpighep in hein· De wortel ig tamtiicken dich ende tanghacbtiah / beel ofachtigbe Dtmeerfe gimmen fafelingen upt-fprepdende. Ate iaer gaen De fteeiën tot De wortel toe: eude in't Voortaet homender andere nieuwe boort. Htt bloept in Mep wide Bracchmraende: in be Dogftmaendt ie het facdt vip. went 4 — Grucrata alpina, ban Joannes Pona befchreben / waft in Ftalien op Den bergh Baldo g RJ 8 rij i kooztel heele ) : Wiens andere (porten ban Clematis, ——— tätp/ bp de bf maer biet en hosgh ghe är n ï bip bladeren baozrbrengbenwer gleteheigeken oes fi aen een kost freëlken oft v/de: te als Ap), tus blade Amedee rig med ai eee blaberkens7 rubgD / baets riert / als De Rofa Alexandrina. We wortel leeft Ia. : Daun de bere gert. ben —— ck; De wortelen zijn ſonder (maeckt, 3 cet sheer — ban Cafpar Bautinus bermaent; Rhene is aen kruppende ſeorte van ergo bt tisjacn De Zee beat HET XIX: CAPITEL. Van Swaluwortel, Tr Je — * Envindt twee ban Swaluwe woren —J— ef rn rei — verlſchillende; ende daer im sock 7! vat D the ander — — 668 Ss aluse· s ortel oft Nſclepias, anders Vincetoxicum · athene daer fp bp ſtaen inct ettelijcke omwindlelen om⸗ Hellen ende bevatten : Daer aen Waffen Boncker-groene/ breede / langhwozpighe / gheladde kaele/ Boor ſpitſe oft £h —— de ſmalſte Veyl bladeren Ban paente gelitkende. De bloemen waſſen op korte ſteel a pg zijn bleeck wit / met eenighe foetiahepdt (waer ende ſterck Ban veuchs Daer nae Volg — — voor ſpitſe ende ſchern afgaende ens / die / als {p rijp zijn haer felven ont- Jupehen / ende een Witte — die ſy in heb⸗ den/vertoonen / daer tuſſchen het ſaedt ſchuylt / dat platz achtigh / doch langhworigh ie / rolachtigh van verwe/ —— van Securidaca gan ghedaeute wat ghelijcken⸗ de De woꝛtelen zijn dun ende belelachtigh / door mal: gheslarjtsn,teel bp een/ waer ende fte san bi oren nbr orfeban Stange r met. nbfelen re eten + Di dan bianeren / Garutens ende Wegt t zin alg Die ban de Pe Plaete 28dpbe bef teupden sti hier te lande veeighe/ — en: maden siabe overl hoog ‚Dan be tweede t ma: 8 t de @o eg faedt met lijn wolachtige dong upt de opene Gaeuw * tert oi gans ester © pad ng tel: rin { } nice nme —— “Buelling: (ar De getfie loorte magh noitte ——— — ordners erna 2 Ddoe wei mortẽ ghe p is [og et ES rijde Deh Be ——— Be Bꝛaeck⸗ endt : ende omtrent de Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. oahen noemen / te Weten de derfte Kepyne Bwa: —— ander Gzoote Dwalu-woztel. Fen houdt het voor de Afclepias ban Dioltorides: met wiens befchrijinghevat groote ghelickeniſſe Geeft: ende daerom foude ick eer geloopen / dat het de oprechte Afcle= piasig. Dan Matthiolus fchijnt daer teghen te firijden: ende Gerfekerk Dat Vinceroxicum Ban de Afclepias ver⸗ fchilt + ende loochent dat De bladeren ende de Wortelen edt ban reuck zijn : ende fepdt Dat de bloemen nieten inchen: ende Dat Ger faedt Den lade Han de Seturidara niet en ghelijcht:ende Dat in ſommighe boechen Ban Dioz fcozideg De wooꝛden macra werpet ende polls zords Wiet ge⸗ Bonden en woꝛden; de welcke betoonen Dat de bladeren root ende langh zjn / ende De Wortelen veel ende menighe uldigh. Dan bele redenen Van Matt his lus voortghe⸗ bioghbt/ zijn lieht eft Ban geender Weerden. Want dat bit gewag welriechende wortelen ende fterch-rieckende bloez men (in fonderhepdt op berghachtighe gheweften) heeft, dat en konuen gheenfins loochenen be ghene die hun nen reuck niet heel verloren en Gebben. : maer dat de Gla- deren Han eneen oft Aſcle pias behaeghlijtk van reuêh zins Dat en verlekert Diofcoudes niet: noth oock ho en fehlijft niet/ dat de bloemen ed Ban veuck zijn / boe wel hp betoont dat Ip eenen waeren ende ſtertken reuck hebben: Ban Get is een teder bekent/Dat alte de waer riechende dinghen/ te lamen oock gheenfing quaedt oft ftinckende ban reuck en zijns Want de ſterckhepdt ende {waerighepdt en is in allen niet even gelijck. Det facdt van dit gewag al ís t fake Bat het níet bolkomelijc vierkantig en is / als Dioltorides dat ban Aſclepias ſchrift te weten 5 nochtans is het Van plat ende langho or pig) maechtel/et inlghelijtks ban grootte ende verwe den fade gan de Dez turidaca ghenoeghlaem gbelijck, Aengaende de woorden mactà ende pollàs, Die ín fomimige Griechfthe boeken van Dioltorideg niet gheBonden en Worden / die en konnen. Natthiolus in fijn mepninghe niet berftercken. Tant de Deplachtighe bladeren zijn ſomtijdts lang) / alg die van Menunekens cruydt ende meer — ie: ende voorts sock (où — veele Dunne wortelkens / die nochtaus menighvuldigh ende Beel bp een waſſende ende gevlochten ghevonden Worden. „Dan de Woorden Bar Dioſcoꝛides lunden albus: Aſclepias bꝛenght voort langhe tackskeng/ ende daer aen Waffen langhe bladeren / de Depl-bladeren gelijck: De Wortelen zijn veel / dun ende teer/Welrieckender de bloeme is ſwaer van reuck: facdt ig alg dat ban Pee lecinum oft Securidaca. Sp waft opde berghen. _ Onder De haftaerdt-naemen Wordt de Afclepias ſom⸗ tüdts Cifhon Kfarsoy ende Ciflophyllon Krasdgvaaor gebeten: welcke twee naemen onfe dg niet onbehoor⸗ lijtken ghegheven ende medeghedeylt oude moghen wor⸗ den / om dies Wille bat ſy Han bladeren de Wepl nief feer anghelijck enie; als ofmen ín't Latijn Hederula ende He- derz folium ſeyde. y € Aerd, De wortelen Ban defe truyden zijn warm ende droogh Van aerd: men ghelooft sock dat Íp goebt zijn tez ghen allerhande bergift, q Krachtende Werckinghe, De wortelen ban bete truv⸗ den / ſeydt Diofrorideg/ met wijn inghenomen oft ghe⸗ Droneken/ Herdzijben dat wg add weedom in Den bupck; ende zijn feer goedt den Die Ban eenige Hanz ghen ghefteken zijn. 5 — De bladeren geſtooten zijn ſeer goedt gelept op de qua⸗ be ſweeringhen van de borſten ende memmien / ende ai nut ze —— — — —— — breken van de mg en, melij en te nefen, DN en î BIJVOEGHSEL » PM Ftalien ie die crupdt ſeer veel bt ende Vencitoffico ghe⸗ En Dan be fase ban Dit Belmans beet (ina, oft bꝛuvn⸗ tannepte Bloemen ig ban (alg van Fabius Columna) boor Apo: ouden / ende klepe Periploea oft — Periploca parua oft Apocynon ‘Afclepias oft Swalu-wortel van Candien fe ban € lufius beſchre⸗ boor ne groene roepen oft bewaffen bladeren alg die ban ghemepne — twee teghen ten / efch op een bijfonder: en waffende/ bleecher groen dan be ghemepne : Daer tuſſchen ſprunten der oft bier bloemkens/ op korte fleelkens ftaende / ban bijf bleecke bladerkene ghemaeckt: Daer nat volgen haeuwkens / ſomthdte ——— ben / ſultks van Candiotſch ſaedt boo: Dit t goztel veele aeme Dune ghewas beef! — taepe bupabfar Het derde Deel. aleen / konter dan Die van be gêmepne ſoorte / maer dicker / gevoort] met een tweevoudigh ſpits inhoudende plat ſaedt / in wolachtighe harr igheydt gewonden / ſulcks als ín d'andere. "TC geheele ghewas ſwaer van reuck / nae Den Boſchboom oft Palniboom riecken⸗ de. Gp noemtſe Aſclepias Cretica in't Latijn. Oorfaecke des naems. Bit crupdt beeft fijnen naem Afcles pias nae den ouden Aefculapius, Die in't Grtechfch Afclepios ghe⸗ noemt wordt; al oft hp dit crupot eerft gebonden hadde, Ben ſel⸗ ven Aefculapius fchrhven de Griechen Ende andere Bepdenen toe] dat hp De rerſte gheweeſt is die De konfte der Medit jnen ghevon⸗ pen Geeft : ende daerom is hp ban hun voor eenen Godt ghehous den ghetweeft. Alclepias ig oock ben toenaem ban Dracoatium oft Speer woꝛtel. Aerd, Kracht ende Werckinghe. De Wortelen ban Dit ghewas zn fn ban ffof/ in't fmaecken wat foetachtigh/ met eenighe bjkants niet merchelicke ſtherpigheydt / ende worden in Dit ghe⸗ was wel meeft ghebzuyckte: fp Verwarmen ende verdrooghen in ben eerften grãedt / openen / berteeren ende ontdoen/ ende heb⸗ Pen in haer gheheel weſen ende ſtoffe een gantfchelijck tege’ thers “gift ſtrydende epghenthepdt: Daer ban ig haer Den naem Vincero- zicum gekomen. — — fen gheeft deſe Wortel met Wijn te drincken ala iemandt Van eenige bergiftige oft ſchadelücke Bieren oft van eenen Dullen hondt gebeten is: tat het felve ie fp oock goedt Han bupten op Den heet oft ſteeck ghelepdt zynde· F De (ele wortel veertigh dagen achter malkanderen tghewic ht ban anderhatve dzaghme met water daer Cardo-Benedict in gez foden is ghedroncken / ghenceft niet alleen de gene Die van dulle en ghebeten zijn/ maer bewaert Den menfche oock ban De pez ende alle andere fmettelijcke ſieckten. De ſelve een dzaghme met Dulcker water oft van Bugloſſe ghedroncken / geneeft alle de gebreken ende kranckheden des herten / in ſonderheydt als Daer wat Turoen. ſaedt bp ghedaen ie. Ven wijn Daer deſe wor⸗ telen in gefoden zn / foo langs tor dat het derdedeel verſaden is / (alffe eerſt eenen nacht in ben ſelhen wijn te wepeke geftaen hans Den) beef dagen achter een ghedtoncken gheneeſt De water ſuchti⸗ ghe/ alle quaedr Doo: het hol ban de boeren upt-treckende : maer ban Meenemen al ebben. Den fiber win gbeterf be gees dranck inghenomen ſa e geels fucht oock : hp maeckt de hupt fupber/berweekt De piſſe / gheneeft Rr aoe nogeen ce * an mi Ì goedt ⸗ geben — fiechte: ende ſoo doet het oock pifen: Het gez heeft alie de gebreken Die ban ſwaer melancholiek bloedt kos men/ met faedt van Bafilicon oft met Peerlen iughenomen. ia Defe wortelen nie water ban Gras ghedroncken / bzenghen de ormen am binnen’ glichaeme ghequetſt ie/oft gheronnen bloedt Geeft. Ben beet defe wortelen oock nutrelijck in De bad-ftoben Diemer Herepdt om de ſmerten des moeders te bevfoeten/oft om De maendt⸗ ſtonden der maerghden ghemackelijck te doeh boertkomen. °_*@E poeder foo wel van de bladeren als ban De wortelen gheneeſt alle buple bereotte zeeren/Daer in gheſtroyt zijnde. Ee — Wie ſoone ban Candiot ſrhe Dwaluwe-worteljdaer Clufius af fehrift/is de blieghen foo Binveclijck/dat fp maer eens op De bloe⸗ men e/terftondt doodt blijven. HET XX, CAPITEL Van Periploca oft Apecynons Ghellachten. Dak: FN Her zijn twee loorten van Periploca: de verte en Geeft noch gheenentoenaem; De ander Wordt Kruypende pPeriplora gheheeten. 5 Ô ‚g Ghedacnte. 1, De Cerſte Periploca windt haer fetz Gert om tghene daer fp bp ftaet / als de loorten van inz pe plegen te doen / te Weten met haer laungije dunne raugh⸗ — tackskens oft voepkeng; hoe Wel dat fp oock el fonder ſteunlel over epnde blijven kan / twelck de ander ſoorte niet en Doet + de bladeren zijn oock die Han be Winde oft de Depl-bladeren ghelijck / maer ſterck oft waer van reuck / in fonderhepdt tufichen de viugheren en zijnbe: De bloemen waffen niet geel bp een / in ne krangkeng oft kroonkens vergadert / witachtigh ban verwe: De haeuwkens / Die Daer nae bolghen/zijn alg Die van Swaluwe⸗ woꝛtel / maer grooter/oock binnen met — dons vervult; in de welcke ſwartachti plat ſaedt _Baerde breedt ende Wit kruppende / ende hier en daer nieuwe ſcheuten uptghebende, — 2 De Tweede oft Kruypende —— windt ende blecht haer felben oock om ‘tghene Dat fp ghenaken kan / ende Herve ende hoogh op: De fieelen zijn fangh/ rondt / taep/ ghekniedt / roodtachtigh: de bladeren zjn breedt / langher dan die Ban de eerſte foorte / met renighe aders oft vibben Doorreghen : de bloemen en zijn niet —* / Ban Bf wit achtighe bladerkens ghemaeckt : de ews hens zijn Diek ende uptpuplende oft vollijfvigh/ war om. N geeftfe ooch in / ais iemandt ban hoogt gheballen/ende daet fchuplt. De wortelen zijn ghevelelt / onder Het dertienfte Boeck. « 669 Werfte Periploca oft Mpocrnum. y — lg — — Ja — N 670 kromachtigh / meeftendeel twee bp cen / grooter Dan Die bande — 5 doch klepner. ende ſcherper oft lpitler ban bie Van Glhododendzum : daer in leydt langhwea⸗ igh / hardtachtigh/ ſwartachtigh ſaedt / omringhelt met achte witte donſac htighe wolachtigheydt; DE weicke ten boorfchjn komt als de haeuwkens droogt worden ende open fptinghen oft gapen, De Wortelen zijn ghevelelt / pock nieuwe de eng en derwaerts uytghe⸗ vende / als die Vande voorgaende. Bepde deft truyden / ghequetſt zjnde / geven cen fap oft vochtigheyt van haer: dan upt D'Eerfte loorte komt over⸗ blocdigher wit ende ſomtdts getlachtigh Lap; maer uyt DE Kruppende bloept witter fap/ende oock [oo veel niet, De ſieelen van de Eerfte ſoorte vergaen des winters, midtsgaderg de bladeren; dan alleen De wortelen blijven daer van in't leben : maer de fteclen Han de Kruypende foopte berliefen Wel haer bladeren omtrent den Winter/ dan fp blijven/mit{gaders de Woztelen/al den Winter DOOL mn t leven: Daer Ban heeft ſy niüffchten haeren toenaem verkreghen / om datſe ghedurighlijcken boortkruppt, AReile Beyde dele rrupden zijn Hier te lande vremdt / ende ſelden te Binden : ſeifs / alg Matthiolus betupalt/ men vindtle in Italien niet veel: ende Worden aldaer upt ten ghebroght. a Tij s cit gewag bloept met de Swaluwe· wortel. ‚q Naem. De — gan defe tijden noemen deſe twee trupden Periploca. 1, De Cerfte heeten Wp eyghent⸗ Iich Periploca prior, bat ig Cerfte Periplora : dan het chint bat fp groote ghelijckenifje heeft met het Apocy- num van Dioforideg: voorts foo Wordt het Apocynon A'zrbgvvar. pock Cynocrambe Kuvoxpdubn , ende int Latijn Braffica canina gheheeten, Daer ís nochtans noch een andere Cynocrambe; te weten / een Wilde foorte Han Mer⸗ turiaetoft Binghel-crupdt. z, De Tweede noemen Wp Periploca repens, Dat ig Rruypende ——— Aerd, Kracht ende Werckinghe. Apocynum (met Bet welck onfe Eerfte Periploca groote gelijchenifje fchijnt te hebben) ie een Leer quaet ende hinderlijck / iae dsode⸗ Act ghewas / ín ſanderheydt Hoo De viervoetighe dieven. ant / als Diofcorideg ſchrijft/ Be bladeren Daer Lan met eenigh Bet tuffchen’tbyoodt vermenght / boor de hon⸗ den / wolven/ Hoffen ende pantheren gheworpen/ brengen bie ter doodt: want haer dgien/ lendenen ende heupen ont= flupten terftondt/ al oft fp lam ende ghelaghen oft ver⸗ ſtorven waren, BIIVOEGHSEL. dat dit dt de handen deet ſterven / heetet int Gꝛieckſt Ore ein elende in either de ziplocas ende Periplocada; in Candien Pfachi. Sommighe wil Ten Ben naem Periploca in onfe tael Omwinde berduptfchen / enz De daer mede alle die ghellachten ban crupden oft heez flerkens Die haer aen de bijffaende dinghen vaft maken / blechz ten ende omwinden ; ende in ſonderheydt het Caprifolium, oft Gepten-bladt, Gheflachten van Apocynon oft Periploca uyt Clafius. ome mighe ban deſe zijn De felve Die Dadoncus bier bermaent / ſom⸗ migbe niet. 1. Apocynum met breede bladeren , ban Clufiusg Apocynum primum lafifolium eeten / eenen ſteel foo dick alg eenen Dupm/ kort / met ten aſthverwighe ſchorſſe bedeckt / in Berfchep tacken berdeplt; De weicke wel tacp ende vijfz ac aen de nacfte maken / maer ban ſelfs ober epnd ſtaen / (onder t ‚Be bladeren ffaen altdt twee tegen den anderen ober / aen elek knoopken ban De fleelen waſſende / van ghebaente de Vepl-bladeren ghelick / ſachter / doch ghelöfviap > De weicke afghetrocken zijnde een bleech wi d geelen teckende fap van haer gheven. De bloeme is klepn / wit, Die ban de Dwatuwe-wortel niet onghelijck / krans ghewüſe bp gen upt den eliene ban de bladeren — ï uptpuplende / fart bupten / ban bi nen bol wit mergh. De wortel ie dickachtiah/ bet / volfap, b t bꝛeuckſaem. De bladeren vallen des win⸗ —— agen. 3 3 e zus de Eer —— eynum fcu Periploca Græca foliis latioribus hederaceis noemt : ende is het um Dan Matthiolus ende meer andere; 2 flecte — iere Berden zn / me ende la achtige ſod · ſteelkens bewaffen! ende Dat De bladeren oock tach, glat / ende geoen zijn/ blinckende / ende ronder dan Die ban Smaz Tutme-wortel / boden een wepnigh fpiefch: de Bloemen mo ſchach⸗ tigb / tuſſthen De bladers Groepende / Die ban de Baleriane oft Drate gelijck : nat De welcke Dat bolgen in booins- ghetöfe/ fpieft ende rechte hacuwkens / waer in Dat ſaedt befloten * ver⸗ Cruydt·Boeck Remberti Dodonzis lachtighe haprightydt bekleedt. Bp ſeydt votk / dat het get bit — geelachtigh Van verwe is. Anguillara bez tunght Dat het in’ Sueckenlandt faffraengeel fap ban ſich gheeft. Poorts foo wel Dit fap/ als — ghewas ie onlieffelick van de vuyl ban reuck. ſ Pret {malle bladeren , ban den felben Clufius int rat cynon fecundum anguftifolium gheheeten / is de Ork Keuppende Periploca ban Dodoneus bier hefchrez ven. Bet biecht ich felven aen't gene datter by ftact/met veele eñ Tanghe růſachtige roepen/ ſomtiüdts hoogher dan De boomen daer bet bp waft klimmende. Deſe roepen zjn hardt / houtigh / taeny gualijck beeckelijck / roſch gracuw ban verwe / feer gheknoopt oft kniee-nhewis berbepte. Wi elcke knie fprupten twee teghen ben anderen ftaende bladeren / hardt / fwatter Dan die ban de boorgaende ſoorte / doch beel langher / fpitfch / met heele aderen upt een middel-zenue dweers loopende doorreghen / als de bia⸗ deren ban Oleander / doch niet Wel foo ſmal ale die / noch aack niet hardt / vo meſckachtigh lap. Op'tupterfte ban de fúD-tachuz kens komen de bloemen voort / vier/vijf oft meer/Die ban Dwars te Swaiuwe wortel gelijckende / doch veel grooter /fwart nae den peerfchen treckende / met wat groens Bermenght, De bacntwkengy Die Daer nae volghen / zjn langi ende dick / die Van Den Sicander ghelfjck / meeſtendeel twee bp een / ende int midden Wat bupten: aerts gekromt / daer naemet haer upteefte fpit{en wederom op ten komende ende Den anderen ghenaeckende: De welcke opens gaende / faedt bertoonen Dat grooter is dan dat Bant boorgaenz De / ende vollijfvigher met veele wolachtighe ydt bewonden / arg ſaedt ban Swaluwe wortel. De wortel is langh / vanckachtiags wijt berfprepdt / ende op verſcheyden plaetſen nieuwe upefprupte felen ghevende. Kobel noemt Dit ghewas Kruypende Periploea met {malle bladers : ende hp gesft het felbe oock Dierghelijcke hes ſchrübinghe: Dp heeft langher ende fachter rancken bladers die van Geptén-blabt gelücker Ban Die ban Depl/ maer boer ſpitſth/ alw die ban Apwaluwe-mortel. Defe foorte heeft veel melckache tigh fap/ ende Waft veel in Srieckenlandt / ende oock in Candien, Vetanderitghe. Men bindt diergelijck ghewas / uochtang met beel dunner tacken / ende beel fmalter bladeren / doch alfoa groen ban bladeren ende met zenuwen doorreghen als de beorgaende foorte. Bepde bloepen Bier te lande foo tact in’t iaer / dat het faedt. niet wel ryp en Kan worden. 3, Derde Apocynum oft Periploca met breede bladeren , int Latin Apocynon. tertium. latifoſam, Blecht ſich felben oock aties fins om/ met veele langhe dunne tancken/ groen/ gheli t/ met bladeren afs Depl-bladeren/ facht/ wat afchverwigh/ met melckz achtigh fap / als oock de rancken / foo verbult / dat fp maer teng lichtelyck gequetft zijnde foo beel ſaps ban haer ſpringhende geben alg upt de foorten ban Wolfs-melck bloept. Wt den oorfprongi ban de bladeren komen beele bloemen krans ·ghewijs voort wit; kleyn / bófblanigh alg Die van Amaluwe-twortel: De haentokeng n oock dierghelück / bol — dons: onder De welks e plat upt den aſchverwighen bꝛuyn facdt ſchuplt / oock ale dat van de Swaluwe wortel. De wortelen zijn ranckachtighende veſelachtigh / allefing binae even dick / feer verve ende wijt boorts krupptnde / ende alte hoven Daer fp waſſen overtollig erde > moepelijck / in fonderhepdt in Dpaegnien/ daer Dit ghewas ban _ felfs voortkomt. Anders zin fp wit ende beenchfaem / ende niet foo taep alg De rancken. Dan hoe klepnen ſtuck dat Daer af gez Inoken oft in Der aerden ghelaten oft ghefteken wordt / bat ſchiet het naeft-komende tact wederom upt Der aerden. Selfs in de „hoven ban Nederlandt eens ban Dpaenfch facdt boortghekomen — zünde / groept het ſoo ghewillighlijck ende oberbloedighlyck dat het daer nae ninmermeer upt te voepen enig. De ranchen met haer bladeren bergaen nochtans alleiaer. Ditisdiefoorteban ghewas Die wp voren upt Lobel verhaelt Hebben / met naeme bart bet Tweede it tn Scammonium : want ( ghelück hp bez tupgbt) fp ie ban ghedaente/ nature/ ende ootk ban bloeme / fap/.- ende langhe wortelen het Eerſte Montpelliers De beelin de Du, ban de D be be 4 pnen ban de Venectſche ende te, 4 Vierde Apocynum met breede bladeren, in't L num quartum larifolium, is oock cen ſoorte van Winde) fepdt den felben Cluſius / — (te Weten in't Rijck ban Valens ten) ende Languedock ende/ De baorgaende ſoorte ban Apocy- num oft Periploca niet qualijck j 8 Montuelliers Dcammonium ba boor C melckachtigh fap/ ende v o eid is't fake dat het in’t ES Scammonia pleegh Deel ban Rijck ban Balentzen : ende te {Bonte te heeten/ Scammonia Valentina int Apocynum oft Periploca van. Syrien en ig gheen beefter met langhe ranchskens / noch en heeft oock geen bladeren als die van — Bepl/ fucks als de ghellachten van — t nochtans eenighe ghemepnfchap met het feide — — — ten vechte Di met witachtigh le — we — beurten ſteelkens e / tamelicken geoot/. dien hen eerden /_upt atijn Apocy- is oft bleeck / mee ertèlche tenen baden, ghelijckende. Wer ie het Eers · an Lobel vermaent. De fret Het derde Deel: dooꝛ bot oft ploms van maetk fel / ſwaer ban reuck; ban De teez xe 0 oft malfche bladerkens / Die gen't upterfte ban de ſyd ſteel⸗ kens waffen / zijn beel gee : upt den oor fprongh bar De bladeren (pup upten met beurten Dicke tweevoudige langhe tackskens /ette⸗ teke bloenwkens voortbrenghende / Die op haet — —— tight ens raften : elcke Bloeme is Van een bladt ghemaeck bat in —— Diepe kervinghen gheſneden is / als in De bloemen ed ip =d, Swalue wortel / ende meer andere/ Ban berte Boen Ul b h / binnenwaerts Doncker oft beupn peerfch: Batt — een / twee oft Did te ſamen / Dicke / kromme / twee Guipmbiezdden langbe haeuwen Daer in liggen * ſaden ghe⸗ telijck op malkanderen ghevoeght / plat / als Dit ban Peri⸗ we wortel/ op — reeds oft fmalfte met veele cht Wet waftin Suritn oft iericho id ben Zordaen; ende is daer Beidfar q ten. telten naem ( voeght den felben Clufius daet acck is dat Wp boor feker houden / dat Dit ghewas tfelbe Alpinus Beidelfar hoemt ( ende in Cgppten om⸗ waſt) ſegghende dat ff een heeſter achtigh bte firupcken uptgevende / Dip voeten Hoogh —— ip) lang ee Dickt ende Witte uiaberen + De Wels Ke ghefneden oft ghequetft nde een — an — Ich het gautiebe gewas bol melckigh fap is —— — Boter bloemen ghelijckende : batt De — in De ban vuchten twee ſackskens — ghevoeght —— en Bé menfchen kloot edn aft een ep ohehoegbfaem (Dat den naem Beid betoont ) bupten met fachte ber deckt / binnen in met lett. wolachtightpot vervult / Daer platte Breede klepne faden in ſchuplen / de 3 ſaden wat ghelyck· Men ſoudet den naem ban — ytiacum, oft rede. gende Aegypriacum moghen ate! Honorius Bellus J— jj if aen Cluſius upt € amber ghe⸗ ſonden / heet dit (lar ende Beid el O ende op't Ita⸗ iiaenſth Ono del Offat ; pen Soite dát boor het Aolcr ende Alafer, pn oft Cherca van de Arabi houden. Den felz ven Bellus schrift! ber ien oo groot is als eenen ban gedaente een hert } groen ban bere / dip aen sen eg? be fäden/met. De Dl fen. ——— reden diaderen ——— begin ent vait / Zuccar el Gr —5 — ag Ee Die bart Oleander. Dt ee fapss 't toelsk aulenghskens dick dant tnde De — — ganth wat gelekt Han ghedaen Een ander Aegypufch —— aldaer Secamone gheheeten (als perl Biafper Alpinus tupgbt) midts dat fp't Door een foorte hofiden! alis t dat fp 'tfelbe nerghens toe —— verſchi rek boorbefthrtben Beid el Ofar, deer bet opklimmende / doch meeft kruppende / in Egppten dan elf eff ende / ſich om De boomen —— met lañghe harde Wiaderen/bie van Ditelt hpt Ethio⸗ ende /. Eh: € bloemen zijt we) bf bas —— en — langh en dick / VEE fiët ) Kier if brad Dons 5 —— ſaden wlende. Se hi gel fapl fees feberp ende beans — Apocyhion is / nae de — de fog, —— Zale RE Die — bef — rd Peripleal oft Kip oock fi APE kart Latin Periplocs aas Apocynon ig ock bp ſommighe gheheeten die ſoorte Swaiuwe woꝛrtel / daer € lulius af vermaent; eũ ban — — elbe. gheioove dt om Bat d rbi wacrom Dat n/is eb Omz brensbt ende —— eer boot een fchabelijck ende beugiftiab dan tighen vergift fftjdende ghewas te houden is. pocynum van Indien Kr elders deſchuven worde ;, met noch een ‚Enne (ootte van Aporpnum upt Canada oft Fieuws Branch: 0 Ae „ Kracht ede Werkinghel Dat deſe crunden De hon nben inet vierſch oft andere ſple — de ſelpe vrel eer Dan’ eeni t ombrenghen / betupghe Elufius/ (eg Dat den —— Willem van eind : ende nde kra De Gerfte —— bft. i s beeft ſien ſterven: i/Datde En mate letbie bet hinder / dat erom gheueſen Tutoe- jd rechte —— woꝛte dr — Galenus EE Den — Kaftan SD — en iet Sac Barbe — schrenki Oartnehee wagen — Zwaluwe-wortel — tet Ob wet be. ee van het Sprifchafr Egpptifch Apoep: Het deïtienfte Boeck. 671 non / ſoo is Get te meten/Dat Die Va Ganpten/fepot Profper Alpi⸗ tus) plegben de bläderen van bit —6 spelen fp Ar Water gheſoden / plaefters-getwijs op De kouwe gefwitiern enne Wee? dommen ban 5 — koamende te ledghen. het melckigh fe drooght inde ie bijfter goedt ont De fproeten ende andere —9 en Des bupts weob te nemen / Alfen Die daer mede —— Dan per —— upckt het binnen Den lijbe niet : want dan pleeabtet het nesche lit haem it ontuupten / ende — — loopen ende ———— te veroorſaecken. Daerom Wordt het daer meeſt Bhebefight.om bet ban: ‘ban de beller oft bupden te biooten ends af Doen ballen : warft door fijn Lifter heere ende Hrattdende kracht neemt al bet bapy batt oe rien neg als bie daer tenen tüot dangd in ghe zyn. bons ban bet ſatdt Dient — in ſtede van veran oft piunmen in buune bedden; sende fp ghebrupehen, dat oock in fiede van aes lemmet / lonte oft {wam / om bier te ontftéken oft te ontbonchen Door eerd b Bet fap bant Offer / fepbt Bonorius Belluss is fcherp/ beetende droogh / knaghende ende Door (niydende / in t beghiuſel ait berbers Den graed: de is argher om in te ———— bet fap ban eenige foorte ban fs meleſt: Want anderhalbe daohme daer ban inghenomen / bꝛenght den menfche om. Men ghehnipckt het noch⸗ tans oock om De kanten ban De vuple zeeren af te eten. De ghe⸗ ne Die in pe fchaduwe; — apen o ruſten / plegber Daer Bel binder ban te aheboele _ Ge andere Egpotifche ſoorte an Apsepuon 1 daer Pꝛioſper Alpinus Van bermdent) is ſrer Geet, ende ſcherp btende ban ſmacck; te — ais inen tſap daer vari op betongbelegbt zende dít fap ghedrooght zijnde inghenomen/ maeckt den bupek ſtere⸗ Keihan k log J-ende onttaft Gem ban alle flijjmerighe oderdlass ‘HET XXI CA KAPITEEL Van Hoppe-cruydes * Ghedaente; —— windt ende bletht fih felgen om de ſtorken⸗ sit ende andere dinghen daer bef BE” Ende fchiet feev hoogh dr. Let fteelen / rouw. ende —5* sock com, brerdt/ ds Mijne gket ot Witte Bzponie blad ben getij, * that ——— oft [warter van verwe/⸗ ende in min kervi neden berdeplt. Oy de tſop⸗ pen Ban de voepken af èn Gleprie bloemen/ als witte troskens dz dzuyven neben afhangende: baet nae efoppe cru. 671 volghen de Buchten / als blaesliens oft bellekens / niet groet / van dunne velienens ſchubachtigh op een / doch miet dickachtigh/ verfamelt ende by een ghehoopt / Van verwe witachtigh / nae den geëlen treckende ſterck ende {waer van reuckẽ daer tuſſchen waſt brupn oft fwartacl je tigh faedt/ ’twelch lichtelijck uptvalt, De wortelen zijn dun/langhs der aerden kruppende/ Door een ghevlochten ende in malkanderen feet Berwerret, $ g Place, hoppe crupdt begeert goedt ende Het landt: ende waſt weeldiahtjcher ende fraener gheoeffe— vende neerſtighljck onderhouden zijnde in be hoven ende ackers die daet toe betepdt zijn 2 het waſt dock tuſſchen haghen ende hegghen / oft-aen de kanten van de velden / matt dan is het wildt ende nerghens toe mit / kleyner Ende pele / ed niet foo geel Bellen oft hoofdekens voort⸗ enghende. EN, ) * en De blacfachtighe hoofdekeng. oft bellekens van de Doppe / Hie fomtidte bloemen maer oneyghent⸗ Kjck ) gheheeten zijn / Worden fn de Oouftnraendt ende eptember Bergadert / ende tot het gebzupek Dan de bier= brouwers bewaert. In de Hente ſpruxten de nieuwe fcheutkeng upt der aerden ; ende Daer nae volghen de bloemkeng. ’D winters blijfter niet ban over/ Dan de wortelen alleen, ——— a wi Naem, Dit ghewag wordt in onfe tacl Hoppe ende oppe-erupdt gheheeten; ín’t Hooghduytſch Hopffen; in't en Du Houblon; in’t Spaenfclj Hombrezillos: mt La⸗ tin ende in De Apotelten oer al wórdt het Lupulus ende Lupus faliëtarius oft Lupulus faliêtarius gheheẽten. Pli⸗ niug vermaent ban den Lupus faliktarius in het 15, car tel van Lijn 21. boeck/wanneer hp ſpreeckt ban de ſte⸗ bet he cruyden / die Ban, elfs baoztkomen / ende HB meeft alle menſchen ——— gebruÿckt worden, Fuck fiug noemt het in t Griecklch Bryon.Betos dan bp Wat oz de ſchꝛijver hy dien naein ghebanden.m hebben / bat is my onbeſtent: want Bryon tn't Griechtch. is epghent Ick Den Moſch: ende de Caucalis aardt in De feite tael oock Bryon ghebeeten Gan Democritus / ale Ouibaling verhaelt. dad eten tss € Actd. De Hopue (Dat ig de brache oft belie van dit ghewas) is warm ende dzoogh in den tweeden gracd:en> de fp Vervult het hooft lichtelyck met haeren (waeren oft ftevchen dompachtighen reuck. Debladeren Hebben den telgen aerd: Danzijn Plamen oock — 5—— af va⸗ gende, Deeerfteupt ponftercher ende larh⸗ ter int wercken, — SS Dr — —— —— uptfpruptielen. Gan De LD or. fpúile ghe⸗ tiet: ——— Plinius ht / ſy Dienen eer om Den ſmaeck te ghénoenben / dar or het lichaem renigh boedtfel te — want (pboeden (eer wepuigh: nochtans zijn fp Get vigbelbant nurteljes, idts dien dat ea va oock om dat ſy ge é vat Berlichten ende Den buyck wat weeckachtigh inafen, DER De bladeren van dit — ſteelkens/ ende De Hop-brocken « hens felbe gheloden ende tonen opeten t ftopthepdt Ban de Lever / milte Ende nieren/ ende reynighen dat bloedt van alle ontupver⸗ heydt / De ſelne Door de pifte ende ende zijn midts dien goedt Be lañghdu kortſen; ende ghenefen de ghene bie (ehorft / rup Anders in de bupt ghe- elek zin / ende quaedt ontuyver bloedt hebben; te Weten in Wep ghefoden/ende (oo wel van bupten als ban et n Dit cruydt is Frachtigher van het afliedtlel Baer van: ende c bennen miet alleen nn bee inden parle wt —— derloſſen; maer dock / als foni- mighe vaſtelůck gheloogen / om des ighe ende flij- merachtighe vochtigheden upt Den live Booy den kamer ee ke 2 * n * EE aen € Ere updat (Diemen eyghentlijtk e noemt) worden ban de nere ghetatert/ om: eeh daer mede kracht / (maëtk ende geur te gheven : dan alf- men Die met groote mení bp het bier.doet/ dan Wozdt —— alte laſtigh / midts de Hoppe komen. art — hehe Defelve Hoppe bellen worden ooch bp het hroodt ghe⸗ Craydt-Boeck Remberti Dodonzi. dat lichter oft lot htigher temaken / ende erst —* slieke ich ete haefter doen rijfen/ alfmen het meel beflaet oft begiet met het water daer ly in gheloden zijn, BILVOEGHSEL. ighe ſegghen Dat Boppe-crupdt tweederlep is te weten S Em sid hot 8 — noemen bet Tamme epghentihen Hoppe oft Höppe Manneken, it Xatin Lupulus mas uene lus fatiua, Lupulus vrbâna : het Wildt noemen fp Hoppinne, Hop. * cruyde Wijflen , it Tathn Lupulus femina, oft (als Loer —5 Lupus faliëtarius fgontaneus ; twelck gheene oft immers feex Klepne ende onnutte Bellen boorthrenght. Dan dat onderfchit is onnoodig) : want dat komt alleen Door ocffeninghe ende neers flighepdt die men Daer min oft meer toe Doet. Dommighe aber teerde noemen Dit ghewas Vitis Seprentrionahum ; De Fraliaenen Lypolo ende Bruftandla ; op't Zatimfeh Humulus; de Tnghelſche Hoppes: Crefcentiug-noemt het oock Liacigo. Sommige mepnen dat de Bellen oft Brocken ban De Beppe bp Meſue Phylalides ghes noemt sijn : immers bet fchönt dat De oppe bet boorneemfte it ban affe De crupden / die in De berepbinghe ban De Confeltio Dia phyfalidon gheteeten ban $Defne ghedaen worden. Dit ghemag oost bier te lande ghebrupckt om Daer venen Krachtigten ende t ſamen oock heel ghefonben drauck van te maken / Diemen 25ier roemt: ban ’twelck meer woorden te maken onnoodigh is in Defe landen / daer bÿnae anders gheenen dzanck Ghebrupekerick en ís. Alleen is bermaenens weerdigh 'tghene Dat Lobel daer oock van rnt {Dat het Sier gheenfing voor bet Zythum oft Curmi Van De ouders te houden en 19 : want het Zythum en hadde gheen ghelick het Bier / ende en was daerom Bheenfing met hee elve ban ghefonthepdt te verghelücken elfs het Deharpbieer tw't Walfelj Bralin eude Boulie gheheeten / is alfon nhefondt / fag pel ghefonder Dan het Curmit oft Zythum was : tk laet fla bat met den Sughelſchen Bard oft Hel boor Eptbum foude tij: fen houden beteken dranck Aſos gheſondt ie al eenigh ander Sier kan wefeit. „Bet Zptbum en was andere niet dan Gerft in fuater ghetwepcke/ (onder eenighe Boppe daer Bp te doen. Barr- en-teghen wordt het Bier van Gerft ende meel ban geene Terme ematckt / maer heel anders Dan het boorfepoe Zpthum oft Cuemt berepot/ ende met deſe Boppe bermenght;_ de welcke matelijck Daet bp ghedaen feer helpende is de Branckbeden van De zenuwen, ende, lidtmaten. arrom wordt deſe Boppe met goede rech in deſe landen onderhouden ende gheveffent in fons ptn in Vlaenderen : ant tot Poperinge in Placnderenys pot Lobel/ groept de Boppe feet. oherbloedigt : marr Datfe van rigaesoe | ap Dar be geheel race mOe bopr an EEn Angaerdt / opdat de le kracht en po Dan Be bloctnen niet én bergroept in bladers ende on Deſe — zin ghe⸗ lek langhacht ighe Bollekens oft bellekens / wirachtiah ende fihen De welcke plat fwart facpken b ee em nr ongie re, in Go: ven al te fam: Gelneden end ackt/ om Daer mede te brouwen. De oefeningte doet di veel foe/ Dat fp neerftelijck Onderhouden zijnde Beel fc Der ende grooter mojdt/ende krijght bladerachtiger boften a * rd ve Brat oa hed — * fe, int wildt er ï \ mtijdts rouw ende alg met fe fie: Kende doornen befert worden ghebonden, ik Aerd, Kracht ende Werckinghe.. ®e Hoppe is een feer — kelijck dingh niet alleen in’t bier! maer in beed ode, B, Bieken/ daer fp wonder in werck; in fonderhepot in de ghene Die — ban melancholie ende ſwaer GlacBt Haeren oorfprough hebben: want fp Drift De melancholie upt, Det Goppe is van haeren eps acrDt cópmakende ende openende De fweeringten aen't FL — — e ju moghen. — ——— verw niet als de — — — fe bet 5 De felbe fcheuten oft tfoppen van de Beppe in wijn gheſoden ende gedzancken/zijn dette eeeh nn (RN — J— leenen an, hoppe met de bellen ban De felbe zm; oock de ghene bi fcharf met cenighe andere ghebieken of — — stie bert ’t: ie ten half draghme/ De wormen om / doet de ile cnoe De — — — — kad EEE É 2 î Bo; ——— „crupdt / Berts- ende Bene-blaperen itt & — ghedronck joga —— — —— ttingen crupdt met eeni be) i —— —— als de brouwen Daer in rd —— ea ge onsen ban de fchamelijcke leden bet. vrouwen te ah ade om de viſſe / die langh ophe houden is / bodrt te doen komen, Het derde Deel. win daer Bopve- crupot in gheſoden is / ledight het lichaem ſeer ghemachrijek; ende is goedt ghedroncken teghen de geelfucht ende aterſu * get erupotfelbe ban deſe Boppe/ ende het fap daer ban met nae⸗ bier oft meel van Gerften-mout/ datis polenta, vermen abt / ban Bupten op t hooft ghehouden / verſoet den ouden hooft—fweer/ Die van hitte verdoꝛſaeckt i is; en is goedt am De verhittinghe Des lez gers ende ban de maghe te verkoelen. © felbe crundt in Wijn ghefoden / ir id ep de milte ghelepdt / bez neemt beefden alle de ghebreken der milt Gen beroöckinghe ban de Hoppe benden ke opent De verſtopt⸗ — des —— ende doet De piſſe voortkomen; ende Doet den € ft bethaelt/dat het ghemepn volck in fonderhepdt dt oude Brouwen van Dalamanca in Spaegnien / het untvallen des hayrs / Dat van de Pocken chekomenis / in der volghender voeghen uber adt ‚ Sp. nemen een pondtban deſe wortel ban Boppe-crunòt/ toege epen enne fchoon ghemaeckt zijnde; endelactenfe cenen —— ín acht pondt waters te weycken ſtaen. Sdaeghs daer nae ſieden Bere we Wortel in't felbe water op een langbfacm vier ſonder rooc 7 foo langhe tot dat het Derde deel/ oft oock de dheift verfoden nae Dat het ghebꝛeck groot oft klepnis. Dit ghe⸗ Hoen gen water bewaren fptat Haeren ghebrunck: ende / alst noodt is / gheven fp acht oncen ban t ſelbe Den krancken Smor ghens nuch⸗ teven te dꝛincken; ende decken heerten ban Ee fweetens toe: Homtijdts doen fp Daer bp wat wortelen ban Eppeoft Peterſelie oft van Gras/ famtijdts oóck wat Koſhnen / fonder De keeren. Ende daer door pleegt het hapr wederom te Waffen: lfmen defe fcheuckens pluchen wil / ſalmen alfoe Wel die van Be hoppe / die in't Wildt ſtaet en groept / nemen / als ban de ghene die gheocffent ft in de hoven onderhouden Wordt: want fp zjn alfoa goedt alg Die bau De Tamme / infalaet oft anders berepot nde ghebrickt ende ghegeten : ende zyn een ghefonde ſpÿſe voor be oude leden / in fonderbeptin meert oft Apnf ghepluckt / cer fp groote bladeren hebben. De Hoppe ie oock frer beguaem om de hutten / beldt-bupskens ende oock De prieelen / g ende —— — beklee⸗ zt — zeuk Biriieitenbe tú ——— — bege Zee / houdtmen den fproop van defe Bop: — ten wonder dingh; ende men gact aldaer Ditcrupdt in't bitat waffende met groote moepte tant fp ghelooven / dat et wan daer ghebroght veel Beter ende keâcbrigter ts om De boors poe fieckten te gheneſen / dan oft bet in be hoven ghescffent waer, In pe df ig it felbe crupdtoock beel gheacht/om de waters cht te g er der / Die beft hoppe in't bier betoont / ende hoe gheſonden dranck Dat — bier door De Boppe woꝛdt / is cenddeels ghefepdr: Ban dit kan upt De boorlepde deughden Ban De hoppe verhaeit ghenoegbf bfaem bljcken. Fn ded ghefepde/ Hoppe ent beeft ans berg gheen quaedt in haer/ Dan datde boen oft bellen Daer ban te beel in t bier ghedaen ende gheſo den / bet bier ryſende maecken/ ende De hee (fenen bullen: —— vergaet ſeer haeſt. Oock alle goede Ding quaet / (oomen fepdt. HET KNIL: CAPITELs Van —— Gheflacht — … ) 5 mt och gekent waden bnber die trup⸗ jn nfel aa: gnd te Waffen: het en v nochtans oft Windt Lich gm — het ſteunt oft lepnt ai⸗ leen aeũde bi ae ied zijn prieelen / latten / ende Die helicke Want het laet ſich (elven lich eyden/ neue lling aen aft maecen/ ende tpden / gi —— ende Wijngaet: Den: c af als cen afge ——— —7 G * heeft ronde / langhe / getatk⸗ rad nlt bood wen bult zijn : upt elck — gan de welcke het middelſte / op t ſop van en; c is / ende verder uptwaft tloppen Ban de Waffen A bloemen / doch niet verre van den anderen ft — — ãeniſſe met De Hanane — emt —— Het dertienſte Boeck. Jaſminum. De en —— le 5 — 2— 2 4 SND (/ W£ Zn 9 W QA nf 15 ats PN Pr nd SAN DE: De, BE â En SE en ERS — — — IAC EL — 5 Ne Dj rn \ IN leiden bolkomin wordt. De — — maecht haer lelver met haer velelinghen in det aerd Men fepdt datter een fooyte ban vi ghewas ghevon⸗ den Wordt met geele bloemen / ende noch een ander met blauwe; Dan daer zijnder ſommighe die ong voor Het Geel Zaſminum ghetoont hebben He Heefterachtighe Klaveren/ Die wy in het 13, Capitel ban ons to. Boeck ftellen : ende De ſelve toonen ons voor den — Gaminum de tweede Clemais;van ons boren befchze- ben. Dan indien [pons gheen Ander crupden dan defe twee in ſtede Ban den Geelen oft Blauwen Zafmin en weten te wülen / loo falen te bergeefs verfchepden foojz ten van n maetken. Want bepde dele crupdert berfe en Seer veel oan van het Jaſnunum daer wp. Naem. — Eee ven — alminum naem is — foo diein ein be boerin var ae $ wiens 0 etter eer t Tatij — ijn L ghenoemt; 4 ende daer vau sj de naemen ghjekom, men en teeven erin ende —— —— * eene ofintenum ; oft oock Gel Bp Diofrorideg is cen berepdinghe tan de ofie Tafminon 3 —— he fchrift) in Peefien hant bloemen van de Witte Diole ghemaeckt wierdte die noche tans / ſoo het ſchint / uyt geen andere bloemen dan upt dig ban n bit genas, bat Wp nu lafminum noemen/ g grmatrkg terdt. Want Diofcorideg rekent ander De Biolen (fw Eriecks — 12) Dickwijlg allerhande fchoone ende hjeke bloemkens/ alen hebben — Biolen oft etten niet weet ghelijcheniffes. Dulcks dat hef niemandt — ddr ooꝛt te ſe De wienen NO erdetmenbere — Die —— eeft; in fond ì —* glelaoen 8) ig) — erfg alg te trait ï 674 Cruydr-Boeck Remberti Dodonæi. joletten oft onſe Blau⸗ De Witte ſoorte brenght — beper zt ber onee Immers dat hpde ghemepne Dio gite geele wette weten ſwartacht igue bep ie il fap. We Violetten tn Die plaetfe niet verſtaen en heeft, is blije Camerarius betupght/ Dat be ffrupckskens ban defe Jafminen t an de Blau: in D'aerde gheſteken / abebloept hebben / ende kelijch ghenoegh; door dien dat De bloemen ban de af gjetrochen/ mand — * gbebleen sn (onder twortel. we Dioletten dugdanighe bracht in de olie niet en Konz or her natvoighen nen Doen indalen ale he glene die Be olie van Falmi- —_ tefemin van abn * adrie ee vel ae eat trum toeghefcijze ben wordt; ende daer-en-boden oock door binac — dr 4 ahemet bet 18 alle De runt. beftindvels boe Dient dat de ghemepne Diolerten feex Selden Wit gheban: Le we den naem Marauilias de Peru : Boch fomtijdts oock Tar. den Worden; ende almenſe vindt / ſoo en Worden [p gheen: minam Indicum feu Mexicanum gieheeten. fing booz beter dande Blauwe Wioletten ghehouden, Talimíù van Arabien , int Latijn Sambac Arabum oft Tafminum Aengaende dat hp Lan de Leucoïaoft Filicren ghelfpraken _nnicum ghehreten/ is ban one by de gheflachten ban Dpringas foude hebben / dat en ig oock niet-ghelooflijck : wantdie met nacme Syringa Arabica Befchreben. 5 zi nd zin heeter oft warmer ban aerd; hoe wel nochtang onder Tafmin van America, albaer Quamoch ie oft —— H beljees be ſoorten ban de Filieren de Witte gheenfing / maer de wiek —— — — re —— — Geele alleen / Boo? De krachtighſte Filieren ghehouden Windermer(mafie bladeren gheteeren: maev andere ftellen bân ane DE Aetd. Safmintim im fonderiept be bloeme vaer BA efen ede Weenen lef Americana ffe . € ilefolij „5: 2 ï OE. h OR DN graed/ als Meſue in de en ban Derapicbetupgbt. De bloemen sijn langhwoꝛpig jp Erika een £ de bloemen Gan deplt/ ſchoon blirood / met geboorde fire pen oft vouw plans damn: —— benede herteert De mee ghe ſteelkens ffacnde / met benutten upt De leden oft knien der vijgs- i de ghene die koudt hen — —27 mjn Iaſmin van America, Quamoclit ghehetten. ghen Edge Worden ; ende is feer nut in De winterſche À noe houde tijden. Dan de ghjene Die Wat warmer Ban aeftelkenifre ihn / die fullen es t ghebruyck van dele olie pijn oft werdom in't hooft —— — * ek t rietken / Boor den neufe houden / oft in —* — „fp fat Dt t bloet upt den neuſe Doen fpringhen oft loopen/ als den felven Meſue betupght. Dele ofte, leydt Dioſcorides/ ende nac hem Actius / wierdt Ban De Perliacnen in de maeltijden. oft groote banchetten opeten, om den Wille ban haeren ſeer lief= felijcken veu VAA BEN, * pig oock goedt de ghene díe in de badftoven ghebaeyt â ende ghewaffchen zijn/ende Lan naode hebben Dar hun lie haen verwarmt ende gheopent Worde : Dan ſy is foa fiet ende Fwaer van reuch / datter veel zijn die De gele daerom niet ghjeerneen ghebruycken · BILVOEGHSEL. DS Fefminen wi Gebben in defe landennoed gheenen epgenert ” - haem konnen keggheu/ hoe wel Datter (ommige zyn Diefe Bie-ttupdt willen noemen / ende in’: Latin Apisria; om bat de Jaſme nochtar ioſcorides ſchrijft / eenen ie euch beeft: waer doot te kenmer gheeft / oat het ouſen Defen arte dg in d'aerde gheſteken a! in de hoben Die Wel ter fonnen ffaen: watr Dat hp boor nps konfiigb met tacken ghelgcks cen welffel oberghelepdt wort. Ban in Griechentandt, Afien/ Afrijcken ende andere heete landen is be alfoa ghemepu als de Woofen/ ende veel gheacht om den twille van (nen lieffelpeken veuck. Wier te lande bloept bp in Bopmaendt ens De „Oebladers zijn onder bieeotft / (epdt Labels op Bepbe fiden wat ende boben (pitfer Bandiebanden SMaftickboom. Be hioemen/die it sn / verghelijeke Den f Lobel met Die van Get Polemonium. De vanckskeng worden welttwaelf oft Bertien voeren langi. Bp Gest oock Lame ende loſme bp fommigte / oft Sambac, in onfe tael dock Tefemijn, oft Lafemijn; in't franfth Lofer. — — —— nk eden armin neu toaft a (beaniabe langblwarpighe —s—— mapkens. Daer nae ten boven 4 ete landen ; end lepner —S i knop Dat bant um Lobel: —— deed aen 8 Bede felachz — / fepòt de aente —tigte fcbors erts toots-gbetois / \ febenden ban nk jemonum maer de blaberssjn — inwe aen Gert Die ban de gemene —— ef (eer Beel (en affen in Egpptenlande / bp Eapro ; ende ie hert glefnippele ene —— —S— (erb — ijn wordt dock — Dan Die ban de ghemepne Erucago eld — — eeec Gevonden / Sepor Den awen Tas groen; mare teerer znde bieeeheevefp —— — aen: 5 elijk, difig- _ Wiecken fprepden baer fetven in tweeen. D, — groote bloemen haet ſelben om De latten Ù — —— tbe ad — — a n Jaſemyn: dan De ek e Nl —— bladers — ptn 3 is heet ende bitter ve —— ned bren, De Koude alefmillen ende Heeg num ue lafminum Catalonicum fins Hie faozte GelGmi- Sbemaeckt. $ feibe Doet De olie van de bloemen Dparnfeh oft Catafoens-faedtpignre natie, om Datfe ban Nain Veder one en den Oleum Het derde Deel. Oleum Taft oft YaTmininum (ban andere oock Sambacinum) dat is / de olie Daer deſe bloemen teghen De fonnein ghewenckt he⸗ den / wordt van ſommighe alſoo krathtigh ghehoauden als de olie ban de Lelien s-epde wordt ghepreſen teghen De koude gebreken Des moeders) Dan De lidtmaten / eude Dan De zenuwen. Vngventum fafminum is ban deſe bloemen niet gleniacckt/maer van de Filieven oft Witte Cheiri / als eensdeels gheſeydt is. De handefchoen-maeckers perſſen cen olie ban deſe bloemen / om de hande fchoenen daer mede eenen goeden veuck te Doen kris ghen : fp legghen een laghe van defe bloemen / ende een laghe ghe⸗ pele Amandelen / ende dan wederom een ander laegh bloemen/ ende noch een ander Amandelen; foo veel laghtn ale hun goedt Dunckt ; ende douwen daer upt met De perſſe cenolie, Die fp daer nae ghebꝛuptken. : € — Dan het meefte ghebrupek bandit ghewas / is om Daer prieelert mede tebekleeden / om dat Get foo liefijck rieckende bloemen beeft : ende tot dien pleeghmert dat felbe op berfchepden heefte⸗ zen te enten / al Granaten / Slehen / Lentiſcus / Aranie ende Citroen-boomen/ in fonderhept in heete landouwen.… Pe krachten ban den @uamoclit en zjn ons noch niet bekert. HET XXIIL CAPITEL Van Memrmekens-cruydr oft Geyten-bladt. Gheflachten: d Emmekeng-crupdt is tweederhande. Wet een heef Pooghdtptfeh Iemmekens-crupdt ; het ander maghnien Gtaliaenfch FPemmekengerrupdt noemen. Dan bepde zijn heefteren ende houdtachtighe faorten Lan — ghewas / die haer felven aen De bijftaende dinghen vaſt maeckende / om haghen ende — te maechen oft te bedecken feer beguaem Worden beonden, MHooghdurt ſch Menimetens * brirdto Lente Het dertienſte Boeck. , 675 komen Be bloemen ghefproten / leex Deel bp een ghe⸗ Boegbt/ langhwozpigh ban maetkfel / wit ban berwe / foet Ban reuck / binnen in hol oft del / aen Deen fide Wat mer uptpuplende: upt het midden Ban de welche etteljcke Dracpkeng ſpruyten. Als de bloemen vergaen zijn / dan groepen Haer ronde beziekens oft dzupfkens aen/ Dicht bp een ghedzonghen als een tros Lan kleyne Wijndyepden: welcke beziekeng vood zijn als Cp rijp wore den / ende inhouden hardtachtigh ſaedt. De wortel is boudtachtiah/ghetackt/ ende andere kleyne aenwaffende wortelkens hebbende. Italiaenſctz Vemmenens cxurdt. — Ztsliaentch Öeptenbladt ís het voo gaenbe oock fijn — ighe ende ianghe voort⸗ rancſskens ende ſi — ga „ä s teghen waſſen ban onder ſomtits mal⸗ Kanderen dicht — to: —— oppen van de oo vaſt bp een ſtaen / dat fp klep: ne diepe f£ fchijnen te ghelijcken : dact uvt „als Die De ſoorte/ fprupten e Wan De boorgaen Del ende langhworpigh / doch wat korter ende Wat klep: ner zende alg díe afghevallen zijn/ vo ader beziekens hens nae / die ooch dierghelücũ zijn alg De voor⸗ gaende /ende rood / maer nochtans wat bleecker van oa ed. epe ots Sehten bladt geoeben — e. be ſe an Gepten-blast indef — zj ear nl aft muts —— ende Bꝛem / haer lelgen tonithdts log tendeende windende/ dat, ende tonghe boomkens vlech⸗ / î be lijchteechenen daer van inde fchorffen oft fchellen ban de ſelve langhen tijdt blijken fraen. De eerfte loorte / als den naem ghendegijfaem uvt⸗ —— iu Hooghduptſchlandt: de ander ig meeſt in TC Tijd. De bladeren van Wemmekenscruydt / foo wel van de eerfte als ban de tweede foorte / komen in de oft Booꝛriaer eer ft voort / als in be andere houtiant ſtruptken ghe beurt: de bloemen vertoonen haer (omtijdig en % ien volkomen rijp. i — — Ee ban de den Berf 2* ſier groote dwalinghe — _ pen ocht (upt be opne norhtan _ eg) “daerom willen 676 Naem. Dit heefterachtiah ghewas heet hier te lande Öepten-vladt / ende FWanmmekeng-rrupdt; in Hoogh⸗ puptfehlandt Sepfjblast/ Spectgitgen/ z dunkel Waldtgil⸗ gen; in Vrantkryck Cheurefucille; in Italien vincibofzo } in Spaegiien Madrifelma. Den Guchichen natm is Pe- ticlymenon rlepuuaúueros; den ZLatijnfehen Voluerum maius; oft (als Deriboniug Largus fehríift \ Silue mater; oft / alg be Apotehers fegghett / Caprifolium ende Matriſilua; pftoock / alg andere Dat noemen / Lilium inter {pinas: Ban Het heeft noch Veele Andere naemen / Diemen onder de balfche oft onepghene toenaemen Van de crupden Herz maent bindt; te weten ZEgine, Clymenon , Carpathon, Splenior, Hepatĩtis, Axine meizon , Clematîtis , Myrfine 5 ende Calycanthemon. 5 ; 1. De eerfte foorte heet (alg voorſeydt ís) Hoogh: duytſch Iemmekeng-rcupdt / oft Gepten-bladt van Hooatduplchlande / in’t Latijn Caprifolium -Germa- hicum: 3 giel i 2. De tweede loorte Geet in't Latijn Caprifolium Tali eum ; ma is il — van Ita⸗ lien / oft Italiaenſch Geytencbladt. — Splvatieug in fijn boeth andectæ ghehee⸗ ten/ te meten in het 137. câpitel/fchziüft leer wel / Dat het Caprifolium ende De Siluarum matet eenderhande ghewas ús met het Perielymenon? ban hp fet dat qualijck in't La⸗ tin over/ leggende dat her Lycium ende Pyxacantha. ís / met feer groote Dwalinahe het Periclymenum ban be Pyxa- cantha ntet onderfchepdende ; dan hp dwaelt noch Leel meer / wanneer hp het Caprifolium oft ons Geptenbladt allee krachten ban de Pyxacantha toeſthrijft. Maer in Bet s3r. capitel bant Lalpe boeck ſchrijft hp Teer welende fonder dwalinghe/dat Matrifitea, Periclymenon ende Ca- prifolium gan den Anderen niet en berfchillen; ende Verz haelt de oprechte Krachten Ban ſelve / foo die ban Dio⸗ Icoyideg aengheteeckent zijn. — Dit misverſtandt ban den boorlepden: Splvaticus fehijnt oorſaecke gheweeftte zijn/ dat de Apotekers in bijz —— zijn / ende het lap van De ber ee and ie ——— est pd pend Dick ghemaeckt zijnde / hewaert ende Boor het opzecht Eycium verkocht ende met achterdeel van De krancz Ke menfchen ghebzuyckt hebben. — Hier uyt is noch een ander dwalinghe gheſproten / te Weten dat lommighe het water / daer de bladeren van dit Memme kens cruydt in gefoden zijn / oft het ghediftilleert Water Han be ſelve bladeren oft Jan De bloemen daer van / in de | oft t beghinnende ontftekinghen ende fweeringen Ban den mondt eñ vande Keel pleghente ghe⸗ pruycken / vecht al oft daer eenighe t' lamentrechende ende gelende kracht in waer: t welck nochtans teghen alle reden ftrijdt ; als ne de Rrachten/ die dit IDemmekeng- en iick Jelaerlijch genoegh blijcken tal. q Aerd , Kracht ende Werckinghe , ende Hindernifle. IRemmekens-rrupdt en is gheenſins koudt oft t'famen= trerhende van aerd: maer / alg Galenus betupght / de ende bladeren Baer van hebben. alſoo frercftelijck ij dende ende verwarmende krathten / dat den ghez tar veelachtigh inneenit met dranck oft anders/ bloedigh water piffen (al: ban nochtansin't niiet dan Water doen maerken — Ban t ghewicht van een dys oft veerti Beren de en ⸗ Ben / mast 2 jep — ae 2 ſelve te 1/ — nde ſmerte van wen als ſy te groot is. Rud * ſte in/ ende De ghene Die met Den J targhen/d oat een beeren ban get bolgbende gewas Dat „Bft Xylofteon Roemt. <> b e Acid Kracht endeWerckioghe. is (me —— el — ban Bei Cruyde-Boeck Remberti Dodona: aderen zún ban Krachten De vruchten oft bezien — ende⸗ foomen fepdt / de ſelve bladeren deriigh daghen achter een te drincken geabeben/maecken de vr ouz wen onbrüchtbaer. De lelbe doen oock De Rouwe achterz blijden/ diein * beg hin fel van De langhe oft opboudende ‘ende omlogpende kortſen aenkomt /-alsmenie met olie fiebt/ eride wel bermenght/ende den vugghe daer mede firijcht voor t aerikkormen ban de kortlen · Ë BilvOEGHSEL. TA € Slietken noemen dit ghewas hedens daeghs oock Periplo⸗ Da, oft/als Bellonius ſchzüft /in Candien Agioclima : endef ale Lobel betuoght / het ſoude oock feet Wel moghen boor een mede- foorte van Periploca oft Apocynum are worden. Wet beeft nochtans tenighe tpgbentfchap op ſyn ſelven Waermede dat van De foorten ban Apocpuum verfchilt ; ende en ſchijnt al upt foo quaef niet te wefen. hedensdaeghs worden bepde de foorten Daer van ín de hoven beel onderhouden / om dert lieffeljcken veuck vande Bloemen / Die den Geelen fomer langh Duert: ende boorwaer fp wars fen bier telande feet gheboillighlck over al / ende / alfthen wit. De naemen Diefe Voeren/ bealben De ghene die wp vo⸗ ven berhaelt hebben / zijn deſe; in t Italiaenſch Matrefilua, Gaprifoglio ende Vincibofto; in°t Franſops fomtijdts Vincibofle; in onfe tacd ſomtijts Caprifolie, Weewinde (Daer andere Wewen af maecken) Ende Suygemammekens-blóem; tn’t Boaghouptfch Gilgen confort; út Boftenrijck (ch Rofen van lericho; in Engheiſch Wordt binde: T Booghd ipt ſch Geptenbladt is ban Lobel Ghemeyn Geyren= bladt van de Noordſche landen gheheeten; in’t Zatn Periciyme· non non perfohatum Septentrionahium. Dit is in Nederlandt ende Enghelandt ( ke Ip) meeft bekent ende “ghebrupekt ; ende de bladers ſtaen op bepde ſyden van De fteeten Wit van malkanderen; elck alleen / endeniet aen malkanderen: noch oock Den ſteel en komt in ſultken aerde midden daor De bladeren niet: oock en gropen De bloemen nietupt — De bollighepdt van be bladers: andering is t Den anderen heef. ghelijck, De beranderinghe is meeft in De bloemen / die famtújdtg - heel wit zijn oft geelachtigh/ foimntijdee tjfberwigt ofrbleeck-raan, z. Iraliaenfch Geyrenbladr noemt Den ſelpen Lobel epghentlfjck int Latijn Periclymenum perfoliatum calidarum regionum,officina- rum: em Dat de bladers aen De fleclen foo vaſt zjn / Dat eick biadt alleen twee bladers fchijnt te wefen: want het is recht in de midden Boorboort / ghelijckmen Get in de Geele Dantorie ende ghekerft Wolfs -melck: ende daerom noemt Ip ’t Doorboort oft Doorfteken Periclymenon. Xen D'upterfte ranckskens oft tackskens groepen ronde bladers / navels gheruhs: waer op De lieffelche witte oft bleeck · hfverwige bloemen-homen/met eenighegeele plackskend; alfengbhekens inde elck boonen gheiuckende maer beter ban reut i / ende met geele Draepkens be ghelůck / ende ſapachtigh Be wortel is dick endela In t kort begrepen / het onderſe hil bar deſe —— bar emmekens crupden ie Vit / als C Mufius fchrijft/ bat de Hoogh⸗ Buptfche ſoorte op het — ban De tackskens veele bloemen boorthrenght/ feer goedt ban reutk ; ende Daer wac voighen de voos ù tand ghehoopt als eenen tras drupben; endedat de — Ee Italiaenſche (Die oock in andere heeter fandouwen ghemepu ie) Greener bladeren Heeft ende op't upterfte ban be feeen Dip oft Dier fchotels-ghêmife bladeren enght; in elek ban be welt⸗ ke ghemepnlijck fes bloemen { / broegther dan d'andere — ende foo veelreucks de: nae de welcke rood⸗ athtighe besien volghen / in de ro nde telück / niet Deen hoogher dan d'ander (ale in de voor gaende ſoorte t. Saroyſch Geyten · blaat den — — Ie ghelijck, is ban bermatnt / ende in't Latijn Allobrogum Perichyine⸗ non LofePericlymenon retum; maer dat enig anders * baht Xylolteum, Dat Dodoneus in't nacbolghende Capitel- — Ge mede · ſoorte bam Xylofteum + Baetom fulten wp dat in't eN — Jen ie } jiu €. haut ptenblabt boor gheen Clyme- nos Diofcotidis; maer dat Get techt Cipmenos niet en ís dan Scotpioïdes-folio — * dd ghewas w z wWaer Capriola is dheen Androſæmum van chreben Ammers de diaderen —— ———— war — lam, matten Serge eegr: — betciert, De biucht is rond / rood / Die ban De Byponie tenblade met blanwe Wruchten ig oocheer Bivoegh ⸗ ; ende mept Dat Clymenos Theophraftivenbe Periclymenos Di fcoridis, eenerha’ crupdt zijn : Piste har Pinin De Cy 65 brafti — Ja nos Dioſcoridis t'famen- ſchrebe a oft het eenerbande befepzeven/ wordt an formighe/ omde he eni oe angen) En endeben ffant ban bit giead À ne ee —— 5e 5 Het derde Dec. alleen — en worden maer oock in noodt van den lijfve bruchten wercken wat ſterckelucker dan de blaz Beeen : Bnn — be bladeren bm rr mage Noch⸗ tang aengaende Dat —— ben vermaent / dat — * faedt ban Dit ghebiupeken om den achept te verd. eig agen elek —— te machen en plegen — can dien ut gewicht dꝛaghme wiet — —— te —— ——— Kotelb Bernat : — t Ke pie ban dít erkpdt wederom vernieuwt) fiehter ende korter te macchen: ende gaf't water daer ven te drincken ban anderhalf tot twee ende Dep oncen tot / met een dꝛaghme poeder ban Labender-facdt. \ he iftilleert Water bar Dit gantfehe crupdt ghetroc⸗ van ſmaeck / ende veel —— om in te nemen. Ende daer eenden * elen t'fe — tweemael sdaeghs ghedroncken / g 1 de engivorſtichept enz an wma weerden Den —— brandt ban de maghe/ om: 0 ferve geni fileert wattr ghemeeft oock eeen nd —— Hers) met ed — rat bupten opghelepdt ; outftel an De oog! ——— de bladeren ban Memme üens · trupdt it ghefoden zijn/ghedronckenjoft oock 't ghediſtilleert water bant. —— trundt / gheneeſt de vuple fweeringhen ende oude wonden / als ſommighe ghelooven / ende berdrijft De placken cude lijchteeckenen Des liz thatms/ ende De miſmattkthept des — tende in ſonderhept De zeeren Die aen De boeten komen. Saer boden allen wordt Dit crupdt ban ſommighe boor een goet endeeenigh iae wonderbaerlijck woridt-erupde gehouden: Ende fommigbe willen houden ffacnde (’tghene dat Dodoens noch⸗ tang met goede redenen — dat upt dit crupdt het Lycium henomen woꝛdt / oft tert minſten een fap Dat alle be kra ban achtende ghebelicht · EE beken of grande en c woꝛdt een € „welcke kracht heeft ban af te —— —— end nge — —— in de wok: berfterchende eibe racte — ive ban — zode ge — a ended —— * em de —— de voorts bp’ 5 eee ek efalbe wordt tube als 0 et beam et mma fg: 3* men druppelen bloes op hit? DE en deſe 7 an ſal de daer doot ghenefen / immers als be Italiaenſthe Beidt⸗ berfekeren/ die met defe (albe alleen ende que Di met De buffen oft muoketten Jatn nemen te waeren daer beenders ende — DEN 4 Baret L ende Ppracantha lullen wy bier naemaeis bjfonder Capitel/ tè in „Capitel van Wiese moer) Dart uid ee ete ape an gheen ghemepnſchap met het felbe Epciumen beeft. HET XXIV. CAPITEL hoofts; ende — fcheerders derha wen voet iangh Worden ——— beeb breeder/ ende —— maer niet foa groen als die ban ——— — ſoorte. raggen zijn Rlepn / Het dertienfte Boeck. Syoote Aondts cerſey. rood van Bere; van de welcke He tene meeftenteel. klep: ner ig Ban D Pander. 2, Klepne Bondtg-hetfe is ooch een mede · ſoorte Bart Berne hein ghewas / ende eld t een leer leegt) hecſter⸗ weige e dunne ſteelkens / oock met een witach⸗ tighe — bekleedt / ende Haer ſebben ſonder eenigh ſteunlel over epnd houdende / dorh niet Heel meer dan au Dei De bladeren zijn Bock tus reke dun langhachtigh ſteel⸗ * — garen chen Por nocptand band | afg cen ne dan ar Die ban de — ene oft Dhn bie van Be bonygrende piucht befpoudenbe ende daer Van Hondes-kerfen oft Zyloffennm: ille Ka — F Sor B Berne woꝛden ín — * Bere geks ett dan baaghs acht: · eden bofchen op fteenachtighe t beeft eenigh de oock upt Boogh Pon mek le ich Gel ! EK — ie onmin — te winden / maet blijft vecht overepnd ſtaen / ſondert rjp. — Ee ele Le Ee taim ben —— ee * 5 SE ordt iu de Oogtimacndt be me tachekens sin bes in ao aad — — — bre A . no, nae 2 : Boch in’t bes ken maan ado kieſen; ín — n ———— sore weent Beinhůltzin / Dat is Beenhout : zjn onbe ——— an is den —— aem Xylofteon ghe⸗ hw cht/ Zunder die t Per.clymendm fans ; ‚datie en aoe. De Men si: Ben — Klepnerdan die ban foopte ban Gepten-bladt/oit/ qhen orden 5 4 * —— eenige 2* — * ouden morden 5 ende Die ete — 678 Rene Hondts tKerſen. omwindende ende vlechtende Clymenum gheheeten is Tan het Clymenonis een gantſth ander ghewas/ met ſteelen oft halmen als De hoone / ende met bladeren alg die van de Deryan: immers ghelijtk Dioſcorides dat bez fchzijft. Dan om dit ghewas ban de Kleyne loortete onz derfchepden/falmen dat Groote Hondtg-kerfen/ mt La⸗ tijn Xylofteum maius, moghen noemen. … 2. De ander oft Llepne ſoorte Han ee deed __noemtmen in't Latijn Xylofteum alterum oft Xyl Ì minus, hier te lande Klepne Hondts kerlen. Det 18 ſonder twijffel een mede-foorte Han t voorgaende ghewas; ende de ghene die Dat Chamzcerafus , bat ís Teeghe Herten noemen / zijn feex bedroghen ende verdwaelt · Want den Chamzcerafus en heeft met de gheftachten ban Bondts- kerſen gheen ghemeynſchan met allen, : € Aerd; Kracht ende Werckinghe. Wat dele heefteren — krachten moghen hebben / en hebbe ick noch niet verlocht / noch oock bp temanden ghelelen oft erahens vernomen ende ghehoort. ik BIIVOEGHSEL. 1 EEE Biboeghfel van ·t voorgaende Capite! is gheſebdt / dat Lot —— Savoyfch Geytenbladt den Cor- fouillie-boom wijfken ghelijck ghenoemt heeft/ ít’t Latijn Allo. brogum Periclymenum oft Periclymenonfeêtum: Dan hp noemt het — re handigere ús — —— ier in dit — t heen ie t bet in de b: en Van ⸗ pen fien groepen. De bloemken —— dap: Men foude het Rechtopftaende Geyren=-bladt moghen noe⸗ „men / naede ghedatute ban be bladeren; Ende om dat de fteclen recht ober epnde ſtaen / ende en hebben gheen onderfer Lan doen als d'andere) maer worpen haer tacken upt. Coꝛnoe llie⸗ esdek iae groepen acht oft tien cubi * —— * ds Betis te weten dat deſe foorte ban Bondte-kerfen in Bongas pel offer pen crt —— ene als oock in itsertandten abopen 5 altüdt twee »_tben groote bezit boortbzenghe: ban ín — Pederlandt fietmen nimmermer twee ghelijcke bezien tot rúpigbepdt — —— Het ged — is / bart — doch votfaps / een lep Meede oan Swarte Hondis-ker(e, in't Latijn Periclymenum rectum baccis « è * ylofteum. boog ſerdt Cruydt· Boeck Remberti Dodonæi. dat is Recht opſtaende Geyten-bladt met fwarte — feloen gen mans ienghde hoogh / leydt C lulius / ende geeft Kleprer ende min tachskene ban De baar gaende faorte ban note kerfer: welche tachskens meteen witachtigbe ſchorſſe bes Decke zfjn. De bladeren zijn teer / langb/ rondom wat gheſchaert / gen de dobenſte {Goe groen / aen DE onderfte ſyde (oo grs nietalg Die ban be boorgacnde foorte, De bloemen komen dp Klepne teere clkens boort / een alleen /_oft twee bp ten ffaende/ peerfachrigh polghen twee bezien! foo groot alsde boorgaende een oek bepdeeden groot / Doch ſwart ban verwe / niet rood/ bolfappigp/ onliefigek ban fmacck. De wortel ie bharg ende houtigh· Bet waft in @oftenvgek ende Stiermarckt / ende in Switzerlandt op ſommighe piattſen / endeop De Ppreneebergben fomtijbts/.maer niet infoo groote menighte. * Blauwe Hondis-kerfe, ín’t Tatn van Zobel Periclymenum re= &um fruêtu cerulco gheheeten/ dat ig Recht opftaende Geyten-blade met blauwe vruchten , íg ban Ciufius hier te lande overghefonden „gbeweeft / ſchꝛhft Lobel / betuwghende / dat fp de eerſte foorte ban Bonors-ketfen ghelócht / maer datſe felden twee boeten hoogh worde) ende De bezien blauw worden. Dan / foo Cluſius De ſeide befehrijft/ diefe in Btiermarcht beeft fien Waffen! fp is bünae pen mansfenghde hoogt / dickachtigh barfteel/ ahetackt / met ten fwactachtigte fcjor{re bedeckt ® welche fchorffe vouw ig ende o berfchepden plaetfen ghekloven dft ghefpleten: fomtijdte depitje haer feiben ban de wortel af in deel ver chepbden tacken : De teere tackskeng zjn peerfachtigh/ ende met grÿſe wolachtighepdt bez beeke: be bladeren ftaen twee teghen den anderen ober/als in De anz „Bere ſoorten ban Gepten-bladt/ berdroogtende ende bitterachtigh ed pen De bloemen komen twee bp een acu een teer en/ ep het betworp oft fchepfelban de Drnchten frachde Lklepn / bleeck⸗ acbtiab/ hol/ín bf fnippelingbenverdeplt; in't midden Dik diaen⸗ kens meteen geel genhanghlei oft nopken hebbende, Be vrucht ig ten cenighe bepeoft bezie / wat fangbworpigh rond / blauw ban bertne/ bol bijnigh ſarp achtigh fap/ de banden rood verwende jens De beele — Dve woꝛtel is houtigh / wjt berſpreydt / nde feer ghebeſſit. : DBetweede fporte van hondts kerſen (han Dodoncug bermaent) ie niet alleen t'onrecht ban fomnighe boor Den Chamzeerafus , maer dock feer qualijck boor De Ficus Ida ban andere ghehouden — fepat Clufiug: Darrom falmen dat beguaemer Kleyn Rechtop» ftaende Geyrenebladr: heeten /in’t Latin Periclymenum furreâum minus; oft Kleyne Hondis-kerfen ; hoe welde Kerfe oft vrucht van it gewas grooter is ban bie baneenighe ander foorte ban Bondtss erſen oft. Gepten-blant. Deſe vrucht is meeftendeel cen al leens „ boortkomende/ felden twee bp een / rood Van berwe / doorluchtigh snbe bolfappigh. De bloemen flan twee bp een / ſomtdts upt den peerfchen witachtiah / ſomtidts gen Î tigl/ taep ende niet wel bj ck, De bladeren zin alfao groot als Laurier-bladeren / boor fpits / aen De bobenfte fide groen, gen be onderfte witachtigber/ Boch gheenſins perd ende aen de kauten niet von Aser vlerken gewag ſulcks als Dodos neus dat befchift. Dit waſt veel op de Pprenecherghen/ in Daz bopen/ Soſtenrhek / Stiermarckt / ende Der omtrent. In bocbte danden wozdr deſe — ag fes oft feben boeten hoogh / ende EEL gen tamel en. » Alte beft forten nan cht opſtaende Gepten-bladt bloepen ge⸗ mepnicu in April ende Mep. De bezien worden in Bopmaendt ene Gogfimaendt rijp. tk Defe crunden oft beefteven mogen alle den naem ban Pericly- menon tel boeren : ban Den nacm Beihokz oft Beinholtzlin is ban ſommighe De Philiyrzea oft Rhjn-wilghe oock mede ghedeplt/ Die wp elders beſchruven. Daleriug Cordiis fe den naem „Orcheocarpos, Clufiug heetfe Periclymenum Trrectum, alg ofs men Wecht opſtarnde Gepten-bladt fepde. Sommighe willen feggben/bat dit de Chamecerafus is / datt veele Oude fchrivers ban bermaenen, 3 f 3 Leegh Geyren-bladt ‚ofc Chamzpericly van Pennzus, is brand oock boot een — van er Lg ad ticlpmemtun ghehouden; e ten en Dau pan hoogh: daer aen Waffen bier! fes / pe acht bladeren. teab ben anderen over / De bladeren ban de Rhijn-twitghe oft Middel-Philly- tet ende wat mest ghe⸗ rea van Narbonen ghelijtk / maer wat groo! ribtoft {boor fpits/ met dd ribbekens in de — dooꝛregen · At her Gol van de opperſte b komen twee tackss kens uptgbefptoten / met twee bladeren Deenen tã⸗ bladeren boost; op wiens tſop voot ffaen/ ban De beeren ban Prup{len/ omtrent in. ende / Daer het aen — wortel 18 dum / met ſeer veele ki fius chr ï rup, gebonden bladeren Den ——— Hpperi⸗ con gheihtk de bideme is eenigh / Die vande IPigella oft. Har⸗ bus-facòt bnae gheihck: Daer nae besten/ afs fp cp bn/ binnen wit/ bolfaps/ feet foet ban mack ; de welcke ghe⸗ Beten ſt oft rupdighendt veroorſaecken / als den Bhemepnen man verſekert / Ee at an 7 upt De de kms ban Dis gbxtoas bigche por Eluieaf foo behe clk” * * bij tacken zijn dickath ⸗ Het derde Decl. emeynlijtk acht bladeren / tegen den anderen ober waſſende / acn’rondeefiesdan.de fleelkeng klepner / bp de tſoppen — Be bladeren van Af ig gheljch. Defteelkeno;die op haër tlop de dragen / affen upt Den fchoot ban defe bladeren) — met bier andere bladerkens bewaſſen. De bloeme is ghemaeckt “pan bier witachtighe bläderkend ; in't midden bande welcke bet Beworp oft ſchepſel van Deele kieptie beziekens ſith felben vertoont / bie eick op haer epgheu ſteeilzens ffacn : waer dooz deſe bloeme ſeer atnghenaemom fien ig. — 3 __Aecrd, Kracht ende Werckinghe. %1 hebben deſe trupden eenighe ghemeynſchax ban ghedaente met het Geptenbladt in het voors gaende Capitel beſchieben / nochtans {60 en zijn haer krachten noch “Bart niemander welonderfocht aetweeft · Dan de bezien Bat De ſoorte „mtr blautve bruchten Warden in Dtiermarckt ban deberwers verz gadert ende ghebiupeke. De bezien Die Penneus Chamieperielyme- non noemt — De boeven geten in Jot n/ Sweden ende Pruyſſen / alg oack de Schrubbebeeren : maërhoe ſoet ende a fp zyn / nochtans zjn fp in’tlaetfte eet frhadeljek dan nut/infonderhept met groote menighte ghegeten zunde: want dan macetken fp Dé ghene dieſe eten ſcharft ende rappigh/ als ghe⸗ is. HET XXV. CAPITEL Van Veyl ni kl … …Gheflachten: 1 Nhet ghetal vant gewag dat ſteuntelen ende hulp Bart doen heeft om teghen te lepnen oft aen teruften / moet Den Veyl ooch aheftelt Worden : want die en kan ſich fel Ben niet oberepnd horden fraen / maer hanght altijdt ergheng oft maeckt ſich ſelpen aen bijſtaende Dinah vaſt. Delen wordt van Theophraſtüs in twee mecfte gheflachten verdeylt: het eerſte (hiet Hoogh op / ende magh Grooten Pepl ghenoemt worden : het ander —— langhs ver aerden / ende magh Kleynen Hepi hee en eg D f pfooyten en mz aben Worden ; te weten den Witten / deñ Barten Jende bten ban r met ander _€ Ghedaente. 1. Grooten Vtplklimt op de boomen / Tanghe be muren/ Weghen ende gude vervallende timme⸗ Witte rancken / dunne kantighe bladeren, phꝛaſtus ſchaijft / euchytmorera tdumdrepa 3 Dat ie blijer en Het dertienfte Boeck. 679 ragien; ende heeft herde houdtachtighe ranken oft ftrupc- ken/ fomtijbts (oo dick dat fp Ban cenen boom ſchjnen te Wefen:upt De lijden Ban Befe ſtrupckenſprupten herwaerts ende derwaerts klepner (ijd-tackskeng, feex veel in’t ghe⸗ tal; met Be welcke dít ag fich ſelven als met ſijn ar⸗ men breedt ende wijdt de verſpreyt; ende Ban De felve ranchen ghedurighljcken hlepne velelachtighe oft hayrachtighe wortelkeng upt geeft / daer mede Dat hp hem Daft maeckt aen de muren / Wanden / daken / boomen ha⸗ ghen / ende al om daer hp aen gheraken kan / ſoo vaſtelück daer aen blijvende hanghen / dat hp 't ghene dat hy eens ghebat heeft bijnae ninunermeer en berlact. Dijn blade ren zijn effen ende glant blinckende / in fonderhept aen de botvenfte lijde: Ban maechfel eerft gheenſins hoeckigh / maer rondachtigh : dan als (p ouder Worden / zijũ ſy hoeckigh ende gheliant. Be bloemen zijn ghevelelt oft nofcbachtigh: Dit gheſlacht verſchilt in de ghedaente enz, verwe bande bezien oft Hruchten ; ende inſghelijcks oock wat in De Derwe Van de bloemen. A: Want die ſoor⸗ te van Grooten Depl/ die Witten Depl heet / bꝛenght een witte vrucht oft trog-bezien Hoort; te Weten een Loorte ban de ſelve heeft alleen Witte bezien ; maer een ander heeft bovendien oock Witte bladeren. Oock iffer noch an⸗ Der verſchil onder de ghene die witte bezien ſirjghen; nac: . mentlück dat cen ſoorte grootachtighe bezien heeft / dicht / ende feer paft ineen ghedronghen / al oft [p bollekeng oft ballekeng Waren : een ander ſoorte Han De ſeſve heeft lepner bezien / ende foo dicht ín een niet ghedronghen / maet meer verſprept ende ijdeler waffende / endt Daerons bert trog ban den Dwarten Depl ghelijchende: Be B. De Swartefoorte van Grooten Beyl heeft klep⸗ ner bezien / ende niet alg die van De Witte ſoorte dicht in eenen trog qhedronghen / maer deler ende meer Verz Ípzept ftaende/ Van verwe foimntijdts (wart / ſomtijdts e Deen Srooten Vexl Helix gtze noemt · AS WML C: Helier / oft Derde fooite Ban Grooten Devi Heeft - ‘ /ende/als Thea de luſtigher em Fien / oft / alg gers 4 ober⸗ 685 overghelet heeft / fratver ende ghelchickter Han maeckfel (fn ve boechen van Diofrozideg ſtaet qualick ghedruckt erythtatsvlpd, Dat ig Kood.) Ap en bꝛenght gheen bezien oft vꝛuchten Hoort. Defe werdt bp Thes pnaſtus in neeh ſommighe andere mede · ſoorten verdeylt. Want de eene is groen erde gratverwigh / die oock wel meeft ghe⸗ Bonden wordt :de andere heeft Witte bladeren: De Derde is verſcheyden Ban verwe. — Pintus verhaeit / dat ſommighe van gevoelen zijn / dat de Belie ban de andere ſoorten ban Veyl nerghens in en Berfeljndt dan alleen in Den duderdomz ende dat dien Depl/ bie in fijn onghept Helix (oft foo bp (chr úft Helice) wag/ met langhepdt bau tyden in den oprechten Wepl verkeert ende berandert. Wen felven Theophꝛaſtus voeght daer noch bp/ dat de foorten bat Delice noch haet epghen verſcheydent heden ende bijfondere mede loorten hebben; ende eltk cen van De lele / fepdt hy / ſchjnt van de andere merchkelijcken Wat te verſchillen. Want onder Be ghene die gravers wigh zijn/ hebben be fonmighe bunner bladeren/fommíz gheen zijn foo fmal oft bun niet / ende en zijn oock fog grafverwigh niet alg de andere, De ander ſoorte miet Berfchepden verwighe bladeren is ſomtijdts grooter / « fomtifdtg klepner van bladeren : Daer ig oock verfehil in De berfrhepbenthept ber verwe; ín voeghen / dat dele ghe⸗ Waffen (oo wel in grootte alg in haer berwe Han den anz deren Berfchillende zijn. Voorts oock foo ig de grafverz wWighe ghewilligh in t waffen ende groepen / ende fp fet aet feltsen feer wijt ende byeedt voort / meer dan * an alle de andere ſoorten; als den ſelpen Theophraſtus Daer van gheſchreven heeft. Dan de ſelve laet ſte woor⸗ den heeft Plinius aldus oꝝergheſet: Veyl met graſverwi⸗ ele wordt wel Get alderlangbfte oft hooghſte n allen. Daer nae bolght: Den Witten Depl ig de boo⸗ men fchadelfjc / iae doetfe ſterven ende berdroogben. Weicke Woorden niet te verſtaen en zijn ban de Witte Belice/maer zijn van Den Witten Depl/die byuchthaer ig ende bezien boorthrenght/ gheſchreben ban den (elven Theophꝛaſtus: upt wiens boecken Plinius in het 34, ras pitel Ban lijn 16: boerk alt ghene dat bp Ban delen Depl Berhaelt / ghenomen ende oBerghefet heeft: dan Hp lact daer Gan feet Beel upt ; ende en heeft dele befchrivinghe gan Depl hier niet Volkomentlijck gheftelt: Dan men ſoude feet Wel in be boecken ban Plinius de ſelve beſchri⸗ Binghe bolle konnen maecken / alfmen de Woorden die daer Antbreken met neerftighepdt Ende aendacht upt de boecken San Theophraſtuẽ van de befchrjbinghe der trupben ſoude Willen haelen / ende in Dat boetk fan Pli⸗ ae ſtellen. Det foude miſſt hien oock niet heel onnosdigh Smefen / de Fchandelijcke Dwalinghe ende mifverftandt Ban Plinius hier te bethoonen ende te ontberken / te we⸗ ten in dit felbe capitel van den Deply heel ín ’t beghintel: alwaer ho bepde de foorten Van Eiftus/foo wel Wanne: hen alg Wijf ken / onder be Ver agt ban Bepl telt ende fielt/ om Dat be ghelijt kenifſe ban Be twee Woorden Ciftos Ke; Dat ig Ciftus; ende Eiſſos dat is Bepl/ hem bedroghen heeft: dan t ſelve is Ban andere teer gheleerde lieden boor ong over langhen tjdt dickwijls vermaent ende — gern eft. ‚ z. Klepnen Deplig den Swarten Depl ghenoeghlaem ghelijck / maer ig klepner dan Die : fijn ranckskens oft — Dun ende teer: fin bladeren zijn kantigh oft ghehoetkt / han berwe meeft groen / ende famtijdte ghe⸗ placht oft gelpickelt. Delen Beplen klint op de boómen/ muren oft weghen niet; maer kruppt langhs der aetden/ fiel) feligen Daer aen vaſt maeckende ende hechtende : hp en brenght oock aleen vrucht en oft bezien voort, „TA. Witten Depl Wordt in Griechen: ghevonden. B. Den Bwarten Depl waft al om idt hlandt eu⸗ plen /wanden / ende haghen/ daer bp hem t aen maeckt Klepnen Depl Waft ober al in de boſſchen / dbonck fchaduwachtighe plactfen / ende kruppt lang Î tier acte Ben tufichen JBog;enbe op plaet{en daer Geele ganghen ende adders ghevonden Worden “want die beeften nemen er onbe fe geta epen Des wiers s Tijd. Depl bloept omtrent den Verfft: i Warden eerſt volkomen enderiy in —— veaign Cruyde-Boeck Rembertí Dodonæi. Naem. Dit ghewas Wordt Gier te ande Depl ghe⸗ pesten ; im Paogbouptfcplandt Ephan; in, janet Lierre ; in Spacgnien Tedras in’t Latijn Hedera; fm Griechg Kitrós Ki77O- ende Kiflos KorG-. Det heeft oock pefe nacvolghende naemen Ônder de baftaerdt-naemen gúerekent ; te weten int Griechg / Kicharon , Kiffaron Chryfocarpos, Poërice, Corymberhta;Kytfion; Dionyfion; Ichytherion ; Perfis, Kefnos, Afplenos; ende in't Karijn Siluæ matct; : — deine ehs d 1. De Groote fooite/ han vns Grooten Depl ghehee⸗ ten/in't Latijn Hedera maior ; ig ban Eheoptwaftug Hy- pfos kiflos T°LG- zier G- geneemt/ In t Latijn Auollens oft Affurgens Hedera; oft (foo Gaza overghelſet heeft) Hede ra excelfa , alg ofmen Opftaenden / —— ende Booghen Depl fepde. Det fehijnt datie Plinus Ri- gens Hedera noemt. De nieuwe Crupdt-befchrijbers noez ien den Wepl die om De boomen Waft in 't Latijn Hedera arborea, alg ofmen fepde Hoom-Depl,; ende dien. die laughs de muren ende Wanden groept / Hedera muralis; dat Muer Vcyl oft Wandt-Depl. Andere zijn noche tang van ghevoelen/ dat allerhanden Veyl die ergheng op klimpt (hoedanighdat het sock zp daer hp op wart / ende daer hp vaftaen blijft hanghende ) Hedera arbored . oft Boom-Depl toeghenoemt behoorden te Welen / ende . dat tot onderfchil van den Kleynen Depl/ die langhs der aerden keuppt. A. De Witte ſoorte ban Grooten Pepl/ eenen dichten. trog bezien Boorthrenabende / Wag in’ Griechg meeftendeel Kervel Corymbia heheeteu/ maer bau die Ban Athenen Acharnice ardeuomene: A'zaprue dee Sevogertry Dat is Op t Latijnfeh-Acharnica irrigua, oft Depl van Acharnen / die met Water befpropt is, We mede· ſoor⸗ te banden ſelnen / niet fag bichte troffen hebbende / ig van Plinius Selinicis oft Selinitium gheheeten, B. Be Dwarz te ſoorte van Grooten’ Depl ig van lommighe Dionyha gheheeten/ als Dioſcorides ſchrꝛijft ban andere Bacchia, om dat de Poëten daer van hunue kranſſen pleghen te blechten/Daer (p hunne hoofden mede hraanden ende herz rierden / alg Plinius betupght in Get 54. capitel van fijn 16, boeck, C. De derde oft de onbrurhtbaere ſoorte ban Grooten Depl wordt in't Griecks Helix EE gheheeten/ van fommigbe int Latijn Hedera Helix, maer ban Pu⸗ niug Helice. Demede-fooyte van deſe met bladeren ban verſtheyden verwe Wordt van fommighe Trachia ghe⸗ Heeten / alg ofmen Derde Helix ſeyde. 2. De Kleprie oft leeghe foorte Han Veyl magh Kley⸗ nen Bepl-ghenoemt Worden; mt Pooghduptírh Kleyn Ephew; in Tatyn Hedera minor ; int rietkg Epigeios E ee 5 * 4— — ⸗ al Xauaintavos ; p verlſchilt nachtang leer Beel ban ben WL en Aerdt · Beyl / die te Horen van angeren De Zijnder Die meynen / dat bele [porte ban Depl ín t Tathn Hedera Helix oft Helice enne Clanictila gijefeeteri was: — dan Theophraſtus betoont/Dat den Helix Handen Epigeios ciſſos, bat ie ban den jen oft Werdt-Bepl/ verlſchilt; ende Pliniug telt de Helice yaar De derde loorte ban den Grooten recht opftaenden oft Wlinmenden Bep! erds Depl/ alg Galenus fchrijft/ is met verfchepe teghen den anderen ſtrüdende Brachten begaeft : Want heben eenighe t lamentreckende aerdachtige ende koude ftof: heeft ooch wat fcherpighepts ; de welche heet is / als upt ben [maeck alleen ghenoegh vlücken kan: 5 beeft oock een derde ftof/te Weten cen Waterachtighe koel- achtighept/ in fouderhept alg hp noch — is:Want als hb droogh oft Boy * dan iet noottaeckelijck dat die racht boog allen eerſt berdwijnt ende uptgact ; ende de aerdachtighe/ koude Pfamentreckende ftofi blijft hem bp/ —— De andere bie heet ende ſcherp ig. ‚€ Kracht ende Werckinghe. De groene bladeren ban gheloden / Heeten de geonte Wonden ende en/ende genefen De quade Boortgetende zeeren. De felbe bladeren alg bozen ghebrupcht/ ghenefen oock De blaeren ende blepnen ende zeeren Ban de hupt bie Han het bier verbrandt is / oft Ban heet water houwt/ ende maecken bat die een fehoon lichteechen behouden. De felne bladeren met edich ghefoden/ gheneten de D berde ende berftopte milte/ Daer op ghelepdr. De bloemen van Depl zijn Wat fiercher ende krachtiger ft Werken ; in boeghen bat de felve gheftooten ende ghewreven / ende met Walth ende olie bermenght / ende Daereen Ceroen oft plaefterhen van ghemaeckt/op de ver⸗ brandtheydt gheleydt / De felipe fees Wel ghentlen — p Het derde Deel: T lap ban De Bladeren / ende dielghelijcks oock Han be bezien/door den neufe onghe haelt / Doet niefen / ende lup⸗ gert De herſſenen / ende treckt Daer daoz upt den hoofde De tacpe fupmen ende andere rauwe ende Kouwe võothtighe⸗ pen/ daer De herſſenen mede verladen zijn. ‘ T felve Cazs in de ooren ghedaen / ſtelpt dat veroudert ploepen van eẽtterachtighe vochtigheden upt de ooren / en⸗ pe gheneeſt alle oude Mweertnghen/(merten ende ſchorfthe⸗ Ben Ban de ſelve; ende diesghelücks oock in de neulgaten op ghetrocken / gijeneeft de fituchende punſten oft gelwil⸗ den Ban den neus. Dau indien dit fap iemauden te (chery oft te Heet om alleen te ghebrupeken dunckt te welen / loo maah GP dat met ole ban Hooler oft ander foete clie meughelen ende temmen. À 3 ; — Senme oft traen Ban Veyldoodet de luyſen ende ne⸗ ten; cude waer dat ſy gheſtreken Wordt / daer doet ſy het paps untvallen / ende maeckt de plaetſe kael: want ſy is oa Geet Han aerd ende krachten / dat ſy allenghskens Her: Hrandt ende verblupyſtert / rermen dat ghewaer kan Wor pen. Dele Sonme is als een Waterachtighe Bochtiahept/ gheltk alle andere ſoorten Han traenên oft Gonumen zijn. Dit is't ghene dat Galenus ganden Depl gheſchre⸗ He — dif * n heeft, hep rit keive / ende nochtans noch cen Wepnighsken meer / fchrijft Dioſcorides ban den Veyl: want hp lepdt/Dat Lif besiefteng van den Depl gheftooten / ende met olie Lan, Goofen ín Re (choy ffe Ban eenen Granactappel verwarmt oft ghefoden / verloeten ende Hoen Hergatn de pine ende Weedom Lan de tanden / als die olie ahegöten oft ghe⸗ dꝛuypt wordt ín de hoꝛe Han de lijde Die Dip bau pijn is: Bp betupght aoch/ dat de telde bezien goet zijn om het rv (watt tedoen Worden. ; Pee — ——— besten zijn oock bequaem /fepdt hy / om de maendtftonden te verwecken / allmenle Blepu floot ende wa eert onde cijnen met den Del feer telden ghe⸗ n epl fer zi bꝛũptut· dan alieen De bladeren daer Han Worden gheleydt gy de loopende gaetkens oft pupftkeng ende zeerkens / die fonumtghe om huns ghelontheyts Wille fn de hupt van buu beenen oft Ban eenighe andere leden huns lichaems pleghen te Doen maecken / ende Fontanellen op’t Ita⸗ Tiaenfeh noemen: want op de (ele gheleydt zijnde trecken fp alle de huneuren ende v eden Ban De andere leden oy die plact{e daer die gaetkens zin ; ende fp beletten dat pe feltie nier en Leeren oft en ontffeken 7 te Weten ale [p ber gheyluckt / ende noch gheenfins dꝛoogh ghewor⸗ B emminighe willen ooth perfektren / Dat de bezien van Depl leer. ri Egter te doen piffen ;ende ghevenle … daerom Van binnen te ghebiuprken de ghene Die met graveel/ ghebroken fteen/oft ander dierãhelijcke geb, per.nieegpeanele zin, Le 7 q A kebruyck· el rin te 8 Granffen ban de Zwarte —— an „0 : ranken 7 mer aer mede te kroo⸗ VE Hinder hie. ych van Dept en is niet af tefeher; ende baten moet gheenfing te dubedachtelijck fcht Worden : want de besten oft 't fap bau Depl war te bel af umeemt SIBTINOËG HSE: ig fanta sn ‚NV bifbrmen-Dat-gant zón fart, V nderinghe. Eer mede-faayte ban Groot Brigde barak opgreende Booy maant: Het dertienfte Boeck: 63: "t welche heelboomachtigh wordt, ende ſtatt op fjnenepgen ffronck founder tè zuften oft ceniah onderfct / beiden hen hebben in (ammighe boſſchen ban Engbelandt / fepot Label, Op ommigtr lactfen beeft Ben Vepl dotk brupn-roodachtighe bladeren, Ander hen tan) witachtighe bezien, Deele plantenupt Ftalien ghe⸗ , Jot ebben nu ter tot bupnachtige honighgerie besien / als fp Kleren Vepll oft Leeghen Veplen wordt foo beel niet ons den / ende beeft altdt mükantighe biaders maer flan ag Dies per babe ore Dan Die swr En — ſoorte. aende De nacmen ban Depl:het meeſt bekende ghelacht bau Depl hiet hier boorrijdts zhe alba, ende Hedera dd van · ſommighe Hedera irrigua, als ofmen Witten Veyl, Veyl Wijfken, ft met waret befpropden Deplfepde : een ander ghellacht Giet He- dera nigra Hedera mas bau Plinius / Swarten Veyl, ende Veyl Manncken,ende epgentlijck Diony iastu't ooghdiptſth Schwart⸗ zerE ppich, ende Maur Ephieu oft Baum Epheu ; in't Franſch Lierre Eft Hictre,alg.ban Hedera komende) noire. Fn Mederlandt hees ten Defecrupden oock twel ſomttits Leue, Yene,ende Iefren bladeren, Weehe, Clem, Clim, Velue, Ebich, maer meêft,Clijf oft Clecfs in Byabant oock Eerdrucl ; in Enghelandt lui bft luië; ín Ita⸗ Wen Hedera ende. leder. De nd te heet Lobel Fiedera corymbofa communis. De Hlepne oft Diidderende foorte van Bert wet liene petite in't Franſch: Lobel noemtſe Helix oft Prouoluca erilis Hedera; dat is / Ligahendeoft Wentelende ondmuchtbaere — — Dan Gp bekent batmenfe Eerdtbepl ſoude moghen pen L eter Daudt Onderhave / die ſulcken naem hoert/ ende alom Hedera aQuatilis, faxarilis,terreftris, pluuiatica ende humilis gebeften wordt. gegen Cuiſa, (pinofa, aculeataoft Cilicia, is Sotektude Ninde. Hedera mollis ig De Dwarte Winde 5 ‚ Hedere folium, Giffophyllon, Hederala, Hederalis Ruellij „ig de Bhnalwortel, on in … Oeffeningte van Veyl. Den Vepl / foo wel Groot alg Lslepn / Wil op pee rg ij eg re gbeplant srt Var Mor Bember aftot fDeert-Om den Bepl hoogt te doen waſſen falmen Gem omtrent ernighen hoogben boom tn [oft aen eeuen ouden mers den welcken bp nochtans ten laetſten bederft. ſchoo⸗ oft Affchen van ne besien dra is t Dat ghn.pocder ban X ghebrande — en daer op ſtropt· irten Beul fal wit n it ghy acht daghen langh De wortel nat matckt met witte aerde in water ROKEN. 4 k ‚ Aerd, Krachtende Werckinghe, Depl ís feer heef van aerd / {oen ende oock t ſa ckende/ —— —— mentre je zenuen / fepùt Diofcorides. Dan de Groote foorte van Depl wordt meeft want DI t: ghebrir e de Apotekers ner⸗ toe gbefscht /om dat fp ende ende onkrachtigher en / nochtans t dat ſp tot van binten gebuwckt van alle vrouwen / ſon⸗ Jenne die korts vankinde verleeght zijn. Den Bepylſonder achterdencken ghe⸗ de oozen ghedriuppt / beneemt Gp m ende Kooſenwater | ende acte boor: Dept etl (oel als gedꝛone⸗ 63: hals hanght / eude drzy daghen laet dzaghen bp ſal ghenefen zijn van fijn fieckte/ als fommighe eren. “© fap bande bladers met rooden Wijn ghedroncken/ gheueeſt DE ghefwollen milte oock. @m de herde ende verſtopte milte te ghenefen / plegen fommigbe be tie Vepl met broot klepn te ftooten ende Daer op tE gaben. : 3 Seven bezien Han Depl/ende foo veel ghepelde keernen ban Perſt ficenenin olie gheſoden / ende dan in't flag ban det hoofde ende op't Boorhooft ghelepdt / gheneſen De PINE van den hoofde Die upt de herſſenen komt. : 6 —— Twntigh goudtgeele bezien ban Bepl(ſchryft Eraſiſtratus ) “pie bop Chryfocarpon in't Grieck beeten/met win ghebro en/ende DF once Daer af ghedroncken / taeghen’t water af Dat tuſſt hen velende vleeſch light * Debesten wotden oock nuttelück ban ſommighe in de Fontanel⸗ fen ghelepdt ín ffede ban Cicers ende Erwten. mmíghe ſnhden De bezien/ omt fap te hebben / ende ghebꝛutpc⸗ Ren bat in holle tanden / Dic Daetaf Heel en ertoe mor felen: maer De naeſte randen moeten niet wafch bewaert zt / om batfe niet en fous den ghenuetft worden. ; # ; 2E (dp Van Deplis gdedt teghen de berouderde pine ban dert hoofve/ daerop alleen! oft mer olie ban Roofen gheſtreken / oft \ met azin. : ek — De Sonme van Beplin azhn ghebroken / is uptermaten goedt booz de tanden. Se De gêne die milt ſurhtigh són/ genefen met fe drincken upt tener Kroes dievan Bepl-hout ghemaecktis. "@ fap ban de wortels van Vepi/ met aint ghedroncken / geneeft gefteken ende beten ban de fenhnighe ſpinnen / alg Plinius ende Dioftorides betupghen. . k >& water) datupt den afghehouwen tack ban de Bepl daupt / doddet de lupfenende neten, Dit mater heeft groote ghelickeniffe met de Gomme. jk —— Denroock van den Dipl veriaeght de Vleermupſen. Sommighe oude feinijvers verfeheren/ Dat de bladers van Dept be Gepten feer arnghenaem om eten zyn fende de felbe beel melcks doen krijghen. TRR GEN > De beoefen ban Bepl-hout ghemaeckt sijn ſeer nut om te weten / ft ben wijn ghewatert is oftniets want het water fal inde kroe ſen fiyben/ ende ben wijn fal uptloopen/ ſoomen voor ſeker houdt. HET XXVI CAPITEL Van den Wijngaert: ; Gheflachten: 5 orn ot eese poer’t ghellacht wan de heeſteren bie eenlgh ſteun⸗ fel vanubobe Gebben/ende met ſtaken oft latten on. DerGouden Worden / ende fouder Gulpe oberepnde nief ‚ ftaen en moghen/magh Ben Wijn-gttdenden Wijngaert woef feer wel gherefent Worden : Want die Wordt oock angen: len gheley ets erin ne verghefelfehapt : hp | sneu fet ende De Mchapt : hp omBelft ooch Beele hees fteren ende boomacht F er acts den berftropt blyv —— — lat DE He Beke Van delen wijn voortbzenghenden Wijngaert iffer een (anime foorte/ endeeen Wilde : den Cammen is twee⸗ derhande / te Wetenden Grooten / Die menigerlep mede- foozten heeft; ende de Kleynen Wüngaert / die ſeer kleyn ende leegh blijft. « — 8 enbe grof /met een menigijulvighe ghekloven oft ghe Era gone hekient-Daet u — erde Dinner tachen/ alg de armett ban bit ghewag/ Die ter eed pen fprupten de bladeren pipe Belde E “ros an verwe s andere: zijn foo wel aen. haer bu Betieber al au Have binaries eed Cruyde-Boeck Rembert Hodonæi. — se bie dir oft tobatbigt bin Be En eee fap alg de eerſte. De druyven van dele derde foorte/ ál fp eerft onder de perſſe ghelepdt / ende lichtelijck etos douwt Worden / gheven eenen wijn van haer / die wit pan berwe is: dan almenſe Wat langh met haer vellekens oft fupmen wel uptghevouwt oft ghetreden laet liggen / {onder af te laeten Iodpert/ gan Wordt Dien wijn rood : jac algmenfe daer Op Wat langber laet bljven/ londer te ver⸗ gieten/ foo wordt de verwe van dien Wijt noch Heel hoo⸗ ger oft doncktrer rood. Be druyven Han de tweede ſoor⸗ te gheven eenen [warten oft doncker bruyn tooden Wijns ban bie Dan de eerfte foogte komt Den witten ende roſſen pff goudtgeelen Wijns Tammey Gpijngaerko e Voorts foo zijn lommighe dupsen grootet / ende van groote bezien vergadert: andere zijn kleyner van troſſen ende van bezien. Sonmighe hebben meerende dichter bp en de $ fommighe hebben ijdele pd 5 „mijt ban een — troffen / ende luttel bezien. n ſom⸗ ndtmen maer eenen ſteen oft fi u 4 femmíghea en lau mighe Wrangeren oft farvachtigen wijn foeter, Den wijn Lanettelijcke brupben ís beter Me bp 5 out is: Ban andere is hp Darden iaer f alderbeft. k 2 Bet Kleyn cht va eren Wij — ie in alte (jn —— det — —— ende ed De 2 eee ‘or van mach tenders en bjke epne ene d van blade” Den © tbe farp oft wzangh van Allezhande fendt en e andere zijnder veel meer. Oackfoogebenfoms —— en en add Eeen EE — ole worden. Maer op vochte aerde moet den Wijngaert _ Hetderde Deel: Hochtaus (als Colitinena betupght Daer is Geel aen ghe⸗ leghen vau wat gheſlacht dat Den. Wijngaert ig die ghy planten wilt / ende in Wat gheſteltenis ban locht ende ger⸗ de die alderbequaem ſt te planten ſoude moghen welſen: door dien Dat De Verfchepdentheden deg lothts ende der Yandouwen berlderbande zijn. d Want als den Wijngaert teer / ende banaerd niet alte pruchtbaer is / dan fal den voorlichtighen landtman den felven op cen goedt ende Get landt ficllen : maer als den Wijngaert van lijnen epgenen aerd bruchthaer ende veel⸗ draatende is / dart fal hy Gem op eert mager aerde plan ten : den Wijngaert/ Die Heel houdts ende Beele bladeren. — bp op cen Dichte vaſte aerde letten: Dau ven genen Die niet Heel loofs noel oock niet Heel houdts en heeft magt in eenen lichten ende openen grondt ghe⸗ GR torens ende boven allen Lal hp aenmercken Dat den Wijngaert / die teere dzuphpen ende groote bezien Boorbrenaht / gheenling op vochte aerde gijefet pen) ghe⸗ ant worden / wiens dzuyven harde / langhworpighe oft mallesende met veele ſteenen begaefde bezien Gebben. Op drooghen grondt meet den Wijngaett geplant Worden bie Bocht ende Waterigh ati aerd is, REBO Den felveun ſchrijft Dat Lucius Columella den ouden ong gantfchelijck berboodt den Wijngaert te meften : want hr verfekkerde/ dat het beter wag om den Wijngaert muchtbaer te maechen/vatmen daer alleen echte ende bp gen ghevaepte ende Lan overvloedigh loóf oft bervotte afgevalten bladeren vergaderde aerde om oude worpen; Poorts oo waſt Pen Wijngaert alderliefft onder. warz me tocht: nochtans hy en Waft niet alte gheerne in bſter heete — hoe Wel Gp daer beter aerdet Dau in koude ene vorſt achtighe landen die hp gantfehelijck niet — — men Dat in De Warme a, den heeten ſtercken Wijn overvloed ————— maer die in koude landen grocpt / ie dunner/Mechter / on ende lichter / foe dat Gp heel Tuttel — tin en water Gan doen en heeft / algmen hem drincken fal/ om fijn kracht eude hitte wat te matighen/ſulcks als is ben genen Die te Loven ende elders in Brabant waft; ende oock den ghenen die in Behenier⸗ — — fu Saſſen ende in de omligghende gheweſten eegh te pen. 5 De —— van fg / datde Donne de drzuyven fteveker ende krachtigher maecht/ maer inſghelijtks oock foeter oan ſmaech / indien men die door Bracht Lan’ Lier warmer maecht/ ghelijck de oude ſcheijvers Quiutilii in ne baetken Ge ouija 1 ‘De daer oock noch meer bp boeghen;te Weten; dat Jhaent rn a chen : maer dat de lauwighepdt wee Geeneen kan: Wijngaert moet alle ij De druppen werden alder⸗ JC ctober gheplucht en= be vergadert om Wijn te maecken. Ee Zudien het ons nootfaechelijch ſchint te weſen / datnien pen Wijngaert verlette oft verleyde / Dat ſal aldernutte- tijchfte gheſchieden inden Herfſt / cer dat dekouwe ong ——— Wijngaert wordt in't Grieck gern. ammen Dijn int Ampelos &nophoros A'uaerG émoeirG-, int Latijn Vitis vinifera gheheeten; als b Windꝛa⸗ ghenden Wij ert fepde ; oft Ampelos hemeros Aurea Ge huepG-, Dat is men oft Wijngaert; en⸗ De dat meeftendeel om Dien Lan De twee foorten Lan Bryo- nia ende Tamuste onderfchepden / die ootk Wijngaerden oft AmpeliA urna gheheeten Worden ; maer gheenſins cenophort öuootpar , Dat ie Wijndraghende. Den Latijn: srnaem Vitús, als Barro betupght / ie ghekomen òd inuitetur ad vuas pariendas „alg oft den Wijngaert verweckt ende ghenoodet Wiert om drzuyven boort te en Wijngaert heeft de boorfepde nae⸗ “mert epgent tot ondere jept bande andere mag” } srooten Wijngaert en, Den Kleynen magh den naem ban Kleynen Wijn: gaert in onfe tael Geer wel poeren: dan in de Apoteken ple elche Het dertienfte Boeck. 68; ghen de kleyne ghedꝛdoghde bezikens van befen Wijngaert Corinthen/ oft op’t Lãtij nſth Paule de Corincho * teun. Donumighe gheleerde gheven defen Wijngaert den toenaem ban Vitis Idæa:wan Den welken Theophraſtus tu fijn 3. boeck ghefehreven Heeft/fe be : Daer wart tenet Wijngaert acu dien hant van Ida / diemen Phala- tras noemt: bp is een ſtrupckugh ghewas / met hlepne uptgefpzepde roBphens ende vanckskens bonae ander hal⸗ Ben Voet langh begaeft; ter fnden Lan de welcke hangen fwarte drupben foo groot als boonen { te Bieten peerdts- boonen) foet ban ſniaeck / Die wat keernachtighs inhou- dert. Plinius in fin 14. boeck ín het 3.capitel noemt deſen Wijngaert Vitis Alexandrina, ende befchtijften met de fel Be Woorden / Die wp nu upr Theophraſtus Berhaclt heb⸗ ben. Dioſcorides maeckt Daer De tweede foorte ban Wil⸗ Ben Wijngaert ban : dan wp hebben hem Heel Ifeber on= ber de Tamme ſoorten van WByngaert te tekenen/om dat fijn dzuyven foet ende leer goedt om cten zijn: 't welch in de wilde ſoorten niet bevonden en wordt. 3. Wilden Wijngaert heet in onfe tael dien Wij die ín’t Latijn Labrufca gheheeten / ende Lan Digitus in fijne Bucolica bermaent/ ende met luttel oft ijdele vyup- Ben beſchreven Wordt ; int Griecks Ampelos agria A'uac- nos dypie. Bp Dit gteflacht ban Wilden Wijngaert hooren die Wijngaerden/ die be inhet 27. cagitel Ban fijn 16, boeck Trifere ende Infane van ſomnughe ſchruft ghe heeten te weſen; alg ofmen Dullen oft Dijmaels dragen: deu Wijngaert fepde: om datmen fn defen Wijngaert ou eenen tijdt ſommighe bloepende / fommighe ghefpeende / groepende oft (urllende / ende (onunighe rijp Wordende dꝛuyven pleeg h te vinden. od ME Dꝛupven worden ín one tact Be bruchten oft den hoop endetrog Ban De besien Han den Wijngaert gheheeten/ van ſonunighe Troſſen oft Cros-drupven/ in t Latijn Racemtis ende Vuas in’t Griechg Botrys Bórsvs ende Staphy= le Srapval. De vrucht van den Wilden Wijngaert heet in't tetks Oenanthe Oirdyön alg Dioſcori Dan Galenus ín het 8. hoeck van de í nae De plaetſen noemt Oenanthe niet alleen De brꝛucht felt ban defen Wilden Wijngaert maer oack Get eer fte (peentel ende ſchey fel Ban de ſelve / midtſgaders be blaemen; van't weltke metter tijdt de bezien Gan delen Wilden Wijngaert —— ag te Worden. tes hebzaoah De Folijne oft druvve Die in onne ghedrooght is / wordt in't Latijn Vuapalla( als Lolem palà; Dat ie de Donne gheleden hebbende bezie) in De Upoteken Palulà ateheetensin’t Griechs Staphis zraoìs, oft/ gelijck bie van Kthenen fepden / Aftaphis A’sapìs. De Bucht van den Kleynen Wijngaert noemtmen Cozinthen/alg voorſeydt ig/in’t Latijn Paſſulæ de Corintho; te weten in D'Apoteke: Elche bezie / oft Brupfkeu bijſonderlijck / is in oute tact ie in’ jn Acinus ; ende ooch Gra- — —— AN De laden / die Wp en en / in t Lat ijn Vinacea ; ende ſointijdts oò — ín % Griechs Gigara 1haora ; inde Wpoteken ghemerulfjck Arilli, alg open Ariduli —— is Droogte oft Dorre fteenkens ; om dat [p Heel fonder nat zijn / ende gantteh —— ban haer eu geven. Columella usenit nochtans inacea alt ghene bat overblijft nae dat de Wijubezien ——— — ju. rauckachtige ftechökens / bat Get middelfte Lan de troffen is / ende Wact aen de bezien in … Be vonde gefchickt hanghen/zijn ban Galenus Botrychos Bérpuyos, ende Van Patro Scapus vuarum en: andere ſegghen dat die itlijcken Racemus — Worden: Tgene / Dat nae het uptdouwen oft ur en Wan de drupven oberblijft / heet in t Gyiecke Stemphyla zréuovaa, (ban Columella Vinacea, als gheſepdt is ende is gantſch peen je onnut / te Weten De belachtige hurskeng oft fchorfjen ban de bezien / ende dr Beernen / midtgaderd de fteckskens oft mivdelfteelfieng daer De beziekeng aen hanghen. Dan die ban At heuen Cepdt Galenus) nomen't ghene dat oberblijft / nae dat den gem ende — uptghebouwt ie / in hun tacle Brand 684 phyla Sréupura noemen {pt oberblijffel ban de uptghe⸗ erfte Olijfven. 8 — Aerde Kracht ende Werckinghe. De tanchen/ oft tat: ken/ bladeren ende klauwerkens ban den, Wijngaert zijn verkoelende ban aerd/ ENDE ſterckelijck t Camentretz fende. Dp ftelpen allerhande bloetganck / ghenefen den oumatighen loop deg buycks /t rood melizoen / be ver⸗ bittingte/ontftekinghe ende het opworpen Ber magensen= De iy berdrijven het braecken / ende De onvedelijcke luſten van de fwangere brouwen / loo wel van bupten opghe⸗ tepdt/ alg ineenigher ander voeghen ghebruyckt oft ban binnen in ghenomen: men (poelt daer oock feet nuttelijck Ben mondt mede/ om De inwendighe ghefwillen ende ont⸗ ftekinghen des mondts/ende Der amandelen/ende andere ghebrefen vande heele te ſen. Pan dierghelijcke krachten zijn de wünbezien oft dꝛuy⸗ pen ootk / als fp gheplucht Worden eet fp rüp zins ende piefghelijtkg oock dat Speenlel van den Wilden Wiju⸗ gaert/ rd ín alle fijn werckinghen 9902 rachtigher ghe⸗ gouden Wordt. ERMEE 8 Den traen oft fap dat upt de ghelneden oft ghentiet fte tanchen ende tactten van den TDijngaert blaept/ende Foni: tijbtg daer (oo dick als cen Gomme aen blijft hanghen / met Wijn ghedroucken / drijft het graveel af/als Diofcorie Bes betupgit. De placken ende ſproeten / ende oock De rupdighept ende ſchorftheyt Van De hupt /felfg de mt? lacbfchepdt / worden met Defen traen oock ghenefen ; wel Berftaende als de hupt eerſt wel met Nitrum ghewre⸗ ven ie, De felbe Gomme oft nattighepdt met olie ver⸗ menght/ ende de huptdaer mede Dick ijls ghefiveken / Poet Het hapt allenghskens uptvallen: Pan hp voeght Baer noch vy / dat den alderbeſten traen is den ghenen die upt de groene Wijngaert rancken / ter wijlen Darmen Die brandt/ pleegh te traenen/ (weeten oft leken: Den welcken {fooden felben daer noch meer Van ſchrijft De puyſten ende wratten/weeren / wenden eude exterooghen feer Wel ghenefen kan/ daer op gheſtre ken zijnde: 1 Dekeernen ende het-ander oberblijffel/ daer den wijn uptgheperft is / zijn tfamentreckende van aerd/ende ghe⸗ refen 't voodmelizoen/ de buytkpijn / ende Be onſtelt heydt gan de maghe; ende heletten het walgen / bloetfpouwen ende overbloedigh braecken/ende den onmatighen buyck⸗ loop. Dan om dat te weghe te brenghen / vooftmen be Eeetnen / ende men ſtootie kleyn/ endemen gheeft dat der met eenigh natte drincken. Bet 0 ijfſel ban de ten wordt in Water oockte weycke gheſtelt; ende dat water Wordt tot eigen ker te drincken ghe⸗ gheven : maer om den ov bijen maendtloop te ſtelpen / {oo Mullen de Drouwen Daer leer nuttelijck in ſit⸗ ten/ ende haer felben daer mede ſtoven ende baden. De lelve oft gheſtooten / ende met fout bermenght / Worden ſeer nuttelyck opde Brouwen borſten gheleydt / om de herde gheſwillen ende ontftekent- beden * De ſelve te doen vergaen ende mozw oft ſacht té De aſſchen ban de drooghe Wwijngaert-rancken/ ende oock Han Get onnut overbliflel Ban de uytgheperſte drup: ben ghebrandt/ met azijn vermenght / gheneeft de vngen ende aen waſſinghen ban den acrgdarm ende andere Dier: gelijcke wratten ende Weeren; wel verftaende alg die upt= Waffen eerft afghelneden zijn. De ſelve aſſchen is goedt boog leden die verſtuyckt zijn/ i lidt ghe⸗ van de milte * ——— wen —— — ban Wijngaert-ranchen te bruyckt om Be kauterien ende len oft ruptozien te berepden / diein ftede van Gierop de bupt ghelepdt wozdert / om daer blepnen oft gaten inte. maecken / ende om ' in Deele ficc —— oenen Melaan ave Hee SE MIVOEGH SEL Lits nt EE peld den / dat Den ghemepnen man daer volk : oft immers mepnt te hebben. ———— Waer eaf beeft, beften. Cruyde-Boeck Rembert Dodonæi. win waſt / ſoude ons oock gnmogielijek weſen: want De ſmaer Kent bf menfrhen znverfchepden / ende De Wijnen zijn pl foa “meniggethatoe/ datmen in zen landefchap ige wel in een ſtadt alleen van Fraliet/ Spaegnien oft Dranckrick twintigh/ Der, tig; iae bpfrigpderlepe Wijnen binden kan / Die alle ban gheſtelte⸗ uiffe/ verwer fmacck gheſont hepdt ende krachten ban den andes ren feer merckelyck verſchillende worden bevonden. Te befchrijs beh hoe veelderleye De ghedaente Ban bladeren / ſtruycken ende bes zien 3p / is oock Onnoodigh / ghemerckt Dat be landtfchappen Hers fchepden zn / ende De veffeninghe sock veel Doen kan tot de Herz ânderinghe van de felve. Want foramighe bladeren zjn licht groen fommigte doncker groen / fommigbe fwartachtigh/ andere bloet, töón vanterften af / ſommighe berfchepden berwigh / ſommighe tond/ fommigtje ghekronckelt / als die ban Ghekronckelde Maris twe : andere hebben ander maechfel. Daerom De ghene die meerder Kenniffe van den Wijngaert erde ban fijn oeffeninghe / nutt ig heyt ende berfcheptheden begbeert te hebben / Die lefe De boecken ban de Landtwinninghe / die daer in’tlangh af bandelen; in fonderbepge B ſeſte — van De Tandtwinninghe ban Carel Steven ende an Liebaüt. Barbet ig te weten / dat den wit meeft öp de gheberghten waft / ende felden in platte landen. Gp worde gheplant daer De middaegh⸗ fcbe fonne haer kracht ende fchynfel beeft. Den krachtighſten won waſt in Canatien/ ende inde Eplanden omtrent WSarbaren / in Dpaegnien / Griechenlandt/ Candien/ Licilien / Italien / ende andete heetelandert ; ghelijck ala in het Ioodt ſche landt ende Sp. rien / in fonderheptomtrent Damask: alwaer De wijngaert ſtripe⸗ ken foo berre ban een ſtaen / datter eenen waghen tuſſchen bepden rijden-kan: daerom worden de driwven daer foo groot ende den wijn ſoo ſterck. Deftrupcken zijn feet Dick / haer rancken feer wije uptfprepdende; te weten behalben de middel ffcupck / die bier voe⸗ ten hoogh wordt, zjnder aen elcken Wingaect noch fes oft meer Dicke rancken ter ſyden beefpzept / Die met ſtocken gheſtut oft ons Derfet moeten worden : tuſſthen De welcke Den ploegh ghetrocken kanwoiden. Maer den Wijngaert ban Bierufalem ffact nac bp ten/ ende en hoeft gheen ſtaken om De fijd-rancken te onderfturten, ARiodelmatigen wijn waft in beele tanden bant felbe Ftalten/ens — Dein Pranckejch. In Duptſchlandt waſſen oock goede winen: maer meeftendeel en zn fp foo ſterck niet / noch oock niet foofoet, Ben flechtften/ oft inunerg Den lichtften wn waſt in Die landen Die min bitte hebben / als in faommigte plaetfen ban Duptfchlaude ende Nederlandt; ghelick zijn Brabant / Benegouwe ende Lupck, maer inde landen meer HMoordtwaerts en Waft geenen wijn met allen ;algan Norweghen / Dweden/ Denemercken / Weſtfa⸗ fen/ Prupſſen ende andere koude landen. Bpen waft oock in Enz ghelandtende Dthorlandt niet ; ende Dat omde redenen Die ban —— — gaende Den Tammen Wijngaert / die heet hier te lande eps ghentljck Wijngaert , als boozfepdr is / oft Wijnftock; id oogbouptfch Weinreb; in’t Franſops Vigne ; in ’t Italiaenſth ite; in t Latijn Virisdomeftica ; in’t Engheſſch Vijnde of Veintre or Graperre. De Rlepne ſooꝛte heet Vitis Corinchiaca, Dat is Wijn- gaertvan Corinthen, alg bootfepdtis ; om Dat De Drupfkeng daer Ban/ Corinthen ghjebeeten/ in De landen omtrent Corinthen/ datis ín Brieckenlandt /endein de omligghende eplanden onderhouden - eerd —— pr elders berlonden ; maer meeft in't î { q jat is Zacpnthus. Fn de hoven Van Eep ep ment wordt — Klepnen —— ende Petrus hondius beeft hem noc daeghs in ſynen hof in Dlaenderen. — pe Aengaende Den Wit gaert /ín’t Latijn Vitis vinifera filueftris fpontancâve , Oenanthe, Labrufca; in't Wild Weinreb; in’t franfch Vigne faauage; in't Ita ck onbwuchthbaer; fo iae jp 5 food, men bindt in De plaetfen omtrent de Zee ghen / in De landers —— obencen / ende oock ſeer vrel in Tionnois Dorre kanten ban De belden. d Dry nietfeer ghebruyckelijcke foorten van Wijngaerden. 1. Ge terſte eetmen Vitis Theriacalis, nat ig Theriakel Wijngaert, nde konſte/ pleegh ban ſommighe in oude tijden berend — — om De beten ban De ſſanghen ende ift te ghenefen: — teghen niet alleen den win goet is / maer oock de ghjeftaaten —— — —— Den beet Em dien te ste ne mnd planten willen/ te weten bene⸗ pi Ô Berre; ende het merg uytghe⸗ en zynde fp daer el in / } f in, ba mt eert nere vn Het derde Deel. vbat Die keacht mettét tijde vergaet; ende de ſcheutkeus bar nj 26 jngaerden verplant zjude en (ullen Die kracht niet hebben, Batmenfe oock fplite/ oft) als boorfepdt ie / berepde: mde ten sp Bare — die deſe ſake ghelooven / ick laet ſtaen deproeven oft verſoecken Willen. —— foorten van Wijngaerden. Deſe zijn elders beſchre⸗ met dunnt vechte naemen / ende en hooren bp Den teghenwoor⸗ —— Cammen Wöngaerdt wiet : Want de Vicis nigra , alba, Vicalba ende Vitis chirone zijn de Brponie/ ende De Lijnen : Prà- 8* Vitis zjn de Dtekel-befien: Viris (pinofa ig de Dtekende Wins : Vitis lanigera ig Den Eotdenboom : Vitis Sepreütmonaliam ie de Boppe : Vitis Idea zijn de Crache- befien/ ende Dierghelijcke D ——— is by de Indiſthe ghewaſſen beſchreben. Oeffeninghe van den Wijngaerdt. Belalven tghene Dat in de Baeken Lan de Landtwinninge in’t laugh beſchreven ſtaet / aenz dg de oeffeningte der Wingaerden / ſos willen ſommighe / dat⸗ en den Wlugcterdt alle dip iaeren aen DÉ wortelen eens ont⸗ * ende acht oft tien daghen met de bloote wortel laet blijven / wat boor Der tijdt dat hy falbeghinnen te botten: ende datmen de frrupcken/ daer fp be wortel naeft zn / wat quet quet ſe oft fide in De tengide/ tot datter wat bochtighepdte uptkomt. Daer doors ſeg⸗ ghen fp/ Wordt belett Dat den Wingaerdt uiet te beel tranen en falsende beroorfaecht/dat yp ſeer overvioedighlicken beel drunven vᷣoortbrenghen (al. Aerd , Kracht ende Werckinghe van den Wijngaerdt ende alle fijn deelen. 1. De klauwierkens ende a jee van den Tam: men Wijngaerdt gheftooten / ende met meel ban Gerften-mont vermenght/ zijn gocdt ghelepdt op De pine ende weedom ban den Ban upt bitte komende ende op De heete ſweeringhen ban De me gn van de groene bladers / ranckskens ende klauwierkens ghedꝛoncken / is oock —— den genen die bloedt ſpouwen / ende die het megen dn Tfap Dat upt den Wingaerdt dzuwpt beneemt oock de roode placken aen’t IDE ende in’t aenficht/een fchoone verwe makende/ alg Dat negen daghen achte malkanderen daer mede gewaſſcheu WorBt: tſelve neemt He Wratten oock wegh / alffe Daer mede ghe⸗ waſfchen worden /ende — alg daer onder gemenght wordt dat water datmen boomen bindt. Acſſthen ban et Edick bees — — Oft aembepen 7 vaer ——— Looghe v sat Aſſthen bar Wijn-frocken t / is goebt om De hupt repn ende klaer ——— aiſmenſe Daer mede waft : ende Beneemnt DE Den lide ; huisd behoedt — boor quade vupdighepdt * crauwagie ttighe nn Bnn aer Beel etters Dt ſtreken oo — — —— [ranch ae ertbe klaüwieckens ban den zo, Ben, Ding wong bs ban —— ende Ick jch in alle fas ende zijn. — Fe goon Dn —— koudt / nme lm gren ——— ane gien als Dia rd oa rel — bewãert — — Ee upter — edꝛooghi e met aas bp de omtrent nadele: inſt aer / De. — —— ep gegoten oft gelepdt: ende — goedt gedaen op de quade voortsetende ſweeringhen De ban Den mondt. Vane anselgehe koen HEF XXVI CAPITEL Van de tn oft Druyven, Deer ——— den buyck / ende en e ende in De dar⸗ men; in En oft ſuer⸗ fmaeck zijn : —— be ver⸗ Bouwín ——— (Die ín De m * bij⸗ — —— en bel * gen houde ende rouwe voete in goedt ende beguaem bloedt — je lamen zijpe wöyndezen en zijn foo ‚ban her imn een ſacksken ae brie (6. ef’ é rite egte Jet — — — asha aft ich Ebens „Die met De Vua Hel feeringie — tanatiea, ende Spiohia aft pinea Van de twelcke teef tog gpëben mast ende wmarigbachtigh ban At : — log mbt. afde ende tandiviceſth / vock Het dertienſte Boeck. 683 binderlijck niet ende fp hebben warmer fap in haer / ende dat liehtelijcher tgantſche lichaem boor berber kan Worden : oock foo fchieten [p ghemackelijcker ban onder boor den kamergangh afs fonderling als fp bocht ende vollappigh zijn / ende alfmen ’twleefth alleen eet/ fönder: keernen ende buptenfte ſchellen À daer ſy mede bewoonden zijn / als Galenus ons vermaen Want de ſtoffe van de —— dꝛoogh ende hoet fas mentreckende ban aerd fp oock zijn mogen ) gaet boor Het gântíche gedarmte / ende fincht fot den aersbarm toejfon= derde minfte veranderinghe te —— tlelve gebeurt int De Bellekens oft (rho nan van de ien dock / die ban gelijcken als of tm eel ue verandert wor⸗ den / hoe langh ſy in't lithaem blijven er onbe geiten tee iddelmatigh tufichen de ſarpe facs ende — heee 8 sh ooꝛts onder alle De oorten Ban Wijnbesten voeden alderbeſt de ghene die niet veel ſaps in ed wt Ag : ende Be ghene die Beel ſaps hebben en gheven foo Beel voebtfeldt Ban haer niet;maer Dele vijfen ende (chieten gematkelijcker nae benedenwaert: want de vleeſchachtighe toffe van de bezien gheeft den en eme obersloediger voedtlel dan Get fap; maer Booz het fap Wordt den bupck Beel wecker, Dan het ís te Weten / Dat onder alle de bruchten / bie i in den Herfſt voortkomen oft geplucht worden / de Wij f nf Boor de befte ende fte te rekenen zijn / en —* p geel meer vorden dan alle de andere ſoorten ban vꝛuch⸗ ten / die verganghelijck zijn/ ende niet langher dan een iaer fonder te bederben bewaert en können Worden ; diemen forza noemt : boch (p en Hoeden foo heel niet als de Dijz Ee gock (oo hebben (p heel wepnigh quaedt faps ín haer/ alg fp haer dolkomen rijphepdt hebben. en oock een ſeer goede —* nuttelicke epgent⸗ — ín haer; te weten Dat fp feet haeſt nae beneden — fincken /_ende niet langhe ín de Darmen en er se langher in den ljve marre / dan hak — dat grs faftigh ende meepelijck / iae fchade= Daeroin Ben gheen die be Wijnbesien ſonder vreeſe Ban fchadelijckhepdt ghebruycken wil / falfe in een matez lijche menighteeten 5 ende Gerktefen de ghene die Gan hae⸗ ren epghen aerd vleeſchac eñ heel rijp zjn / ende dock die gheene ——— Pil righeydt tn haer en hebben/ alg ông Galenug leert, BARN RER GA IE be E Wire mn ban berfchepben Deelen ghemaeck Dn eten dan ber het 5 tid merg) ban —— ſpieydt is / ban de — in bd Belleken oft fchelle / A gen — arbei L bepden (oosten bau bie meeftendeel farp ende ed ven heeten Klebrote Trauben : deſe ERE —— rf welcke ee is rticula noemt/ alg ofmen abs che e Ame fepde; om dat fp niet, Droncken kt. 3 S chlchenbeer beet im Ftralien Pua de Peigelá oft 5 ee t id Pérgulana; ende 1g peerſch oft fifler Son Buapben Dalf Eos) half Bk ev — bri pi ban grootte : De middelbaere zijn de 5. Vróeg E Deus ve, in't Latijn Prácoë, Preecogûa „ende Pratia ban Diez. —— alle d'andere “Bupben —— ende is feex ſoet —* nd keérnen óft — ‚it Sieckſch —— — epbt Lóbel: danbaer ban alen we Bac an fpreken / —* an at ej ei handelen met een keerne oft met cue ten vof / witacht ——— ——— an (maecks me — * Elber trauben Mufcadel Druyven wt Vis Apis om Det De Bien 2e (ee er green rn) ufcarêllina ende Mufcar Zp Bebhen demreuck var den fBuftus: daer Han komt — 8. Zibeben, in't Aras Be zibi. wt Griechfch Bumafto'’, —— —5 — Pala; ont Datmen bie anders niet dan droogh ende Mm ; Das zijnde Langhe Rofijneo. De lanen sdn hee t Ù bere : De Dupben zhn grooter ende ban zien bergadert. Ap worden met — mar É. Pesrche” be Schwarze oder — 635 sguetnoobt dan be beſte zijn Die wart Damask / ban Bels verd ng en ghenoemt / in doockens ban Platanbout gheuoten Dultke zjnnock de ghene/ Die met wat Biagridium of: iet aides Dat den bupek week maeckt vermengt zonde / in De Apbteken van Italien * Ee: Andere landen berepdt / ende Zibibe preparata genoemt worden. 9. —— — wordt foo Dick van ſtruptk / dat twet mans gemoet Daer aen te omvatten hebben fepdt Atrabo : de troffen Drupven Zn Dip boeren langh ; ſulcks ale waren de ghene die in’t Landt ban belooften wieffen. 10, Blacuwe Druyven groepen over al; fommigte foer/ ommige facpachtigh. ir. Roode Druy- ven zijn Die roodt peerſch verwen; fuicks als Daer men Den Wijn tint oft ban Alicanten upt bouwt. 12. Stinckers, alloo gebeeten/ sijn fommigbe heel vondt/fmaeckende als Muſtaðei / ſommige heel langhworpigh. — Franſche / Ftaliaenfche ende Spaenſthe Drup: ben/ Die zón te beel in't ghetal om hiet ban ong vermaent tE wor⸗ den. Oack ig het te weten/ dat alie De boormoemde ſoorten / ban Spaenfche / Italigenſche Franche / oft ten minften upt heete fanten ghebrogbte fprupten voortghekomen ende vermenighvul⸗ Di ° — Edtlen heere Ogier ban Bosbeke verhaelt / dat De Turcken de Wijnbesien alous bewaeren: De grootfte bezien/ bie wel rijp zjn / Doen fp in een aerden Vat / maer ftropeu daer onder twel klepn gheftooten Moſtaert facdt; ende dan leggen fp De bezien Daer op / ende bedecken De felve met Dat poeder: Dan gieten fp daer heel nieuwen Moſt over / ende decken tvat oft pot toe. In De meefte hitte ban Den Domer verltoopenſe De er fap. Diefeeten wil / maghſe Ban in koudt water chert. Dp nemen oock wel onrijpe Drupben / ende legghenſe in Asfjn ende Moftasrt-facdts ende foo bewaert zinde / eten fp die oodt. — die langh ghehanghen hebben / ſeydt Dioſcorides / nae dat fp ban Den ſtocn ghefneden zijn/ letten min / door Dat de groote bochtighepdt uprghedroogbt is; — goedt boor de mage / ende boor fiecke lieden; want fp gheven luft om eten. — Supben / die in ſteene potten bewaert worden / zijn feet lie ffeltzek iu den mondt / ende goedt boor De maghe / ſeydt den ſelven Dioſto⸗ rides: (p ſtoppen Den buyck; ende zn goedt De ghene Die bloedt fpouwen/maer hinderen ’thooft ende De blale. Dan de ——— Fjeld De el rit ed oft Malve⸗ le /zún be maghe hinderlijcker. — —— eeft in De ſonne ghehangen hebben / ende Ban in veghen-water gheleydt oft ghehanghen worden / en zijn foo tvijnachtigh niet/maer ſeer goedt Den genen die dorſtigh zn ende heete lange koztfen hebben, : HET XXVIIL CAPITEL ‚Van de Rotijnen oft drooghe VVijnbezien. — TN\E Gofijncii zijn meeſt alle Loet Ban ſmaetl: dan A) fonuuigt Een detlachtig ban eenighe wrängigh- —— „De loete zijn warmer van aerd; de Wianghe zijn Bouter : beyde matelijcken tfamen/ maer de wr aughe wel meeft / ende De ſelve Berfterchen de maghe dock meet : de faefe nothtans en ontdoen oft ontftelz en 24 maghe niet / noch oock ſy en maken den bupek niet Poorts foo gheben de Golijnen den lichaeme feet goedt Hoedtfel; ende hebben in haer een fap dat gant{ch õonſchadelijck / ſupper ende onbedorven ig : nochtang maz kei Bint lichaem wat dichachti gijl / Die niette min beguaem ig om tot overbloedigher voedtſel te ſtrecken. oek foo en de foete ende bette Golijnen overvloedigher voedtiel dan de andere : ende onder def moetmen perkiefen Die met cen Dunne fchoyffe nelilecdt — be wranghe ende maghere Bofgnen en Voeden Î Gofijnen hebben ooch een kracht om te verz moꝛrven ende lacht te maken / ger ole afvaez —— : Daerom zijn ſy be borft/ de fongher/ de d ere oft firoote / de nieren De blafe/ ende fonny tjdts ooch de maghe nut ende toeghedaen : want (p ver⸗ fachten de rouwigheden van He heel ende ftroot : ende ——— eſt / enghbor ſtighe; wide ve len Des adenis: Ip zijn oock uaem ín gen bande borft/ longheren ende fijde / om fpauwíel ende de fijmerighe taepe vochtigheben te verteeren / mor te en te Doen kijpen ende gemac: RE fp bedwinghen ende verwinnen de £ ücke bij heydt ban Die deu mondt (iten enden queen. En —“ „ten komende in Den lijve min blijven hãnghende / ende ſal ben Bander à De Cruydt · Boeck Remberti Dodonzi. e lelve Botijnen zijn de leder sock leet nut / alg Gaz —J— betupght in het 7. boeck Bande Gheneelmenghe⸗ linghen nae De plaetfen : Want fp zijn foo leer tfamen: trechende ale’ de krancke lever noodiah íe : ende ſy heb ben ín haer oock een kracht om de rouwe vochtigheden rijpte maken / ende om DE guade overvloedigheden alle inderlijckhepdt te benemen : ende bovendien (oo zijn de —* onbeguaem om lichtelück te bederven oft te verrot⸗ ten: ende dat noch meer 19 / ſy zijn van haer gantfche ghe⸗ ftalteniffe het inghewant / ende fonderlinghen de lever/ * toeghedaen oft toeghe evghent; ghemerckt dat de lez ger feer behoipen Wordt door al tahene Bat beneffeng de kracht van de ongheftelthepdt te matighen/te amen oock geedt voedtlel gheben kan. Dulcks zjn de Golijnen / de Beke boeben/berfterchen/ de verrotinghe beletten/ ende pe onftelthepdt / die door vochtigheydt ende koude haeren oorfprongh heeft / fonder eenighe moepte oft breeſe ban feae feherlijch ghenefen/ ende foo Get ger ingewant ín eeen goeden fel byenghen ; ghelijck den ſelpen Galez nus ong leert, en, — Rengaende datmen De keernen oft ſteenen uyt de Wijn⸗ bezien moet nemen / eer datmen Die cet oft ghebruyckt / stele ig ban de oude meeſters naeghelacten ende de nae⸗ komelinghen gheleert gheweeft; alg blijckt upt de berep⸗ Dinge Ban fonunige gheneelmenghelingten die ín de oude boecken ghevonden worden ; namentljck upt de gheneelz menghelinghe/ die Arteriaca gan Ben Koninck Mithrida⸗ teg gheheeten ende bp Galenug beſchreven is; inde welche de Aolynen ghedaen worden/ maer nict voor Dat ſy eer ft wel fchoon ghemaecht zijn/ende De keernen daer upt ghe⸗ nomen zijn. Mant ghemercht dat De gheftaltenifje der offe Han de Golijnen dick ende ghelijf vigh is daerom en onnen fp niet lit htelijck door Get gantſche lichaem gelon⸗ den ende verbreydt worden; maer zijn oock ſeer on derheez vigh ende lorghelyck om het inghewant te berftoppen: welcke berftoppinghe aoe het bijwelen van de lieernen vernieerdert Wordt; aengheſien dat de Wijnbezien foo veel te onghemathelijcker verdeylt ende Hoog het lichaem Herz bzepdt Worden / ende het inghewant foo veel te haefter ende te meer verſtoppen hoe fp meer tfamenttechin= keevnen upt= ⸗ ghe bp haer hebben, Daerom moetmen de nemen ; ende foo fal het fap ende gil Ban de Golijz — dooz Get gantſche iũghewant verſonden oorden. Om de vochtigheydt upt Ben hoofde te trecken ende af te doen komen / leert ons Dioſcorides de Golijnen met Pez per te Bnauwen ; Want daer doo fal alle flijmerachti heydt nederdalen/ende het Hooft dntlaften. — * Den felven Dioſcorides ſchrüft / dat een plaeſter oft pappe ghemaetkt van —— Boonen Meel ende Éoz — mijn vermenght / de ontftekinghen ende ſwillingen vande bozfe ende fehamelijche leden gheneeft/ ban bupten daer op ghelepdt zijnde. Bp betupght oock / Dat fp be puyſten / bloedtſweeren / Klieren/lekende zeeren / verrotig heydt omtrent De lidtma⸗ ten / in ſonderheyÿdt aen de vi ende teenen / den kanc⸗ ker ende —— den gheneſen; te wetén/ als fp ſonder keernen oten ende met Gupte ver⸗ menght/baer op ghelepdt worden. , î Eeghen ’tfercijn aen de boeten maeckt hy ooch een ſeer „goede pappe Ban de Golijnen/ met fap ban Panaceg/ dat is met Opopanacum/o 3 ermenght. Noch voeght hp daer by / dat De lofſe ſweerende nagelen — —— ſter ſullen / wauneer — haeſter afvallen len / wannett — ch ns daerom in't ‘Han D —* — je ſtwe ghehandelt is / btu verſtand ighen Dan de Druyvenoft Rofijnen fonder ſteenen, Die in't Latin „Vux agigartz e à heeten. mo; 4 vermaent worden: Want Die zin in eaten (ar benen —— Manen Admivact x ed de eenen hf A kg — men in een blaf befloten/ anders erdee „Ane liefe lich ban (marck; doeg fonder eenige heven fe keevnen: * Het derde Deel: 4 pie fucks ban eyghen aerdt ſonder ſteenen ghegroeyt zyn / oft door konfte ſos ghemnaeckt (als Lobel ban dierghelijeke druppen fonder ſteenen verſekert) Dat en is hun niet ahefepdt gheweeſt —— den aerd ban Be Koſhnen oft ghedroghde Wijn upben/ Galenus geredde droogt hes: — pee De * eer goedt tot De ende weet att De le en : e rende: eere De felve met haer matige t ſa⸗ —— maga ae —— entret en —— ende Biaeuwe Rofnen | Die feer ——— ene — am eten zijn ¶ iſſer eert ſoorte die noch heel roudt ende ongekroócht is / klepne ghedrooghde en gez — 7 peerfachtigh ban berwe : De Weltke niet gheperſt ende door packen geplettetten woꝛdt / maer altijdt elcke tros bijfonder ehouden cnde aen Dracpen opghehaugen wördt; Die min vettig⸗ hepòts oft klammigheydts / Doety AEP ri mig es van talg zalk andere: e pla riecz ie vt ian ghebrupcke⸗ Ss ria Tick : un are benk ehouden / gui bet zel been harde — in en hebben als de groote. Domm — De ſelve ſtchoon met water oft Wijn / ende gheben —— oft dip neen (effens in Hoor De maelrijdt / am tenen lichten kamers gang) te ————— Om te boeden/ zón fp beft met Amandelen ete! it heeft met laúghê erbarentheydt hbebonden / dat de Koſhnen ende — dickwils des ſmorghens nuchteren met menighte ban de ionghe kinders ſonder eenige andere bf daer bp te doen) eten /de Wormen Ban De (ele n / alfoo wel als ee⸗ uighe bittere dinghen ſouden konnen doen HET XXIX. CAPITEL Van Moft oft Nieuwen Wijn: — MEt Oſt / in't Latin — úmt Geietkſch rss eten het fap dat onlant uvt De werld ij — gül — — —— de n gül; waert en ſinckt/ — Nano ed —— ghemackelucken afgaet. Dan d dit all —— in Er als Galenus —5* dat hy den — e Den hof, die uptermaten foet is / ende pt” Winbeʒien ghedouwt is / zin — ende De ranke alverghemaeketijchft nae benedenwaert ; maer die upt ſuerachtige oft wranghe — vloeyt / is ín alle boor den arghſten te houden: Want hp maeckt meer win⸗ —— traegelücker verteert / eñ vervult het lichaem —— ae Wel dat bren lat — en: en 3— rend nothtans OE bupckpijn ene lrmpfelen a be armen hoogt ende de nieten ende blaſe met graveel te Bulten: — —— inte doen waſſen. Maer ín dien ——— doet deſen ſueren M veel — quaedt; iae is nefe bel ende Aen ende roodtmelizoen/ ende meer at dierghelijcke gebreken oort foo noemen de Griechen! Bien Moſt / die nb bouwen oft ooch in Het eerſt fonder moepte oft — elt uyt de Wünbezien —*— in hun taele pbzgorrav. oft ProdromonTpédpouor „ alg — Dooz-loop fepde. Dulcken Moſt ig ban ſmaeck ende Krachten gan de Winbe zien Diemen eet leer _ haeft ende gh ghemackelijck nederwaerts : maer den andez ten Moſt / die door heweit van perſſen upt de druyven ghed ouwt wordt/is Geel arger ende on dan den vooploop : Doop dien dat bp niet alleen big ig van tip ende foet fap der bezien / maer le Ban de Bor Ave EUWE * Ie A ee (ommige / em ban den Pa et been ————— ee niet- en Baat ecn ane fen / benen ate met met achteedenc ree eruo ende de ar: 5 Dí — — ende de milte Het dertienſte Boeck. 687 Ken ende foo luttel als het hun moghelijck fal weſen te drincken; oft ten minften/ alg De oude wijnen bedorven oft te fuer geworden Er —— 4 oogbbuptfchlandt Diekwils gebeurt / in voeghen ghenadtfaecht is ige te Diinchei/ dan falmen Boor — wek ban lernt den Moſt niet diutken ; maer als cen koude pappe in fchaten oft ſthoteien doen; ende Daer Heoodt in bꝛrockende —— Den Moſt met iepelen eten. Dan / Paden — err Moſt woor fpijfe ende drautu ſtrecken / ende er fal als geen hinder m het lichaem doen. Voorts oock/niet tegens en alle Befe binderniffe/ Diemen ín den Moſt ——— Des bindt / foo is Get te weten / Dat ſommighe Wijnen ijd ri en zijn/Dan alleen als 8 Moſt zn: foo — bet-ten landt ban d' ander / ende (oo Heel kan De iocht ende kracht Der fonen daer in wercken. @m te maken dat den Moſt niet over en loope / hanghen ſom⸗ mighe ín De tonne een ktansken ban jPolepe oft Bergh-SRunte öft ban Gꝛove Mariole pue: oft ſtrycken Melick oft kaes act WE De — bert MMaft bac te maken Dat den Moſt ha gheſurvert zy / ſoo moetmen — ſtoopen Moſt eenen pot Sdick doen: ende binnen Dip fal ven Moſt ee — dat den twintigh uren cheſeten — ed ffies ng ene te — and img bulteen bat met lap fpaenberen ban Buecken | ende giet Den sRoft daer op: foo fa ta binnen eenen gn ende nacht Dyinckelijck Ld — fchupm op te worpen. mighe wiliende het heel faer ober Moſt hebben / ken * middelen: ven De welcke ick hier cen verhalen fat, ig A nemer Moſi bie ban ſelfs upt De bezien loopt eer datſe gheire⸗ en ende op den feiben woog) Doen fp bemin een bat het binnen bepeckt is ten eude ſulcker voeghen / dat het bat f wal zy ende boven wel vaſt toege, met pla al ben Daft lang in beter bewaeren / ende la: Gbenaept in upt/ende d Bldoan ons biesuulie bac bp niet en fal altüdt Moſt blijven. verziett ban be ghene Die n AZ Daer fact liggen : want Maer ſulcken d en ned act ranchen top den ——— dan op de ——— ERE CAPITEL Van Sapa oft { Ghefoden Wijn: VV Sr eet wordt eenen anderen bjanti ghe⸗ maetut / van de Griechen Hepſema E'Lnua ende Sitzon Supair gheheeten; Dan de Hatijnen Sapa ende Deftutum; te weten alg vanden Moſt / Die uptnemende — de twee Herde Deelen verſoden zijn / ghelijtk Colu⸗ me Plinius —52 bat Sapa ende Vefrutum, aengaende el Prieven / van ben anderen verſthillende zün : ende dat —— als den Moſt foo feer verloden is / Dat het derde Deef daer van maer oder en blijft + ende dat — * als den Moſt tot de helft toe verſoden is. 8 brin’t tf fijn 14. boeck / bat andere mere Hei mas apa noemen / igeen werck ban er ende en maechfel ber nature / naementz Ee —— alleen toe / wordt van Habdius v daer eenen and antk ballads oa ma er — * ——— SET ee Deelen Ban den Moſt * blijben. H au ae besten —— fepbt / Bat Hepfema 7 red dert Beelen Wijns; die t —— nb fit bat et derde beef ban àl bit maer alleen eh ns/foo Galenus betupgbt, aire fe Woſt die het E ] ® ſeer has onbe die bedenk ogenen pfema oft Sapa V Ninane bat ie Gbelosin Den aerd van de Dapa ig Verwa niels boetes tilet (ob feex. als dien Van den Wijn : fp ig oock Dicker dan den / ende —*—— oft moepelijcker om do — ende verdeylt te Worden / ende finckt traeghe- — ded, maer dooz Den kametgangh rijfk. fp ſomtijdis beel haefter : want (B maêckt ven bupck ma⸗ Beh oan Hoedt ke. ch/enbe neg — om haer — aem haeſt; Booꝛts ooch foo verteert dele Bapa de vi den / Die de be Ì tige borſt en Ri r niate fchervigbepdt keijght door ſthellen Dan % geor 535— bp Moenaert en De 688 aoct die haeſtelijtk voortliomen ende vijfen : daerom helpt fn de ghene Die met hoeften ende onghemackelijck her ha⸗ Ten Des adenis welt zijn. : Galenus 32 boeck van de Geneesdinghen nae DE lactfen verhaelt/ Dat de Dapa oock leer goedt Ie om De merten der ooren mede te verſoeten. Dan daer is feer veel aen gelegen/upt hoedanigen Moſt Be Sapa ghemaeckt ig : Want die upt den Moſt van ſeer goeden ende fterchen Wijn verſoden Wordt / is fander twijffel beter dan de ander/ ende in alle be voorſeyde din⸗ ghen Heel Grachtigher ; maer de ghene / Die upt Moſt Lan lichten ende waterachtighen Wijn ghefoden Wordt/ is on fiertker ende gheenting foo krachtigh. : De Wijnderkooperg Van Pederlandt/ ſonderlingen die van Zeelandt / maken eenen ghemenghden Wijn ban dE Spaenſche Sapa ende Ban Dpaentchen wijn/ Die ſy ſos weten Anien te brouwen / dat bien Wijn de Malvelepe oft ee Dijn ( daer fp dien voor Gerhooven ) ee⸗ nighlins ban fmaeck fchijnt te ghelijcken. Pliniug frhrhft in't 9.capitel van lijn 14. boeck / dat de apa Berziert ende ervonden is gheweeſt / om den honigh Daer mede te vervalſchen ende te verbzeyden / oft te verſparen. BIVOEGHSEL — Lie be Wijnen, die ban Moſt verſoden zón) en Dioſton⸗ des / klimmen in't hooft / ende fchaden de maghe· Deſe Wijz nen hebben groote ghemepufchap met de Gbefoden Wijnen die⸗ men k Italien veel pieegh té —— dpÿp plaetſen den te ffraf erde té dulie gelijck om drincken fort weleke Wynen hedensdaeghs bekender dan aenghenaeme zinchen zijn. Deft Sapa t oock foo in Italien ge ten/ende Vin cotto ; in't Spaenſch Melva oft Arropa; in't 4 —— Via cuit; in't Gꝛiieckſch engtentlijck Setraos: ín onſe tael heel en epghen naem / Dart Mijn tot op't derde deel inghefoden. Befrutum magh epohentlijcker Ghefoden Wijn heeten 4 Dan eit Dicke Moft; om dat het gemaeckt wordt ban Soft df Be helft verſoden. Kn’ t Grieckſch heetet Heplema,Para- ehyma,Glytrös: in t Italiaenſth Vin cotró; ul t Spaenſch Vino cozido. Dan ſommighe van Defe worden ghefoden/ om datſe anders geen. Kracht en fouden hebben; fontmigtje / dm datſe aber Zee gheſon⸗ Den foudeit moghen worden; als de Malveſeyen Moffards Ban Fealien fchint epghentiijck eerff_ghelinupeht gez eeft te zijn / om eenige Dicke ſauſſe Gan Wijnbezten oft Hieuwen oft te beteeckenem Baert fp naederhandt Berinep oft Moſtaert acht bp deben/ om Die wat ſcherp y d 10 Em igheydt fe gheven / xft wat ghe⸗ —— ſaden * — ng Dat DE — a ghemepus 1 i Geit hen Ben Ae ed Drfipber; — ts * — wars at —— ee rd hedens⸗ aeghs fcherpbijtende ſauſe ghebru onepghen endẽ niet eer —— ſoo en — vooꝛ datmen ba Rofijnen bp doet / op de Ftakiaenfche wife /- daer ons aert-faedt nae t ——— eer onder de bebe ken/ an gherekent orden te weſen. De mi om deſen te maken ís een í hein — Boen bp ben Cancel wat Gember / EE riander / erde Anijs-facdt. Dan de Cruyde-Boeck Remiberti Dodonzi. — ijn, In oude tüden pleeghmen allerhande Wir: te no ged jeeemen dien ging — —— dei fonumtghe hedensdaeghs oock boor goedt houden; Die noch andes ve lechere Draichert- ban Den Wijn maken / als is Ben ghenen dig fp Vin brufiésop’t Franſth noemen | Beefehepden ban den Shez braven Wijn Die ghediftilleert ie: want als Den Wijn ſiedt / Dan tworpen p‚ Daer cen brandende papier in / oft branden De folfers achtighepdt ban den Wijn Boven af met papier oft ffrog eee hie IE be oan hare ae ijn ede dt ende ſmaeck; rt nac — pee mepnen weder te gheen. * —— Van Wijn. Ls het fap Bart de Winbezien (het welck / ter wijlen A ed noch berfch ende eerft uptghedouwt is / Dot gheheeten Wordt / ghelck voorſeydt is heel klaer onde reyn gheworden iezende alg alle de Bupligheden ende giſt achtigheden ghefchepden oft te gronde gegaen zin / dan Wordt Bt Wijn gheheefen / mt Watijn Vinum 5 int Su uſch Octios 0 ende Dat eygentlijck: Want al ís’ {afie datmẽ veele andere oppen eñ drancken wpt vertche den andere dingen gedouwt oft anders ghemaeckt zyjnde⸗ als is het fap ban Granaet · appels / Quee· appels / Pee⸗ ren/ Wiſpelen / Sorben ende veele andere drancken / die unt Serſte ende andere Koren⸗· werck ghemaeckt worden/ Winen pleegh te noemen; nochtans en heetmen De ſelve niet eyohentljck oft met een woordt Winen / maer men geeftfe den toenaem van die dinghen daer fp upt gheperſt ordes: ende ſoo noemtmen Rhoites den Wijn dre upt de Granaet-keevnen oft bezien ghedouwt Wordt: Cydonites is den Wijn ban Ôuee-appelg: Apyites ig den Peer-Wijn: Oeuos crithinos O1/G- wo/duvos 5 oft Vinum hordeaceum;, datz men sock Zythum noemt / ig eenen Wijnachtigen dranck (als Bier diemen Ban deGerfte pleegt te bevepdé. Boorts foo zijnder ettehjche andere Wijnen die haeren toenaem nae (ommughje crunden Boeren: Dan die en zijn anders niek ban delen onfen Wijn ban de Wijnbezien uytghedouwt / in ben welcken Die truyden oft andere dinghen te weycke ghe leghen hebben; als zijn Ailen Win / Abfinchuces, Dm tus Win oft Myrûniees ende Dijffop Wijn / dat is Hy(o. pites, Die men met epgentlijck onder de Wijnen en rekentf maer Boot ghemacckte Wijnen houdt. d Dan epgentlijek ende ſonder eenigh bijvoeghſel oft toez naem wodt Wijn geheeten dat fap/ dat upt de bezien Han den W erdt uptgedouwt zijnde / doo, langheydt van tijde s h luyver ende klaer geworden is / ende nergend mede ghemengbt oft bervalfcht en is. Doodaniglen Wijn is Ber en Dan aerd; ende en heeft gheen eenerhande ende ín alles fich lelven ghelijckens de krächt oft epgenthepdt ; maer daer in zijn Leer Heel ver⸗ —5 m heden te aenmercken: Want het verfte verlchil Ban den wijn is in den fmaech gelegen ; het tweez Be in de verwe; het derde in de dichighepdt oft dunnigh= pende / dat is in de gheftalteníffe ende gantſche ſtoffe van wijn; het vierde in de kracht ende moghenthepdt oft. ftecchi MD befe voeght Galenus het mits Onderfchepdt daer bp/te Weten tghene dat in den is; dert We de —— ende kracht ban den wijn bon ere ende machu eig of woubsachtad ic Daer bp SOD noch ghevoeght worden oft n ge; een ander oft fefte onderfchil/dat ben ouderdom aengact: want de wijz ten Worden Door ouderdom ende langhepdt van tijden Beel frherper ende heeter ban aerd/dan Íp te voren Waren/ ende Daer beneffeng pleghen {p dichwijle niet alleen haer gautfche gheftalteniffe/welenende u ſommighe Wijnen foet / lommi ze pg Plamen eee eñ fee, : nu middehmatighlij / ommige nae den foeten / fammighe — — oft agp oft nae Den eenen fmaeck meer dan Den Ans „Dan verwe is ben wijn fomtijdte witachtigh/ fonte — àl warten De Swarten Dijn / in't Latin Vinden crete Pep Die heeten: oft bp heeft een berwe die tuffchen eenige vant fe verwen | ghlijck gheftelt ie / oft bp De rene verwe wat naerder Dan bp D'auder komt, at: Aengaena Het derde Deel. Aengaende de geſtalteniſſe ban DE wijn / los is Het te we⸗ ten/ dat fommighe wijnen heel dun ziju/ ſom mighe dick ende Het: mert Dinter oock Die middelbacr zijn / ende tuf: fchen de Dicke ende Dunne Doorgaen. Pan krachten ende ban ſmaeck te amen zijn ſommi⸗ Wijnen ſterck; ſommighe zijn onfterch/ende flap : den — Wijn Wordt epghentlijck wijnachtigh / in t Latijn inoſum geheeten: den onftercken noemtmen Waterac⸗ tigh / int Latijn Aquofäm vinum; oft opt Griecks Oli- gophoron O'aryégopor, Dan veele wijnen en zijn noch niet te ſterck / noch niet te lap. 5 Maer het ig te weten/Dat alle wijnen, hoe lap oft wa⸗ terachtigh die oock zijn / eenige wijuachtighe dunne ende warme ftoffe in haer hebben : fp hebben oock cenighe waterachtighe deelen ;tae oock ſonmighe aerdachtigte. Want den Wijn en is gheenlins Lan eenderlep ftoffe ghe⸗ maecht; noch hy en magh geenſins onder die een voudige pft flechte ongbentengelde dingen ghere kent worden / die⸗ men Similaria oft Homogenea noemt/maer (ghelijtk Gaz lenus betuyght ín het vierde boetk vande Krachten der onghemengelde gheneesdinghen) hp is perd gant= ſchelijck ban verſcheyden Deelen / die heel bijfonder ende met den anderen gheenfing over cen komende eyghent⸗ heben heben. : el ; Dt de menighvuldighe mengelinghe Ban dele verſchey⸗ den fubftantien ende ftoffen krnahtden Wijn ooch feer verz re Ban den anderen (chillende krachten. Dan den alderbeften ende den edelften Wijn is / in den welcken de Warme ende wijnighe deelen Wel meeft zijnde/ de andere overwinnen : Den flechtften ende llapſten oft dunſten Wijn is den ghenen/ in den welcken de waterach⸗ tighe deelen Wat te overvloebigh zijn, —_ — Als bp den wijn wat te veel aerdachtige froffe bermen is / dan wordt Ip te b oft te ffraf ; ende als de ſto rauw is / dan wordt hp farp. Dele aerdacht ighe fto linckt nae waerts / ende met langhepdt Lan tijde gact fp heel te gronde; ende dit is Han de overbloedighept eft den dzoeffem Han ben Wijn. Pochtang en Wordt dele eerdachtige ftoffe niet altijte Ban de andere deelẽ ve z Ben ende afgefondert ‘want den Wijn behoudt altijdt wat vanden ouden ſmaeck ende andere epghentheden / alg een gverblijffel ende bermaninge Ban defe aerdachtighe ſtoffe. De bitte komt Ben Wijn eensdeels Han den eyghen aerd Ban den Wijngaert/ ende van ſijne ingheboren warmte ; eensdeelg oock Ban de Sonne. Want niet alleen De Wiju⸗ besien/maer alle andere Buchten / alg Galenus dock bez tupght/worden door tweederhande hitte rijp ende volko⸗ men. De eene hitte is haer epghen / ende is elck vrucht⸗ { ghewas inghebozen : de andere hitte komt haer Door de Donnebp; de Welche nergtjens ín openbaerder/merchelijcker/ cher ende noot{akelijc: Ker en is dan in het rijp-maechen ban de — Want de hitte / die Van de Sonue homt/ de druy⸗ ven ende tfap Der Wijnbezien doorgaer / ende ſe tot Bolkomen tijpighept/ beel meer dan eenigh ander dingh; doop dien Dat ſy be mg borene ende epghene hitte des Wijngaerts Lerwerkt/kracht gheeft ende bermeerdert:de welcke fonder het toedoen van de hitte der Donne/ door de overvloedigheyt van de rauwe ende Waterachtige deez fen (Die ín den Wijngaert met groote menighte ge ſoo verduyſtert ende bijnae verborghen leydt / dat ſy nauws merckelijck en fchijnt te welen, EH Not htans de hitte ver Donne en is alleen niet magh⸗ tigh ghenoegh om den Wijn rijp te maecken: Want waer het laecke Dat den Wijn Door den eyghen aerd ende inghe⸗ bozen hitte des Wijngaerts niet Warm en wierdt / de Wijnbezien en fouden door de hitte der Donne. alleen gheenfins foo en konnen worden / dat den wijn heet oft Warm foude wefen : tweltk blijckelijch is upt veele an= Bere gewaſſen / die —— gautſchen aerd kout weſen⸗ de / al is t ſaecke dat ſy doop de hitte der Sonne volko= men ende rijp Worden / en verlielen nochtans gheenfing — die kouden aerd;alg zijn de — ten ende lappen ban FRandragora/ Palchacpe / Scheer⸗ lintk / Heul / ende meer andere dierghelijcke; der haeren ouden kouden aerd ende epghenthept/ lelfs in haer tijpighepdt behouden · ende Door De hitte Der ennen gheen warmte en fchijnen gekreghen te hebbeun/ * alleen ————— van noode ís. meeftendeel tot Gijn door De hitte der Donne Den Wijn Het derrtienfte Boeck. 689 bzoght oft gheleydt wordt; ende dele bitte der Donne in alle landen niet even krachtigh en ie ; daerom Worden de Wijnen oock nae de berfchevdenthepdt van de landen ende plaetfen verſchillende van fterchte ende mogent- bepbdt bevonden. An heete landen / ende Die beter ter Donne ghele⸗ gien zjn / waſt den ftercheren ende heeteren Wijn : in ouwer ende aen Den Noorden palende lardouwen it Den Win rouwer ende onfterckier oft flapper van Krachten. } elfs foe kan de Gitte ín Het cen iaer meer dan in het ander tot De Heranderinghe der Wijnen wercken : Want alg den Somer heeter is dan hp pieegh te Weten; Dan Wordt den Wijn fteccher ende krachtiger ; ende als bp foo heet niet en is / oft wat vochter dan nae ghewoonte/ dan blijft den wyn rouwer / ende en Kan foo lichtelijck niet tot fijn rijpigheydt komen. Porhtans en is de beranderinghe ban de wijnen de ghelegenthepdt der lanz Ben ende De bitte der Donne niet alleen toete fchriivens maer Den aerd ende De epghenthepdt Lan den gront fel- ve / Daer Ben Wijngaerdt ftact en groept / kan daer leer eel toe Doen: ende daer en boven / als Hoorfepdt is/ ben aerd Ban den Wingaerdt oft Dzupven felve kan oock ſeer dickwijls oorfaeck wefen/ Dat den wijn ftercher oft onkrachtiger ie. Want / alg Diophanes betupght/ den (maech ende andere epgentheden der Wijnen plegen de gedaente ende geftalteniffe der aerden oft des grond ts⸗ daer den Wijngaerdt in ſtaet / nae te velghen : ende nae de berfchepdenthepdt Lan de Wijnbezien / foo plegen De Wijnen niet alleen Berfchillende verwees maer oock Slooten fimaeck te hebben / alg een ieder Wel bez ent is. , A; ' Aerd, Kracht ende Werckiaghe, men Wijn / als Ga⸗ lenus fchrijft/ íe in den tweeden gracd verwarmende; dan als be heel is / ín den derden: den Moſt oft nieuwen Wijn mt niet Gerdes dan fn den eerfier. Dan dit ig waerachtigh in die Wijnen Bie noch niet te lap/ noch niet te krachtiah / maer die mid- delbaer Ban moghenthepdt zijn. - Bant de Wijnachz tighſte ende krachtigbfte Wijnen / al zijn ſo oock noch gheen bol faer oudt / ‘worden dichwijls in Ben twee⸗ den graed verwarmende beBonden : daer en teghen (oa zijn de Dunfte ende waterachtighfte wijnen / al zijn fp pot heel eudt / felden heeter bau in den eerften graed. De diooghte Banden wijn volght de hitte / als Gale⸗ nus fepdt in't boeck Bande Ongemengelde gheneesdin⸗ ghen:zende alg hp in ben tweeden oft eerſten gracd heet is / dan is hy oock in den felben graed Broogh: Maer den lelven Galenus: verhaelt in * boeck bande. Bewaerniffe des geſondt heydts / Dat den Wijn niet alleen Herwarmen/ maer te (amen oock het lichaem votht maecken kansende —— — — wd te ſeer * Draagt oft verdort ig.” vocht ende Weerk te doden worden/ ende daer beneffens dock voeden han, -Welcke twoce ver⸗ ſchenden redenen ban Galenus hoe teghen den anderen ftrijbende Pat ſy ſchünen / nochtans brpde wa ziju. Want — gnd een geneesdingh gez bꝛuyckt wsordt/ heeft gant{ch andere krachten/ dan hp heeft e hem voor vordſel oft dranck inneemt. Dat klaerl Derde boeck ‚ ck ghenoegh in Ban de Krachten der voedlelen; Waer hp berfekert/ dat —— die Hi — — — Boe⸗ e in de heete en Wijn toeſchrijft / den felbentepghen zijn niet als voedlel / maer eer a! 5 een ghe n welende. Ende foo bewintmen/dat den Wijn tot gl je des lithaems — merchkelijtk ende openbaerlijtk dꝛdogh maeckt / in fonderheydt var bupten’o Dt zijnde: Want alsdan kammen die kracht feev lichteljtk hennen ende ane- Waer worden / Doo Dieu dat hn dan tot de voedinghe oft —— deg lichaams uiet en ſtretkt oft ghebzupckt Op altechanbe seeren/ fo verreſp anders niet danzee- ten en zijn / ig den wijn ven Van De allerbeguaemfte din⸗ hen: daneen zeer / ſoo berte dat tergen een zeer/ dat is een ocht ghelwin is / wordt epghentlijck met een matelijcfie - drooginghe gheneſen/ als Galenus betoont in” terde boeck van fyne Methadus: ende Bisvacratis Gele d oock / datmen —3 hocdare Die oock ghen / nerghens mede en vocht danmet:Wjn alleen, tbatsrais oek —* Schaft 690 Cruyde-Boeck R xghene bat brood) ië —* 5 bp de gefonthept/ eude het vocht bp de onghefontiherdt. / — 2 — bat ben Wijn van nisghentherdt ende macht endenict Van fijn epghen uytwendigh wefen oft gheftals teniffe dꝛoogh is is lieht om betoonen : want in ben bupz tenten fchijn is ben Wijn weeck ende vocht / iae oock koudt int aenvaken oft geboelen; daerom kan hp den dort oock perflaen/die nochtans anderg niet en is Dan Eert ghebzeck oft begheerte Han iet koudts ende voehts. Ende ſoo veel als defe uptwendighe ende van buyten keunelijcke oft ou⸗ Berfchepdelijcke vochtighepdt aengaet/ foo is DEN wijn Hooy een voedlſel alleen/ alg men Dien inneemt oft drinckt / ende niet Door een gheneesdingh te houden : Want hy voedt / ende vermeedert den plas oft menighte Des bloedts met fijne bochtighepdt / ende oock Door Dien / dat hp De Loedtlelen Bermieerdert/ daer door maeckt hp het lic haem bocht ende nat; uptahefondert mifchien allen den ouden feer flerchen Wijn; den welciten/om foo te fegghen/ door pen ouderdom droogh ghewozden is: Want foodanighen Wijn en pleegh niet alleen lichaem te verwarmen/ maer tele teer/ oft Dun ende droogt te maken, Ende boorwaer fulcken ouden Wijn ſchijnt dan gheenfing den aevd der Voedtfelen/ maer veel eer Dien Van de gheneef= middelen nae te komen. Dan dien Wijn / die door ouderdom noch ſcherp noch fpererijachtigh ghewozden en is / Hoedt / maeckt bocht/ ende Dient feer Wel ont DE menighte deg voedtſels ende deg bloedtg te vermeerderen; te weten meer met fijn uptwen= pighe ende taftelijcke bochtighepdt voedende / onderhou⸗ Pendesendetlichaem ſteuntel gebende/ endeꝰtlelve bocht makende, dan hp met fijn heete inwendighe kracht ver⸗ dꝛooghen (oude moghen. Den Wijn verſterckt ende verquickt de inge borene ende epghen hitte des menfehen lichaems: is De mãghe [eer bez Bulpelijck ende nut/ende verwecktle om de fpijfe te greeti⸗ her ende met meerder appetijt te begheeren / in te nemer ende té ontfanghen: hp vervoordert De verdouwinghe oft teerínghe der fpyfen / ende hp voert het voedtſel door alle de deelen deg lichaemg: hy vermeerdert de krachten van't gantſche lichaem/ende doet dat lelve groepert : hp maeckt de pituita oft Aijmerige taepe vochtigheydt Dun ende fijn / ende hp lepdt de galachtighe ende Wepachtighe vochtighe⸗ F door de piſſe uyt den lijve: hp doet fweeten / maecht perer bloedt/ gheeft het lichaem een goedt coleur/ ende der andert de quade Verwein cen beter. Hy ís ooch leer nuúf ende beguacm alde gene die door eenig he lieckte ma⸗ gev ende lap gheworden zijn/ende van noode hebben datz men heim krachten vermeerdere ende Wederom doet ko⸗ men wel verſtaende / als fp niet kortlich en zijn/foo Gale- nus betupght in het 7. boeck van ſjne Methodus: want afg pe derloren kracht ende fterchte van alle mente haeſtelhch wederheerven / maeckt vrolijck ende blijde; ende neemt wegh alle vrzeeſen / foygen ende bangighepdt/ ende Berdzijft alte Broefbeden;beroorfaeckt genoegbelijck- heydt / ende bꝛenght Ben menlche ghemackeljek in Îaep. Alle deſe deughden zún Dan den Wijn te verwachten/ piste matelijcken ende niet te Beel ghebrꝛuyckt ende ruint Gn — — “haer de dronckenſchap oft het onmatigh ck panden Dijn pleeg gant cp andere ende egbert de boor: en ſtrdeñde werckingen te betoonen : Want de Droncken menfchen Worden beroert ban finnen / ende ontftelt in hun gantfch ghemoet/ iae worden kranchhoof- digh / ende bijnae berwoedt, ende worden met eenen [waer ten flaep bevangen / ende daer nae ballen fp haeft in poz welfije/ enbe Worden in hun gantfche lichaem beroert ende ghelaghen / oft ghevoelen onlijbelneke groote weedom in Et ve en ———— ick — _Daer beneffens is den Wij Leer belzulpfaem de bie Den Bcherlinck / befeer ii & olfe-wortelens Carmpernartien ofterigd Annee ike oft dranck ingenomen zach geren Bobr bande a — ⸗ emberti Dodonæi. Den Wijn is oock goedt in de langhe luanninghen ende byblafinghen oft Windachtigheden deg iobetoanes/one trent het herte ende maghe/ pft op De borfte/tegen de quade geftaltenifte des lichaems ende wpt-teeringe/ watertücht / endeint kort gefepdt/ tegen alle koudtachtighe ghebzeken gan de maghe/ iever Auilte/ende oock Dairde moeder, Den Witten Wijn/dat is den genen Die Dan verwe ende gheftalteniffe het water. ghelijck fehijnt te zijn/ heel dooy- Tochtigh/blinckende/fupver/ Dun Han geftaltenijje weten de/ ig ben flapften ende den onfterchften ban alle Wijnen: daerom alfmen Daer water bp doen Wil / ſoo moetmen paer heel luttel bp gieten /. Anders loudemen hem alle fijn Bracht ende wijnachtighepdt benemen: om diegwille ig pufvanighen Wijn van Biporrateg Oligophoron o's oper, Dat 18 in t Latijn Pauciferum, gebeten; ’tWelck bez teeckent/ Wijn die heel Wepnial waters Verdzaghen kan, Soodanigen Wijn en Klimt foo feer niet ten hoofde waert alg de andere/ noch oock hp en is De zenuwen geenfing (oa aſtigh oft fehadelyck: daer-en-tuffchen is bp de mage aenz genaem genoegh: ende hp wordt lichtelijck ende haeſtelijck door alle de leden Des lithaems verdeylt: ende magh met geel minder vreeſe Dan eenighen anderen Wijn de koꝛtlige mentchen te drincken gegeven worden / ten zy Daer eenige ontftekingie oft inwendige ſweeringe in't ingewant Han pen kranchen gevreeſt wordt. elfs men pleegh dien dick⸗ wilg in de kortſen / Die niet ghedurigh maer ophoudende zíjn/ gheenfius te verbieden/ maer vrijelijck toe te latens. want / alg Galenus in't achtfte van fijne Methodus fchrüft / hp helpt de teeringhe ende berdouwingtje / ende brenght de half-rouwe. bochtigheden tot Holkomen rijs pighepdt / verwerkt de piffe/ende doet Wel lweeten. Hoz gendien (oo is hp feer goedt alde ghene Die niet flapen en konnen / oft met ſorghen ghequelt/ oft oock ver⸗ moept zijn. ï Den Dwarten oft Byupnrooden Wijn / alg dick Lan gheftaltenig welende / en Wordt niet ghemackelijck bere douwt dft ter blafenwaert geſonden; ende hp ontftelt de herſſenen feer haeft / ende maeckt den menlſche lichtelijck droncken : ende Door dien dat hp harder om Verteeren ig⸗ daerom blijft hy — —— herte ende op de borſt / ende in de maghe veel langher fteken oft hanghen; ende Daer door opt hn de lever ende De milte ſeer lichtelijckz ende maeckt den buyck ghemeynlück hardt : nochtans voedt Yp meer dan den anderen / ende is uytermaten nut ende bequaem om het bloedt te doen vermeerderen ; ende daer⸗ om maeckt hp tlichaem vleeſchiger ende ghelijf vigher dan de andere Wijnen doen. % 5 Wlaeren oft Bieeck-rooden Wijn is ben mondt oft den ſmaeck meeftendeel naemer dan de andere/ De mage nutter / niet [oo träegh oft (waer om te verdouwen / ende gheenfing foo hoofdigh / niet foo langh omtrent het herte. ende ín de maghe blijbende / ende deel lichtelijcker ter bla⸗ fen waert neder finckende dan den Dwarten; nochtans is hp sock Pfamentreckende / ende den bupck hardt maken= Be/te Weten alg hp volkomen rijp íg : Want dierghelijcke Wijnen noch rouw ende wrangh wefende/ ontftellen dick: magben / ende beroeren den mael de flappe oft on’ bupck/ ende maken —F weeck. Goffen oft Vierigen Wijn / dat te nae den geelen oft d Ben treckende (fulcks als in't Latijn Fuluum vinum , or 7 Gꝛiecklth Kirrhon Kiöpor ghenoemt wordt ) is middelma: ⸗ tighlijtk tuffchen de Dicke ende dunne nen; anders foo fg hp onder alle de Wijnen wel den alber: heetften; ende fg daerom ban Vipporrates eyghentli éwades cenodes, dat ís Wynigh / toegenoemt: foobaní Wijn en magt gheenfing onder de lichte wij nen en venter weetinatoe arn dehene ke 4 ſonder te vreeſen / oft kracht Dt verlieſen oft aflegghen oft lg defen Wijn heef oudt Lan faeren íg/dun Van geſtalte — niſſe / goedt van reuck / dan W ij tens de beguaem ghehouden at be ob eeen ion Borhtighepdt den mondt Ban de mt: Beira ee tense ami he —* ende tver⸗ ftanbt/ende veroorfaecht min de * ps bp gaer oock’ foo veel te Dot de armen af/ rails bupck, geftalteniffe te reke⸗ math vallen / a — die wijmenifjedaor ee: — Het derde Deel. pichwijlg weeckmakende : Ban door de piffe en komt hy foo ghemachelijck niet boort, Hoe delen Soeten Wijn picker Dan ghjeftaltenis ig /. hoe hp.aock te traegher ende te ongtemackelijcker door het lichaem ende door⸗ ganghen dringht : daerom is hp de longheren eer toeghe⸗ paen/ende De hoeftende menſchen nut : hp brenght de rou⸗ we vochtigheden / die op Be bor ft liggen ende baft hangen / tot volkomen vjnigheobt/ende doetſe gemackelijck / nutf- gaders het ſpouwſel / voortkomen ende tijlen; maer hp en is ve lever (oo bequaem niet. Selfs ís Die merckeljcken feer ſchadelijck / alg ſy met eenighe ontftekinghe oft hardt eye verladen ende ghequelt is: ende ig haer oock niet uttel hinderlijcht / Wanneer (p verſtopt oft beloten ig. Bp beſchadight de milte oock ſeer; ende hy blijft omtrent Bet herte ende op de borft hanghende : hp is heel onbe- guaen de ghene Die eenighe menighte Han bittere galle gergaderen: Want upt Dusdanigen Wijn / in fonderhepdt als hp wat dickachtigher is / Wardt Leer haeftelijch eenen grooten hoop geele galachtighe vochtigheydt voortghe⸗ bꝛoght ende Berfamelt ; dan in andere menſchen / die daer ban niet onderheeigh en zijn / pleeg en Wijn het voedtlel (eer te vermeerderen / wel verſtaende Wanneer Ip wel verdouwt ende Herteert ig. … ' oranaben Wijn (fat Latijn Autterum, in’t Grieckſch infgelijekg oock Aufteron A'vsypor toeghenoemt voedt gez noegh/ als hp dun ende niet dick Han geftalteniffe is; eft in fonderhepdt alg hp te famen dun ende oock wit ban verwe is / dan is hp niet heel —— om de piſſe te verwec⸗ ken; ende is den hoofde foo laſtigh niet / ende en gaet niet haeſtelijck doo? het gantſche lichaem; daerom en Wordt Ip foo lichtelijch niet verdouwt oft verteert : ende boven⸗ Dien foo is hp Daerom in de ſwijmelinge ende hertvangh te vlieden / alg daer on em / iae fchadelijck in welende/ ghelijck Galenus in't 12. boeck ban fijne Metho⸗ dus lepdt. Alg defen Wijn Dicker is / dan blijft hy in het lichaem op de mage ende omtrent de bo ft langh amarrende ende hanghende / ende wordt traegelijcker dooz Bet gantſche lichaem verſonden oft verd blijft hy foo langh in't inghewant niet ſteken alg den Zwarten oft Soeten Wijn pleeghte doer; Dii als dez fen wranghen Wijn tog oft nae den geelen treckende van verwe is / Dan maeckt hy den menſche dronckender/ ende beroert / tac beneemt hem fijn (innen ende berftandt noch meer dan den Swarten: Want hy is oock warmer van — zi gelofen Tijn (ì bi KDS Sarpen oft Duerarht: ijn (int Griet try⸗ hnon BN: ín’t Latijn Acerbum — ) hoe meer van de ripigheydt ——— is / foo beelte naeder — (ip bp ben arch varden Sueren Dijn oft Derjupg/ Be : daerom p verdrüft en⸗ pe Wederftact de onrtedelijcke Tuften van de (wan brouwen ; ſte — loop beg bupcke : dan winft ooch lan in t lijf vlot ers Ee Bervoordert de verſtopt heden d van de mil- 3 gen Des le end te; ende hy komt traegher door De piſſe Hoort: maer Ip bez roert het hooft heel luttel, rd ern ee foech genade diet olen en oe ide ris alleen den hoofde — aer is De zenuwen ooch hinderlijck/ ende ſthaedt lle het gantfche inghewant / ende maeckt en — — Ene oft Jarighen Wijn/ die noth geen volkomen faêr oudten is / bervult Het weeck tld ende de maghe / ende e Jant Da —— winden /nbe Die roe mart dl Fie afkomt aeta kiten — —— drabbigh oft bijfter (oet ban fmaech is : Want dusdanige Auvinen bljven beel eer ín het inghewant vlottende o inghende — J —— mt De andere Wijnen Ban verwe/ gheſta ſe / ſmaeck ee erdom tuffchen tmid dele Wijnen (te we: fen Den nieuw erb di ep de: HER / int pleghen te too⸗ — — Minaech/ ’r5p ban gieftaltendfie” “sp verdeylt; nochtans en - — 350 — Da en is vock —— de Het dertienſte Boeck. Gor oock van reuck ende ouderdom / aldermeeft ghelijcken. Vooꝛts foo wordt den Wijn alderbequaemft ende al⸗ bernutelijchft ghebrupeht Van de gene die van aerd koude ende dꝛoogh zijn ; inſghelijcks oock ban de oude lieden / alg Gatenusfchroftin't 5. boeck ban de Bewaerniſſe des ghe fonthepdts: want hp verwarmt De leden an de (elves en- De fupyert de Wepachtighepdt deg bloedts (in dien daer iet delghelijckg in hun lichacmen ig ) door de piſſe / dat is met de Doorganghen ban de nieren ende blafe. Maer tot dien epnde falmen boor de beften Wijnen berktefen onder de Goffe oft Goudtgeele / die bet Han gheftalteniffe zijn : Want foodanighe wijnen vermeerderen Het bloedt / ende voeden het lichaem: welche twee dinghen in de ude menz fchen feer nut/iae nootfakelijch zijn; m fonderhept in den tijdt als ſy gheen ienighte van Wepachtighe bergaderin= ghen in hun aderen en Hebben / ende wat voffelijcher ghe⸗ voedt vereyſchen te ween: ghemerckt dar het fomtyòtg ghebeurt / dat in De lichaemen Han de oude lieden cen groote menighte ban waterighe overdloedigheden gevon⸗ den Wordt: op Welcker tijdt Cp dusdanige wijnen miet ban boen en hebben/ maer andere; te Weten de ghene die de viffe verwerken. , 6 Á Maer ghelijck den Wijn de oude menſchen bijfter nut ende bequaem is / foo is hy oock den aerd van De tonghe kinderen gautſch tegen ende Hpandelijck : ghemert it dat. bp van de kinderen ghedroncken zijnde hun lichaemen al te vochtigh maecht ende oock te [eer berhit / ende boben⸗ dien hun hooft met fjnen damp oft waesdom feet verz Bult; im ſonderheydt in die kinderen Die bocht ende Warm van aerd oft gheſtaltenis deg lichaemg zijns oft in de ghez ne díe in hun gantfche licharm mivdelmatrablijck in alle eyghent heden gheſteit Sijn; Selfs (oodanigtje kinderen (nae Dat ons Galenus raedt ín het eerfte boeck Ban de Bez waetinghe Beg gefonthepdte) behooferi foo Tanah als Bk fal zijn Van den Wijn ghefpeent Ende hae dien te en gh te Worben: want het en ig ing nut Dat hun hoofden met eenighe heete waes donimen oft bompen/als ban de VOijnen opwaerts Elim nen / vervult wozden; noch oock het en dient hun gheen⸗ ing/ dat ſy meet dan hunnen aerd berepfcht bocht oft warm woꝛdẽ; gengelien Dat fp alreede foo verre in de hitte eñ vochtigheydt gekomen zijn / dat / in dien eenigh ban die twee dinghen in hun lichaem vermeerdert wierdt/ ttelve bin lithteljtk tot hinderniffe loude mogen ſtrec ken / mits un tot een onmatighe gheſtalteniſſe brenghende/dat is te beet oft te Bocht ban aerd makende. Naedemael dan dat alle ommatighepdt upt te Nlupten ende te (houwen ie/ foo moetmen de Leve ongheſtelt heydt voor allen (eer neer⸗ — ſoecken te Öntolieden ; Boor de welcke met al-; bet lichaem / maer oock het ghemaet ende de finnen der menfthen/ in taart Yau He ionghe teere kinde ren / ghektentht ende beſchadight konnen- worden, en- De een ongheneellijck ghebzeck alle hun leben langh be- het hect —— — de met arhterdentken ghe n ijcken ende me eit pe Want hp maeckt dusdanig then tot gramfchap en⸗ ce enne ee be vedelijck erftandt Vernuft Der felter Heel, plomp ende beroert oft bekommert worden, * G Heflachten® van É 8 : B É 2 8 en ghem / fep ende. Den Muſtatel den ſterckſten; OE ee ten kſten Aan fimaeck als van reek ; We J nen en zünder ude h tieeken bande Könſthe / ende den Buicatel ; Doe wd — in Fralien dock bindt Die nae De Kooſe riecken · Beltoriug ſingft bat De {Ralvefep alleen in Candien gemaerkt Wordt; aa ige komt bien naem Ban een enen ín bet Grieck ich — wordt eerft gheloden — berre ober Hee ſeyndt Ende bu. andien zn. groote ketelen n Zeekant gheſtelt daerſe in. ghefoden — — fepen vie omtrent be fleden Canta ende Canbien waffin/ ende: — alleenljek in Italien ghefonden worden / ende niet berder/ Mm 4 _ wo Cruydt-Boeck R : dan alle iaer gieten {p den, ouden oft ende maken foe Den Wijn beter 692 Worden niet ghefoden : overblyvenden bp den nieuwen / ende beter. Daer zin twee foorten ban, : De eene foet; ſulcks als epghentlijck Malwafia heet! oft Maluafia dolce : De andere is tenfcb/ Die iter ghefaden en wordt s ſulekis als Malaafs garba oft Liatico ghenoemt is. Mufcatel Wijn ig ín Candien tweederlep : den eenen wrdt broegh ende boo: den gemepnen twijn-tfdt ghemaerkt; Den andes ven fpader : ende fulcks bindemen in Sitilien ende elders in Ita⸗ Tien op beele piaetſen / ende in ver ſcheyden Grieck fche eplanden / in fonderhepdt in het eplandt Tenedo teghen ober Eropen. …— Wijn Tint, oft Wijn van Alicante, komt upt Den Zee-kant ban Spaegnien / ende waft meeft in € atalonien ende bp Alicanten: ende ban Daer wordt hp hier te lande ghebroght/ maer meer ghe⸗ brupckt om den bupek-loop te floppen / Dan om anders beel te drincken: anders/als hp noch tonck ende moſtigh is / fmaeckt bp feer foet} doch ontſtelt De herſſenen ſeer. Dan verwe is hp heel bruyn roodt/bijnae fwact. Bain Noch ven de krachten van Wijn. De ghene Die op de woorden 1 te wel letten willen / ſullen bez pinden/ dat hp bijnae al tfelve in t kort Begrepen heeft / dat Dios ſcorides ende meet andere / foo wel oude als u euwe Crupdt-bes fchrijbers / aengacnde de krachten / Deugden ende ondeughden ban allerhande Wijnen in't lange befehzeden hebben : daer⸗ om fullen wp Haer van alhiee Geel luttel bp boegben. Want ban de ghemergdelde Wijnen / als zyn Alfen Wnen / Dabie jnen / Betonie Wijnen/ ende ontaligcke andere/ en is het niet noodigh iet te handelen : Want dat en zjn epghenttijck gheen Wijz nen / maer Wijnighe brancken. Oock foudemen de krachten ban Die beel beter bp de crupden felbe moghen befchrijven/ De welche die Wijnen niet alleen hatten aerd / maer oock haeren naem mes De-deplen ; Daer bene ffens / De ghene Die ecn Van Die Wijnen bez vepden kan/ fal de ander feet lichtelijck leèren maken, Deel min ftaet het ons toe hier te handelen ban De Brancken/ die den naem ban Wijnen wel boeren / maer nochtans gheenen Win ban Dodoneus hier boren ghefte met alien in en hebben / dan alleen buit epghen uptgheperft fap 3 5* / oft met water vermenght zijn: ſuſcks als sijn den = jn/ den Appel-Wijn/ Granaet-WDjn/ Dadel-Wijn/ honigh Water oft shulfa / Bie oock onepgbentljtk Bonigh- Wijn gehee⸗ ten woꝛrdt / ende Deel meer andere Dievgbelijcke ; De naemen ban de weeke oock te langh om te bereellen zijt : Doch in't laetſte ban dit Werck / als wp ban De vremde ende Indiſche drancken hande⸗ fullen/ ſalder Van ons dies aengaende noch wat gheſproken orden, * M oaer boo? allen is het te weten / Lat den Witten Wyn / oft nae den witten treckende / meeſt ghepreſen Wordt ín alle landen / fe wel voor de ghefonde/als boor De fieche : den welcken genekt. Boven alfe d'andere den buyck weeck maeckt. 5 d Aengaende den ouderdom Van de wijnen, (oo houdtnieti de Wijz nen die middelmatigh eudt zijn / als ban feben iaeren / voor De ghe⸗ ſontſte ban allen om drincken. k k De Wijnen Die door ouderdom foet wet 1 zijn de nieten’ ende blafe bequaem; ende worden met wolle metter iecke op wonden ende heete gheſwillen ghelepdt: dock Wor, —— voortsetende zeerigheden ende gaten heeft alle Wijnen sijn goedt teghen lange (millingen) floeckters oft fpanninaben boort herte / opwo pinghe ban de maghe/ winden: - — —— — — De tlicjaem Door te renck erteert in ſonderhepdt de wi te oude welrieckende Wijnen. an Swarte brupn-toode Wijnen / ban fommighe Tincturen oft Din Tint gheheeten / zyn grof / het lichaem ſeer voedende: fp flop: „ pen ſeer / ende doen Den pols wederkomen ; ende Dienen epgentljck PERS. Î 5 weſeye oft Candiewijn wordt ghelooft alle de krachten te bet Palum vinum ban de ouders / anders Praramon. 5 leken 3 Ee te bermanen, Eek eachten ban De felbe in De woorden ban Dodon De ghene bie boor te beel Wijns drincken b d gem Hoo: our gieiosd trend wiet Dan De waterachtigpe koude t in Bun lichaem anderg len / om dat al us 8 emberti Dodonæi. twel doen / midts een wepnighsken gheeſt ban Win jn) ſullen | der! Brandenwin/oft Lock Wat Bppoctas oft Canceis hemepnen lij princheitde; anders foude Den Win bun Ditkwijls eeníz fercijnachtighe oft gichtighe fieckten ende Aappigbeden Der Sen konnen beroorfacchen. Tegen de onluftigbepdt (die nae * bet Wjn-drincken komt/ is feet goedt een @tijfve oft een ghefous ten Limoen te- eter. HET XXXIL"CAP IT EL Van de menghelinghe oft warteringhe des Wijns. 18 pube tijden plaghmen de Wijnen te menghen ende door cen lang onderhouden ghewoonte haer kracht met water te bedwingen ende te breken; alg blijcht niet alleen upt de boeeken van Dippocrateg / maer oock Han eel meer andere oude fehzijverg : dan eerft dede men Water by de felve / om deg ghefonthepdts wille, Want / alg den felben Piypocrateg in't boeck Han de oude Ghe⸗ neeg-hunft betupght/den onghemernghden oft onghewa- tetden Wijn veel ghedzoncken / maeckt den menſche ee⸗ nighlins flap/ende beneemt een groot deel ban Lijn Bracht, Tiele fchijnt ben Poët Ouidiug oock te hennen heb ben willen geven/ Wanneer hp ſeydt; Ghelijek de onkupf- Gepdt ong krachten pleegh te benemen / [oo maeckt den jn dug oock Aap / alfmen die te beel dzinckt; ende daer doo, Worden onfe beenen onfterck / ende onfen gangh wantkelbaer. pk @ock (oo ig den Wijn focter ende aeughenaemer om te Drincken / alg daer wat waters bp gegoten is; als Athez neus betupght. Homerus pzijft dat ſelve oock / als hp matelijcken ende niet te eel niet water ghemenght i is. Maer den ſelven Atheneus ſchrÿft noch / Dat Philo⸗ “chorus verhaelt / dat Amphictyon / den Koninck van Athe⸗ nen / Den eerften van alle de ouders gheweeſt is die den Wijn met Vater vermenght heeft / Die menghinghe ban Dionpftug gheleert hebbende : Waer mede De menfchen Gum ſelven feet wel bevonden hebben / Die te boren doort ghebyupek van den onghewaterden Dijn geel letfelaen hunne — ghevoelden. cd … Dan fp plaghen den Wijn op verſcheyde Wijfente meu 1 oftte wateren : Want fomtijdts deden pb een Deel wijns tweedeelen waters/ ſomtijts goten (pda dip / fomtijdts Hier Deelen Waters bp/ fomtijdte ook menghden Íp dp deelen wijns bp twee deelen Waters. Maer den alderfterchften ghewaterben Wijn was / al men even foo veel Waters alg wijn te ſamen menghde: welcke menginghe de Griechen in hun tael lon iſs Fav iep plaghen-te noemen; *twelch foo veel te legghen ie. als Ghehijck bp ghelijck/oft Even bp eben, biorde Nochtans dele Wijfe ban menghen / alg de oude Comes bie Genus ghelaofden / was Beel te krachtigh; ſelfs ſterck / Dat lo machtigh Was om de menſchen ũptlſi dut oft ten minften krancho ofdigh te maken; als bljcht upt de Wooden Van APnelitheug bp den voorſepden i —* telS. ; _D ſchꝛijft Bi int 7. boetk apar Rie enge an gc wicht wate naven NEEN le hee echt 5ijnde/ Pe bt kde ortie cap beroorfaete giapevor/ — — —— bighepdt / inghen/ Fepvonmmghenende bevingen jan Ip fe van de Bepthen/ eben Win fpzehen wouden bande — jene Die ben Vijn fonder daer bp te Daer / DIONE En : hele ( aoth fepden / bat degene bie riette Deden op vege van be Bcpten leve wonden (tet HA ‚Het derde Deel. Scythizare) alg Atheneus in lijn ro, boeck te kennen gheeft. Dan de Depthen/bp Hippocrates ende fonumighe andere oude ſchruvers vermaent / en waren anders niet dan het voltk ban Hooghduptſe hlandt / dat over den Da- nouw ens iid Was. Twelck hier uvt blijckelijck ghenoegh is / Dat fp Den lijn fepden in Dcpthenlandt te vloeden: ende Dat ly oock fchrijben/ dat den Koninck Cp- rus overden Iſter oft Danouw treckende/ ín de landou⸗ Wen en! nzen oft landtpalen ban Scythenlandt ghe⸗ komen wãs. Ende voorwaer hedens daeghs drincken de inwoonders ban Hhooghduytſchlandt den Wijn ſonder eenigh water/ naemêntlijck Dien Wijn die in hun landt ghewaſſen is: tlelve doet sock Het ander volck dat de landen Noordt⸗ waerts gheleghen bewoont. Selfs ſy en pleghen dock de andere uptlandtiche Wijnen / Die veel flercker ende heeter ziju dan hunne inlandtfehe/niet lichtelijck / iae bijnae nim⸗ merméer met water te breken oft te tenmmen: maer plegen De ele fonder eenigh at alleen met goeden fmaech tedzincken/al en ig daer geen water met allen bp. BIJVOEGHS EL. 1 Kij tr landen / als Dpaegnien/ Dicilien/ Italien / ende ſelfs oock in Branckrijtk ie het noorfakelijck de krachten ban De W en met water te matighen oft te biekens in fonderhepbt als Be Wijnen oock heet ende ftetch zijn : want nu ter en alle menfthen / foo Wel gheleerde ale ongbeleerde / Dat De heete Wonen ſonder water ghedroncken / Den menfche niet alleen Deele heere eckten veroorſaecken / maer oock de doodt vervroeghen / „ende (als den ghemepnen man ban De felbe/ ende —— ans nen tijjdt gheloov Den Ghebzanden Wijn fepdt) De leber verbranden. willen fommighe andere dock ongheleerde mannen, Die in thden Van onft voorvaders gheſthreven hebben / verſekeren / dats men Den Wyn niet te drintken en moet / ſegghen⸗ „ghedroncken/i sene oft lan pt water niet u) goedt —— he — {oft ten tenighe raps pighendt / epdt —————— ende beele — dh! De hupt doen welcke ai p k volkomen — hiede hem drinckt / op dat de menghinghe omentlijek gheſt / pft op Dat be fepabeljcke grobighepdt ban den Wijn oft Water te de mág gaen : anders/ ſegghen fp/ fal dien Dranck ev de acet Dt / Vipum lymphatum citò potatum gig pram, bar is / G baeft ghedzencken maeckt ben menſche lazeris oft melaetſch· de ende wy Nederlanders / bie allom niet en zijn ban goedt water / ſullen Den wijn liever onghewa⸗ terr Drincken/ende dat met maten; Dan Daet rouw water bp Boen: De / onft lichaemen oft ten minften tappigb ende fchurft _ maken. Want den Wijn en cht — RR aterac ban Bꝛranckricũ / al —— Baer ſeer goedt water by / al te te vol crauwagien maeckt. do ijs / ſnreuw —— — maer — Wijnen van — eruyden oft droghen , tòt fmaeches lick hepdt oft ghefontbepdt dienende / zin hier nae al t ſamen ban ons in’t kost beſchreven bp de bemde Dros ghen/ alg Wp ban FJndiaenfehe dzancken oft Wijnen hans “HET XXXIIL CAPITEL Van Ghebranden VVijn. T den Wijn kanmen een water krijghen / datz * Vvv Tevens men ont ijnfch Aquavite, vat is Water deg EE IE at —* Water: twelck net seiner id ef each: i Wijnen dooꝛ Laten en p Die door Het dertienſte Boeck. 693 de kracht deg viers / ghetrocken wordt; min noch meer Danmen upt de cruyden oft andere Virgen werfchepden Wateren pleeghte krijghen/oft te diſtilleren. Dit water is van de verwe ende ghjeftelteniffe de wate ten Diemen upt de crupden ende andere dinghen pleegt; te diſtilleren / iae oock het ghemepu reyn ende onghemenght Klaer put · water oft veghen-water heel ghelrjck; maer van krachten ig het vaer feer ‘verre van Gerfchepden. Den toenatm Aqua vie oft Water deg levens heeft het me / daor Dien Dat het bequaem ig om ſmenlſchen lez en te bewarenendete Verlenghen : Dan den naem Aqua atdens oft Brandende water / oft epahentlijcker in one tael Brande-Wijn/ beeft het ghekregen om dieswille dat Bet foo haeft onftehen wordt/ ende de vlamme fog lichte Tick vat. Want aenghefien dat het bijnae anders niet en is dan het edelfte ende fijnfte deel van den Wijn / daerom en ig het niet Wonder/ dat het leer haeſt brandt / alfmen daer eenighe vlamme oft Lier by Doet, Delen: Ghebranden Wijn ig uptermaten heet ban aerdt / ende ghemaeckt Ban bijfter fijne ende dunne deez Ten / in Den derden graedt Warm ende dzoogh / ende dat leer hoogh it den [elden / iae bijnae tot het beghinfel van Bert Bierden / in fonderhepdt alg hp Lan den beften ende fupberften ig : want hoe hp min waterachtigh is / hoe bp oock heeter / droogljer ende Dinner van Deelen bevon⸗ den Wordt te zijn. Moer om te Weten Welck den ſuyver⸗ ften ende den beften is / foo is het te aenmercken / dat den ghenen die dickwüjls ghediftilleert ende herghediſtilleert je/voo, ben ſterckſten ende minft waterachtighen te hous ig. Poorts foo is dit water oft Ghebranden Wijn feet nuttelijch gebyupcht van alle de gene die / tzy Door venige langhdurige fieckte /t3p door ouderdom, zijn; ais ij vervallen menſchen. Want hy verquickt itte / bewaert de krachten kheydt weder⸗ daer is. Boven⸗ en / alle ſin⸗ niſſe niet alz leen te *3 beer oock —— vante haan Be is goebt de ghene die van ez nen verkiſt zijn/ende He flapende ſieckte (doch ſonder kort⸗ fe) hebben; ende oock alle de ghene Die eenine koude meles int hooft oft ín be herffenen hebben: men magt Hen cock nuttelijck ghebzꝛuytken om be Aappighepdt des herten te ghenefen/ ende inſghelijtks ooch de bevinghe oft kloppimge van t ſebve te beteren. De fl oft weecke maghe wordt Daer mede oock Leer Wel verwerkt ende berwarmt. Daer- en-boven foo ís hp goedt om de Winden ende opblafingen foo wel in de maghe alg in het inghewant / ſelfs oock in de darmen ſwarmende te verdrijven ende te ontdoen. Oock is hp leer nut om de —— iae is be⸗ uaem omt allerhande u; , fac ndr veren pn his verlenen emoe be be afgere id 8 ende te verwecken / dat hy aleen ban bla. Epen eee oft aengheftreken zijnde / eer Kra í inde 7 teer keargrien we Bonden ; te Weten allmen —— wonde bont ore dga dd llagh · aderen / dat gebrupekt zijnde kan hy de men⸗ ligghen / Get leben eenen tijdt ende verleng hen; iae Doet ſomtij dts alg van Be doodt verrijſen diemen alreede Hoor doodt gerekent ende ghehouden hadde; naementlijck ben ghenen Die ban den Dag ende uptabelefenften G Wijn ig. Ghebranden Wijn ín den mondt ghehouden/ verſoet oft — den tandtfweer : Den (elven van buyten op de chtighedeelen gheſtrelen / neemt wegh alle de wint ende (merten ban de ſelve/ Die boo, koude verdor⸗ n. Sommighe derven hem oock in De vierde⸗ (che kortlen hoop het aenkomen Dan de felve inghe⸗ Ben / — be ſieckte tot haer hos ghſte ghez Doan men moet delen Shebranden Wijn in de lieckte —— maer a ve Hete Der {oa wptermaten heet van aerd is / ende bij ſter dun ES AEN — — 654 Cruydt-Boeck:R felfg anders níet bah ben gheeft van den Wijn (want den beften, Shebranden Wijn Wordt met reden Gheeft Des Mins /in t Latijn Spiricus Vanisgeheeten)Daeront drꝛinght Ip feer haeft door het gauntfche lit haem / ende raeckt / iar hrencht de herſſenen feex liehtelijch, Daerom ooch de gene die met de popelfije gheſlaghen oft De vallende fiechte onz berheevigh zijn / oft met den hooftlweer in het gantíche booft/ oft aen de een fide des hoofts gheguelt zin / end? oock ie eenighe ſrhem enghe oft dracpinge des hoofts oft ber oogen Gebben / al waeren die fiechten oock ban koude oorfaechen ghekomen,/- die en moeten nochtans nick alte tichtelijek tohebruyck ban ben Gebranden Wijn egen/ om dat he Gunaltndtsniet behulpeliek ballen en al/ iae fomtijdis. veel eer Fchanelijck dan nut : want ten zp Dat de oorfaerhe/ ftof oft oorfprongh van be (iechte heel klepn fg / ende ten 3p oock dat den krancken felf ban lijnen ep⸗ gheu gerdt ghewelbighljcken koudt is / foo en fa den Shebranden Wijn in dusdanighe lieckte niet londer ſchade oft hindernis ingheven: wantdoordien Dat hp de boehtigheden dunner maeckt / euve door het gantſche lichaem daerom vervult hp het hooft Beel meer / ende maeckt be kracht der ſieckten geel gheweldiger ende pnlijdelijcher dan fp te vozen was, Endedat noch meer is / bp foo Berre ín die Goor fiechten-ecnighe heete-huz mieuren oft —— Bermenghtzijn(te weten alg den meeften hoog blaedts heel goedt ende gheenfing waz terachtiah oft heudtis) dan Worden de ſieckten onde DE Bntfiekinghen-oft verhittinghen der ſelver feer Vermeers dert ende verarghert. jn tg Dock foo ig defen Gebranden Wijn leer ſchadelijck al de tene Die Warm Han aerdt ende ban ghefteltenifje des mcthaeuis zin / oft ban Gun ſelven ſeer bilieus ende met gallachtighe vochtigh verladen: daer⸗ en · boven is bu de lever oock ck 5 ende en is de nieren oock gheen⸗ fins nut/ in fonderhepdt als Ip te dickwijls oft te over⸗ vloedighlijck ghedronckken Wordt, BITVOEGHSEL Ive hoeken ban pe-Alchpmiften ende konſtighe diſtilleer⸗ u bindtmen veel van den Ghebrauden zeerden wijn / Dout van mn. ghefchheven : ieden dan niet gtrlche Dianken/ ende notcang Beel beter ende Beele menschen in luttel igeren herwar —— ghebrupekt ban De beminners Dan alfmen in bert Wimet ehdt / ala het fleech mi Branden Wijn ban doer beeke mee ij ei vd dien te Diftilleren/. foo (almen Ftaníchen heeten Wijn des nachts fn de ische ſtellen ende laeten bebriefen; ende Den gheeft dee wing fal irt midden ban Get fe onhebrofen Glijden. je Sommighe noemen Ghebranden Wijn dien Wint (voren bar ehs bermatut ) Die-fjn kracht door den brande (Diemen t oft belonen oft verandere beft futs allie 8 in bruflé * — — te mare Bet en init wmeerdigh dats * EBETXXXIV. CA PITEL. ie „Van Lora oft Nae-Wijn. emberti Dodonti. Derde deelen verliedt. De derde ſoorte is upt be vupligh⸗ hepdt oft deoefjem Han den, Wijn ghedruckt. 1, Weerrfte loorte van Lora leert ons Columella oock maken; te weten / allmen foo veel waters als het tiende peef- van den uptgheperſten Moſt bedraeght op be heer: nen Ban de Wijnbezien giet + maer hp lepdt Daer noch toe/ datmen Daer bp het ſchuym Han de Dapa oft Berfoden Pijn pleegh femenghen/ende inſghelijcks oock de gift die onderin den Wijn-kupl lepdtsdaer Plinius noStaus niet af en Bevmacnt. 5 é De keervien/ daermen Dit water op gief / moeten weſen gan de Wijnbezien, upt de Welche den Voorgaenden dagh Wijn gheperſt is gheweeſt; ende dan moetmen Die in dat felve water eenen nacht laeten wepcken : des toekomen: Ben daeghs moetmen dat met Voeten treden / ende Pfamen ghemenght ander ve perſſe legahen : ten Taetften ‘tabe dat des up£ vloeyt moetmen in. kuppen oft ——— bewaeren. t Janie Dioſtorides ſeydt / datmen Eben foo veel waters alſſer Mo ſt upt de Drupven geperſt was / om delen Pae-Wijn te maken/moet nemen: Dan Dat ſelve Water op De Keernen gheleghen hebbende ende uytghedruckt zijnde/ tot de twee berde Deelen verloden wordt; ende bp elche krupck Wijns gan hondert pondt omtrent Dep pondt Dout bijghedaen wordt: ende ſoodanige Loꝛa / leydt hy / is niet alleen Den teria Aevrepla, maer oock Potimos Hórsuos gheheeten. Maer Galenus in het tweede. boeck Han de Krachten der voedtlelen leert ong twee verſcheyden wijfen omde fen bet ed te maken/ de Welrhe feer ban de Boorgaende verſchilſen. De keernen/ fepdt hy / worden ín hlepre huppiens oproepen, ende Daer gietmen foo Geel Waters op/£ot dat p gantſch doorweyckt zjn, ende nat ligghen ende als ons Dat langh ghenoegh tfamen ghelegen fchijnt te hebben / dan Doetmen een gat open in't midden Han den bodem van detonne/ foo dat al be vochtigheydt daer upt vloeyt; ende Dat Wordt ín ftede van Wijn ghedronce — ken : daer nae gietmen Wederom ander Water op de fel- ge keernen / doch in gheenſns foo groote mine f te voren; ende Dat lelve ghebrupektmen oock Hoor drant Den eerften dranck / fepdtijp /mordt. Stemphylitis sreg- guririés alg ofmen Beern Win fepde / gheheeten; omdat heersen (nt Griechteh Stemphyla zriupvae genoemt zin: welcken naen (als ghefepdtig) de vellekens ende „kens van de —— tact al tghene Dat nae het perſſen overgheblenen ig / ‚ Den anderen Geet — — wife van Athenen rectie | 5 ken Deuteria aeurspia, Dat i j —— eu rapid. dat is tweeden Wijn/ 2, De tweede Lora daer Plinius af Lerntacnt/ ſchjnt beichreben te weten ; A É Van Diolctorides oo eemt bp niet effen (oo beel waterg alg het berde deel van eben foo beel wate ag : ende dat Wordt n eneen oe gd maerneemt — Plamen bermenght/ ende Daer nae met facht oft matigh bier ghefoden/ tot dat het water gantfch Berfoder ig : ende pel — — — bat in een ghe⸗ 3, De derde loopte van Nae wijn aſſius Dionpſius ban Biita in eige gie als volght: De nen Ban de Wijnbezienf fept hy / moetinẽ / nae dat d afgelopen is ſiu uptworgen/ende ín —— an boeten treden: Want de gift oft — — » ee * overvloedi — in t Gziechtrhj Thamna Odra geeeten/ — ghevloept oft afgheloopen Daer upt meer konnen ghed / daer water bp te gieten/ alg fp een onder be p gheweeft hadden? BIJVOEGHS EL «o / 4 DS tama fot et Sijn of ie afaberrocken in: beelen Winter foo — fino wabe paden hat 8 zn brard — B „& * chrijft leer wel Het derde Deel. We Eora ie feer goedt Hoor be ſiecke menſchen / Die den Wijn de mogen hinderen ; ende De gene Die langhe fieck gheleghen bben/ende beghinnen te bekomen De Wijnen ban omtrent — ende * errara / die roodt zijn ‘beetoe eft.konft / midts dat Daer foo beel waters bp ghes daen twordt/ende andere dinghen / Die elck nae fijn behagen daer bp Boet (als Xluph / Dout ende eenige crunden) hebben groote gbemepnfchap met De Lora; ende zijn niet fletcher Dan de middels baere foorten ban Bier ban deſe landen 5 immers merckelticken flapper Dart onfe dicke oft Meertſche bieren : Die met De Lora —— zynde / met echt Wijnen (dat is Gerſte Wijnen) Bees B n nd onftercken Wijn, oft Ghewaterden Wijn ; in’t Stier Kkp Adymamen, Wierdt bijnae als De Lora gemaccht. “Pen nam Water ende Moſt / ban eicks even beel : De welcke men liet fieden met cen kleyn biev/tot Dat alle’ gate ingefoden Was; ende als't koudt gheworden was / foo wierdt het ghedaen in ghepeckte baten/ ende ect. Andere nemen Ket-water / vj derd Bonigh ende Moſt / van elks even veel; ende t (amen ghemeng! El foo bergieten fp’t/ ende laeten’t veertig see in de * ne flaen : ende wordt pan binnens taers zunckt ban llappe ende ban fiecke bekomende menfchen. Dan Wijn foude al⸗ foo wel onder ‘tghetal van de Sapa aft g en Wijnen / ala onder de Maewijnen gherekent magen worden. Bruyn-rooden Wijn oft Swarten Wijn van de Wilde — is t' ſamentreckende / ende ſeer goedt tegen den buyck loop ende lappighendt ban de maghe / ende tet alle andere ghebreken / daer be banen oft — vange ín ban noode is. Defen wijn ft v met Din Tint/ maer fchitt daer rachten ende ſmaeck: want ionck Dia Tnt lieffelijch ende foet; ende en kröghe —— Sands Dia & kracht oan alg hp tamelöcken oudt is, HET.XXXV. CAPITE LD Van Verjuys ende droogh fap van onrijpe druyven. Da bat upt de ourijpe ende fuere Wijndrupben Serdk7 — — t wierdt /- tot dat heel dick ende dꝛoogh Wierdt / was bp dé oude ſchrijvers Omphacium ghe mepnl Et uvt de Wijnbezten / diemen in fiz oft Aminee noemt / ghemaeckt —— Dan men magh dat felve upt allerhande gheflachten van ontipe ende rouwe Drzuyven maten. Pen felven Diofcorideg leert ong De wijſe om tlelve te droogen : Men moet/ — hy / voor het beghinſel ban de ——— het uytgheperſt ſan van de hndruyven ín eenen pot/ panne oft —* van roodt kt/ ende met eenen lijnen * ghedeckt zijnde / inde ond ne ine * dat het ſtijf ende Diels n Wozdt / midtg al tüdt het ghene Dat aen De — — van den pot dick ben ie affchrappente/ ende nudoelfte bat noch. — ende vocht is ver⸗ F tlelve upt de locht oft zon Dat Den Daeuw/ — De nieuwe ——— vert met Det ium ’tvoorgaende ke, Ban de onz rijpe —— niet / maer het fap dat heel dun is / ende van geſta den Wijn ghelijckt / ende — pie voor haer rypigheydt geplukt zijn/ met de pe gedrutkt wordt / ende daer nae in kuppen oft gez daen in De ſonne gheftelt/ oft ín laeuwe plaetfen Baert Wordt / kotter tijdt toe Dat het heel gherelen oft ghegaen íg/ ende ſommige * — — ſich verworpen waerſte in den ſoncken ende — ig/ ek ſwaeren gift oft dr ende dan wordt Het ſelve midts Daer Dout — 55 Dat het fin — blitse houdende / tot — in rde bewaert. Be Franfoplen — Eerten eenen gemepnen naem —— t ati noemtmen't Agrefta; in't Staliaenfch Agrefo; int Spaenlſch Agraz. _Verjuys vvijn oft Vinum omphacite. Dit ons ghemeyn oft vocht Veijuys ie het Vinum omphacite oft Berjuvs ijn van de oude ſchrijvers niet leer jck; felfs en en ban ghehe «bant —— ioſcorides verhaelt / dat hp uyt van Dat 3* Dr — given ok teenen LDD: var p op gheleghen gherimpelt en hadden / iot dat de bezien ben Bee Ende belen de ín Dn irene bar nae token tonnen ghedaen ende in De foune J ten. Dioſtorides DEE Ban Het dertienfte Boeck. 695 ned als wp van ons ghemepn Verjups vermaent pd "re foo heeft het Verjuye / dat in eenen kapeten pot gedzooght is / een t'famentrechende ende ghewel ficken — — — he ig — —— es amie eginghe / die t van het aer het in gedꝛdoght is ghekreghen heeft. a ban Bet ander DVerjups/ oft ond armen —* Verjups/ Dat met den Verjups Wijn oft Vinum omphacite gan de ouders groete ghelijckeniffe beeft / ig verhoelende/ verz drooghende / ende fterckelijck t famentrechende Ban aerd/ ende is den mondt ban de mage leer aengenaem/ de wai⸗ ginghe / teghen heydt ende opw orpinge Ban de ſpijſe wegh⸗ nemende / ende Den luft om eten oft appetijt berwecken= De: bovendien foo kan ’tfelse allerhanden bupekloop ftel- gen/ den brandt ende verhittinghe des inghewants matie ghen ende verloeten / niet alleen alst ingenomen ie/maer oock van bupten opghelepdt oft gleftvehen zijnde. Noch⸗ tans en is het de lever ende de —*— als met eenighe verſtopheydt ghequelt zijn / gheenſins nut, BIIJVOEGHSEL,: D£gbemer E ghemephfte maniere van Derjups te maken is / datmen fnijdet de groene bezien ban de wijngaerden Die ops ghelepdt worben/ oft ban Wynbezien Die noch niet tp en sn; * welcke men op be wijngaerden vindt nae Dat de rupe ſueden zjn: ende men tredet ende perſffet die ghelijck de rijpe wins bezien : Daer nae doetmen tſap Bat fuleke brupben in tonnen/ ende foutet terſtondt nae Dat bet fonen ſchuym opghewoꝛpen beeft boor Me En ben Moſt. ecjups is te Kiefen’tgeel/breuchigh (dat ie uiet gan) feet tfamentrechende ende op de tonghe bijtende/fepdt Bios Onder Die Dat fap (ieden tot Dat her dick ende heel bis Í8/ te weten in — koperen pet; ſulcks ale bee Droogh ——— Fu de JPoordft kemer ooch Verjuns ban Wil⸗ J— rd redeneren ghen / Dat Derjupg “bn —— alle meefters ban ende werckinghen pel ne d — rd — —— art ri a — Van eriups met fupcker oft ft honigh wordt eenen Lan maeckt/die feet goent is ——— balken De ——— kditſen / — teghen alle —— beroeringen van de ma⸗ ope Van heete oft Galle vac boebrtgbeben gorfprongh nemende, behe Sproop wo —— ban de onrijpe Drupben ſelve / Diemen in inder b Bewaert oft confit. Ben * poop is oock feer geeor Dé fwanghere brouwen: weent been bast goeben luft dm teeten/ ende beneemt alie quade J——— de ſgheiucks oock het walphen ende — Verjuys-honigh, m’t Gieckſch Omphacometes, ſuldy ma fen dranck is ſtoppende ende verkoelen⸗ ende wordt ghebruyckt een iaer oudt zunde teghen de pine ban e ende en tl ban de ſelye / alg De fphfe onderteert Deriips ban Dioſtdudes / met ho: — ð dpworp he eg teghen het walgen ende brarcken ban De bez 1 te ghedꝛoncken —— — act ban zijn een ieder geno $Maer Die daer meert af begheert te Weten/ —— —— De het boeck ban de Landtwinningbe bie — ban De Dzemde drancken bp de Adike Nik eronder s —— Honigh Azijn, enbe Squille Azijn íe ban Dioſtozid lang Befchreben/ende ban ans elders bermaent. . en 696 HET XXXVL-C A PITEL. Van Droeſſem ende Wijnfteen. Ee tijnmoer / Gift oft Droeſſem van Wijn / aen de (ijden bande Wijn-kuppen ende Wijn⸗ tonnen hans ghende / ende alg een ichorſſe hardt wordende⸗ droogh / daſt ende bequaem om LOE poeder ghebroght te worden” fgin onfe tael Wynſteen gheheeten ; in Pooghduptichz landt Weinfreins m’t Gꝛietſth Trya TpdEs int taliaenfch Feccia ; tnt Dpaenfch Rafura de vino ; in t Latijn Fæx vinij in de Apoteken epghentlijck Tartaram, Delen is in alle pijnen te Binden’: DAN Diolcoꝛides hiel vo den beften ijnfteen ben genen die ban ouden Fraliaenfthen Din henomen wierdtʒ oft in, ie Ban Dien prees hy Dien * eenighen anderen piergheljeken Wijn. Haer nu ter tijdt houdtmen voor den. beften wWünſteen den ghenen pie upt de Wijn=tonnen Van aller handen Wijn ghenomen {8 / bie niet roodt en ig; ende die Wordt Tartarurù vini albi Meet YOijnfteeit wordt tot veele dingen ghebzupckt: de Bilgerfmeven polyſſen bun filber Baer mede : de Ver⸗ erg weten Bien oock in hun Berwerijen te befighen : hp is ooch wd om in Medicine oft ín Be gheneep-honfie te hebru hs De — ende verdrüft gheweldighlijtk / ſeydt Paulus Aegincta : dan ſomtijdts ig Dat eeñighe £ ſamen⸗ gretkende kracht bp / nae den aerd Ban den Wiyn daer die an komt. ne Fen ghebruyckten in verſcheyden vochte gebreken des lichaenis· hy is nut de ghene die niet wel ghedaen ban lijve zijn / oft beghinnen upt te tecren / oft ten minften gualijek ghevoedt Worden; oft Die de waterfucht hebben/ in fonderhepdt de Leucophlegmatia, oft Die ſoorte ban Waz terfucht/ Die het heele lichaem Door verſpreydt is; alfmen bie nuchteren alle daghe inneemt, DE fwaerte Van een half ende fomtijdtg oock ban een heel vierendeel loots: Want beneffens hp be wepachtige ende waterachtighe voch⸗ tigheden verdzooght ende doorde piffe uptdrijft/foa is bp dock feer begnaem om den buyck weetk te maken : hp ig oack noch eel natter / ale bp bp verwarmende oft bp de winden Berdzijvende oft oock De piffe verweckende oft Ben bupek fachtelijck weeck · makende drogen vermenght wordt / nae den eyſch nan be ghjeftalteniffe Det Branchen. Den felvenfepdt Diofcorideg/’t3p alleen, ’tzp met Mpr⸗ tus gemenght/Gelett Ben boortgangl; van de waterachtige ghefwillen ; plaefterg-ghewije opghel — be den bupck-looyp ende de voeden Ban de ed : bp belett oock den onmatighen Hrouwelijcken ploet / aen t onderfte ban De leden ghedaen : hp ont⸗ 8 -ooren ende bloedt-{weeren/ Die noch niet ontfteken oft feex verhittet en zijn : met Editk vermenght / op de ghefwillen/ ende tmelck ftoytende bor⸗ reken / verdrooght De ſelve. defen Wijnfteen dickwijls om te ghebrupes far Ken: ende het is teecken dat hp volkomentlijck ghenoe ghebrandt is / als hp heet wit ie ; maer als h —— 18 / dan moetmen hem wederom branden / foo langh tot bat bp fulclig ig + foo ghebꝛandt zijnde wordt hp mt Cruydt-Boeck Rembeiti Dodonæi. Ach Sfecle zotuan geheeten / leydt Hegineta. Gn dnf —— ig hp bekent met Den naan, ——— ende Tartarum calcinatum; Dat ig Ghebranden Wijn- gen. * ſt Deſen Ghebranden Wüjn ſteen heeft een leer geweldighe heete bꝛandende ende verbluÿſterende / afvagende / ende tot dlcecken brenghende / t'lanientretkende / uptetende ende feer perdiboghende kracht / als Diolozidesfepdt : met beeft gemenght berdrift ende gêneeft hp de oneffene ende —— gan de vingheren oft teenen: hy Wordt 4 paen bp de brandende ghenersdinghen / ſthrüft Paulus, Men moet hem ghebrupeken / als hp noch) verlch ende ontanghs ghebrandt ig: Want fijn kracht verdwijnt (eer haeft. Oock foo wodt defen ghebjanden Wijnfteen haet _ vochtigh ende waterigh/ iae wordt gantſchelijck fn water perandert, waerom de gheue die hem dzoogh ghebruvcken willen / meeten hem op ten, Warme Drooghe el te bez waren leggen / in een glafen oft verglaelden vat oft Kroeg die wel ende neer ftelijck gedecht oft toe geftont ís, Bp wozdt vock gantſch water/ ende (milt ahebeelijchs alg hp in cen linden lacksſien erghens ín den kelder oftan= — pere koude plaetfe gehangen Wordtsende Dat water mozde in de Apoteken Oleum Farris dat ig Olie Dan Wijnz fteen / gheheeten. Dele Olie behoudt de brandende ende blepnen end ende fterchelijcts verdroo ghende kracht van den laedfrhepdt / ſchorftheydt / placken ende (proeten ende an⸗ piel des hupts/ ende ín fonderhepdt teg aenlithts / op foo Heel ghediſtilleert Goolen-water als ban dele Olie neemt 3 ende Daer foo Heel Cerups bp voeght alffer ban noode ig om daer ten bequaem falfken Gan te maken: Paermen de huyt mede beſtrijcken moet deg avondts eermen apen gact. 4 BILVOEGHS EL, D E Alchpmiften weten wonder met den Tartarum ende Wijn⸗ IJ fteen upt te vechten : Dan Booy Dien bun boecken daer bol af zijn / ſullen wp den lefee tot De felbe fepnden. Maer Lobel leert ong een water maken/ in t Latin genoemt Liquor Tartari ; welett aldus gemaeckt wordt : Meemt bier pondt geftooten Wijnfeen/ Bie doet in een Retorte oft ander Biftilleerbat / Dat wel ghelu ende toe tig; ende flellet in den oben met een Wij De ghene Die miltfucbtigh —5* een bjfondere epghen teghen Die ſieckte K ter oft ander nat/ Daer hp in gheftaen beeft/ heet Cremor bat is Datn van Wijnfteen/ anders Room ban Cactarum: daer fömmighe wat anders bp been / oft den ſelben anders bevepben. Ende defen room is tot beele dinghen nut / als Dick bloet oft taepe flmerighepdt haren oorfs Die gheerne aere / Die neme 5 î ftick / ban elcks eben Beel: Dit falhp nutten met Diapenidion dl Slectuarium of! vafgnen Beel tegen de vettighept feer koten tijdt; namentlijck alfnien effen — t/ alg oock ban de ghene Die de parken } Fu ter tft wodt bet Tattarum bel gewepeht: ende het oep arcari, anden Wijnſteen. Db gheneeft De mee d teert Wjdt Rece ⸗ om met het Balneum ſcherden ſteen wordt veel geb: hed bp fladeende met werfen gebruptut wezt/in fonderbept in de Keckten Die ban 69 EBol. DER DE. DE ë Het viertienfte Boeck. Van de fchadelijcke ende doodelijcke eruyden. WO OR:ER EDEN ON Ar de purgerende ende den buyck weeck-makende foorten van ghewas; möeten ss vervolghens befchreven worden de hinderlijcke ende der menfchen lichaem fcha- AFN delijcke cruyden: Want ghelijckerwijs onder de purgerende cruyden veele zijn, de Ae krachten van de welcke al te geweldigh, te moeyelijck ende dickwijls den menfche SNP 3) oock hinderlijckende doodelijck bevonden worden te wefen; foo fermen oock da: S 47 ghelijcks,dat het ghebruyck-van de uyter maten ftercke heete oft koude dingen feet — hinderlijck ende vol ſchade, iae camperlijck ende doodelijck is: ende ghelijck de purgerende dinghen eenighe andere bijghevoeghde droghen van noode hebben , die haer kracht ma: tighen, ende, om (oo te feggen „haer onghetemcheyde met eenen toom oft breydel bedwinghen oft be- teren, foo moeten oock dete ſeer heere oft (eer koude cruyden,met een uytgelefen ende néerftige men: ghelinghe, ende mer mate ende bereydinghe ghebruyckt worden: Gheen van beyde die foorten van cruyden zijn door haeren eyghen aerd nutott bequaem : beyde hebben uytermaren ftercke ende ghe- weldighe krachgen : beyde behoeven oockeenigh temfel , dat haer krachten betert ende bedwinght. Daerom danckt my oock, dat ick niet onbillighlijck de (chadelijcke ende doodelijcke cruyden nae de- purgerende oft het lichaem beroerende, in dit viertienfte Boeck ftellen ende befchrijven fal. de voorwaer , de Medicijns ende andere meefters, die bun mer de gheneeskonfte behelpen ende gheneeren, moeren oock nootfakelijcken de kenniffe van de hinderlijcke cruyden foecken te alfoo wel als van de andere; te weten, op dat fy de felve, als Scribonius Largus vermaent, leeren {chous wen, ende de andere vermaenen ende waerfchouwen, op dar fy de felve door onbedachrigheyde oft onwerentheydt niet en ghebruycken : oft oock de felve ſomtijdts leeren gebruycken,als den noodt dat foude moghen vereyfchen; doch met rijp beraedt, neerftighe —— ende met haer eyghen be. ' dwingh-middelen ende beteringen vermenght oft ghetoomt zijnde. Want defe hinderli hebben. oock ſomtijdts haer cyghen deughden ende nuttigheden , ende doen den meufche dick wijls eenigh goedt; ghemerckt datter feer luttel foo fchadelijcke oft doodelijcke eruyden te vinden zijn, die in gheender voeghen oft tot gheender tijden, op gheleghender uren ende plactfen ghebruyckt, goede ak nuteelijck konnen wefen: in fonderheydt als fy met haer eyghen bedwinghfelen ende bereringen ghetemt, ende in tamelijcke menighte ghebruycke worden , ghelijck wy van de purgerende dinghen oock verklaerchebben. …—_—— krijghen, jcke cruyden tad el Das “HET L CAPITEL — — Vande ſoorten van Hanen-voet; ende eesft van de Boter-blóemefs. dj agt eo Uhellaehtes. à — ** — et ii ó * te van Tam Panen⸗ hebben d %nen-boet/ —— als —— Gaz groene) sene haten heerlen — lenus fchriu Bierd ghefachten : Beren / Die in noch ſommighe andere verfchender baeeder bl Wolachtigher Peelen gheklover ela ende int aenfien ate —— tijdts oock vijfbladigh; op de welc: wijlen oock eenighe witte placken fchyijnen te bic: —— tupgb oft hapriggs Ì beng kamer ſchoon goudt-geel blinc Ban v | midden td — rondt op drij etteliele t — bende: welck jaofdeken grooter geworden, veele fader í bolleken ———— — 5 de welke zat tn * — ghew ze ' jen Was ſomtijdts met dobbele ble Pet eht ee footer Wan mater bloemen” batig Geet embee imbekepie Banen-boet/Gandetende. ®ork foo bin dit ſi Was tat verſrhitten € Ghedaente. Boter· bloemen (dat ig de Eerſte ſooꝛ⸗ midtg bien vat br ferien ee delnag Woar ei 5 Run — mt €98 Shemeyne ſoorte Gay Soter bloemen. gheene walzherd — bert maer — 7 ende hlort —— len recht op ſtae s Pla. Op chaduwachtighe ende wat worhtighe/ niet heel dꝛodge oft dorre plaetſen / neffens de Wez — —— — —— plegen — ens de kanten van beemden ende Wepen/ en ouwlanden ende ackers — naoek dickwüls gez Bonde. Pant defe Boter-bloemen en worden daerom niet Dof-Hanen-boet gheheeten/om dat fp —— dan in de hoven te vinden en zijn 3 maer alleenlt bat fp in de hoben Wat mêer onderhouden wórden —— de andere ſoorten Han Banen-boet ende oock om dies wil⸗ le/ dat ſy aldaer meeftendeel ander het Gragpleghen te — Tijd. Dit gewag bloept ban Mey af/oft ban t laet⸗ fe ban Apꝛil / ſchier al den Somer door € Naem. Dat dít ecupbt een foorte’ van Ranunculus blijckt upt de ghedaente nier alleen van de bloemen/ Keenan De gantíche gewas / ende oock upt Lijn en Dan wp — nu met den gemepnen man -bloemen ín oufe tacl heeten/ ende tot onderfchjil ene — men pt 00 be IE ans tal Hain K st Bobbel bloemen heet @obbel ————————— He ander. Enchel — en heeten mãgh. get glasben naam Po yanthemtum; enz gock Batrachion noez ne “Aerd, Krachteride Werckinghe. De Boter bloem — enbe brandende van aerd/ — van Di —3 Ei ende: —— — komen : in de graſf⸗ Cruydt-Boeck Remberti Dodonzi. Ander ghzedaente Gay Woter· bloemey met recht opſtaende ſteelen. ——— habe er Bat Hieheiechen * wonde daer wag. De fommighe pleghen He — — ————— joen, aen an BILVOEGHSEL Án iet — datmen de Boter ee en bande m den de b bel — — EEn í ene bie Nothtans witten ommige verſekeren / wildt de geb b band wen beer dial bi gekomen en : en at maghmen beel gefla ———— — gr kde bal ban de wg td t noch te mede fog! Fibre las me — —— lück / (pat ende — — fers fao beel als Dorskens te ſegghen is, — Be ken ed ih defe —— 3 ——— — De noemt — [om red * — ae erdee —— he ſoorte Boter- boem met — eind ee feclen (ende de tweedt ſoorte od culus pratenfis —— cauliculis, Kanun clus pratenfis — caulicafo, dat nen · voet; in't net ende Grenoille ie reen int Larún Kanan — Ee fo t Op bloemen oock ghebeurt. brefipenbmag same Ee ei — br bend — * Ee Gherackte Dobbel Boter-bfoemen , —— — — ten ũs luteo pleno fore — n gheme yn ghende ben / „enbe bzagben heel geele — op Dea — Dobbel Borer-bloeme waſt in epa pt Het derde Deel. Groote dobbele Eugelfche Boter-bloemen ſullen top in’t Capitel ban Dint Antheunis ‘ Raepken befchrijven, Boter-bloemen mer kinderkens, in t Laan Kanunculus proli fer, zjn oock heel dobbel/ maer hebben tondom etn groote bloes me / noch beele andere klepne dobbele bloemkens / alg kinderkens/ gekmen in de Dobbele Madelieven fiet ren. Deſe mors den in ſommighe boven ghevonden / ende cn berſchillen ban de gez mepne ſoorte niet / maer feer Han Die ſoorte Daer top in't Capitel ban Dint Antheunis — af vermanen. Dobbele Boter-btoemen d'een uyt d'ander fpruytende zin oock fchoon : dan upt ’tmidden ban De bloeme fprupt ten ander fieels ken / een ander kleyner bloemken / dat nochtans oock dobbel is/ boortbrenghende. FRaer dit en is den cpgheti atrdt ban dit abez Was niet/noch men magh dat boor gheen epgben foorte van Boz ter-bloemen houden ; maer het ghebeurt alleen op goeden betten grondt / ende alg het feer ſchoone ende heete famers zijn. Sulcks ie Die foorte met kuobbelaehtige wortel / Die in’ t Latijn Ranuncu- las tuberofa radice Anglicus polyanthés — wordt. erd , Kracht ende —— twel De Wortel als het srupdt ban De Bager-bloemen is bijfter heet ende droog van aerd / ende en behoort bennen den live niet glebrupekt te Worden. Dan Da wordt dit ghewas meer gbebzupekt/om de Klieven weeren Doo te breken. … fieden De bladeren în Water J tube ep de Does ten Daer mede / Die hoehbigjen: hebben / on Doo? koude ghefwols ten zón. ve abebiftitteert twater de theel ghewas ghewas fupbert ſwart — verheught het herre, mige: maer te Deel q men / doet quaedt. Andere u het * om den ſteen te — te doen pien: andere Doen’t op anbepen. __@m de kortfen te gheneſen / ghebrim fafamigbe befe Bot bloemen albus : Die ſooꝛte / die enchel goutgeele bloemen brace beeft beele ſaſelinghen aen De Wortel; orider de wetcke dat: zin Die bun meeft uptfteken / —— en datt —— — de welcke op Den pols ghebonden wege ho kracht hebben / * ten We wel De din als de zjn te ——— tet oft ih teen md — be rechten duym neghen arg De Bend bioenett a Eragus/ tóen plaetfen — goon — — Den t Paeſt ghegheten / i ———— Decs. Ken B ar De bladeren oudt zon, is — —— lets hk bel hant je pd ele amt om toöfeldek « te do — be tmen ons ban De ionghe wel wachte / nu daer files hen meng van goede ende orfchadelijcke moes-ctupden oder te binden is de Loepen / foo fepdt /. kg dít dt fonder — sl? hae Per dl epdt/. p en bft crup Sed genden rk ; ——— de aente v geele Boter legd A EBA hoti oolt: eersln al de Hioepen bit daer ſeer nae berlanz De Loepen crundt met de bloemen beet eten, — 5— — — —— (Geo ban Se ofer-bloemen —— tal Boen krijghen. HET ai CAPITEL : _Van Hanen-voet oft ilde Borer- bloemen. N € bedachte ban arend dbitden Ba: D nunculus / zijn * te Weten Water-Ba- -neu-boet / IL — Acker · Hanen voet/ oft Witten q Ghedaente, 1, De ele forte ban iden aman 7 uus oft beet tonen nm bele ter-Danen-voet à lle / Dicke, dl genoemt / heeft — eee —— eld — eedt, ende gladt oft kacl/aen de kanten ghe gn eed nf — ende in ſid tacken verdey ronde — ſchierg inde —— aon wortelen ghen ghevelelt. Gele. Dit met een bleech-groene ver —— — — deſe an — ——— ghemeynljck —— dan / — ẽnde ſchraeler⸗ Het viertienſte Boeck. 699 NEerften wieg Banen-Goets oft Smater-oBanen-Goet, Somthots vindt men bit gewas ook, wd met Bloemen/Daer Didfcozideg af vermaent Heeft. vrdurẽ * 2. De abad dn ndgn iben ——— diem uypaerts klauwen heet / en heeft niet wel foo geland Baele bladeren ende ffeelen /. ende en melo elan of oft wit-groen Han Hete; maer is Geel brupnder groen / enbe Hicktoijls brupn peerfch oft bu: dtach⸗ tigh; — —— beten bar en —— bladeren zijn in vijf Shan / ale De van er : De Wor: den alte ——— meer jz De bloe⸗ „men zijn —— potte DE zjn jc / Dat IB rouwe ban Dn van ter 8 — ee genen Boorne be welcke bit ghrwag lep plead te benen ís dich Ne . dobbele ende Han leer tele blaberer i Alg men ín de Boter bioe⸗ heee boet, bat be bere wilde wert⸗ bart gbi Er laden / boe den/ — —— 7 ord — fam tere ’ oBerepnd/ende zijn rondt : de — en Kle eeck⸗ geel / ende baer Onder waſt uiet een ron; — Ban — —— dà deken / van Beele achtige platte faden Bergadert ende ghehoept/ met eende — gheenlins pl maer ftekenden doornkens e wortel is aoch — hae et —— acht. — Phetſe. Water-Panen-vaet waſt i SLuypaerts klaussey · waterachtighe oft moerathtighe geweſten / neffens de los⸗ pende Wateren / dickdols oock Wet in de grachten ende ſtaende Wateren oft huplen daer water fn is / ende dierge⸗ lijcke vochte nedere plaetfen: ende nae de veranderinghe deg grande wordt hp grooter oft kleyner: eñ is Dickie fich elven Heel onghelijck / nae De Berfehepdenthepdt ban De plaetfe Daer hy groeyt. Dele ſoorte Ban dit gewas met veerfche bloemen waſt elden in Poöghduptfchlandt/ als „Palerius Cordis ſchꝛijſt ende (foo veel als wy ghe⸗ - fien hebben) hier in Hede Echlandt nimmermeer. 2, Kuppaerts blauwen Waffen in be wepen / op plaetfen bie wat berre vande grachten oft waterige kuplen gelegen zijn / doeh geenſins op Drooge oft dorre gheweſten. Fn de hoven ghebroght zijnde Waffen fp oderblocdighlijck/ende krijgen ſomthdts dobbele bloemen/ alg gefepdt ig. 5. At⸗ ler· Hanen voet gt ín meeſt alle facplanden ende beemden / op hatten ende Bachten iae kbouwen grondt. Tidt. Alle dep dele [oosten Ban Hanen voet bloepen ín Mey / ende oock in Braeckmaendt; ſomtdts / maer ſelden / noch veel fpacperintfaer. „€ Naemen. Dele trunden Boeren epghentlijck bert La⸗ tijnſchen naem Ranuaculus, ende den Griechen Va- trachion oft Batrachion Barpáyu alg ofmen Dorfichern- cruydt ſeyde / ſonitjdts oock Selinon agrion =éawor typror: tT ee ante Hadar genk EE ee gheneeft ten . ï. Meeerfte foortema ueſtris primus heeten/ it felt Ranunculus Gl. Rich Rhutêlinon peo nur / Om biestwille bat hp be liezen ende kroptwee” Cruyde-Boeck Rembert Dodonæi. ckter⸗·Hanen· Goet, ZN PAD U ON) Á ende Sclinon hydation Staver öMárur; {nt Latin osckwel Apium paluftre, ende Ranunculus aquatilis, oft Ranunculus palufttis 5 tae oock hiet qualijck Apiaftellum; ín’t Peder ⸗ duytſth Water-Danen-voet; in’t Hooghduytſch Waſſer Hanenfuſe⸗· Ende dele foorte ig den eerſten Hanen · voet oft Ranunculus gat Dloſto des/ ghetijch upt de befchrjdinz ghe felise ghenoegh blijckt. — 2. Ec andere [oosten heeten Wp Luypaerts klauwen⸗ in t Latijn Ranunculus filueftris ecundus , Dat ís tweeden Wilden Banen-boet/oft Pes Leopardi. Sp is den Ranun- Eulus auricomus , oft Gulden Hanen- vort ban de ouders/ eñ het Chryfanthemum ban Democritus. Sommige hee: tenfe (maer qualijtk Pes coruinus, ende Pes cornicis. Het frhijnt Dat fp met de tweede ſoorte Ban Ranunculus „Haer Dioltoꝛides af vermaent / niet qualijch oper cen en komt: Batt wp ſullen hier nat bethoonen dat den Hanen · voet ban Dlavonijen oft Ranunculus Illyricus daer meer ghez lckeniffeg mede heeft. \ le 3. De derde foopte ban Wilden Danen-boetmaah/nae den Hooghduytſchen Weiſz Hanenfuſz ende Acker fufs/ ín_onfe tael oock den naem Atker · Hanen voet voe⸗ — — heet fp Ranunculus ſilueſttis rertius , oft anunculus Echinafus,nae haet ftehelí nachtigh — F —— — — * en … € Aerd. ile de ghedlachten van Wilden Hanen · voet / fepot, Galenug/ hebben een büfter fcherp eb de Sp zijn oock goedt om de tbe feat afthepdt tenet, ende un hep allen —— ier die niet langhe op de hup en lact liggen /maerter: Het derde Deel, ſtondt afneemt : want wat langhachtigh op eeniqt deel — 588* ligghen / en doen niet alleen de hnyt Be ene opent gaen / maer maften daer blev- ze teg zn ende roven in / door end groote bꝛan⸗ dende kracht / niet ſonder pijne ende Weed Al dit kounen de ſteelen ende bladeren frech Grachtighlijck boen/ alfinendie och groen ende berich zijnde optepdt. Dan de woꝛtelen Gan de felipe Hanen voeten gedrooght pft dog oheorden zijnde /qhepoedert ende in Den neufe ——— / doen niefen/ —— andere leer ſtertke⸗ jcn dꝛooghmaltende din: gen vie plenben. De felveaen de tanden ee ede verloe tandtlweer; maer ſy breken de tanden met haer derde. gheweldighe bek: Droogtende kracht: met eenen woorde ghefepdt/ defe wor⸗ tel íg bijfter heet ende droe ban aerdt als onck het gewas/fepdt Galenus. 9 anen voet (als wp upt —— borifepbt Gebben) gez neeſt allerhande Kleren ende klaf-oozen/ maer (ondere lingh de kropfweeren dit aen Komen, BIJVOEGHSEL. D5 gheflachten ban Wilden Ganen- boet fijn oockt int langhe ban Clufiug beſchꝛeven. Kengaende naem Watct Hakich-vöee, is het te weten? —— ſoorte van ghewas is / Ranuncolus aquaulis int Latijn gheheeten / die beel ban Dit trupdt verſthilt; te weten) het Water Leber-crupdt : ’twelek vermaent moet worden / op dat niemandt Door De ghelckhepdt van De naemen en Dole. Wart defe ſoorte / Die Dodoneus hiet beſchrÿft / is ban Tobel Ravunichlus paluttris fotundiore folio gheheeten/cnde, Ranunculus aquaticus Fuchfij , oft Apium riſus, oft Apium aquaticum:! Ende boorwaer: ( als Koliel hrófe) dẽ — Ranunculus en boegt geen van alle de ſoorten ban Ban: van deſe / als Die in grachten enbe poelen groeyt / en be — met meniehtete Usin. ®pisoock — Sardonium ban ea alg mepnen/ ende S — ent int — bie bp Boo be blos ſoorte Columna hili Water Hanen-voet met Ear tatin Ranun- Eulus aquatilis vmbilicato tio, Die Lobel el Dean. Callittiche fohis Lenuchie en anber Coryledoh heeten : tis een fcherp ende ende crupdt / ale Defe foorten van anen-boet meeft alle zijn. Van daer van is in't Capitel ban Water-IPavel-cru, — breeder gheſpꝛoken }_ende oock in het Bijz boegbfel van het Water-Leber-crupdt : maer De ſoorte ban Co lumna beſchreven beeft geele blaemen/ende Die ban de andere ver⸗ maent hebbender witte. ‚2, De twtede foorte oft Luypeerts klacuwen, aider Gulden Hanen-voer gheheeten / is ban Lobel in Bzanchrijek ghevonden; ' —— den R Ranunculus dulcis ban Cragus ghehouden. Ande⸗ fis primus Füchfij, oft — Breed aut multiflorus; om Dat fp beele ende fdte oock heeldobbele bloemen Bonset, sit Boogh, —— Gefulter Hanenfufs *F Glyfzblumle ; in't & fcb Bat — range en naem Ränunculus filueftris, Daer e foorten ban Banen-boet/ Die Ranvnculus Gluarum —— Ranunculus hemorofus heeten / om rid beel in De boſſchen Waffen: ban die zijn onder de bte bat Anemone haeme — Bofch- — ydet hier nae beſchreven. te heet oo: oock aruorum int Katijn/ hentlück — — ban Fuchſius Ranunculus enfis ten Dat is Enchrlen Wof- ſſeninghe worden Defe bloemen oock ——— 1 deſe en * —— — met ſmalle bladereũ ehde wortelen van Af fodillen komt voort upt een wortel die upt Beele bollekens vers famelt is / foo pen mee re tnde noclj ronder / — dim veſeli ken erndende: de bladeren zijn langh/ He cerſt uptkomende bladeren ban Buibocaftanon ghelckende : — ſteel ig een nva gh / dragende een goudtgeele blinckende bijfz bladi⸗ — Den — * dit red is feer ft î Ee oorte is in't Katyn Ranunculus montanus leptophyl- Ds Arphosel radice ghebeeten / ende van Fabius Columna bes ſch Andere Steen-Hanehvoët met Afodille wortelen is ban Den fel ben Fabius Calumma Ranunculus alter ſaxatilis Afphodeli — —— — cerſt in twee Deelen / Daer * in dry ſchaerde ende Dan wederom in dunne ingben : Den — anderbalben boet hoogh / draghende tadighe geele bloemen. ——— Hanen-voer, in't Latin Ranunculus maculoſus, met beupne placken geteeckent. Men Been mt midden ban de bladeren: Sulcks is alterum genus Tragi eflachten van Wilden Hanen-vott, ban Cluſius enz — ft 1. Vroeghen Hanen- voet” met bladeren vän Ruyte, ban Clufiug Ranunculus ge Rutz folio, ende Ra- | rije der Coriand. in t Zatún ban feminigie bes — — ronde / —— witte ende wat blineken. e wortelen : upe fprupten dep oft bier bladeren / een balde palme langh / — pecrſch voortkomende. Defe bia⸗ Beren ût le ie banen &oriander / been, kleyner ende meer gheſneden / ende als NR tt phjefchiche ſtaende / oft 3, De derde is epa faept zijnde, geele Het viertienfte Boeck. 701 els. Kupte bladeren / fepdt CiaGus.. Daer tuſſchen fprupteen tondt / Enon HEE t ſteelken / ecn palme hosgh omtreut het —— een laderken gn, op {On 'tfop cen bloeme beostbrens 349 ban twaelf oft mêer bladerkeus vergadert Cals ta de nts-oogte) wat * ge peerfchen trgchende/met bloedrverwmiz qbe adekkens doertoghen / onder aem groene bladerkens bebbens De/ Die in ſtede ban De — dienen: als beft blotnteri ghe⸗ reſen zn / Dan bihft in't midden cen —— ban ſaedt ghez hoopt / als in be andere foorten Lan ij, Get blijft beele taeren it leven. Beh fmaeck’ ie wat ee rd “Tgbene bat €lulius befchift gheeft be bloemen eet dat de uptfpetrsten / ban bupten eeft peerfchachtiah / binten ES ed midden een Deken hebbende smet berle — draepkens verciert / Die witachtighe nopkens Drag! fs dick achtigh Get waft op de Hoppen ban D Deed In de hoven bloept het in es el ep is daerom ban fommiabe April èn:Blanen=voet ap! reds —— het niet boog top den 9 Stal nin de hemelen * Poes daden — gend E ereh van Thalieirùm beeft den fieel eenen boet ct heogh / dun / upt Peder Grens baffes is had — alg die van rôor Cha: teeter fmaeck. De bloemkens zin wies vijfbládiay; bete ma bol * tlwee oft Dep horenkens / inboudende vondt vofacl; btig) facdt / bp nae als Dat ban Winrer. Wolfs. wortel : beneffens ben ſteel wafz fen noch andere bladeren / op koster ffeellieris pr de Wortel voorts komende. De wortel ie Di Birtersunet Veele witte veſelinghen / ſomthdts — —— knobbelachtigh ende wederan veſelach⸗ tigh / ende foo haer en wijt berbzepbenbe. Bet waft bp Dies nen/ende Bart omtrent; —— Apꝛil bloepende. Clufiug Befcbroft Dit gewas/ende noemt het unculus precox Thalieri folio in't Latijn. 3. en Beets Hafien-voet , Ranunculus Apuleij ban foms mige gheheeten/ heeft een befcla ciale —— — wat af acbtigh: daer upt apk ett De boorgaende / doeh om de hanttaf — — es Daer tuſſchen annen dt twer oft Dap fleelhenss ter ars —— Daer de cg op komen, elck op haer epghen * — * je et bart nae bolgen ie (pit venker at t/met ſaedt verw: ban DE bat De boozgactide, — 4 — * ers van —— en is niet twel bez Kent: ban Zobel peen tdatr voor / Dat bp Aldermin ften Hanen-vbet vande che g en noemt / it Latijn Minimus Ranunculus Seprenttrionaligm , oft Mufcatella Cordis twelck hy ín Engbelandt/sPederlanbt ende Noꝛmandhen in bofs ſchen ende houde plactfen ghevonden —— ende is feer kleyn / met Dinne bupgbelijcke groene ——— waer aen Dat ſtacu bladers Fumaria — Den Bofch- Bas ten-boet ( dat is de ebifde bte —* nemottt- bp ge bes ſchꝛeven) feex ghelück maer binckende ende bleeck op het — ſkien / oock Dat Bie de pe falla — Germen forme, ———— olleken Baer 'tfacht in * ghemaeckt ban puuctkens die wat oneffen ſtaen wortel is oock wat feherp / met febubacbtigte pens ende doslachtigh. Den mach is dien van't Kos 5 trupdt abelijek/nietontieffelijck , » Aldefkleyften- Hanen-voet met Witte — „int Latijn vaii Lobel Ranuhculus minimus albus beeft —— klep⸗ ner Dan die ban de Tormentilie / be hohe nit SD be e ghe⸗ emen ghekreghen Weeft. — Hage hid ———— geele brt Las gunculus Apulas gheheeten / ig —— ven voet lis hieſe Laar ———— de r gs pen vage edt-holleken — — Dt — — Ef Walden geer. Wilde ſoorten ban Banen be (aoj an iae Dacdelijek ghehouden, iepen. tot in — mig ennn aengbefien : bepdt feex beguacm om te boen vifpemen bt oben ——— aleph enn B: ——— hp oock s bet Apium — peen⸗ cruydt ni — 7 — —— ve Da tete Berchene liefe gbeftooten, 1 fal de migen —— alle buy : maer en lactíe Det —— lisghen —— tgoedt bleefch oock eten. Wilt feloe leeren crundt / ende bind ger gef banden Der al mdr — De wel miftsnbeende — Ee, twe — met ende fweeren fat Die in K: Bogert ne ber en / ende ber etter uptdrp — oe klacuwen worden En — van — Want fp. v zot Cruydt Boock Remberti Dodonzí. Acker · hanen voet is be ghemepne foortt batt Boter-bloemen GGH van krachten foo geljch/ als ban ghedaente; uptghenomen dat hp ze H Bs — erfenitane ter be raifer geworden sgoe / met be Hanen · boet met graf achztigtze bladeren, moes-crupden ghebrupekt magh worden. Danjals boorfepdt ief p het en is niet te tadert De ſelbe * moes te ghebzuycken / nu men E an. : foo beel goede cruyden Vinden 7 NF * gade er HET ATL SCAPIETEL | 6 IA Van de vremde oft uytlande{che foorten. oek AR gts van Hanen- voet: 30205 \ Gheflachten. VV * fullen hier ſeven gheſlachten van uytlandt⸗ chen oft vꝛemden Hanen⸗voet beſchryven; te weten / den Hanen⸗ voet van Fllprien / dien met bladeren van Gras / Dien Han Portugael/ Den BerghHanen⸗ oet / ende dien met Witte bloemen / Dien met ghelloten vande bloemen/ende dien ban Con en. oBanen-Goet Gay Jlfgzieg. __eBanen-Goet Gan Portugaet. zn 5. en derden Dramden Banen-boet (8 bien bt ban De wortelen sijn wan beers net js Bes bogsckamenbe mer breede GOenSDan de — Bert, tee Dinne befelinggen verga⸗ blinckende/onghebeplbe/ doch alleen acne Kanten Wat „Het derde Deel, WtrBh-oBBanen-Goet. ztelijche fleelhie rbe en felve op (gn tfop een eenighe goudtherwige blinckende Welriec: Kende bloeme Dracat / ——— gheblaedt/ oft ———— int midden met Dy van de beg de rie En —— een —— u upt. An fte! an Worte it ghew e er Enobbelkeng alg kozenkens Tarwe / algden Dlaz Poenfchen Banen-boet/maerlangher. ie 4. À, Den vierden uptlantfehen hanenvoet / Bergh⸗ Hanen · voet genoemt/ is oock een leegh crupdt: ende recht fich felven op / met cen dun / kort renigh ſteelben; op Wiens tlon een Rlepn voöfbladigh bloemken voortkomt/ van ente als de bloemkens van De andere ſoorten / maer Wait / ende ſonder reuck: Daer nae a deg id be n BA ZIN Het viertienfte Boeck. Joj wWittey Banen-Goeko. Ranen Goet met vonde Botssijfe btoeimeit; anders Shebolde Zsoter- bloemen. —— NE: N U} 704 eBanen-Goet Gay Conftantinopeley. 7. Wp defe footer ban Banén-boet magh ootk ghere⸗ Kent worden De ſoorte Die Clufiug — — Hanen· vᷣoet noemt : Den welckten oock ghefnippelde ende Diep Doorfneden bladeren Heeft / bleek groen Ban ver⸗ Wes Den ſteel fg eenen Boet hoogh / ſonitydts in een oft twee fijd-tachghens werdeplt/ met kleyner ende teerer bladeren bewaſſen: de bloeme is dobbel / upt den peer fehen roodt ban verwe. Vt een vondt knobbelachtigh peoft hangben Veele langhworpighe Dunne geelachtigie € Plactfe. 1, De eerfte fooite ban Wilden Panen- boet / ſoomen fepdt/ waft in Slavonien: ende Han dacr is ie: ín Nederlandt ghebroght geweeft, 2, De twee⸗ Be loopte waſt omtrent Parchonen in Pränckrijck/ ende elders in de Wepen ende bemden. 3, De derde loopte waft in Dpaegnien op verſcheyden gheweften/ alg in Por⸗ tugacl ende de omligghende Gychen / op de berghen. 4 Den vierden Wilden Hanen⸗voet waftop de toppen van de hooghe berghen ban Ooftenrijck ende Honga⸗ sjen / ditk d hls tuifchen tneeuw: ende ban daer ie Gp door de dt van Den feer ge Wijtvermaerz — — €! ín — van EE — nden ghemenn ghemaeckt ghew De vijfde — di EA 3e gan ck / in in't oft ’tkoudtfte ban den Win⸗ ter. 4, De vierde foorte/ in de hoven van defe landen ept oft ghefett / t vrꝛoegher dan ve andere ghe⸗ achten ban Banen-boet: dan op de herghen / daer fp cpz ghentlijck van ſelfs geoepen/fetmente eel laeter bloepen/ _mfheulus flore globofo ten Da Cruyde-Boeck Reniberti Dodonxi. fac niet voor bat Get ſneeuw Holkomentlijck gelmolten ig, aj j. De —* ſoorte Han Vzemden Hanen voe bloept met rd — * geſlachten; als oock doen ende ſevenſte ſoorten. — * dina 1, De eerfte fodzte ban Vremden Hanen poet/ van ong Hanen voet van Fllyzien / oft Slavoen: fehen Wanen-soet gheheeten/ Wm't Latijn Ranunculus Illyrieus; komt nae het tipt-Wijfen Van haer gantíche gheftalteniffe ende ghedaente met De beft heijvinghe van Den tweeden Hanen-boet Ban Diofcorideg ſeer wel ober gen : Want pig veel Wolachtigher dan Be ander : den fteel is tamelijcken tangh ; ende de kerbinghen oft p elinghen ban De bladert zjn beelderhande;: Ende Bet is waerfthijnlrje, dat fp ‚niet alleen in Slabonien/ naer oock in heteplandt ban Satdeignien te binden ie; genghefien dat ſoo wel het een als het atider-landtfehag ín de FRiddellandt{che zee gheleghen iS. Want Diofcori- des verhaelt / dat lijnen tweeden Hanuen voet boolachu⸗ gher is / band andere/ ende laugher gheſteelt/ ende vee meer dosrꝛfnidinghen oft at rg ban bladeren heeft; ende Dat hp meeft groept ti het eplandt Zarbeignfen. Tlelve verhaelt Pliniug optk int 13. capitel Ban fijn z5. boeck / aengaende De twiede ſoorte ban Hanen voet⸗ uptgefondert alleen/ dat hy de lelve niet wolachtiger maer bolbladighet Ichrijft te weſen: dan het iste shelooven/ bat in ſyn boerken het woedt foliofius, dat ie ghebiadi⸗ ghev/ ín een ander woordt pilofius „dat is hapꝛachtigher/ te veranderen is. Woortglop wordt de tweede ſoorte ban Ranunculus bp de ouders bock Selinon agrion Z4asor dyproys oft Apium filueftre ‚Dat ís Wilde — ende oock Herba Sardoa gheheeten. Men maghſe oock wel Apium riſus en⸗ de Gelotophye Terwropvù noemen. Het ſchijnt oock dat de ſewe is De Gelotophyllis, daer Plinius af vermaent in het 17, capitel ban fyn 24, boeck, $ 2. Detweede loopte Van Vzemden Hanen-soet/ Hé dits Hanen· voet met bladeren van Gyas gheheeten / it Latijn Ranunculus folio graminis „en heeft anders ghrez nen eyghen naem / die mp bekent 3p : Dan mer foude Haer oock wel Ranunculus gramineus, dat ig Grafachtie ghen Banen-Boet/ nae de ghedaente van be Bladeren, moz 3, De Derde / ban ong Portugaelſchen Banen · boet / oft Winterſt hen Banen-boct / int Latijn Ranun. calus Lufitanicus oft Ranunculus hiemalis dheheeten / is Ben Derden Danen-boet van Diofcoridts/ die hp ſeydt feer kleyn ende welriechende te Weten de Grieckfrhe boerz Ken hebben qualijck vooogo dyfofimon, in ſtede Han tvorvor éno) Ede ban bloeme goudtverwigh ; fulrhs alg on ijt. nonfen Portugaelſchen Hanen-poct gefepdt heb⸗ nte zijn. DN — ER 4, De vierde foorte heet in't A atijn Ranunculus montes — nas, bat is Bergl-Banen-boët: Ban men magt haer pock Wel den toenaem Gan Ranunenlus Pannonicus | So is merchelijck ghenocgh Ben wierden hanen voet an Shots ideg li —3 — — dat — —— en CRIJs te Weten / u — — ‘ens eyghentihck kenuen „De mt ong eyghentljck Ranuncts — EN —* albo, dat —— met witte bloemen ghe⸗ n N 4 ' — _6, Pen ſeſten Pꝛemden Hanen⸗ oet / int Latijn Re — gheheeten / ſoude Hanen voet me ghetoten bloeien hegeen mogen worden. Dante terug [epdt/Dat bp gemepnlijck boo Trollius flos gehou⸗ den Wordt. Hy is oock ban fommighe onder 't ng ban Aconitum / Ende dat om beter reden dan de brenght. Wp he nn n Hanen voet te houden. - — en 7. Den feenften ende laetften Wremden Hanen· voet — fn’t Latijn Ranunculus Conftantinopoliranus gfenoemt/ bat íe Hanen voet van Eonftancinopelen /foude mogel gherekent Worden onder He foorten ban cerften hanen boet met purpure bloemen Gan Díoftoriveg: endeootk — te ghelooven / dat bp aflefing oft altijdtg niet bol ladigh oft bobbel van bloemen en is/maerfomtijdtgook Wel met enckete bloemen Den WISE, TET ſAerd, Kracht ende Werckinghe.-stife bele Bem⸗ de loorten gan Danen-boet zijn oock bijfter heet / fcherp/ blepnmakenbe ende ver zeerende Ban aerd/ in fonderhepdt — den Slavoenlthen Banen-boet / die wp gietepdt he — Het derde Decl. Be Herba Sardoa te wefen: ban de welche Pintus ſchꝛijft/ dat fp met Wijd ende Myr;he ghedroncken / verſcheyden verauderiuuhen veroorſaecũt: ende Dat. Ben menſche dieſe inghenonꝛeñ heeft / uiet eer open houdt Lan lacchen / Hoor pat jp Pijn-keernen/met Peper ende Honigh in Dacpen- yu daer ep ghedroncken beeft. BILVOEGHSEL. dit Capite ban de Vremde oft Wtlandt ſche ſoorten van Tbo Se heeft Dodoncus (Dat be ſelfs Wel bekent) den Hoogh-gheleerden Wijtvermaerden Cinlius meeft vaeghebolgbt: als den ghenen Die niet alleen deſe crupden/marr oock meeft alz Ae andere vremde erupden tert beſchreven ende wt licht. ghe⸗ %rogbe heeft. Daerom ſullen Wop Der felven Clulius oock vol⸗ gbende / noch ſemmighe andere ſoorzten oft medefoorten Han defe crupden/ naederhandt tot ſyn kenniffe gekomen / bier int kort — met nach eteclijcke andere. acer boo: alien moeten wy gyemepue leeriughe nen / datter onder⸗ ſchil in 3 «rupden is gengaende el bladerrnibie — bztet vn ſommighe pre ghe min oft meer giekerrelt: oock hoz men De ſommighe op hae. x epggen fieellkens upt De wortelen; fam: migbe waffen aen t middel Ban Ben ſteel Die de bloemen draeght; iahe zijn onder de bloemen / ende Dienen De felve hoor — —— bloemen in befloten zijn; ſammige hg jen lined mighe ſonder Gap: oft wolachtighepdt, ond — ——— in — — hedepit / meeſtendeel dun⸗ ner ghefneden bladeren in't midden ende onder De bloeme hebben⸗ de/-alg bootfepdt is: * —— eeen ggn Kael, ghe⸗ papel ek fff! ome or ie) —— — Iet midden ban De bloente 3 kene / ſelden ban eenighe andere berte J Det middel —— en waſſen⸗ be. Bat boofdeken goa fe eert Deupfkên/ ſamtudts korter, fomtóots — igher ſomthdts gantfchelijck een onrüpe Eerdbeʒie ghelgekende / van en — — —— ſaedt is / ſo (meh ———— niet; ſom⸗ es ſpit ſt — jaer 3 EE 10e — in ſede J — van — ‚De an Rana ſoorte Waft — Sien) dat ig ín De landen Van 5 al daer am⸗ jad ſulcks 5 us Gem hier beſchreven heeft. · B. Dan lufius Geeft d lc ghewas oock ín Bungarijen ghebon⸗ oen) met bier oft bijf feer vun ——— e ra bladeren „met wolachtigen witten dons hedeckt: de bloemen sijn goudtver⸗ igh / blinckende/ vijfbladigh / ſonder veuck / —— twer bp ie a wortel ie le als Ek van De klepne Gouwe / van Deele botte je boor ſtompe korenlens bergddert. C. Ranun- calus llyricus maior heeft grooter Babice). len ende. bloes men / noch geiijfersende Geeft Deel meer wortelkens / (oo Dat bp met techt Grooten Henen-voet van 1llyrien: maah heeten. D. Ii — iſſer een ſoorte ban dit as met dobbele bloemen ges wenden; in't Latin Renunculus Llyricus fore pleno 2e — me led of met, — e bladers. Dit in landt / ci — in edt fd tert palme of — boob ilas — gramineis — Ranunculus gramineus multiplex. sn sr red Hanén-voet ig in’ portugatl. tenten footte ban Den welcken RanvAculus Luficanicus aurumna Beet | Die (an DARO lmet gele beh „hiemalis heet. fer Kp foude Die foorte ban Candiotfchen Hanen-voet met bree e bladefen mogten gheftelt worden; Der welcken ijfter groene bladeren — wet Montan, ⸗ bioeme twekke * dan 1 gin Fieber ro Sense a De fefte ban Dodongus bladeren te — ſoet / daer nae op op boeste fteelen ſtaende —— an / ghetacht/ —— onderd ——— eej heb⸗ “pt Abbeis erde — iet woogbeutfe et is « r beet dit Het viertienfte Boeck. "os op't Zatinſch Premorfa ende Morfus Diabolis twelcken naem ten medefoorte van Dcabicuft / dat ie den Dupbelbeer/ ergen Veranderinghe. Somtidts Waft deſe foorte niet hoogher dan eenen boet: dan de dioeme is foo Groot als een Nartiſs bloes de / ende beter ban reuck Dan de boorgaende : ende Deft foarte Bloept fpader. C. De derde fooste taft im Vranchrijck / ende ia ten heel haprigh ende tupgb ghewas / met blacutw-groene blanes ten acu Deen fide, onder Doncker + — /gheſneden ats de blaz — ban den Shemepnen hanen vort. Den ſitei is qbebladt — De bloemen zón fchoon / ban LF ronde bladeren ghtmacckt/ Die onder —— —— boven acn De kanten upt den Witten peerfch Ër [boots bijfter wit. De wortel is dDicktwijls gez Deplt / als De Éryps-wortel, D. Be Diede foorte heeft gedore bladeren / in bien ghefneden /- ende rondom gheſchaerdt / gtribt / onder bleecker — linck — andere fbe groen: den ſteel is ghetackt: de bloemen zijn ta: — wit / tret aj eon fchput oock afgebeten te wez fen : Daerom voert dit ghewas den neem Abbeis erde Teulels abbeis in, Du, Dlt Bock. Veranderinghe. Defe blaemen zin mtijdts do De hfde fonte van Bodoncus bier befchrez en / is een oefe: Han Defe bierde forte : Ban fp blijft lees —— gladder ende bꝛuxner ban bladeren EN klepner bloes z ende bloept broegher. E. De vfde oorte is de grootſte bam allen/ ende waſt in Ooftenrijck. Bp noemtfe Barrachion plary— phylfon ende Ranunculus latifolius, nae haer groote, platte; gel fs vighe / dicke / bolfappighe bladeren / ſoo groot bijnae ats Bighe⸗ bladeren wo ——— bleeck-groen/ wat rupgh. De ſteelen zijn foa Dick als eenen bitigber / hoogt / ghetackt. „De bloemen zijn beet —— bijfblady wortelen sn witacttis nge, F. Be fefte foorte De efte ban Doͤdon us hier — ee vân Hanen-voer mer witte bloemen. Dit is / ale voorſeydt is / vern medefoorte ban Ranunculus montanus , oft ben Vierden Bergh-Hanen-voet ban Clufiug. Wet is tweeders hande / enckel ende dobbel / ban Bourgoenſch faebt voortkomen: De. A. De enckel foorte Heet. Enckel witte Borer-bloemen, in’t Zatijn Ranunculus albus flore Gmplicis in't Franfops Baffiners blancqs fimples. B. Dobbele Witte Boter-bloemen, bat is De De foorte ban deſen Banen-boet met witte bloemen / beet in’t niucus aft Ranunculus albus multi cx, ged an —— ——— doubles ; it Engheited MEA Fe een — * * helft, oemen / noch grooter ende ——— ve dobbei cleane ban den bierden Bergh- Banen-boet/ boven ban Clufius aent. Clus noemtfe Ra hunculas montanús guartus —— leno en Bate Andere noemenſe Bourgoenfchen Witten dobbelen Hanen-voet gm Bat fp op de an ignien waft. Daer is docit eenen anderen Witz ten Hanen-voet met bladeten ban Thalietrum/elders bermaent. Haänen-voet mer witte bloemen, van de Pyreneebergen, midts⸗ gaders den anderen Witteh Hanen-voet met bladeren van Aco= — ſullen Wop i in” t Biboegbfel van het Capitel ban Eghel-kole 6. Veranderinghe v van Haren- voet met ronde öft bolachtighe bloemen. Deſe bloemen Aupten boven bynae toe / ende en Bees, tsonen haer middelfte dzaephens oft hoofdekens niet / oft heel wepnigh. Cluſius rijk Baer twee foorten ban befcheeben. A. De eerſte wordt —— eude heeft grooter bloemen / bijnae goudt Re ban v De ander blijft leeghet / ende Geeft wat grsenen m· 1 bleecka; ban . Lebel ble a Be en Boter-bloëmen; ín’t A Ran nencufus montanus ine — J rt Snodeijch Trolf floubers ende 5* vh. —— van Hanen-voët ° van Con- fant ie bie Van Bodoneus upt De —— Elius ende t (eer, dat bp ee bectupdt geoepende hadde Betis bekent natme ban, Hanen-voet met dots roode bloriien, fn’ t Karin Ra: Ra : Ende heele beten Bar fomber ben boo er —— Anemone. —— Dat felbe Baer Hac hade Befchreben/ ende unculus Aſiaticus grumofa radice pleno flore ghe⸗ vet; bat ar is/ Bobbeler Bauen-boet ban Aien/ met veele Dies wo: oft Turcicus plenus raber Ranunculus im t Boa buprfkg — tot Ee z blumel) dat is —— toode Boter-bloeme, De bi — —— en ende ghekerft. Den ſteel is een ſpanne — 6 bewaffen:op’t add ane bf andere bladere —— weiltke opengaende / felbe bertoonen/gemiaeckt van aj Beele/iat (omt bectiad bitbeekenas lenen — boon menie roodt / (mal; — —— Bat midden ín de — See De Wortel is van veeie ‚Vefanderingbe. Dee —— u. ſom eri ens zn. fomtidte boven d énbe onder (pits afgaende . nde ben feel is met twee we jaeren b betwaffen / —— — gheſneden / ende cieit deel is in meer andere De bloeme ís menie roodt/ al⸗ —— oft dobbel dan upt — etn kleyn ſteeiken 1 ten roodt· Ende Darm nóch med is — —— / ín een En 706 op wiens tſop ten babbel bloemken fprupt / bijnae ſon groot als Be weede bloemie. Ander veranderinghe. Sonitudts fiermert Dez ft bloemen twel Hobbel ende velbladigh/ dan fp zón wit met roodt hemenght. dek 3 Hanen-voet van Tripoli, in't Latijn Ranunculus Tripolita- „voer van Conftantino- hus ghehecten / beet ooch Enckelen Hanen Ì elen, int Latijn Ranunculus Afiaticus grumofa radice: den Turck⸗ chen natm ig Tarabolòs Caramer Lalé , dat is / Bobbel bloeme a de bloeme enckel / grooter dan De teuck / ban bf berciert : hee hoofdeken Van't ſaedt wordt wel een Pupmbicedde tangh / ende is rondfom met beupn peerfche hapz kens beſett; dan het faedt wordt ſelden bolkomen. Be wortelen zijn veele knob⸗ beinens / kort ende Dick / im langhe ſaſelinghen eyndende / bupten Úyupn/ binnen wit. Ez bladeren urt deſe wortelen komende zjn in twee klepne berdeplinghen gheſneden / rondom gheſchaerdt / oy lange flecikeng ſtaende / dick / bolfappigb/ niet oft feer weps nigb rupgt : het vladt / Bat het onderffe ban Den fleel omvat / is in dep deelen ghefntoen / elek een ban De welcke foo groot is alg b”ândere Bladeren / ende wederom in drhen ghedeplt wordt / ende ghekertelt. Den fieel is rondt / groen / ruygh / met ſommighe anz dere bladeren bewaffen/ op fu tfop de bloeme draghende / ſulcks als wp befchteben hebben. Veranderinghe. Deſen fleel woꝛdt fomtúdte wat Dicker ende ſtüfver / in meer ſjd· ſteelkens — op dE welcke klepner bloemen waſſen Dan De ghene Die op ben midbelfteel faen Ende deſe ſoorte noemt EChufiug Ranuncdlas Áfiaticus grumofa radice ramofùs, feu polyclades ; Dat is / Banen- boet ban Aen mer knobbelachtighe wortelkens / ende mer beelt tacken. Bepde bloepen in't lactffe ban Mep. De foorten met voode bloemen / (ft Latfn Ranunêulûs Tripolitanus flore Gmpli- &i tubro, zijn wél de gemepnfte: Dar Dar beneffens iffer fomtijdts én foorte Die witte bloemen dꝛaeght / met toodtachtighe placken J re et’ Andere gheflachtch van Vreridén Hanen-voet, met vecle kley- ne knobbelachtighe wortelkens, ban Cluſius befcheben : ban De weicke De bier Dan Italiaenſch ende De bijfde oft lactfte ban € adbiotfch faedt baart gekomen zn. A. Deeerfte heeft plat: @ bladeren / als Die ban Banen-boet ban Aften : Den ſteel ie in tpeeen abedepit: daer op ſtaen twee witte bloemen / bijf bladigh/ om de kanten wat fchoon roodts hebbende. B. Be tweede hee noch platter bladeren : den ffeel heeft oock wat ghefchaerde bla⸗ deren / als De boorgaende) ende Mt mibden andere ongeſchaerde: op tſop komt een vijf bladighe bloem / ootk wit met roodt door⸗ togen / maer wat ronder ende War ghekertelt. Wet facbthoofdeken ban deſe foorte is kort : Dar ban de Hoorgaende ig lanzh. C. De derde witachtighe bladeren: De bloemen zón ſneeuwit / anders De bloeme ban Tripoli ghelijck. . D. De vierde heeft een roode bloeme / met geele aderen dodrregen / anders de voorgaende gelijck, E. De vijfde noemt hp Ranunculus Creticus grumoſã radice dat is / — v A ——— wortelen. De bia⸗ aerden en / in Def ende rondom cot. En in in Ek vi aeta mut ebt : boort b deren ghemaeckt/ een Dupmbrecdde groot. F. B fefte be Kanunculus Aſiaticus grumofa radice, flore flago „rubris vers diftin éo : wiens wortel Ban beele knobbelen is / ghelück nie „ban Tripoli met roode bloemen : daer upt fprupten dep oft biet bladeren/ op langhe ſterſkens / rondom ghekertelt/ in Dyp (nippes hen ghefneden als Die van Den T rigdlitacnfthen = Doct wat bleecher groen. Daer fprupt den ſteel / die ghenoegh is / met meer gefnippelbde bladeren bewaſſen / op ſyn tfop dzaghende een tamelijcken groote bloem / ban neghen entkele bla⸗ Beten berfamelt ; die malkanderen boven aen met hun epnden feer —— hed bijnae Deen op D'ander klimmen / ban berz treckende / Doch met roode oft peerſche ae arr 6 ze Baie erts ett/oft/om (oo te ghegeeſſelt. In t mids Den van de bloem is een hoofdeken i ripolit miet veele peer ſachtighe draepkens : ende — ee —— b (ooren ban Bcher-Ganen- ber befchteben. ad pee _ Hanen-voer met bulbaclitighe wortel, ban Fabius Colums na Ranunculus leptomacrophyllos bulbofus gheheeten / heeft teeft Gladeren twee Dupmbieedden —— Daer nae cen palm | afkbgraeuw oft witachtigh/ in de lengde ghezenumet / t (wt ghetal den feel omringende / Die biefachtigh is/ een nne Lan — rg Edd It} ende met bladeren jer / blnckende / binnen in Dich ef ie ben t ate Geeft eenen langhen ee —* (elen upts te onder Dicker zijn / als in de ipendola, palftris f L in’t midden een Ben Gladiolus Stebenrt. Berien-beet ret B ban Barvaepringe je wortel, ende Witte blotmen unculus albus Thatiecri folio , grumofa ban zadice ;, —— t met druyfs ghewijfe nen-voet met druyfs-ghewijfe wortel, in't Latin Ranuncu. medeſoorne van deſe boorbefepzeten s racemofe râdice, is een Cruydt-Boeck Rembetti Dodonzi. Et gheſneden / tn Dip oft vier in't getal} Erop ban bf bals } met een vupgpt (arte 4 8 U tboetnoudenh, k id „ten Bn Deen boben D'ander/ ale’t in gijeftachten : dan haer wortelen hanghen ala chen tras Deupben . aen een. k Aetd, Kracht ende Werckinghe. le Defe Vremde ſoozten van Baren-boer sún Den ghemeypnen Banen-boet ban krachten gelijck /_ hoe wel dat de eene wat feberper ende hecter oft bitter, der op DE tonghe Dan d'andere bebonden Bodt. Dan-aens gaende De eer fte ſoorte / hauen· voet ban Illprien gheheeten / die wordt ban fommighe boor De Herba Sardoa gehouden ; met de welcke Sodoneus oock fehijnt te ſtemmen : tWelck foo we⸗ fende/ dan moetmen dit trupdt boor feer binderlick ige Daos belekt ban gerdt honden : ſulcks Dat hetfelbe ingenomen zÖndey de finnên ende tverſtandt berooft) ende De zenuwen bant alfoo treckt ende fpant / dat De ghene/die dat ingbenomen bebe ben / ſchinen te lacchen / ende nochtans in korter tydt Daer bon met groote inwendighe pine ſterven / ten zy Daer terftondt boer tegen ghefocht wordt) als beven berbaelt is, Daerom en fals men bus niet te lichtelgek verhaeſten oft verſtouten / om geni goe ——— ſodrten ban hanen voet binnens lichaems te tupcken. — je ſoorte ban Hanen · voet / die in Portugael waſt / wordt pp vronen met meick te drincken ghegheven / om de maendeftonden te verwecken. De eerſte ſoorte ban Bergh-Banen-bott / Fieberkraut git heeten / fg geedt om Be kortfen te verdrijben/ alfmer.ne ope ffooten bladéren Daer ban op deu pols bindt oft boude, men moet Die Daet fiet te langh op laeten blijben : want fe fous den De hupt al te ſeer beeblupfteren / ende daer al te Bebnie — 7 ro tae De dte fcban id dd quetfen. ° Tietck emmighe met hun groote fchade bevonden ende Hek hebben. we EEE T IVGCAPETEL, Van Knobbelachtighen Hanen-voet „oft Sint Antheunis Raepken. Ghedaente. ka & AInt Antheunis Gaepke is een IS 83 theunis n / Dat is een ſoorte ban Baz n· voet met knobbelachtighe wortel, 5 mepnlijck heel leegh· De bladeren — —— fneden / groen / die Ban de Boter-bloemen ghelijckende: * De fteelkeng zijn oock diergljelijck : de bloemeri zin fehoon goudigeel blinthende ban verwe : get facht oe bock op ronde rouwe hos : alles ghelijck men aen De Woter-bloemen / oft aen De tweede {oorte’ban Wilden Banen-voet fiet, Maer de Wortel ig als een rondt bolleken, [oo groot als een Okernote/ wit/ epghein⸗ int Antheunis Baepgey oft Robs | € belachztighey Manen · oet⸗ ‘ ⸗ Het derde Deel litk een kleyn Gaepkeen ghelijck/ met veele aenhanghende dunne ſaſelinghen ban onder in der aecden vaſt. — B, An de hoen waſt dit gewas fomtijdts veel grooter ende weeldigher; ende krijgt daer niet alleen meer: blader ren/maer oock volbladigher ende heel Bobbel bloemen, C. Op fommige gheweften wordt het oock veel grootet ende grober Van Wortel; fog dat ſy fomtijdte een tamelijck ere faephen gelicht ; te weten/ diein Enghelandt van fegroept: De welcke ín de hoven ban Pederlandt ghe⸗ peffent zijnde niet alleen eel grooter Wordt / eude dicht geblaedde oft leer dobbele bloemen Frijght ; maer men fiet Daer Dickwijlg De eene bloeme upt d'ander fprupten; als bier ghefchildert flat, int Antheunié Laepkey met kinderkens oft wit dep anderen fpruptend bloemey. lande in de ick wp € Tijd. Sint Antheunie Baephenblaept ín April ende Pe sen end Ent gres Hand sui 1 heen nd ntlijck Ranuriculus uberofus, bat ig Anobb fgben Hanen voet. Want het ís (onder me vpooꝛtbꝛengheude; war eeghſelvan et eer : —— —— ——— Her viertienfte Boeck. 707 Enghelandt / oft Sint Autheunis Gaepken met kinder: kens / oft met bloemen vie upt malkanderen ſprupten. hi Aerd , Kracht ende Werckinghe, Dir truydt ie oock alloo fcherp ende heet Han aerd ats be andere [oosten ban —— ende ban kracht ende werchingien de leipe eer ghelijck. Men ghebrupcht de Wortel oft vaepken ban defen Ha⸗ nen voet Wel meeftsende Die Wordt van Beele op de peftighe ghefwoillen oft klap-ooren met Dout oeftaoten zijnde gez - tepdt / in't beghintel van de fieckte: oft fs binden det op de deien oft op de armen / om ſoo het quacdtoft de vierigh bepdt van't hert ende Het inghewant nae buptenwaertg oft tot een uptwendigher lit te leyden ende te Doen ver trecken. Want het maecht blepnen/ ende doet blacgkens oft zeeren aen de hupt komen / op Wat deel des lichaenus Datmen bat lepdt, „Apuleius leydt / bat de felve wortel den ghenen / die met be mae ghequelt is / in ben neche met eenen rooden linen drzaet ghebonden int afgaat oft brek; FBaene / alg bi Teecken ban den Stier oft van Dor ey in heteerfte deel is / den krancken terftondt ghene⸗ en lal. @ock foo ſeydt hp / bat — Batrachion / datis Be bladeren ende ſteelen Yan dit Sint Anutheume Kaep= Ken/ midtfgaders het raenken fette, met Azn vetmenaht / op de ſwarte lichteechenen geer, bie Dooz-cet ende door⸗ knaeght / ende het upterfte velleken wegh neemt / ende de hupt eeh berwe Deet krijgë Die het Deele ichaem gelijck ie. BITVOEGHGSET: D € Booghbuntfchen noemen Dit abewag Cleinner Hanen- fufz oft Giy(zblumle ; De Eughelfche Rape Crowfoore: ſom⸗ mighe heeten t in't Latijn Rauunculus bulbofs : Het Geeft d ghefneden bladeren/ende ie De Luppaerte klacutwen gelijck, € dat de /daer't fatbt in leydt / (cherpachti een wepriigh Ed ghelijek Die ban de Klepne Klifs fen oft Caucalig. De bel ſoorte heer Lobel Dobbel Kleyn Ra: s Hanen-voetsin’t Latún Ranunculus tuberoſus fore mul tiplici. Men — het Sint Antheunis en ghenoemt — | _oberm ed Dae Bet bequaeni ſoude sn om Sint Antheuz nis feet te ghenefen. 2 Maer de Groote Enghelfche Dobbel Boter-bloemen, bi van DSodoneus vermaent / dar ie Dint Antheunis Raepken mer kins deren / in't Katijn Ranunculus tuberofa radice Anglicus polyarthe bs in’t Engbelfch Dobbel Goldeuppé of Batchelers Bartoas ghebeez ten/ is in de hoben van Engbelandt ghemepn genoegh / als Lobel te kennen gheeft / ende is gheiyfvigher / De bladeren ban het Ge- tanium oft Cracpen-boet hebbende / ende De bloeme tweemael grooter Dan De voorgaende ſoorten / iae Dikwijls twee Pfamert; te weten/ bijkante beneden Ben halven fteel. De fleelen jn bree Der/ op haet tſop een groote dobbel gulde bloeme Hebhende; vpt De welcke een langhachtigh ffeelken fprupt/een ander klepner blaez upt fomtijbts noch een ander klepnet oft koiter ffeelkten fprupt / de Derde bloeme vertoorende / feet lu⸗ ftigb om fien, De wortel is taepachtiap / oft als eerien bol / fer affectende/ dat is fich felberi ban nieuwe wortelen feer vermenigh⸗ ¶ Aengaende den naem Bocer-blgemen mer Kinderkens, int Bijt Capirel bar Dit teg: Van een ander foorte die ke oemkens ter , ; e uptgeeft / ghelckmen in de aeghdelieven fiet/ die ryghent —— rn proliger ; boe mel vat Defe foorte wet Peene nn bee oren Ean subgroep Bifch van en » Dat fommigbe vꝛ t joo ſch Druswurtz. lum houden } Beloning af berm 34 area een Klan ople ale zijnde fuicken brandt in den mondt: — blijft duren/ — Kracht nde Werckinghe. Sommighe gheiooven deſe Sint Antheunis | oft immers ertũghe ban haer mez befoorten / de opzechte Herba ſcelerata ban be ouders is: ſeifs Herba fcelerariffima „ende dat is om haer ſeer varius ap Both rt … Hergaende Dat. Dodoneus ſchrüft / dat deſe wo genegen ai / oft Be Barbuncielen/ bat nbercbueae oreren PERet fcemt een wortel „gid Í —— end gier: oegh is ende men ù ie de is be onder wecker oft ok es — 9— voet van De lieſche Baer de peſt is Daer op vierentreintigh uren / fat Daer, bigerkens a zig Di L — igh Boeck heb⸗ t maat wor⸗ 708 Cruydr- Boeck: Remberti Dodonzi. 8 tete alg tobben DRE 1 oe matte Maͤer o c 8 tufleben hate — Dieben biecht ben flecck ende nitutt Vghele ko olen met tzekertelde bladeren. lijnwact biet oft bf dobbellegghen / ende DAN Beeken ende bin⸗ Den. Baet nat falmen de quetfure van den Dupm ghenefen met dopers ban cpers eude beefche boter t ſamen gheklopt / met een toepnigh aheftooten Senegrsen / oft ghewaſſchen Aloë Daer on” ber ghemengt. Maer ie't dat ghp geen verſche wortelen kont het lnwact tuffchen bende foo bobbel niet zn. Deſe wers kinghe ghefchiedt haeſt / voorwaer oock ſe bloedt laeten oft ander putgatie. — De ander foorte met de dobhele Bloemen / bie niet foo geel ent is / met ten wirachtighe knobbelschtighe wortel / Die leer Heet van facet ig isin alle haer deelen (dat is foo wel im De bladers ale in de wortelen ) alfoo brandende alg Wupben-meft / oft Win: aſſchen tat het ſterckſt beandertde cauterp Datmen magh binden: want al ië’t Lat gho een Doeck gen leght tuſſchen bet vieeſch ende dit trupdt / Dat bijf oft fes dobbel is / nochtans en fart niet laez ten te brandert erde diep dodrgaen tot in bet bleefsh. Met dit crupbt ín Draccken-bloedt ghewepekt / wrijven De fnoode fi ende loofe bedriegherd ban bedelarrs Gun armen oft beenen! om bie open té hälen/ ende leelijck te maken, om het bofck tot medeljz den berweekende Loor hr mifmaeckthepdt ende ongevalligpepdt/ meerder aeimoeſſen te Krijghen. HET VC GAPIGEL Van Eghel-koolen oft. Ranunculus Flammula. M En bindt eyghentljck maer eén lodrte ban Ranuri- culus Flamrnula oft Eghel·koolen ten Waer dat⸗ men eengh onderfchil van De ſelne onde Willen maken aengaende de bladeren/ Die fomtijdtg mes ghekertelde tanden /ende fomtijdts heel Macht zijn. sEgef-Roofen oft Banuneutué Flammula. vetwe/ doch mat bleechachtiger : enbe als bi — — — * re nad — — À aetfe, =koolen waffen i — belpꝛoende beemden / fonderli ja oer ou zit zet E Bd Boe — ſteelen dts Dep rk ijdt. Dit crupdt bloept in Hep/ — De anderefoorten van! — é À —— an Hanen⸗ vbet / ende korts daer nae l⸗ Naem Zn onſe tael heet dit —X 8 ín’t Latijn nú ter tijbt anal Dine Kan asielen mela, dat ts Plam oft Dier-trupbdt/om dat Iet Leer heet ⸗ eude ghelijek een Blamme op de tonghe brandendeig: Da: leriug Corbus hadde het lieber Ranunculus platyphylloste —— t is / Panen-boet met breede bladeren; andere —— „bat ig Danen-boet met langhe laberen. Wat naem dat de ouders mag) — is ons noch onbekent. Dan men dattet golet iñ beep genten gheen __ Me fpzeerf pok van een crup Eeen enne id fepdt op vochte he — ere ben De Cerfte foorte m, esghentti Ranuncalss — ra inorde aa eoher oale speandet ——— (ero , batig, Cghelhoolen — € Aerd, Kracht ende Werckin Eghel koolen zt be andere Îoozten van —B————— ãerd ende Het derde Deel; ten ghelijck : want (p zijn ooch feex ſcherp / ende brander ende bijten op de hupt/ ende maecken blepnen / bladeren ende zeeren op Dar ghelondt lichaem / alg de andere Daz nen voeten. € Hindetniſſe. Eghel lholen en zijn niet alleen den meuſlch ſchadelijck ende doodelijck van binnen’s lic haems ghebrꝛuyckt / maer oock de beeſten · Want de ſchapen * daer afweyden / ende eten / worden met groote hitte be vanghen / ende ſterven / mits dat haer leer ende het gautſche inghewant ontfieecht ende doorknaeaht / oft met ſweeringhe bedorven ap ei : welche ſweeringhe oft verhittinghe in ** den — gheheeten wordt; en= Be Daer Van he nen naem bp den ghe⸗ mepnen man — nt eee D£ lammula ís boren ban ong befcheeben gheweeſt ondet oosten ban De Winden ende Klimmen; De welcke veel ban Dit trundt verſthillen / als uyt Gun befchrijb blückt. Maer dit ghewas/ Bat —— ende andere Eghel-kolen noe⸗ men in onfe tael / heet in En Spereworte ; Ende is Hanz den felben Lobel, and ten Water-foorte Ven, Ranurrculus ghehou⸗ Den/ eude F lis aquatilis — niseffigie , oft —— F — — ianghwe als boo: / bo, ende, he groot ale di, Bee, Hoeben Wederick / ſeydt Kobel/ vond: om. cen weiniep pen ed e aen toodathtighe holle fleelen. De wortel is wit. An Branckrijek Geetfe En Flammula aquarilis, in ’t Frantth Herbe de feu, Ende voer alfoo - oel Hietteriddt, alle Defe foorten ban Flammulá mogben Vlam-cruydt, Brandt- -cruydt, ende Berende crupdt heeten, als DE foorten ban Weete — * int boorgande — beſchzeven ende Flammula ghenoemt Eend noemen dit eerd om dat het van blad sefomedbte ober / anun- — plantaginis foe : andere heetent eri ld cruyde, om D blepn p t HOE — 6 fouis. — pie eranderin: ce. Deſe vindtmen kerlde bladers aix Bodonus oock te kennen met De twee? fe ſulcks heet Lobel Ranunculus aquatilis angufti— De ende folius ferratus : De welcke alfag wel een ſoorte van Flammula is ale be boorgaende. Dan op ken Bepe/ fepdt den ſelben Lobel/ in vochtighe plaetfen / wortfe oock ghebonderi met Klepne er eind l andeflintg be boorgaerde eerſte foorte uiet n Hanen-vöer mer witte bloemen ende bladeren van Kenia oft Wolfs-wortel is van Eobel in’t iangh befthieben Pertde in ’t Latijn ban hem Acoritum Batrachiofdes ghebeeten / om Dat bp niet en verſcuert / oft het een fonte ban jd voet / oft Van Wolfs· woꝛtel is / Door dien dat —— Hed Bheljekt, Bet waft in Lan: — wije mids paid nde his ad LS twee oft drij voe⸗ — inden —— loemkens ende / bie vande * Boter-bloemkend maer kl — epen Daer het ſaedt in li ju oo: Schepen 0 eh — ghedepit/ ende KE Ge hanen sne en end { Banen? peo se fd vrl RED Eer —— ben ban, bar — — -voet met —— van Aconitum, wort on fepdt Camerarius / in allen ben boorgacnden Witten Haneniyeet vande ———— t Latijn Ranun- €ulus Pyrenzus albo flore ghebeeten/ ig Dan, € luus be beſthu * bloent in de hoven van eben oft bien ſteel is — met omvatten. — bladt is de ten ——— breedt ha Bet ſpitſch toe met bee àl | gn ghemacckt me beethoont/ van bijf teere fneeritu- En € mioden met Beele k hi — — * — Teak neh jd he fonen De hundt al te bekent : Dat be Ld …_ fleen-votfen felue/ in fo Het viertienfte Boeck. 709 Miten Hanen- voet vande yrenee-berghen. met witte b loemen mogben bebhen / is ſos tmel-nfet Maer bie ſoorte met ghedante ban Wolfs· wortei perse ben niet min fchadelck te wefen als De andere ſoorten ban Wolfs· woꝛtel: De foorte, die bar Der Pprenee-berghen komt, is be onbekenfte : boch baer en is net meer goedts ban te berwach⸗ ten / Dan ban meeſt alle de foorten van Banen-boet/ ende Anes mont / Die al ’tfamen im Ftalien ende elders boog fchadelijcke trunden ghehouden zijt. HET VL CAPITEL. Van Kueckenfchelle. —— | zen ê beeft feer deken en apen — nn eren eren gheliekende/ 2 bun ene é chant — — ruigher oft ——— ven bor ———— ende ruygh/ bewa De 'tſe ban defi kafe De Bioemikens / —* sighe J —— van nand fore —— wei nen e diaepkens —— Daet een rondt bolleken Daane, met grauw oft p2 als mét vloeken bekleedt; onder —— Bt wen lot. ig anp, —— be a Binaber He Erdee it crupdt wa er bi bij ongbeboutnbe on Yan * —— — in ſonderheyt op n Hederlandt wordt het Dupcfehlandt —— —* * nemen 5 J fteenachtighe —— — meto Dat is doncker —— ſeer ſelden —— bin⸗ inghen de. Ende als blauwe bloemen: Te ae DE pDE 710 Cruyde-Boeck Rembserti Dodorer. Rueckenfchere: “Pebbel Kueckenfchetle itt t Latin Pulfarilla plenó — EE practfen fommighe bleecker / lommighe donchever zht: —* zijn: want in de boffchen ende ſchaduwathtighe _ plaetfen zijn Die bleetker blauw / oft peerfch/wat nae den witten trechende : dan in De openluchtighe wet ter ſon fien ſtaende gheweſten zijn ſy fchooner oft hoogher ghe⸗ perwt: op Be berghen Han Auvergne ende Langue: pock Heeft het witte bloemen : op De berghen van ta: tien / bp Türin / ende ban Dabopen/ lietnien dat met greele — dan met roode bloemen waſt het om: trent Aleppo van Sptien / lulcks als P. Pena ende JB. Lobel van-daer ontfanghen hebben, — € Tijd. Luechenſchelle bloeydt in de Meert / ende ſomtijdis oock in April / dat ie im t beghinfel Van hef Dooy-iaer/ Wanneer fp de berghen Daer fp waſſen teer bercieren. : * ARNE: SE q Naem, De Pederduptiehen gheven dit ghewas ben ngem Kueckenſchelle⸗ naè dert Hooghduptſthen: Bé tanfopfen noemen 't Coquclourdes: in ’t Hatin beeten ommige Det ſelve Pulſatilla; lommighe andere Apiunt rifus. aochtang en is Get de Herba Sardoa niet/ Die ep ghentlůck Apium riſus nae ong ghevoelen behoorden te heeten: het en ig oock gheenen Hanen· voet oft Ranun - eulus; noch oock gheen Anemone ; teri waer Datmen Dat boog een wilde medelooite ban Anemone wilde vekensns nochtans is het bepde die crupden/ te Weten De Anemone — ende Den Banen-Hoet / londerlinghe Ban krachten / niet — 4 Teer onghelück Î EE q Herd, Kracht ende Werckinghe. Weuekentchetle ig bijfter feherp ende brandende ban aerd : iae wat deet deë lichaems datmen Baer mede raecht/ oft daer men bat fel- be ghewreven oft gheftodten zijnde op lepdt / dat Door knaeght ende vertrert Dat / ende dott daer blepnen nde blaeten in Rornen : ende Daer in bu is het nheentingon: ftercher Dan de loorten Ban Vanen voet te houden: Daerom enoetmen ſegghen vat het een Leer heer Ende droogh crupdt ig: BIIVOEGHSEE O Feber be tie beende mottagbrichepde ban ’tfacdthandië crupdt herwaerts ende derwaerts met den windt wegh ahes il, dreven wordt / is dat ban ſommighe Herba venti, Dat is Erupdt Des Windts (als of menin 't Griechg Anemone fende) endePuls ⸗ Latilla ghebecten gheweeſt / alg Lobelende andere fchrpbens ine, bende erduptfeh Kuchen-kraudt; ende Keucken-cruydes tButigarifch Lean kewkesvichin oft Lokewkewrchin. „De Jtaliaenen cekenci Dit crupdt pd De crupden Diemen ilius, ante parrem noemt / Die haer bloemen boor De bladeren t piesen te bꝛenghen. Ban die ſoorte met peerfche bloemen ie wel Ae hebbende ín 't midden ban de felveblae: ne, De felbe/ alg plupmen oft finefijve blocken/ td „Dat t foo facht ende ha, t / is t root als een groot? 3ote. Be wd il tine wꝛoeghet; wa ke erſch Equina Pulfatilla, Dat ig RoGsKueckenfchelle , oft eerden Kueckenfchelle ghebeeten. Een ander foo ek 2 j af — arilla oft Ansenden oenelnele ghe⸗ nils bꝛoegh niet/ ende Dunnêr ghefneden Sede beet he ee len weten — foor ft bꝛiwn⸗ te ‚Bep ten zijn ban Den (elben Ciufiug oock met faecuto-mitte bloemet À „ Ban daer ie noch een ander foorte ban Berch-Kucckenfchelle met fneeuw-witte bloemen, in t Latijn Pul- facilla alpina niuco fore beguaemer im het Bijvoeghfel ban de Ante een. anr alle be borden vn jn ban Pulfatilla ende Heeba veiti gheheeten atseweeff/ als is. d 3 pi u ſommighe ghefien ghetoteft. Dari’tfacht D daer boo: ghe⸗ fonden was) beeft mp carel lonen boostgpeknacpel FREE ſeydt Blauwe Boter-bloemien’ met weit hen naenì de Rucchz chellehp bekent ie)in't Latijn Ranuncoler nja ghen naem ban De vij foorte ban Geranium oft g-beck. „Roode Boter-bloemen ig ooch Den onepgben vande Uuet⸗ Kenfchelle : want Be bloemen ban ueckenſchelle en Ô wiet wal roodt bezteng alis’t dat fp fomegdre wat peerſe ed . ” Het derde Deel. zijt. Oandeoprechte Roode Boter-bloeme is oock een foorte van Spevaers beck / anders Acus mofchara gheberten, ‚ Aerd, Kracht ende Werclanghe. De bladeren, fteelen ende bloes men Ban &.ueckenfcheite/ als (eer fcherp ban ſmaeck weſende / wor⸗ ben boor heet ende dꝛoogh gehouden tot in den derden graed / Doorftifjdende/ Dun maeckende / naetreckende / bevteerende/ fupberz maeckende/ iae berzeerende ende Doozetende ban krachten. Daerz om ſalmen De felbe binnens lijfs niet ghebrupcken. Dan ’t ghediz ftilleert Water ban de bloemen heelt allerhande Wonden. Maer De Wortel wordt binnens lyfs wel gebrupekt:fonderline ghen in Fralien : Daer fp de (ele ſeer prijfen/ ende boor de wortelen ban Carlina houden ende berkoopen / eer foet dan ſcherp op de touge twefende; ende wonderlijcken goedt houden teghen De peft / ende tez nde doodelck beegift / ende alle fenijniate beren ende eken/ tghewicht ban twee dragmen’ tfeffens in Mon ghedroncz en. Daerom doen fp De felbe oock bp de dinghen die fp tegen’ t ver⸗ gift berepden et é î Bet ghediftilleert water Han de bladers wordt ban ſommighe —— ende ghedroncken om het ſweeten te verwecken / in ten Daer t(elbe ban noodeis. Fn ſommighe landen wordt dat water in allerhande niet ghedurighe korztſen met groote bate ghe⸗ HET VALS CAPITEL Van de gheflachten van Anemone. _Ghéflachtén. — heeft Beele ende menigherhande verſchey⸗ dentheden : dan Diefcorideg (foo het (chijnt) heeftfe willen tn twee ghefiachten begrijpen: Want de eene [ooz- te/ ſeydt bp/ Gal wien nioghen Tanume oft Hof-Ancmoz ne heeten / De andere Hoor De Wilde Anemone houden: ende hp voeght daer noch meet bp / dat de Tamme veele ende Gerfchepden ſoorten heeft / Die nochtans uiet en Herz —— in de ghedaente van de bladeren oft bloemen; aer alleen in de verwe Dan de ſelpe bloemen. Wan defe fullen wp alleen beſchrhven de ghene die tot onfe kennifje bie zc Eexſte Nnemonen. Shegrente. 1. Bet eerfte ghellacht heeft luttel Bla⸗ io —— de tweede Wilde enn den Tammen Hanen voet rick / maer i be hloeme ſtget op't top ban cen kort fteelken / dat oruz trent een palme langh is / gan twaelf oft dertien (malle Í | bladerkens ghen tin t midden Man De welcke een hoofdeken ftact / met ettelijche dzaep⸗ * Het viertienſte Boeck. 71 Keng omringhelt ; 'twelck tot Klepne grijſe vlotken ver⸗ gaet daer ouder ſchuplt hee faedt. De wortel is eerft foo groot als cen Olufve/ maer met la pdt van tijde Wordt fp wat grooter: ende heel groot wetende ſchnt fp in etrelijche leden oft kuiekens verdeylt te zijn / lim ende DWweerg / niet recht nedetwaerts ſinckende / met ettelijche fafelinghen behanghen. De berde Ben dele vloeme is lief: felijck ende [coon om ſien / uyt den bleeck-peerfcten vood- achtig: welcke verwe ban bepde (ijden fomtudrs/ ende fomtidts aen De binnenfte fijde alleen/ hoogter roodt blinckende is / aen De buptenfte bleecherroodt ende wit- achtiat;. ®it felve gheflacht heeft ſomtidts oock witte blaemen/ maer feer felden. Gee SRnemone⸗ . Bet tweede gpelacht gen mere beeft grooter ende wijder verſpreyde bladeren dan oorgaende, ende Pie Han de Woter-bloemen oft Tammen Hanen· voet elijcher / doth kleyner Dan Die ; te weten Drp aen een anghende : de bloemen Haer Lan zijn oock van dertien oft biertien bladerkeng aen een ghemaecht/ eñ Dergadert: dan die en zijn niet [pits oft Hooy (cherp afgaende/ mac fomtijdre achterwaerts ghebooght oft omaheſlagen: van verwe blauw / ende daer in De Koyen-bloemen Leer nag Bp komende; int midden Om een xondt hoofdeken geele draeykens hebbende : weltk hoofdeken geen haprachti- ghe grijfichepdt en heeft / maer als het facdt-hoofdeken. gen Danen-voet/ het uptfpruptfel van De Afpergeg eenighlins ghelijcht. De wortel loopt Aim ende dweers, ende is ditk/ veele knielzens ende knobbelkens hebbeude De derde Anemone heeft wijder biaderen in mear dunner fnippelfagien Berdeplt ende gtefneden : der fteel is Bierghelijck: De bloeme is grooter / bp nae van grootte met De bloeme ban Wilden Heul ſtrijdende van niet meer Dan (eben oft acht bladerkens vergadert (choon violet blauw roclachende ban verwe ; Doch een Weiz fugheken lichter blauw, De Saedt-hoofdekens van dik gheflacht zin vupgh ende rbe oft haprigh / als die van het eerfte. De wortel 18 langbworpigher/ dicker/ oock ober dweers berfpzepdt / Dickwijler gheknoopt oft in, kniekens gerdeplt / roodtachtigh ende gee iah/ oft _ nae Den brꝛuynen treckende van verwe. è — Men Bindt ban —— oock een ſoorte mett 00 2 loer Cruydt-Boeck Remberti Dodonzi: Gpierde Antemone. 712 Serde Anemone. JJ Anemone Gay Soſtenxijck oft boemeri/ be witbe Deut bloemen heel gheljchense van Ga 5 Hung axiey. — —— een mede ſoorte Daer van A= A (Za d ander wordende / met heel mikte bloemen. 4 De vierde Anemone ghelicht te Derde ban blade — ten/ ftcelen ende woztelen —— De bloeme is middelhaer Bar grootte / roodt ban verwe als de Wilde Beul-bloemer/ van veele ende menichoulbige bladerkens bergabert ende dobbel; ban de welche de tien oft twaeff 5 upterfte grooter zijn / de andere binnenfte zijn klepner. — ' : 5. Bet vijfde gheflacht ban Anemone heeft bladeren err bleet ar dromer DA WSE :De bloeme ig wat grooter, an ſes 7 bladerkens ghemaecht/ wit / oft upt den chen rood gehtigh / boch fomtijdtg bleecker/ fomtijbs hoogher Shee Ee berwt : de laedhooft zijn vouw / klepn ende Mee De wortelen zijn dunner/ maer ooch ter (ijden aflopen: — — de / uiet oft heel luttel gheknoopt/ doch met eenighe neder= finchende fafelinghen bewaffen. B ‚6 Defte Anemone ig be vofde ghelijck/ alleen ban — laderen Klepner/ ende oock van bloeme / Die geel Dan — roden et, De ig als die bant vifdegheflacht. — Bn Bp dele ghearhten moet ooch Î ie: \ CE — baar feit 7 gen bloeme fomtijdts wit/ fomtüdte pt den witten — MG ne ANS ———— — — Sat 8 en zen 4 TL — flim/ haer Leloen rd ori regten VIE EN 4 8 q — 44 my ki / met onder | — net haprachtighe fafelinggen ban onder Plak Het derde Deet, GpijfdeeNnemone, anderé 250 ſch⸗ oAHanen Goet ghzetzeeten. — din atie bete — ban Anemone en ——— bet Hüfde ende t° Defte in Hoogh en⸗ be Hederduptſt hlandt fn’t wildt te binden; te Weten fn de Wepen ende bolt hen / in fonderhepdt — ende ſcha⸗ duwachtighe plaetlen. Pan die grootfte fonte Han het Derde geflacht / te Weten met verd bloemen / Waft in —— neffens de a ede nghebouwde woefte Alle de andere ghefla í ban ín den —— vic nn —— F 1 Meeſt ide över ban el in Apꝛil F AEL — — Hom: ende al — in moeten voor woꝛrden: ende fp en zijn engin van — — eygheu naemen dan alleen met het ghetalz te we⸗ ten — ———— prima, ſecunda, tertia ; — quinta, ſexta, ende feptima; in onfe tael eerfte Anemone, Bet onee ‘ban bel —— eco boert on! Ban Be verwe oemen ftellen= ú chele oft dobbele / roo⸗ e oft witte bloemen: want Hie verwen zijn foo naemen en ſou⸗ de beleren ot ne hed htans de rg met Dap Onnen en. Dan not p bladeren Ánemone wìfolia heeten / dat ie Dübla⸗ dighe Anemone:ende díe mede ſoorte Han’, mede gia n Anemone met witte bloemen / —— — —— * Anemone van — ij / omdat (pf ftenrücklthe gheneemt w kende beel waft. Dand f —— —— in Huñggrien —— Tamme ſoorten Ha’ ijn — te lande lachten gin DE al bof Het viertienfte Boeck. 75 GoeGengte Anemone, met Dep bladeren, haer deelen febrijft. grooter te welen vaii be Canune/ ende harder Ban bladeren / ende een langhworpie aber faedt-hoofdeken hebbende/brupnroode bloemen / eu⸗ ei gee —— — „Ende voorwaer de verwe van dele bloeme ig epg entlijck ſoodanigh alfmen in de bloez men ban den Wilden Beul aenmerchen kan:die met dier- — Woerden ban Dioltorides befchreten is te Weten os phgenicoun Arbor atraner ; Dat is in’t Latijn Phee- triceus flos: Tweick de nefhebbers der epgentheden Ban de Grieckſche taele nootfaetkelijck in —— gm int verſtant ban de boechen ban —— te — als fp be kenniſſe ban een: — te o geeft Dioftorid — emone den Wildeñ Heul en ne k ban ghedaente is / baren die Door i den naem van de —— —— —— en ed reg od en ander te ban met De ien Beul deeg ijle baan MArgemòne ende an bele ‚ Wilde, dat blijtht Deél anders te efen /labemertht bat ad * — ————— van Anemone kleyner zijn dan ende bovendien oock verſcheydenverwighe —— — —— — ales zie lepe beters —— twelck hier gantſch onnodigh is/ ütk niet al⸗ den fin ————— —— — upatorium ni te weten in het 23. capitel van fijn 21} boeck ; almacr albag van dit cruydt Gprechtt gantíchelick met den ban Diofcozideg ober een komende. Dele gen hy / te weten De TPilde/ mepnen fommighe de Argemone te zijn / doch met groote — Wederom zijnder an⸗ Der Diele Beul noemen / Dat wp Rheeas toegernoemt hehe ben, bet onderſchi 1 tufichen dele crupden ie fees Maer h “groot : want fp locr mid beeldactet in't jaer Dan he ban Auemnone —— — * sd Bech an î n — gelachten Han ag en hebben oe 714 ebben anders nief dan gelijsk het tlop ban de Alperges. ht zijn De woorden Pin Plinius. moon ral verhaelt gocek een diergheihen onderſchil tuſſchen dele crupden: In Be Argemone, fepdt jp./ ende in de loorte Ban Heul, Rhaas genoemt/ig DE verwe Der bloemen niet foo bzuyn pft donckereroodt ; ende Hepde bloeyen ſpaeder. Voorts foo gheeft de Argemone eert ſaffraen verwigh fag ban haer / dat ſeer fcherp op de tonghe bijt: Aheas heeft wit ter fap/ ende oock Ícherp + Dan bepde hebben in t midden Bande bloemen ſaedt hoofden oft bollen als die van den Wilden Beul s maer Iet faedt-jooft tan Argemone ig ‚ bovenwaerts wat Dicker oft breeder / ende Dat Ban De Rheas wat fmaller. Daer en teghen en gheven de ſoor⸗ ten van Auemone gheen fap Ban haer/ noch oock en heb⸗ ben gheen facdt-bollern/ maer alg een tfop oft troſken Han een Aſperge. ; , € Oorfaecke des naems: Deſe crunden hebben hun⸗ nen naem Anemone. Aveuorn oft Assia in't Grieckſch ghekregen apò toũ anémou aa⸗ zere, Dat is van den Windt / die be Griecken Anemos noemen. Want de bloe⸗ me en gaet nimmermeer open/dan alg den Windt waept/ foo Plnius betupght: daeront zijn ſy Van lommighe gock Herba vend, vat ig Windt-crupdt / oft Crupdeken beg windts ghenoemt gheweeft. Ovidius / de bloeme Pan Adonis ( Flos Ádonidis) in't langh befrhzijvende / fchijnt in Get tiende boeck ban Lijne Deranderingen oft JBetamorphofes deſe onſe Anemone te bewimpelen ende — — —— willen gheven; daer aldus Lan egghende in ghedicht: * — * Venus Ee vriendt Adonis aldus fagh ì Verflaghen op bet veldt, quam by hem, daer by lagh, En heeft hem langh beklaeght; 1de had fijn diepe vvonden Bynae met eyghen handt ruiftrouffelijck verbonden: „Maer dat vas al te laet; des goot fy úp het bloet,’ Dat uyt fijn vvonden quant, vvelrieckend’ Nedtar foet: Hier door foo is dat bloedt heel babbelvvijs ghefvvollen;, En eer gheleden vvas een korte landt ten vollen, — VVierdt dat een fchoone bloem, van vervve bloedigh roodt, Oft fulcks als een Granaet, van fijne ſchorſſe ontbloadt, Iin fijne heernen thoont. Dan h is kort van leven, Mits dat. fj aen den ſam niet vat en pleegh te kleven,” Den, vvindt, die hier en daer de lichte dinghen drijft, Is oorfaech, daf dees bloem niet langhe ſtaende blijft, Dit zjn de Woorden Lan Ovidius. Eee Van Dion Ban Dmprnas den ouden Grieckſchen Poẽt / in het Grafdicht Ban Adonis verhaelt / Dat de bloeme Auemone gheheeten / eerſt ghelproten is upt de traenen Die Denus op D'aerde ftorte / Doen ſy den ſelven fonabelingh Adonis beweeneee € Aerd, Kracht ende Werckinghe: 2epde de Anemo⸗ nes / foo welde Wilde als be Tanume / ghelijtk Bioſtori⸗ des — ſcherp ban aerdt. Galenus ſchꝛift/ dat ‘fp allegader macht hebben om upt te trecken ende nae bun te haelen / ende om de monden oft lochtgacten ban de “aero fepot n/ be wortel ban gilemorie ghe 5 Zaerom / fepdt hp / Anemone 2 knauwt oft in den mondt ghehouden zijnde / ene „Apmerighepdt upt den hoofde. Det fap haelt de overoloc- digheden den neüle upt ende het maecht de ſrhel⸗ Jen oft Bande 0 dun. — —— — de — Anemone id eeren eeringhen reynighen de plac⸗ Ken ende melaetsh znne berwecken (p epdt: opgbelepdt be maen dte ſtondem ende doen bet melchs ín De bor ften verz — Bte tupabt Dioſtoridts oock / fegahende bat de ſteelen — van Anemone met Gerſte pappe oft Ptiſane gheſoden ende in De fpfe ghenoten/ et meicu vermeerderen: ende dat de ſewwe met eenen vefjaris van sonder in ghelet / De maendt· ſtonden voordt Doen komen. Cruydt-Boeck Rembetti Dodonæi. ſten ban Nederlandt. Perte. Tamme verdeplt bp woederom in tweederhande ghellachten; te weten in Die met ſmalle / ende in gie met breede bladeren. Ende Be felve hebben noch wiele andere pers anderinghen/aie wo hier náe bethoonen-fulten:Want van her farde, felfs bau de ſtuchen Dee wortelen Van Defe Anemône / komen fag berfchepden crupden boort / aengaende de ghedaente ban de big: peren ende Bloemen / als in De forten ban Tulipa oft Frie ghe⸗ bonden mogen worden; in voeghen/Dat het bijnae onmogbelek ſoude wefen De ſelbe te befchrijben : want alle daghe wordender nieuwe ghevonden / Die nopt te vozen ghefien en Waeten, Ende om biefwille (ulle Wp de naemen Van ſommighe alleen verhalen ende Daer beneffens / De noot faeckelicke befchrijbinghe var fam mighe andere gheven. à d 1, De vetste Anemone ban Dodoneus biet beſt hieben / ie van Lobel Knobbelachtighe Anemone mer de wortel van Eerdnote ghe⸗ Beeten; ende ban Cuius Anemone hortenſis lattfolia tertia, Dat ig Verve foorte van Anemone met Meede bladeren ; ende ís He Gene Die in defe tanden meeft ende eerſt Bekent is gljetoorBen »dacrom fullen wp De fetwe Gier mt langh befchrijven. Ghemeync Anemone met breede bladeren, ne oft Ghetterrede Anemone in Nederlandt gheheeten / is De dere De Anemone met breede bladeren ban €lufius. De bladeren sijn groot) eerſt ghedtylt alg De bladeren ban Danikel/ aen D'een fide wat peerfachtigh/ Baer nae zjn fp in meer berdeplinghenende Buns net (nippelinghen gheſneden; Daer naer volght eenen ſteel ban een fpanne oft voet hoogh / vupgh/ bloot ban blateren/ ban alfeen ams trent het mindel/ Baer Dep feer Diep abefneden bladeren watten: inde welche De bloeme eerſt ſchuwlt; maer als De bloeme geooter oardt/fchiet fp hoogher op/ met een Dunne fleclken: befe bioeme ig ban twaelf oft bijftien bladeren ghemaeckt / bupren bijnae aſth⸗ verwigh ende rugh / binnen prerſeh upt Den rooden blinckende / lieffsljck om aenſien. Bet middel haprigh faedt-hoofveken is met ſwarte brapkens omrvingelt : ’t welck nae Dat De bloeme afs ghevallen ís / alg een hoofdeken ban de Aſperges ſwilt / ende van plat, haprigh oft wolachtigh ſaedt bergadert ende ghehoopt ig; Dat haeft wegh waept. De worteldan der ſe ſoorte / cerſt van ſaedt bont-ghekomen zónde / is foo groot als cen @lijfbe: dan als fp ouder wordt / wordt fp grooter! gekrioopt / ende knieg-nhewijg beedeplt/ buyten ſwart / binnen Wit, met veſelinghen befet. De duckskens bar dit ghewas afghebroken / brengen andere dierghe⸗ che crunden boort. Deſe foorte heeft Cluſius tuſchen Ment; ende Andernach inden Meert binden bloepen. Dan daer is dier ghelijcke ſoorte ban Conſtautinopelen gheſonden gheweeſt / de welt⸗ ke inge hoben ban Nederlandt ghefacpt oft gheplant stinde, Baer — bladeren boor den winter upt-gheeft/ maer Bloept in de Lente, fsmtijdte oock wederom in den Gerfft, Wi Italien wordt oock — ten dierghelijcke foorte oberghelonden / aldaer in't wildt waſſende. Zp heeft deſe naemen in't Latijn / Anemone hottenſis latifolia tertia bp Clufius/ bp andere Anemone ftellara, ſiue ftelligera, mifz Pr om Dat de bloemen fterres-qhemijs oft ſtraels · ghewijs ghes ickt flacn, De ghene Diefe boo: het eerſte ghellacht ban Cranes. — Beck oft Geraniura houden/ zijn feet bedzoghen. — Dit gheſlacht beeft de naevolgende mede-foortensefi meerandere, „Bleeck peerfche Anemone mer breede bladeren is buyten bleers ka — ſelfs wat nae Den witten treckende; ende bloepyt at fpacder. Ee 4 Bleeck-roode Anemone met breede bladeren Heeft atht / ſelden meet / bp nae lÓf-bertwighe bladeren / binnen blinckende / met Witten grondt/ Bupten ruygh: de Dracpkens zijn biolet: —— Ander bleeck roode Anemone mer breede bladeren heeft ticn oft twaelf bynae peerfche breede bladerkens / witachtiger grondt / ſwartachtighe dꝛaepkens. — — Bruyn purpur roode Anemone met breede bladeren. acht tamelück wel-riechende bladeren / bupten doncker yeerſch roodt / binnen bynae karmefijn blinckende / met fcharlaken roode kans ten / met peerfche aderen doorreghen: den grondt is wit/ groot; — et geen jee ſwart / met bloedighe dzaepkens / ende blauwe kens / ende ſwart ſaedt. bets LE leeek-purpur roode Anemone met breede bladeren heeft vio⸗ terte nzaepkens fwarrenopkens/ anders De Hoorgaende gheltk / Ban Beel bleecker. í a Bruyn pesrishe Anemone met breede — blinckt en — innen niet: Den grondt is wit / met wat peerſeh door-toghen: aedt-hoofbeken is biupn; De Dracpkens Glauwachtigh/ de 7 #5 ens blauw: De bladeren ban De blocwe zijn acht / van veuck (04 fact ala De Doorn bloemen. — — Violerte Anemone met breede bladeren heeft eenen wat ruy⸗ anders Sterr-A nemo- Shen peeefchen ſteel / ende bloemfieelken / alg fonimighe ban de getande De beeft acht oft meer bladeren/ hunten — ch blinck⸗ v : den 4 peerſt ickende / binnen peerſch violet grondtië roodachtigh/ met Wit omringelt / foet ban reutk alg de — bloemen —— zn wit / De nopkens blauw / nae den Ader Violette Anemone met breede bladeren is als de boort gaende heel violet· verwigh; ban van binnen ig DÉ bloeme met placken — — — „Doncker Violette Anemone met breede bladeren heeft groote ⸗ 5 Hemejacheidertnshe van alledeg 4; hten van An e ten ende witteren grondt. Somthdts i roodt Genees Semgne in mee eeft gheflachten; te toes lts (ampt apefiereer bioit purpus em DODE 7 kein ige, rd Ë bp e — EE Ánder Violette — — bladeren heeft acht bleeke ·⸗ — * Mußznins ent * 1022 Beven inde Bloemen, bi i een ten ban — dribe —— edad J ſi wer perwighen grondt / mer. bite erich» ber (cd el upt Italien / ende andere landen / fes up fomintabe obeine: — — be brarphens ends De nopuens zjn ook Het derde Deel. Groote Violette Anemone met breede bladeren heeft twaelf bla⸗ Derkens/dan bupten wit peerfch blinckende/ binnen biotet peerſch / pock blinchende / met witten geondt : het faedt-hoofdeken 19 fwact/ De — bꝛuynachtigh / De nopkens blanwachtigh. Lijt-verwighe Auemone met breede bladeren heeft ghemepulyck acht bladeren / buyten wat peerfachtigh / binnen bjnac ljf· ver⸗ wigh / famtijdrs doncker / ſamtüdts licht: ben grondt ig wit / ſom⸗ tors groot 7 ſomtudts klepn : Get facdr-boofdeken is ſwart / haprigh / met witachtighe Draepkens ende blauwe nopkens. Groote Lijf-verwighe Anemone met breede bladeren is ghe⸗ maeckt ban acht oft negen bladeren / buptenljf-berwigh/ met doncker peerfchen groudt / Binnen heel bleeck lijf-berwigt : het ſaedt · hoofdeken is rupaty/ tat bieletachtigh / met diergheljcke Daepkeng/ ende fwartachtighe nopkens. Incarnate Spaenfche Anemone ig oock een niede-foorte ban Dit ghellacht: in t Latjn Anemone Hifpanica carncô fore ghehte⸗ ten. Dp is ſomtidts bleecher ljf · verwigh / van dertien oft twaelf ghemaeckt. £ Orange Anemone ís deſe lijf · verwighe oft Incarnate Spaen⸗ ſche Anemone / oft dierghelijcke / ſoo gheheeten / om Dat de ſchoon roode met De bleeck geele berwwe in Die bloeme vermenght is Ander war bleecker lijf-verwighe Anemone met breede blade- ren, ie niet alleen bleecher dan De boorfepde Groote / maer oock kleyner. zak Ä — en roode A met breede bladers Geeft acht bloem- bladeren; ſomtijdts kort / ſamtijdts laugh ende groot/ bp nac foo groot als die ban te Anemone jDavo/ fchoon ſcharlaken roodt blinckende ban binnen / met eenen Diergheljcken grondt/ met wat bleecks omringht / van bupten runghẽ De dzaepkens zijn peerſachtigh / De hopkene ſwart oft beupn. - „Ander Groote Scharlaken roode Anemone met breede bladeren eeft bladeren uxt De wortel heel bꝛunn groen / aen D'een fide als met Koper-roeft befproepdt ; ende fomthdte met ſwarte placken nea De bloeme ie groot; ban acht bladeren ghemaeckt/ innen fchoon ſcharlaken roodt blinchende / met diergbeljcken grondt/ bupten rupgh ende bleeck roodt: Be Draepktens $jn bloet⸗ beewigh/ De nophens geel groenachtigh nae Den brupnen trec⸗ —— ——— nae Den aſth · vtrwightu: tſaedt · J is — — Bruyn toode Anemone met breede bladeren geeft upt haer wor⸗ - ronde bladeren/ bijnaetot den ſteri toe in drijen — — — ef De / maer gheſneden / ende dun ippelt. Den ſteel ig eenen boet langh/ het bloem-fleelken twee oft dep Bupm-breeddert hoogh / rungh / ende wat De bloe meis tamelijcken groot/ ghemaeckt ban acht bladeren / doncker oft bꝛupn roodt / oft als de Colle-bloemen / met eenen klepnen Bleeckachtighen geondt: het faedt-hoofdeken is ruygh / ſwart / met bip peerfche dzaepkens / ende bꝛupugeele nopkens, fe foorten zijn ban Ciuſius in ’t lang befchreden. Dan hp felge bekende Danner beet meer foorten daghelücks ban bindt / ende binden fal. Maer de ghene / die wy Bier ſtellen / ſullen ghenoegh zijn om tot eenighe kenniffe ban deſe crüpden te komen: doch boor allen moetmen De bolghende dobbele foorten ban Anemone kens nen / Die den toenaem Anemone Chalcedonica ende Pauo pleghen &c boeren. _ Anes np fs ban Conftantinopelen hier te è ſonden: ende heet fn ’t Latijn Ancmone Chalcedoni- ca, oft Groene Anemone ín onfe tael (om Dief wille Dat De bloeme meeft groen blijft / door dien Dat fp hier te lande ſelden wojdt) oft oock Dobbel Anemone met breede bladeren, Defe t upt haer wortel eerftelijck bladeren alg Die ban de Enckele ee-bladighe : dan daer nae ghelycken fp de Danikel-bladeren/ maer zijn grooter/ harder/ ende meer ghezenuwet. De bloeme is beent ende wijbt/ban beele bladeren hemaeckt: dan de tien aft twaeif bladeren zijn groen/ boor aen met fcharlaken vonde (fomtijdta oock roode biolette/ aderkens oft doors toaben : de binnenſte bladerkens zijn kleyner ende ſmaller / bleeck geerfch upt den rooden blinckende : ſelfs de ghene / Die t' midden Bande bloeme beferten / zijn ban De felbe berwoe / binnen-waerts omgheboghen /enve binae ghekronchelt. Cluſius noemtfe Ane⸗ mone hortenfis latifolia pleno flore verficolor. Fn Turckijen heet — Gul caramer : welcken naem (p afte dobbele vaofachtige loemen plegben te geben. Veranderinghe. Wt een ſtutksken ban De wortel ban deſe ſoorte —— voortsghekomen cen enchele roode bloeme / ban acht bladert it / Die bꝛee dath⸗ tigh waren / eensdeeis roodt: upt t'midden ban De welche bloeme ten ſteelken (proot bep dupm · bꝛeedden langh / oock Bep klepne eenden appara. md ben peerfchfieeis m/ doch niet enchel/ maer op haer epg ; Ben ffaenbe) leer fraep om ſien / als Chula ooft. 5 “Anemone Chalcedoniea Cacumeni Maringi,ende Cacumeni Mer- Sondes: feex feldfaeme foorten ban Anemone upt jen ghefonden: maer haer ghebaente en beeft hp noch niet ne panbers ban dat bet inede-faozten ban Anemone ban balcsdonten zin. E — ep _ Tweede. Bobbel Anemone met breede bladeren, ín ’t Tatijn Anemone hortenfis latifolia pleno fiore fecounda , anders Dobbel Anemone Pauo ghehreten / heeft bladeren als be boorgaende Anes ban Chateedonien. De bloeme ie fer groot / cerft groen / v, Chalced nighendt dan De binnenſte zijn heel coat: is upt Den bleecken geel; met zoode ende geelachtighe Het viertienfte Boeck. 515 door toghen: in 't midden ban de blaeme ſtaet een hapri of: Beken) omeingelt met beele fwarte dzaeph —— 2 ard —* ih ft upt den groenen bleeck/ daer nac Wat —— Ander Groote Anemone Pauo, in ’t Lathn Anemone hortenfis lacifolia Pavo maior, Bienght een bioeme boort van twin: tigh / dertigh oft meer bladeren meej elck eert ban De welcke ent Bupm-bicedde langi is / oft langer, beupn fchatlaken blinckende roodt / in den grondt bloet · verwigh / met eenen grooten conden geelachtigten tinck: het facdt-hooft ie fart ende rupgt / met bloet-berwigge draepkens chde blauwachtighe nopkens. Dobbel Anemone Pauo van Cacani, Bie € luſius befchrijft met uaeme Ban Anemóae latifolia pleno flore Caccini, is beel grooter Ban Be ghemepne Pavo, ende wordt Ban Conftantinopelen ghe⸗ brogbt/ van berwe fcharlaken roodt / tweemael jac brijmael dob⸗ beler dan de Grodte Pabo / andere bon be felbe ghedaente. Dan De bigem en Geeft gheen ſwart hoofdeken oft bolleken in haer mins Den oft nabel/ als D'andere Hebben. Dobbel Anemone Pauo , mer twee bloemen bij een ,-Draeght op het ie ſteelken tege menie roode dobbele Bloemen / mijt aes noegh ban een. Dobbel Anemone Pauo, d'een bloem uyt d’ ander (pruytende twoidt fomrdte ghëfien: te weten upt het midden ban ve ercfte loem tuſſthen De ghenopte Draepkkens ſprupt eenen tangterfteels een ander Diergtelgeke groote dobbel bloem wort · brenghende / gock inꝰt midben met Draepkens ende nopkens vertiert. Dobbel Anemone Pauo met:dry bloemen , d'een uyt d'andef fpruytende , is bant Hondius befchteben / foo Gp Die in ſynen vof fien ‚ ther Dapsig bꝛupu hoofdeken ban de cer ſte grootſte bloent (Die bynae daelder breed was in de ronde) quam eenen anderen ſteel / bloot Dep Dupm-bieedden langty/ dra⸗ ghende een ander bloem De éerfte gelijck / maer De helft klepner: Daet upt fproot een ander fleelken / ander halfve dupm-breede langt drzaghende een knop met een ander dierghelck noch hiep s * end ii —— — met aanbeten, de kanten / irt en oock gheplackt ale eenen Pau / gpetick oe twee onderſte bloemen Waren / feer Fracp am fien, Enckel Groote Anemone Pauo , in't Zatijn Anemone hortenſis latifolia Pauo fecúnda, en heeft ſoo dobleie bioemen nier:-iac fors túots sin — deme oft tien bladeren alleen ghe⸗ maeckt; ſomtudts ſonder 1 ots met eenen vi // midden. De verte ig me ————— ſchoon De wortelen Van deſe foozten zijn dick/ met ver ſrhepoen ' belen upt-puplende; bupten vouw ende fwact/ binnen toit 1 — onliefigck — ſmaetk / ende worghende/ met veele Dunne —S ghen Geele Anemone van Portugael is be eerſte (oorte ban Anema: ne miet breede bladeten ban € lufiug befclpevensehoe Anemone lu tea hortenfis latifolia prima gheheeten · Baer bladeren zn feex groot / op een langh fteelken fracnde/bijnae teel ringh-rondt/ronaz om ghefchaerdt/ hardt / ſtyf ende langh / aende bovenfte fyde groen Der / aen De onderfte peerfachtig / ghelijck de bladeren dan Cp: tlamen/ feer Geet ban fracck : De bloeme is ban tien oft meer bladeren ghemaeckt / bupten geel / binnen goudt · perwigh: it nidden ſtaet cen maths met beele goudt-geete Draepkeng hes fet. De wortel ie knobbelachtigb/ langbworpigh/ die van De ghe⸗ mepne Tormentille bijnae ghelyck/ wat gheveſeit / bupten fwarr: achtigh / binnen wit /baft / fcherp bijtende pan (maeck / ende de Keele — bmi vloed oft — Dobbele Gee emone ; iu t' Latín ban der Anemone horten(is Jatifolia-fecunda dupe flore — A ed beeft eerſt bladeren als die ban de enchele/ te weten upt den ſchen groen ; Daer nac ſommighe andere War i doorſneden: Den ſteel ende bloem ader doot :Detien/ twael é aderkene zijn wat ſmaller / oock van — — ck. Es allegader zijn Binnen in heel geel. Voorts upt dat Planer vat op tfop banden onderften ſteel ſtaet midtfgaderg bet bloem -flectken? komt noch een ander fleelken voort / cen fpanne langh/ aen midden omringt met ven ander ghekertelt abt:ende op ſyn ſtaet oock een dierghelucke geele bigeme. Fu het midden van elcke bobbel boorfepbe bloeme ſtaet cen Gaofdeken met veele geele Draepkene omringbt/ ’twelck vip aden tot plat wol, faeBt bergaet/ ende berwacpt. Wortel fs dunner dan eeiten k vingher / twee bupm-Weedden langh / diep in d'aerné finckende/ niet dweers loopende/maer fonumigge lan aenhan⸗ ltens — Onlangs ia bele foe? bart geen ander bloeme upt haer — —* rees Ë À n jr . Want ene Bat € a neen ee 3 aerdt ban dit gewas ; faorten ban Anemonc van € halcebönien / ende Paus enbe beetle andere foorten ban ghewas fomtijdte fiet ghebevren. 5 En — van — — in Pouglien/ ſchzüft Bnauit- ra: Dan s twuffelt / of ſe de t® * obers vens apen, mire ; ts f00-zijn meeft alle Defe bloemen ban aeden oft wortelen in deſe botsen boort-ghekomen : —* behe f Tandt daermenſe fer oft facpe /Licecker oft binpner —— Bet ter Bloemen te krighen. Ende ighe riecken niet / — — ewa Weld, Oos 1 at Agb als in De andere ſoorten ban’ 716 Dan alſmen De ſaeden Han deſe Anemone met breede bladeren” (te tds dr „want het ig te denchen Dat De Geele dobbeie oft enchele gheen verander inghe en heeft! gheljckmen aen meeft alle geele bloemen bevindt } mm D' aerde freckt / Dan bindtmen * groote bevanderingte in de bloemen díe Daer van komen:’ twelt Be hoot hahe leerde ende edele heeren) Catofus Cluſius ende Zone? ker Jan ban booghelande ach — facpelinghen met groote ber — ban dele bloemen waren debbel bat is ban wel Deertigh min oft meer bladerkens vergadern boch alleg red fmat, ban bertwe wat witachtig! fchoon roodt / —J ſchariaken / bioedigh / bleeck 0 dont ker pieter; in Den ñavt oft gronde wit geel/ oft bleeck; DE mindel knoppen in den navel Van Be bloem {faende/ fommighe afchgrauw/ fommigbe brupn/ ſom⸗ ghe fwa blauw) fomminhe lieht blauw. Dan het feit faedt quamender Wis de Hopmaendt ettelijche andere boort) fommigte met berde bla: deren inde bloem / fommigte met fmalle bladeren/ban verwe Bijz nac als de bloedige roode Anemone , Princelfe toeghenoemt) tE wéten ſchoon kavmefijn Buweel, binnen wit / bupren witachtigh / fn’t midven Geupn / met fwarte dracpen / ENDE bupn-blauwet no Sommighe hebben neghen/ tien elf/ twaelf ende Dertien bladeren in de bloem / Doncker violet / met groote Witte nadelen gft binnen epnoen ; oft oáck bleecker biotet/met geen merckelicke Binnen ephdens off boog purper! oft als wyndrzdeſſem / niet fracp om fien; oft eerft witachrigh/ daer nat aſchgrauw / in ſtede ban middeldracpen veele fmalie bladerkens bande felbe verwe hellen: ‚Cen bloem had acht bladeren / ſeer fcticön ban verwe / al oft avmefin / fcharlaet / ende blodigh tſamen ghemengt waren / alie feer blinckende: de middel epnden tamelijciek groot/eenen fneruw⸗ twitten grondt bertoonend? : Den navel was deſet met briwue Bratpen / ende blauwachtige Hoppen: boven De welcke ern hoof deken opftont upt den visletten pn / met twintigh oft meer malle bladerkens omringt / ban de felbe berte met De groote sladeren. iatfe bieemen hebben acht witachtighe bladeren, tracle-getwis met ſchoon roode aderen berciert/met Klepne taod⸗ Birmen-epnden/met brupnedraepen ende noppen. Dommige elf oft twarlf bladeren ſtraels ghewüs ftaende / boncker peerfchy licht peerfch! cft bairachtigh/ met, fitte oft geclachtige bin⸗ J kens oft gronden: het middel bruvn hooft is omriugelt iet blattwachtighe draepen. Een bandefe facpelinghen hade cen Blotm ban twintigh breebachtighe bladeren ghemãeckt / upt den Witten afch-arautwachtigh/ korte Draepen/ biolet upt Den afthz gtaumen : tu pe welcke ontallucke Deel malle bladerkens feffen / upt Den afch-grauwen violet verwigh / ee bꝛupn mivdel nopken omcinghende : foo datmenſe met vecht boor dobbel hour Den mocht. Andere hebhender ghehadt met tien uptgefpicdde ſter⸗ tes-ghetwijs fraende bjjnae orangte verwighe bladeren inde Bloem: ban duffchen deſe ende het mivdel-hoafvelien ſaghmen beele andere Rlepne bladerkens bande ſelpe berwe ; wat ghe zonkelt / onghe⸗ chtektelich ghevoeght voet fraep ende net ban maechfel. Fer ite woorden / Bet ſaedt ban de Deee-bl Anemone geeft âlle iatr nieuwe verſcheydentheden foo dat het felden ghebuert dat · — a, & ter Gan eenerhande facbt twee bloemen boortkomen/ Die maikän- met Beten in beleg ij Want alles g ten eerſten / de ſmal⸗ te oft veeedde / eñ oock de memchte der bladeren is in D'eene Bloem anders dan in d andere: ten tweeden / de verwe verſchilt foo bet niet te befchrijben en is: ende ten Derden / den grondt / dat is De middel òft binnen-epnden Der bloemen/ vngues in't Latin ghez eten / zn oock feer berfchepden ban verwerten bierven/De ſaedt⸗ jekens met haer Draepen ende noppen verſchillen oock veel Bau den anderen. Sommighe Gebben twee/ Drp/ vier / iae bijf ryen oft laghen ban bladeren in De bloem; in voegen Datmen M een bloeme dertigh / veertioh / iae oock wel hondert ende meer blades Een kan komen te tellen. d ‘5 _ Oanhet: fomtijdte/ iae Dichwijls/ dat Be felbe wor⸗ iel het cen iaer ten Geel do bbele bloeme voortdrenght / ende het bot de iaer anders niet Dan een entkele / met acht tiert oft twaelf Mout te boat eoa be bt mexksoopen mare bog bere Á oo ſchu an De maer Den berz —— aerdt ban dit gkewas. Maer foo wel in deſe foarten van Anemone met breede blade⸗ LAAD mees nele, is het te weten / dat De blormen paer van / eer fp groet ende volkomen zijn} tufchèn De bladerkens ſchi mage ba har mer en epen Dior fsi —— SDe tweede ſoorte ban Dodaneus hier beſthreben Bel Knobbelachtighe Anemone met pel dh rid À „ruberofa Geramfolia: fp is de Eertte Anemone miet fimalle bladeren ban Clus; maer enig be Srerre-Anemofe Bethan tedje bee bee empate inten bef 1 } * erfic Anemóne met-{matte bladeren oft Anemone -hortenfis tenwifolia Blauwe Anemóne met (malle bladeren eerſt beele peer ſach⸗ tighe bladeren, Daer nae bleech-groen / — Coriander-bladerg ES en fteel heeft dap bladeren : De bloeme ſtaet daer op haer epgben.ficelken/ ende heeft viertien oft biftien fmalte biaders klepner dar die ban de Bree-bladighe Anes ont / ban berwe blauw oft wit / f iab/ binnen kuit / met witte © ende nopkens: als De bloeme als Dat ban ⸗ allen ig volght een fas: -heofdeken Boef / met faedt — —— niet ban Anemone, * rt: De draexen Daer rondom waffende /. ſommighe feer/dat ' Cruydt- Boeck Remberti Dodohzt. pagbt. De woptel is eenen binger dick / wat ghetatt / ne 330 binnen toit/ bupten fart. Sommighe Beeren Def — foorte Licht blauwe gheftersede Anemone met fimalle bladeren als ie rvel. j ref A * — Berne Anemone van Dodonzus heet Lobel Anemone mer de knobbelachtighe wortel, in't Latijn Anemone tuberofa radice : enùe hier bp mach De Tweede foorre van Anemone met fmalle bladeren Lan Clufiug gheſtelt worden) in t Latin Anemo- ne hortenfis tenuifolia, met haer volghende mede foorten; De welcs Ke meeft alleupt Turckhen ghefonden zin / rnde Bihizante, Binizare gft Binizade heeten/ ende font gors teemael in ten act bloepen. Violette Anemone met {malle bladeren beeft bladeren als Eerdt⸗ noten oft Bolsecaftanon / doeh ghelyfviger enve Bleeker groen; ende ig De Derde foorte van van eus: want de bloeme ig groster Dan De voorgaende van ſes / ſeben oft acht peerfche oft bijna violette biwten runghe Lladeren ghemacrke : be Draepkens hebben fwarte tiepkens / om ten hagrigh ſwart faent-hoofde ken waffende / nimmermeer feent boortbrengerdes âis ben fetven € ufius betupgtt : De wortel is alg De voorgaende Die welbichigek waft/ al laegh fp bloodt en onbedekt. Dp wodt upt Stalien ende Turckhen ghebrogbt. … * Parput-roode Anemone mer (malle bladèrene ghelhzekt de boors gaende in alles; uptghefondert atieen ban berte. Scharlaken-roode Anemone met fmalle bladeren geeft upt haer wortel bladerert wat breeder Dan De vosrgaende / ende die ban hanen· voet —— maer daer nae wordenſe ſmaller· Pe bloeme fes bladeren / ſchoon fchatlaken roodt/ ín den gront geel/ brupn ende wit tſamen ghentenght; met iuttel bij ens 4 s k Meden Scharlaken-roode Anemone met ſwalle bladeren heeft acht Binderen (dat in deſe foorten ban De fmalblapigte elven gebeurt) in haer bloeme / binnen ſthoou ftharlaken roodt / met ‘witten gronùr/bupten roodt / maer rupgh: het hoofdeken is ſwart/ de nopkens ſwart prerſch· Groote Scharlaken-roode Abcwone met fmalle bladeren ten feg-blavighe bloeme/binnen ſthoon fcharlaken-roabt blinken: be/ bupten xupgb : den gront te wit: de Draepkens zijt pecefch violet. Scergroöte Bloet· roode Anemone met {malle bladeren beeft oock een ſes bladighe bloeme / ſpits opgaenoe/fchoan bloedt-toodtymet blauwe oft witten grondt / bloedt-berwighe Dtacpkens/ ende peerfche nopkens. Ander Kieynct Bloet-roode Anemone met ſmalle bladeren Geeft ven ſcharlakin roode bloeme/ wat na Den Bloer-tooden treckende blinkende ale femmigbe Cidipans/ van vof fes oft even bla he aderen doos deren ghemaeckt: den gront is wit / met pee togben: be braepkens zón peerſch de nopkene ſwart. Kareel-roode Anemone met frmalle bladeren is de boorgaende in alles ghelijck :ban de bloemeen blinekt niet / ende gelekt de Bers We van eenen rooden ghebacken ficen. Ahder doncker e Anemone met {malle bladeren Heeft eers ſes biladight bleeme/ grooter Dan De boorgacnde / ban bupyten tupgb ende Doncker bioet · roodt blinckende; binnen bloedig charlaken roodt ghemenght; dan den gront blinckt wat meer / ende is wat Bieech-geel — — ſwartachtigh be Draepkens zyu peerſch / de nopkens blau beupn. — - Roodt peerfche Anemone met ſwalle bladeren heeft veertien off meer bladeren tn haer bloeme / bleeck · peerſch / oft bijnae lij f-vers wigh: de nopkens zn blauw op peerſ ens ſtaende. _ Afch-grauwe Anemone met {malle bladeren beeft een enckele Bloem / ban verwe upt den afch-grauwen wat witachtigh/ ende met wat roodts befproepdt/ bijnae ſultks als Die roock verwe is / die ſommighe monincksgrauw noemen. 8 —— Witte oft Ooftenfijckfche Anemone, in’t Latijn Ahemone Pan · ban de derde Anemone van Bodos nonica, Dat is De mede-foorte ld — * Lobel — meér ſchoone grôore witte bloemen. efe vindtmer wiens bloeme wit is / maer met peerſche ——— — fs be bloein wel wit / maer ben gront. (barts te binmene —— an de ghe v faeyen ghekomen. Alis het faecke datmen meer bindt in De bloemen Die ban het ſaedt ban de Anemone met bꝛeede bladeren voort · komen / Dan in De ghene Die men heeft ban het ſaedt ban Die met fmalle bladeren ; — foo vindtmen Dart, —* merckelycke veranderinghe in. ban deſt omm enchele bloemen / —— karmefgn roodt / oft bloet· roodt / oft violet / oft wit / oft aſch⸗ — ende beſmeurt oft verſtorven geel ban verwe in de binnen-Épnben oft Der gronden bevindtmen renigh onderſcheydt; als blijckt in de voor vermaende ten ban de witte Anemo peerſch /oft an ſultks als ——— Cfnfius ghelonden hee jepòt Der bloemen deſe 5 te weten narme⸗ sn soo ette coor als soor ae A mrd donker Daer sûn oi witte gronden ( alfoo twel met purpù Blaum ·vioilet / wit / grauw / aſch verwigh/ wit mer ſwarte ſtre⸗ pen/ wit met grauw ende ander verwe ghemengt: deu grondt van be benoe brapen Beep EEDE as b e bed? in meeft Dl maet À at Derfchepden ban „Bier bassen de tijdte d valgtende wolacp: «Bore Winde A ze nú — * rite 5 ) — * * barn Seſe is upt Italien ne iluctris ir De Dende anne: waer ne. Bee geeft EE 9 det malle „bladeren door’t — mede · ſooꝛ · thegron⸗ Het derde Deel. geeft upt haer langhe dicke ghebeefelde Wortel veele bladeren als Water-Banen-Voet : De bloeme is eerſt rupgh / binhen blincken- De, melel-wit / bupten wat peerfch/ ban bof oft ſomtüdts meer bladeren gemaeckt:het ſaed · hoofde ken ie met heele faffracn-geele draepkens rondom befet) erde vergaet in kleyn plat ſaedt / met wolachtighepde bewonden. Veranderinghe. Domtijdts is dez e bloeme bjnae bobbel: want Bebalven de buptenfte bladerkens / Fender noch veele andere klepne bladerkens om het ruygh met geele Dracpkens omringhelt ſaedt hooſdeken / half wit; half peerſch ban verwe. an Tweede Wilde Anemone van Clufius Heeft blâderen bijnae als Bueckenfchelle / doch breeder / ende hatder. De blaeme is ſes bladigh / oóck Binnen wit / bupten Wat peerfth/ haprich/ int midden geele dracpkens hebbende. De ientel ban deſe ende De twee voorgande foorten ig eenen kleynen vingher Dick / bup- ten fwart. Dit ig mifchien De Anemòne Alpina oft Bitzwuriz Ban Seſnerus. Lobel houdtſe boor witte Pullatitla oft Euecz nenſchelie nochtans en hanght de bloeme gheenſints niet alg cen belle oft ſcheile: al is het faecke Dat han De Pulſatilla eenigte gbelgekeniffe heeft. Dactom laet Peu felben Clufius toe / datmen⸗ fe Pulfacilla alpina hiuco flore ſoude heeten; maet lieber Anemone Llueſtris ſecunda. * — — Derde Wilde Anernone , Anemöne ſiluelltis tertia, is oock Ban wortel ſoo dick ats den kleynen vingher; Daer upt ſpripten bla⸗ ders Die van de ghemeijne uetkenſchelle wat abelijck / dan de bloeme is grooter, fes-blacdigh/ binnen feet geel/ bupten blecker: ín’t midden ban De 5 — nj — met geele Draepkens omringht. waſt op pes berghen. , We vierde „=d Toemt Tobel Anemone mer roode dob- bele bloemen; (famtyùts bloedt roodt / ſchatlaken roodt / ende lich⸗ ter oft hoogher gheverwots ) int Latijn Anemone flore multiplicato eoccinco: ende is Anemone anguftifolia multiplex ban €lufiuss met de welche wa noch andere dobbele fdorten ban Anemone rez Kenen ſullen; te weten neet ſmalle bladeren : Want Die met Leede Bladeren zijn Lozen bermacnt. * Dobbel roode Ancmone mer ſwalle bladeren, ín ’t Latin Anc- mone hortenfistenuifolia, flore pleno; in’t Turcks Lale Beizedé, ende Galipoli Lalé gheheeten / bladeren als die ban de Ceròts noten. De bloeme ig ghemaeckt ban tien oft meer / ban bupten ighe lange breebdachtighe bladerkens/ roodt ban verwe / nach doncker rooder blinckende : in t midden ban bladerkens / dun / bloet: i ß ch wat langher dan d’ audere hebben / wat bleccker briiun ban bertwe/ binz nen wit. Sp bisept ſomthdts noch eens in den herfſt: dan ve middeiſte bladerkens bande bloeme zijn alsdan War groenachs tiebh ban berwe. Maer de ghene die in April voortkomen / sn fomtúdis foo breedt ende groot als eenen Daelder / ende foo dick als dp oft bier Daelders op een ghelepdt , Dobbel witte roudachtighe Anemone met {malle bladeren; ban Petrus hondius bermaent / ende Anemone flore pleno al- bo fubrubido renuifolia genoemt / beeft een wortel alg De voor⸗ gaende Roode / kuobbelachtigh ende Dick : upt Den welcken in't terfie ban’tbaor-iact/als het De kouwe Des weders eenighfing toe laet / fi eenen ſtyfacht ighen ſteel / tuſſchen eenighe ſmalle ghe⸗ fmíppelde bladeren / alg Die ban De voorgaende / ſod datmen des %e faorten daer upc miet ent oude konuen ouderschepden /acngaen: be De en : Ben feel ende De knop/ende De ghedaente bande bloem is — eert De berwe bande bloem is bleechachtigh oft witachtiah / — beel lijf verwighs behouden⸗ De. Dp en mach de kouwe niet wel be! — ed _ Dobbele rovde ende witte Anemone,met {malle bladeren alg de Koode / eüde kan tamelijcken welteghen de kouwe, i bloept bijnac inden winter : wiens bloeme bart beele ſmalle bla⸗ Beren ghemaeckt ies ſommighe roodt / ſeer ſeldtſaem ende aen- enn om Bobbel fchoon roode ſmalbladighe Anemone, ban Cactini bier te lande aen Cluſius ghefonden/ eude datrom Anemone te nuifolia flore faauerubente mitido, Caccint gheheeten: wiens bloes. me liefelijk raodt blinckende is / oft fberdrclj / met eenen wit⸗ ten grondt. Dit is founder twijfel cen mede-foorte bande ghe ® ® ze - Het viertienfte Boeck. 717 Hooghdundtſch Mertrenblumen; ban Cluſius Siluatum Ranuncu- lus; Ban hp houdtſe voor een Wilde Anemone / cude boer de Ane- mone Leimonia van Theophraſtus. Bet is cen klepn guewas / in Ooftenrjek ende Dhpdríeblaudt feer ghemepn. De bloeme is wit ban verwe aft igf verwigh ende inkarnaet/ fterres-ahewpa opens flaende._ De blaaers zjn ghe neden glelhck die ban de Wolfs woꝛtel / met ſtendreleltk op een bijfonder freellken. Die met peerfc hes Blauwachtighe ende oock met witte bloemen/ waft omtrent Has pels / ende Geet daer Gengeuo falwatico, Dat is Wilden Gember; nae Den fcherpen fmacck ban de wortel. Vremde geflachten van Anemone Leimonia , oft Bofch-Ha- nen-voer. De eerfte ban deſe / ſeydt Clufius/Aoemone Leimoniá peregrina prima ghcheeten / beeft een bloeme ghermaeckt ban acht oft neghen korte ſpitſe bladeren/ heel wit ban binnen / maer van bupten met wat fthoon purper roodt befprepdt. , Tweede Anemone Leimonia oft Vremden Bofch-Hanen voet beeft een Bloeme ban acht oft negen bladerkens ghemácht: Dè bier upterfte bau De welcke onder wat peerfch zn / De Ginnens fte heel graf-berwigh/in’ t mioden groen uot den witten gheberwt. Daer in ſtaet cen hoofdeken als een onrijpe Eerdt-bezie/ ghjez lück ín De boorgaênde foorte. ofch-Hanen-voer met dobbèle witte bloemen , ín 't Tatn Anemone Leimonia pleno albo fiore ghtheeten / oft Ranunculus Glaarum pleno aibo flore , heeft foo dobbele bloemen / datmen Daer ſomtidts dertig oft beertigh bladerkens in ghetelt Geeft; ſommighe fneeuw-wmit / ſommighe wat grocus Oft wat peerſcha van bupten hebbende: ſos goedt ban reuck als De Waeg-doo:n leemkens. — Boſch⸗ Hanen· voet met dobbele peerfche bloemen blijft leegher ende Anemone Leimonia fiue Ranunculus ſi laarum pleno pur- urco flore, Be bloeme is oock ban dertigh oft vecrtiah blader: ens gljemaetht/ attegäder onderwaertg doncker peerfch/ daer wat blauwsg bp is / daer nae witachtigh / ten lactften ſchoon bleeck peerſch:oock foo goedt ban reuck alg De Bagedoorn-bloemkens, Bepde zÿn in Brabant in ſommighe bofchkens omtrent Loven gevonden gheweeſt. Dan alfmenfe inde hoben hiet wel en onders houdt / dan worden He bloemen feex entkel. Veranderin- ghe. Domtúdte vindtmen defe ſoorte met beele klepne ljfverwl⸗ be oft witte met roodt ghemengde Llofende bladerkeng in De tj jhk Ranunculus nemorofus flote carnco maluplici heet. Daer is oock een Die tigh íe; ſulcks als de ghene die Ranunculús (luatum pleno fore gurpuraſcente ghenoemt wozdt. 6. — — bar — Kanin ee ne met geele bloemen gheheeten / in't & anunculas nemorofus luteus. Vent le klepner bari De Witte / end: komt tat broegher boort Ader Geele Anemone zijn boven by de ſoorten ban Anemone met bꝛeede bladeren beſchꝛeven 2. Be febenfte foorte bart Anemorte ten forte ban Beataria ghehouden / ende Alabaſtrites oft Denta⸗ riaalba genoemt: andere noemenfe Clauer-Anemone, nat De dDrp gbekerfde bladeren: Bodrts fod ſalmen De medefoorten ban Dit ag in het Capitel ban ve korxael· Violiere binden. Ancmbne Alpina van Gefnerús nitt ſwarte wortelen / ende e, rupgh fast-Boofdeken / bol wolachtighepdt/ wat ghelijckende de Pulfatilla/ ban de herders Biezwurrz gheheeten / (chijnt De twee De Wilde Anemone ban Cluſius te weſen Anemone van Anguillara heeft feer ghekloben ruyghe bladeren: De bloeme en heeft maer Vier bladeren/ ban berwe roodt / oft wit / oft blauw. Sp waft op De hooghen berghen ban Ftalien. Anemöne Bonbnienfis en is gheen ſoorte Van de ſe Anemone) rrd kleyn Winterſch Geel Aconitum / Dat Wy Bier nae bez Anemone van Syrien , ban Kauwolfius vetmarnt / zijn beelz derlen / alle aldaer Sakaik gheheeten / doch nae De veranderinghe Der verwe berfchepden tocnacmen — : waut de roole-roade heeten fp Sakaik achmar „de ghecle-Sakdik afetach , De pêerfche Sakaik alfar. Dan ghedaente z0n fp de voorbeſchrt vene foozten ban Anemone meeft ghelijck. EN —— det Leontopetalon wodt oock ſomidts Anemòne ghehreten· Anemone Moùfpellisha zijn Be Brupnettektus. — Oetfeninghe. Het is beft Datmen tſaedt ban de Anemone ín rn ree al is fomtijdts unt Turckijen ghe ſon⸗ Ben ghemeeft/ maer ſulcks en is fp hier te lande nimmermeer 5 Worden) ſchehft Clus. Dan im Fealien ís fp ſulcks boort ghe⸗ Komen/gbelijek € accint berupgt/(egghende Dar Ip ten ſoorte met bia uw peerfche bloemen ghehaat Ieeft. Geeft is fp heel violet / maer als fp begint heel open te gaen / Wordtfe allengekend ſwarter / oft Wat bleecker / ende tannept. Anders ban bladeren ende wortelen gheljckt fp de ſmalblad ighe dobbel roode Anes _ mone feer wel. Be dertien upterfte bladeren Der bloemen zon Breeder/ De andere, Die in’ t midden waſſen / nde ban De bupten⸗ ffe omvat wotden/ zijn oock Wat dreedat htigh ende niet foo als die bande ghemepne Bobbel fmal-bladighe Anemone. ut Latijn beet bp deſe foorte Anemone tenuifolia, violacco ſeu purpureo caruleo , tanneto feu ex atro purpurafcente flote , Cac- cini ‚om Bat de berwe De: bloemen foo verſchiet / cude nu lichter uu is. : Dobbel witte Anemone met fmalle bladeren wordt sock ih fommiabe hoven ! — 5. Be vote van ri ís ban Lobel ende meet ans Here Bofch Hanen-voet met witte bloemen gheheeten/in ‘t Latijn Ranunculus! fis, oft R las quaftus Fuchfij laêteus; ande oock Rangnculus cahdidus Van Coykus ende Traguss in t et den Pep oft Bracckmaendt faepdt/dat is e haeſt alst rjp is / ende Dan ſullen De bladeren in Den Herfſt voort komen. Sp groepen wel gheylant zynde / ín a der Die met (malle blaz Beren: De wortelen ban De welcke) in kleyne ſtück skens ghe bzo⸗ ken / ſeer lichteljck uptfprupten; felfs boe Klepne wortel oft ucksken dat het is/ al lacg het onbedecht. Den grondt ende De jc i der plaetſen maeckt Dat De bloemen hoogher ende weeldigher oft klepuer worden: oock feggben fommiahe / dat ’tfetz be oorfacck is Dat De eene bloemet haogher gheverwt is dan d'an⸗ Der, Dan boor allen moeten De EC rupbt-beminners Weten, dat ne wortelen Bande Anemont in fonderhepdt van de Bobbele met breede bladeren / als oock ban De Enchele gheſterrede Anemone / hoe fp Bicker eftde knobbelact zn / hoe fp ett bermeluwen / oft ghewormſteeckt worden / ende haefter vergaen · Baerom moet: mene alfe taer ban een trechen/ ende De ſtucken in dDaerde fleken; F ten minſten ober nder taer. Mact De wortel van Dobhet nemone met fimalle bladeren / als oock Be Enckele met malle bladeren / en bederft foo haeſt diet. Almen de bloemen in De Bratckmandt wilt hebben / falmen de wortelen upt d° aêrde nes me als (p ghebloept hebben / ende tu{fchen papier legghet in ect droogde plactfe/ ende daer den heeten herfft ende Wi betwaeren/ende niet boor De Kente ín d aerde fieken: ende dan len De bladeren eerſt in Mep uptſprupten / ale € Ad - 7 te bart ſommighe boor > 718 nemone met blauwe bloemen wordt inde hoven wit. · Sommighe —— dat Be ſttelen van Anemone eenen fijd-fteel op goedt lantt plegen te kryghen; want al fs het Dat alle De gheflachten van XAnemone / fepdt Clufiug/ een / twee / dry / Vier oft meer ſteelen voort· bienghen / nae Dat De Wortelen oudt zijn ; nochtans zijn te ſicelen au hots erichel/ fonder eenighe fyd-tacken: t welck ghe⸗ mernigen waerachtigh is untgheſon dert alleen in de geele dob· bele Nemone / Die fommighe fijd-tacken heeft. Voorts foo ſeg⸗ ghen fonumighe/ datmen De Anemone foo doo: planten vermenigh⸗ buldighen kan / Darmen bpnae alle maenden nieuwe bloemen krij Noemi: De naemen ban de bloemen zijn Anémonc, Ane- mône, ende Anemona , Phenion , oft oock Fremiom ; ín ’t franz fops Coquelourdes, Cocles, ende Paffefieurs : welcke naemen * nochtang andere bloemen epghen zón bp de ſelbe Franfopfen. Om Dat De bloemen haeſt verwarpen / heetenſe ſommighe oock Pulfanlla ende Herba venti; maer oncpgbeutljck. Fn Italien heetenfe De landtlieden op ſommighe plactfen Herba dal diavolo , Dat is Dup⸗ bels crupdt; om darfe de beeften voor gheen goedt voeder cri ſtrec· Ken/ ende qualijck om upt te roepen zjn. De Anemone maculata oft Stictophyllos ig gheen epghen foozte/ maer wordt De ſoor⸗ ten ban Anemone / in ſonderheydt die Bofch-Banen-boet beet / ghegheven als De bladeren gheplackt zjn / als het ſomtdts beurt. d Ô — „Kracht ende Verckinghe. De gheſlachten ban Anemone zijn beelerhande ban krachten/ ghelijck fp beelerhande van ghe⸗ Daente zjn; maer allegader worden ghelooft ſeer Geet van aerd ende verdꝛooghende te wefen/ alg Defoorten ban Banen-boet/ ende famen oock beguaem om te openen / ende Daer naer tfamen te trecken/ upt te trecken / ende alle ljmerigheden op te halen; dan om haer groote fcherpighepdt ghebrupekt-menfe mêer bart buyten Dan van binnen; hoe wel Dat ſommighe Daer een Water ban diſtil⸗ teren / om De gebreken ban De keele te ghenefen / den tandt-fweet te berfoeten/ ende alte (oo wel inwendighe ala uptwendighe fees zen ende zeericheden te ſupheren. 8 Andere legghenft op Den kancker/ om Die tefpberen/ende Daer hae te gheneſen. De groene bladeren gheſtooten nde opgheleydt / gheneſen de ghefwillen aen De naghelen komende. 5 À Sommighe ſie den dit heele crundt oft De wortel alleen in Edick/ ende fpoelen daer Den mondt mede / tegen den tandtfweet / bewae⸗ rende De felbe teghen berrottinghe/ ende haer vaft maeckende ala fp los oft loterende shu. : 5 De bloemen arden in de voor ſeyde dinghen Hoch boor beter ghehouden / ín fonderhepdt het Watet daer van ghediſtilleert. De wortel van allerhande Anemone (behalven Die ban de geele ſoorte / Die heel worghende ende nijpende is) ghefoden zijnde.” in SDalbefcp/ ende op D'oogben gheſtreken / gheneeſt De heete ſwillinghen oft bierigheden van de (elves ende ſtherpt Get ghefichty neemt af De placken ende lickteeckenen ban de oogen oft ooghſt — Anemone met oranghe-toode bloenien / opghelepydt / bijt Get bel op/ ftpòt Plinius. eN dann Oe tweede (oorte ban Wilde Anemone ie in Hooghduptſch landt Biezwurtz ghebeeten/ om Dat fp plaefters-wijfeop de fenie unighe fleken oft beten ban bet Dee ghetepdt/ tſelve gantfchelijck & Aengaende de krachten bar de ſevenſte foorte van Anemoz ne / Die zjn alſoo onbekent als * 9 v hor dn m t crupdt luttel ghevonden wodt / HET: VIEL: CAPETE EL. Van Aconitum Pardalianches oft Ghemeyn Doronicum. — Ghéflachten, 5 en Van Aconitum Waren bp 1 be oude rijders tweederhande: Het een ig Parz dalianches toeghenoemt; van’ welche — in dit — twee loorten Lullen befchpijben/ die bhedeng-daeghs hier te lande/ doch t onrecht den naem Han Doronieum voe⸗ ten/ ende Daer Hoor ghebruprkt worden : bet ander heeft den toenam Eyco&tonon, Dat ig de Wolfg-wortel/ Daer Wp in De naevolghende Capitelen af fullen Banz _gq Ghedaente. F, Bet eerfte B komt upt Der aerden voordt m rondachtighe bla⸗ 5 —— edt zijn / bleeck· groen⸗ facht / BDE niet zen —— jepdt ruygh / de bladeren Ban een foorte Han Oep aft Die van Derekens-tnoodt/ ban sheer Wel Wat gbelijck/ och grooter / ende De Conkonmer: bladeren ne er omkende boe Wel fp nochtang niet vol Bementlijch í ¶groot en zijn als de Conkomnter--bla- — — Bork zijn dan Die. ordt hoogher dan cen fpanne/ ende fg oock wat —— —— ende veel hoer⸗ ke — ſte Sen chelijck be ghedaente Kreft heter d. Cruydr-Boeck Remberti-Dodonzi: — Eerſt Aconitum Pardalianches oft Shhemeyy Doronicum verdeylt / op Haer ‘t fop bloemen draghende alg die Ban den Wokelaer; te weten foo wel in haer middelfte krupne/ — als in haer rondom waffende bladerkens geel van ver⸗ We:de welche ten Tact ten tot Dunne ende Witte ſtupflens Berkeeren/ ende met den windt Verwaepen : daer ouder fchuplen Klepne lwartachtighe Bacdeheng. De wortel: kens zijn ban berwe wit” als [p noch vertth zijn, nietfeer — groot/maer als in ettelijche knoophens oft kniekeng lidt⸗ Wijs verdeyldt: niet recht in dD'aerde nederwaerts finckenz De / maer Aim ende dweers cruppende/ alg de wortelen ban Gras: dan ſomtijdts puplen fp wat upt/ ende Herz toonen Blepne knobbelkens/ onder aen met haer eyghen Witte velelkens inder acrden vaſt Wwordende/ ende boz benwaerts nieuwe fcheuthens breedt ende wijt berlepu- Dende ende uptghevende; ende (oo haer feltgen (eer bermen epen apen —— wortelkens ghelijchen in Ig —F do torpioenen: Want het vooꝛſte end knobbelachtighſte deel van De felbe/Dat —— de fieelens iß / ſthnt het If met de voeten te wefenzende het achter: gan een lidtwijs rtken ban den felben Dcorpioen. foerte van Aconitum Pardalianches grooter dan de voorgaende / douckerer groen / wortel van be welcke iancher is /eñ dieperin- Der a finekt/ende (oo feer niet boort en kruppt/mact — met haer aenwaffende lijd wortelkeng cen Krabbe oft — nen Dcorpioen Gan ghedaente gelijcht, 4 e. _ Defk rrupden Waffen op de berghachtie ghe/rouwe, ſteenathtighe ende rotlighe plaetfen/endeop De 'tfoppen ban de hooabe Aipes ende Sneeuw-herghen. Dan —— ſy op Wat tammer ende meer ghebouwde gheweften ghebonden, Ende Han daerinde weete. ent aderen € Tijd Dp bloepen bier ín De hoven omtrent Iep. en Naem. Dit ccupdt heet in Hatijn Aconitum Par- bape nf in naem ban Doronicon/ en pleegt het niet bekent te welen: — ge: daerom Het derde Deel. Tseede. Nconitum gPardatianchee oft Shemery Doronicum . SN) ISSSNS =E SIEN daerom Fullen wy het eerſte ghellaght Eerft oft Kleyn Aconitum Pardalianches moghen noemen; het ander Tweede oft Groot fte Aconitum Pardaliancheg zin t La⸗ ijn Aconitum Pardalianches alterum : ín’ Griechg hee⸗ fp beyde Aconiton Pardalianches A’xbyerov Tlapd'arsyyie; oock oron: Keyser, Myoctonon Muórrovor; The- dyphohon Onasgovor, ende Theriophonon Onpsêeovor. Noch⸗ ‘tang heeft € ſtus van Het Aconiton, Myophonon ende onon ende bij ſondere plaet⸗ t gene Dat bp eyghent lijck üft he in lijn 9. boeck ; ende ù be gh en Wo Beentel / be vop delen : Want het is emeyne ín’ ———— Capitel efect Myophonon, Cttoctek even foo Deel beteechent als MyoCtonons alg of men FPuplen-mooyder ſeyde beſchrijft hy onder de half⸗ Beefterachtighe ſpruyten / et ed de gheflachten van Ferula/ Penchel/ God-Penkel/ eñ meer audere dier ghe⸗ icke. Doo ſtaedt one dan alleen te onderloecken wat hp Booy Thelyphonor houdt ; ende die ſchijnt met het. Aco niton Pardalianches gan Dioſtorides beft ober een te koz men: waut/als hy in fijn 9, boeck ſchrft Thelyphonon, dat ſommighe Scorpion noemen / is loo ghebeeten;ont dat Det een Wortel heeft ed ven eenen Scorvioen ghe rickeubde. Plinius handelt Ban het Thelyphonon ende het Acomiton oock op verſcheyden ende buſondere plaetſen; te weten / ban het Fhelyphonon ín het ro. cagitcl van fijn 26, boeck ; alwaer bp fchrúft — Scorpius ghe⸗ nocnt is/ ende verhaelt al tgene dat Theophraſtus ban fjn Thelyphonoa gfefcpdt peet z Van het Aconiton ten in Get 11. cap. ban fijn 27. boeck: dan daer here haelt hy bpnae al°t ſelve Dat bp te voren Ban het Thely- phonon even hadde: 'twelck Theophraſtus noch⸗ tans ban fijn Aconiton niet én ſchꝛüft · Maer Dioſcori⸗ Des en fepdt niet / Dat de Wortel Van dit ghewag eenen — ghetijcht/ dan allgen Dar ſy is ais den ſteert aft eenen Stcorpioeu: doch het mach wel wefen Datmen bet Woordt iets 't twelck eenen ſteert beteeckent /upt moet Been / ende het woordt Scorpiou Zrorzí in het woordt _ Het viertienſte Boeck. zij Scorpio Spro veranderen moet. Ende dan fal Dioſco — win fin. Aconiton Pardalianches % felue ſtinijven wed Theophraſtus van jn Thelyphonon. oft Scorpiós € Oorfaeckte des naems. Den naem Aconiton A'xsrrir is ghekomen ban de rotfen/ klippen ende fteenachtighe plaetfen daer Dele krupden plegten te Waffen / die in't Grieckg Acone A'xbrar Weeten ; ghelück @uidiug in het 7. boeck ban fijne Weranderinghen oft Petaroryhotes — gheeft. — oronicum, Vooꝛts foo hebbenveele cru dt· bemin bit Aconitum / dat, wp Gier befehrijven / DVoroucum pad —— lelfs meeſt alle de Apoteſiers pleghen de wortel- ens Daer ban / in ſtede ban het oprecht Doronicum in De drancken ende andere gheneel-mengelinghen te doen. Nothtans t ghene Dat de Arabileige-meefters Doronicum noemen / verſchilt feer Beel ban dit ong Kconitum Par: — — t welck Avitenna eyghentljt Scrangulator Leopardi noemt / dat lelve in (jn 685.capitel arte pe krach- ten toefchzpiende / Die Theoplraftus ende Diofcorines Aconitum Pardalianches oft Thelpphonon epaben eggen te wefen. Dan het Doronicum noemt den felben Abicenna in fijn tael Durinigi; te weten ín het 209. cant tel/ legghende dat het Warm ende Droogh 1e in den der: den grad: Pant felpe gheboelen is den Arabifthen fchrijz ber pio oork / Wanneer ho het Doronicum in den derden graed Ban de verdrooghende ende Verwarmende dinghen ftelt: ban den welcken graed nochtans de worte den Van ong Pardalfanches (dat fp gualijck Doro itum noemen) feer verre verſchillen ale wp betobuen (ulien. € Acrd, De wortelen ban ons Aconftum Pardaz lianthes en gheven Van haer / alfmenfe knauwt oft fmaecht/ —— —— gheene Ïcherptghepdt / oft oronicum oft Durinigi bande — meel pleghen te ghebꝛuytken · Want behalven een merkelijche — die deſe wortels op de tonghe van haer ghez. 00 kanmen daer bijnae anders gheenen oft immers eenen feer kleynen kenbaeren ſmaeck in ghewaer wozz Den: ende de foetighepdt én fs gheen teechen ban eenighe onmatighe hitte oft drooghte / maer fp komt epghentlijck albetnaeft bp Be middelbaere ende matighe aheftalteniffe: Daerom falmen (eggen/ Dat defen Pardaliauches/ te we ten foo wel het crupdt alg de Wortel daer van⸗ niet Herre Han De ghetemperde ende middelmatighe gheftaïtenifre te ſchatten en is· Doorts foo fthünt dit ghewas geni abe lamwigtepdt ende Eachtel elijck v bietje er sp endt oft berk 4 À € Krachtende Werekinghe. Pardalianthes / ſeydt Dioſcoꝛid id! Wordt ghedaen bp De Binghen diemen bez reydt om De ſinerte ende — der doghen te verſde⸗ ten; ende Boog Dele ſijne epghentichap kan dat / ter wijlen dat het noch verlſch is / teghen Be ont ſtekinghen der odoghen nuttelijck weſen.· — Dit ſeydt den ſelden Diofcojfbes/ doodet He Pantheren / Ever-Lwijnen / Wolben ende andere wilde. dieren / de lelne met Bleefchj Hoor goeworpen. Dan Theo⸗ phraftis eri ſchrüft niet; dat het in Dier voegen gebyamekt zijnde / die beeften on en kan; maer dat de blade ven oft de Wortelen in oft bp 't ghemacht bande Scha⸗ Koyen / Offen/ Peerden / Wuplen / Elelg/ ende alie oh gheſteken / de ſelde van Dien, neen ſterven: eñ Daer-eu-teghen/Dàt de Wortel Han be lele wiet eenighen dranck inghenomen/ de fteken Larz de Zanen geeen. welch merckelgtk betoont, Bat Dit cruydt oft Be Wortel Baer van / den menſch niet/ maer alleen ettelijcke viervoetighe dieven fthadelúek ende doodelick is. Dit ig met merckeljcke ende verſtheyden exvarentheden bebonden ende betoont gheweeft… Want Conradus Geluexus / cen leer geleert man in onfe tiiden/ ende een (eer neerſtigh anderfoecher der verhoien oft-ons bekende Bingen / verhaelt in eenen brief/Die hp aen Ì Occo fehrüft/ Dat bp de Berfehe Wortelen van dit gen — Ad ende dock de drdoghe / heel in Honigh inghemaeckt / oft met Dupeker ghekonfijt / oft im kleyn poeder-als meel greftooten zijnde/ bichwijls inghegeven beeft: felfs oock bat he op dien dagh als hp Dien brief ſchreef / met warm water twee dragmen oft een Half loot ſwaer Ban De Elepn gheftooten woztelen Daer van inghenomen heeft / ende Daer. norhtang gheen letlel / iae gheen veranderinghe met allen Doo, ghtwaer gheworden en ig: iae dat hp De telwe eele krancke menfthen/ foo wel alleen alg met au⸗ dere dinghen vermenght zijnde / met feer groote bacte gheraden heeft teghen hun fiechten binnen den lichaenie te nemen. @ock foo fietmen hedenſdaegks dat de Apote⸗ erg meeft oer al defe wortel (hoe Wel met groote dwa⸗ Iinahe) Hoo het oprecht Doronicum ghebruptken/noche tang (onder eenigh merckelijck letfel oft quaedt Daet me⸗ Dete doen. Dan dat dit Yeonitum Pardatiancheg een poodelijck dingt) is Hoor De Honden / is feker ende verſocht ghenoegh: tweick Matthislus nochtans niet lichtelijck en heeft willen ghelooven/ voor dat hp tſelve merchelijck doo epahen ervarenthepdt waer bebonden heeft; als bhp ín fpne boecken betupght ende bekent. 7 fghe fegghen ooch/ voeght den ſelven Diolto⸗ tibeg daer noch bp/ dat de wortel Dan Delen Pardalian⸗ zhe bp de Dcorpioenen ghebroght/ ende daer aen ghe⸗ beid De felue fap ende trargh maeckt: dan dat Ip Wez wacker worden / ende tot hun ſelven komen / all⸗ men de Witte Net wortel bp hun bꝛinght. Tlelve bez tupgbt Theophra ſtus oork van pn Thelyphonon, ſeg⸗ ghende Dat dit crupdt/ om Dat het Han Wortelen eenen Droppioen ghelÿckt / bp De levende Storpioenen ghe⸗ daen/ oft daer op ghelepdt/ De felue dooden kan: dan dat fp wederom Herrnlen / allmen daer Witte Nieſ·wortel bp brenght; oft haer befpeepdt met hetwater daer Ditte Piel-wortel in ghefoden oft ghewepckt ig, BIJVOEGH SEL. D& hooghgeleerden Cluſius heeft dit crupdt. met naeme ban A” Doronicum befchreben/ met deel ban fon gheflachten / Die alle ín’t kort ban ons verhaelt ten warden. 1, Doroniéum mét breedé bladeren waſt op De bergen ban Savopen endè Daer omtrent / ſeydt UB : fulcka is De eerfte ban “Be op Egebeeriee bar Piemont gebonden beeft mer wogteenf ip” air Pil en heeft met len, ale in de Ap boor Boronichm berkocht worden, 4 …__z, Doronicum mer langhachtighe bladeren ( het eevfte ban Loz bel} Die ban Wechhze tat ghelückende / waſt Deel omtrent Bours Beau; na’t ban eenen hobenier ban Parys die her Clulio gbefchoncken beeft. 7 5 3. Kleyn Doronicum van Ooftédrijck heeft eenen korten feel; facht maer upd gbefteeent Witte! bladeren / ende Die klepn/ /langbtorpigh/ (eer groen / binae blinckenbe aen d'en ſyde / doch heel > Aen Dander ſůde gladt oft kael/: bleecks groen : Die om Den ſteel waſſen / zjn fimaller : alleganer Geel fcherp ban fmaeck: De bloeme is goudt-berbigh: daer nae bolght kleprt xbꝛupn faedt met wol omringht : de wortel is klepn/ gheknoopt/ biun / ghebeeſelt / ſpecergachtigh van fmaeck. Bp noemt bet Do- toren, Laken minus, * 4 ler Doronicum van Ooftenrijk heeft hoo ſteel / rondt / gheſtreept / groen / hol: daer op ſtaet cen if maeck; ban beele holle klepne bloemkens/ bie in bof eng lE zón : en langer bladeren: It » wordt, ban De ſelbe verwe / ende oock phekerft: niet fonder reuck: tfatt is als Dat ban’tboorgaende: De bladeren ſtaen op fieefkens / binae rondt / aen De kanten ghefchaerdt: Den Hok + oock fcherp — — ghe⸗ reg ei — ſmaec bijnae ala alte- Gruyde-Boeck Remberti Dodonæi: bit Doronicum Germanicum, Bet en berſchilt niet heel ban pet Alifima, bar Matthiolus noch ban Muterwurtz ban Simlerug 7. Dorohicum van Hungarijen , in £Latijh Doronicum Pan- nonicum , tt is ’t boorgaenoe niet ongbelrk/ Doch mèr bladeren) fmallet] Ade min gheribt / aen Den ffeel noch im F tupay : den ſieel is Bock boven ghetackt / dꝛaghende ru nde | met bijvat Dieegbelüche bloemen / bach ſchoon on 7 geel; bupren vickwijlg met dobbel bladeren befet/ oock ghekerteit, De worttl is dunner Dan de borgaende) Maer oock ghebeetere, _ Bit ghewas heeft wat ghelckeniffe met de Montana oft Mon. tan, daer S. Simon de Touar van berntaent. — - „8. Aldergrootft Doronicum van Ooſtenrijck, int Latin Doro- nicum maximurfi Auftriacum , heeft tenen fieel ban Dap boeten of meer hoogh / eenen vingher Dick / gheſtreept / rurgh /.boben ghe⸗ tackt: De bladeren uyt De wortel komende de tondt/ op een langph fteelken/ rupoh gherimpelt : Die om Dert fféel ſtaen zn ‘grooter fpitfch / ghetandt/ oft wat gheſthaert / baft om Den ſteel waftende, De bloemen zón groot / ban 20. bft 30. lange geele bladeren om een Hyeede ronde middel-keupne waffende ghemaeckt / ſonder reuck Tſaedt is En bat van de andere foorter ban Doronie eſtreept / groen u ; Bait is wit-groen/ gheknoopt/ allenghskens grooter wordende, Alle defe foorten bigepen Mm De hoben omtreut Mep; Be twer rerſte Ooftenvijckfche foorten heeten in Die landen Gemfswurrz, Doronicum Romanum fchijnt anders niet te wefen Dan de wor⸗ tel van eenighe ban deſe crupBen/ Die oock Doronicum officinarum aut velgi heeten maghet. 6 Befchrijvinghe van Dóronicum, nae de Arabifche meeftérs, nye den eerften Druck van Dodonzus. Doꝛonitum heeft eenen vechten tigh / berwaepende met fijn flupfkeng. De ronden fteel / omtrent anderhalven boer hoogt wordende : dage — aen waffen langhe ſmalie bladeren / De Sliet bladeren gheljck. Op'topperfte van de ſteelen waffen fchoone gheele bloemen. De wortelen zijn kort / dickachtigh / ban bupten abeel / ban binnen wit/ foet ban ſmaeck. Bet waft ín Din/ als — ſchrft / dat is in Sirien / als Pandectarius uptlepdt; ende oock op fonmighe gheberghten in Italien. Dit crupdt wordt gheheeten ban de Aras bifche meefterg Haronigi, Doronigi, oft Durugins in De Apoteken Doronicum 5 te Penetien Dulcichinum »{ nochtans hebben wp te voren een ander Dulcichinum beſchaeben / te Weten De Traſi / Die Beel ban ons Boronieum beefchillen.) Serapis ſchꝛjft / dat Dez ronicum warm ende Droog is tet inden Derden graed. De tors tel daer ban ingenomen / berdrijft alle winden ende opblafinghen ban De intwendighe leden/ ende fonderlinghe ban De moeder; ende ſterckt dat herte ende is ſrer goedt tot het kigppen ende Leven vander herten. De felve wortel ig oock feer gedt teghen alle fez et — nd nún ende beten oft ſtrken ban De fenhnighe ghedierten/ Van bin 3 nen inghenomen / ende van bupten ed De beten ghelept. Acomtum Pardalianches van Fuchfius ig De Woifg-bezie/ Die top bier na befchrijben. SN : Ander gheflachten van Aconitum. Deele crupbden boeren den naem ban Aconitum; maet sijn met andere epghener naemen heter Bekent; te weten/ 1. Dinte Chriftoffels-crupdt/ dat ſommighe Aconitum bacci ferum oft racemofem noemen. 2. Banen-boet niet ghefloten bloemen. 3. Banen-Doet met witte bloemen/ dat Aconi- tum batrachioïdes ghenotmt wordt: ende meer andere / inde vo ghende Capitelen beſchieven. —— Aerd, Kracht ende Werckinghe. Dat bit trupdt t zy Dorani· cum t zp Pardalianches gheheeten) den menſch niet fchadelick/ maer ect nut ende behulpeſhck is / bekennen alle De ghene Die dat felbe verfocht hebben : daerom falmen dat Lrjelck mogen ghe⸗ bruvcken in beefchepden gebreken / ghelick veele geleerde n befe toen met Lobel toeghelaten hebben / in fonderhepdr Die Van Bolognien / Die 'tfelwe gantichelijck voor her Doronicum Gouden ende ghebrupcken. « Bande oh leeringhe van Dodon Lee fmets/ ſoetachtigh top pende, Ende om Kent bp dat boor het oprecht Adoni- mam Gen Dioſcoꝛides hoewel Dat Caftor Vurante Dit ins De andere ſoorten van Bodo Bet tweede van Lobel: maer de — —— um van Stiermarckt ig wat leegher / maer heeft eert bloem-hoofdeken:de bladeren zijn vondt als Die van vert⸗ broot / anders alg Die ban’tboorgaende. De wortel is als merchelijck gheknoopt · Bp Die ban ’tboorgaende / maer noemt het Doronicum — „6 Doronieum van Hooghduytſchlandt, boo? Damafonium lan⸗ ; ta k in en tijt 1 reet en err ade heben — A rog groen / boben boorden te heeten. — Be wortel van't leyn ende het Ander Boftenrijch fc Boroni⸗ tum wordt ban De taghers in Oo Bes boetes ent oe s enne wordt boot fet — scott ievenneitde D magbenban De Ghepten/ dit- À e e dit⸗ men in De maendt ban NHouember bangbt. zie Men fepdt bat de E uilen inftede HAK ZA À À * $ igbendefior- ſeydt dat bet um, dat is Bupbels-crupdt / dan — — en ghebrripcht teglen DE | Hetderde Deel. HET IX CAPITEr Van de gheflachten van Zycoëfonen „endeeerft van Groote Wolfs-wortel mer geele bloemen. O der Get gheflacht van Aconitum Apeoctonon oft Wolfs-wortel begrijptmen Heellerhande crupden / fommighe met geele/ maer fommighe oock wel met biau⸗ We oft peerfachtighebloemer. Datmet geele bloemen is pock tweeder gen is groot/ende het ander klepn: Gheflachteft. hande: het een is gt ban het Groot Cullen wp ín dit Capitel handelen / Van De andere ſoorten ín de naevolghende Sroote Wolfs⸗Woꝛtel met geece Bloemen. —— ONS ANS 7 NES — Nt ANS Ne io AN HET ‘Ghedaente. — — wolſs v bladeren —— deelen ghe laderen doch dieper ⸗ (inde de Dioſtorides qua⸗ macrotera gaxpsr epa „ fin ſtede Ban microtera zupsrspa ) inckenbe ban bere / ende Dicwijls Mwarter oft bzup⸗ ner groen/ te weten aen De opperfte lide ; want aen de on- Derfte sind wat Wwracgtie oft Wester ghehe, is tee voe ug cht opwaffende, oo mtijdte F Wijde ende | rtachtigh ſaedt An cel Baorfepdt ig ) met eenen an, Daten-crupdt/ anderhalben og efen alde ep — pan berner bie geacht hant gher ende grooter fteelen / met wijdst Het viertienfte Boeck. war Aconitum DOxcoctonoy, nae Dey Ler- ſerlijcken boeck, A — wel over een uptghelondert alleen de ghedaente der bla⸗ deren dat ghewas / wiens ſchilderije ſtaet in een (eer oudt Grieck met de handt gheſchreven boeck Han de rijcke Keyſerlijcke Librarije; be welche te Wienen in Ooften- rijck ban den Kepler Maxinuliaen den tweeden ingeftelt is. De bladeren daer Lan en zijn niet bolkomentlijck alg Die van den Platanug / maer breedt / ende om de kanten ewijs ghetandt oft ghelthaert: den feel ig buu ende kaeloft gladt: De faedt-hauwheng sijn bun ende De Woztelen en ghelijcken niet alleen blechten oft locken / ramen feijen ganefehelijck De Zee- Squillen dat ie Krabben oft Wreften / ghelijck te Weten. q Plactfe. Defe Wolfg-wortel oft Aconitum Lpeoctoz tum groept op donckere bérghgheweften: Ben bindtfe op de @ n / ende ooch op beele andere berghen/ feer dickwijls oock in de Dalen ende leeghten / in't afgaen ban de berghen : ende ghemepnlijek over al heeft fp hoo= der ende grooter blade ft ſy leegher ende klepz n : ende ſom⸗ een plaetfe Dan op Bander. Diofcorides (cijzijft/dat Dit Aconitum Heel Wa op fommighe berghen ban Italien / diemen Fuftini noemt. Naer. Dit gheſſacht Han Aconitum Wordt han Dio⸗ —— in't — Lycoctonon Auxórrövov ende Kyno&o= non Kupserovor toeghengemt :- de Arabers heeten 't Strangu— larof adiproft Strangulator lupi,bat (8 Wotfs-moorderroft Wolfs· dooder: ſommighe gheven t den nacm Luparia , ve meen ite, beieleh ghen 1, De oozte/ Be welche degh bekent is / heet hier te lande eyghentlijck WMolfg-Bortel / in meeft Gee Apoteken Geelen Papellus/aptHatijnfc{; Napellus —— Dan wy noemenſe Aconitum Lycottonum luteum r bat is Groote Geele Wolfs·wortele in Boog À — int Dpaenfth Terua ma auch Tue loup oft Tue loupiauine, — Pyu 722 zx. De tweede foorte/ bie inden Keplerlijtken Hoeck gpefthilbert ftact/Ban het berde gheflacht VanLycottonon weten / Dat den toenaem Ponticum voert; ende {oo ſal⸗ menfe opt Katijn Aconitum Lycoctonon Ponticum ‚ oft alleen Aconitum Ponticumngemen. Want in de boecken - van Diofcorideg zijn dep foorten van Lycoftonon verz tmaent: ban welche de eerſte ſoorte Van de iaeghers ghe⸗ Brupekt wordtde andere twee zijn ín De medicine Bien ſte⸗ lick: ende De derde Dan De ſelbe Wozdt Ponticum toeghe⸗ noemt. Nochtans meynt Marcellus Virgilius / dat al t ghenedatmen in Die ſelve boecken vindt / gengaende de eerfte ende tweede ſoorte van dele crupden/ voor valſch te Gouden ende van Diofrorideg niet gheſthreven is: maer dat Wiolcorides alleen ban een ſoorte ban Aconitum ghe⸗ handelt heeft ; te weten de ghene die op de berghen ban Atalien lutini gheheeten veel pleegh te groepen. S Aerd ; Kracht ende Werckinghe. Dele crupden / als poef de andere ſoorten van Wolfs cruydt oftLycoctonon; dooden de menfchen / ende zijn oock alle tamme oft wilde Pieren feer hinderlijek ende doodelijck. Men ghebruncktle/ fepdt Diolcorides/ in de iachten Han de Wolven / de ſelve in Bet rauw vleeſch flehende/ ende de Wolven voor· woꝛ⸗ ende: want als de Wolven daer Han geten hebben/ Bosen fp terftont. BEL WOE GH SEL. D E bloemen ban bit ghewas sijn ban ghedaente eride berwe die ban Wildt Vlas endt SPRonicke-kappen nfet feer ongheljck: bet faedt is ſwart ende ghehoeckt/ ſeydt Lobel/ die dit crupdt Geele Wolfs-wortel noemt/ende Aconitum luteum Poncictm , ELupicida, ende Canicída; in t Googhduptich Geel Wolfswurrz; irt Eugelſth El laf Wolfes bayne; in Ftalien heet het Luparia, bp Crenten uiparla, — In de hoven waſt Dit ghewas ſeer weeldighlijck Ban ſaedt dat op D'aerde gevallen is; ende is tweederhande / Groot ende Kleyn: het Groot heeft veele breeder bladeren ende brupner groen: t welck fpaeder bloeyt. Bet Wlepn (nochtans berſchenden ban’t ghene dattwp in't naebolghende Capitel beſchrz uden) beeft fmaller bladeren / ende bloept wat beoegher. s Allergroorfte Wolfs-vwortél , die int Latijn Aconitum Lycoâto- mon maximem albo flore magh heeten / is hedensdaeghs inden hof ban Chꝛriſtiaen Borret te fien met ſoo groote bladeren/ datmen cen bladt (met alle ſne fnippelinghen Die Dat Geel diep berdeplen ) met geren breeden hoedt niet en foude konnen Gedecken: het heeft vers febepden ſteelen / acht oft neghen boeten hoogh / fees Dicht met Dietz egroote Diep ghekerfde bladeren Gelwaffen / fog dat eene woꝛtel met haer bladeren ende ſteel ſeer veele plaetfe in De ronde bez B rn Oft W ban „Dan dit g t oorden r oude boeken van Dioſtorides ſtaen act achtigh: want De bladeren sijn in bf deelen Diep gheſneden / ende ín, de vonde meer Dan — noch grooter dan de Plata⸗ mis bladeren zyn / als bekennen ſullen be die de — laderen deſe Wolfs wortel te lien fullen komen, 5 isupt Ftalien ghebzoght. fl — — ende Nv enlanahe: Dit trupdt / ſeydt Lobel; woꝛdt bear 't quaetſte fenijn ban allen ghehouden bau de iaghers die Dat Wolfs-doedtr noemen / om Dat het ſulcks vaffcher ende fekerder Doet/dan de andere (oorten ban Dit gewas: iae Dat meer is / op ſom⸗ mighe plaetfen doen De bolwaffen bloemen/alteen door ’t no uwen / —— — — oploopen ende bꝛanden; ende ber⸗ Men bebindt / dat deſe fchadelijche wortelen bat goedts in haer dat ſy de ghene Die eenigh ander verghift oft fenyn in’t IF je ghenefen: Dan beegbiftdat fp binz (bet Dende en upt í — _Datoack zp) ende komen —5 — — — boe blnberijek Sommi ken dit crupdt daer ban / om avervloedigh u 5 te doen ———— Sock doodtmen Daer mede allehupfen / neten ende Dierghelijck ghedocht; te wetende hupt met dat fap firjckende/ oft De martel Baeten e tree jaogpe Daer ban macchende om de felie Baer mede te HET X CAPLTEL _ Van Kleyne Gecle Wolfs-wortel oft Aconitum Lycoötonon hiemales.. … — Leyne Beele Wotfe-woortel ie een leegh erupbt, an - Ken bars or blaprren efen Dele (leetkens zijn kent wants Dan _xond vaun Cruydr-Boeck Remberti Dodonei,: ſneden ende rondſom ghelijck een ſaghe oft ſtraels· ge⸗ ger ghekerft : in t midden ban de welcke fomtijdtg Ee bloemken voortkomt / als een 2Boter-bloeme : daer nag vᷣdlahen nochtans gheen hoofdekens als aen de Woter- bloenten ghebeurt / maer dip oft Wier klepne hautwkens/ ín de hooghde opgherecht/Daer het ſaedt in fchuplt/ als in de Groote Wolfg-wortel. Bet wortelken ig dick / knohz belachtigh/ als dat ban deeerfte Anemone / met kniekeng (its-ghewijs berdeplt/ Leer ſchern van ſmaeck: daer npt Cpyupten De ſteelkens die De bladeren Boortbtenghen. Gpinten Wolſs· Gortel oft Kleyne Meeter Wolfs · woꝛtel. € Plaerſe. Wet waſt op ſommighe ber Beutser bez len niet verre ban Padoua / alg beter 2 P. Pe⸗ na pak Been betnpaler i < Tijd. Opdieg en bloept dit truydt in April ende Jep ; maer fu De hoben ban ebiriannt veel En ze aber; felfs wel in Januarius /als den Winterloetis. waor tt tabe Die aoorpee) aen OD l ji nt: olfs woꝛrt /8 Hard Aconitum hiemnale fiue Hibin. Bat f ij — foorte ban Aconitum is / wijſt de ghedaente der b ende der hauwen / ende bovendien oock de fchadelijcke Kracht ban dit ghewas wipt: daerom Lal men bet fot onderlchil Ban het ghene dat in't boorgaendt Capitel belt hreven is / ín t JLatijn Aconirum luteummi- _ —————— * ———— moghen noemen / dat is kleyne ne de ronitum dat za 9.boeck befchrijft. Want het is / als wp woorfepdt heblen/ gen kort cru, / abe aenmaffenbe overl pe meent febr ban be Seko toor aak den des Barpeyaa des, batig — ach Het derde Decl. tigh oft Boter-bloemachtigh/ ftellen ; ende dan Lal de be⸗ fehzijvinghe Lan Theophraſtus / met drighene die Wp hier van Dit Aconitum ghegheven hebben / eel Wel over een komen. Want het bladt Lan dit ghewas komt genoegh⸗ faem ober cen met ven foorte Ban Wilden Ganunculus, Dan de Woorden van Theophraſtus / aengaende Dit trupdt / luyden aldus : Aconitum Waft in Candien ende zZanti/foomen fepdt/ maer het meefte ende het befte waft in Beraclea van Pontus :het heeft bladeren als Danen- voet : De wortel is Han ghedaente ende verwe een Note abelijck (in de Grieckſche boecken ſtaet fomtijdte Karda Karya, dat ígeen Hote / ſomtijdts Kapvan Karyce, Dat ig een Dꝛooghe Vyghe: in deſe Wortel ſchuylt die doodelijcke Eracht; maer het bladt ende de vrꝛucht oft bloeme en doen gheen quaedt/ foomen voor feker houdt. me de Vrucht is alg van een crupdt/ niet alg ban een Heefter. Maer het fg een hort mrupdt / niet overvloedighs oft aenwaffende de. Wet groept ín De voor ſeyde landen alleffing / enbe niet alleen in Aconz, daer Dit truydt Den naem Aco⸗ nítum nae boert : welche Acone een plaetfe oft Wijchie is van het landtfehap Periandyni (ommige veranderen dat Woozdt in — J Dan het waſt alderliefſt op ſtee⸗ nighe ende rotſighe geweften. De Schapen/ noch oock eenigh ander Hee oft gedierte/en Cullen Daer af niet Wepen pft eten. Dit zijn de Woorden van Theophraſtus € Aerd, Kracht, ende Hinderniffe. Dan aerd ende krach⸗ ten ig bit truydt feer ſchadelijck ende haeſt doodelijtk / ſoo men alleſſins gheiooft· ſoodanigh alg Eheophraftus lijn Aconitum oock met claere — betupght te weſen; in voeghen dat alle onredelijcke dieren doop haeren ep= ghen aetd't ſelve ſchouwen / ende dat nimmermeer ſmaet⸗ en en lullen / als voorſeydt is: Selfs / ſedt hp/ de reme⸗ die oft teghenbaete van dit —— en ig noch van nie⸗ eeft, È f ,BLIVO:EGHSEL. TL EE en Winterfch Geel Aconitum; ín'é Zatífin Aconitum hiemale Belgarum , oft oock Aconitum Ba- trachioïdeselleboraceum ; ende Aconitum luteum minus T heophra- ftij;anderg ooch Ranunculus monophyllos ; ende Dat meer ie / Anc- mone Bononien(is, — Aerd, Kracht ende Werckinghe. Bit cruydt ís oock feer ſchade⸗ túck/ ale alle De foorten van WDolfs-Woztel: Dan fommigtje quas pe menfchen konnen Dit felbe foo berepden / Dat fp dat inghegheven ane heette Dat wercken ende den menſche ombrengen at; in fulcker boeghen dat het fomtúdts foo langhe in't blijft eer bet fijn quaedt openbaert/ Dat alle de krachten Des lichaems / ende injfonderbept ban’t herte nnen zón eermen ghewaer wordt datmen ber ghift U ghe pie bebe allen/andere Caftos Maer aiſmen te ſanghe ver⸗ —— ben manen ant toeft / en baet dit al D en mat Ee ge elen.” an De ban Salfs-twozrel Waerachtigh ís. HETKLE CAPITEG Van andere gheflachten van Aconitum Lycoëfonon oft VVolfs-wortel met peerfche ende blauwe bloemen. Gheflachten, s E andere feorten banWolfg-wortel ortonon Die gheen zede ideen en Hil, skf / ns enen ; e z — —— e errfehe Wolfe-wortel bries poids de bloeme Vande Bidderfporen voert / ftact vecht op met hooghe en⸗ — als den ag et ar ‚zjn van cken dock ín leer heele ſnippeli eplt ende ghekerft: de bloemen komen langhs de nae boven⸗ j aere hiclitelijck voort / uyt Wat veerlchachti Het viertienfteBoeck. 723 de laden zijn alg die van de Groote Geele Wolfs woꝛrtel: De Wortelen zijn langhworpigh/ dick / dyp oft Bier bp een / nederfinckende/ met luttel hapzs-ghewijfe velelin: ghen behangen. Gmoife-ssortef met Bloemen als Eidderſpozen. „2 Wetander ghellacht ie ban ſijn gantſch upttoendiah Welen ben Papellus gelijck; te weten aengaene fijn fteez len / lijn ghefneden oft ghekerfde ſwartachtighe bladeren / ende lijn blauwe gapende Han eben Beel Beelen ghemaeckt ende oock gevoeghde ende gheſchickte bloeme; inſgelijcks is het oock aengaende lijn bauwkens ende ſaedt den Paz lug gantfch ghelijck. De wortel alleen verſchiit van ———— Die ig van veele hayrs gewe velelingen ende — tupts-gewije gelochten/ ende geenfing een Gape/alg die ban den Papellus/gelijckende, 3. A. Bet derde ghellacht brenght Dunner fteelkeng voort / Korter wat hoogher dan een fpanne ; Die van de Botersbloemen oft die ban Groote Geele rn — kleypner. De bloemkens zijn blinckende blauw / wat kleyner dan die ban den Papei⸗ jie :behauwkens ende faden zijn alg Die Lan He andere oopten ban dolfs-wortel, De woꝛtel is geveſelt / wWart⸗ athtigh / met ſommighe kleyne knobbelkeng oft kliſter⸗ kens ſelven vooꝛtlettende / ende dit ghewas Leer lich: tE. ben bindt” — ———— Men vindt dit laetfte gheflacht bj Nurenb ſchꝛijft Tragus / met bleeck peerſche ———— — _€ Plactfe. Defedyplooyten van Wolfg-wortel zijn in de — — upt vremde landen ghebzoght dan men ſeydt datle elders op de berghen in wilt wars fen: De derde ſoorte waſt omtrent Nurenberah fonte tijdts met blauwe/ fomtijdtg met bleerk peerfche bioe — het « Tijdt. Be e ende het derde Yan dele dp ghellach⸗ ten bloepen bichwijls midtsgaderg den Papellug /oft nie 1 aetet: Dan het tweede bloept Beel — dte, g Naem, Dat defe dp eritpden: oock mede loorten Ban Lycokonon oft Dolfg-wortel zijn / is merckelije ghenoegh. Daerom falmen de èerfte foorte Aconir Lyco@onon flore Dela hroe Ì pr * derde⸗ Leh en: Ríeyne Lstausse Wolfs Gortel loemen alg die ban gidder ſporen / oft eerſte peerz eee els de tweede/ Lycotonon facie Napel, dat is Wolfs·wortel met ahedaente ban Pavellus : De ycoëtonon ceruleum paruum, bat islepneBlauz We Wolfs· woꝛtel. — — Aerd ende Hinderniffe, Det is ghelooffelijkk „bat defe Dep ſoorten Han Welfg-wortel van aerd ende fchadelijck- heyt de andere mede-fo Ban Lpeoetonon. oft Aco nitum gheenfing en wijchen. - BEDEWOSEIGEH STE KL. G Heflachten van Aconitum Lycoätonon upt Clufiús. Oet Gebben alle groote gheihekeniſſe met den op:echten JPapellus / ende met De boorbefchreben foogten 5 ende zijn fedben oft meet in’t 1, Ander Blauwe Wolfs-wortel met bloemen van Ridder-fporen is ban Clufius Lycoêtonon flore Delphinij cæruleo Silefiacum ghe⸗ > Ende ſchiet Gp de twee boeten hoogh op / met tenen ſtiven/ — Led ſch oef als met befpracpden ſteel: De bladeren haughen op langhe freelkens / bladeren ban Geele Wotfs-Worteladelijck / maer aen De ſyde wat groener : de bloemen ſtaen in eentanghe acre dergadertop tfop ban den ſteel / elck op haer enghen freelken/ cerft klepnie agdiffenoft fprinckbanen gbelfjckende/ met langhe kromme ſteerten: open gaende bertoonen eren / als De bloemen enken eyndight: dan allegader bupten ruygh binnen glabe tune finan Diede Eras ingheflas tanden: in t midden ban de bloemen fraen bier cit wer hard) twee ſacht / met geel ende ber (up bags mat belgen eee arnhem Daran, \ z da ) onz u/ghecimpelt / Grupn fator, Be wortel is dick / gleknobielt / Wart, tlol/(maer rieckenbe (eee aneveten. In Di ten heet foo Wlfswurez ; ende wordt Daer ſomthers vijf _2. Vroeghe Violette Wolfs-wortet, in't Latijn L bófben torden ghedeplt/ Ì aen D'een ffe Bzupn groen /acn bepbe fen Miep oefiippelt/ ende coctonum ffeelen wafer sn mach Ounner ghefmeden : den ffeel 8 toer oftDrn boeten hosgh /baff/glant/blinckende/ vol i ñ kar fzoacr op wa fen Eee, luttel bloemen, enal bie ban. — — men Napellus / te weten van bier bladeren, Die meteen leegt helme Deten/in — Cruyde-Boeck Remberti Dodonæi. en gbeberkt zn / ſthoou violet. De wortel ie als ten klevn racpkeny —— — —— T facdt ende De haiwkens zijn als die ban de beorgaende faorte. Sp waft omtrent Daltzburg. 3. Peerfche Wolfs-wortel met breede bladeren , in ’t Katijn Ly coêtonon Nenbergenfe , heeft breeder) bladeren dan Ghemepnen Napellus / brupner/ ende blineckende: Den ſteelis recht! ffijf/ vondy- ier oft bf voeten hoogh / boben gherackt:de bloemen z0n peerſch / behan — Sieldek + dan De draepkens zn wat bꝛip⸗ ner / de aere ban De bloeme ianghworpigher / ende meer verſprepdt: nae elcke bioeme voighen dep / bier oft bf hozenkens/ te fame ghehoopt / bol ſwart oneffen ſaedt. De wortel is alg Die banden JPapellug/ vaeps-ahewijg / ander klepner raepkens uptgbebende, Sp waft in Dtiermarcht op den Jeubergh. „ Peerfche W olfs-wortel met ghebooghde tfoppenig den Paz itis ende de voorgaende ſoorten van Wolfs -woetel ban bladeren ghelgek: dan den fteel is foo onfterck ende flap / Dat bp nae boben Wat omgheltromt ende ghebogh J voorgaende foorten: Ban het helmken is meer opgherecht ende meer gapende/ende den ſnupt is fpftfer: De faedt-bôrenkheng ende de woꝛ⸗ telen zijn oock bjnae Dierghelijck. Bp noemt her HRcoctosnon Lyn- €zanum; ende houdt Het bor de ſevenſte ſoorte ban Aconitum Up. Matthiolus beſt hꝛeven. $.. Bleeck-peerfcheW olfs-wortel met ghebooghde tſoppen daer⸗ em in't Tatin Lycoctonon autante coma gheheeten / wordt bier oft. bf boeten hoogh / nochtans ie den fteel teer / vond / in beele tacken ghedeylt ende ghekromt oft gheboghen: de aere bande bloeme is Tang / wat bleeck-peerfch blinckende: De bladeren zijn dunner gez fneben dan Die ban eenighe foorte ban Lytoctonon (nde daer ín de: foorte met bloemen ende bladeren van Ridder-fpoten Wat ghelyc⸗ kende) brupn / maer niet blinckende: de Wortel is raeps · ghewye / ende met andere raepkens vergheſelſchapt. Bet is miffchien de nez, henfte ſoorte ban Aconitum bp Matthiolus: immers ís upt Ita⸗ hen ghebꝛoght / ende Aconitùm noaum Marthioli ghenoemt. 4 6. Groote Peerfche W olfs- wortel van Iudenbergh beeft eock Bladeren in bijfben diep ghedeplt/ ende voorts in klepner fnippelinz ghen gefneden/ niet blinckende: den ſteel is Dyp boeten boegb/rand/ · niet feer dick / maor ſtijf / peerfch/ op ſÿn tfop bloemen Draghende / grooter dan Die ban eenighe Van De andere foorten ban Wolfs-mors tel/foo Dat het vijfde blanerkenoft helmken ſomtüdts een dupmz hreedde landh ís / fchoon peerſch upt Dew blauwen: daer onder fchuplen twee langhe horentens / buptentwaetts breeder, omghebo⸗ ghen / bleecker peer ſch: út midden ſtaen ſwarte Drdepkeng:'tfacht ende hauwkens zijn als De andere) matt grooter raeps· ghewijs / met klepne raepkens ende befelkene bet onderſte van den ffeel kleyne wortelkens hebiende. Dp waft in Stiermarckt / endebloept ſpaeder Dan de boorgacnde: ende beet LEycoétonon Tudebergen{c, : 7. Thora van Italien ig een mede · ſoorte Ban de Baargaende ſaor⸗ te / in t Latijn Thora Italica gheteeten / oft miſſchien Aconitum octauum bau Matthiolus: haer bloeme is kleyner ende bleecker beerſtb ende t helmken en ie oock foo groot niet: ende bloept in — e e t De ſchilderhe / die Clulius daer van gheeft/ is ais Die Bande derde ſoorte van Sodonzus hier voren ghegheven. ig: de bloeme ig als die ban de Wortel ig beſet / felfs ac — 8. Herft-Wolfs-wortel „oft Lycoêtonon autumnale bart € lufiusf — is grooter Dan de Choza ban Ftalien/ende Klepner dan De Woljs- wortel mer breede bladeren / te weten Binpn-aroen Bblinckende : den feel 1e Dep voeten hoogb/ftijf/ ghefte cept: de bloeme is als Die bar Wolfs-mortel met reede bladeren: ende Bloegt in Sogft ende is mifchien De Berfft-WBolfs-ortel van Lobel. 3 Kleyne Blauwe W olfs-wortel ban Zobel/ ig, in't Tatin ban Hem Lycoltonum ceeruleum facie Napelli gheheeten;ende is dederde foorte van Bodoneus/ als de peers- wüſe wortel betoont. Alderkleynfte Wolfs-wortel ban Lohe mininmum, heeft oock een peerfclj-ghewijfe wortel; endeis een mede foozte ban De derde foorte ban Dadoneus bermacnt. Aldergroorfte Wolfs-wortel met witte blóemen is vozen in’t Biboeghfelvan Geele Wolfs-worrel befchreven. maendt: | int Latin onitum Aerd, Kracht ende Werckinghe. Alle befe Sbeflachten ban Lys en eenerhande kracht/ te weten den coétonon oft Wolfs-wortel eh i rd le alle € 5  oꝛten tgdt met groote (merteende guellinghen ſterven: ten er in túDts bate toe ghedaen ke Lapis Bezäar / oft Diamuſcum op inghevende. 5 HBT-RIL CAPITEL Van Napellus oft Ghemepne Blauwe — tf VVolfseworrel. : Dn De antie en — En ſteel van Napellus oft Ghemen u D Wolfg-Wortel vecht Lich elken boogher opdau dp _ boeten / ende is rondom bewaften met upu-groene blaf Beren / Die nochtang aen de de wat witach⸗ de bloemen Hoort / vervoighens Boeght / van berwe frhoon blauw / van Leen gapende oft Wijt open ftaende Gelmken in ———— ua gledierten feer fclpadelijck/ doende be felbe in Wardt / mits daer wat Cjeriakelofe Het derde Deel. } p p 2* ik, * zaag ghelijckende: want fp zijn ban vijf deelen oft bijz nae erkens adert; ban de welche het oppectie ’ grootfte van allen welende cen Bol helmken/ kapken oft kopel gijelijcht: twee andere / Wat kleyner ban dat / doch pock tan een tamelijcke grootte ende bredde wetende, bez fetren oft bebecken de lijden: de tWee onderſte ende zj fte zijn (mal oft langhworpigh : in de midden — ſe pijf biaderkens komen kleyne haypre ghewijſe draey goozt: upt de welcke twee kromme — ſpruyten paer (elven niet eer vertoonende dan als het ka ken — ficht wordt. De woꝛtel is Janghwoꝛzpigh / dick / van ghe⸗ ape ghelijckende / Doch Elepner / Van burten fwartachtigh/ binnen witachtigher / Leer dickwijls twee pobbel/ in fonderhepdt in de hoven. Vapeltus oft Shemegne 25tausse Gmoefé- g5oatel, anders GAunckekapkens · MELA OC ANN k SNN € Plaecft. Defe Wolfg-wortel komt ban lelfs Hoort Do De Alues berghen ban Anania ende Lan de Grifong / De oock op ander gheberghte: in Pederlandt vindtmenſe omtiüdts in de hoer. é < Tijd. Dit crupdt bloept ín Iep oft Bracckmaendt / fomtijtg oock wel laeter/op koude plaetſen· t ſaedt wordt inde Ooaftmacndtrjp. * q Naemen. De nieuwe Crupdt· beſchrijvers heben dit ghewag met de B Be ſchꝛüůwers Napellus; dat ig “Gaepken op’ ſch geheeten/nae de ghedaente Han de Wwoꝛtel / die een en ghelijckt ; dan het Heeft noch ce wen bekenderen. er te lande/te Weten Wolfs wor⸗ tel; int Booghouptich Eifenhdetin / Blo LDBolfswurts / Kappenblumen / Narren! De tarvenFappen ende Teuffelswurtz. Men Heet het oock Thord (alg ofmen Phchora ®bope; Dat ig Der- derfenis oft Derfterdinghe leyde ende oock Taura oft Tu 34 e bedorven naemen. Het is een foo) ont oft Wolfs wortel: dan Avitenna in lijn 2. ende sack 4. boeck, Fen 6, in het eerſte Tractaet/ heeft fin ve- teneu ghehadt / wmaerom hp dat lelve ban de Chanachadip oft Strangdlator lupi, Bat is den Aconiton Lycoétonon paz zen ban ons belchꝛeven / onderſch heeft. _Toxieum. Dit erupdt oude oock wel Toxicum mogen teu: Want Foxicum fg epghentlijck een Hinderlijck / oftlap/ Daer de (chichten/ pijlen ende fisten mede Baer endet foorte van Lyco- Het viertienfte Boeck: 725 beftreken zijnde/ al de ghene / die daer metde gheſchoten oft ghequet ft worden, Ban (konden aen plegen te ſterven / ala met een bijfter hinderlijck vergift befimett inde : twelck foo gheheeten vordt van de pijlen Diemen Toxeumara ende Toxa op’t Barbariſch pleegt te noemen. Want dit vergift Wordt ghemepnlijck Ban den Napellus oft defe onfe Gye⸗ mepne Blauwe Wolfg-wortel geriomen/ hoe wel datmen lele ooch wel elders vânnemen kau. Dioltorides/ alie het quaedt ende hinderniffe ban Het Toxicumsmidtfgaders De geneelinge ef tegenbate vaut felve verbactende/Írbrift daer bijnae al tfelge Gan dat Avicenna Landen Papellus germaent. Pochtans ſineeclit Avicenna van het Toxicum ende Vander Napellus op verſcheyden plaetſen / doch (gez lijck hp lelfs bekent) niet wetende wat Toxicum epgent⸗ Ick ie ; ín boeghen/ dat het ons gheenſins wonder en bez hoort te duncken / dat he eens van Papellus ghefproken hebbende/daer nae Wederom Ban het Toxicum ghehandelt eeft. — b sE Aerd, Kracht ede Hinderniffe. Dele Gh meyne Blaeuwe Wolfs-wortel oft Napellus ig van aerd ende racht de menſchen ende veele viervoetighe dieren (ehave- lück/ iage doodelücſt. Zer Bit felipe is met eenn mertkelück / doel) ſeer beklagelijtk ende iammerlijck teecken tot Antwerpen over niet leer veele faeren gebleken, Culchs Bat de gedachtenifje vaer van noch verſch ig ; want ſommige Vrouwen / Hie dit cruydt niet en kenden / de Wortelen Daer Ban ín het ſalaet voor een goedt crupdt gedaen hebbende / zijn al Be gene” Die daer af ghegeten hadden / korts Baer nae fn onljdelijcke onuyt⸗ Eprechelijcke (merten /treckinghen/[panninghen ende hert⸗ er ghevallen-/ ende allegader eer langhe daer ban eftoren. 3 Dan't ghebzuyck Ban Hit cruydt pleegh onder ander uaedt ghemepnlijck ’t volgende ongeval in te brengen : orts nae Datmene fnghenomen heeft / ſwillen de lippen ; ende de tonge wordt feer Dick:de ooghen puplen/iae Vallen bijnae voerwaerts uyt: De beenen worden ftijf / ſtram ende koudt: daer nae volghen oock draepingen des poofte ende [Wijmeniffen ende onmacht deg herten: ghêlijck Ani tenna ín fijn 4. boeck betupabt, oo groot ie oock de Eracht ban dit vergift / Dat de printen oft ſpitſen Han de xÿleñ / ſchichten ende hitſen Baer mede beftreken/al de gene Die. daer door gheguetft worden totter doodt bꝛenghen. „Beteringhe, @Geahen bit foo bergiftigh ende doodelijck gewag verhaelt ong den Lelen Avicenna ettelijche teg hen baten oft remedien / de welcke de ghene die t mahenomen Hebben genefen konnen / alg ſy tvergift (else eerſt doer Het braecken oft obergheven quijt geworden zijn : onder Dele dinghen Germaent hp oock Han een Muyſe immers ghe⸗ lijck lijn boetcken inhouden / ſoo ſy over al uytgegeven zjn ) Diemen met den Hapellus opgevoet bindt; de welcke Yaor gant{che ſtoffe ende eyg —— 5 ſchünt te ft: tj in voe⸗ gen De gene Diele innemen / gantſth ban alle letfel en= e noodt bebrijdt ende- Gerloft Worden. Dan Antoniug Guanerius / een feex gheleert in fijne tijden tot Pavien / in fijn Boe noft Tractaet ban het Vergift, miepnt Dat dit geen MAups en (a/maev eet Dliegen sijn (int Latijn Mufez, in fteve ban Mus; ) van de welcke Avicen na beeft Willen lpzeken / die loodanighe kracht teghen den Napellus ouden Want Ip Berhaeclt/Dat een Wijs ende gheleert man / ende een ſeer neerſtigh onderfoecket * / met groote moente de ſelve Mupfen ge⸗ ocht hebbende / not htans nimmermeer eenige dusvanie ghe Mupſe Dt onl Vinden / felfg oock nimmer⸗ meer De Wortelen Ban N us beknaeght oft gheghe⸗ ten / maef altijdt heel ende arden heeft ; maer dat 9 peen groote mien teghen daer om- trent ghelien heeft/ Die de b van Dit crupdt op⸗ en oft ten minften beſeten * Daeram heeft hp (fepdt Den elven Guanerius) defe Blieghen inftede ban die Mupſe ghenomen/ ende Daer Gan een Antidotus oft Gheneelmenghelinghe berepdt : de welc- he hp teghen allerpande vergift ghebiupcht ende leer krachtigh ende bebulplaem betbonden heeft / maer Ben allen teghen het vergift ban den Papellus lelue. Dez fe Antidotus / in t Latijn Antidotus ek mufcis Napel Ht ghebeeten / Wordt albug berepdt : peemt Ghelegete de aerde/ oft Terra Lemnia; Backelaet HPithrivatian van elckg twee oncen ; gierentwintigh Blieghen ghene Die Bun voedlel — hebben upt den é vr 3 quaet ban den Papellug at ’ _ Badde. Poorts fbo ië de srupbt (behalen kels aft wafDi … Egan orrftjaft eaf lamofcBunt 726 menght Baer fan veel olie ende Honigh by / als u ghenoegh fal duncken te weſen· wan tfelge ghevoelen met den voorſeyden Guane⸗ rius ende Dien gheleerden man daer hp af Vermaent/ zijn 3d. Pena ende JR.de Lobel / die Verlekeren/dat de Muple / Die met De wortel Ban den Napellus ghevoedt (oude zijn/ —— te vinden is; maer datter Vlieghen zijn / de welcke met heele hoopen alg ſwermen op Dit cruydt ko⸗ men glebloghen/ ende opde bloemen Van ’t felve plegen te bijven fitten. Deſe Plieghen zijn grooter dan andere ghemevne Dlieghen/ ende (alg de lele Lobel ende Pena detuyghen) Han verwe met de bloemen Yan den Napel⸗ us bijnae ober een komende ende en fchijnen op gheen ander cruydt oft bloeme Dan op den Napellus alleen te vlieghen oft gheerne te welen, Ende voorwaer het ie ghe⸗ toof weerbdighet / datter Vlieghen te binden zijn die haet teven midtg het lecken Ganden Fapellus onderhouden / Ban datter Muyſen ſouden zijn / Die Van De Wortel vant ſelve crruydt haer voedſel hebben, Want het Aconitum oft Geele WWolfs-wortel/ Wieng mede-foorte delen Papellug is / pleegh de Muyſen om te bꝛenghen; ende daerom heeft Het de naemen van Myoctonon, Myophonon oft Muricida, dat ig Muyſen deoder oft Muyſen moozder/ghekreghen. BÂIVOEGHSEL. I Nde ſe landen ig Dit fchadelijck gewas met den Tathuſthen naem Napellus ghenoeat bekent : maer ig oock ban fommighe Muncx cappe oft Mónicks’ ka pkens geheeten / in't Tatijn Cucullus monachi; in t Enghelſch Blew Wolfbane. Andere gheven dat den naem ban Rapen-bloeme; andereodek Pape kappen, nat de ghtdaente bar de bloeme. Get ie ren foorte ban Aconicon ban Dioſcorides. : Napellus Auicennz, nae De mepningbe bati Guillandinug / enig anders niët dan hetopsecht Dwart Pies-erupdt/ oft Helleborus miger,ban ong befchreben; Dan andere gheleerde twijfelen ſeer / oft fn mepninghe daer in te volghen is / oft niet. De andere mede fobytpn d am’tfelbe gewas sijn in't bootgaende Bijboeghfel befchredben. * . „ Napellus van fommighe zijn beffchepden crimden in’t Biboeghe fel ban Dint Anteunis Racpken beſcineven. _ Geelen Napellusig Dè Grdote Wolfs wortel / in t Latijn bp ſom⸗ mige Napellus luteus gheheeten. aid i ie Napellus Mofis ig De Anchora , in ’t voighende 14; Capítel bez fchreben. { Alhelahel is etn fonte ben Napellus bp de Araben. Danoft Avicenna Phafoft Dzubab ghefehreben / dat is van Mupſen oft bau Blieghen gheſproken heeft/ Die vpt Dern Napelltis hun voedſel nemen) foudende ghene / Diede Arabifche taele verſtaen / wel kônnen ſegghen: Baer mede en ſouden fp ons niet konnen te ken⸗ nen heben wat het bor cen crmpdtis/ dat den Napellus Auicenna 1de jen weten. Went gheljck de Arabers de crupden det Griechen niet wel gekent en Heien / foo en konnen Wp oock niet Weten wat De Arabers berftaen hebben ; felfs ale fm De Grieckfe Latinfche naemen gebumekten: want am een crupdeé che oft 2 — wel ende Dupdelijck te beſchriwen — ontwüfftlück te kennen te gheben / Daer in zijn fp ſos onachtfaem gheweeft ais de Griechen / iaenoch onachtfaemer; immers Die Arabers / wiens boecken tot tisch toe in onfe handen abekomen zin. 3 " Bifch oft Bis der Araben is Den naem banden Napcllus oft Na- pellum, fegghen ſammighe: dan andere houdenſe boor den Scheer⸗ Ainch/ andere boor een foorte ban Banen-boet / ale top iu 't Bijz voeghlelvan Sint Anteunis Kaepken betoont hebben Aerd ; Kracht ende Werckinghe. Defe Munichs kapkeng oft Napellus wordt ban ſommighẽ boo? dzoogh ende warn ahehous Ben cot in Den bieden graed: ende her gantfcije truydt is fchadelijck 8 wortel: De welche (als Caftor Duz ende doodelück / ſc inde / De felbe ter doodt ghebroght - Pech en/ in datſe ons in t leetfte nict ſchaden en fat : Gek blückt Abiz tenma/Die ben:pghr/bat hp een oude ramen heette den Mapellus foe brhelbek ende (onder ſorghe innam; al oft fpeen om dat fp haer felben vaer toe ghewent rechte ete van dit igh Theria⸗ ben ’t ghene dat pan Bodoneusupt Loh bermaentis | oarmen der mefchebaer wat flcen Lapis Bezaar ghebeeten/met wat C iteoen- fap. Bande Antidotus de Muts Nagel: werdt oock pedel gez maerhit / ſepot Lobel: Meemt twiutigh Wliegbenban de ghene bie — oft Woifs· woꝛteĩ Geren / Dofterlucep worten/ Armena / Ban eltks cen d me: menght dit te famen. De- wonden / Diemer flirfen gefchoren zin/Daer fap van deſe crupden aen. (fe is / fullen gheneſen alfmendáer fap ban Ouceappels in gn t welck eens boot alten ver maent sónde / ontboudens-tueers digh is miats vat het felden mift. an bupten pleghen fommi daer ban te gheb ken dourde Fn daer mede wegh te nemen: · — — Cruydt- Boeck Remberti Dodonæi. 3 nochtans beft worte loſt tap Chora ban be bupt e= Wo haer EER TKG 7 Van Thora Valdenfis. Ghedaente.. nan vak Efe E hoda en is gheen goet cruydt / noch OOCK geen⸗ D fing it —— fich ſelven aleen ha de hooghde op / met fijnen enchelen fteel / die rond is / een palme oft ten hooghſten een halven boet langh / met een / fomtibte met twee feer felben met meer bladerkeng be⸗ waffen/ die hardachtigh zjn/roud/gladt oft kael / bleeck groen/ wat nae den blauwen treckende/ rondom De kans ten ghehackeit oft gheferft: op't fop van delen ſteel komt Choza Gay de Valdeſey 9 9 bolleken oft hoofdeken ban ſaedt te ſamen vergadert ende ghehoopt. De wortelkens hanghen neghen oft tien aen een/ als de Wortelen van de Affodille/ maer Geel kleyner / ende (uits oft ſcherp afgaende. — eend _ Placrfe, Op de Alpesberghen / ende op de geberghten Ban -Davopen ende Switferlandt waft dit crupbt Leer Beel/ in londerheyt ín t landtſchap van de Waldefen/ die beoanen bertoe ol eeh Derden . è oo n Baldo —— — — — Naem · Dit gewas wordt nlütk Thota, Tauta ende Tura daer (ommige den toenaem Valden- fs bp Doen” om Dat Banden Pp. / ten vitenna van een Doodelijek ghewas int Bierde-boeck / Fen 6. t welek: Farfiun heet Deer esb felbe eenerhande ghewag met dete onte Thòza foude we: fen/ en foude ich niet lichtelijch derven oft willen berfeke- ren:meeftendeel naedemãel den felvenAbitenna betupght/ / Dat het Farfiun hem gantích onbekent i8/ende met gheen henteechenen Gan hem hefchreven enWozdt. € Aerd, Kracht ende Werckinghe. De kracht gan bele is leer hinderlijch/ doodeljck ende vergbifergp/ foo men fepdt: lelfo lp gaet ban quaetheptden Payeiluc oft Ifs-wortel Berre te boven: Want men Herfekert/ dat fchaelijchhept (oo groot is / dat Be meufchen wel El een geelbldemken boort) kleyner dan een Boter bloeme ⸗/ anders be ſelve heef ghelijck: daer nae volght een rond Het derde Deel. meeſt / maer Daer nac ootk allerhande viervoetighe Wilde ende oack tamme Dieren / ghegüetſt oft ghefteken zijnde met eenen pl / ſchicht / fate oft ander geweer dat met pet fap van Dit cruydt beſtrecken oft aengteraecht was / in den tijdt ban een half ure ſterven moeten. Nochtans en is pit ghewas niet doodelijck van binnen den lijfve met Dranck inghenomen/ oft alg fpijfe ghegeten zijnde; hae wel dat het alsdan oock niet heel onder ſchade oft guact te doen door en pleegh te gaen. Deiaghers pleghen ’t fap ban dele Choza om Haer poozfepde Bracht teel te ghebzuycken / om de Wilde Geeften daer mede te vanghen ende te Íchieten: ende tot dien eynde douwen fp Dat felbe upt/ ende be waeren ‘tin Ofjen hore⸗ zien / om hun pijlen daer mede te beftrijcken / oft Daer in te ſteken / alg ſy gaen faghen : want dat ſtreckt hun dan gooz een ſeker ende onbedzieghlijck verghift / daer de bee⸗ fre mede gheraecht zijnde niet onvlieden en konnen / maer in koiten tijdt doodt blijven. Our dit ſelve te beproeven ef fijn Kracht te verſoecken / ſteken fp cen naelde in Dit fap/ oft beftrijchtenfe daer mede / ende quetfen Daer miede een Vorffe ende als {p van dien ſteeck terftont ſterft / dan Wez ten {p dat het verghift oprecht is / als Geſnerus betuyght· BIIVOEGHSEL. Efe Thora/op’t Italiaenſth Thora Gualdefe gheheeten) ver ſthilt Dan De Thora Lralica, dit anders niet en is banen ſoorte ban Tiepn Wolfg-wortelmet peerſche bloemen, hier voren ban Dodos neus beſchzeven met naeme bau-Lycoftonon caruleum paruum. an Ben ghemepnen Napellus plagh dock Thoraoft Phrhora te ten. Dan Clufnis rekent dit ghewas onder De faorten ban Banen- boet) ende noemt Het Ranunculus grumofa radice rertius : Hoe wel dat Geferus't ſe de boor het eerffe Aconitum ban Diofcorides Houdt; ende groote ghelüchkeniffe ſeydt subs Limeum ban Plinius. Matt zenght fomtijdts korter bladeren boort / jefneben Dan De epne Thora Valden ſium bladeren / daer de Thora net vier bladeren beſchreven en Wardt ; anders súnt deſe cr: OEE 7 Phthora Valdenfium Montis Baldi heeft breede / vande / om De kanten ghekertelde bladeren / op haer epqben ſteelkens ffaende : De Bloemen zûn vijf bladiah. Zp waft in Italien op den bergh Bals ® Derot als Sodoneus oock vermaent heeft ; ende miet een bijfbladighe bloeme Geeft Doen fchjilderen: daer Ciuſius de ander maer cen vierbladighe bloemen ſcydt te been, Dommige gtjelijchen de bladeren met Die bau Gramen Parnaflis uptghefondert datſe diep ghekertelt zijn om De vanden, t „ Thora Her sp Den Ftaltaenfchen naem ban de Orobanche, - Aerd, Kracht énde Werckinghe. Lobel (epòt dat defe Thora bande Daldefen/ in Bpaegnien Teruade los Alsbaftrieros genoemt is: want de afs Sodoneus vork bermaent/hebben’t felz ost — beeſten te vanghen: want foo haeſt al u ont / } ighe worde maeckt / beghint het lenin te wercken foo — De wonde/ D Sheen — bederft —— gvd “Dat thora Grieck ghenoemt wordt / als in’t it - of 3 HET XIV. CAPÉTE Li vd Van Anchora. et (0E Ghedaente, © Ast jan ghjedaente den Hapellus / maer gb oft wat hoegher: de bladeren Bin Bet bikinis n 8 ; enb Ag Ende verdeyit / alg bie ban den napel: Ius / maer Blepner : De bloemen zijn oock dierghelück van maccklel / boch gheen bele  finsblauds van upt den geelen bleechachtigh. Det ſaedt ende de hauw⸗ Kens zijn oock alg Die ban den N ende, De woꝛtelkens ENE Batens wat meelkelcdn Binnen witter : alg fp ghedrooght zijn / taep ghenoeah/ boel int laet fte beewehfacm oft anopfelbaer Benten beten geent helte rt be lite One Betten grondt ghelet oft in de hoven n= Wot bt / ban! rh aht het fomtijdtg veel langer —— baarn € Naem. De inwoonders ban de landen Geneef⸗ ſche Meer / ende De Italiaenen van ever — nn te hebben met De Cyclaminustertia | hiolus houdt het oock boorten - n. Veranderinghe. Dit trupdt / foo Clufiug dat na ſoude moghen weſen · Pochtans in de Berwe / maer Het viertienfte Boeck. MAnthorꝛa. * INV DDNS \ ghewas ghemepnlijck L'anthero, op t Tatijnſeh Anthora. F te lande en heeft het oock anders gheenen naem dan nt hora. — Abitenna ſprꝛeeckt Han een crupdt ban hem Moyſis Na- pellus gheheeten / t welck den Papellus van gijedaente teel gheljck is / dat teghen Be hinderniſſe ban den Lelven komende gant{chelijck firijdt ; te weten iu het soo. cagitel Ban fijn 2, boeck: dan in het 745, capítel{epdt hy / dat de XZedoarta bp den Napellũs pleegh te Waffen ; ende ver⸗ fekert Bat door haer bjweſen ende — de kracht ende hinderlijckheydt Ban den Napellus bedwonghen en= deeensdeels oVerwonnen wordt; ín voeghen / Bat he Leel ‘onftercker Wordt dan hp te Bozen was / ende dan Gp ig als. hp alleen oft op andere plaetfen waſt: ende Daerom/(epdt ís dele Zedoaria een teghenbaete ende alg een Triaſie ende oock van allerhande Andere verghiftige din⸗ gen. Dier upt vervolght/ dat defe onfe Ant lhoza miet alleen Ben Napellas Moyfis, maer ooch de Zedoaria pan Apicen= in de Apotelien Ware ter hedensdaeghs een anderZedoaria verkocht / de welcke feer beel Ban dele Anthora verlchilt / te weten cen Tanghe woꝛrpighe wortel; Die iet onder reden De Zerumberh oft « Zurumbeth ban Den lelven Anteenna ende Van Serapio — — te zin. 8 ooꝛts foo wordt Dit crundt Anthora gheheeten / als of⸗ men op *t Gziechg Antiphhora Ard den ng wille dat fp teghen De T hora ſtrydt / ende eeu te genbaet is ende goede hulve Ban alle het quaet Dat daer Bau ende Han alle foopten van WDolfg-wortel komen kán. „Dan be naemen Thora ende Anthora oft Turá ende An- wrafchijnen wel nieuwelitks ghevonden ende bekent te zin 5 nochtans bindtmente bp dent ouden ſchihver Par: cellusEmpiricug, bie ons een geneesmenginghe berepden leert upt be Tura ende Antura, teghen De Wit te bletken enz de fchellen die op de ooghen kamen. _g Aerd, Kracht ende Werckinghe. we wortel van Hefe Anthora is bufter ende merckelijck bitter ban (maeck : fieijdt teghen allerhande verghift is bequaem tot (upvez ringhe / purgatien / ende meeckmaeckinhe ves bupche : Want ſy kande Waterachtighe oft wepachtigt t achtighe vorhtigheden vak onder af aeghen. en 4 p 728 vendien allerhande wormen ende onghedierte upt De dar⸗ men dꝛijven. Hugo Solerius ſeydt / dat deſe Wortelen niet alleen machtigh zijn om den bupck Ban onder ſterckelijcken te vepnighen/ maer oock om allerlep overvloedigheden Door het braecken Ban boven pt te iaeghen: hp voeght daer bp / batmen ban de ſelve tfeffens foo veel innemen moet alg de grootte vaneen Boone bedzaeght; te Weten met eenighfop oft Wijn t ende datfe ghegheven Worden DE ghene die hard ban bupcke zijn. Antonius Guareriug betuphht oock/Dat HeAnthoza leer krachtigh ende nut is teghen de pefte ende alle Mmettelijcht fiechten / te weten in fn Tractaet Ban de Pelt / 2: diff. in het 3, capitel. Ende ſos veel alsde erbarenthepdt be⸗ Tanght/fepdt hp/ick heb gefien ende bevonden / dat de Wars tel van Anthoza van krachten den Dictamnus geel gelijck is. Dele Anthora iseen crupdt dat bp de Thora waft upt wiens fap een Vergift berept wordt / met het welck DE faegherg opde berghen Han Saluffen ende Píinarool de wilde Gepten pleghen te banghen. De woztel van dele Anthoꝛa gelijcht Dlifbezien; ende is de tegenbaete oft Be⸗ ar bande voorlepde fchadelijche Thora / die door haer erghift allerhande ghedierte gmbyenght ende Doet ſter⸗ ben, Dit zijn fijne woorden /aengaende Dit erupdt. Dele Anthora wordt oock Hermaent van Dimon Ja⸗ nuenfig oft ban Genoa in fijne Spnoupma/ ende ban Arnofdus Pillanovanug in't boel Van t Derghift : dan ghene dat ſy daer van fehrúven / wüſt ghenoegh upt/ dat hun de Anthora niet ten vollen bekent en ig gheweeft, BIIVOEGHSEL, En ſteelban Dit ghewas (fepdt Cluſius) wordt ſomtüdts an alven boet hoogh / Bewaffen met veel dunner ghefnippelde Bladeren dan in eenige forten ban Lycottonon oft Wolfs · woꝛr⸗ tel ghebeurt. De Italiaenen noemen Dit crupdt Napello Sorcino; ende ſegghen Dar de bloemen peerſch zijn/ veel bp een komende op ’t fop bande fteelen: maer wp en bebhenfemet ſulcke bloemen noch tiet Ghefien. Ban Diemer geelebloemeis ghemeprer / endete Benerien boor Zes doar ende Napellas Mofis ghehouden : Dat met De woorden ban Dodoneus niet gualijck ober eenen komt. Aerd, Kracht ende Werckinghe. Den reuct oft voock bat die crupdt beriaeght alle langben : maer het crupdt felbe acn Den hals ban de ſwanghere brouwen ghehanghen / brenght De vrucht om. De bladeren miutsgaders De bloemen gheftaoten /cnde op ghe⸗ leydt / trechen De pilen/fchichten/ Dooren ende andere Diergeljcke eing — aeſter Men t Daer een plaeſter oft papken ban / om op de ghe⸗ ſwilien ende verſtoppinghen der milten te legghen. zi „Het fap Daer uprghedout/ gheneeft De Wonden / ende berghifz Bee eraa beenen anderde ê willen ende ) ei ende op Den Kancker. he 8 5 Ee bare Bet poeder wordt ín De heete kortſen met water v pics mpeg. an Cardobenez e wortelen ban dit crupdt ghenefen de buyckphn oft colijcke — — ende ſmerten Des moeders; ende — gheypucktfe teghende pocksltens ende maſelen. Nochtans ſommighe rene aj ban deſe tjden (ende bſonder Clufius) tmijffelen feet veel oft alte defe Deugden dit crundt toe te ſchꝛrhven zim / ghemerckt dat het ban ghedaente De andere fchadeljes ke foogten van Napellus foo ſeer ghefgekt. HET XV. CAPITEL Van Wolfs-bezie oft Spinne-koppen. T Olfs-best — VV vezie/ anders aris oft ne-kop= pen abeheeten/ vecht op —— ⸗ effen/ omtrent een ſpanne hoogh; daer aen Waffen vier bladeren afg van cen punt begbinnende / kruys⸗ atten oft Un be teniet epe Aanghworigh/wat bupn fwartachtigh, 3 als fchetlel jn knopken vuftende : nae volght cen beste als een Dijnbesie / met Geel — faebt/alg dat van den halitacabus/ oft Nier ken ban dver Zee/Berbult-De wortel is dun ende langh⸗ 5 — kniekens —— gheli heyden / Nim en= fomtijbtg nieuwe we fppupten wptgdevende Rn fende mentehen leer nut ende ——— bi or ji Cruyde-Boeck Remberti Dodonæi. Gmorfe-bezie oft Spinne⸗ koppen · B ¶ Plefe. Dit truydt waft ín ſommighe donkere lom⸗ merachtighe boffchen/ende andere (chaduwachtt Weften/ op betten goeden grondt. * REE pa — Bet bloeyt in April; ende ín Mey ig de be⸗ € Naer. De nieuwe Crupdt · beſchrijv ghewas meeſtendeel Hette Paris opt tene he men’t Vua verfa, ende Vua lupina ; andere. Solanum terras gril andere Aranca. De ghene die 't Boog Aconitum ardalianches houden / zijn, bedroghen ende verdoolt. Bier:te lande/ in ſonderheyt in Brabant) Geet het WDolfge bezien ende Dpinne-koppen / nae de ghedaente van de Dvinne-koppen die de bezie Ban dit ghewag wat ſchijnt te ghelücken midtſgaders haer — omghebo bla⸗ derkens oft knoplſchellekens daer fp op ruſt alg (p rijp ig. a ed ei ans — Wolfs beer oft Einbeer; de ĩ ; de iagert als ſommighe ſegghen. oen —— q Acrd. Dele Woifs bezie is koudt ban aerd / ende meeſt alte de ſoorten Lan Nãachtſchade aldernaeſt by ko⸗ — — eeet — tende Werckinghe. Bapti arbug hetu 5 dat het poeder Han Zit vupdt — — —— een “omtrent een half lepelken vol smo chter inghenomen / de krancklinnighe oft ijdellinnighe ende ra⸗ Wanneer Bie ghebreken door ’t ghewelt ende erge benee a anne pd0oz gonek gipenomen Gebben. nee DN al 5 3 BIVOEGHSEL! E he dit ELS ME at Sanne ot monocc sg ei onococ non Azticus, ende Herba Paridis ; in't elft One berrie. Herbe truelone. Bet waſt veel f’t Doenien-bofch bp Brufietende ken/ meteen brun? De Hafcape beer oac Vaa lpins” oft ÎDolis SBaer de Vua lupina oft Wolfs· beʒzie ban je wist danben Date Blier. — ee ERGE ht hagen TE) en PEN * — m Spin Ei enn ende gh — open Scam — zes — KE hen naem elaers enn onhe SCMEDE OBE hed, Het derde Deel. Aerd, Kracht ende Werckinghe. Spinnekoppen· crundt is © proogt ende koude) algeensdeels boorfepdt ie ; ende daerom Wordt Get crupot ſelve noch dd Inde gheffooten/ ende ban bupten op de ghefwillen ende ontſtekinghen ban De fclamelijcke ieden ko⸗ mende abefepdt; endesock op de ghefwoller oft verhitte ooghen : ende Wordt efen De njnagtels ende andere gebreken bande naghelen te-ghenefen. } / — gheven Dit ſaedt het ghewaicht bau een Galfdraghme r ſeffeus in tegen allerhande gerghift: ende ſegghen / Dat iemandt/ die langh bexatenen is gheweeſt daer boor gheneſen ſal worden midts twintigh erin —5 — cent een drꝛaghme ſwaer an *t ſchoe ſaedt ghepoedert innemende. Rn 5 —— Be bezien Ban dit crundt ghemenght bp de Ans tidota tube mindelen diemen teghen allerhande verghift pleegh te berepden. Ende] ats Lobel betunght / door haer Berkoelende kracht Benemen fp de ſchadelgckhepdt van bet Regal. SHET KV CAPITEÈL Van Heul oft Man-kop. des — Gheflachten: en \ ul is eyghentlick / foo Plinfus betuyght / in twee eer fte ende meefte ghellachten verdeplt / ‚te weten in Den Tammen ende in den Wilden. Tot het gellacht van den Widen hooren de Kolle-bloemenjende de Shehoren⸗ de Deuten „Daer Wp hier nae bijfonderlijtk af ſuſlen ſpre⸗ ken. Want nu dentken Wp den Tammen Beul alleen te befeljrijven : Den welcken Drijerhande is; twee Groote / te weten Den rDitren ende den Dwarten/ endeeenen Kley⸗ nen: dacr bp fullen wy een vierde ſoorte voeghen met dobbel ende verlcheydenverwighe bloemen, Canimey Reut. _g Ghedaente. ¶ Den Tammen Witten Heul hꝛeught 8 langhe/ bree, gladde oft kaele bladeren/ langtjer } touw-bladeren/ende Witter/vondem gheſchãert/ gft ghelneden ende g t: den fieel is vecht / effen / amt úf voeten hoogh: op W t itte bloemen ſtaen; inde welcke Ban Get eerfte bez 5 8 — eſet br mn Kophken oft knopken te voor⸗ hin komt: twelck volwaſſen eñ volkomentlick groot zijnde / een ronde / doch een Wepnighsken langhworpi⸗ Het viertienfte Boeck. 729 ghe ghedaente heeft/ende bobenwaerte met een ſcheellken bedekt is/ Ban binnen met Heel vellekens in verfchepden laepkens oft facdt-hupskensg afgelcheyden / daer leer over⸗ —— Boch heei kleyn ſaedt in beſloten lepdt / van maecktel rond / van vervwoe witachtigh. Te woztel is Dien in Der aerden finckende/ nerghens toe nut oft dienſtelick. 2. Cammen Dwarten Beulis den Witten Heul van ſteelen ende bladeren Geel ghelijck/ dan het faedt-bolleken oft knopken Wardt in Dele foorte uiet langhworpigh / maer ronder ende balachtigt: de Llocme is ſchoon brupn- rood : Het ſaedt is wat ſwãartachtigh. Pe bloemen ban bepde dele loorten van Tammen Beul (alg oock die van meeft alle andere loorten vaut (ele gez, was) zijn Ban Lier tamelijcken groote bladeren gemaeckit: Ban Die ballen haeft af. Deer ſelden / doch lomtijdts / wor⸗ den Befe-bloem-bladeren met meer kervinghen ende Diepe Kertelin ghefneden ende verdeylt / ende De ghedaente Ban gheſnippelde fregnien hebbende ghevonden. Klccxney Tammey Beul, — J a derde gheflacht wan Heul fe van ſteelen / Nade⸗ ee eg td Beul ís Gan ſteelen / blades k Ban faedt-bollekens eel hl Han De twee voorgaende / anders de felpe ban — ghenoeghſaem gheljck. De bloeme is uyt den blauwen ende peerſthen nae Den verſtorven oft bleecken Wat trece Kende. Wet faedt-hoofdeken is oock rondachtigh: dan als Tet faedt rp is / foo op ch dat belleken met berfchep=. De gaetkens / rondom Het fcheelken dat op Dit hoofde⸗ Ken lepdt ; ende Daer Door Halt Het ſaedt Daer feer lich⸗ telijck ende ghemachelijcken uyt ;'t Weiek aen de andere twee Beulen niet en ghebeurt; diens bolkkens altiot fo ne gid, het faedt daer gheenfins upt vallen 2. Aen bindt noch een ghellacht Dan Heul / tien ⸗ men Ban menighvuldige ende dobbele — — oft ghehodpt / ende aen De harten rondom Dichwonis als fregniengbefnippelt ende din ghefneden oft heBachelt zijn. Daer verwe ie ſomthdts wit/ diektmils rood, (ome tijdts Ban bepde die bermen ouder den anderen | werfchepdentlijck ghemengeit. Sommighe zin rood / nae den purpuren treckende :- andere en : ſchoon niet gheberwt/ maer bleechertaod. — 75 IS S iS S S 3 Ef [3 Sobbeley Beul. Iz, De hoofden oft bolleken Lan deke vierde forte gaen gock bovenwaerts rondom haer decklels oft ſchelen open / ende daer valt Het laedt ghemnackelijtken upt : welck ſaedt gan verwe fomtijdte wit fs / fomtijdte ſwartachtigh / te weten nae de verwe wan de bloeme; De welcke Dit lacht van coleut k pléegt te Wefen. — Dt alle dele foorten Van Heul, te weten als haer hoof: pekens oft facdt-bollekens ghequetft zijn/ vloeyt een Wit melrkachtigh fap; ende Dat Wordt vergadert ende ghe⸗ dꝛoooht / Biel ghemaeckt / ende tot de Meditijnen in de poteken bewaert; waer dat het Opium, dat is epghent: tjck Dap gheheeten Wordt. Dan het wordt meeftendeel Bergadert ENDE ghetrochen upt de tweede oft Zwarte foopte van Veul, als Dioltoꝛides ende Plinius / ende nae hun Galenus betupghen. : len douwt oft perft upt De bollekens / midtsgaders Be bladeren Ban dít gewas te lamen / een ander lap/ dat: men Meconium, bat is Deul-fap noemt. ; q Plaete. Alle defe ghellat hten ban Heulen worden „Bier te lande ín de hoven ghefaept / ende Lomtijdtg oock in De bouwlanden : maer het derde gheflacht is wel het ghe⸗ mepnfte van allen/ ende Wordt bickWwijls op berfchepden oock fonder faepen van ſelfs voortskom ende gez bonden ; meeftendeel nochtans in de hoven. „€ Tijdt. De Heu len bloepen in Bꝛaeckmaendt: daer nae woordt het faedt rúp- · : } _g Naem: Defe crupden heeten bier te lande Heul / Puel ende JPau-kop; in D uptfchlandt Wagſamen “ende fOlmag ; ín Vranckrijck Pauot; in Italien Papaucro — demefico ;in Swaegnien Dermideras ende Cafcal!: in ° Latijn Beetenfe Papauer;{oo welin de Apoteken alg elders ; in ’£ Griecig Mecom Miizov,fomtijdtg O'Eúrovovs ï. De eerſte loorte / die lomtijdts Langer knoppen ende witter laedt ndemtmen ín? Grieckg Mixer duspos à, wyreuròs „ Mecon hemeros ende dat ig op Latijnſch Papauer ſatiuum & horteníe, alg ofmen Tam⸗ men oft Dof-Deul fepde. Dioltorides verhaeit / datle oock lacitis @vaaxiris in't Griecks pleegh te heeten: inde Apoteken heetfe Papauer album, dat fg Witten Veul, z. Detweede foorte met ſwart ſaedt/ is van Pliniug Cruyde-Boeck Remberti Dodonæi. ende andere op't Latijnſch Papauer nigrum; dat is Swar⸗ ten Heul ghehreten: dan nu ter tidt wobrtle meeftendeel gem Han Papauer rubrum „ dat is Gooden Beul / Ee toeren nae de roode verwe van de bloemen. Diaz froyideg houdt dele loorte boog den Wilden Beul / Papas er filueftre ín’t Latijn / in t Grieckg Mecon agrios Milwor dypros ; Dat (fod GP ſeydt) van ſommighe Pithiis TuOirus ghe heeten wordt / ende Lan ſommighe Rheeas Pors; omdat het Opium daer upt vergadert wordt. Daerom ig {p oock Papaucr commune; Dat ig-Ghemepnen Beul/ in Geele Apoteken gheheeten. * 3, Dederde loorte / Van ons Papauer ſatiuum tertium, Dat ig Derden Cammen heul / oft Kleynen Heul ghehe: ten/Woydt ban Diofcoyideg niet alleen Voor een forte van > wWilden Heul gehouden maer hp houdtle oock voor wil⸗ ber dameenighe Van D'artder (foo fijn Woorden lupden) ende oock beguaemer Ende dienſtelijcker om in de medicijz nen oft tot het ghenefen te gheen / @rooter ende - Tanghworpiger van Knoppen We ende, Dan het ig Waer: fchünelijck/dat in dele plaetfe van Diofcorides eenighe be⸗ dozen oft qualijck gheftelde woorden 5UN. Want defe + perde foote Han Heul is leegher ende kleyner dan de an= Der / noch fpen heeft gheenſins gheen langhworpigher/ maerronder ende balachtighe knoppen. Mãer het magh \wefen/dat daer in ſtedevan zurpor pa Microtera, dat is kley⸗ ner/foo’t daer ghefchreven moet welen / gualitk gheſchre⸗ er ſtaet zeerpor spe Macrotera, Dat langher beteekent; ende dat be woorden Eyuoa 7ùv od lar torsi (Die beteeckenen/ bat de Caedt-hoof defiens langhworpigh zijn) tot dele bez fchrijvinghe niet en hoozen / als onnoodigh ende overtols tigh wefende. Want de faedt-bollen ban deſe Derde foorte ban Beulen zijn niet langhworpigh ende groot / ghelijck díe ban de Witte ſoorte / alg voorlepdt is maer ſy zijn Klepner ende ronder dan alle d'andere foopten : [elfs oock íp en 3ún foo langhwozpigh niet als die ban Wilden Deul/ hoe wel fp de ſelve ban grootte wat te boven gaen/ alg in’ volghende Capitel blijcken fal, Booꝛts foo fchijnt Het dat dit derde geflacht Ban Beul / et Papaueragrefte oft Wilden Heul foude mogen Wes ens upt t welck de Compofitie Diacodiou in De Apoteken cheeten bereydt moet worden / daer Galenus ín t angh ban ſpreeckt ín het 7-boeck gan de Gheneelmengez lingen nae De plaetſen Want Crito ende Democrates met Themilon ghebieden ong tot de berepdinghe van dat Diacodion den Wilden Veul te nemen / te weten den ghe⸗ nen (boeght Demorrateg daer bp) die gheenlins ghefaept en Wordt ; Culcke alg bit ons derde gheflacht ban Heul 19; % welck bickwijlg van (elfs boortkomt/ er datmen Bat hoeft telaepen. — Pimius in't 8, capitel ban lijn 19- boeck ſeydt / Dat het derde ghellacht van Heul in't Griecks Rhaa,int Tatijn Papauererraticum gheheeten Wordt / ende Dat het ban felfg in de bouwlanden met de Gerfte groept : noche tang fchrijft hp op de ſelve plaetfe/ datter dap chten van Cammen oft Ghefapden Beul ghevonden worden / ende dat dít felfde het berde van die Camme ghellachten íg. Waer in het 18, capitel van fijn zo. boeck fielt hp dat Telve alg midden tuffchen de Tamme ende Wilde ſoor⸗ ten booygaende ; daer mede betoonende/ dat hp oft dele —— Derde foorte Ban onfe Tamme Heulen / ende ten minſten het onderfchil van De felipe met den Wilden Heul oft ,Kol⸗ Te-bloeme/ die tuſſchen het Kor weten Geeft ghekent/ oft onderſcheyde u. Dj 4. Debierdeloorte is nae haer dobbele ende veelbladige Bloemen Dobbelen Beul gheheeten; in ’t Latijn Papaucr ſatiuum quartum, bat is Dierden Tammen Veul. - ee et fap dat upt Be ſaedt · bollen ban den Tammen Lin guetft worden / wordt in t Latijn Opium , in t Grieck O”zur Opion gheheeten / alg boorlepdt ig. Dan't gene datupt de bladeren ende laedt · ho feet Meconium in't Latijn ; in't —— Mnucytop Aion, dat is Deul-fap/ als oock gh ti Aerd, Kracht ende Wercking een Be oaeen genees vachte on en en - ie Bet faedt vande /alsdenfeloen Galenus be⸗ tupght in het boeck ban de Krachten der wordt op het broot nuttelijck gheftropt / om 'f felve eenen be⸗ teven oft anderen fmaerk te gheven; maer dieg aengaen⸗ De houdt hp het Wit faedt noor heter Dan het aen en pleegt te Waffen / niet — perhept van den tweeden / vioeyt / als (p ghe⸗ giechs — en tfamen bBloept / * — © Rlle Beulen zin ver ft boerk van de } w Der neemt wed oft tertoet Weedommen: dan Het derde Deel. t Daer oock bp/ dat het ſelpe een koudtmakende ld Oe ende den menſche tot ſlapen brenghen kan / ende Daer-en-boben Het lichaem gheen Vermaneng weer⸗ pigh voedſel en gheeft. Doorts/foo Wordt dit ſaedt Lom tiijdts oock ghebrupcht/ in ſonderheyt als het met ſuycker ínghemaeckt oft gheconfijt is / ont met het bancket op taz feltebyenghen. Dan ln verkoelende kracht Wordt be⸗ ponden niet leer groot te welen : ende om Den Haen te doen komen en ig het niet leer krachtigh oft beguaem. Slie upt Beul-faedt ghedouwt oft gheperſt / is aenghe⸗ naem ende eetbaer: op het bꝛoodt gheſtreken / oft ander⸗ ſins by de ple vermenght / werdt ghebruyckt / ſonder datmen daer eenighe merckelijcke — in ghewaer Wordt. Deſe olie wordt wel meeſt upt Get ſaedt van het derde ghellacht ban Beul ghedouwt oft ghemaeckt. — — dat is de bollekens oft faedt-hups- kens vanden Deul/ zijn krachtigher ín’t wercken / ende zijn feer beguaem om te Doen Aapen / ende Leer goedt om pen vloedt ende ſinckinghen ban de dunne / fine / ſcherpe vorhtigheden te ftelpen ende te bedwinghen; ende zijn ban krachten aldernaeft bp het Opium komende: doch en zijn alupt foo abewoeldigh niet:  _ Opium / oft het lap dat upt bele laedt hoofdekens Vloept/ als voorſeydt is / is het ſterckſte Datmen in den Beul vindt : het Meconium oft Deul-fap en is foo ſterck niet. Dan foo wel het FRecon: als het Opium, ’t zy inghenomen / ’t3p Yan bupten 8p 't hooft ghelepdt oft eken/ bzenght ben menfche Mm Haep / ende lomtijdts in een feer vaſte ſſaperigheyt ende ſchadelijcke oft immers moepelijcke dropmachtighept ende ſwaerhoofdighent / de flapende fiechté niet qualijck ghelijckende: Haer Het Opium in fonberhept/ [oo Plinius metter waerhept bez tupght/ als het te veel inghenomen / oft te Dickwijls van eerd pe den mente he ter doodt: allerhande Amert É en ende en: men bebint dickwijls / dat het in ftede Han de oorfaecke ber ſieckten — nemen / de ſelve lieck⸗ err ende onghemackelijcker om ghenefen te oden laet. Door’t ghebrupek van Opium / leydt Galenus ín het 2. boeck vande Gheneesdinghen oft medicamenten nac de plaet{en/ Worden (eer befchadight ende ghekrenckt alle de ſterckſte ende vaſte deelen van het gantfche lichaem 5 in voeghen / datſe nae het ghebryupck van't felve verbetert ende met neerftighept op hunnen ouden ffant ghebroght moeten worden, Ende loo is Het oock dickwijls ghebeurt/ dat de Collprien oft Oochfalven daer Opium bp was/ veele ck geweeft zijn; in voeghen dat ſy de Daer nae teer ende Week / ende het ghelicht erer ghelaten Gebben : ghelijckmen oock bebindt / Dat alle d / Bie met Opium oft Beul-fap teghen de onlijdelijckẽ (merten der oogen van nighe bermenght ende berepdt Worden / De pijne Wel fchijnen wat te Verz lichten / maer in't laet (te tanscen doovighepyt oft hert * ſtüf ghehoor veroorſaecken ende nae haer laeten. omde pijne te verſoeten / oft (om beter te fegahen) om ghevoelen te benemen/ te en; ende men —— nimmermeer tot ck van de ſelve komen/ ten zp datmen Door eenighe nootſaeckelijcke oorfaecke daer toe ghedronahen ende gedwonghen Wordt; te weten als ge ander vedelijche oft ghe lück ghebrupckelijcke (achte míddelen/ Die onlijdelijcke pijnen eenighfing berfoeten oft matighen konnen ; (oo Galenus ong merckelijcken ieert ín het derde boeck van de Geneesdinghen oft medicamen- ten nae de plaetfen, 5 BIIVOEGHSEL.- F chten ban Beul / alſmen de ghedaente ende verwe van De me {oude wilſen aenfien/ zijn bij Want ban ſaedt bor omen zijnde bertoonen fp: foo veele veranderin⸗ ghen als be ſoorten ban Tulivans / aft Anemone mogen. aanmer om Dette al te willen verhatlen / gheene on: moepte doen. Bet is ons ghenoegh / Weet Beulen in De boten ù Balke ootie — noe: Worden met peerſche/ ende deſe berwe geen Srem hebbende ſchoone dobbele bloemen. Pan Lobel begrijptfe meeft alle in deſe ſeven foorten. zr. Witten Heul oft Man-kop/ in’t Franfopg Pauot blaac , ende Pauot priué; 0 Ftaliaenfch Papauero domeftico ; in’t Cugels White garden Poppie. Wp waft heel in Jiglien / ende oock in Nooit· Hollandt aen De Zeedijcken/ daer bp feet gront wordt / met Het vieftienfte Boeck. 731 groote bollen; ende veel ſaedt / daer goede olie uptghedoutut kau Worden, Defen Witten Beul komt fomtijdts ban’t facdt van warten Weut boort. 2. Witten ender Stvarten Dobbelen Heul, nt Latijn Papaucr fore duplici , beeft ghekerfde bloemen, met Diepe vanden/ volbladigh / cen open Kooſe gheljck / foo groot als be dobbel Winter-raofen:ban verwe zijn fp wit / oft brren-rood/ oft bloedt · rood / oft ljfverwigh ſomtüÿdts zijnde ghekronckelde kanten bleeck-rood. Ben belende’tfaedt is klepner dan indenEnes kelen. 3. Witten ende Swarte Heul mer ghekerfde randen heeft Bock in het kroonken ban Yet ſaedt · bolleken dunne ffraclkens alg randekens flaende. 4. Swarten Tammen Heul heeft bloet-roode bioernen/ alg Pioene-bloemen. s. Tammen Swarteû ghekrolden Heul mer randen. 6. Open Heul, in’t Latún Papauer patu— lum, geeft open gaetkens ’t opperfte ban ’t ſaedt bolleken / Daer t facòt uptbalt/ ghelück Dodoneus van't derde gheflacht van Beuloock fchröft. 7. Wilden Hof-Heul, die fomtijdts wit ende “ fomtúdts fWwart faedt voortbrenght / draghende bleeck-roode bloc men. Defe zijn allegader hier van Dodoneus oock eensdeeis bez ſchreven gheweeft. °C facdt ban alte defe faorten wordt menighe iaeren bewaert fonder te bederben. Papauer ſpumeum enig gheen foorte ban deſen heul / maer fomnugbe houden dat boor Get Polemonium ban Bodoneue / aft Wit Behenban Montpelliers: andere noemen Papauer (pameum De bleeck roode oft grauwe Wilde Chriftus-ooghen : noch ans dere gheven de Gratiola oft Godts gratie den felben naem. Dan Dele Depfoorten ban cÈupden hebben wp elders op haer chgben ftede beſthreben: als top oock Doen deſe andere crupden/ die ſom⸗ mighe den felben naem gheven /-te weten beha wen het Dliegener- cruydt (Dat oock cen foorte bart Polemonium is ) be Jaces / Pups bels-beet / De Wiozen-bloemen / ende Groot Defamoides van Salamanca / Die niet alleen Papaucr fpumeum , maer oock Me- con aphrodesende Mecôn Heraclion heeten. Delfs het Eupbela- melcl/ foo wel het ghemepn als het klepn / boeren oock Der felben tiatm. Dau daer ban hebben wp op vekfchepden plactfen breeder ghehandelt. TERS — … Wilden Heul ban ſommighe is be Nigella oft Nardus ſaedt / Die oock onepgbentljck Mecon agriosin’t Grieck /ende Papauer nigrum, Dat is Swarten Heul, bp fommigte gheheeten wordt. ì — is cen Van de Laftaerdt-naenten ban Leonto⸗ alon. _ ait paluftre en is oock gheen Want het is onſe Geele pen ott Nomphea. Naem, Beul heet oock ſomtijdts in't Griechs Profdpon,Letheé snde Lethufa; itt Booghduytſch Magle ende Moens hier te latide mede · ſoorte van befen Beul s ſomtðdts Oel·ſaedt. Bet Opium wordt oock Opium meconicum — Kracht endeWerckinghe. Sodoneiis heeft ons ghenoegh betoont / hoe fchadelijck Dat het gherupek van heul eude van alt ghene Dat Daer Dan komt tt menfchen lichaem is / in ſonderhent bet Opium t welck fo hinderlcke kracht heeft dat het te veel ingbenomen/ oft te Dickwilg van bupten zupckt / oft auders ſonder vpe voorſit htigheyt gheorbaart / ſeer ſwaere ende laftighe lapen maeckt / met vafernijeende idelhept des hoofts het verſtant ende {it lammigheyt ende aelmachtighepdt der leden veroorſaeckt / ende ten laetften Ben menfche ombrengen kan. “E teltk De laven ende oock De misdadige merfchen in Cuwchter feer wel weten : want fp nemen Van dit Opium wat beelachtigh tſeffens in/ ende bꝛenghen bun felben daer door feet lichtelijck al Gaz gende tot Der doodt (onder eenighe ſmerte oft weedom te gevoelen: Datrom falmen ons foo deel als't mogelijck is vant gerupsk * ban Beul wachten/ende ban alt gene dat dart ban gemaeckt wordt, Schtans pleeghmen in alle landen niet alleen het Opium, ende bet e in Beulen / maer meeft ban her Beul-faedt ctupt : want men maeckt ban alle de e wart / niet alleen Opium oft Beul-fap/maer oock ver ſchepren Electuarien oft Teckinghen ende Dpropen/ in onderhendt het Biacodion : andere marc ken plaefters Han Beul-fact met melck ende wit ban eperen : anders ſtooten De bollekeng ban wrickerten Beul Dat (p krigben konnen / ende marcken Die warm / ente wrins ghen daet fap upe: andere maecken daer Beconium van: Hoe wet Dat Zobel betoont/Datmen oock SMecontum maecken kan upt oe oten bladers ban de oprechte Witte Lattouweandere ghe⸗ brupeken Get ſaedt kleyn ghe tooten ende tot poeder ghebroght: bnn ie — — deelen ban Geul: andete ghez at in noc t attdere berfchepden wifen. Haer ui ween voeghen Darmen ’t ghebrupekt / Beul ig kr — den hoeſt te ghenefen/ allerhande fmerten te verſoeten / in omtderbept de pjnende weedom ban te beel oft te luttel kamergancks. Bet maeckt De Reel facht; ende Gelert ven bidet van alle dtinne vochti Ben hoofde op De borſt vjfende ; maer boven atten doet het wel vur ene (lapen : ende tot Dien epnde frijcken (ommige het flaep han den hoofde / oft baden hun handen ende hooft in't water daer haunted: —— zjn! oft drincken t felbe aleen oft pros t. Ze e bouten men, bet poeder ban Wit Beul-facdt met haer epgenmelck/ ende vri Dat felbe haer kinderen in / om hun wel te doen flapen ende verz bouwen. °C felbe poeder ban t faedt ban Witten Beul / mer due ban Bioletten wabt zünde / ende Dâer mede Heftrijchende den wugbgraet/ kan de pine ban De ieden wegh hemmen. Bet ſaedt van met wijn ghedroncken/oft bet water/ Daer dat in gez Weedom vari Beul, foden is / in De moeder ghedaen / verſoet de pijne ————— alle dupckloopen / ende onmaige en De bladeren ban Beul in edick glefden Jt water / oft de oncipe faebt-bollekene / met Geteften-mout ber: menght/ ende van buptenop gheleydt / g het wildt vier / nde alte heete ghjefwmilfen ende ſweer inaben Diemen verkoelen wit. Beul gheneeft bocls be rafernhe oft Gdelfinnighept : met olie ban Amandelen in Boete ghed aen / verdzijft bo her tupten ; ende wordt aock avctepdt ap de heete ghefwille n ende ontftekinghen der oogen. @tieuprt Wit Beul-faedt ghedouwt / te feet goedt De ghene vie uptdrooahen / fepot Lobel: andre gabebiupeken de boorfepde otie ban bupten / om te doen apen / De roumighept ben De Keelte ver⸗ fachten/ ende den brandt Der hortfen te matighen. Bioodt ban rg — | ſepot Diofcorives / wordt ban De ghefonde lieden beijeljek g en. — ———— — gocek dat het Spium foo ſchadelek ie / els boorfepdt is / pleghen tiothtans ſommighe dat feer te priſen ende beel fe ghebiupehen. Delfs het wordt in veele compofitfen ende ghe⸗ neen-middeleit ghedaen / Diemen nae Het Opfum op t Latin{tB Opiaten inde Apoteken pleegt te noemen. : maer. Daer bencffens wordt hét feloe Bpium Bickwijls alleen ghebrupckt / boe wel niet beet Píeffens. Dommighe/ quantfups wat voorfichtigher witlende twefein/ooen daer altijdt wart faffraens bp] waer 2ooy fp abelooven / oft immers ons willen doet ghelaoben/ dat De kracht ban Spium gbeh;oken ende atie fijn fchadelijckhept benomen wordt : ende dan ate cken fp Dat van Bupten ende ban binnen / om te Doet flaz pen/ alle pijnen ende weedom te flillen / alte hitte te verkoelen / het abeboelen te Berdddben/ her hoeften te Doen ophouden / cndt den Bupek-loop te ſtelpen. Met eenen ghebraden Doper Han ten ep Bevmenghe/ oft in echen aerden pot gherooft zjnde wordt het gez Baen op De gef willen van de ooghen: met olie ban Rooſen ſtrjcken fp dat aen t hooft / om De púrie van't felve te verdrhven · met olie ban Boere Amandelen / {Pprrhe ende Dafftaen ghebrupek en fp bet teghen de pine Der ooren: miet edick ſtrycken fp top allerhande berbittingte: met vrouwe melck ende faffraen willen ſp het fer cfjn daer mede Shenefen : fp fleken’t oock meteen fuppofitozie ban onder ín/ om te Doet Nlapett. P fRaernerghens en wordt hèt Opium meet ghebrupcht dan by be Pabumerijten : want de Turcken / ooien ende Perfiacneit pleghen dat daghelfcha te eten meer Dan eenen ferupel t ſeffens ende fp noemen Dat Amphia oft Ofiouf : iae ſammighe ban ben sin Pat foa ghtwoon/ Dat (p’t felbe niet laeten en konnen fonder groot Tetfel oft noot van flerben. Bet maeckt hun bip / ftoudt / nde alg Broncken/ onberfaecht endeonbedacht / iae bijnae uptfinnigh/ fca bat fpnoch vijandt nach doodt en breefen oft ontfien. Willen fp het ghebzupek van't felbe laten/ fp moeten alle dage wat minder nez men /tot dat fp't wederom onghewent Worden. Bet wordt upt Bprien ende Alexandrien ghebꝛoght: maer het befteig nae De ſtadt ende landt fchap Thebe Opium T hebaïcum gheheeten ; ende Wordt (oe wel ban Swarten als van Witten Beul ghemaeckt. Men kan Bet oock maecken ban onfen Tammen Witten Beul bijnae ſoo goedt als het uptlenotfch/ betuyght Lobel. Om het beft Spium tekennen/ moetmen De teekenen aenfien/ Die ban Dioſtorides ghe⸗ fchzeben zin / Die Ons oock leert boe Dat pet Opium ghemaecht wordt : dan Wp fullendenLefer tot ſyne boecken fepnden; ende van daer tot meer andere Boecken / Die De mp dd meeft belanz gen, Bech tot meerder voldoeninghe ſi — naemaeis nach breder van dit Spium handelen / te weten in de beſchrhnin⸗ ghe der Vremdeoft Indiſche hen; onder de welcke oock cen Spium is t weick by de Indiſche Droghen beſthreven moeſt worden/midts Dat allerlen ghewas fer veel berfthillende krachten heeft nae den grondt ende Locht die ban Dien ban andere landen Berfchillende zijn. ; HET XVIL CAPITEL Van Wilden Heal ‚ Klapper-roofen oft Kolle-bloemen. 8 Gheflacht, — hee Beulen oft Kolle-bloemen zijn tweederz hande / Groot ende Klepn / inde bladeren meeften= Beel pan den anderen Gerfchillende. __q Ghedaente. A. Wilden Heul / bloemen heeft ſwarter oft by oft ruvgher ſteelen ende bladeren Danden Cammen : de bladeren zijn aen bepde lijden met diepe (neben oft inip⸗ pelinghen berdeplt/ alg de bladeren ban Cicorep oft Ee bloemen ban den midden ma Cammen Beul ghelijch / in't een rond hoofdeken e Dat met ſwartachtighe a —— is: t Welch volkomen zijnde kleyner is maer woꝛpigher Dan het hoof de⸗ oft Den Tamimen / e ſoorte Banden CT ende Wwartachtigh oft zi Gachette Ben oft Berdeplt/ / maer alleen rondo nde kanten wat ghe⸗ „Groote foorte/ Groote Kolle-bloemen ; oft ghemeyn ſte / Kleyne Kolle _vfdes noemtie in't 5 Vloedenden 77* Coquelicoc , Pauot ende Papo als © Cruydt-Boeck Rembert Podonzi. Gpifden Heul oft Rorte-Bloemeigs : < — ſchaert oft lichtelijck ghekertelt: de ſteelkens / bloemen/ bollekens ende ſaedt ⸗ gn boots als die vande Groote, Be woꝛtel ig aen deſe Gorte oock langbworvigh. Dat wp hier twee gheflachten van delen Wilden Heul ftellen / dat komt met Dioſtorides woorden niet ij pher een / Die ghenseghte kennen gheeft datter ettelijche fooyten van Wi eul zijn / ter Wijlen hy fepdt dat de bladeren Daer Gan / De bladeren Han Ozega/ Hachette) — Thijm oft Cicozepe gelijck Worden bevonden. Welcke trupden van bladeren leer Geel van malkanderen berfhile fen. Pochtans zijnder ſommighe Hie de naemen Van Thijm ende Dyega in die plactfe ban Diofroyideg over: tolligh willen fegghente welen: want (p Berfekeren/Date ter nerghens gheen ſo orte ban Wilden Beul te vinder en is/ wiens bladeren met de Klepne bladeren ban de Orega⸗ oft met be bijfter kleyne bladerkens ban den Thijm te bergpelijken zn. € Plactfe. Kolle-bloemien Waffen ín de bouwlandenende Koren-belden/tuffchen de Tervue / Nogge/ Serſt Baer) * — nd — oock wel tuffchen De /ende neffens De kanten ba, :Dat de Klepne fobyte ig welde fie. teke g Tijdt. Be ſchoone roodebloemen Ban Heten Wilben Peul bercieven ende maecken luftigh in de Meymaendt ende Dopmaendt alle de Belden ende bouwlanden datis ftaen en groepen. Hier te lande heeten dele qr: 2 q Naem. truyden Wilden Deul/ Gooden Heul / ende Kolle-bloemen; te weten de bloemen sen De hak 0; chen naem 4 fen ende Kornroſen —— fauuage endẽ zi Papanerofalmatio ; in Dpaegnien amapolas, Roſella, wlasztnt Latn Gerten Papas rea, ug Gaza noemt / Papauer fluidum in de Pa rubrum, dat ís Hooden Heul. Dioſco riecks Mecon rheas Minor juics, al& Beul ; ende dat / Coo den felwen Diofcorideë fepbt / om diegwille/ vat De bloemen van dit a fomtijdte Klapp Het derde Deel; haeſt afblocpen ende vijlen. Nochtans Lallen de bloemen van de andere geflachten Lan Heul oock even foo haeſt af glsdele; als oock doen die Vande Ghehoorde Heulen, Delfs/ daer en is geen loorte Ban Heul met langdurende bloemen. Allegader vallen feer haeft af. Ende gelijck alle de Beulen dat epgen oft onber malkanderen gemepn heb⸗ ben / dat haer bloeme met een velleken oft liesken bedeckt ende rond lom als in een (checken befioten is / het welelt alg de bloeme uptpuplt ende voortkomt / in tweeen geliiez den zijnde open gact / ende Van bepde lijden gfvalt; foo ben fp oock atiegader Bier bladeren in haer bloenie / Die — afvallen / ende / om foo te legaten / afvloeyen. Daerom ſoude den toenaem Rheeas, Dat ig IDloependen Deul/ oft op't Hatinfehj (ale voorſeydt ie ) Papauer flui- dum, niet alleen deſe Wude ſoorte Lan Heul eyghen / maer oock alle de geflachten ban Beul gemepn mogen weſen; te weten indien Culcken naem anders nerghens af komen en ís dan ban Het haeft afwallen van haer bloemen, Dan indten den felven toenaem Rheeas (foo het fehijnt) an het gemackelijc uptolocpen van Het facdt gekomen is / [oo fat ben felven naem het derde oft kleyn ghellacht van Cams men Deul epghentlijcker toe te fchasben wefen/ Door Dien dat het faedt Lan die ſoorte van Deul/ als het rijp is / upt de ghegaette hoofdekens oft opene bollekens (oa haeſte⸗ lick ende lichtelijck pleegh te vloeyen ende upt te ballen. Kochtans valt Het faedt ban deſen Wilden Heul oock upt fijn huyskens/ maer niet foo merchelijck oft [oo lichtelijch alst in De voorſeyde Derde foorte van Tammen Heul ebeurt. abe Aerd , Krachtende Werckinghe. De Cólle-bloemen oft Wilde Heulen komen oock met de voorbeſchrevene Tamme Beulen over een / acngaende haer Haepmakenz De ende leer berhoelende Gracht anperle be wieché (animigpe her onbe nae te vo „Ban de reden oft redelick⸗ hepbt gebo: ende plactíe te geven / prijfen eude loven De loemen Van delen Wilden Deul/ oft de Colle-bloemen te- gen de pleurefije oft ontftekinge det lijden: ende geven in't gerft aenkomen ban die pijne het ghediftilleert Water van Dele Colle-bloemen te drincken / oft den Syroop ghe⸗ maecht van het water / daer de bladeren daer tan dick⸗ Wils ende langhen tidt in te weycke gheftaen hebben, Waer Door / om De waerheydt te bekennen / Wel fomz túbte ghebeurt / dat bie pijnen Wat gheftilt worden / oft ee⸗ nen tydt langh achterblijben : dan men bevindt ſeer Dirkz Wils / dat De ſelve Daer nae Heel vaſter ín De (ijde blijven ekende / om dat doort ghebrupck Lan defe bloemen Het pouwfel ende etter Gelett Wordt aackelijtk voort te onien; ín ſo ſiecke menſchen niet ſterck ar lichaem geſtalteniſſe en zůn. De ee nan groote dwalinghe magh ghekomen zijn van Baptiſta Sardus/ die gheſchreven Dat de bl Han defen Wilden Heul teghen de ſmerten der Lijden van beele feer gheluckeljck gebruwcht ende teghen het blocdt- - fpouwen (eer nut bebonden zijn gheweeft; 5 BIIVOEGHSEL 8 — ——— eri AOb hp en bloemen 00 ẽ n ER bebben oock Witte Colle-bloemen gljefien. A bie deſe bloemen Roo Col- le-bloemen , Clapperroofe Cornroofen nosmt/ in’t Franſci Confanons, Poncean ende Coquelicót, in't Itali bh. Papauero faluatico roſſo, in’t — Wild redde Poppye ende Redwee- de, ſchryft met Codonchs/ dat De bloemen lick bloedt: toodt oft vermillloen· roodt zijn : ende in ks oock/Dat De Wortel ban De felve Colle-bloemen DE handen wat rooì igh oft bloedtverwigh maeckt / reder pek de Andes * dit ſch ornblum; in't beſchrüft bp de voors erupden met naeme Argemone: niet en zn Dart medeſoor odoneus zten Van ten t. 1. Eerfte Argemonc met diep gheftreepre hoofdekens ‚it Latijn Argemone capitu⸗ „oft Arg: Lacunz : ende ig ban ghez ge be Ben en Deine meme er / / — — de fc matr t/ende mer ghedepit / hebbende —— alg cen kroonken. PE 2. Tweede Argemone , met langher faedt-bolleken int Latin oemen Het viertienfte Boeck. 734 Argemene capitulo longiore, oft mifchien Argemone Cordi,ig klep? net Dan de boorgaendes ende Geeft bollekens die van de Colle ge⸗ lck / maer finalier langher ende rouw; fonderten groot fransken oft boepken/als den ſelden Lobel betupght. , Van -aengaende Den naem Mecon aphrodes, etide Mecon He- racleum , ende Aphrodifium , Die fommighe de Colle-bloemert toefch:ijben / bet fchjnt voorwaer dat die Dit crupdt foo Oncpz ghen niet en is / midts dat Theophraſtus tupoht / dat de Mecon aphrodes een opꝛethte medeſoorte ban den ghemeynen Beul is: nocbtans zúnder beele crupden Die Daer Door aengheſien wor⸗ Den/ naementlyck de Peplis ende Deel meet andere cruyden / als op berfchepden plaetfen Lan Dodoncus ende ons vermaent is gheweeſt. Ban Fabius Columna mepnt/ Dat onfe ghemepne Cozen-bioeme / oft Wogghe-bloeme/ hee oprecht Papaucr fpu- meum is. é Aengaende den naem Wilden Beul; oft Mecon agrios, Die wordt be Nigelle oft Nardus facdt oock medeghedeplt. 3 Aengaende Den nacm Papauer fluidum , oft Rhceas, Dat is Dioependen Heul / Die is corfaeck Dat (ommige deſe bloem voor De Flos Adonidis Ber oude Poëten houden / Die oock haeft afballende ende foo te ſegghen vioeyende befchreven / ende onder De berganghelijckfte bloemen gherekent wierdt. Aerd, Kracht ende Werckinghe. Bet ig boorfepdt/dat de Cols le⸗bloemen de andere foorten ban Beul gelijck zjn / ende alte be Deugden ende ondeughoen Han De felbe hebben. Ende / als Galens betupght/ ’tfacdt ban De Colle bloemen is ſterckelck verkoelende / foo Dat niemandt ’tfelfde fonder hinder oude mo⸗ ghen alleen ahebrupeken ; maer men moet Dat met bonigh men z ghen / ghelijck dat van Den Cammen Beul. Beren beeft niet ats leen een Bichmakende kracht / ende Den acndbal van de overval: lende vochtigheden ende ontftekinghen bedwinghende / maer heeft oock een verteerende kracht / met eenighe fubtijlbepdt ban Deez ten : twelck blickt upt den lang ghedurenden oft bp blijven: Den ſtercken veuchk ban’t fap / oft van Den Sproop: waerom dat doet fchepden De bergaderinghen op Le beeft. Ben leer gheleer⸗ ken Kondelet hadde dit fap altüdts bp hem / ende hiel Daer ve: meer ban Dan ben den Cammen Heul; want hit Dickwijte berfocht hadde, als Lobel betupght : daerom raedt hp ons dats men ’tfelbe bewaere / maer niet en, misbrupeke ghefjcht fommiz ghe nd Bet wordt oock voor koudt in den vierden zracd zhe U re — Te ’tloopen erde píijne ban de oogben ſalmen de bollekens met het facdt ſtooten met asijn/ende op D'oogben legghen. CEcrupdt ban de Colle met Azijn gl oten / ende op't hoors hooft gheiexdt / ſtilt de pjne ban den Goofde. ; Audere ſegghen / dat Het ſaedt van Colle-bloemen/ met Bonigh- water ghedroncken / den buptck weeck kan maken fonder eenhe ade tot den ſelbe eynde maken (ommige daer bancker-fupcs er bart: À * Het ghediſtilleert beatêr Ben Colle-bloeimen matight de inwen⸗ dighe hitte des lichaems: ende wordt ban ſommighe ghebruvckt in De heete kortſen / ende dm de leder te verkoelen. Tſelve water is goedt om de ontſtekinghen Han de keele ende pe te verſoeten / alſmen bert mondt daer mede gorgheit poelt. : ‚ \ ommige nemen eert half bievendeel loots ban’t poeder ban Colie-bloemen/om het Pleuris te ghenefen. Bet fap ban Wilden Beul met Nitrum ende, Solfer ver⸗ Bie gheneeft de ſchorfthepdt / ende betert alit gebreken vari set ghebiftilleert water ban bet tfupdt felbe te goedt om a an upt ne ed —— fietse Jente am de roo⸗ htigheden bupte / ontftekinghe bes levers té alte en/ midts daer met cent doeck sken ban bupten op ghelepot _ Cm de kranckfinnigtepdt te matighen / ſtrücken ſommi Hos den hoofde met Dit bootfepbe Tg s — ik — maecken een conſerve ban deſe bloemen teghen _ Bet water / dat im t deghinſel ban de Bopmaendt upt dit trupdi 5 als Dat ghequctftis/ neemt De roode rhenen Des s Ane ſichts wegh / alfmen dat tweemaels daeghs daer mede Wwaft: Eſewe Water oft fap maeckt De banden Wit : ende acn’t ſlagh van den en] Doet ſſapen. Dan boven allen is dat geëdt ghebrupekt ban bupten/äls iemandt door de bitte der fonz ijn in't hooft / oft de büpt ontfreken oft berbit heeft. Ber ahez — idd den mondt ende De heete ſmertende loos ‚ Cen badt (poelfei ghematckt ban he in ghefoden is/ flopt de maendtftoriden, Webtofee bolitkens ban Eid oft fes bolltkens ban Clapperrooſen / met wijn gheſoden ende ghedroncken / doen flapeh :’tfelbe d u k bone) keinen pen :’efs zet her ſa di dor / mee De bladers met DE groene bollekens gheſtooten zijn feer goed⸗ ——— alle quade heete ſweeringen ende Opt Wildt ier (gelgel ‚Be boerinnen ban’ Stalien doen dit crupdt by haer (pits : ef: ders meftmen De ganſen Daer mede : andere — AL — etch. Argemene/ welck een medefoorte van d loemen í groen erde verſch — gheſtooten / oft —* aart u nd water ghefteken/ende dan geftooten/berdzijft be blaeum gefte placken ende blaruw oogben daer op ghelepdt: ’Cgeoen @ag ne nee; het water Daer dit crupdt Ende ver ſoet De ontftekinz Ont pe wortel geſtooten / endetſap ghedroncken / geneeſt De bupek phn / ſeydt Apuleius; maer droogt ende in laeuw Water geweyckt / doet het ſelde· Tſelbe op alle wonden / quade ſweeringhen ende boortsetende zeeren gheleydt / gheneeſt die, Bet gheneeſt oock de ghefwillen ende pijne Van de verſtuycktheydt / Daer op gheleydt 3de. Dit ſelbe crupdt / het gewicht ban een half loot/met acht lez pels wijns ingenomen / verdrijft wonderlijck ’tfenijn. Terupdt gheſtooten ende gheleydt op Buplen gheſlag hen met ÿyſer / oft ſtoc⸗ ken/gheneeft Die. De ſelbe Argemone met Azijn gheſtooten / neemt de wratten wegh / daer op gheleydt: ende met fpbfe geten/ verteert De mite / ende maecktſe kleyn / alſſe gheſwollen is Tcrupdt gez dot n ende opgeleydt / opent het ghene datmen ſoude moeten Op: liemen ; ende gheneſet. Het is Argemone ghenoemt/om dat Get Pe argemata , Dat ig De wolckskens / fchellen ende ſweeringhen Der oogen gijeneeft. HETSENIIL OAPIT-EL Yan Grooten Ghehorenden oft Geelen Heul. Gheflächten: M En vindt dp aheflachten ban Ghehorenden Heul / in graotte ende oock ín verweder bloemen Han den anderen Herfchepden. Det Gzootfte Cullen wp ín dit Capitel befehzijden ; De twee andere in het nacvol- ende, $ \ pi Ghedaente. Geelen Beul / dat is den Giosten Ghe⸗ Gotenden Deul/heeft aſchverwighe oft witachtighe vonde om geſchaerde / ende aen De Lijden feer Diep gefneden ende gekloven bladeren/Die ban de andere Henten niet Leer ou⸗ ghelijck / doch niet lacht oft kael maer rouwer ende Wat hapzachtigh / bijnae alg de bladeren van Wolle-rrupdt. me fieelen zijn weecker / oft niet foo ſtüf / ende oock niet foo an in verſcheyden ſijd ſteelkens verbreydt: daer aen waſſen oker geele oft bleecrke bloemen / oock ban vier bladerkens gemaeckt: de welcke bergaen ende afgevallen zünde / vertoont lich níet een bolfeken oft rondt hoofdeken afg ín de andere ſoorten van Deul/ maer een Dun langh⸗ worpigh krom horenken oft Gaeuwken / Daer ſwart⸗ achtigi faedt ínlepdt, De wortel is langhworpigh / dic- Ker dan die ban de andere ſoorten Han Heul / lonitijdts ettelijcke iaeren ín’t leven blijbende. Saooten Shetzoꝛenden oft Seelen Leut. Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. Dit truydt gequetſt zijnde ín bladeren ende ſteelen / geeft ‘ten geel fan van ſich / wat brack oft lautachtigh van fmaeck/alg Het in't wilt Han ſelfs boortgekomen is: want in de hoven en heeft het gemepnlijck dierghelijck fag niet, Plaete: Wet waft van lelfs op vou\we dorre eñ droo⸗ ghegeweften/ omtrent den Zeekant, Men laept het/ oft plant het oock wel in de Goten; maer daer en Leeft Get ghemepnlijck gheen geel fap/ als boorlepdt fg: dan het Wordt meeft gevonden in heete landen / alg in Italien ende elders, p € Tijd. Geelen Heul bloept ín Bꝛaetlimaendt ende Dopmaendt, , ; q Naem. Dit ghefiacht ban Heul heeten wy ín onſe tael Geelen Beul; mt Hooghduptſeh Gaͤl Olmagen; in't Franích; Pauot cornu; int Italiaenſth Papanero cornutos in't ZLatijn Papáuer corniculatum; oft / tot onderfthil van de Glepne medefoorten Ban Dit gewas / Papauer corniculatum maius , dat fs Grooten Ghehorenden Heul : Dioſcorides noemt het in’t Griechtehg Mecon keratitis Miikov zeparigiss Oribaftug ende Aëtius Mecon Paralios Mrixor zrardarG-, als ofmen Zee-Weul lepde : Plintus noemt het oock Papa. uer paralium; ende andere Papauer marinum; ende daer van komt den Spaenſchen naem Dormrderas marinas. Catullug Beet het oock Papauer luteum in't Latijn / datis / ghelijck wp in onfe tael legger / Geelei Heul, Sommige heeten?t sock Mecon agria, Miway eypie; Dat ig Papauer filueftre, pff Wilden Heul. Andere/ betuyght Diolcorides/ noement Glaucion „ om de ghelijcheniffe van bladeren bie Het vaer mede heeft : ende daerom is het in De Apoteken Hier Looe tijdtg oock Memitha gheheeten geweeſtz ou Dat her Glaue cium gan de Arabiſche meefterg Memitha genoemt pleeg teworden. 5 € Aerd. Geelen Heul is doorſnijdende nde afvpaeghen⸗ De van aerd/fendt Galenus. _ Krachtende Werckinghe. me wortel Ban Geelen Beul/ ſeydt Diofcorides/in Water tot op De Gelft toe verſoden / is goedt ghedronchen ban de ghene Die verſtopt oft anders ghebreckelijck ín de lever zijn / ende die weedom in de len⸗ Benen ende heupen hebben ; ende doet gemackelick piſſen; ende ís ſonderlinghen goedt de gene Die Dick ende grof Waz tèr maken. kn Tlaedt gan Geelen Heul eenen Tepel Bol inghenomen met Honigh · water oft Mee / maeckt eenen ghemackelij⸗ Ken ende lãchten —— Es De bladeren met Olie gheſtooten / ſuyveren de oude ver⸗ vuylde ſweeringhen van de peerden / muplen/ offen ende „Andere werckende beeften / daer op ghelepdt zijnde. De - ſelve met de bloemen germenght/ nemen de overvloedighe uptwaſſende kanten Ban de zeeren ende wonden wegh. 15 Ehv OEGHSELS Sn _ bel noemt dit cruydt niet alleen Geel Heul, maer oock Hors — L ne Heul; in t Hooghduptſch Gelb Olmag ende Gehornter Maes famen , Moen ende Geel Magtamens in’t Engtelfch Horne Poppie, Ende hy ſthrüft / dat het niet alleen in heete tanden aen Benseehane groept/ maer oock wel in Enghelandt ende Brielandt. Dommis „Ghe heeten’t in't Latijn oock Papauer cornutum. Doornachtighen Heul, in’t Latijn Papauer fpinofam ‚ban Cluz Ee fius befchreben / moet Gier oock bermaent worden. ©, beeft eenen ſteel anderhalven boet hoogh / rontt/ foo dick alg eenen bingber/ onder wit / met ettelijcke doornen Befert: de bladeren zijn fonöer s Daer aen Daft houdende / ende den ſelben onder gris / bo vöen/ witte Booz Date tuffchen fpwupten doornacht ighe ſod acken Bi jche maer kleÿner bladeren —— Opt Een der Det a (0D. feeen affen doopmachrige Dijboecht feel md Ae eden onen / zaet Dek Gbbert ber ban f — an Bet ee ind oat De nd sed 4 —— bloeme heeft — ſes / ſamt gdts vof oft bier biaderen Bet boornachtigh Goofdeken/dat in efcke bloeme ffact/is ghemepulijcds bifboeckiab/ fomtúdrs ſes hoeck igh oft bieroechigi. Wer bloept en De — — tot den winter toe / ghedurighick bloenigg zip facat eggen, vrede MOFO Acrd, eenighe — bimndeiſende / vat gbefneden ib fende; ie Bbelh deld gedeplt/vandam wat doornachtigh/ — + Hert derde Deel. Aerd, Kracht ende Werckinghe. Geelen Beul ig warm ende droog tot in Den derden geaed : ende wordt ghebzupekt om De fupmen ende Afmerighe vochtigheden boosts te doen komen. Ans dere nemen de ſchelien ban De oogen Daer mede wegh. Sommige veidt ſcheerders ghebruxcken Het fap oft oock bet ghediſtilleert twater ende Olie es defen Stelen, D gb 4 J KA dk * — met met den Doornachtigen Beul uytrechten kan / is ons noch onberfocht, Want dat ſommighe ven ſelven alle Be krachten ban Dtincktndt Gouwe f te hebben / Daten heeft de erva⸗ renthepdt noth niet bewe en dat Wp weten. eit mEt xit CAPITEL “Var Rooden ende Violetten ‚ Ghehorenden Heul. — Gheflachten. cul om de qualick heelbaere E twee andere foorten Ban Ghehogenden Heul zijnd : Klepner dan den Geelen ende de eerſte heeft voode/ De andere violet · blaeuwe bloemen. — Ghedaente. 1, Het tweede ghellacht van Ghehoren⸗ eelen / ende Diep ghelneden ende ——— die Haa be machts / wat ruygh oft hapr- achtig : De fteelkeng zijn dun/ in ld tackskens gedeylt — —5— pat {p ter aerden Herfpzepdt ligghen / ende haer lel⸗ ven in de te niet dpgherechten en konnen : de bloes men zijn —— die Ban Den Geelen Heul: ende zijn ban Gerwe hoogt roodt/ doch niet foe bꝛuyn / maer wat bleecker dan díe ban den Wilden Heul / oft de Colle-bloe- men: het hozenken dat daer nae volaht ie kleyner dan dat — tan de voorgaende foozte: op Wiens ſop ts cen ſcheelken — — — ofdeken leydt: daer in Cchuple Ln Coopen eha feit 2, Bet berde ghellacht ban Ghehorenden Beul is noch Kleyner Ban de Boorgaende tweede ín alle fijn Deelen: en⸗ delijn bladeren zijn noch teerer ende dunner / in kleyne ſi het bloemken is noch kleyner / Dee De) eu / ende ban Berwe de Violetten gelijchen= ‚ De wortel ig dun / ende oock langhachtigh. puet van het eerfie / aft den Ax Wart aedt Dewogtelislanghachtigh. oei an 2 — — ke Ende daerom ma en De eerfte ſoorte Papauer cor- ‚niculatum túbfúm nnen greed ed Die zin Better/ter aerden v groepen / dat en hoeft Het viertienfte Boeck: 2735 Gpiotet-bracuGen Shehorenden Leut, — es EZ) mn abi jd lo —2 € Plaete. Defe twee Ghehorenden Beule en Waffen gheenlins aen Den zee-hant/ als den Geelen; maer op gez Weften Die verre Han de zee ghelegen zijn, Angelus Palea ende Bartholomeus ak Dybe-beterum / Die de boecken ban Meſue uptyelept hebben / betupgen/ Dat ſy hepde dele cruyden in Dpaegntenr/ te Weten in de Gijcken Lan Ara⸗ gon ende Caftillien geyonden hebben / opde velden / ende neffeng de weghen ende fijb-padèn/binnens landts / ende daerom Lan (maeck gheenfins brack oft (out Wetende. Silſen. crurdt Gay Peru oft Petur, Wicotiana oft Caback Fheheeteg. ——— de hooghte meer Ban eſh tacken bew, beto beke eld orden met ſpitle oft ſche af gate Haber A Van Geel Billen crupt/ ® 749 ghelijtkende / doch breeder dan bie/facht/ bleek groen ende met dunne dons oft wolachtighepdt bedecht. Dele blaz deren houden fomwijlen foo Daft aen den ſteel / dat (p ben ſeſven ſchjnen te omhelſen / alg hier ín de eene ſchil⸗ derije gheſien magh worden: fomwijlen ſtaet elck bladt op een langhathtigh fteelken/ alg ín deſe andere ſchilderije te a en ig. De bloemen zijn langhworpigh ban maeckfel/ binnen hol/ grooter ende wijder openftaende dan die ban Geel Billen truydt / in De ronde vifhoec⸗ kigh / van verwe bleeck peerfch/ ende aen de Kanten bijnae witachtigh, De faedthupskens ende laden zijn alg die Ban Geel WBilfen-rrupdt. De wortel is — / in Berfehepden tachgkeng oft klepne Woztelheng ghefpleten. ende Gerdeplt. ° Ander ghzedaente Gay Setug. AN In es N — as is nu onlanghs eerſt et landt⸗ ndien oft Ameritã / Batt Deen noemt/ ſchap van Weft-: eeft; Waer dat het ín de hoven gez w in Eurspa gebzoght ſaeyt zijnde ne pleegh te ens - De ín tele iaer dat het up; 18/ te W ) + Omtrent be Wat faeter komen De — — en dee Be nd — alle ger aeren benieuwen. — bil Men noemt Dit ghewas hier te lande Petun oft Taback / ae ben naenn die her bene abe ne eerft Gan 2oght ig : want de inwoonders ban ende/ foo Hicolaus M Ì de tonge/ maer oock op de zeeren Ban de zenuat onardig … Cruyde-Boeck Remberti Dodonzi. endegh uytwijſen / bat dit ghewas boben maten Koude Gn * is / ende de voorbeſchrevene ghellachten van Bilfen-rrupdt /_te weten aengaende fyn verdoobende ende ’tghevoelen benemende Brachten/ gant{chelijck ghe lijckende is. Om Ben rootk Han dit cruxdt te ontfanghen / plegen He inwoonders Ban de landen daer Het groept/een Droog bladt van defen Petur oft Taback in een omge ongen oft te famen ghevouwen bladt ban den Dadelboom te “Doen ; ende Den brandt in dat lelve aen D'een cpndt leken: De / aen het ander epndt den roock ende reuck ban ’felge komende met openen mende ende Doody De neufgaten té Batten / ende nae De herffenen te laeten klimmen. Want den roock alleen foo ontfanghen zijnde / is bequaem om alle (merten ende Weedonumen des lichaems te verſdeten oft wegh te nemen: ende oock om den hongher ende ben. dorſt te doen Vergheten : daer toe foo maeckt Hp in't eer- fie eenighe Bzolchhepdt oft verheuginghe; maer Wat lan: ger oft wat meer gebruyckt zijnde, ig tn Van eenige dronckenſchap / min noch meer dan oft ſy ban den alber: ſterckſten Wijn gedroncken hadden, Selfs ſp verleheren / Dat Dong tghebruyck ban deſen reuck Heel vochtigheden langhs ben mondt gheſuyvert ende upt den hoofde ghe⸗ trocken / ende midtg dien oock De overvloedigheden / Die de herſſenen laſtigh ende moepelijck waren / verteert ende wegh ghenomen Worben. — Nicoſaus Monardis was Lan ghevoelen / dat den Ta⸗ back warm ende dzoogh van aerd is / te Weten ín den twee⸗ Ben graed; ende te (amen oöck Kracht heeft om te ontdoen “ende te verteeren / ende alle vervuylde zeeren te vepnighen/ met noch eenighe kleyne Pfamentreckinghe daer bp glee — menght. Bp heeft beneffeng delen Boorfepden aerd/ oock noch een bijfonder verdoo vende ende tgevoelen benemen: De macht ende epghenthepdt; ende daer bp nach een andes Bracht om Ben bupek weeck te maken / iae fterchelijck te beroeren; ende Dat noch meer is / eenighe kracht om teghen — ende andere ſchadelijcke dingen / diemen ingheno⸗ men loude moghen hebben / te ſtrjden. lt Dele heete kracht, die dit gewag in / is blückelijck ghendegh upt de hiaderen / de weitke foo ſcherp zún date men die ſcherpigheydt niet alleen Door den ſmaeck op de tighe Deelen ghewaer kan wozden / aiſmen daer de groene blade⸗ en Daer-en-boven ig het teecken Han een mert⸗ Belijche ende groote hitte / dat De ſelve bladeren ghe⸗ —— zijnde het — era — —— boorde be en Be vochti oft firmerighepbt upt : het Welck den en gd be felve bladeren / als ſy ghedzooght n/ oock doet, Mant alle die dinghen de welck „Bnauwt oft ín ben mont gehouden zijnde / de Aijmerighept upt den hoofde trechen/ ende het ſpeecklel op de tonge doen komen/ worden te famen vodr heet van aerd ghehouden; Als zijn de weztelen ban Bertram oft Tandt-frupbdt/ ban de Steenbrekende Bevernelle/ende meer andere dier⸗ innemen/ fonder { voelen / Ger alleen —— gek dege bebanghen … Zn der! voegen ís delen onfen Taback oft fc Wilfen-crupdt — ——— nochtans daer eentghe verdoovende ende t gheboelen Het derde Deel. jer upt foudenten dan vervolghens aork moghen be⸗ fupten / dat niet alleen Delen onfen Taback / maer oock heulſap oft Opium van berfchepden Deelen gemaeckt ig/te weten van fommíge ſcharve ende heete, eude oock gan fonunige uptermaten-kouwe deelen; De w elcke tghe⸗ poelen benemen / ende de hitte Dee lichaems verdooven / jae eengdeelg-booden konnen: Wel verftaende nechtans/ imoien be do ofmakende oft het gevoelen benemende fracht n een uptermaten Gouwe eyghentheydt haeren or⸗ 34 heeft / gelijck ong alle oude meefterg met Gale: nusgeleert ebben, Dan indiende felge kracht ban gee⸗ ne uptevmaten ín den Hierden graedt koude oorlaeckeen komt / maer gan een” bijfonder welen oft ghjeftalteniffe van de gen ftoffe van dierghelijcke dingen veroorſaeckt {8/ foo falmen den Tabatk oft dit Peruviaenfch Billen⸗ «rupdt Hoor Geet Han aerd / ende te famen oock voor doof⸗ maeckende oft tabevoelen benemende / dat is Int La⸗ ziju oft Griechfct narcoticum, moghen houden. Ende loo falen feggen dat het heet ig / van fin epgen temperature vft aerd/ maer Herboovende oft narcoticum. niet van aerd⸗ Han door de erqhenthepdt van fijn gantfch weten ende {toffe ; min nori) meer dan De purgerende/dat is den buyck beroerende oft weerimgeckende dinghen / niet ban haer temperament / maer van haer gantſch weſen ende {of oft gheſtalteniſſe/ dusdanighe kracht hebben: gelijck wo in t iangh betoont hebben in t fefte Capitel van het gerfte Moeck defeg Crupdt-boechg. Hoe het is oft niet en ts/ defen Tabach oft Bilfen ban Peru/ die DOD ijn —— een merckelijtke hitte betoont / wordt daer deneffens ooch bevonden niet (onder een doofmaechende ende tahevoeien benemende kracht te welen. Wooztg foo — den felven HNicolaus Monardis noch meer van de krachten ban dit ghewasste weten / dat be b Dact van / opgheleydt zijnde/ den ho 7 — vderdryven oft verſoeten konnen; oft mage/in fonderhepdt van De kin⸗ / — — pen egte re de opftijgingheoft worginghe deg moeders van aen pelpen; Daer-eu-boben * weedom van alle de leden ende erron verdooven ende verſoeten / alg fp onder d aſſchen verwo armt zinde / op be krancke leben ghehouden oft ghe⸗ leydt worden. Dit erupdt is ooch goedt om den tandtſweer te verdrij⸗ ven/ almen eenen doeck in tlay van 'tfelve gheſteken heb⸗ Bende / met Dien doeck den tandt vaeght oft wrüft / ende Daer nae op Dier taudt een pillekien oft bolleken van de [ele Be bladeren houdt. 4 "@fap Ban Taback met fupcher ghefoden ende ingeno- men / igegt de Wormen upt den buyck: dan men moet daer een bladt bant ſelpe op den navel leggen: Ie Cap oock ende af alle vuple ende verouderde zeeren/ende eeft Dolf ck / als den voorfepden Monardis ghmen de bladeren ban deſen — ode gen zende omt e uit ) en Brouwen van Weft-F / den ‘Canac 00 Vee | felgen te onthouden eude te wachten / ende dien geenlins te befigen/ als den Boorfepden Cheer mp hebben van een gheloofweerdigh man onfen goe⸗ Ben vziendt verftaen / dat het fap van dit crupdt Vier oft eg edere lichaem ban onder ere ige rl fterchelijch beroeren Den Lid onlen viendt heeft one noth vertelt / dat uti niet on „ächrigbe ft is. Daer ende bekennen/dat delen Taback een _ bupek Het vieftiënfte Boeck. 74t Bp met twater / dat uyt de bladeren Ban Taback gediſtil⸗ teert was veele landt lieden vAn verſcheyden koxtlen ghe⸗ nefen heeft / 'tfelwe water hun ettelijcke reyfen boort ãen⸗ komen ban de kortfen te drincken ahevende. Noch ſeyde Ben fefven/ dat hp het overblijkende dzoeſſem / mergh oft grondtſop van de bladeren Daer Dit water upt ghediſtil⸗ teert Wag/ ineen fackeken hanghende/ Daer een Olie upt vergadert heeft: welcke Olie fonderlingen goedtis om de ſchorftheydt te gheueſen / ende allerhande wanden te hee⸗ len. Ende dat meer ie / het poeder ban Dit mergh / dat is ban de ſeſve dꝛooghe overvloedigheden oft uptghediftil= Teerde bladeren / ſeydt den ſelven / is ſeer goedt om het af⸗ ghewreven bel tuſſchen de beenen ende elders / niet alleen ban de menlthen / maer oock bar de peerden op leer kor⸗ ten tijdt te gheneſen. Taback is oock goedt teghen allerhande vergift ende Wanden die door vergiftighe pijlen gedaen zijn/alimen het fap ban dít trupot in de Wanden oft quetfuren giet / ende daer ban een bladt Barr't Telve op lepdt : hp peoft het oock Teer om alle beten ende ſteken ban vergiftighe oft ſchade⸗ Yújcke dieren te ghetiefen : als Wp te Horen Dock eensdeels Bermaent hebben upt den lelven Monardis. BIIJVOEGHS EL. 3 befe landen ig dit ghewas meeft bekent met Den Spaen⸗ ft naem Tabaco, Taback , Toback ende Petun. Bet heet in Indien oock Picielt ende Perebecenuc; in't Latyn Perm, ‘Nicotiana Gallorum , Saha fanêta Indorum , ende Herba regine; int franfops Nicotiane. Sommighe houden dat boor cen ſoor⸗ te ban Dael-wortel! ende heeten t Pecton Diofcoridis; maer Fons vecht / als Lobel betupght. Aengaende Den naem Perebecenucs bp de Fndifche crupden Gebben wy een ander crupdt met Diert er eben / iweick ban De gheflachten ban Petun Wat fchijnt te beefthillen. Dan den naem Hyofcyamus Peruuianus at ed Valerius Cordus be Dtramonia oft Doꝛen · appel mes Gheflachten vân Tabâck. Deſe zijt vierderhandt / nae de meps ban Clufins; maer de Dip rerſte zjn — ſoo ver⸗ lick voortghekomen. 1. Grooten Taback, ban ſom⸗ mighe Tabacum latifolium „ig het uſte / ende meeft gheacht / met breede bladeren. Sulcks wordt upt Indien ghebzoght ende is ban ſommighe Petum manhcken qheheeten. 2. Kleynen Ta back oft Taback met {imatle bladeren , in't Latin Tabacum angu fifolium , oft Herba fancta minor, anders Perum wijfkén ghe⸗ besten / heeft Bladeren die Han He Geels Bilfen ghelück maer oep — eene apen Bj — de bloemen n Wat kleyner / vooder o purpurachtiah : Wel Das De berwe ban alle De foorten ban Caback bloemen — de locht ende koude wat Verandert / als Cluſius betupght. 3: Alder kleynften Taback, óf£ Sanafancta minima, oft Tabacum mimimuin, is d ander feer ghelyck / maer en Wordt máet Dip palmen hoagb) fepot Lobel: De bloemkens zjn geelathtigh groen : De blader zin als Die ban Tozonitum oft Klepnen Wehe. Verden —— van Cluſius is het Geel Bilfen-crupdt Dan Bodoncus ſchrzeven. Aerd, Kracht ende Werckinghe, Taback en íe niet (per lan: fn defe ianden bekent gpetueeft mactstang ordt her om drop krachten beel ghe ie ne SDE met ſulcken menigbz te upt Wert — in Ped t alle iaer ver⸗ a De guldens in berhandelt worden. Wet is voorwaer ect Ae er ſelfs beter dan De gelachs ghelück betupght her g Wael wortel van deughden veel te Aas meeft ‘tgene Dat upt Fndien ght wordt: act De en gebrunckt gezo Ban tghene dat hiet te lande waſt / is oe goedt/ eude * ſoo bid ſelfs men Bebindt Dat een lepelken fap ban den bieclandtfehen Caback den fer bevoer ende Hit maer ende van eben precchelichen — maeckt. 2 Se bladers ende wortels felbe ban Taback gheben ren ſh gchriad (ap ban Waer, Dar geac — derne, ffelitk Dart ſmaeck / oock heet bijtende ende : waer upt ſommighe bellupten / dat dit crupdt deeter is dan in den EDE ks er nt rt te anke dorien gbenefen alle oude’ F ene — — immers het ende zeeren / meel⸗ ſchorftheydt / vochte tranende hen wefert ; oock afte Klieren / kropfweeren Batt: ——— —59 — ſtostinghen pre andere qhêt{uter Der le: * ende putkelen Des acnfichtejende veel meer — aje * ween ae eg etn od ws, ſaedt _ 5 ge menfchen in hunuen out 74% ende houden Die in hunnen mondt als fp repfen / ende blijven ſoo wel daghen langty ſonder eten oft drincken : oft oock fp ſwil⸗ hen eén bladt oft twee in/ende daer Doo: bergaet Gun Den honger ende boft. he Sommighe eten de bladers om 'tflercijn te ghene ſen oft oock te verhoeden. et geneeft de oude wonden ende zeeren / alſmen daer een geſtoo⸗ — met ap op lept / oft tet fap alleen / ende datmen wit Pluckfei ban ljnwact oft witte doeckekens daer op doet / het felde àlle dagten onderhoudende : maer men moet de Wonden eerft met Listen wijn oft piffe waſſen / ende Daer nae afdrooghen / rermen Dat fap daer in doet. heeftmen — bladeren / men ſal het poe⸗ Ber ban’t droogt cruudt Daer in fEropen. { k - De felbe — ——— pragen ’tfap van Taback in eenen hozen! als fp ten fityde gaen / om Dat op De wonden Die van bergiftighe ſchichten eeen zn te Doen: want dan En ſthaedt buu tper⸗ ft aantfchelijck niet. : 2 * ſelve * or te jie ban es ander ghelepdt / geneeft die / als het Daer ſtracks op ghedaen wordt. Ee, ke ———— oft het fap met gheftooren crupat/oft poeder bant ge drooght crupdt / geneeſt alte quet ſuren ende zeeren van De heeſten / daerop ãhelepot: men ſeydt ooch Dat het de wratten berdzijft.. & Vit fap wore oock met hanigh ghemenght ende bewaert : 8 trien mactht Datt eener Dproop met fupiker bans den welcken (ats-oock ‘tgiediftilteert water) eenen lepel vol ingenomen/geneeft De kortighepùt op de borft / ende moepelgck herhalen des give ende Den hoeft; ende Doet De fupmen toffen ende booztkomen. ts fen Dproop wort ghemaeckt dan't water Daer De drooghe blades ren in — zijn/oft wan het fap van t groen crupdt / eerſt klaer “_ghde ſuprer gheinaecut zijnde. Ende boortwaer/ vod: De menſchen ban defe tanden is beter Den Dptoop Van 'tfap des crupots dat ier te lande ghewaffen is: ende men bevindt Dat fulcken Zp10op e amboerftigtjepdt fesr toel abeuceft/ ae fomimigbe die fchenen upe te teeven / volkomen gheholpen Geeft : welcke Krachten in dien — van de ae bladeren Dat over zee ghebroght zijns e Ghemacckt was/úiet bevonden en DN. en gheneeft oock Den Carbunchel oft peftighe kale met dit ſap / ende men Doet daer mede het Dleefch groepen in alle oude zee⸗ ten endet fweeringen aen den neuſe / in fonderhepdt Die vande poe⸗ Komen. rd “T fap ende De gheftampte bladers openen de verſtoptheydt / en⸗ be vermortwen de hataighepbt bart de milte ſmorghenis ban bup⸗ ten daer op gelepdts her poeder mer eenighe ſalbe vermen ght / Doet oock ’tielve. , Berſche wonden / die niet feet Diep En zijn/worden op ceren dagh abenefen/ alfmen ban ’tfap ende gheſtosten rrupot Daer op leght, Dan alg de wanden Diep zijn! falmenfe met hert felve ſap van bip⸗ ten ende ban binnen waſſchen / maer eerſt met wijn: ende Dan tſap ende gheftooten crupdt / mei eenen doeck / die in’ t fap nat gemaeckt is / daer op Linden. ⸗ — — Ta back bladers berdrven de pyne ban de maghe / bart den buve /ende van De moeder] in ſonderheydt ban koude ende winden Veroorfaeckt/ Warm opghelepdt / oft op den navel gebonden, De felde zn oock top De mage geleydt / als iemandt te Veel geren pfft ghedroucken heeft De ſelde op koude gheſwillen met groot _ieuckfelsende op De katkhie len warm gheleydt / ghene ſen die. Se ghedꝛooghde bladeren / oft poeder daer Bär / hebben De ſelve Kkratht teghen be voo ſeyde ghebreken. Dan fp worden aldus ge drooght: Men right de ſte ende middelbaer bladers aen eenen draet / ende men hanghtſe te dzooghen aen den balck / verre DN: EN — — den windt / ende daer de ſonne niet en chint: foo blüven fp heel. s ; Seſe dꝛooghe bladerg worden meeft qhrhrupekt om te branden, midts De felipe in ern horenken oft pjpken acn B'een epnüt onts fiekende / ende Den Damp oft toock door het ander eyndt in den mondt ontfanabende, Sommighe leggen de gedrooghde bladers op heete kolen/ eñ outfangen den roock Door eenen trechter in den nionot / het hooft wel gebeckt zijnde: ende Daer boor worden fp ſoo Brooten hoop vochtigheden langs Den mondt quijt/ Dat bun lich⸗ sem Daer af fao mager Wozot / al oft (p langh ghebaft hadden. Waer mede — fout be eerſt beginnende water fucht te gheneſen / eude e oft-den ouden hoeft hebben / oft alleen verkoudt zijn. Bet opftyg ban de moeder wordt oock ghenefen/als fp dien roock in De vrdu⸗ ——— ontfangen. Ende de ghene die Lauw gheworden zjn/ men tot bun felben/ ale ſy door ben mondt oft neuſgaten Den xoock Van deſe barnende bladers ontfangen. DSDe inwoonders van Floꝛid dat hun door Den roock ban deſe bladers den hongher ende do ſt berga:t/de krachten bets en/ den gheeft / De herſſenen met een jcke dzoncke nſthap gevult worden. Cock plegen ſom nighe Maden ende acbepders in Indien ende Dpargnien) als wercken zn / deſen roock ban Taback te ontfangten / oft mett fepdt) te drincken / tot Dát fp daer ban neder — aen en⸗ Pe : : - é Maer zus beeft ons vermaent / datmen tghe⸗ ‘Brupek van deſen voock de Mene moeder foude laeten / ende Weerhe (àlS brouwen ende kinders } ’tfelbe gantfcheliek Verz den. Want men bebindt alle vaghe/dat De vrouwen ende tetre is oft gude lieden / dte Dat meer Dor: aelweerdigtepdt Dan doot noot ghebꝛuycken / Daer van een keanckhepdt der herf⸗ fenen ende Ber oogen behouden. Ul is t vat fommighe herthari⸗ ouderdom Dao deſen vogckk bun bij „ban het cert magimen het ander ghebrupthen. „fadrte ban Petum / die van Doboneus in't Capitel ban Bilfen „met naem ban Geel Bilfen-srupat beſchreven is / en is al upt ſio De gene die dempigh zn / ende De langher ſucht en „ftaende fieel/anderhalven voet langh/ in verfcigepden (jd Doncker groen, / weeck ende Aap/ bree tom Wat ghelijckende / maer breeder ende vallen: enz e Cruyde-Boeclé Remberti Dodonzi. or ficbt fomtúdte weder ghekreghen / oft immmets vèr, ied Jia Dat ve ghene Die naeuws Door brillen fien kos fien / fondet ne clue wel ende klaerljck ghefien bebhen, Dan dae zijn flercite eude harde menfchen/ale ghefendt is. me fefve Drdoghe bladers worden ín ghebreke ban de groent ep alle pijnen gheleydt / eerſt nat ghemaeckt / chde daer nae Bles ooght zijnde … 8 f je — wordt in zeeren ende wonden Sheffropt : ende met ſalve ghemenght / doet Het al tſelve Dat de groene bladers hers 0: u. ihk í mi ee olie Ban Taren wordt Het gheſtreken op De leden die met De gicht uelt zjn. ie de noel —— khen: water van Taback-bladeren is foo goedt are’; fap / tot wonden. / ghefwillen/ kackhielen ende afghevallen riaz ghele ban de vinghers / daer op gheſtort / oft met docckskens Daer op gedaen. Ae En. Ri ban Taback ghediſtilleert / ende het Lout batt felioe ghe⸗ maeckt) zóu bepbe onghelyen Beter in de boorfepde ghebreken dan bet fap] blaers/ poeperoft ghediſtilletrt water. · ; Halve ban Taback wordt op berfchepden wijfen ghemaeckt dan fp en ig foo krachtig) niet ale Get fap ſelve; maer men priftfe feer om de ſchellen ban d'oogen wegh te nemen. IE Balfem van Taback is alfoo krachtigh als bet Zout ende Olie ban’t felne. Gm dien te maken/ doet het berfch untghedouwt fap ineén glag/ met efſen ſoo beel Olie van Olijfben: ende Jact dat eenen túot lana in de fonne ſtaen / wel gheſtopt zijnde met ghe⸗ gombde Wa ſch ende met een ſterek perchement Daft Daer over dhe⸗ bonden : oft flelt dit glas in eenen pot met Water, dat - masckt/ dar is in Balneo Marie: oft graver in Peerden meft tijdt ban veertigh daghen het mêft fomridts beranderende. Dan fulop den Balſem hebben. ad — Sommighe en achten dein Taback / die hier te lande ghegroept is niet met allen : nochtaus foo kan ons De erdarenthepdt gie⸗ noegh leeren / dat de verſthe bladeren daer Lan foo krachtig zin - teghen de worden / zeeren J ende alderlep ghebreken / darmen te Bergheefg De ſelve deughden ban de ghedrosghde bladeren / die ut andere latiden ghebꝛoght Worden / berwachten (oude. Dacrom gbelooven ſommight / Dat de uptlandtiche dzooghe bladeren beet ban haer kracht verloten hebben: ende Daer zijn hier te lande ette⸗ ljche/ Bie De bladeren/ Die hiet re lane ghewaffen züjn / ghedrooght op be wife van Peru / boor bequaemer houden Dan die uut De ander wereldt oberghefonden worden. Ende (als Petrus Bons dius ſchrift / ende veele artdere tuyghen mogen) hedensdaeghs iffer in Zeelandt een koopman Die iaerljckks omtrent de vijf gemeten landts bp Cer-Deer met groote koſten beſaeyt met Caback- ſaedt / ende bat op De wijfe ban de Indiaenen oeffent/ende teelt/ de e bladeren pluckt/ droog) bouwt ende volt/ ſchickt wegh fehiehe — ende betkoopt. Ende Bit beeft hp nu fes iaer lang ghedaen / ende fijn koopmanfchap Daer mede ghedreven. ‚ — Aengaende ’tghebrupek ende kracht van Petum Wfken en⸗ Be Alderklepnfien Petum / die Sin bijkante die van't Petum — Manneken oft ghemepnen Caback ghelijck : ende in ghebꝛeke Dan de Vierde Krachtig niet: nochtans pleecbmenfe telande ende in Drancke rick beet ve deffenen / ende te ghe bruycken te ghen alle wonden ende zeeren / err dat De oprechte Nicotiana oft Taback bekent oft in de hoven herwaerts ober gheſien was, — tt HET XXII CAPITERs _ Van Naäfcaye oft Solanum. — — Gheflachten. _ id Nder de gheflachten Van zpaftape oft Solanum is bet eerfte ende ghemepntte Tam / dat Wp in dit Caz \ „piel belehrijgen fullen: de andere zijn wildt/ endefonunie niet bekent / fonumíghe upt viemde landen gebroght; ban de welche Wp in de naevolghende nefe den lullen / elck van Die bijnae ecn bijfonder Capit bende : als zijn de Krieckien over Zee / Slaepmaechende Balcape, Oulle-bezien oft Groote Halcape / ende meer g Ghedaente. Tamme Pafcape heeft eenen recht op⸗ tachen berdeplt. De zjn beupnachtiah oft — — zijn wit / twee / dip oft meer bp een poortkomen” — Be : Daer nae volghen ettelijche bezien/ „oft epgentlijcher ———— ha nggende/ groen / Daer nae tjn gheworden zijnde: fomtijdte fwartachtigh/ (omtidrg voone/ fomitijdie geel. De wor „telen zijn witachtig van erwerbum ende — g Plactfe, gafeape waft op Beele terfchepden ghewe⸗ ſteũ / met alteen in De hoven / Baer het ben naem Camuit „oft Dof-afcape nae boert/ ende daer Get dichwijlg onder andere crupden vermenght pleegh te groepen / maerostt — wel neffeug ve weghen / aen De kanten ban de veiden ende bouwz Het derde Deel: „Tamme oft Bof-Mafsage. ë —— 9— IS VE zz en « bouwlanden/bp de haghen ende Gegoten, omttent otd muren ende weghen / hervallen huplen ende pupnachtige fieenachtighe oft rouwe grupſachtighe fi — NDaoat Dit crupdt bloept in den Somer / ſelfs Geel dien ín den Derfft: ende Dan worden de bezien vip. € Naemen: Wy noemen dit gewag hier ín Nederlandt ghemepulijck Naſcaye / oft oock wel Hachtſchade / nae Den duptſe naem Nachtſchade: in't Frauſch heetet Morelle ; in't ——— in de Apoteken 5 beng — gar: ban — n heetet im, ende / tot onderſchil van de andere w Solanum a geſlachten / Solanama! e dat is Tam⸗ me Pafcape oft Hof Hattaye; in't Grieckich Strychnos ZreiyrG- , oft Trychnos TpuyrG- ; oft SrplyrOe anzreiG-s Strychnos cepzos , bat oock onfetael Bof· Naſcaye bee teetkent. Zommighe noemen't oock, Morella op't Jaz tünfth/ ende Vualupina; oft Vua vulpis: fn't Spaenfch heetet oock Morella ende Yerua Mora. Marcellus den ouden ſchri ver (ende andere Han fijne tijden met hem ) noemt et Strumus oft Strumum : Plinius inſt 8. capitel van ijn 27. boeck fepbt/oat het oock Cucubalum{oft Cacuba- lum) heet. Welche twee laet fte naemen onder de onep= ghene oft baftaerdt-naemen bp Apulefug oock te vinder cape ín een capítel begrijpende / haer naemen Leer leelücken / tac fchjandelij —— ende t. Helin p € Aerd, Kracht ende Werckinghe, Galenus fepdt in't. boeck van de K Der een Die geltende oft getrocken ne eee e gerfekert hp oock Rean Ds Krachten der i hp vermaeut / dat onder alle de Din oes crupdt te binden en is / dat foo Diemen eet/geen moes· t'famentreclien kan alg de —— ende daerom ſeydt hy oock / dat de Meditns de felipe met vecht ſeer ſeldẽ als een voedtlel ie en mak altijdt als —— oft —5 — bertst ‘boekel gen, ende D lor Solanum hortenfe bau bal eft Cucubal j ergg jer Enghelſch Geeefe Nichtfchade, oft La gn : maer den felgen Apuleius / alle de fooyten van Raz: b > Dalft trachten enghelde gheneesdiu⸗ gen/ dat de Palraepe gebruyckeſgck ig in alle fiechten ende he bie verk gheſtopt oft tfamen n — upt Den blacuwen peerſeh zijn. haer Wortelen zijn Dick ende knobhela Het viertienfte Boeck: 743 Dioſtoꝛides betuyght / dat Pafrape alle heete geſwillen ende pupften op de hupt komende / als de vaofe/ Wilt vier / ſpringhende bier/oock hooftpijne/Berhittinge der magen/ ende Dierghelijcke onghevallen ende ghebreken upt fcherpe ende bijtende vochtigheden hunnen dorſprsngh nemende, helpen / verloeten ende ghenefen kan: Ende het magh wel ghebeuren / geloove ick/ dat fp ín deſe gebreken eenige nut⸗ tigheydt oft hulpe ſoude mogen betoonen; nochtans (uae mijn gevoelen) het ig Dichkwijls ongeraden / ſomtijdts oock Heel fchadelijck /tſelve cruydt daer in te gebrupeken: Want meu bevindt al te dickoijls / dat dusdanighe dinghen de krancke mêer ſchade ende letſel Door haer al te koude Bracht aendeen/dan De ſieckten oft ghebreken ſelve / daer⸗ - mente tegen Wil ghebzuycken / gedaen (ouden hebben; ghe⸗ mirckt dat fp door haer onmatighe koude wederom bin⸗ nen den lijve dzjven ‘tgene Dat het ingewant laſtigh was/ eude dat door de eyghen kracht Her nature als ſchade⸗ Wijck nae buptenwaerts gheiaeght Wierdt. Ende voor⸗ Waer tvoorſeyde crupdt in De voornoemde ghebreken te willen gebrupeken/ ſtrjdt gantfchelijck tegen de leering he Ban Hhippocrates: Want hi gheeft te fiennen im 25, deel Ban't6.boeck Ban fijne Aphoriſmi / dat bet quaet is / dat de roofe/ Wildt vier / roodt hondt / pockskens / ende alle heete opdrachtigheden (die alle met den naem Eryſipelaca oft Boole begrepen moghen worden) Lan buyten oft Han de upterlijcke leden ende Ban de hupt binneuWaerts/ dat is nae t ingewant/ghedreben Worden. Telve bebeftiaht ho oock ín Get boeck Coara/legghende — goedt ende be⸗ quaem is dat het Eryſipelas nae buyten ſjnen Keer neenit; maer dat het hinderlijck ende een quacdt teechen is/als het, binnenwaerts gebrꝛeven Wordt, Twelck niet alleen in den Crplipelas ende lijn medefoorten/maer oock ín alle andere dierghelijcke uytbrekende pupftkens ende opdrachtighe= — boog bet — * de EE — ut) hunnen oorſprongh nemen / oock Waerar is/ ende dagheljcks bevonden Wordt. Nu dan dit foo is· gez Tick het is / ſoo ſtaet het oock te verwarhten / dat door het ghebrupck van dele verkoelende ende te rugghe drijvende dinghen (onder Be welche He Naltaye gheenins voor De minfte te houden en is) alle de bedorven / buple/ ſcherpe ende heete vochtigheden nae binnewaers ende nac het herz te oft ander edel inghewant ghedreben ſullen Worden, ’@welck nochtans founder een merchelijcke ſchade ende — ſorghe ende hinderlijtckheydt gheenſins gheſchieden en kan. Om de Boorfepde redenen falmen Ban Wel toefien / datz ten niet te onbedachtelijck / noch te lichtelijch/ oft te hae⸗ ſteljck tot het gebzunck Ban dusdanige Verkoelende diu⸗ ghen / als Ban de Naſcaye / et kome / foo Wanneer daer eenige roode pupften/ eenigh ahefwil/voofe/ Wildt vier / oft eenige andere diergelijcke opdzachtigheden des huyts haer felgen Bertoonen. — en Bv GHEEL „Nafcaye bft Nafchave a, Citeet aur Phiafeoli folio — k Plinij, ale Dovoneug on andere Cub ft Cu, . t rell, Pety Morell ende Hovvndes berre naem ban Lentiſtus. ne Bet is te verwonderen / dat Van De verrotte bladeren ban dit ge⸗ — —— * en ee twel eenen bingbee langi Bragtende. ren ehen Solanum arbotefcens oft 5 heöpt áchtigbe Naſchave / fal ban Dodencus en met naem ban P(eudocapficum , ende oft — — — rubrum pleegt te — anche oock ven Boomachti Das — —— — naemen / Solanum er dig zel Dau Morellaria ig den i, Dat is oom eters Befeineben. woz; 5 is â — es bot i ban Solanum rubtum , Bat is Kode Dac) iae ooc rantke beeft met de ſoorten ban H ſchaps / ale meeft alle Crupòt- klaerlück — roſum is een —— — Naſcape; dar neus / is de Herba Paris oft Wolfsb mongcoecoh 8 fchreben. Sbezie / voren van ons be⸗ Aerd, Kracht ende Werckinché. Boe ſorghelijck dat s ghenoegh ber: Solanum Solanum tetraphyllon , oft Solanum brꝛunck ban Jafcape is / Dod Wordt nochtans nae De —— end pi ouders in de be ghebꝛeken als feer nut gbegaefen ende ghebjupche. De groene bladers ban deſe Tamme Haſtape geftooten/cfi met Meel van Gerfte-mout vermeright/zijn free goedt ghelepdt op DE booitgetende fweeringhen ende wildt bier : felfs worden boo: (onz derlingh ghehouden in den kancker. De ſelve bladers alleen ghe⸗ wieven / ghenefen Den hooftſweer / heete ghebreken van de ooghen / doren iever / mite ende blaſe / van bupten oxghelendt · De ſelbe met Dont ghetzeben / berdzrijvern de apofteunien om? trent Be ooren / piae ſters ghewis opgheleydt.· ‘Sap ban Pafcape met Cerupfe/ Olie van Kooſen ende Dilber/ oft fchupm van Siver / wordt ghelepdt op het wildt Lier ende De boorrgetende ſweeringhe· ; mmigte ftrijcken De bupt met Dit fap/ om De felbe teghen De beten ban alle bergiftigh ende fchadelijck gedierte te wapenen EN” De te bewatren. $ f — Tſewe fap met broodt ghemenght / wordt op be heete gebreken Ber oaghen ghelepdt : ende met Olie ban Kooſen gheneeft het De Verbrandrhepdt : met wol oft catoen in De moeder gheſteken / ſtopt de maendtſtonden. Teghen de ſcherpe ſinckinghen op de doghen ende eiders Wordt dat ſelbe vermenght met. Wit van epers in flede van water bp andere oogb-falfkens. Fn de ooren gedruppt/berfoet De pine. Op de oogen ende Wwijnbrauwen wordt het oock pl 8-ghewijfe ghelepdt met geel hoender-meft ghe⸗ menght / als de ghebreken feet heet zjn. 1% —* pen — ghediftilleert/i8 goedt teghen de groo⸗ te bitte der kortſen. ae, 5 3 … Alle defe krachten hadde Dodoneus ín de woorden ban Diaz ſcorides begrepen : dan wp hebbenſe tot meerder voldoeninghe wat breeder uptghelepdt. HET XXIV. CAPITEL, Van Kriecken over Zee: Ghedaente; et ghédatht ban Naſtaye / datmen Kriecken oder Zee noemt / bꝛenght ſteellens bost. omtrênt an= ei ke Hoef hoogh Wordende, dun / rondt / effen ende Kael/ roodtachtigh / met knobbelkens alg knie kens ghe⸗ fchepden/ in ettehijrhe fijd-tachekens/ doch min dan de (anrme Palcape/ Derdeplt : de bladeren zijn grooter dan Die ban zPalcape / de Winde bladeren meet ghelückende⸗ doch rouwer/ ſomwijlen met Witte placken gheteerkent: de bloemkeng zijn Wat ng / upt den fchoot oft oorfprongh Han De bladeren fpzuptende / ende nederz wactts af hanghende: ende als die vergaen / [oo brenghen Kriecken oGer See t tegen de pine efi weedom ban Cruydt-Boeck Remberti Dodona. fp voort dicke / holle toeghefloten” velachtighe hupskeng als blaeekens / wat vondtachtigh Van maecktel / vocr fpitfch/niet meer dan eert bezie in houdende / foo groot alg Anaffe oft uriece ; de Welcke/midtigaders het velle⸗ ken oft biaesken Daer ſy in ſchuylt / vip gheworden zijne pe/roodt Han verwe is: daer ín light het laedt / welck plat is / vondt / Wat witaebtigh ende niet groot. De wortelen zijn Dun ende klepn / witachtigh/ Verre ende wijt voorikruypende / ende LOL geele plactten nieuwe feeuten ende ſteelen uytw orpende / ende alle iaeren weder⸗ om uytſpꝛuytende. viaeie. rierken over Zee waſſen by Be oude mu⸗ ren / verwalten huyſen / ende ſteenhoopen / op ſr haduwach⸗ tighe plaetſen / Die Wat vochtigh zijn/ ſemthðts omtrent pe kanten vande bouwlanden. À € Tijdt. Omtrent den Herfſt worden dele Kriecken vijgs Dan de bloemen Komen langh Loor Den Berfft boort. g Naem. Den pederdurt{chen naem ban Dele loorts gan Pafrape fg Kriechen over Zee; den Dooghduptfchen Schutten, Boberetlen/ Zůden kirſen / Teuffels kirſen; Den Franſchen Alquequenges, Baguenauldes; ben Spaenichen Vexigade Perro, Dat is Hondts-blaſe; Den Griechſchen Strychnos halicacabos =rpúyr@- damdra6G- ende Phyfalis gvoarks ; den Latünſchen Solanum veficarium, ende meest Veficaria ; alg ofmen Blaeg-srupdt fepde; om Bieswille Dat defe Kriecken ín Guplkeng als blacgkens belloten zijn: oft (als Plinius fepdt) om dat Dit ghewas de blafenut/ ende teghen den fteen ende graveel goedt ig, Ten felben —— in fn 21, boeck frhrüft / dat het Halicacabus ende alfion gheheeten wordt. In de Apote ken ig Get bekent met den ñaem Alkekengt. / € Aerd, Kracht ende Werckinghe. Wan krachten zijn de bladeren Ban dit ghewas / leydt Galenug/koudt alg die van Tamme Palrape : de Bucht oft Kriecke drijft De piſſe wel af: daerom doctmenſe bp beele dinghen Diemen berepdt om De ghebreken Ban de lever/ blaſe ende nieren te ghenelen: ende alg uyt Plinius Boorlepdt is / fp is de bladeren toeghedaen / ende/ ghe fteen oft met het graveel geguelt zijn. Zulghelijcks leydt Dioftoyideg oock / dat dele Kriecke over Zee met cenigh nat inghenomen / ghemachelijtk doet piffen/ ende de geel⸗ fucht fupvers ende gheneeſt. BITVÓEGCHSEL wit neeft de ghene Die met den — É Jt Latin wordt bit ghewas ban ſommighe Cerafayltrama- · rna gheheeten: dan in Onfe tael is den naam Alkekeng: ende Yoden Kerfen bp den ghemepnen man bnae alſoo ghemepn als dien ban Kriecken over Zee. iniug neemt het oock: Veli- cula, batig Blaegken: de Franfopfen geten t fomtidts Ceri- es d'óultre mer, oft Alg Alquäg , Coquerer enz quanges , Alquäg Be Bock Solan dormitif, oft Coullebobes; De ooghBuptfchen Roe Nachtfchar enòs Luden huclin; de Spaegniaerts Accarreadordefaeios De Italiaenen Halicacabo; in't Latijn Solanum Halicacabum, Ban Den naem Halicacabus oft Halicacabo wordt ban Gun Swarte Briecken ban ober Zee ende oprechte Dlaepmakende Haſtaye gock ghegeben. Zet Engtelfch heeter Winter Chery, ende oock ſomthdts in ouſe tael Winter Kerffen; om dat De vrucht niet Den winter rp en Wordt in de Noordtſthe —— ende ín de boſ⸗ maer wel * gock Phyſalides gheuoemt erd ende Werckinghe. De nd Panamera ingrij 5 De b hae eer fin ende Dun Ban ſtoffe: nj span eenen Dan De lever ende van De nieren / fupberen de blafelende zôn Dordt bie buon ware in Langen cool uiet gel eben of bie Water (er fende emoe janne oft fcberp is / alg ensdeels —— eans om te gjebzupcken in die ghebicken / tuchten en zyn 8 dat eyghens / Datfe op de De me van Dit f Beanie geleg De felbe dapende maecht/ iae fomtydtsdoet ee NESS Het derde Deel. HET XXV. CAPITEL. Van Svvarte oft Vremde. Kriecken van ouer Ziet. P Gheflacht. Ehalven Het: voorbelchreven ghellat ht van Kiiet⸗ Bee van gan over Zeef Be nieuwe Crupdt · be⸗ — noch tert ander vremde mede · loorte van t lel⸗ gt onden / Swarte Art Ariecken van oer Zee genoemt. TC Ghedaente. Dele vꝛemde loopte bau Briechen Van — ee beeft Duine tere / gheſtrepte / raughachtig he pe welche (p Haer Lelisen verrẽ ende Wijt —— alle De —— ſteunſelen bevattende ende Daer waſſen tang! Bladeren, neons son bet a —ã— — ens zijn t/ op gelz kans voos honde LD „ende daer nae v — Befio= ten ende ollen — — a de ghemepne Kriecken van Pie zijn, maer nae⸗ maels bitpn/ met dunue v keus oft —— febunt rame beb ondere ns oft huwe — A Deplt; in elck tick ——— ronde herde ij Bezie vooꝛt komt/ Ban maecktelende grootte eert Erwote oft. um ghetijckende / Twart Ban verwe: dau Get zufobelfte 15 ís wits twelck tamelijcken groodt vaelende/ pe breede ſpits Ageene —— gan een heet ſchjnt te hebben. De Tortel ís tamelcken dick / met heele — — ijſe werkingen behaughen. St Spzendde Arische — — CE dnf bert san ‘Het viertienfte Boeck. 745 vꝛuctht ten hert ſchijnt te geliſtken / als ghelendt is: andere heeten t Am de ſeive oorlaeche oock Piftm cordatum ; dat is Erwte met ghedaente van een bert. Pe gene die DAT Booy Doryenion Houden / sijn feer verdoalt / eude bedrar gent. Amdere ftelien Dat (else oock qualijck onder de ſoor⸗ ten ban Solanum oft grafeape Dan / nae min chenoelen⸗ het omt beter oer een met Het Granum Abtong. aft Abrugt san Derapios twelck Gp in fijn 153 capitel met vufdanighe woorden ireſt hrijft ¶ Abroug as zen Rlepn kor reu oft keerne / met (waart ende wit gheſlpickelt / rondt / als Granum Mes / ſonder reuck. Men brenght het uyt het landtſcap Seni· Imt — wordtinen daer eeniũhe bitterachtichendt in eer q Aerdt, Krachit Ende ——— éen gerdt ban de Viemde Kriecken Han, bter Zee en is usch Tiet bekent oft verſocht: dan indien. (piet Grauum Abroug oft Ab⸗ rugt ban Derapio sijn foo moetmente Bosz Warm ende droogh in den tweeden edn houden als bitterachtigh op de — weſende * wed — Deane Daer van chrijft / aghende en h toe / dat Be keerne daer vau 8 belt bupck beroert ende weeck maeckt 7 —— — hewornite uytdroft:ende mite-dieu de darmen van alle ymerigge overvloedigheden luyvert ende ontlaſt. HSE L. 1 N (ommige Goten ban Buptfehlande woꝛdt dit ghewas onder: houden / ende daer Schwartz Schlucten, ende Welt Sinloten: gheheeten it Larie Vefiearia nigra, oft Sola- but velicarium nigram. Lehel noemt het ooek Cor Indum, Hali- cacabum peregrinum, Fuchfij!, éd Veficaria repens Matthioli. ommige noemen ’t qu —— „Gordis andere noch gualieter Melanthium,, eude Trifolium paluſtr· Sommighe rwijffelen oft he — en ſoude moghen wi t Enz Kopt Geet en k van — gienen — f — een De bete — ati Be oud: — en de kouwe: : * 4— leyne Krecken van ouêt ze abe —— bioem⸗ Kens ende Kl s aen re — ſtreikens de feorte die Sodoueus — heel ed goes ner {p ís eerft nauws een fpamtie-tangh/ als (p begint te blaenen / dan allengs kens wordt fp-at En twee Beeteh Hoo Halicacäbäm van Andien ‚oft Nafcaeye van Indien, Ke ’t-Latijn Haliacacabum feu Solanum Indicum — t bladeren als Naſtape / ſteelen Bicker ban eeen Din hoetkt / vier oft vijf voeten ís alg Die ban g noopt / ghe⸗ met veele 4 en. De bloeme 1 han ober Tee / bach rondom, _ meer ghefnippelt / tab nottrans / in't mioden peerſche Draepkeng met ſwarte “abe blautwe nopkens hebbende : inden % ——— et vijf — oft gilt placken verriert. De huxs⸗ 5 Mrbratetens nh oock als De andere Kriecken ban ober Kee maer groen / à al bete —* oft ſomthdts /daer fp meeft ban de Abus n worden / wat Daer in ſthup⸗ Oft fn e ghewas moet alte tact op een liens —F atijn Halicaca- te togitel/ eenen Jin meet Pond Eeen bleemen de vrucht is ſatdt heer —— ſon⸗ s 5 — oua hi Deh ng — Thom behilt ban bit bit teghenwor digh — batt F — Kart Se We ii HEE NL —— Naſcaye· F — Halcay e RA — cape Wordt wet oft dep hoogh: ende Heeft dicke / rondes hardachtighe —— Die met veele —— breede⸗ 745 Feng / uyt ben oorfpzongh oft fchoot Lande bladeren voort=komende/rondom De ſteelen ghefchicht ſtaende: de vruchten oft bezien zijn Caffraen-geel/ met Veele klepne faedeftens ghehoopt ende vervult / ende Waffen in rupatie blacskens.. Be woꝛtel is langh / dick / houtachtigh / bun⸗ ten fwartachtiuh/ oft (als Dioſcoꝛides Cchrijft) met eene war roodtachtighe ſchorſſe bekleedt: f € Plaete. Defe Palcape waſt / alg Ben ſelven Dis · ſcoꝛides ſeydt / in fieenachtighe plaetſen / niet verre Ban de Zee gheleghen. én ve hoven Hän Nederlandt ghefaept zijnde kri ght fp ſelden rijpe oft volkomen bezien, Slaep maecke nde Mafcagen. el bit ohemas 51 * — aer-ia Paleape / omt Dat Diofcorides [ele S:zychaos hypno- OS Erpvyros Úrvarmds noemt/ ef Theophraſtus Surych- Heeten t Direzon nos Odes Erpdyvos Orvadns: andere Afsrasos : int Matijn Wordt het oock Solanum fomnife- tum genoemt /fomtíjdte oock Solanum manicum, Apol- linaris minor, Viticana herba ende Opfago, PE eden Werckinghe. De ichorſſe ban de faites) ) met Dn gfemronchen 1 gewij van een bt ban een ne ord pik id mente te been Aapen/ — oft besien Ban dele saalcape nghenbmien? et De pifje frerchelijch: men gheeft de waterfuch- tighe twaelff besten ree hun fe ghenefen; —— upt Dio⸗ onbt van aerd fe/tot in Ben berber gracd volkome) bet Oui tat gheltiek/ maer veel onftercher ende-tachter in't wercken. ¶ Hindernifte, — ——— ———— Len n xa⸗ —— an onde BILVOEGH SEL Yde 6 Hribers b 4 Erni ders / ſultks als De ghene Die van Dodsneus aen, ten met fmalie Cruyde-Boeck Remberti Dodonæxi. Sꝛoote Mafcane ghehouden ende bier naemaels befch: le De ande ie De oa tur bier befchejben. Eótel — Solanum fomniferum Hyofcyami lutei foliis, af ofſe De bladeren van Geef Bilfen war gheleeck: hp ſexdt ooch datſe het Solanum fomùiferam verticillarum Ban Matthiolus ie ; ende noemefe in ' Bpaenfch Teruarnora ie Gcarrea locura : Dan Clufius fepdt Dare te Malaga Omualt pleeot te Beeten. Sommighe houdenfe boo, ger medefsorte van Perian Wfkert : Dan Die en zijn niet af re lehi fe gijtldoven. Dp heer oock fomijdes Haticacabas, Benga ven Eimus beſchro ftſe nochtans met bleeehe oft geclacheigtje bloemkens/ flacnde in’t opperfte ban Den fleet / ban abedaente gbêlijek fatf-buskeng oft portekkerie/ hangende aen kortachtigu feelkene. “TC facpt is roodt. DP waft Beet op ffeenachtighen geendt omtrent Malaga. en T Peper van Guinea, oft Sblaem pöini®erurh, is De baarde ſchie⸗ Vene niet eer 5 — fal in't Capitel ban de Appelen ban Ethiopien befcireben worden. — Krac edn Werckingtie. Dit crunot gheftogten / onde tfap in De dogpen ghegoten / berfterckt Het ghelicht, “© (ere zenpbe in Wijn ghefaden/ ende in den mondt ghehouden / v be vᷣ nie dee tanden. Bet gh ooch De ſieckte Diemen in Wefts falen/ Sitmatſen ende Sver-Fiffel De Baren noemt / te weten ten foorte vant Springhende gicht/ Die eetì tâmelbck ghefiitmede brengt J met eenighe placken / ban D'eent plats Op d'andere ners fcbietende : De welche in. gheen andere landen bekent en is, Be fap ban de be ien wordt meeft gyeb;peht, in (onderbepdt om arte fmetten te Doen bergaet. A fen leeft inde oude Sheſchiedeniſfſen van Schstlandt / dat de inooonders van dat lande / Van de Denemartkers bp nae gautſch Dverwonnen/fmmers ſeer vver laſt ende verdzuckt zijnde, in Bunte Wjn-tonnen-ren groote menigte ban deſe Dlaep-macckende Aafcape ghevaen hebbende / de Denen ſoo lacpbroncken Bebhen/ dat fp bun al dapende obertwortuiën ende hunnen De apen de ghenomen/ende ſos hun Lator ban hunne vijanden bets oft Hebben; ende Hat meeft door de kracht van Dit erupor alte: u, — HEET TEL Van Dul-maeckende ‘Nafcaye, oft Solanum manicum. D & Dul-miaechende loorte van Naltape en is hedens· daeghs niet Wel Bekent: bau Wp lullen bie hier upt En boechken Ban Diolcorides ende Theophraſtus bez ijven. g Ghedaente, Dele Pafcape heeft bladeren — Dio⸗ ſcoꝛides) ghelijck Eruca / Hachette oft Wit Moſtaert · erupdt/ maer grooter / Wat ghelijckende be bladeren ban den opzechten WBeeven-hlauw / die Acanthifs in't Latijn gehecten wordt: Ban eene el beeft fp tien oft twaelf langhe/ boogh ende ſteelen / Hie omtrent eenen — badem hoogh wafjen : op’t opperste pau De welche een rondt hoofdeken oft bolleken / ghelijck een Olij — mupt / maer rouwer / Bft ruygh/ ende de ball oft vꝛuchten vanden Platanus ghelijtkende / grooter noch⸗ tang ende bꝛeeder. De bloeme ie (wart: eñ alg ſy vergaet / ſoo bzenght fp een dꝛuyfs·ghewijſe vonde ſwarte berucht boort / van tien oft twaelf bezikeng verſamelt / ghelijck be — maer ſacht als Wijn-bezten, De wortel is wit / bich/ binnen hol, a igen Goet langh · Theophꝛa ſtus befchrift dit ghewas oock met bladeren alg die van Euzòmon oft Eruca, batig Gachette oft Wit⸗ ten Moſtaert / maer grooter ; met eenen fteel foo langh als een orgya oft baden; met een Hooft oft vrucht ale Gethyon, doch grooter ende hayrachtiger / De vrucht van Plat anus gheljek, Dan aengaende het Gerhyon, daer bp af bermaent / dat ig een ghellacht Lan Aiuyn / ende⸗ alePlinius feheijft/een Coorte van Dcatoeguieu;t welck/ ale ben felven t/_bij oft hooft is / end f hals / ende heel in bladeren vergaet. Maer aeng Woordt rd en — eñ nae Dioſtoꝛides in De befehrijbinge van di wed Ken/ dat hebben wy eenen vadem u pot. W Defpehiug leert ons dat Orgyaint een maet ig foo laugh als een menteh met Depde ſin nptgierechte oft ban een gheftreckte handen ghenaecken oft berepeken kan; oft (als Marcellus fepdt ) de lengde van al’t ghene dat een — met —— aen bepbde ſÿden hon boft / F Dit trupdt waſt op hoog errata em thi, ven, DAE I in wüde⸗ eñ Woefte geweſten by de Zee ghelegen· —— nee Dee in —— — —— TRU XVOV HRIINDY 3 Latijn um manicúm, oft FU- ziofam Solanum , Dat ig Galerij maechende / oft Bik „Het derde Deel. — Naſcane; nochtans is het verſcheyden ban pe Groote Pafcape/die Wp in't nacvolghende Capitel bee Echrijben / Die van —A— Dut-erupdt ende Bulle bez SIL ——— dgmavabe gif doemen bit cruydt in bd belde Perf E TLépd or 5. — — Thryon. — Boe (ghelijck @heophraftus, heeft, ) Thryoron@pvopav oft Bryoron Bréopar-sandere noemen t oock Periron IIs “paar. Det Geeft gockdeft naemen / Enoron E'yopor, Ortho ‘gyon G'rlbyvor ; Pentadryon TIerrädpver; ende Anydron A wäpór. Diofcorides in’ ſeſte hgeek / van de doodelijcke dinghen ig ze fepdt/ dat beij erde cen „Dorycnion ban en pleegh te < Aerd, ——— — De wel van So: Jlanum manicum gen-dragmeoft een Vierendeel loo waer met Wijn ghedroncken/ maeckt lichtighepdt ende t bau hoofde / ende veroorſaeckt heele gljende- et énde fantasien; dan twee di 75 — get ghedronchen / ontftellen” — gautfchelijck/ — ——— dry daghen duert · Maer vier dragmen ſwaer Vande ſelve ee dooden den meniche. Peteghen-bacte daer van is/ allmen daer een groote. menig jie A oft Honighwater op Driuckt/ ende de ſelve De wedero es Sterabeeft/ oft upt⸗ woꝛpt / g dj Bijnae bloe chrüft ronden he bit ceupòt/ ſegghende: Men geeft de Wortel van dele Palcape ’tges Wicht Han: en Dagme tſeffens in / glen begheert dat femant luſtigh ende goedt- En ſich Felen wor⸗ de / in voeghen dat Gp mepnen ſal dat hp uptermaten — ijcken ed op noch meer vafende oe en tleffens be ſchoon is, ende Daer fijnen vo draghen fal: maer Wilt wone Bo: Woꝛdt / dan fuit —— a Sop! great Dral En — upt= in ijve / Dan i ef rage — — Fullen bier dza geit „men In: tfeffens Den inghegheven ghenoegh Welen. BIJVOEGHSEL. D5 teghento ooꝛdighe foorte ban Naſcape heeten fommig be — manicum oft —— eet: bant (als gheſchrꝛeven heeft) De“ opzechte Dul-makende Naſtape ban De prc en is hedens-daeghe niet fen bollen bekents ende Daer Door komt bet bp/ dat ver fchepden trupòt-befchrijbers oock heel Weefchepden crupden en De felbe abehouden ende ghetoont hebben. Lobel is ban he / Dat De Chriftophoriana van {ommige / De oprechte Bal-matchende _ Hafcape foude moghen Wwefen : ende bp noemrfe Solahum mani- eum Dioſcoridis Eruce folium. Dan elders heben wp ten andere Chattophonana beſchreven. apres oft —— an rd Dakar od van fommighe boor her : maer Dat ſul⸗ —— ed t van appel befchrijs —— onder de Indiſche crup⸗ * inden jn foorte ban defe crupden: — dat — niet ten be⸗ ſchꝛeven is daerom be ndifebe m min bekende met naeme LEEN i genus, Solanum monococcon oft Wolfs-besie / anders Solanum terra ⸗ phyllum , wordt oock ban fommighe beo: een Vul-makende Pafchade: ghehouden. — — wordt —— oock ghetrocken: an dat is —— den pelen / ende De 4 ⸗ len ban Ethiopien / bepde elders beſch Ee É * Aerd. Galenus fchrúft / Dat de ſchorſſe ban de mortel bart dé ®Cul-maechende — — Berkoelende is in ’teerfte van den tivcez _ en graed. Dan oft De Dul-marckende kracht van Die koelte komt/ oft van een ander eygenthepdt / ſtart noch te onderfoecken. HET XXVII CA PIT EL Van Groote Nafcaye oft Dulle-bezien. Ghedaente, alan, quees Groote Pafrape —— ghetackte De op- — zp ols vi var Het viertienfte Boeck. ZAP Wijnbezie gantſchelijck hebbende / ſwart blinckende van Verwer foo aroot als een middelbaere Kriecke / met veel kleyn beupn ſaedt vervult. De wortel is langh ende groot / witachtigh / langhlevende / alte iger upt{pruptende/ ende veele nieuwe ſteelen ende afletſels oft ſcheuten voorts⸗ brꝛenghende. 2 Sroote Mafcaye oft Dulle · beziey Gaal NIKS — on 9 A rr SW B. Men bindt noch den ander ghellacht van dele Doc: — Naſcaye/ die ſmaller bladeren beeft / met aderen oft zenuwen — ende nederwaerts gheboogt: den —— ckigh: de Bloemen zijn lanabworpigher / als brie ghemaeckt/ om de kanten ghelchaert oft ck op Bek fteeïken à De: nae ge bloeme — — en ——— oft upt den arten peerfa — Eeten ahekertelt knopken oft Kelckeken * De Eed 4 — / — ende — — * elt/ el 3 Omtrent de bof goa soe wanen en —— de haghen ende RAR ban Be bontolieiben” eñ Ee: — oft — reen plaet⸗ — EL chtighe ende donchere ghe⸗ — Waft in t landt van Gori — bekogeld heien — € Tijdt. none, ger iis wabe bes gien *8 ie abel Ewe p=besiert per bedbonttmacbe De bloem, ———— felven tüdt ende vroe eger ghev nd fehadelijck crupdt is bier te lande Groos te bes ——— de bezien Muile-hezien; in Hoogh⸗ — Uwurt⸗ / Solitrau Schlaff beeren ende Sewtraut ; in't Latin Aer —— oft (alsde Apo⸗ tekerg fegghen Solatrum lechale , dat is ®ood Pafrape; in Herang ende in fonderhepdt lj —— — — — Sommighe mepnen dat bet oock andragoras Theophrafti. Bet komt (eer nae hi d Mandragoras ban Theophraſtus; den welchen hell sen de Mandragora an Diolcorideg gerfchitt ;) m ín Dien het den felwen niet en ig. Want Cheoptraftus beft Bem met eenen ſteel alg dien ban dit ghewas Krt a > 748 eer ſwarte vrucht / Die Hart ghedaente ende Wijnia ats De Wijn-bezte ghjelijcht. De krachten konten daer ooit wel mede over eers ailmen lefen mach in zijn ſeſte Boeck ban de Oorꝛſaecken der crupdern. , B. De ander ſoorte ig ban Matthiolus soor een niede- foorte Gan Solanum fomniferum oft Slaep maeckende Naſcaye ghehouden gjeweeft. Pan (nae ons ———— Íp Geeft meer ghei ckeniſſe met dit Solauum lethale?, daer⸗ om (ullen wp de ſelve onder Dit gheftacht ſtellen / ende @weede Doodelijcke HNaltaye noemen. S Aerd, Kracht ende Hinderniſſe. A. Dele galcape verweckt den menſche tot (waere ſlapen / oft beroert hens fpn linnen / ende maeckt hem tafende ende dul / als he níet veele bezien Wan de felbe tleffens in en neemt ; maer perle tfeffens ing henomen / bzenghen feet haeftelijckt ende ſchielhek tot Der doodt. AL ſelve fchrijft Theo⸗ phraftus van lijnen Mandzagoras / fegghende: Bij doet flapen/ ende wat meer tfeffeng Baer van inghenomen/ brengt den menthe ont. 5 Ee B, De tweede loorte Geeft ooch dierghelijcke krachten, BÍIVOEGHSEL: DÉ Spaegniaerts noemen Dit ghewas oock Acarreadora de fineiio; Yerua mora mayor. Sommighe houden dat boor het Solanum foporiferure ban Plintugs ende heeten het oock Solanum fomni- ferum; andere Solanum fariofums noch andere Solanum filueftre; in oufe tael Wilde Nafchaye, ende Dol-eruydt ; in ’t Engelfth Dwale ende Grear Morell. Wet waft meer in Enghelandt ende Booghduptfchlandt/ ſeydt Lobel / dan in de landen Dupotwaerts Belegen. Ber heet in Italien Herba bella donna 3 alg ghefepdt is: fommigte heeten het epgentlijjck Solanum maius, dat ig Groote Nacht-{chade ín onft tael/ anders-Ghewende Boonen, oft Om- ghekeerde Boorien. ; —— De tweede ſoorte heet Solanum ſomniferum Matthioli. Slaep-makende Nacht-fchade van Egypten waſt beel inde ſteen⸗ open Dan Oudt Alexandrjen ban Egppten / fchrüft Proſper Alpinus:ende wordt daer oock foo groot / dat het cer groote heeſter ghelijckt: foo datſe met recht voor een ſoorte van Groote Hacht⸗ ſthade te houden is. $ Aerd,Kracht ende Werckinghe: Groote Naſtape / ſeydt Gales nus / is Verkoelende tot in Den Derden graed. De bladeren ende - beuchten zn noch kouder / iae wel tot in den vierden graed. Maer De Wortel ban deſe faorte Van Naltaye / ende fonderlingen de Ket bee dee 3 ende wor, elcker ghebruyckt Da! De besien oft oock De bladeren : de — te veel ke nrd / weten een ioot tſeffens / min oft meer / dooden Ben menſeht veel eer de De ſteelen zin oock niet Wij ban ſchade ljchepdt / an het Opium, al is’ faccke Datfe ſommighe beeſten (alg De Berten; die daer ſeer groot behaghen in nemen) gheen quaet met allen en doen. — - De groet g oten bladeren ende verſche vruchten ſouden oock wel mogen ban bupten ghebrupekt worden) ghelijck de blaz Deren ban Tamme Pafcape/tot het wilde vier voorts-crende zeez righeden / ende alle Dusdanighe s maer met meerder Re beki del pd aenghelieñ Dat deſe Groote oft Wilde foorte ban hg vl —— er * Shemeyne oft Tamme. eer De ſweeren B etied —— goedt op oft pupſten van de ghebiftilleert water ende het fap bar t trupdt le ban De Mouwen Van Stalien voor cen blanckerst zien rupcht, f D Ther oft Dep lepels bol (maer niet meer) ban Dit gediſtilleert ter / ghenefen alte ontftekingben des nghetvants. ; behouden (maer k d gen/ gheneſen De was er maer meer ingbegbeben/ sijn ‚ TE het ban De Groote HPafcape Doet feer-piffen/ fepdt Vlis î voeren roe mit Ol beeren * gen op an bens À Abee pien semen S— eit ban de wortel met wn te Doen vergheten / iae alle ſphſe te iole, ende Den Door-ghedaenen wij pn og th ag ar fog deed Daereen hen | oft eenige andere bare tegen gedaen wis P Sedes Be Egpprenaers Bbebrupeken ber poeder Der wortel ben bun Groote Maftape / nemende een bieeenbeel mn ed Ctuydt-Boeck Remberti- Dodonzi. daer van binnens lijfs /_met Water ban: Lattoiuwe oft ghemerm Pafcape Water! om De krancke tot lapen te Drenghen. …— * fehargan De ſelbe Egpptifthe Haſtape ee fn oock “pe Jur flAetel/ ende De facder ban Dtramoniun pleghen te — post aloger Han De boofe menfchen bp de fpifen gie, et dae / ont fet quaets oft oneerljche te Doen ende ghene die Dan futeke ſphſe gegheten hebben, De Bladeren gheftooten/ worden plaeſters · ghews op De ont. ſteken gheſwillen ghedaen: ende Get fap bande felbe/aen het v booft-gtjefteeken/ ende gen den gaen ban Den hoofde/ ende alle dees ten des mm Daer De polg-aderen (laen/ gheſtooten oft anders ghetepdt Dude) Vote Been o Dent menſthe tot ruſt ende in Aaep 6 AR Lek. 2 Ln Te el — Ee De feive bladeren gheſtooten / oft bef fap alleen / is ooch fes goedt om He verbrandrhe ydt fe verſoeten ende te gheneſen Hinderniffe, hoe ſchadelck ende doodeluck de bezien oft riec⸗ Ken ban deſe Haſtape zijn ie te Mechelen / ende in andere ſteden ban Peberlandt ende Booghduptfchlandt aen Beele Kinderen ghe⸗ bleken : de welcke dodz De Meffeldclihepdt ban de ſchoone bh ve ghelackt oͤnde niet wetende Bat fp (chadelijck waeren / de pen onbedachtelijek gegheten hebben ende zjn Daer Van in korten tijde Napende oft-oock half Dutende raſende gheſtozven. Daerom fatz men Dit trupdt upt De hoben voepen/ oft ten minften De kinderen ende, sed ſwangere vrouwen De vrzuchten Daer ban niet laten — te fien komen. KUER / Beteringhe. Als iemandt Hit crupdt oft De bezien inghenomen beeft / fal hp daer wat Theriakel op menten / oft beel Bonigp- water oft Mee / oft oock ſtercken wijn; oft alleen Azijn : ende Dar en ſal hem daer gheen quaedt af komen, ‘HET XXIX CAPITEL Van Mandragora: » et Gheflachten; D & Mandꝛagdra is tweederhande; Mannelien ende Wijfhen/ alg Dioſcorides oock betupgt. — Mandzagoxas dꝛijen ghede Het derde Deel, .Mandragora Wijfken heeft (aller, kleyner ende pock fwarter oft byupner groene bladeren / bleecker bez zien oft Pruchten/ onder breedtft/ boven war lpitſcher wordende / als een Sorbe oft Peere / Van reuck allos tercht ende t hooft belwaerende oft faepimaeckende als be vruchten Van het Manneken. De woztel is oock tangh/ van bupten ſwartachtiger / van binnen Witz achtigh. — pee ctruyden en hebben gheenen ſteelzende de bla⸗ peren komen upt de Wortelen ſelve gheſproten. q Plaete. An heete landen / op bofchachtighe ende berghachtighẽ gheweften worden bepde pefe ſoorten Han 3zPandragora ghev n/ als in Pouglien op den berg Gargano oft Dant-Angelo gheheeten. Dan im bele Duptíche landen en fietmenfe anders niet dan Lan facdt in id voortkomen : ende ſelfs het Wijfken is bij ter telden te Binden. * Û « Naem, Zn dele ende meet anderg landen / als oock bp De Anotehers/ is dit cruydt met den Grieclilt hen naan Mandragora oft Mandragoras Mardpayöpas bekent : in Hooghduptſchlandt heet het Alraun. Sommige Griecken noemen’ doca Circea Kiprefa ; ende Dat nae Die toovererſſe Circe. Det heet oock Anumelon Ayr íunror,ende Dircæa Arps naja; cnde/ alfmren onder De baftacrt-naemen bindt, inde fele Grieckfchje taele Xeranthe, Antimnion oft Antimion, erde Bombochylon , gan Pythagoras Anthropomorphos; int Latijn Terre malum, Terreftris malus , ende Canina „malus; maer by de geleerde oock Mandragora. 1. Bet eerfte ghellacht / Mandragoras mas, dat is Mandragoras Manneken gheheeten / wordt Lan ſoui⸗ mighe oock Morion Mopsor genoemt, ſeydt Dioltorides: nothtans heſchꝛijft hp noch cenen anderen Man- dragoras Morion; * —— (foo — eel t — de — ſc ——— t anneken elitlt / ma —* peelen kleyner ie dan het ſebbhe. z. Bet tweede / Man femind, dat is Mandꝛa⸗ mora Mijfken aheheeten/ wordt int Griechg oock Melas -Mandragoras Méras Mardpayópas gijenoemt/ als ofmen — Mand zegora ſeyde; oft anders oock Thridacias —— 3* deſe ſoorten van Mandragora fs den Mandra⸗ zag han Theophraſtus leer verſchenden / Baer Wp in t voorgaende Capitel af vermaent hebben. € Aerd, Kracht ende Werckinghe. De Mandragora heeft in Haer een verkoelende kracht / díe alle haer andere „Erachten verre te boven gaet ; fulckg datmenfe ín den „derden graed van de kouwe dinghen moet ſtellen. Tan Diolcoꝛides verhaelt Daer Deele bijfondere ſrrach⸗ “ten Ban; Be welcke nochtans dit cruydt niet alle cpghen n/ dan alleen de gene Die van haer Naepanaccken= De —— Dele verdoovinghe ts in: jen ban de Wortelen meer dan in haer andere Deel; jc. Pe appelen oft vruch⸗ / we andere heete ding hen gheco⸗ Onee eee nen 5 Galenus fepdt oorfs/ dar de Dauchten eenighe itteende vot htigheydt in haer dan dat de fr en van De wortelen uptermaten van Krachten 3ijn/ ende niet alleen verkoelende/ maer oock verdrooghende Worden Poorts [oo was bit cruydt Circza ín oude tijden gehee⸗ ten/ om dat de vooiſeyde toovexerſſe Circe de Wortel vaer ban bp haer dzancken plegh te vermenghen / om de iong⸗ ‚mans tot liefde te waer in De felve hedens- “baegje oock ghelsoft wordt eenigtje krachten te Gebken. ein — VOEG HSE Lu fende, Dit ſelve ghewas heet in’t int ederduptich oock Nrd dragota, oft pock Alru ende Alran „oft: Alruyn — adragora maſſe; het ander Alraun Et î Celo wordt E n te be foeten/. — onsen (SBE De moeder; mer levende folfer Hinderf í De ——— doodet Dern menſ “bladeren ent uthten sijn oock forghelijck enù waedt :endefp — mech (asren darp rr sene eli er Opi Ee Het vierzienfte Boeck, 749 weìblin, Dat is Alru , Alxun, Altuyn, oft Mandragora wijfken. Bepde heeten hier te lande oock Eerdr-appel ende Dol- wortel, met onepgene naemen : want den nafm Terre malum ig den enghen naem ban Berckens-oot.Dp heeten Mandragora in ’t Grieck s/ om Datfe gheerne waſſen op De plaetfen Daer Peerden ende Elen ſtallen te weten in donc kere holen ende fchaduwachtinhe geweſten / fepdt Lobel : nochtans waſſen fp hier te lande lieber op plaetſen Bie Wel ban Dé fonne befthenen zjn / om Datfe gheen koude berz Draghen en kannen · Men noemtfe in't Franfops oock Mande gloire; in ’t Italiaenſch Mandragola; in't Spaenſch Mandragula ende Mandracula; in ’t Engelfch Mandrake ende Mandrage. iget Wifken heeft appelkens de helft klepner Dan Bie van't Manne⸗ Ken : de bladeren zón fmaller ende klepner Dan Die bladeren bart de Lattouwe/ ende ſwaer ban reuck. Be wortel is oock in tweeen oft orijen ghefpleten/ ober malkanderen waſſende / Elepriet dan De wortel bent Manncken. Fn Dicilien is het ſeer ghemenn / nde in Spaecgnien / als Clufius betupght. Bet bloept daer in Sproc⸗ Kel / ende Geeft korts daer nae rijpe appelen : hier te lanne wilt het met Wet aecden: dan het Manneken Deel beter. Goe den wins er kouder fal wefen/ hee dit ghewas Dieper in Dv aecde kruvpt / epdt Camerarius. De bladeren zijn ſomthdts beel grooter Dan Beete. Mandragora Theophraſti is pan Dodoneus in’t boorgaende Capitel vermaent : Dau Ceſalpinus houdt de Maravillien van Peru Daer boor. Circea, een ban De naemen ban Mandragoꝛa / wordt verſthey⸗ Ben crupben mede-ghedeplt : want Circa Trags ig de AFluweel- bloeme Circa Monípclienfium is de Alfs -vanckes maer Circa Luretiana, Dat is Ciecga ban Paris heeft bladeren als Die ban Perſicaria / Nacht · ſtade / oft Groote Alockskens Winde, waſ⸗ fende aen eenen dunnen klaren blinckenden ſteel anderhalven — fepdt Tobel: op fijn tſop verriert mer veele waitachti⸗ ghe bloemkens. Aerd, Kracht ende Werckinghe: De wortelen ban Mandra⸗ goral fonderlinghen de ſchorſſen / als erus drels voorſepdt is / zón out ende droogh tot Bijnae in den vierden graed: De brzucht en is foo kout niet/ als oock gheſepdt is. Tſap ban De ſchor ſſe des Wortels wordt uptgheperſt / ghedzooght ende Bewaert; als oock upt de appels. De ſchorſſe ban de wortel wordt oock aen eenen nen draet ghereghen ende opghehanghen/ tot datmenſe van get beeft. BR Zi ; beeft p ve Ee, } jet braecken De hmerighepdt / ende De’ tte voechtigheden wel foo gheweldig hſhek als de Swarte wortel: maet mert moet daer Beumer ban S ieſ wo — ſwaer af in nemen: want anders het ſoude Den mens che dooden. \ 2 — T ſelve fap is ode goedt ghemenght by de collprien ban de pogben / om De pine ende weedom te } sende ban onder ingheſet met cenen peffarië / treckt De naegheboorte ende doode —— afs ——— ee — dert. jd 5 d n ſuppoſitorie ban Dit em ende Ban achteren inz gheſet / oer: Wel flacpen. — - ä nie ban Mandragora Hoet Naepen / ende verkoelt alle verhit⸗ nghe. Î NI De berfche-blaberen ban Bandrdgnra mer Mecl ban Gevsten Shout bermeugbt/ zun goedt ghelepdt opt alle heete gheſwillen ende lweeringhen · ende Boen atie outffekinghe ſcheyden ghewreben ende Daer op ghëlendt zijnde. Ge ſelbe met haſel wortel ende Daffraen ee cr Sen B een zende doen teeck gaen / ſom mede ghewreven. —— BEEN * — pig j bermengt/ Bb, andzagora it ghetwenckt Gebben, ene Diemen ecnigh lidt af ſnyden niet gheboeten en fouden. De crupDe best gebleken in 2 landt dant Qe harbal / ven Deldtheet ban Die van € ars thago en wilde lieder oorlsaghe boetende / heeft Dit ghewas bp ſhuen Lijn met —— enal Ba ditefe hen bagegien- achter gbelacten : waer Door teer becblije — _De/ zjn ban Dien Wijn eerſt Doncken Daer nae fla e ghewor⸗ Den: Eide sti foo alte famen-bau-den elven JPatarbat vers neer eener) Bet fp- Wel wacker moehten _SRendagora ion ig, oock feer krachegh: want ecn haf Toot {maer ban de felde /.ingbenomen met eerrighe fpöfe,. oen ee ude fee ngljenomen met etrigbe (pie / „maeckt en bart allerhande Mandzägoia / alléen gheroken / tbode bloeden Der bo niffe. Tſap ban De worteien ig forabeliek + genomen / doodet den che terſtont. De - * * 3 750 Beteringhe. Ge ghene die te Heel van deſe Pandragora inge⸗ romen heben / moetmen Bet haoft met Azyn nat maechen/ ende bam met Peper ende ándere dinghen ſterckelück doen niefen. Ander ghebruyck. {Men fepdt/Dat De Wortel van Mandragora het hoo} facht maeckt, als Dat fes turen Daer mede gheſoden wordt: ende daͤtmen t alſoo bequaem maeckt / om Daer in te druc⸗ Ken oft Daer af te maecken t ghene datmen wilt. HET XXX CAPITEL, Van Gulden-Appelen. ® Ghedaente: En H Et ghewas / dat de Gulden-Appelen voortbrenght/ Geeft ronde ſteelen / dep Boeten höogh / oft hoogher/ ín veele lijd tacken berdeplt/ vol fap / haeſt nerdervallenz de / Dat ís Hap oft onſterck: Daer aen wafjen overvlodiche Iújcken beele bladeren / Die op Beele plaetfen diep ghefnez den zijn / foo Hat haer befondere deelen bijnae alg de bla⸗ Beren Han Agrimonie terdeplt ende ghekerft ſchjnen te wefen: onder dele bladeren komen gheele bloemkeng Boot; ende daer nae volghen ronde vruchten / met diepe kervinghen / ribben oft bozer gheſtreept / Lod groot als een tamelijck Appelken / rijp ghewogden zijnde ſchoon roodt oft met cen goudt-geele Berwe blinchende ; met Beel Vocht margh als met fap vervult: daer tuſſchen ſchuylt Get facdt, ete Dit gant: genas En „ken — rek —— ——— eran te are ple ende Wat ruygh. — zel cruydt ſomtidts ín De hoven. Dele Be Det opde * — J em. De KHederlanders noemen ucht van dit was Gu el; De il ; Re in “Geel Ban die Aurea núala oft bu epe Bore — oeren De ON u Draeck bewaert \serden / Die 1 ‘boeg is alg be felbe berstenens ennn amer Gulden-Appel krijgt in't felgeiaer dat uchten/ die Cruyde-Boeck Rembert Dodonæi. € Aerd, Kracht ende Werckinghe: Dele Appelen Anitt- aders het gantſch cruydt / zin verkgelende van aerd⸗ Bac niet foo feer alg de Mandrzagora. Bommighe eten de ſelve Gulde-Appelen met Peper⸗ @lie ende Doudt/ gaer ghemaeckt zijnde, Dan fp ghe⸗ ven het tiehaem wel wat voedleſs / maer dat lewe ta eel wepnigh/ ende quaedt oft bedorven / ende tot de ghe⸗ ondrhepdt gheenfing ſtreckende. BLIV O EG H\S-E-L. JB de Goben ban deſe landen Worden deſe Gulde-Appelen om J haer fraepighepdt wille meer Dan om Baeten. goeden reutk oft fmaeck onderhouden. De geelachtighe blaemen Waffen op korts ſteein ene vif oft ſes bp een. De appelen zijn ſommighe roodt / ſom⸗ mighe bleech geet, oft witachtigh / ſomtdts ſoo groot als eenen Aranie-appel; ſomtüdts ghevooꝛrt ende gheſtreept; ſomtijdts asch gantfch ſonder epen. Be wortelen van dir ghewas zijn langh ende ghevefeit. Veranderinghe. In onſe hoven / ſeydt Lobel / komt een ander foozte van Gulden appelen boort ban Dpdenfch farde, — recht opftaende ſteelkenns / anderhalven boer hoogh / de ooyfepde in alles ghelhck maer klepner. Somtydies zijn De bint, men ban bf breede / ſomthdts ban beel meer / doch (ma lle/biaders kens ghemaeckt. ’ ’ Het Gisept in Bopmaendt ende OogfEmaendt; ende heer te Mi⸗ lanen in Stallen Pomum Indum ende Tumarle ; ende Wordt ghe⸗ tooft upt eer eplandt van Weſt · Indien ghebroght te zijn. Gefnes tus noemt het Solattum pomiferem : andere houden Get Boor het Lycoperficum ban Galenus : Lobel twijfelt oft dit bet Glaucium ban Diofcorideg niet en foude magen efen : Want het Beef et heet ín De Apoteken Pomum amoris ende Pomum aureum ; in Praticktjck fomtijges Pommes d'oréess in Engelandt Goldappel, ighe vekenen bit goor een gheflacht van Malinfana oft Bul⸗ Appelen. Andere ſegghen Dar het een foorte ban Papas ie / dat wp bp De Indiſche crupben befchrijben. x Beneffchs defe Gulven-Appeien iſſer noch eenen anderen Gul den · Appel in oude tijden bekent ghemeeft / daer Dodoneus ine #. Capitel ban fijn 28. Boeck ban handelen fal. 3 „ Aerd,Kracht ende Werekinghe. Sm dat (ommige ghelooven / Dat dit vupdt alle be krachten Geeft die het Slauctttmr ban Dias ſcorides toe gheſchreven zjn ſullen wp Die bepde upt Lobel beſchr⸗ ben. °C fap ban bit ghetwas (fepùt hp ) ie feer nut boor be gene Die laopendeooghen met eenighe hitte beginnen te krijgen: ende het en verdrijft niet alleen ’t ghewelt vari de overvallende vothtigheydt / maer het matigbt oock De biete /ghelijck Diekwijts verſocht is ghe⸗ t met De Mandrogora / Hachtſchade ende Geelen Beul, Weeft. Jaet is oack feer goedt tegen ’t Wildt bier. Baerom worde. — dat oock boo: te feex koudtenbe te berdoobende ghehouden / (elf als bet gheftooten is: maer ’tfap Dat ghebrande taeckekens/die in Dprien ende heete landen groepen, mach miſſchien onftercher zijn / ende oock Dicker ende hooger van verwe. Want et fap/ fonderlinge ban de Appels/ig waterachtigh / dun ende geelachtig) belet: Dat ban de „Ep nat foor — danighe krachten banoe het Glauctum ooch; twelck fepBt ) ban nature tſamen treckende is / met eenige walginghe/ ghemercht Dat foa ſeer verkoelt / dat het alleert ”t Wildt bier (als het niet te ſeer krachtigh en te) kan ahenefen. Wet ie ghemaecht upt ten waterachtighe ende aerdachtighe froffe/ Die bepde koudt tw maer niet ten upterften. De blader van Glaucium (fepdt Dio hedaen í pot/ ende ſos gheſtelt in genen laeuwen oven / tot datſe verſleuſcht zijn; daer nae wordenſt gheftooten / ende’t fap u bouwt : ’t welck ghebruyckt wordt &m de ghebreken ban de do te verkoelen. ken ftinckenden veuch bam deſe Gulden-Appelen geeft en ghenoegh te kennen/ hoe onghefonbtende quaedt datfe gheten zjn &l ia ae racene rde week gbeateten warden / als den wen Lobel betupgbt. î Dan de tbe Appelen in lie gbefadeny oft boor be heete Son ⸗ : ne eenen tot langh gheſtelt / ghenefen de ſchorttheudt. HET KKXL CAPITEL IS Van Verangenes oft Dul-Appelen. > & te Mala fnfana op ’t Latijnſch heet Edle ten rn cafe ge en —— se d cht een hort fleet / met lut — — elder / Dicker ende witter Dau eren van Naſcape / ac de en ron bogen Klepne Kliffe blader me ghelijekende: de bloet” kens sijnfehoon witac peerfachtigh van verwe/ wiets ſtr en —— — toile / meteen £ —— deet —— * tiet, gheftooten wordt upt de ges — twelsk (ale Galenus Het derde Deel. VYexangenes oft Dul⸗ Appel. g Plaete. Dit is oock een — ghewas / ſos wel in Vꝛanckrick als in Duptſthlandt ban ín Egppten waft het ober alop de ſandtachtighe belden / fomtijdte oock: * ſelfs voort komende: ende daer Worden de Vꝛuchten —55 wel tweemael oft drijmael grooter dan in — rich oft Du ndt/ Gek Petrus Bello⸗ nius ín’ tweede boe an fijue onberlinghe aen= merckin betupg t. bei teupbt/ bat alle iaer opeen nieuw onitrent den Winter ber- g, Tij gen BeLennegbeldege spa, Krijgt bet in ben Derfft fijn viúge q Naem.’ Befe Tanden ís bit Bhewas met den 336 nau Verangencs bekent : ban de Era ‚Al oock Pommes d'amour ee vleghen te heeten £ in aegnien he —— in Duptſchlandt hoe Di olfÖpfet; in Lombardijen Melonge Tolcana Petranciani , als ment Melanzana, Dan dert infâna,sat is Dulle-Appelen houdt Hat vooꝛ de Melein lg —— ban de Malinathalle Mearaddaan feljpij nen A ten (in na; in ’t landt Lan | — — albe an ptn a k 3 i bijfter foet van (maeck- ende dienen Loor í ⸗ 3 ban matie op Deaf Ap en ghelj pperug (bari iden ar * de Gul- — Van Appelen van Echiopien Het viertienfte Boeck. “st q Aerd, Kracht ende Werckinghe. In welcker voeghen Bar dele a elen berpdt oft gaer gijemaeckt worden ende gegeten, 1e zijn — gan fap / ende gheven gheen oft heel weynigh voedtlel. Boen) / alg den ſelven Bellonius betupght/ in E⸗ gpptenlandt worden Dele Verangenes onder D'affchert ghebraden / oft ín Water ghefoden/ oft oock ghebacken — gherooſt zijnde/ bijnae daghelijcks in alle macltijven ghegheten — Barbarus ſchrüft / dat fp met Olie / Soudt ende Peperals de Camgernoelien berepdt ende gegheten pleghen te worden, BIIJVOEGHSEL. A Lemen deſe V oft V, (foo fe in Spaeg⸗ nien te Tsledo ghenoemt worden ) faepen wil / Bat moetren in De Lente Doen / te eten fn bette ende wel ghefupherde aerde / rj een plactfe Die wel ter Donne ſtaet; mits datſe gheen koude rdraſhen en — begheeren De felve oeffeninghe bande € oncommers. De ſteelen zijn rondt / omtrent cen panne Hoogh: Daer aen Waffen br =groene bladeren / Baer tuſſchen — de Beta op korte ſteelkens: De groote rondach- ghe lange appelen oft —— nag vol Fean: ent — pe — —— zupn / ſomnn it oft gheelachtigh / —— (0. De — fafdlachriap. € faroc is lac / artachtigh ende biupn. Andere verande ben he. — — —— ſoorte * dee bladeren / oock met brtchten ais Eologuintiva. 2Bellonius Geeftfe in de ſandach⸗ tighe — * ptenlandt fien Waffen met rosde / witte / oft ronde vrꝛuchten. Fn Sprien heetenſe op 3 Araliftb Me sides a Bedengia, ſchꝛift ——— want ſommighe burchten zón aſt hgrauw / ſommighe geel; ſommighe blauw prerſch / van ghedaente langtye woꝛrpigh — als langhe Kauwoorden: de Italianen heetenfe Melantzana, die van Malta — ghelück een blauw gella⸗ ghen ooghe in hun Arabiſche taele gherisemt pleeg te warden. Swarte — — ban Den ſelben Kauwolfius bermaent/ ban dé men Bachief: — ín’ — — nigte > tene Dz s De andet is vondt; ‘bende nn — ——— met een pdre blinc⸗ kende fee: De welcke Beter is gheſoden oft ghehraden dan rauw / als Abicenna oock ft. Aerd, Kracht ende Werke: Defe Appelen oft Veranger heigb / ghelijck de Kauwoozden : ende en ende zit aldaer Deijderlep/ nes zin koudt ende voc — in de medicine gheen ghebruptk / maer woiden in Sici⸗ lien ende in Cäândiet/ Maita ende Afrhchen boor een ſphſe ghe⸗ hruvckt / in b'affehen oft op den roofier t ghebraden/ erft met Olies — oubt enn zijnde. Dieban Toledo in Dpatgnien De felbe * bet bieefch gheſoden / ende ſtropen Daer kaes — fn leg leg gene oock in Axhm eudé bewaerenſe den Peelen winter “door: ommige ſiedenfe verft in water oft ep wet morto; ende fidenfe E ban in ffucken oft fchiven/ ende etenife in falact met Olie] Azn ende Peper. Andere doen De fchetic'af ; ende müden ſe — in ronde hpt ende ſiedenſe in Water: daet nae vooften fp De met meel — 27 En olie / ende ſtropender peper-poper * ele —— — tot büſlaepen om datſe —— — Bis in t lijf felbe beetle guade vorhtighe⸗ ; beroorfarekt verſtopthendt / hooftfweeten/ droef een Tommie Doomen / ende ten laetſten tanghaurende ber nk HRKIK CAPiTEE „oft Mala Aechiopica. sn Ghedacmte: — heren opeten Mala Æthiopica noemt rſchü⸗ len veel van de DulAppelen/ die Wp ie pi Erens hebben. Want Het: ghewas ort·bꝛenght / ſtaet act Oerend /met eenen rechten — die lomtudts anderBalven boef hoog ie, in twee oft dry —— lernt ae daer aen Waffen ben Witter groenachtig hoerkiahy m haer Middel zenuwe oft — nen uptghetende: de bi —— ars ef 8 waſſen ns if. mie —— witach heal 5 Ban fes blaz ê Dan De welche wat geel⸗ achrghe Dae —— — nae oolghe De —— —— is/ —— epner ende har⸗ —* * en bot bored — — van bere, ft —— — ———— íe, maer — ———— oft lichter van — Dele len vPederlanden. En BE dis Dan se Vik zen 7* Appelen Gay Ethiopieg, wet Shaegnien gbehroght van Wevrouwe Chriſtine Zr hem ant 5 wijt vermaerden Heere Foz zee a jdt. Dit crupdt Geeft te Colen feet tracghelijck/ B hant lee rine het ghelaeyt was / volkomen ‘bloemen ende rjpe vruchten ghe in't Latijn Malum Ethiopicum, om datmen € pien ghe⸗ J De t pt Ethiopien / vat is Swarte Mooren⸗ of bar ie zon erp Roti ute gan daer ri t ín andere landen overgelonden is geweeft. Oft hetdeoude rte dn bekent ig gheweeſt / oft niet/ Daten , nnen gerfeheren. Immers met ve Mali- … ſoude ick niet e nathalla, gan de welche wp in't voorgaende Capitel upt Theophraſtus vermaent hebben /en komt Get oock geen= fing oger een: Want elen Geeft ——— als die van den Cpperug oft Wilden a J van — beſchꝛeven worden te zijn. Kracht ende Werckinghe. men fepdt/dat bij » dele Appelen van Ethiopten/in Bet vleeſch · ſop met Dout ende Peper gheſoden zijnde / Hoor ſpijſe en worden ; ende dat {p fou quacdt Han ſe * niet en zijn als de Dul-Ayyelen ei 7 nil Md oft * —— ende eu gheden het lichaem niet veel — aen — RN le ate a B mep ei ne Km rd gende ten RA Edna emee “Peper van Guineen , bari Lobel Solaaum pomiferum herbagjo. _ Pele länben : alwaer De bruchten: oft appelen oor FU > gund Lats ofmen Neben — rbi bs ram ag vi De en feertd —————— —— Hoogh oft klaer koe eens dr he Den: Appel: De bladers zón grooter Dan dis van JAafenpe/ die dan volkomen ropighey ende denn: — ee GE En t ‘Naem, Men noemt bit ghewas Appel van Ethio= Hulckg als bie Cruydt-Boeck Rembert Dodopæi. ilfen-crupot ghetck. De bloemkens zn als die ban d et Parish Betig ooch een fomer -crupdt. k Papas van Weft Indien foude oock bp deſe crupdeu gheſtelt mo ghen worden) om De ghetjekighepbt van bladeren Die Dat met pe Appelen van Ethispien oft met De Gulden- Appelen heeft: dan Dat fele fal hier nae Bp de Indiſche crupden befchreben wo den HET XX ALEESCAPAITE LE Van Doren-Appel oft Stramonia. Ghedaente, D En ronden ſteel ban Dtramonía oft Doꝛen⸗Appel wozdt dickwijls hooger dan anderhalben voet, foo Dick als eenen vingher / in Tuttel liyd ſteelkens ghe⸗ peplt: de bladeren zijn breedt; ghelneden oft rondom uptghehalt / ende voor ſpitſch afgaende / grooter ende langher ban die ban Palrape oft Duile-Appelen. De bloeme ſpruyt upt een langworpigh ghetandt oft ſchae⸗ righ kelcksken oft knophen/ ende is groot/ wit/ alseen klochgken ghemaetht / de bloeme ban Gros: te Winde war ghelijckende / maer in alles grooter ende wijder dan De ſelpe / om He kanten ghetoecht / in't mid= pen ettelijcke witachtige draepkeng hebbende: nae elche bloeme volght een vonde vrucht / met korte / dicke / doch niet ſcherve doornen beſet / bijnae foo groot ale een @kernote/ dienoth in haer ſchelle í9/ oft grooter: daer in fchuplen laeden / van grootte ende ghedgente die ban he Mandꝛragoꝛa ghelijch. Stramonia oft Doren-Appel. + € Nam. « Het derde Deel. q Naem, Jen noemt dit ghewas in onfe tael Doren- el; in't Latijn Stramonia ende Pomum fpinofum; gft alum fpinofum:andere noemert het Corona regia,andere Melofpinum: pe Griechen ban defe tijden nomen t Paro- coccalon. TIegorézzanor, oft liever Baryococcalon Bapuotórra- zov als of men fepde / Een note Die bef waert / ende ſlape⸗ rigbepde / traeghepdt / loomighepdt / oft moepelijchen flaep Heroorfaecht : Daer upt ſchjnt den Ftaliaentchen naem Paracoculi gheſproten te zijn. noement Stecböpfel; de Franlonlen Pomme de Peru. Balerius Coꝛdus houdt het poor Hyofcyamus Peruuianus. Dan FPatthiolus ende andere zijn Ban ghevoelen / Dat het de Nux Merhel pan be Frabiſche meefterg foude mo⸗ hen wefen : t welck ban Derapia in fijn 375. rapitel Befehnehen Wordt / alg wefende een vrucht ghelijckende be Nux vomica, met faedt als dat Lan de JRandzagore; ende met een ſchorſſe die vouw is / aenghenaem Lan fmaeck/ ende krachtigh; van aerdt in den vierden graed koudt. Aioyſius Angurllara vernoedt / dat de Stramo⸗ nia het Hippomanes foude mogten welen / daer Theo⸗ tritug in fyne Pharmaceutria af bermaent/ ſegghende ⸗ dat de peerden daer mede Dul ghemaecht Werden. Want Cratevag/ alg den Wtleggher van Theocritus op Die — te kennen gheeft / heeft van het Hippoinanes ghe⸗ chreven / dat het een gewas is mebeen dootnachtighe wrucht als die van De Wilde Contommeren. Maer welcz Ke van dele twee mepninghen de Waerachtigite zy / en foude ick niet wel konnen ſegghen· q Aerd,Krachtende Werckinghe. Delen Doorn-Appel is van aerd ende Krachten Leer verdoovende/’t gevoelen benemende / ende Aaep-maeckende / mits dien oock ver⸗ Koelende tot in den vierden graed / eude de Mandragora nerghens in wijckende, 4 BILVOEGHSEL … D kid — —— naeſt de wortel ban dit ghewas AJ komeit/ heel groot / witachtigh / oft afch-berz wigh in 't aenfien. Wet ſaedt is Dat ban De Derangenes ghelpek : De wortel ig fafelachtigh / door een gheblochten endé verwerret De bloemen komen in {Dep ende Braeck · maeudt baart. Ber heet te Benetien Melofpinus; in Duptſchlandt oock Rauch opftel, ende Srechend opffel, Sommighe Fralianen noemen ’t Noce Metella, als upt Bodongus oock eensdeels blijkt. Lobel noemt het Stramo-, hium peregrinum ; ût 't Nederduptſch Dorh-appel ; ende houdt Het boor Tycoperficum ban Galenus) ende oock Hoor De Dul⸗ macckênde Nafcaye bart de ionghe Berkariften. In Egppten/ ſchrüft Profper Alpinus / waft de Nux Mechelop berfchepden plaetfen ; ende is het oprecht Scramónium ban Biofcozides ; nae en, eenſt a oock een foorté Doꝛn appel / van Cluſius beſchreven; ve welc⸗ —— — Di — atula hd _ —* ir be: grooter teamouia/ te Ver hoogber ban eens mans feng otbenber te beelen 1d et tijdes eenen arm Dick / Kael) bieeck groef / ſeer Js bladeren / grooter Dan die ban & Beel meer ghefneden/ ende daerom de ke nac Datura van ſom⸗ ſen Stramonia / ende a ban Ganfen-boet gheljckende/maet grooter upt den, ooifpronrk e bloemen She van de bladeren komen de u / Klepner Dan Die van Ghes mepne Dtramonia, ende fonder veuck ; anders De felve ban Verz twe ende ghedaente gbeldek z Daer nae volghen langhe hoofdekens ernote met haer ſchorſſe / met bier boren in de engoe ghedeplt/ met ſtyfve Baormen ban berfchepden grootte bez : de weleke ryp ghetwordert/ ín bieren open gaen / ende acht bupskens oft laepkens vertoonen Val fwartachtigh oft brupn latachtigh nyelt ſaedt / kleyner dan Dat bande Shemepne — °C heele crupdt ie vuyl ban reuck / als Stine⸗ Kende Lifch. Dan dierghelycke ghewas fullen wp ín * laccfte ban dit Werck bp de Fndifche crupden len / Dat ſommighe praia het ged Datula gheven / met noch etrelijehie mede-(ooys — ende —— De Fralianen fegghen; dat de den B oer Pooghduptíchen tE _blauw/ in't midden met bleeck Het viertienfte Boeck. 583 tooben oft andere befchadighen willen: want fp doet den menſchẽ flaepen / oft fijn ver ſtandt boor venen tydt lang verlieſen t welck Beele faorten ban Nacht · ſchade oock plegen te Deen, HET .KKKIIIL GAPLTEL. Van Colchicum oft Tijdeloofen;, ende van Hermodactylus. 2 da 3 Gheflacht. G Olt hitum / datmen oock Hermodartplug noemt / ſchynt tweederhande te welen / alleen inde verwe van De bloemen oft — verſchillende. Het een heeft een roodachtighe wortel / ende Dat fullen wp hier im het Tanah beſchꝛhven / om dat Het itt Be hoven Van dele lan= pen Heel onderhouden Wordt; endein Ftalien/ Drancke rich ende Booghduptiehlandt in t Wildt groept: ende Dit is ſchadelyck ae Doodelijck omintenemen. Het ander heeft witte Wortelen / ende Wordt in De Ayotekien ghe⸗ brupekt s ende is goedt oft onfchadelijck bevonden aldaer upt vremde landen ghebroght, Dat Lullen wp npt Daz lerius Cordus beſthryven. € Ghedaente, Colthicum heeft Bep oft vier groote / lan⸗ — — — —— Telie blade⸗ Es 9 A epbe” Ui 4 en —— : tuffchen de welche —— Bier drj⸗ ghe/ dicke / langhwotpige blaeskens oft hupskens als hauwkeng op korte fleelkens ftacnde boort-komens De welthe tip gheworden zijnde hun felsen in dyp deelen ontlupchén ende Berdeplen/ ende met vondachtigh/hard= achtigh/ upten toffen (wartachtigh faedt vervunt zijn en dd ſaedt rijp gheworden is/ dan vergaen de bladeren⸗ mitfgaders de fieelkens. Cen Wepniahsken voor den zalen le De bladers vergaen ende nergeng te binden son in komen de bloemen beort/ op teever/ koster / 8 chtighe ſteelkens fraende / de Daffraen-bloem: ens an gedaente ende verwe mn Doch wat bieerket- ciert. De Wortel ig algeenen Aiu Bf on esp — ten eeezeen De / Wanneer ſy bloept; de w den niet ghefien en Wordt : een * oft (maxtachtighe belleliens oft rockskens ghekleedt / en el ijvert ban beneden ettelucke lafelinghen upt- Ben bulb oft De Wortel ſelve is ghelüfvigh ende vaſt / Wit, peel melckigh Cay werg ende / te weten alg Die noch verſch ende groen wefeide-terft upt De aerde ghetrochen is: want dꝛoegh geworden — ſy Geel gherimpelt / van buvten ende van binnen wartachtigh / oft dontker rood⸗ acbtigh / alg balernus Cordus betupgt. Wan fmaeck is bele woztel foet;van daer nae volght eenighe bitter heydt / Bie ons ten laetſten tot zeeveren oft ſaouſwen verwerkt, Men bindt dit gewas lomtidts gockt met — b bezenwlanders nergens in vaut voorgaende verſchillen _g Pete. Egichiaun ie ghemepn heel Ztalien/ DPranckrijck ende Duntichlandt door / aldaer in vochte⸗ dach nochtans Bette eude goede Vruchtbare wepen oft beemden boortkomende / dickwijls oock in de leeghten oft dalen tufichen de hooghe bergen. jar.de verander viugfje Der plactfen heeft het Comtndts Gualler/ fomtijdrs breeder bladeren. Bioltor ides ſthrüft / dat het in't lanudt⸗ {chan Meſſenia ende Colthis waſt * € Tijd. De bladeren van dit Colchicum oft Tüde⸗ looſen ipruyten in De Lente upt ; omtrent den Somer worden de hauwen mer Get laedt vip: ende De bloemen worden ont Dedden Derfft ghebonden/ alg Wp boven oock epdt hebben. — — q tee Vit crunt ie ban Dioſcorides int Griecks Colchicon Korgsièr gheheetenz nae het landtſthap Colchis; Baer get veel geoept; andere Griechen noemden’t Epheme- ton E'giuepov: Daer is nochtans een ander Ephemeron Dat gheen doodelijck ghewas en ie. An t Latin heet het oock: Colchicum;eitde bp ſommige Bulbus agreftis; 1 Hoogh⸗ duytſch Zeitlofen ; in uſe taele Tijdeloofen : het is noch⸗ tang verſchjden van die Lijdeloofen die wp bp de ſoor⸗ ‚ten Bau Parciffen hefcheeven hebben : in Pzanckrijch Geetmen’t Mort au chien: bp ben ghemepnen man is het met den naeni Hermodaétylus ootk ghenoegh bekent. Hermodactylus vande Aporeken. Al ig ’t faeche datmen dit Colchicum den naem Permodactplus in de Apoteken mebde-deplt / nochtans ghebrupektmen daer eenen Her⸗ modactplus in de bevepoiughe Van verſcheyden ghenees- mengbhelinghen/ den welcken Ban dit Coſchicum Leer heel Berfchilt. Want hetis wel cenen Bulb oft Aiuyn/ van grootte ende ghedaente met De Wortel ban Colchicum ghenoegfaem ober cen komende / maer al is hy dor ende verdrooght / nochtans blijft he altijt wit / gheenſins ghe⸗ wimpelt / tamelijcken Gary / ende beguaem om lichtelijck oken oft ghefto eel Wit ís. Daerout foude men mo Buchten / Dat een Wortel is van cen Wit Colchicunt / dat wel een mede· loorte Gan Dit voorbeſchreven Tolchicuum is / maer alleen ín de voorſeyde teeckenen verſchilt / ſulcks alg ís t ghene daer Valerius Cordus af (meecht. Witten Hermodaêtylus van Valerius Cordus. mit wit Colchicum / ſeydt Gp/ is het Boog beſchꝛeven Colchicum wel gelijck : dan De bloeme ende de wortel zijn bepde wit: felfg als Die Wortel ghedrooght is / blijft fp wit/iae ban binnen is ſy wpteunaten Wit; in beegheu dat Get poeder: Ban de ſelne kleyn geftooten zjnde / van gedaeute het Ter- wen Meel ghelijckt/ ende eenen foeten ende aengenamen fmaeck heeft. Dit ghefiacht ( fepdt den felven Valerius Corbug daer noch bp ) en Waft ín Booghduptichlandt niet/ maer Wopdt Daer Ban andere landen ghebroaht. Ende het is wacr-{chijnelijck Dat de wortelen van Dit Wit Wtlantſth Cotehieum / daer Valerius Coydug Ban „Speecht / de felipe wortelen zijn Diemen Gedeng-da inde Apoteken met naeme ban den che⸗ drupekit ende verkoopt; ende ng oock / dat ben Bermodactpl n belicht / anders ende Van bupten wit fg, ende De peek ergeren 4 / dat is Dit fchadelijck Col- v den fijne bruyne eeft sd, ún3s2.capitel, want. — tplus de wortel is vaneen crupdt/ t Welck Boofenbat is gten te worden: Wiens poeder dock Craydt-Boeck Rembert Hodonæi. in fijn taele Bloemen) Geeft van bere wit / oft geel (ez ter foudeanen fegaten veerfehj ) ende dat Ben Witten Boor ute Gouden ig; maer datmen den vooden en nat WR Bir nent ende ſchadelück Vergift vlieden no * Ki ‘Aerd, Kracht ende Waren nt Wo Ee ban Cot ieu waet Gptife ghenoten doodt den menſche al wor: be &ernocllien oft Dupbele-braad: jj fepdt Duoltoriteg : daerom ſaluien ons Wachten van pe felue te alyeayiupelien: — Dau deit gprechten Hermodattylis / die Wp ut Pale⸗ ting Coppus nde Avicenna beſthreven heben / fulchg als hedene geghs in He Apoteken heeft een Bracht omt den Lupe wegeks. ende fuptzer te maecken ; maer ís eyghentljck begudem / als Dau Hegineta fepdt/om ve gheue Bie met cfereriu gheguelt sijn — fn te aheven / meeftendeel oa Wanneer de vochug meeft bloedende oft fnckende zijn. Dau bh út De maghe teghen/ ende gheenlius acnghenaam oft nut. . “BiIVOEGHSEL. DS? epufte ghellachten ban Lotchicum zn díe met de peerſthe Dat is Bleeck oft roodt putpure blaeme / daer nae De wittẽ: de nutift ghemepne ziju De beefchepden verwighe ‚-Geflachten van —— ende —— uyt Claſius. Deſe zijn veclerhande; maer ſammig n cenighe abemepnz (har met De bene hbe Lobel af ſpreeckt: daerom (ullen la de elve tfamen befchrijken / om deg Dodoneue ban ghe- prakken heeft Wat beter in kenniſſe te Brenghen ; Daer op n ce Daer eerft bekent ghewo den zin. tfen/ twaeif / oft oock meer bloemen/ fneuw-iit ban betwe. Lo- bet voeght Daer by / dat het upt eene Wortel feftigG ende meer bloemen voort· ghebꝛoght heeft. De bladeren komen in de. Lente eerſt Boort/ ende zijn bleecker graen/ ende De wortelen grooter dan tnt abemepn Colehicum. Veranderinghe, Men bindt bet op de felbe plactfe oock met voade bloemen. _ 4 Wie Eagelfch. Colchtcum van,Lobel ig een mederfgorte bant baozfepbe Ooftenrijckfeh : Dan / als Cluüue fepdt/ de bladen n Slee Daer Bart zn ſinaller dan Die van 't ghemepn. 8 Sneuw-wit Colchicum, in ’t Latijn Colchicum Hermodaëtylam flote nideo, heeft Dat epghens ban alle D'andere —— de bladeren Door De bloemen voortkomen inden herfſt. * Colchicuta inet blofende bloemen ís eer tuit Dart roodt / daerom Colchicum Heimodactylam flore fubalbido ghensemt. Wirt Colchicum met roode ftrepen Beet it t Latijn Colchicum album diftintum lineis rubris. — ebruyckt Wordt, — re Wit Colchicuimn van Ooftentijck met veele bloemen „ in? « Zatijn Colchieum Pannonicum polyanthes, beeft ſes / fchen/ acht — Se etteleke foorten tuſſchen bepden voegden ſüllen / die onlanekg Len tonie) hen „ 2» Colchicum van Conftantinopelen met breede ‘bladeren „inte 5 Latin Colchieum latifolium Byzantinum multiflorum , bꝛenoht ín Ben Berfft fomtjats twintig bloemen boort / — dan die ban t ghrmepn Col } ende op cen dicket ffeefken ſtarnde / bupten bleecher / inde lenghde voorreghen. De wortel is foo groot als een bupft : baet upt fprunten int Door-iaer bep oft Dier groote bladereny Fel —* binnen brupner peerſch/ ende als met aderen malkanderen ombartende / bijnae De bladeren ban Wit Pieg- krundt ghelyck maer groener. De grootſte ſoorte heet Colchi- cum Byzantinum polyanrhes maius. Een foorte heet Colchicum Byzantinum variegatam „ende ig qhefpickelt. — Colchicam van Portugael met gheſpiclcelde bloemen , ín ’t Hatijn Colchicumí Lufiranicum i i laagte ghelij vitillarta, ine tenen oft „Dulcks is dat fommi Ì d t ghene bat andere Colchicum pallidam reticulatum , ende audere Colchicum variegatum Chienfe à N Spaede Postugaelfch Colchicam,ban Lobel Colchicum Luſitani⸗ cum ferotinum gheheeten / heeft eenen aenwas aen den hol, Be bloeme ig wita / laet / doozſchynende / met een wepnigh roodt int opper; tember ende de Octoher. IE cf Rassa San met verfcheyden-verwighe bloemen , ín ’t Zatijn \ verficolore , heeft cen groote wortel brengt Dep oft bier bloemen boort / fpaeder — Laden zonder * feng Det boor der * TE Ce rd —J De : ban welche bek Virgen benee B pt den peer ae roodt zn / De dcp bu u — Booy laer horen be Llanereit tet int De toene Penne sins pel —— EN AEN — 9 del eo met verfcheyd: vighe bloemen kickt het Shemepn ; Ban de bloemen In mer wit endeperes ta henk — — mebe foorttn ban Dit ghemaa feer verfiën, fortijbrg er oft min bart oons eaten eren, fort licht toabt/ Ke, mem zünder bam Franckfort ettelijske Bie ve lane ei wiers Dan De bladers betmengt; ende blaeptin Dep — . Het derde Deel. eff Det dintrent in be wepen groepende ; ban de welche omm foo berfchepden verwigh waten / als ghefepdt is/ ſom⸗ choon·xoodt met twirachtighe d aders in de overtroc⸗ en en. foarte heet Coichicum variegatum pblyanthemum fldte atro pur, — 3 mits Dat fp beele bloemen upt eene Wortel voort⸗ —— per r efpichelr/ oft verſcheydtn verwigh. ——— met —— —* van Boifot, in't Latijn Golchi- eum latifolium. Boifoti , is een medt-foorte bau ber Portugaeleſch oft £onfiantinopelfsh. ‘gbefiache/ nae 't gevoelen ban ben ſelven Gus. 6. Spaeníh Berch-Colchicam is bek faorte bat Colchi cum bp Lobel: van Ciuſius montanum Ht gft moeger een d roode bloc: ban ſommighe de eemobactplen toegbeepghent. Î — ar met serteheyden-verwighe bloemen, „6 Latijn Colchicum minus verficoiore fore, is De Hoor Dpaenfche footte ghelöck : dan die bloemen zin rbe lang) ende fmalban maeckt fel : De binnenfte bladeren zijn balf green / half nae den Ui —— ———— ghe. Gen mede-foorte it ghewas is Colchieum minimum verficolor ghreeran — er bupten (ijf-verwigt is / Berfthies tende van verw Winter Celchieum wet gheltoten bloemen in t Latijn ban Zo bel Colchicum brumale D.Iöabnis Boifor, — clauſs purporeo ru- bente, is ten klepn Colchicum met purpur toode —— muarius —5 — miſt hien door koude De bloemen en en) \ ————— van Nape at — —— beeft — maak Apts bege 1 al * de roode Fri⸗ Salmanticom Cgtdtinn zon Stan * nk —— Ee en n’t Door ros Colchicum val Sien oft van Alezándrien, in’t Zatijn Col- chicum Syriacum vel Alexandonum, ig anders niet/ nac t ghevoe⸗ len ban Den ſelven Cluſius / dan een ſoorte ban Tulipa / die ap de Apennin berghen groept. Xobel befehrijft dat olchitum ende noemt her oock Coléhicum otiehtale Matihioli. De wortel Daerbanis bolachtigt / fender ecnigte boze ter fiden ; maer Den eel baorte-komtnde klieft ben bol in t midden/ cude is ban bups Beren zi — ende de bloem — id oft Colchieum Grecum van — c AREN ende dg dd men. De ſodrten van paoen — an Rials ende Actua — — De welcke niet en eld oaf — — Tonden het Dit ende Roodt en onee — 11. Colchicum mer dobbele n, Oft Colla me — lanches, kemt upt Duptſt hlandt / ende is in den fee — Ben Grabe ban ien teert, ende ban lulms befchreben. Debloemeigdie van't Ghemepn Coichitum ——— ban verwe) oft wit ende bleech peer{ch Door een ghemengt/ Van twintigh oft meer / Dicht bp een ffacude bladeren ban De welcke De fes buptenfte grooter zjn Ban d'andere / doch pn vlies t ghemepn. Boe deu bolouder ouder is / hoe hp meer hic blofende dobbel Coich: 1 Achien _ Wa ende elchicum „ in't Col m all fubrubefcenre flore duplici guchecten/ is gen efo ——— Nein Eolchieom — cesfche bloemen, ‚ban Petrus tus bermaent / ende-C 8 mal fore gheheeten / bꝛengt pt tent wart Meek oute wiet bloc- men / elek Ban bjf-en-deetigh groote bladeren lamel et dupm- beed den — een Bieveudeel var cen diwmn· breedee ——— — kens ſcinuplen / —— de peer! 12, — hicum dat tweemael ’siaers bloeyt, in t Latijn Colchi. €um biflotum Dan Den ſelven Cluſius heeft Doo: gheval in een taer ghebioept ; in tend. een feet hen fejn! Barmen a on ken bf, ee ek í j vig diein de — balven En — oor ae ea enbvolmaeckte bertoi — — ende graf-berwigte icum van — Lente, eft Colchicum vene in bloemen, eerſt wit / — nas bleech peerfeh, Bert noemt het Colchicum tenuifolium feu eptembet Ban.ban’t — ded bier groept : de bias - Het viërtienfte Boeck. 555 digh / kicpner ende ſmaller Dan-die bans Shemepn. Deſe bloe: - me waft iufft hen dry biaderen / dit georg: gyrtehs untghehooit zyn / ende malkanderen —— Ban tie ban ’sShemepn/ maer breeder van Die van ’t Spaenſch Colchitum. Eén forte beeft prerſche bloemen! famtódrs. ooc ch zonde gurpur/ Bat ig meet reodt dan pᷣeerſth / in't Zathn Colchicuth vernum fore purpureo 14. Geel Gafehicatn tan de Lente, oft Colchicum Bauo fore, wordt gelder ghëfien, fEpdt den feben € iz. Geel Colchicum van-den Herfit, int Latgn ban Lobel Colchí- cûm luteum sgheheeten (ret haer kleyne meue-(boste int Biſcapen Waffende) enùe boor een mede · ſaaate ban Ephemetum non veac- aes Diofcoridis ghehouden; — Spaenſch Cibollia Albo⸗ ende Afnfenas amarsllas ban Bod — met naeme ban Beeft- Marijs id — e vanden mbetf Befcl Naenien. Lobe nt Dit as. — ſiuc — ——— fium (eu — hemeram let ale Crocito trum ; in onſe tael Feaijnighe Hermodatylen; in ’t YoagGbupeih Wile Saffran; in’ Fraliaenfch Saffraro falüutice; bp andere Narcilus purpureus Plinijs aft Narciffus niger „aft Lirios melas van Theo phrâttus 5, ve t Qitameriendas ende Fillorisa : ſommighe bepa hen | hj ed Nacête vsouwen. Bermodactplet ban nen peer zjn ban ſommighe Ephe- — non ietale —“ onfchadelijck ende goedt Ephe⸗ van andere Cólchicùm montagum, ale voren dermaent is / oft r Berah Colchicdm: andere noemenfe tpgbentijck Hermodalty- las albus; om Dat de — 3 fonamighe Hermodactyius luteo fore lus Matth:oli ig anders niet Ban bet k — Aerd, Kracht — e⸗ we org Ban landen /inghenomen / is bynae foo —— als tgheue bat ®iofcozides omtrent Colchos ſeydt te maffen : want binnen Den tófbe ghenomen/ — — vel —2 gelijck oft het bernetelt waer / Wor —* de keele / querft De intwendinhe kamergantk bolgt; ende alfoo doodet ben — gerom als temant ’t ſelve inghe⸗ namen beeft / ſal daer veel oft alle De din⸗ innemen. — Pan de CampernocHien ———— doen ghelooven / dat de worte⸗ er Dn: in den — Ber ãerden ghetrocken / fact noe gheenling bitter matt onfthatcljck ga: Heere mieten waerachrigh wefen ; dan gert — a Du olijke ben bu an Dit gan bupten gbelepbt/ — — — — ſmerten / — derhepdt bart de nen oft Anhepen / te ghenefen. lae vers⸗ Sbewps met Bonighende Geerfte meel Bpobelepdt/ teecht Be Doze nen ende aile flekelingherapt de hunt: mes Bonigh ende Econen ge maeckrfe alte g ende hardigheden imo:w : is goes ont De verſtuptkte ende uot’t lidt ghegane ſeden te — met Edick ende ſaedt ban Nettlen ſiphert Be Gupt. Ge felve worrel met Nittum niaccht de ſwarte — van Be Prerden Geel wir. Dan om at ’t bea —— F — racden meeſt alle Be gheleerde datmen De Bermodactp nde Kpsteken hever gheheuncke: Want de felve met Selk —— * Met dopers ban Speren / Geer, —— ende wat rpm he end rende willen ba: wonderii — ſeer de pine ber ed en wel dat fommigbe i daer Danrari men) Pilule de se Beco gien eed bljckt hoe kr: e ecnighe beroerte iwerchen/ ende gantfe quaeDt en Doen, cafe Anijs chik oft Comijn/ ende — ketnet — wonden goet genen den — — — Aexondrien aberupskt het Cdichicum — Jom de Pocken te g Daerom 5 —— actplen ſeet vand eeen meten bar Peek bena) Enge behin han iben bans — Agen Oet FIK SE fanbase 756 HET, xx XV: CAPITEL. Van Scheerlnek ‘oft Dille Kernel. sah > hiedaente. Til \ Dile Kervel oft. Dr eerlinck Wordt, (outijote wije oft vnf voeter A hooghet / Ende eene laughen Venckelachti fadden / dicken ha gel / Die Deele leden sid voopen-Geeft / ende. van binnen hol is/ vanbuptenhleeck-groens Doch met ſom⸗ mighe roodachtighe placken ale de Slanghen Hellen oft Adders huyden gheteeckent: “pan den welck oote kroonkens oft kranskens ſtaen ban toerirfiens vergadert; Daer nae voighen Laéden/De Anse, faeden niet ongheljck / Boch. Wat witter. De-bladeren zin leer ghehertelt ende kleyn gheſlneden / de Kervel blaz deren bijnae ghelijckende/ maer beet grooter /ende van reuck ende gerise ban de ſelve binen De wor: tel-íg een Tanne langh ſoo dirk als eenen bín ende afg den fteel terr Hoorfrhijn Eomt/ ban is [p oel oft hol / anderg is ¶y gol ende vaſt. us Berger oft — Î zt binden ®it — — eer hee epe 5 alle de sande ed He — aud ONS bef derde bloet rots 1% e e / nae De men/ vie k Wit zón/ ſomhdis peer — alia oft Phellandrium, is ban Baboneus jan ph — Cruydt · Boeck Rembert Dodonæi. lkldotkens van de ionge knechtkens / oft or de borſten van de tonge dechters leggen/ cm den onmatighen wasdom. pan de felbe EE beletten/ ende te maethen Dat ſy niet te foor eni fwillen t grooter worden dan het haer behoorlijk Duncht te We Want behalen Bat het oorfaech ig Hat - pefelte deelen Hicitelijek-tot cen. uptteerinahe oft andere verdrooging ghew ocht Worden / daer bẽneffens ie med : felwe reupdt Bet herte ende de lever (eer hinderlijck/ al en ordt het Maer, alleen ban buyten opgelepdt: maernoche tang nf de ſewe Deel nieer guaets van binnen den ijſe oft dranck ingegheven. Tant/ als Die — ien gelt / den —— moet gherekent nt ops Ben, onver: tal aande doodeljcke Dinghen / Die der menſche Boon jaer houde ep eygentheydt hef — Dan teghen ® gugedt Han Dit rupdt / cer dat t , Gerte oft onder iighewant hekmen is / houdt ping x Hoor cen ſeer goede. baete / Den menſche Daer Wjnonte eig teeven : den welcken Boor lijn Berwarmende Kracht. den Kouwen aerd ban den Scheerlinck gantfep prerwinnen fals- Dan allmen bat (olve cup Vim, bermen ar ene femanden te fatnen ingeeft / dan en is daer huſpe oft baete meer 7 maer den mentehe tal daet fannit twi dend ee de ouderg verſekeren Delen Deheerlinck oft Coneion is te Athenen ghe- — — gheweeſt om den ſeer Wijſen man ende Philo⸗ fooph Dotrates te dooden / als Plato [chit Bier pe blyckt merckelijek ghenoegh/ in hoe groote ende hinderlehe dwalinghe de Apotehers hier Boor-tijdtg pleaben tewefea/ Doen íp'tfaebt ban Sehjeerlincts ín rez dean 'tfaedt van Bavmeél.oft Wijn-Aupte ghebynpeks ten. -Dandiedwalinghe is nu over langh ontdecht/ pt: ghereext oft weghghenomen Bhemerft. Be ELV OEGHSEL 12 Boogtouptfthiandt beet dit trupbe fomtüjdrs Wierde, WererichsSchirling ende-Wunfehterling vint JaederbuntftiDal- — —— Winterlinck, ende Pijpreruydt „ooch Herders-pijpers — omlokes in't Franſch Seguë oft oock Coucuẽ. * Eethen van Cicuta ende Cicuratias Deſe zʒin n⸗ F — de / ban den anderen verſtchillende/ in verwe ende rootte ban de. bladeren / in reuck ende meer andere teeckenen · I „Grooten Scheer. linck. — —— wordt feex paap in Beperlan ck, ban Eobel Ocua= f Henssen getart weltcke hn ngen deren 5 weſen Be Derde Thaplia van- Dalamanca/ betiufins SE ne beſthreven. 3.:Scer flinckende Cieuraria met breederbladeren,, — F Zathn Cicucaria” „latifolia fœditiſſma, is aen haeren but — ghendegh / ende aen haer breede biaderen foe Berben. —— — rent hands aaien 7 or De voorfepde e —* — Sulcks ie Dat andere Aprum Cicuraceum uoemen/ ende Ze qualijck boor Apium Theophrafts oft Selinam houden: 4, Water eenen Scheeninck in t Latijn Cicutaria paluſtris, heeft F ligghende· bet facùt is alg.Dat ban Ri $- Ander Warer-Scheerlinck int zoen. Gian palais. 5 16. Water Scheezlinck D Deenen t ter Dunne bl beren iu bloemen wi ge EO genot (buena iefr je reuck van Cordus iben gba be Pae foa abelijck / dat beelt — Di d diet gheten hebben. — niet / / ende wordt Wi terfelic — ban Lobel Cicutaria fatua in ’t Latin : onmis ghe heeten ch Die Gleifte; in’t Latijn Cicurami- — ee Cordi 5. — Apium cicutarium Cameratij, om datſe blinckt oft Peterfelie, 8. Scheerlinck oft Cicuraria van Ooftere. — in’t als Eppe rijck , ban € jn Cicuraria Pan inde tael Peperlin aft Peterlin, in — giaro ſalata, is — — Camerarius Bo haer bladeren zijn als Die ban de Eerotnate Dan Wang bar aen an a hand dad ij er ed caftanonconio= Hetderde Deel. Acrd , Kracht ende Werckinghe, Scheerlinck is feer koudt / tot in den bierden graed bollkomentlijck; ende daerom ie het doodelijck binnen den lofve ghenomen · Ban bupten teghen cenigde ghebreken op ghetepdt maeckt meufchenten eeuwighen daghe ghebzecke⸗ tek ende ouſterck. ꝰ el t D Scheerlinck op alle wildt bier ende berbittinghen ptlaefters-getwijs iegabzn/om De phue te berfoeren/ ende De hitte te Verkoelen. Want De felve en fullen niet beter varen / dan oft fp Daer Bilfen oft Opium op abelepdt hadden; ende door al dusdanighe ber foeteniffe/ die ban heer koudectupden/ als ban @pium/ Bilfen eude Deheerlinck Komt/en wordt De fieckte oft fmerte eyghentlck uiet wegh gheno⸗ men/ mae lieaem eude Get Hot/daet Die weedoom in is / Wordt vooſch —— doodt eckt/ alfoo Dat het Die ſieckte ende pine niet £ en kan. maer alg dat lichaem ende lidt we⸗ Derom tot Gem elven komt/ dan is De (merte grooter Dau fp te vo⸗ zen was ende De fiechte is quader om ghene ſen / midts bet fterck derhouwen van de felbe crupden / Dat Die fiechten/fonderlinghen De koubde/ feet wedtefpannigh mattkt. Daerom eu ſalmen dusdani⸗ — tat berfoeteniffe van eenighe pijnen niet ghebruncken / an in groeten noodt/ als die pijnen (eer groot ende onverdra⸗ gbelgck ſchynen. Ende dan is Get fomtijots ghebeurt / Datmen De aerom moeten wel toe fien alde ghene die, Het vijftienfte Boecke 757 febadelijcke epgenttept/die de her ſſeuen boor allen ſeer onflelt: want fommigte kragen daer draepinghe int hooft van/ (ommige groo⸗ ten hooftfwter/ / ommighe wordender dul ban / ſommighe ſterven Daer ban. Ende die ban Athenen ( als Dodeneus eensdeels ver⸗ maent) wiſten teu ſeker gewicht van ’t fap Lan Literupdt bun mifz dadighe in te gheven / Die ſy tot de doodt berwefen hanen Zom: mighe / die-daer niet beel af inghertonen hebben / bijen alle hun lez ben laugh ongbefont ende quelende als Loden oock betmaent is. Nochtans foo sijnderfommigte vogelen Die Door Ditctupdt het woꝛ den / naementijek De Sprecuwen. De Eſels pleghen dar oock veel ende gheerue te eten: Dan fp worden daer foo gaperigh bar, , Dar het ghebeurt / is datmenſe levende ghevilt ende De bp afge: trocken heeft/ eer fs wacker geworden zijn. — De hackers / alg ſp den oven te heer gheſtoockt Lauben / foo dat fp het bꝛoodt (raden moghen verbluyſteren oft verbe anden wor⸗ pen in den oren een handtbol oft twee Dax Get rijp oft onrijp facùt ban Dulie Giervel (te weten dte hier te lande ghemepnie/ ende min — — en ej — ——— kracht / * an t vier niet beſchadight en wor al⸗ Tobelhetiw ght· — — Bit crupdt om De vit: wen pat om De viſſchen te bangen t zy alleen t zp daer Wat Benckel · bladeren by doende. id — Eramp Daer mede ghenefen geeft, Anders foo Geeft Dit ghewas ecne „Eynde van het viertienfte Boeck. — — HET DERDE DEEL js — 5 5 Het vijftienfte B * — — Sl — U ENEN geer 3 4 — Ere —— de gheſſachten van Varen, Moſch ende Campernoelien. VOO R:REDEN. LAK de fchadelijcke ende doodelijekecruyden, fallen wy b —— de sd. h- rep van 't Vareh-cruyde, vanhet Mofch, ende van de Geelen tellen — befchrijven : de welcke den menfche wel meeftendeel niet-heel hinderlijck oft doo: delijck en zijn, nochtans fchaden fy hem dickvrijls;oft ten minſten zijn hef in veele à-dinghen- ———— PE heighap Loe nut ende bequaem. ig De gheflachten van ditV aren zijn menigerhande;als oock de geflachten van Mofch: raoelien, verfchi | 2 alle deo. as, llen oockfeer veel van malkanderen. Maer alle de foor. Mii rs or tr A oort en brenghen: "cel. ei 5 rarr trim titie est } ir 5, ende van ghel en k ⁊ rten (doch niet alle) vân die eruyden diemen onder 'c gheflacht van bec Mofch dele foorten van ghewas „als cenighe ghelijckemifle met den anderen 5,0 vijftienfte Boeck metrecht befchréverfullen worden a are ned bit gant (ch rupot —— J een el 9* ban Daren/Wijfken ghenvemit, én beeft ooch hoch bloemen uoc degen À n Ten fteel boort / van buyten heſtre bloeme/ oft. abebaart/wat hoeckt Sheftveege Kende maden fe vo De d 758 Cruydr-Boeck Remberti Dodonæi- Fe * 2 Varey Mannegey· — ze fees: da 7 7 A} * daerde — ſomtijdts foe. dick alg eenen - q Ktacht ende Werckinighe. r, Gewortel ban Paren /oft wat dunner, Dit ghefarht is ooch (waerban _anneken/ ghewicit van een halve oute tſeffens met * als het Manneken. Meede oft Honighwater oncken / drijft De breene oft € Placíc. De Aak Aen Wel Manneken als platte — * den Dee fepdt Sinte mar Wijfken/ Waffen —— onbruchtbaer/ woeſte / dzoo⸗ —— doet fp noch beter ende ghemackelijcher” lente ge von dorre ende verlaeten gheweften/ende (alg den Port — ſcrupelen Bachten oft Swart Nies⸗ bt) op de velden ende bouw-landen die — — be ghene/ Diele innemer willens niet gheoeffent ende gade gheflaghen en Worden. Fn ate: ” —— eerſt wat s cien. ue et wone en ende goeden Vetten gront en Fullen ſy niet qr — ——— geirn EES — acht⸗ (po vaeght Galenus bau noch bp 5 be ijn — —— mek op mort: —— ese — u t. Dan ë Tiener openluchtighe e u e Drift al hij Ì Wijde gheweften / opde gheberghten — — Vibe ſey ee de Bere eben oee han eren Dikmen —— re jch te a Sted Ort ber ie belen? fien ene —— s Ende inz brenk et ont Battice he pie met — boſſthen end achtighe donckere 5 — Bi glam Siu, FRNSDRI EON 2 m ooten en: Tijdt, Beyde de Varen truyden bergaen ende berflen: zijnde t/ oft oock tedzinck @ welcke — Bente Gprupten ve Pori verlthe oft nieuwe bladeren upt der aerden / bie daer nae” fepotD(oftopfbeg/booy Dien dat Geridaren-crupdt gantfchs alle den —— cie grochenbe blgven. vergaet ende fterft/ Daer omtrent oft rondom ce⸗ — Naem. 1, mens twee crupden De he: Bd nd ; ende Daer - —— at het giet 5 Y. — — Dan het ie een ijdele ende Gelacheng weerdighe dwalin — minne —— Den ben (een leute beachen —— — alguero Piek —— sine — id ne endrfehap gfefrbieden (oude, EEE 5 nj” u + want baten ghelthiedt neemt be Bleuoni- andersne Baj a geheten: andere ie noemden Erie en Aaa be ke — Sne — en Bebe he 1 clai in onfe té ete Kea an 5 ene ef emt t ER ien ie hie: Onaurkepìs et met — — —— nae⸗ — ende iulge⸗ a MAENE — ——— ——— — —— Aerd. Dele twee —— Paren hebben een —— —— en: Lees — act —— enbegen Wepnighishene fame: over en — ON a ide aem Ei Het derde Deel. poeder Van de lele et op vochte oft traenende zeeven/ pie niet toegaen en willen /nuttelijckt gheftropt pleegl te woꝛden zende dat het ſelpe De afghewzeven oft gheguetfte hupt aen de hallen ban de peerden/ofjen/ efelg/ cnde dier= ghelficke beeften ghenelen han. q Ander ghebruyek. Ben leydt oock / dat de wortel van Paren-crupdt in de Wijntonnen gheworpen/ende daer in ghelaten/ De Wijnen belett fuer te Worden. 5 BIIVOEGHSEL. Ae de ban de plaetſen pieegh Get Baren · crupdt dick — ghedgente te weſen re Weten wij ooter oft k / oft leeusber/ harder / oft fachtersbrupn of —— [ vof dak Geel geel als Boſchboomhout; oock ende Diep ghefneden / oft ongheſneden ende gantfch ; infgbelgeks van wortelen dick (oft dun/Hyupn oft fart. Dan alles gader hebben Dat ghemepne / dat De bladeren/ ter Wijlen fp noch tongb zón /t'famen ghetrocken ende om De flcelen verdraeyt / ende als boddekens in een q ende Daer nat opengaende Baer fclven woot usefpiepden als Lloghelen oft wiecken;{nde vertoo⸗ nen aen D'een ſgde grauwe oft tagdachtighe flipkens/ plackekena oft knobbelkens / als wratten oft — metter tjdt ſwart woꝛden / ende in’t laetſte afvallen. ge t ck Varen Manneken, Felce mafchie , eugiete mafle , Ferne the male, ín’t Pederduptfch/ Fraliaenfch) Franich ende Engbelfch. De Klepne ſoozte beet in onfe tael oock wel Arent, in ſtede ban Varen Wijfken, nae de ghed aente Ban den Arent met uptgheſtreckte dleu⸗ ghels/ diemen daer in fiets wt Enghelſch Ferne the femell. Ben naem Varen ig ghenomen nae De ghedaente Der bladeren van dit ghewas / Die ſtjf van fleelen / ende ghefnippelt ban fijd-ribbekens, zyn / ende fog de Vleughelen oft Veeren ban be Voghelen wat ghe⸗ — ————— * — nae np * bediedt; maer aen anighe bemerck ingen is wepnigh g n. Dau om de lief hebbers te boldoen; foo fullen wp alhier ſommi⸗ en — ban Bit Daren-crupot upt Cluſius enie andere 1e Kleyn Varen Manneken, ban Cluſius Filix pumila mas oft Filix faxatilis prima ghenoemt / ig ten Klepn / poortkrup⸗ penbe met haer fwarte dunne lan tel / feer t ſamentrecken⸗ Dr van tsch et Deels butins bees bees afmoeten Beaifen veele ſteelkens t in ette⸗ Baer upt ſprimten {eenen boef hoogh / ghedepl Icke vloghels · ghewijs uptgheſpreyde bladeren / die ban ber Groot Saren crupdt Mauneken ( Dat t'onrecht boor Get Wof ken ghe⸗ houden waaidt ghelck / maer k leyner ende Danner ghe ſneden / ende teer/ acn D'een fide veel vatte placken hebbende. 2. Fihcula faxa- tilis ban Camerariug ig feet klepriende fraep / anders her Darten SManneken abelijch/op fteenboopen waffende. 3. Kleyn Engelfch Zee-Varen waſt inde feheuven bande rotfen ende ffeenen/ fepbt Zobel / die dat in't Latijn Chamefilix. marina Angtica noemt. Dit is cen leegh gewag. Wt een kicyne woortel / Die ban Leele Kleprie farte befctinghen ghemaecht is / ende die van Wederdaot ghe⸗ | fprunten Deele / ghelüfbighe / donckergroene blinckende Bladers / twee oft rijd groot / van ſnede / plaerfc ban { flaende ende — kf ——— —F hebbende oock brupne ens: De ſterien mde — — den is een mede · ſoorte Varen anneken/ r maer. beetle ende —— role 4 * nen op plaetſen Dt groepende; Ende Filix (pinofa Kleyn Varen Wijfken,ban£ uz „5. Kleyn fiug Filix pumila Caracilis (ecunda oft Filix pumila femina Beeft bijf oft fes ronde / eecft groene, bart nae bupne rechte 4 ten palme fer ghe ſneden bladeren bewaſſen / ban gez Daente het Manneken gbelijck ; maer beet Klepner ende Dunner / met placken gheteeckent / Die metter tüdt bergaen : ben fmaeck is at Pfamenstechende. De wortel is in een rond Hooft / alsin’t ghemepn Manneken / met Deele fwarte —— — ilix ſaxea ban Tragus is een faorte ban Holoftium. Aerd, Kracht ende Werckinghe: De ch 3 ng} teert oft heij ende groe⸗ ne bi / in fonderbept ban Daren- aber Mous ghtinhen ———— tot Dienepnbe eten ſommighe in klepne ſtutken ——— de galle — de rl ed De twortel ban Daten Manneken treckt d ſchithten doornen ende andere ——— nde (kooren Be woa ——— oft water ghemeyn de / in Dien zn, end; geeen De langen. De blaneren: va bepde be Dacen onder bet gedaen zite Boeben ae Mant ien abe berek Bei ver smet De wortelen van Daren, rd Daren-rrupdt in ghefoden is / maeckt hee —— daer mede baeyt Sommighe ſegghen / — — heeft om alle oote ſoorte best ghemepnz … Het vijftienfte Boeck. , 759 tooberijen ende quade helefinghen krathteloos te maecken: andere tmepnen baet noch meer andere wonder wercken mede te doen / als floten teopenen/ bopen te doen opfpringhen : De ſewe rekenen LOOF bet facdt ban Varen trupdt die klepne ſtipkens die achter aen de bladeren Waffen / ende cerft grauw zn / maer metter tijde ſwart Worben ende afvallen. Dit facdt vergaderen fp in be Bracckmaendt/ (ende fp fniden De bladers nefſens de wortelen af/ende hanghen die te dꝛooghen / Daer onder fjn ljnwaet Oft vapier ſpꝛepdende: ende Dan bai het facdt Daer op ) in fonderbept in den nacht door Aint Sans dagt : want dan gheleaven fp dat het bergadert moet wor⸗ Den/ ende Bat met ſommighe belefingden / coniutatien ende hoaghe Woorden / Die fp Daer ober fpreken; met de Welcke fp de boofe gheeften berdzijben / die Dit felbe facdt bewaeren : want Die zn foo uibigh / dat fp den menfche foo beel goedts niet en gunnen / als fp met bit faedt fouden konnen uprtechten: Maer fulcken Dele beufelingbetnsjn eer te befporten/ ban te ghelooven. HET Rh OAPAT EL Van Groot Varen oft: Wild: Varen. Ghedaente. D E Water-foorte ban Waren / Gier te lande Groote aren oft Wildt Paren gheheeten/ gheeft upt haer Wortel veele ſteelen / omtrent de dyp Loeten hoogh / met Beele bladeren vlogels ghewijs bew aſſen / als die van Va⸗ ren ruydt Wijfken t wiens bladeren met de haere ooch eeníghfing over een komen ban ghedaente: dan eltk bijz ſonder bladt van dele fooyte ig achter ende breeder dan aen het Paren Wijf ken/ euve vondoin de kanten geenlins befchaert oft ghekertelt: omtrent het (ap Gan He tacks⸗ eng hanght een fcheplel oft langhworpigh druyfs · ghe⸗ wijs trosken/ oft een Dichte beWorpingGe ende vergade⸗ ringhe alg ban toekomende ſaedt; datnochtanserghentz lijck gheen faedt en ís: want dit gellacht ig oock onbrucht⸗ baer / alfoo wel als de andere ſoorten van Varen⸗ cruydt Den De wortel ig Dick / ter dan die van eenigh ander aren-ctupdt / met besle Dicke (watte fafelinghen bez “affen ; in't midden van de welcke Wat witathtighe renden / datmen oog ’ befte van dele Woztel oudt, Sroot oft Wildt Gpaxey, anders Spater- Varey gtzezeeten. zt 760 Eene tach Gay Sroot oft Mater VYaren · q Plaetfe. Dit gheflacht ban Varen Waft op vochte broechachtighe ende met Water befpraepde plactfen; ende dickwijls ín de grachten Daer water in is/ ende voorts ook inde natachtighe boſſchen. Fn Pranckrijck ende Engelandt vindtmen Dit truydt op verfthepden plaetfen: dan in Dooghende Hederduntſchlandt ig hetooek ghe⸗ voot Varen groept alg de voorgaende loor⸗ ooꝛ: Des — —— ten al den Somer door : Van oprechten Capillus Veneris datis —— Vrouwen hayr. ak. & I —— A beuptt-rood blinckende / ongie ſchicktelijck bewaffen met Klepne-teere ghefnippelde ende rondom ghekertelbe bladeren, de cevfte ende Klepnfte bla: heel — Die, Be word nn — sj Dunne hame-ghe _g Place. en de noemen Dit truydt Adianton — ad De * Epe Adan migen: Dancin nues —— — tnt naebalgfende €ayi pet bee me Ebenouichon. Fémina st Latijn niet De/ — E: (ban vant wit fpseken.) Bet peet Her vijftienfteBoeck. 767 EDprechten Capillus Senerie oft Spzousen-Gayz. Adiantum ; als oosfepdt is / Miner pock Polyrrichum ; Callirichum ; Cincinnalis , Terre capillus ; Supercilium terr; ende Ban Apuleius Capillus Veneris, Capillaris ende Crinira; van fommighe andere Coriandram purei. De Apo⸗ te liers van Italien noemen't Capillus Veneris: (dan iu de 1tfche Apotekien Wordt de Dteen-Gupte voor Den „Capillus Veneris ghebouden ende qljebrupeht :) int 2 Frauwen har, î E bam —— wen Gar, datis Drouwen: cruydt niede⸗ ghedeylt / oi dat de blaùeren daer van Húme mermeer nat oft bocht 39 als Theophraſtus bez tupaht, Want dit ghewas verlmaet alle vochtigheyt ende al wierdt het dickwijls met water betproept oft daer fn ghedaopt / het foude nochtans altijdts bline heude ende gladt blyven / ende droog) ſchjnen te weten / ferdt Miz nius, Maer wen noemt het Callitrichon ende Polyrrichon, om dielwille Bat het hapt berwt- ende dicht maeckt. Aerd , Kracht ende Werckinghe. %iantum / ais Ga- Tenus betupgbt / is verdrooghende ende dunmaeckende van gerd / in hitte ende koude middelmatig. Dette feer —** * — * ſlijmerighe vochtigheden Van de bor angeren te Doen rijpen ende rijfen/ oft door fpouwen Ems dsg "@ lelbe- met ida Dyane en / ꝛeeckt Den ſteenzende Drift niet alleen bet gravel ende renden oft ghebraken fteen unt de niez ren / maer ig ootk aem Om Die ſteenkens te morſelen —— — wiel boort tedoen kommen; de welckein — Beklepne tachebeng oft [jd -aberhers vande longer enve ſtrote oft lochtavere blijben ficken ; te weten” almen daer genen organ oft oock cen Lechinahe ende Elertuarium — Den lelien betupghie aocks/aat het Woiantrum he eous — ende ile aen den hals komende — an Londerlinglen van be fonqhe )atoen ghe ftooten / ende Daer op ig Den Ee — — ghe worden is / daer op gheftreken; wederom niemer Doet krighen. Somnighe fegghen dat Het Callírrichon Ken ae oat mmaeeht/ als boeit oor be dd a ende Dicht _ Diofrozideg verha en | gent. 5 5 — 1 krachten ban Adian⸗ ** Be, Welche ——— abi J * helij 2 Een ſtrjdende be vonden Bonnen 5 — ——— F pe fepòr dat safe \ en scpniah: even / dat het De ——— 768 Maer dit Adiantum oft Drouwen -hapr en Ban niet ghe⸗ faept Worden: Wart het En Erijgbt nimmermeer gheen faedt : oock ís het onbeguaent om verfer oft verplant te Worden. Dier upt blijcht dan/dat in die plaetſe van Die ſcorides Beele dinghen tuſſchen ghevoeght zijn ende Van elders Daer quatijck bp ghefrireBen, Ende het ſoude wel moghen Weten / dat daer iet van be beſchrijvinghe Han Eptilus door migverftant oft ongheval tuſſchen gheko⸗ men waer. Melue ſrhꝛüft / dat Adianton Lan verſcheyden· aerdighe Beelen ghemaecht ig : want het heeft ſeydt hp ) ſommige waterachtíghe ende aetdachtighe Deelen /die oock t ſamen⸗ treckende zijn / ende daeroin beguaem om den bupck te fioppen/ ende alle vloeden te ſtelpen· het heeft oock ſom⸗ mighe uptwendighedeelen/ die Warm ende dun zijn/ende daer Door kan dat rupdt alle berftoppinghe ovenen/ende Dun maecken t ghene Dat te dick oft te grof is / ende inſ⸗ gheir is oock den bupck werck ende ſacht maecken / in fonderbept alg het nach verſch is: want ghelück dele uyt⸗ wendighe deelen Geel fijn ende dur zjn ſoo verdwinen ende vergaen fg (met De voorſeyde Gracht) leer haeft Door Bet verdorren Ban Bit rupdt, BITVOEGHSEL. D It erupdt wordt uyt Dranekrijek ban omtrent Montpelliers / ende oock upt Italien Gier te lande overgheſonden. Bet heet ín dnſe tael Vrouwen-hayr , ende Venus hayr; int Enghelfch Venus hayre: Wet is feev dꝛoogh ban bladeren ende ſteelen / als bootfende de acht onzen fap krijghert/betupght Lobel. In Vrautkrijck worde Het vock Polytric gheeten; ende bp andere Rue de mur oft Gurguet , oft-Latünfch Gramen dach ontepatheritljck: hier te lande p erg | E Steen Ruyte genoemt te worden, ip eride Swart van Plinius , nae de intpningbe hapt oft oock De Steen⸗Rupte niet ban Lobel / zijn Dit moggen Hoorde felbe wel om haer Dode oft ban Die ban ſÿden met beurten maer beel ey — opteris, — — — — n Syridcira is een faorte van ait g rarr Dent ee, AED — Be AEN * je; eh kot van mer eerd — opd | Die hoeften e: eben femme Dit pöt —— —— F — opent de eeen ebt t bände leder end tende , pillen! laeghe — teaf/ ° milferigen) ende be gene Die ban De gece verwe ick zijn. Bet teghen ſtrydende il immers indien ús: nochtans kammen upt een pondt ban?t ſelve gheperſt zuude bu je wey e e ende Werckinghe. De vprechte Krächtéh’ Ban bit k “ban tet meerder —— ha 5 Cruydt-Boeck Rembert Dodonzi. HET XL CAPITEL Van Steen-Ruyte oft Ghemeynen Capillus Veneris. Zuid d Ghedaente. , een-Bupte brenght veele / ronde / teere ſteelkens vo § bewaſſen met kleyne ongheſchicktelijck — bladerkens / rondom ghekertelt / oft gheſchaert / die van de Wüjn upte oft fterckvieckende upte bijnae ahelijcht voor oft boven kael/ gladt ende groen / achter oft op den rugahe verſtorven groen Ban verdue / met (tippelkeng bez fet. De wortel is velelachtigh ende lwart. í Cteen-Buyteoft Stzemeyney Capilcus Yeneris. € Plactfe Dit crupst wa bo 5 muren ende be ber vaten reinate an: n⸗ dsg dickwijle met water bez ſproeyde plaetſen / die lelden vande Sonne beſchenen wordende ier te lande alef te binder. 5 — en ende fe gevoegd ben ups ene ar en eaf — —— J— —— ria oft Ruca mara ——— E: * laogbe/ I bre — De a ende boor à ve — — — darten f Genemen De rimpeler ban aftug feer wel ‘ghebouden: wozden : Want ed snee riten Beni aanne Daas Wp het Smart belineen gevens Wan bet OE Bm te vechten. maeckt hatt ſeer Kloek) ende {terffout diantum (foo bp dat befcherft ) eeft. mer Defe onlt oh tat inns Steen⸗ jroote AShemerckt dat — anais auu Fk — root hap: /: EE E/ Hie Anlaneum met bet Start van groot nde gijebaente / „ende vogrts oock van alle Lijn, ghenoe n 4 L 5 ; gp eenbenanbe piacite groepen Doors ach io. Hetderde Deel. Het vijftienfte Boeck. zijn De bladeren ban dele Steen-Aupte wat ditker erde klepnet Dan Die van Swart Adiantum: de ſteelliens en zijn niet wart / maer upt den Witten Wat groenachtigh gan verwe: ende Daer ban is den toenaem Candidum, bat ig Wit Adiantum / ghekomen, Plinius vermaent mfgelijcks oock Han twee geflachten gan Adiantum: het een ĩs Witter, het ander Swart ende gladder. Det groot Geet Polytrichon , fepdt hp; Het kleyn nioemtiten Trichomanes, goan Daer fn Dwaelt fp eer: want Trichomanes en is gheen medeſoorte Ban Adiantum / maer van De felve ahenoegh den. Sommige zijn van geboelen/ dat onſe Steen Auyte de Paronychia van ®iofcoyideg foude mogen weten. Dan de Paronychia ig den Peplus oft Dupvelgmelek ghelijck/ niet foo langb/ maer grooter Ban bladeren/ foomer dat befchzijft : ende de bladeren van Peplus zijn bzeedt/ upt den ronden Wat langharig / rondom gheenſins ghe⸗ aerdt / noch ooch be bladeren Van Tamme Gupte niet ghelijckende ban reuck / voorts ootk grooter dan bie Van Dteen-Gupte, Waer uyt merrkelgch genoegh / blückt / hoe qualijck dat deſe oute Steen · Guyte met de beſchz vinghe gan He Paronychia pper een komt. Want dat fp gelooven? datſe de ſelve ghelijcken ſoude / om dat Paronychia met bla: deren van Gupte beſchreven Wordt / dat en ſtrjdt teghen ong niet met allen: want de Paronychia is de ander ſõoorte ban Gupte ghelijck/te weten de gene bie den naem nae de ghelijckenifje ban De bladeren van Hypericon voert; met „ Wiens bladeren Beele ende verlcheyden cruyden ban Dio⸗ fcorides Berghelekken Warden / gheljck wp elders betoont bleu. di crd, Kracht ende Werckinghe: Steen=Gupte komt van aerd ende krachten niet gualijck ser een met het ——— herhalen B eat Laat be pi * j * goedt ee - best nde kan fp alle rouwe flij op (ne —— ſy ig nut om de pijnen Lan de nieren ende De b fe tet : ende verweckt de piſſe fachtelijch: daer · en· boven fou drift ſp den ſteen ende tgraveel af. ommige poſen de Steen · cauyte leer / ende houdenle vooꝛ krachtigh om de ghefcheurthepdt Lan de kinderen te ghenelen / als ſy het poeder ban dit gedzooght cruydt veer⸗ tigh daghen achter een innemen. BIIVOEGHSEL. TE Dteen-Kupte is nu gemept g ín deſe lander: maer Datar haer anders niet we) — dan alſmenſe in t ig vise muren t Engelſc t akad: Eranſch oock Rue de * Rha ves als fomr ) Adiantum candidum Theophrafti. ! Aard „ Kracht ende Weeeltinghe: Steen ⸗· Ruyte wordt hiet te _ ande it De geken boos D fn alle medicine oua gewe ende tar be koude bezen ban De boz end ban ste Die rans ee xx int — in : T ff bp bonne: aerden — Sad ps te belett het hapt unt re vallen / gheneeſt De fchorfthepdt/endentemt nnen epen nit EÉ KIL CAPITEL. Van Trichomanes oft Wederdoot. us Ghedaente. abn hos Taichomaues oft Wederdoot is cen kleyn cruydeken / — ———————— langi) — A a eeen — — en 1 ——— wide Wateren / inde ên/ op bach 1/ aen De oude Wegen ende wer» —— gh dít ghewãs ok mepulij kte groepen, ghekertelt / niet — op deen ſyde ter gerden· waert / Trichzomanes oft Wederdoot⸗ Nen OOGGVVIE VE 2 Se d PLL * — edere 5 5 5 5 8 CI > SE Do ME Np 5 O5 eres Se ENNE DR ES ) KeS |T * > EKD — ci OMEN we AD A DIE INA EN NAD 7 CC D — er , tj 17) € Tijdt. Trithdmanes blijft oock langhin’t leven / ende is altijdt groen : ende en Wordt door De firengighepdt des Winters niet befchadiaht : het ig oock onvzuchtbaer, alsde Steen-Gupte ende andere gheſlachten Gan Waren/ Wiens medeſoorte Dat is. 8 5 g Naem. Int Grieckſch heet dit trupdt Trichomanes Tpsybuares zint Latin Filicula , alg ofinen Mlepn Paren fepde/ ende oock Capillaris. Apuleius in Krin 51. capitel fepdt/bat het cenerhande ghewas is met het. Callicrichum, Bet woꝛdt in onfe tael ghemepnljck Wederdoot ghe⸗ “heeten, € Aerd, Kracht ende Werckinghe. Dit Wepn Vaten cruydt / oft Trichomanes / is bet Adiantum/ oft Vꝛou⸗ Wen- ö ea „Bi VOEGHSE —— EE pet ben fanuiigbe ogbeitijkk zich Poly rege rg an Mayden heare. het Heyn Polptr eiſch Common — EEE. oman’ , 38 —— de ophyllot , AesdKirarh he Wrnetioeie. —— Wardt. soa \ Ban Dteen-Unpre ende Droutwen-hap: magt dit erupdt 3 ee eend Zteen-Rupt ) een water) feet bequaem om allé De gebstekien te ez nefen/ Die in De twee De € apirelen bermaent sijn : tifs — ie doer fee mobi oke sé Boor ende onver jacht om te verhten / beet terupdt (ele gheven hadden, > ' — HET XIIL CAPITEL — Vande gheflachten van Mofth; ende cerft oe - van Boom-Mofích, 5 wd Kn 7 Gh 9 hi ke 1 J — vindt veele ghef — M mee aengaenbe be iede ban WD, allgadee en De boomen/ fuicks als: pitel befehriten fuïten : form aerden / ende — ben fe wode oe ER Crúydt-Boeck Remberti Dodoriën Aerd , Kracht ende haten 1 Molch is wat ver⸗ getende ende elamentreckende ban aerd : veicken Wofs ô, dat ae de boomen waſt —— gen weynighsken verfchepden is / ende —— (en er oft onftevcher / nae De eyghentheydt ende pheftarre- - ziffe Dan Dien boom / ende in fonderhepdt ban De fchoyfie — paer Gp aen waft : want hp krijght ende behoudt cenigge kracht van de ſelve ſchorſſe / als ban fijn epghen moeder, « Daeront pleegh ben Molch / die aen De Cpcken-boomen. waft/_te verkoelen ende ſterckelijtk tfameu te trerhiens want alsdan /behalven den eyghen aerd Lan dien ofc, Benindtmien daer in eeh ander. bijghefkömen bitter t'fg- mentrechende kracht Ban de ſchorſſe Ban de Eprke, manden Motch⸗ die op De Harſtdzaghende boomen waft/ alg aen den Ceder-boom/ Pin-boomt/ Wilden Pijn-toom/ Denne-boom/ Lorcken· boom / endemeer andere dierghelycke / die en fg [oo Plamentreckende niet, ende daer beneffens is hp mededeelachtigh Han eentge herz teerende. ende vermor wende kracht. 8 Serapio ſchroft / dat den wjn / daer den Molſch ettelt⸗ ke daghen in gheweprlit is leer Doet vaſten de mage Bere fiectkt, de — ftelpe/ ende Den buytk ſtopt. Diofroytdes verhaelt / Dat bet afliedtlel van ofc hee ritaein ig om daer in te fitten / oft daer mede te baden ende oen / fn fonderhepdt. voor de vrouveen Die met den tooy pft vioedt deg moeders ghequelt zijn : hp ſchrijft ooch; dat Ei ghemenght wojdt bp veele falen ende olien / om de ele Dick ende ghelijfbigh te maken : betupght infghe: Tücke/ dat hy beguaêm 1e om te vermengen met de berep: binghen van allerhande beroockinghen ende dinghen die » De bermoethepdt wegh nemen / ende De ſmerte verloeten ende daer toe ig den beft-riechkenden Molſch den alderbez quaeniſten. yVeiunge. Het is vooꝛſeydt welckerhanden Moſch den alderbeſten zy / te Weten den wit ſten ende den lieffe lichten oft fterchften van reuck. hk BIJTVOEGHSEL. DS beranderinghe ban ben Boom-sMofch en ís niettwelte JJ befthrijben/ om Datmen Daer foo beelerhande gellac Han bindt/ ban ghedaente / berte ende reuck feer veel berfchillende, ots tort ben staaf te arie oac dd foirumighe alt bi Biron cibe féentatten 4 Villi arborum ghjebeeten : in Grieckenlandt peet bp —— ader et Be ï eenrotlen Dan Be oock Bryon: rade cen foarte Daer ban (rupgbt Bellanius ) wordt ou andt ligghende. aldaer op de merekt te koop ghebꝛoght / ende tot de voornoemde Ke —— — J een hay⸗ — int werk ee weicke nochtans ban onfen vergaderin Beele meMo verſchi feer ment Oe endterben vre RU ener ben dn: Víneh kantte boor een — van onſen Moſch ghehauden :; deren chten ende v bladerachtighe huppe⸗ Beilonius betoont nochtans dat het een ghewas op fn ſelben i // \ be oee aen me Hibana ppez ende met ons ghemepn SMofch niet oper eenen komt. linghen; En han en van de boomen vaſt Mufcus quercinus berfchilt bart Defen Mulcus quernus; ME zijnde dar de bam — —* ee — is — — ban de Marentacken: want Dactië waerts eghen gort: Jee * EEn ef i we fe dunner /een ander Dicker; een loorte is korter / een — De —— — 5————— ———— — wed zijn ghemepnijek witachtig van ht — ie — deſen Spcken⸗ Moſth befchrift Columua de erwe : om, ghen Ht î RE ghebondeu wordt ; maer el is kint dab * —— Heefterachtigh Eyclen⸗Moſch, fepbt det ſelben Columna en B'andere. De befte ende meet ghe boft — berfchilt ban de andere foorten ban Moſth niet / dan alleenlick das” vane ed huttre peelen hen/ ſeydt dat bp bruchten fchjnt te Dragen. Op elekt (op ſtaen breede kran? Plintus / zijn De itte : Daer nae volghen beroffe: De ſem als waeperkens/ hol/ plat / eenen halve Dupmbrcedde breedt tn ———— aen de — — — binnen gar erde — —9 Witte ende Dwarte Popeliecen/ Bercken/ Olmen /Appel- falen feken (er 5 Ende Dae muffe ermen Gen boomen, Peer-boomen/Pijn-baomen,/ Wilde Pijn boo⸗ — Dee bt —— men/Aoode ende Witte Denne-boomen/ Ceder boomen / ied ee Rgd ee de f : Lortken · boomen / ende aen berfrhepden andere gheboomz putter B ADN eea er — | p= te. Dan het befte van atten (fepdt Diofkozideg) ig ‘tghene _becllangter ftralen ghetackt ende rupgh. Gp Geet efen Bob Dat ay de Ceder-boomen waft : Haer nae volght dat ban Mufcus quernus fraticofus in t Latin. — 5 — Ben Popelier/ín fonderhepdt algdat wit ende welrierken- Ander Eycken-Mofch mer breede bladeren, in't Latijn Mufcus De if: want het. Martachigh ende het Grupa Molch Boen one rd EE ES Wh bra Jorge Dol bat npe an De DAO On „men ende ILoychen-boomen in Ftalien waft / wel goedt tachekene/ats klepe fepfenkene Deen Dof waf van veuck ig: Ban Bat Moſch wan den Lorcken boom alle zalk aan De eu ban Apulien. ti add et: Nol Dit ———— bi ——— ——— — 2 — a. Dit gi Ko] andt epghenttijck zen Svervio var 6 Moſch; ende in Branch —— — trechters uu bier mis DAE wije du Moufch; {n © Mufie; in Spaegnien Mufgo de — Ber (op. Ee oe losarboles. Den HLatij naem ís Mufcus, endetot on _ en medefonrte ban De fcibe beeft neede platre bladerenofttt! derlcheydt van De naevo e (oorten/ Mufcus arboreus, ken/tol/-aen bepoe fijden bekeren gehe ‘datis Boom Maſth; den Griechtehen is Bryon Betr, oft binten witacht igh / arn De kanten ſomthdts getandt / ter fjbenook — —— , S Zodyms, ende Hypuon tachen als fepfenen uptgbebende, CR Bn rv : Ottbafing neemt het Dorcadia botane Aopradie Bee ‘pet eran Kracht ende erckinghe. Een half draghme fp ; zr ; De Arabers ende de Kuatekkerg Vinca, - - Welrfeckenden Boom | met bon te Ù Ben Witten ghecheven / boer ghemackelgek giffen: maer cen diaghn Het derde Deel. ns ban den felben ingheghe ven oer” zt De reuen Dalens eren ig te langhe ai ie bioben. Dep draabmen feffen Íngbenomen / doën het water van de ——— — —— —— ende iaghen de doode vrucht upt · Cen b Saer Den anderen Moſch / die foo ende niet en is / wormen en serdaplagidn wol vasten tijbe HET XIV. Het vijftienfte Boeck: zji langh geepekt / gheneeft De hooftphne bie ban hitte veroor ſaeckt is / Daer op Abelepdt … Fu ben neufe ohefteken / fropt het bloepen, Daer toe gebnupeken or poeder ban Den gebrooghden Moth goch. D of Hp — tzy Dor zijnde / het bioedt ſtelpt / hebben de menfchen ban be Beeren geleer; de weicke ghe⸗ quetſt zůide / ’tfelbe Moſch op beer wonden leggen : ende daer mede houdt het bloedt firacks op: - CAPYT EN Van Eerdt-Mofchende Water-Mofch, met haer medefoortefi. è Gheflachten. — e vander aerden waſſen c en van mal aengaende haer ghedaente Leer Veel verſchillende. —— td Yan Soft te De eel havꝛigh ênde ruyg dicht / witachtigh ntüdts de wijt verſpreydt / ende veel plaets langhs beun vis) vo der aerden beflaende: Say Lerdi Moſeb oft Water Mioſch 2. Cen ander fooxte ban Molch Heeft — / bunne/ „endefomtijuts ghetackte / upt den geelen —— plidderende ende wijt kruppende vanckeheng/ met bijfter Elepne bladerkens / oft epghentlijcher met dichathtighe prhens redde bewaffen enùe bekleedt: Wan He welche het aerts ende der Wwaertg veele dunne velelingen — ende verſpreydt w pe pentel bit ghewas ſich feiven ls met ſin woꝛtel — —— vand? aerde ba vaft maeckt / e ———— vooꝛt tt —— fommige ft to ee — — legen en plaetfen — ep: ed eiche chan forte ooch bere henden zijn⸗ meiden’ ————— bladerleng/ alg u upt haer (chil: ofte ban befen Eerdt · Moſth oren, landt / ín dé aft verlarten maendt: m — — Nee —— Molch en heeft m ghekreghen dan den —— Moſch⸗ —— — —— ſoude haer niet fonder reden moghen Paluftris Mufcus, Spotfertaussei oft Saooten Rerdt Moſetz. J (lin Lerſtey Kleyney sEerdt-Mofth. —* Tel Td Al Sg BSI re Vg F— Nt — yv ERS ——8 Zed a — Ts ecden Klegney Rexdt Moſeß pr af — — bat is Warer · Moſch / noemen om bat ly bijna nerghens elders dart op Waterachtighe ende oecltachtighe plaerfen — ——— delen Molch Heet bier te 1 be 2. DE an an: ghemennlúick Wolfs klauwen ende daer ban hebben wp den Griechfthen ——— naem Lycopodion ende Pes lupi gheinaeckt: boe w datle hedensaeghs veele Cruydt Boeck Remberti Dodonæi. Mufcus terreftris ; dat is Cerdt· Moſth / noemen. Gj Pooghduptfrhlandt heet fp Barlay / Guͤrieltraut Seitrvaney Harfcar ende Teuffels Plauwen, Au veele Apoteken pleeg {p feer qualijck Spica Geltica te heeten/ ende noch quatigez Ker / iae met een bijfter groote DWalinghe/in ſtede Ban de oprechte Spica Celtica tn de berendinghe ban veele genert mengtelinghen ghedaen te Worden. me Llepnemedefoogten Van delen Eerdt- Molth en heb⸗ ben geene bijfondere.naemen/ Dan Datmen de eerfte Mu feus terreftris minof noemt/Dat is Eerften Kleynen Eerdr- Bol / ende de ander Mufcus terreftris minor alter, Dag ig Tweeden Klepnen Eerdt-FRolch. 2 € Aerd; Krachtende Werckinghe. Den Watèr- Molch fg ner ghens in veel ghebruyckelnck / dat Wp weten, Dan den Eerdt-Mofch/ die Wp Wolfs klauwen noemen/ doet - de piſſe vijfen / ende/ als Hieronymus: Tragus verdaelt, byeeckt oft moꝛſelt De ſteenen Van DE blafe oft nieven/ ende leydtſe upt den lijfde. S —— Den felven Moſch gheſtooten ende in Wijn gheſoden zijnde / op de voeten gheleydt / verloet de gichtighe oft fer- zijnachtighe (merten ban de ſelve. @ock Heeft delen Molcheen ander gebzuytk ende nut⸗ tigheydt / als den felpen Tragus betupght;te Weten dat hp “Den Wijn/ die beghint te trecken ende taey te Worden, oft te bederven / Wederom goedt maecken ende op lijnen ouden ftandt brengen kan / in de tonne oft Bat ge hanghen sijnde, > Bande ongheleerde oft onbedachte Apotekers / Die Dit trupdt in ſtede Ban de oprechte S pica Celica ghebruprhenf tot groot achterdeel Ban de lieckte / en zin gheenſins naete volgen maer eer neerftelijch te vermanen / dat fp van hun — groote dwalinghe ende migverftandt af willen ftaen, SCBiILV OE GHS EL. —E footen ban Eerdt Moſth zijn oock ſeer veel / iae meer int AJ ghetal dan de Boom-Maoſſcheu: fp ſchillen ban malkande⸗ ren ín De klepnighepdt van de Haprlockskens oft bladerkeng/ende in meer andere teechenen. Delfs/ ſommige zünder Die tackachtigh zún/-gbelijck de Cozalen: andere zijn als ghekrolt hapr soft hapien … \kranffen/ met feet Dicke wijt uytgeſpreyde baprachtige befelingenf oft bladerkens/ffaende gelijck feet fijne ſyde. Noch veele andere únder iu De felbe te aenmercken;de welcke ban berfchepdentteden ä en € -befehrijbers aengheteeckent zijn/ende alle daz ghe noch ghevonden worden ; Ban Defe fullen wp bier noch ettes cke foorten e ' ni De eerste van Moſch / Water-Mofch ghebeeten/ niet ie loon | om Dat fi tnt mater ftlbe/ maer op waterachi fen meefk fis van Eobel ghenoemt Ghemeyn Eer Met Las t ufcus terreftris vulgaris, te ban Serdt · Moſch / Wolfs-klauw geheeten / at De tweede foor Klauwz=Mofch, heeft Dien naem ghekregen / om dieswille epnde van haet” witte pu Kens ſtaen / de klauwen van de Wolven fc — olven ſchier ghelick / met andere recht opſt⸗ dunne ſteelkens die niet foo Dicht beſett en zin als Die keu, ranckskens / ende voortbrengen witte k aer⸗ kens/bolban OA tien nr oe kende. Dpis bier te Beeren-klauwen ‚-enbe ban fommigpe Wij - eruyde 2 er clanarus,Pes * ende datſe ban Cordus qualjck Chamæpeuce Dt. oe, K ſoorte — ——— oſch met kleyne tandekens, in?t Latijn Mufcus terreftris denticulatus · Ald De tiweede oee ef foopte noemt Den (glen Lobel Tweede ghe- tandt Eerdt-Mofch; in’t Latijn Mufcus terreftris denticulatus alter. Heyde- Mofch,ít’t Tatijn Mufcus in Ericetis proueniens,waft in foozte ban Elepn icus Cluúj gheheeten;om dat €lufus —— ze nicus j om * Là | groef, vaooghe blaberkens Yamentrschende ban (marck) — ‘Mofch daermen de kleeder=beffemikens af maeckt „int Zat Mufcus Scoparius, groept beel in be boffen van waft-Driflandt/ —— en 1 — — op elck t 1 e hollekens als op Eerdt-Mofch ghelijck pottekens oft busk J daente van gheheeten / in't L in donckere ende is door ſyn ghed zie D'ander te onderkennen. — Ee t-Mofch met cene feltfame gedaente wordt ban P. Hondius —— det heeft in ban wortel en (tact Dad fetiagben in d’aerde baft/met bier oft vof eevft groene / datt nat | Ee ee ee an er ne rain: enckel [bupgbfaem/een Dupnrbzeed! — wiens tſop een groen koren afhanght Be n Wederdoot ) geldek Anijs-faecr, Doozlachtigp / MEE Her derde Deel. ken/bat eerff Beel is / daer nae roodt: aen ſyn botfte oft upts pe pee meteen vondt plackskens/ als evn uptpuplende ooghs⸗ ken berciert : “twelck eerft groen is / daer nae befmeurt geel) ter boncker rood. Vie vucht oft koren /met de handt gebouwt / geeft sen eenigt ſaedt upt / dat groen ende vieſigh te/ doch onnut. Wat faebt Daer upt zyndt / dan ſietmen Dat oogbsken/ alfment tes gen De fonne oudt peel boostuchrigh weſende / als een roodt plackss &en/bijnae fuicke aiſmen Get in het ſaedt van de Sroote Fluwerl- Bloem oft Amarantus.· É 5 6 Or Bergh-Mofch,oft Mufcus Alpinas ban Gefnetus / en ghelückt befe fooyten van Moſch niet met alleen ; maer is ber negenfte gez Aacht van Sinoffelen/ in't Büvoeghſel ban 't 18. Capitel van het —— — ende Werckinghe. Alle deſe foorten Lan Moſch geben eer cen ſtoppende ende berkoelende ban eenighe andere kracht. Dan de Wolfs-klauwe is ſeer goedt tegen 'tgtaberl ende heete í ban de nieren. , 4 @m den win te Betwaeren ban bederffenis / falmen dit Moſch vt midden ban de tonne hangen. KET V CAR: Van Steen-Lever-cruydt. Ghedaente. - É — SScTeen⸗ Lever· trupdt is oock een loorte ban 8§ Ee bere both ende lepdt opp Der aerden met lijn meníghbulbighe vette gelijfbige bladerkeng, die over malz Kanbderen als Íchelfeven / ſchubben oft Viſch· ſchellen lig⸗ ; erde zijn aen De boven fte [ijde groener /aen De onderz bleerker groen van berwen. Daer tuffchen ſprupten er Dunne/ Kort fteelkeng/op haer tfoppen ſterres ghe⸗ wijs gheftraclt. An ſtede van Wortelen heeft Dit gewag ettelijche klepne velelinghen/nederwaerts ſinckende; met be welche Die aen be ſteenen / weghen oft paden baft blj= wende fijn leven onderhoudt. Steen · Zeber-crupdto. Plaete. Op fchadutoae ig vochte / ſteenathtighe ghehafin oft firaeten / ende oock. op andere. -paden/ Die bau De Donne befrhenen/ ende van Be vepfende menſchen (elden betreden Worden / pleegt dit ghewas Beel te groepen. sehen Bere st BEH cd =g Tijdt. In APepende Brꝛaeckmaendt brenght het fijn / gock: Icke nieuwe bladerkens tot die het te hozen hadde. 2, m. Dit gewas wordt hier te lande Steen-Heher- che rs Boogbnatidiandt —— — n J ij Bpuov € Is „oft int in Mufcus)) fepbt Diofrorideg. De Apot Hepatica; dan om biegwille ledigen loorten wan Fepadea oft Leber-crupdt te binden brucht bertoonende / See ‚ballen, De bladers hebben eenen tigh oft ſthubbachtigh Het vijftienſte Boeck: 77 zijn / daerom ſouden ſy dit ghewas niet onbequaemelijck * den Duntſchen naem in't Latjn Hepatica pettæa mo⸗ ghen noemen. 8 Aerd, Kracht ende Werckinghe. Dit Steen- Lever⸗ Frupdt ig koudt ende dꝛoogh Lan aerd/ende oock een Wepz nighsken t famentrechende : ende Wordt gehouden Loor feer krachtigh ende nut om de ontftektingen ende fweerin⸗ gen des leberg ende andere berbittingen/alg oock de heete ende Drijdaeghfche koztfen / die npt galle Hunnen ooz= ſprongh bebben/te qhenefen. , , ‘Diefrorides (charft/bat Dteen-Wever-crupbt van bupe ten opghelepdt atlerhanden bloedtlooy ſtelpt / alle ont ſte⸗ ingen ef ſweeringen belett / ende alle placken ende (proe: ten des hupts gheneeft/Diemen int Griechs Lichen: ais dít trupdt ) noemt : bp fepbt infghelijckg oock dat Het nut ig tegen de geellucht ; te weten die van ontſtekinge des levers dhekomen ig ; Daer beneffeng ootk/ dat pet alte ontftekinz gen eft Berbittingen deg mondtg ende der tongen geneeft. BTEV OEG HS EL. DS Bladeren ban dit ghewas ghelijtken de bladeren ‘ban Lats touwe eenigbfing. De Booghourt schen noemen dat oock wet Brunnen Leberkraut , êm Daf get aen ſommighe loopende wateren op De fleenrotfen groept: de Franſopſtu noemen’t Heparique; Le Italianen Figarella; ne Engelfthe Leverwurt ende Ston Leverwurt, … Eerfte Lever-cruydrt van Plinius, in’t Latijn Lichen Plinij primus: pileatus, waft aen De fleenen / fepdt Fabius Colwmna/die ffavigy met water nat ghemacckt worden: De bladeren zin foo breedt ais / meer dan noch eens foo langb/ groen oft barl/ ghe⸗ gelest als een llacken oft langhen hupt:; ende op eicke fchelfer ten verheven ffippeken/in’t midden aGefchreben, Wt de fijde der bladeren komt den ——— flbf/fappisb/oick als cen bieſe / doorluchtigh / vier bupm-breedden fanab/oraeghende een Goetken bft mutöken / eteff groen/ Daet nat geel/ ten laetſten ros / onders waerts in vofven ghedeplt} ende Daer open gaende cen fwârte met töodtachtigh poeder boor faedt. In komt Den ſterl voort {in Apyilis Get gantſche trupdt vols Gen andere foorte is klepner / oock dp vochte ſternen waſſende / met teerd klepe bandera prerſe bladeren, Ongbefchelfert eft alat / voorth e alg een fchee oft fchoen met gbefnippelde tanden / inhoudende een rondt balleken als eers Ertwte daer nae een ſteeinen / Draghende een geele Diechtadigpe bloem met — en PEA Een andere foorte heeft gheenen ſteel: De bladeren zijn groen / met witachtighe puckelen / onver fwartachtigh / cen vrucht bol witte bocbtighepdt boortbzenadende/foo groot alg zen Ditfe/inbeudends faffraengeet potder. Tweede Lever-cruydr, ban Ben felben Columna Lichen Diofo- tidis & Plinij (ecundus gheheeten waft op Be richtleti/ ende oock op be boomfirpeken/ ende is gherimpelt / ſchor fachtigh / ghehroncs elt / rondt / aen de kanten gUekertelt / groen, vael oft afchgrauw/ feel / cer een ſchorfte oft fchelferingh aan blaveren ghjclijes ende. Sn Spꝛockel geeft het vonde fchetelkens alg oock doghs⸗ kens upt foo groot alg hirs / geelachtigh/ wat uptpuplende / met randen / ſonder eenigh teecken ban faedt, Bet ie anders niet tenen vingher an ten tte ſlůmerighepdt / aen de ken oft ſternen bangbende. Ban acn de wa wishes en he Koenen, meeft; ende wordt Daer groo! ter. … Zee-Lever-truydr, ban Eobel Lichen marinus gheheeten / groeyt in de Dupnen / ende op fabelachtige dorre piactfen/ niet wijt vant de Zeeliggbende. °C gbeheel pòt is tghemeyn Leber-crtupde ban gewas ende — — isde + maer De bladers zjn ſom⸗ roodtac /bft geeljoft bieeck groen. Zee-Levercruydt, Bán Ciulius Lichen marinus oft Corallina met — — gheheeten / is bp De gheſlachten van Cozallina hiet. Aerd, Kracht eride Werckinghe. Stten⸗ Tever · trundt / fbomeri epbt / ghefaden ende ghedronchen/ verkoelt de heete ende opent De Berftopte leder: ende ie —— alle verhittinghe des blocte: e Dact wordt / ende Doet De lidt-reechenen bergen, Fu tofn ghefoden/ ende ín den mondt gbebauben/ iele D Ekin ghen des hoofts / Die in den bals oft in De keete ende ap de barst fmaeck ; waerom fp oock ghchy — Erin Be Cichoren met Khabarber: 1 — HET XVL CAPITEL — Van Longhen-cruyde: é — Ghedaente: | HEEE Dteen-Hever-erupdt moet noth ed dierghelick ghefiacht ban Molſch — den / Datmen ongberscrupdt noemt $ twelrk dorrer ig ban Steen Leer-crupdt/rondom breeder ef, che J : ende de en zún 6 Ets Cruyde-Boeck Remberti Dodonzi. Pis menghvuldighlijtk onder malkanderen verwerret / niet foo glat als die ban Steen⸗Lever· crundt / maer gherim⸗ elder ende rouw / bijnae foo pick, dicht ende taep alg cent teder oft ghetouw de Gupt; aen Deen fijde groen / aen DE andere Witachtigh oft bleeck Van Gerwe : fn fulcket poeghen/dat Dit gheflacht ban Moſch met defe fijne gant= fche gijedaente een Longher / aengaende ſijn puchelkens/ Krunchelinghen/ ende dock uytwendighe vervae / eenigh⸗ fing ghelijcũ ſchijnt te welen. LDongtzen· crurdt⸗. 7 —* — ANS SSS —— ONIN NG DJ — 5 Hd / SRM nr In me ), Neem Utr, 6 EES Jan mr, Mott SS * Ws Kn SDE Cr 4e 7 9 CV, — — NN JP NG OO SNS Ad, li, „4 (4 € Plaetfe. Op de ftrupcken ban de oude Epcken/Buet- ken ende andere Wilde boomen / ín dichte / dup ſtere bot⸗ fehen pleegh dit Longhen· crundt te groepen : danmen - vindt het oock Wel ſomtidts in fteenac! en grondt/ in andere fchaduwachtighe ghew — — eq Naem. Nae de ghedaente van een Longher oft Longe is dit ghewas ín onfe tael Longhen-crupbt gheteetensin't. - Hoog hduytſch Lungenkraut; in't Franfch Herde à poul mon; fn’t in Pulmonaria, “Aerd. Dit ghewas ſthont verkoelende ende berdzooz ghende van aerd te welen. — — € Kracht ende Werckinghe. · Sommighe Herders/ ende — — het Dee aennemen te ge⸗ en neſen / plegh ene — f en pot feer nuttelijek ín te gheven. Daerom —— dat het de menſthen nuttelijck foude moghen wefen ende Teer begu aem om De zeexen ende ſweeringen der Longeren ende het bloedtſuouwen te ghjenelen. Fen pꝛu ſt Get oock eer ín de bloedige ende verſche won⸗ erts edge die Be ſcham —* / ende — — / ende aubere onmnatighe vloeden ende chtoopen/ in fondetjepdt die van heete ende gt Ee hen De z IEM O:EGM:S EL 0000 OL emmiee ———— deſe ſa⸗ — —— Dunne ſteelnens daer ſp op ſtaen / ruyghachtig poeder Lan Longen· cruydt — de Schaepen ende ander —— — ulinonaria officinarum: in dnſe tael Longher-cruyde ; — — Herbe aux poulmoüs; in t Enghelſtch — kes aem Pulmonaria wodt mochtans het Onfer Dao Meiche crupdt epghentlijcker ghegeben ( dat oock Longber-crupbdt heer: ſeifs de Corael-Dioliere wordt oock Pulmonaria abenoemt: weed Pulmonaria ig een ban de naemen ban Buppenvdet. ‘Aerd,Kracht ende Werckinghe. Dit crupdt beeft een feerdrngs ⸗ gende, maer matelütk tfamentreckende ende berkoelende kracht, fepot Lobel: ende het Wordt kleyn geftooten ende ghepoedert/eriùg - foo in de wonden gheftroptjom ber bloedt te ſtelpen / ende teghen De ghebreken van De Longer met water ingbenomen; maer met wijn ghefoden ende gedroncken/ftelpt het bloedt ſpoumen / nde Den loop Dee bupeke. Bet worde ooch beel in Drancken ghebrieke. pro ſt het veel om De zeeren te ghene fen Die aen de fcbamelente Ree koe men. Fn Ftalien wordt daer ten water ban ghediſtilletrt / tot de voorſeỹde ghebreken ſert dienſtelick. —— HETXVII CAPITEIL Van Sondauw oft Loopigh-cruydt. Ghedaente. @ndautw / oft Ros Solis; anders Loopfoh-rrupdt ge heeten/ ig een kleyn ende leegt crupdeken / hebbende [ut tel/ klepne/rondtachtige uytgehoolde / klepne oorlepelkeng wat ghjelijckende bladerkeng;de welche/midefgaderg haet —“ zijn ende haprigh ban verwe rdodtachtigh; mt Droogbfte ban den jare/ende iu’t heet fte van de Donne/ felfs ín Den middagg ende wat daer nae / met een vochtigheydt en met klepne pyoppelkeng Ban Water aen de hayrkens van De blader: Keng gheladen / ende als met eenen Dauw beſpraeyt. Eule fchen dele bladeren ſpruyten rechte fteclkeng tvierendee ban eenen voet langh/ oft korter /. Daer Witte bloemk: aen Waffen. De wortelkens zijn bijfter Durme ende haprg- ghewijfe veſelinghen. —— plee Sondaus oft LZoopigh-crugdro. — N * woefteene ijbt van nentam ende Sindaw : in otk Sona. in't Latijn Ros Solis „pan Rovella, gan Salfirora : welche naemen-komen ban De dauwachtig oemt/om Dat aerden heet ent erao — ee Daer upt Wordt Hooy kracht deg Biets cen Wâter getrotken — —— bladeren wat ghelijcht, IE € Krach: — Frien aided Het derde Deel. € Kracht ende Werekinghe. De blaberkeng van Son⸗ pauw gheftooten / ende met Wat Souts vermenght / gerzeeren De huyt / ende maecken Daer blaegkeng/ blepnz Kens oft blatrkeng aen / op welck deel Des lichaemg dat⸗ menſe lepdt. J Dn “De nieuwer t-befchrijverg eft andere meefters heb⸗ ben langen tijdt gelooft/bat Dit cruydeken feer goet is ende derlinghen nut alle de gene dieuptdroogen oft de tee⸗ : eee fiechte hebben / ín fonderhepdt het gediftilleert water Daer Ban/twelck (alg wp voorſeydt hebben ſchoon gout⸗ geel van verwe is: want ghelijckerwijg men ſiet / dat dit rrupdt fijne bochtighepdt en daeuwachtighept (eer langen tjdt behoudt / felfg dat de meefte hitte der Donnen die vochtighepdt niet Gerdroogen en Ban: in der ſelver voegen heeftmen oock gelooft / datmen de ingeborene ende natuer⸗ cke vorhtighepdt des meuſchen lichaems Daer mede bez Gouden ende onderhouden (oude moghen. Dan de erva⸗ renthepdt heeft ong anders geleert: eñ bovendien (os Wwijft De redelijckhepdt oock anders upt, Want Doo Dien Hat dez fen Dondauw een bijfter (rhecp ende heet crupdt van aerd ie ; ende ghemerckt occk dat dele ſcherpigheydt in dat voorfepde ghedrftilleert water oock overblijbende bevon⸗ Den wordt / ſoo dat het de ſelve niet gantſch af legghen en kan/daerom en kanmen Dit cruydt ende het water daer van fonder hinder ende fchadelijckhepdt niet wel binnen Ben lijf ve nemen oft ghebꝛuycken. Jae dat meer ig / Wp, Hebben bevonden / dat alle de gene Die op de bor ft benauwt/ oeftende/ende mm De longhe ghebreckelijck zijnde / dit ghe⸗ Diftilleert water ghedroncken oft ghebezight hadden / veel eer van hun fiechte Ponderghebroghjt ende geftorven zijn/ dan de gene Die bat niet ingenomen en hadden/ ende een eprechte goede Wijfe oft reghel ban leben / alg oock van eten oft drincken/ gade gheltaghen ende in hun ſieckte an- dechouden hadden. 6 — ende bedrieghelütke mepninge is ſeer bene⸗ viervoetigh Dee / ende ander ghedierte (in ſonderheydt de wufheng/ als Dehapen/ Gepten ende andere) maer een wepnigisken ban dit truydt gefmaect hebbende / in korten tijdt heelvitfigh oft loopigh worden, ende begheerigh om beſpronghen te ween. Dan dit en gebeurt niet door dien dat met het ghebruyck ban defen Dondauw de menighz te deg ſaedts in die beeften Vermeerdert Wordt, maer om dieswille dat het Doo ſjne ſcherpe kracht den berkoelden „ende eenighlins ghetemden luft Lan be lelve beeften verz Weckt/ende dooz haer hitte ſchint te Boen verrhſen. BIV OEG HS ET. p JEDE landen vri bie ruzor meet te binden ban ín Bol landt; te weten op De ende op't water blottende landen ban de felbe/ De Veenen + hoe tel Dat het oock boel ſom⸗ — Aenean — lenen biynae niet —— In Enghelandt is et oock gemepn/als * betuyght: Bie Dat Rorida, Ros Solis, Drofion recentiorum , ín onfe tael Sun- dauw, in't Enghelſt Sonne deuwe noemt; in Itallen heeter Rug- giada del Sole. Wet heet oock Sweet cucken met eenen ouden Re⸗ naem. \ Groote Sondauw waſt oock ne : Wan bloemkens op langhe roſſe fieelkens : van de welcke condt faedt Lobel noemtfe Rorida, fine Ros Solis maior. Aerd; Kracht ende Werckinghe. Dit heel cru als eens⸗ Deels voorſeydt ie / heeft eenen — * t A ghende. Dat ter Daer van / binnen den ljfbe tegen be gheb ban de ghebruptkt ns bei asid a ld Dodoneus nochz t) al is't fake dar het van bupten foo fcherp heet brandende / iae De hupt ophaelende bevonden aeckende Den Delen, uptfche landt / om Dit crupot te halert : hoe wel datmen ’tieive foude konnen derden / Dt — ende oek a boozen in het 1, Capite ban fn eerſte breeder betoont / geweeft door dien daten fiet/ dat Get DBupnen gebonden wordt/ maer feer - ——— hebroken tende bedruppte kanten ban oude timmers afde ebk Dupeflanot enor soan mergen Het vijftienfte Boeck. 775 HETXVIII. CAPITEI. Van Gulden Wederdoot. Ghedaente. Ï N het ghetal ban Moſch moet oock ghevehent worden een ander leegh ende neer geWas/Datmen Gulden Wez derdoot pleegh te noemen : Wiens Klepne ſteelkens gheen palme hoogt opfchietende / leer Dicht bewaffen zijn met Korte upt den bleechgeelen groenachtighe bladerkens oft, leer haprkeng : upt de welcke fomtijdts bijfter dunne Kaele ſwartachtighe ſteelkens opfchieten / op haer tfop alg kleyne afbänghende kozenkeng biaghende. De wor⸗ telen zijn bijfter bun ende klepn. ; Men bindt ban Hit ghewas nocheen ander medeloor⸗ te / veel leegher ende inalleg Blepnet bljvende Dan de voorgaende. Suldey Wederdoot⸗ € Plactfe. Dit ghelacht van Moſch waſt op be boch: te plaetſen / Dichwijlg aen de moſchachtighe oude verme⸗ luwde boomen; inſgelheks oock in ſteenachtigen grondt/ * Dikwijls tuſſchen Be (pleten van De mueren ende eghen. $ Natm, Dy noemer bit crupdeken ín onfe tael Gul⸗ Ben Wederdoot/ in't Hooghduytſch Wibertoöt / Grindin Widertodt ende Zungfrauwen hat, Fuc hlius noemt het Polyttichon in't Tatin ende Geri beth: den opzechten Polytrichon — kde * het nochtans leet tuttet_ghelijckeniffeg mede heeft want in ber Waerhepdt / het Polyrrichon Ban Apuleius en is an= ders gheen ghewas dan den Tricho manes van Biofcorie des / daer Wp Gier te, bozer af gebhandelt hebben. Maerami hebben tp lieber ghehadt dit erupdt in't Hatijn Murcus capilláris, dat ie Wapzachtigh oleh tengemen/ naede banen oren maen ¶ Aerd;Kracht ende Werckinghe. 1Ban de beachten Bit cruydt en hebben wp epghêntlijck niet —* itt zer ‘pine on jeden ——— ee + ENDE daer bp tenighe BEOS OUBAEV ORG HS EL oe TS lepne foorte ban vit Bamachtinh (de feld oft D —— — die ban Zobrl ber reden ie — bean Shewas/ Mofachtigh Ocytmoïdes Obebeeten / (tellen, — — hebben re befebiven Tad Se ne Kar ne bolt van derek — on oo fehton hiiuèktrde oft ende Herenbende. oude. opend Ì . Tra 776 Mofchachtigh Oeymoïdes waſt in Italien / ende gheeft upt een herbe boutigbe bleecke / bobenwaerts in meer tacken berdeplde Woꝛtel / feet Veele Kleprte bladerkens / dieht bp een op D'aerde lig⸗ ghende / ende De ſelbe met haer overfchoone groente als Moſth dek leedende: batt tuſſt hen komen bijfter Heele bloemkens vooꝛt / op ſeer korte ſteelkens ſtaende / ende niet veel hoogher Dan de bla⸗ derkens wordende / ban ghedaente / knoppe ende verwe De bloe⸗ men ban het Kruypende Gcymoides ſeer wel ghelückende / Doch klepner: daerom is bit ghewas Ocymoïdes muſcoſus in't La⸗ tyn gheheeten. Wet is lieffelijck om fien / om Dat het foo fraen ter aerden wt ende bieedt uptghefprepdt light. Bet bloept omtrent De hopmaendt / ende ig Herdzooghende van aerd / als den fmaeck uptwooff. Wer bijft veele iaeren in't leben. Men foude dat bp het gene emd eg moghen ſtellen / ende onder De ſoorten Van Wilde Jenettekens rekenen. s Adiantum aphyllon Thalij, int Boogbduptieh Guldener Wider- thon gheheeten / is een ſoorte ban het (ele ghewas dat Dodoneus bier befchrijfts twelek Fuchſius boor bet andere Polytrichon Apu= leij ghehouden heeft / als gheſeydt is. — Van Zee-Mofch. Gheflacht, NE de Boom⸗ Moſſthen ende Cerdt· Moſch volght Ben Zee⸗ Moſch; den welcken oock veelerhande ig: Dan Wp ſullen daer Han drp oozten in bit Capitel bez hrijven. Ev € Ghedaente. 1. Det eerfte oheflacht ban Zee⸗ Molch Íg een ſeer leegh gewas [elden hooger ban de bzeedde van - twee Binghers wordende; ende is anderg niet ban een ver⸗ gaderinghe Han veeſe Witachtighe aen een hangende dun⸗ ne lachte aders · ghewijs gheſchickte bapzkeng, NEetften Zee-Mofch: 2. Bet tweede gheflacht ban Zee- fBofc is anders ni Ban heel bijſter Dunne hapre-ghewijfe —— * ten/een ſpanne min oft meer hoogh worzdende fonitbts in luttel fijd-tachsheng berdeplt / niet aderg-ghewis ghe⸗ t/ maer elck bijfonderlijch ban een hooft oft dor⸗ ſprongh voortkomende / ende haer felven berfprepdende Han ter (ijden heel Korte ende Dunne haprkeng uptgebende, be verwen ig delen Moſch den voorgaenden bijnae ghe⸗ pd Denberden Zee Malch fg ooch leeqh/ ende heeft a ge dje s/di — —— be haer felen Meedt ende wijt herfpacnde fake dat hp foo kort niet en waer’ men oude hem eenigh⸗ fina pogen gergeljeken met Dieu Watch die aen De Gan de Epet ende andere boomen u te, / ende Daer feer vaſt aen te houden. Wan is hy de poergaende twee Zee: Moffchen wat gheiheñ / doei) een ES rdt id es S ——— arten ban Molth Worden gelooft aen de ſteenratlen ende aen den gront ban de Zee te groepen, endé odtk aen veele andere dingen die ín de Zee ghebonden want men fiet De Derde ſoorte van defen Zee } ii en kleyne ſtutckskens houts ——— tacken ban oudt eni r felgen Daer den met dut Ù als wogen aft maen, Shen budi opende de, _ Cozallf Berhaelt aider de crunden/diein de Zee Waffen, de oan ee / affen/ en kanmen upt fijne woorden niet Span ouer bie TEch ke „sole onder Die Lriches oft Zee · hapzen van Elianus vehenen is oft niet. hep: EERE Cruyde-Boeck Rembertí: Dodonæi. Tseeden Zee· Moſchz. SN aen't ſtrandt ende oeber Bande Zee / in londerheydt nae ee: nighen ſtorm oft onweder/ ende meeſt in den tijdt ban dent Herfſt. Det ghebeurt oock dickwijlg/ dat met dele Zee- Moſſt hen cen ſoorte Ban Vloyen boor de Zee-baren op't landt gheworpen wordt/diemen Zee⸗ Blopen / in t Latijn Pulices marini, pleegt te noenien / maer nergheng meer dan met de Derde ſoorte. * Dele Zee-Plopen en zin anders níet dan kleyne heeft: oft bekent en konnen worden dan Ban de ghene diecen Ze feheep ende goedt ghelight hebben; ghelijck Hondeletus oock ſchꝛft / die detuyght / vat dusdauighe met ‘tahene Dat de Zee voor overbslochi mepulijck pleegt op te worpen/ alg haer ſelven ſupperen⸗ vn oane sina _q Naem. Nile dele g nban ghewas zijn ep | tick foopten ban Zec-Dofch / ende moeten foo obenoemt af Worden/ in't Latijn Mufcus marinus ; in't Boo en En Dreer- Mols; int Franfops Mouſſe de mer; in't Enghel Zea te Ten Griechfchen naam ig Bryon t Bpúor Sardastor. T, Tan den eerften Van Dele dyp komt met Den Zee-WMofch van Diofrozideg veel beter over een dan tenighe ban De andere twee; ſciſs oock Geel meer dan de / bie tot nu toe Boor den Zer· Moſch ——— ende foon t ig gheweeſt / daer ſy nochtans harder ig ban hayz / ende ín fommighe tatkskeng verdeplt plecah te worden; tweltk tegen den aerd ban het hapy ooch feit! c bat in gheen fijd-tachekens berbeplt en pl. Darrom Lalmen de cerfte foorte vrije lijck Moſchoft Zee Molch ban Diolrozideg noen tijn Mufcùs mar …_Clianug in lijn 13. boeck hen ende Fuci, nach andere footer ban ghewed/ ch / dat ie Bapren/ noemt: ham — Wefen/ dat verſtaen. Daerom en verlekeren / oft deſen Eerſten Zee ie bp Triches Tehres in't Griecht Ban hoedanigh die foarten ban 2 St 7 bende overtolligh gez De noemen;intZlas Het derde Deel. Serg Zee-Mofch metde Zee⸗VYlore. — — — NS N err / —— AT Ten — * ESTEN NDE EN —— ANT: | ) — NS 2, De e ſoorte en weet it k te gheven ban Tweeden Zee⸗ Nd, marinus fecundus. —————— NE tertius noemen / Dat d * ch. Aerd , Kracht ende Wer ckinghe, Zee sborch/ als Galenus t t/ ís ghemaeckt ende verſamelt van ver⸗ fehepden s te weten Wan een aerda ende Lan he/Die bepde Koudt zijn: Want hp ig t la⸗ alle berhittinghen gez ve meeeheljeh. ”feive fchzofr anderen naent / in't Latijn Mufcus en Mufeus marinus ront ae ; an he boegit bee en Ban matighen ende Wat e ij aldus van: Zee⸗· Moſch ſtercke heeft een om Dick te maecken : ende Daer dsor is hy goedt op de ontftez kinghen ende'tfercijn ban de voeten / Daer kinghe ín Ban noode is/ ghelepdt. — —— E ‘ban Zee- ün v ni De a e ſoorten — ——— oe vermaent zútt. Andere willen — notk be foogten: bart dos rael ſtellen andere De Dponfien. SD. Wp en konnen-noch en mogten in befen Crupdt-boeck niet befchrijven al ’tghene dat in De Zee oft in nrg gi — — nus befchreben ig oock ſeer getackt / ende — / lend — Dekbed brack ban * —— ban, b nar tat, Ee * Het vijftienſte Boeck. Ei Ter etn AoA PLE TE Van’ Corallina. …— Gheflacht. Poe gheflachten Ban Moſch wordt de Corallina van fommighe oock gherehent. g Ghedaente: Eozallina brenght dunne / doch harde je ſteelkens woort, als met kniekens oft lede⸗ Keng onderichepden: De welcke wederom in Dunne ſnippe⸗ linghen ende bynae hapys-gewijfe lijd-tachskens verdeplt ende Berfprepdt worden ; ende t'lamen upt een —— tigh heofdeken waffende, aen de klippen ende ſteenrotlen hanghen. Dit gantfche ghewas is foo hardt / dat het de gheftaltenifje ende weten van ecnen fteen meer Dau ban eenigh cruydt ſchijnt te hebben: ban verwe is het Wits achtigh; fomtijdts oock wat nae den vooden trechende, Cozatfina. TIE AZ — 7) esn SSS DSN LIEN 7, rupdt waft op de fleenvotfen eñ klippen a De —— Sommi en / dat het r fomtijbts vaſt houdende woꝛdt. —— De Apotekers / de Ftalfaenen ende de Fran⸗ fopte — dit ghewas nae den Latijnſchen Coralline ende lina; de Spaegniaerts Yerua Malborgaiana. Fn er Sd dl — oock pe naem Corallina bekent, ï —— itkeniſſe heeft met dat gez flacht Fucus, twe ‘Trichophyllon gan —— genoemt ie. Want ban bladereũ / die in Dunne hamse: ſe ende alsde Venckel· bladeren ver⸗ deylt ——— Bart verwe / de welcke geenfins gra ghen is⸗ beyde met malkanderen (eer: Dan alleen iffer een onderfehil in ; te Meten bat defe Corallma gantich hardt ende ſteenigh nan ſtoffe J heaftue ſjnen Fucus Trichophyllus Aerd, Kracht ende Werckinghe: De gantfche altez uiten ftoffe van de Corallina is eeraeptiger * dj is boo? tben foopten van Molch en ie t famen oock mededeelac ban eenige niet feet Klepne ſiltigheydt brackigheyt: waer door fp (eer krachtigh verd: lerhande wormen des bupcks doodet eñ upt 7 Tettje ende ſtertkelijck te wege brenght / ghe⸗ ſy feer mercſicliitk ende flerchelijch te wege ⸗ jch nu kortrungen door fekete ervarenthepdt bevonden ende verlocht is gheweeſt. Ten Bien epnde gheeftmen % poeder daer Van omtvent het gewicht Han een bierendeel Yoors leffens met eenigh nat te drincken / oft oock Wel mum / als de kinderkeus heel tough zijn. BILVOEGHSE LL: t crupdt ommige onepghene naemen / als Bryod DD Fk ataton ‚Mu d; marinus, Zee-Mofch ende-Soldanctla; maer Be ghene Die Bat Coracl-eruyde noemen / Gebben meer gelijke. Coraline , fepot Labei/im’t Latijn Coralia, in't Engteiich Zea Moffe ghehee ten ) ië niu teë tydt in De Apoteken feet wel Bekent! met haet feet beel haprs-ghewife dunne in een berwerrede ſcheu⸗ fer Den Côrael ghelijck/maer ſonder ffeel/roobt ban verwe / ſom⸗ tijijdts oock geelachtigh / groenachtigh / aſchverwigh oft wit / ende ſoo hardt alseen been. Dan it laetſte ban Dit gamtſche Werck ſul⸗ ten wp noch eteelcke vreemde forten ban Coraitinen upt Clufij — hen befchriben / beneſſens de gene Die alhier berhaeit ſullen den. k Wit Coraels-gewijfe Zee-Moïch waſt bp De fchelpen/ ende ſelfs is ale ut fchelps-gewöfe op den anderen ligghende ſchubbekens fpruptende: De Bladéren zijn Dun / maer hardt: then beetet Mufcus didus Coralloïdes fq lis loricatús in’t Latijn. Ander Coracls-ghiewijfe witte Zee-Mofch, in t Latijn Mafcus Coralloïdes alter albus, is Dunnet ban Bladeren. Heetfterachitigh Zee-Mofch ig in Italien Corallina cordiale gehee⸗ ten/ ende ie De Corellina gheljck: ſyn tachen zijn racp ende hardt / Bewaffen mer knobhelen; de welcke opengedaen zijnde een beefthert bertoonen/vat wegh blieght/fept Eaftor Durante. Silcks worde in de Zee-Epche ende foorten ban Fuchs oock bebanden. Coralfina met breede bladeren, oft anders Zee-Lever-eruydt, Dat ig Licheft marinus , bats Cluſius Heftpeven / Wordt een palz me hoogh / veele tackskens ter ſüden beefprepdende/ Die bladigh zijn: want elck bladt brenght noch een ander oft oock Wel twee oft Dep vooꝛt / ende De ſeiwe wederom andere; foo dat het) heele gez twas ban blanerkeng op een ſtaende ende upt malkanderen fpzupz tende ghemaeckt is: deſe bladerkens zijn plat rondt / op malkanz Beren foo vaſt t/ dat fp aen een Dur brdepken ghereghen geren te wefen. De onderffe bladerkeng; die aen De ffeentot baft zijn / zón bruyn / De andere zin wit / de uprerfte/ Die noch tong} zn / bleecker geoen : allegader zijn glat / effen ende blinc: kende / ſaltigh ban fimaseh. Sommigue noemen dit ceupdeken Sertularia, om Dat de Bladeren aen een nsíjn als Pater nofters ban Corael oft Peerlen. Andere) Die Dat apt Corfica ghez ſonden hebben / noemen dat Corallina latifolies Conufus noemt Opantia, … Beren de Wenckel-hl, Deel kleyner ende k gp wdd, Ban bern — Cruydt Boeck Remberti Dodonæi Opuntia marina’ littoralis & faxatilis, ont Bat het de ad @peotraftus wat gelijckt. Want het ie te bete in crupôt not verſth zónde/ met Azn / Deut ende Olie / vet (onder Zout gheten kan worden. Bart premde ende Wonderbaerlúe gedaente ig oorſaeck geweeſt / dat ickfe albiet in febitderije pe ik ellen. 4 5 — „ Kracht ende Werckingke, Coꝛallina ig ban fmaech ss tſamentreckende ende befchermende ban acrd: daerom ig fn feer goedt dvd op alle heete beghinnende gheſwillen / ende op te pine = * ———— Ze Moſth / oft Coralina cordiale is han be Ita⸗ iiarnen foo gheheeten / out Dat De tachekeng daer van, klepn gie, feaeft aft ghecafpe/de gebreken bant herte ghenefen. HET XXL. CÂPITEL: 7 Van de Groene Zee-Moffchen: a — 1 het ghellacht ban Moſch ſoudemen dele twee ——— groene ende gr ätachtiahe ſoorten ban be Moſch oock wel mogben relenen: ban Be welche de eerfte breede ende de andere Lmalle bladeren Geeft, Groen Zee-WMofch met breede bladerey She. — — ⸗ € Ghedaene. 1. We eere Laaste v⸗ | — 3 Rolch heeft breede ende dunne wat af Ee ; maer en beeft neden oft ge pel en ar gr feer (matie ende —— aderen e. Defe ronde k len bart wörtelen: wetehie inst ele fj en gende belenen ende 8-gewijfe Uptftekenbe. Dele k — dꝛoogh i — — — Maer foo langi alg be bladeren groen leahen — — efen. pn ï "1. Den eerften Groenen Hee-FBolth binden in de Pederlandifehe Zeealbacctuf P De ſteenighe cotfen ende lippen waffende / — binnenwaerte met bijfter dunne vervuit te W bele de/ both Boter 4 etter oft verdontsie 4 Ë Het derde Deel. roep Zee-Mofch miet ſmalle bladeren. daer baft aen hanghende: Han de weicht hp dock / midtt gaders de Moſſeleñ / Dchelpen ende Defters ſomtidts in den Domer-tijdt aen den Zeekant oft Dtrdndt opghe⸗ Worpen Wopdt, AE 2. Den tweeden Groenen Zee⸗ Molth wordt ooch op Den Gever Han de Zee oft acn’t Dtrandt ghevonden / tul⸗ ſchen andere overvloedigheden bie de Zee pleegh on te 5* maer men vindt hem diekwojls dop ende ſonder 4 n. Het eerfte gheflacht / dat wp Groenen Zee- ofc) met breede bladeren at int Latijn Fens marinus virens latfolius „ is ben Mufcus van Theophra⸗ ſtus; den welken Gp t met grafbe je groote bladeren/ de Lattoum · bladeren niet qualijck gẽlückende ⸗ rurger er gnd ende als ín een getvocken eñ gerinmpelt/ fonder fteel/ ende als ban eenen oorfpróngh oft vergader ringhe beele —* bladeren Hoozthy tijbtg oock in v — hoopkens pergadert / waſſende op de ſteruen ende ſt helpen? want alle dele teethenen zijn ín defen onfen eerften Zee- ofc merchelijch befchreven. Van dent ſelven Zee⸗ Mofch — Ariſtoteles ooch ver⸗ maent te in ſijn ſeſte van de ÚBinghe ber Dieven: waer hp betupght/dat deler Mofch cen over- vi opworpfel van de Zee ig/ende gemepn? lijck aen Dtrandt gheworpen Wordt mt beghinſel van den foo dat de Be ende andere —— w ù Zee fDofi ie an p oenen miet malle laeten At Kern Mafedemannns ED _nuifol wuijſe — ende Werckine epe — : ende daerom fou- de mert de felt upeken in al ‘uden Serien en ir oe son. | ta —— _plraftus ban noch een derde gheftacht EERDE hus emelch net bere ba “zer smofieben fehijnen werhorlerse bon aerd —— in” Het vij frienfte Boeck. 779 BilVOEGHSEL. B 3 befe ghellachten ſoude men het Zee- Dupfent-bladt moghen D befchrben dan Daer af fullen wp int Capitel van Water Diolieren ende Water-Dupfent-bladt vermaenen : Zee Letouwe van Lobel befchrehen./ en ig anders niet dan ons Groen Zee · Moſch met breede bladeren : want dit gewas is ban ghedaente oft ban groepen het Stern⸗ Tever crupdt oft Lons Sher-crupdt niet ſrer ongeldek/fepdt den ſelven Lobel; ende wordt Shebonden op de R Aap ende rotſen Die in De Zee ſtaen / oft oock op De Zee · Schelpen· De bladers zijn bljder dan Die ban Dteen- Lever-crupdt / groener / grooter, ende De ghekkronckelde E attous we ghelickende / maer feet lap malfchachtig ende dun. Saer⸗ om wordt Plinius Ponrecht berifpt / om Dat bp ghefepdt heeft} Dat Bryon, Dat is te ſegghen Zee Moſch / een crudt is met ghe⸗ rimpelde ende als ghekrompen bladers ban de Tetouwe; De meles Ke fonder ſteel groepen / gleenfing het Dteen-Leber-ctiipdt Bez ſchiüvende als fommighe mepnen: Dwelck/als Dioſtorides ſepdt / ban ſommighe Bꝛyon ghenoemt wordtjom dat het gelijck Moſch aen De ſteeuen vaſt haught. —* Senn … Ettelicke ſoorten ban diergheiütk ghewas hebben wp hiet boot 8 Fabius Columna beſchieven in bet Bijvoegbfel van Steen er ruydt. — Sarguago , Dat op de Indiſche Zee veel drivende geen wordt / foude oock bp defen Zee⸗Moſch met (malle bladeren mogten ——— worden: dan die is bp de Indiſche ctupden it laetſte an dit Werck met ander Diergheljck gewas t famen befchreven. Aerd, Kracht ende Werckinghe. Defe ſoorte ban Zee Moſch “beeft oock een Verkoelende ende Drooghende kracht / daet in het Zez ber-crupdt oft Longher-trupdt hiet ongbelijck / maer midts haet foutighepat meer verteerende. Daerom is Die heel goedt ghelepst op heete gheſwillen bant flercjn / eude artbere. HET KXIL-CAPETEL: Van Facus, uyt Theophraftus ende andere oude fchrijvers: NS En Fucus; als Theophra betupght / is veeler⸗ van defen lulſen Wp uu vier ghellachten bez ſchriven / foo Die ban De ouders vermaent zijn. , g Ghedaente. 1, Det eerſte ghjefiacht is bzerbladigh / uyt⸗ gheftrecht ende wijt Verfprepdt/gralachtigh Van Gerwen. De wortel is Han bupten ruygh oft haprachtish/ binnen febhelpachtigh, ſeer laugh ende diek / de Crommygetreia niet qualick gheljückende. 2. Wet ander gheflacht ( Trichophyllon van den ſelven @heopbhraftus genoemt) heeft matte bladeren / fac fog bun als hapꝛr Denckels-ghewujs/ niet grat verwigh noch ooch niet bleechgeel : het is oock fonder fteel / maer vecht fich ſelven met fijn bladerkens ban felfs overepnù. : Beyde deſe foorten ban crupden zijn ſeer neer eff leegh / fulckg dat fp langhs den riſch oft neffens topperſie der aerden verlnrendt ligghen: dan het Trichophyllon oft dat met {malle bladeren is Wel het leeghſte: dat met Meede bladeren wordt langher / ende frhiet hoogher op. 3. Behalbven twee vermaent den felben Theo⸗ zerde bt van Fucus marie 5 ck nie Batt landt en groept / ende van — — — — — „4 och bermaent eu Theophꝛa ſtus Ban ctte- lijcke fooyten ODE tt ghedaente tan Gras : want fp hebben dierghelucke bladeren / ende oock foovaniahe „geknoopte oft knieg-gewijg Berdeplde wortelen/dic lana n / ende dweers loopen : den ſteel is ftoppelaciiign oft igh / als bien ban Gras/ grooter dan De Goor: fepbe ſaorten ban Futus helben. 8 _g Plactíe, gef eme met gede bladeren en wat niet in nbdtfche / maer inde Ggaote Pee / in fonderz cpdt omtrent Gibraltar / ſomtijts wondertijcken groot/ oo men fepdt / felfg meer dan Gier vi en eedt woz < —5* — oft afgaet » daer nat ie ; L te vinden / oft Wo — * zen — pe wij wordt SEen Fucus met ſmolle bladeren oft Trickophet. Jon waft op fteenen ende fchetpen / ente abeenfis oe be gerde / alg het ander gheflacht. 3. Pe detde foorte Ban Lucus/ epgentlijck nac de Zee mers be mf onee OE erg gemene ome niet gerre Gan tlandt op He fierug JANS Caudien/ Dan men Lindt defen Peng wel meeft 55 ——— oft Noordt oofte fijde ban dat Jandt : ende falke ie baren toenaem Boerende, „80 Beften ende den overvloedighſten voortkomende / gelijck dock ghebeurt in de Spongien / ende andere dierghelytke dinughen; 4, Waer de vierde faorte ban Facts met Gꝛas·blade⸗ ren magh groepen / ent 15 epghenttijck Ven € heophra⸗ ſtuͤs noch ban nienandt anders uptghedrucht ghe⸗ weeft: Dan Het ig te gelooven / Dat fp omtrent oft in De ZEE te binden is, é ; : € Tijdr. Bet eerſte ghellacht ban pefe truyden vergaet alte iaer foomen fept / ende ſpruyt upt im De Lente oft peortaer; ende groept den beelen Somer doo, : it ben perfft wordt Get klepner: ende ten laet ſten in den Pinter vergaet het/ einde valt het af. De andere forten (in lon⸗ derheydt De tweede) blijven meer faeren fn’t leven. q Naemen. Dit ghewas heet in't Geiecklch Phycos Be ; in't Latijn Fucus. Daer is nochtans noch een an⸗ der truydt Fucus geheeten / twelck cen loorte ban Anchuſa oft Wilde Oſſen⸗ tonghe is / ende leer Beel van deſen Fucus verſchut: ben weltken daerom tot pnderfehepdt van Die foorte van Anrhufa Phycos thalaffios 2óxG- SardarnG- oft Fucus marinus,vat is Zee-frucus/geheeten wordt. Som⸗ mighe houden Loor ſeker / dat den Phycos pan de Griet: ken/m’t Latijn Alga, pleegt te heeten: van welck gevoelen Theodorus Gaza oock is / Wanneer hp be hoecken van @heophraftus oberlettende / het woordt Phycos in't La⸗ tn Alga wertaelt heeft, Weltke overfettinghe van Pli⸗ nius op een plaetſe wederlepdt ende Geracht Wordt ; peen ander plaetfe voor goet ghehouden. Want in het 6. rapitel van fin 32, boeck ſchryft hy / dat de Algavan de zee Hoor een Theriakel ſtrecken kan / uyt Picauder/ Die in fijn boeck Theriata geben, ven Phycos oft Fucus goor beguaem att om by Den Theriakel te Doen / ende feer prijft : ende op De felipe plaetſe / ettelij che gheflachten van Alga verhaelende / beſchrüft den lelven Plinius de gez flachten bau Fucugupt Diolrozides, Dan inhet 13. boeck ís hp in een gant{ch andere meyninghe ſegghende: “Cac was/bat in't Giiechte Phycos heet / en heeft geenen engen naem ín andere taelen; ghemerckt dat met Den naem Alga ettelijche andere van Ben Phycos der Griechen verſchillen⸗ de crupden verſtaen worden. sen 1. Bet cerfte gheftarht/oft Fucus met breede bladeren/ ís van ſommighe in't Srieckleh Prafos Ne⸗ G, Dan andez te Zofter Zosùp ghenoemt / fepdt Theoptraftus. JPlmfus fchrijft —“ oock / dat het loniw glen Praſus ende fou Wijlen Zofter gheheeten Word odt. —— A 2. Bet tweede gtjeftacht oft FIcus met ſmalle bladeren _ghew va Plinij houdt / be gheneeft de ghene Die ban hoogte ghev woꝛdt in't Griechfeh Trichophyllón Tpryspuraor ten/ ende Fucus capillaceo —— Latin/ Pd braad bat is Fucus met hayrsghewyſe bladeren. — 2 5 Cderde gheflacht van Fucus/it Latijn epgentlijrk Fucus marinus , bat is Zee Molch/ nae den Griechfchen Phyeos pontios ehecten/foude Futus van Candien / int Latijn Fucùs Creticus, gljenoemt moghen —— be ande * ires —— als ¶vau de Dyongie-biffchers upt de zee ghehaclt wordt. Sulcks ís den Futus van Candien daer Diofcorives af Bermaent : den Welcken ni gan der aerden Waft/ende feex, bloexende / luſtigh om ſien ⸗ voe — * fucus raminis in’t Latijn geheeten⸗ batte in one tael fFucug met Grag- bladeren / 18 Ban Pliniis oock Bermaent : maer. wordt —— derde ghelacht van den Fucus gerekent: Be h anders dan Theonhraſtus heeft ghedaen; den _ $welcken den Fucus Creticus boog ‘toerde ghe t par Drig. De woorden ban Plie de welcke cen Ee te — pe rpg eg * — ſeer zuyckeljcke want gelenſ den ant * up 5 haclenſe daerſe waft / De : want midtg bat de bladeren daer van langhworpigh/ Hreedt ende facht zijn /-Dattom kanſe haeft met klep ej be bk — De Guiecken hebben de Daken ban hun L plat. Spe * dei Dichte a e droogh wordt, bern uiet verre ghewas; De 3ijn-dan De ſoerten Van Moſch / nroeten daerom ne elders ban alleen onder de ghedlachten Han Futus dan ; ies hi 8 —— lj LE Es gbeheet — “biert h J ſmalle recht ——— idt oft hoe igh / maer plat ende breedtachtigh; De We túbtg wat ronder; ende Cruydt-Boeck Rembert Dodonti. Diolroꝛides leyt / Dat den Fucus niet alleen de githt oft flerein ban de boeten / maer oock allerhande heete ghe- {witten ende ontſtelunghen / plaefters-ghewijg oft papg- gijewije opghelevdt zijnde, ghenelen ende nuttelijgks we, fen kan : ende batmen hem ghebruycken moet ter Wijlen hy noch borht ende werfeh is / ect bp verdort oft Droogp Wordt. Á d € Ander ghebruyek: Die foort ban Dee Furug/ die gintrent het eplandt Candien waſt / wordt ghebru⸗ be hupven / doecken / wolle/tatoene / lijne/ —— kenen ende kleederen Daer mede peerſch te Berden : welche verwe foo ſchoon ig / ter wijten ſy noch verlſch is / dat (p bet optecht purpur beſt haemt ende te boven gaet, Ia, het befte wordt omtrent bert Poordt-Ooftkant bant pooyfepde eplandt Van Candien ghevonden. * BIIVOEGHSEL: B y be ſoorten van Fucus moeten De twee naebolghende etips ben oock ghjeftelt worden. 1. Conferua van Plinius met haer fponfiachtigte bupghfaeme bruxn groene haprachtighe dzaepen oft haprighe toeken van anderhalven cubitus ende meer langh ghelijck ie mmetten / Brfibende op De ſoete loopende wateren mach beel beter van Plinius Dpontie ban ſoete wateren dan Moſch oft crupdt van Dicke hamighepdt / Die hol is / ghenoemt worden/ fepbt Lobel. Fu pet groot Lar oft ſtaende water ban den lande an — — —— — — om datſe tfamen bienght ende gheneeſt de ghene Die ban hoo: v zn. Be Italiaenen noemenſe Lima. we nae a. Ander Conferua Waft aen De Supdtſüde ban Engbelande aen den dever Ban De Heel ſeydt Lobel / ende Geeft ſt v. ten palme oft anderhalve langh / Die pupftachtigh ireen bupghfaem zin / van verwe De Syponlie iid: v de Eovellinen ghelbeker: waer door dat ſommighe ghemeput hehe hen dat het was de Plocamon 1fidos pan Plinius Ben Eorael ges lijck zhnde / ſonder blavers/ ende Dat afghefheden oft gekort sins Be/ ban verwe hevanderende fwart ende hardt totdt. Nochtans ſchiünt die Het Antipathes bart Bioſtorides te 4 7 an groepen Kengaende ten nacm Alga, fomnmiahe feagen dat de Alge tft, fille was be is in be Zee / Dat de Crooſt oft Warer-Linfen in de teren / ende He Vlaa ín De poelen / ende bedompte meeren. Dan ſoorte Alea larifolia ghenoemt/ cen foorte ban Wiert 1e met vot-actde/ende decken Gun bupfen daer mis hunſ Kracht ende Werekinghe. De Italiaenſthe ſoorte van dit as / Die in Jtalien Lima Wiets omne bie Lobel boeg be os En bt t'famen ende heelt/ als ghefepdtis/ende allen sjnde aliehun leben roockt hebben / vondtfom —— ghetwonden/ nde HET XXIIL CAPITEL Van fommighe andere gheflachten van Fucusoft Wiert. ‘Gheflachten. dl 7 En vindt noch fommighe andere loorten ban ass de Welche /midts bien dat ſy Beel groote É Worden, err fe zijn bierderlep / allegader in dele landen Wier be welche allen Klepner. Dit ghewag/ ter wilen dat het nar HetderdeDeel. Het vijftienfte Boeck. 78 Lerſten Sec-Ufucus. beeden Zee⸗ ucus oft Spiext, ‚ WINS } 7 — ELP wen Nn | ; d en (Ì Ö ende gro geoepende — 7 been binnen ge — — miet —— Serdey Wiert oft Zee Nucus. — luttel en hat ET ET — Der ke olp vane ora Die —— , w —— ende enen sak 784 yierden Gpiext oft Zee-fucus- „€ Tijdt. Alle defe ghellachten Ban Wier oft Fucus ma⸗ tinus „ter wijlen fp noth groepen/ ende verſch zpn/ woꝛ⸗ den oock taep ende ljmigh int aentaften/ende groen van verwe bevonden: maer als fp boz gheorden zijn/ ende alle haer tacpichepdt berlozen hebben/3ijn fp fwart blince Kende Ban Verwe. Voorts ſos orden fp allegader in't lactfte van den Somer ende in den Berfft / mitfgaders —* aeg — overvlodigheden van de Zee aen n epen, € Naem. De Bollandérs die gmtrent den Zeekant woonachtigh zijn / noemen alle defe ghertachten ban Zees leen met eenen gemepnen naem Wiert oft Wier. Dan pimoecten alle ouder ’£ geflacht ban Fucus begrepen woz- Ben (als voorſeydt is) ende in fonderhepdt gehouden worden Boor medeloorten ban dat eerfte gheftacht ban Eucus dat in de Groote oft Spaenírhe Zee bupten de Dtraet ban Gibꝛaltar pleeg te Waffen/als Theophra ſtus betupgt/ hoe wel dat het feline he bd niet gantíchez lick ſultks oft met dele gheflachten heel over een komen- deenis. 1, Bet Cerfte gheflacht / van ong Fucus mari- nus primus , Dat is eerften Wiert gheheeten/ is/ nae de mepnínghe ban ſonnighe / boor de Quercus marina oft Zee-Eprhe van Cheopbzaftus te houden: welck hp fepdt een leegh beefterken te wefen/ omtrent anderhjatven get hoogh —— De ſteenen ende ſchelpen wafz ende / onder cenighe Wortelen / beortbrengende ghelij- vighe / langhworpigbe ende dicke bladeren/ doch dunner Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. fn ghelitkeniſſe Geeft ho met be ander oft rweede ha Zee⸗ Eycke: De welcke / alg den ſelpen The phraftus verhaelt / lommighe (eer verre baîvt lande in pe piepe Zeelegghen te groepen / ende een Vrucht oft Secha poort te brenghen / die nut ende ghebrupchelijck zp: Want delen onfen Eerften Wiert en heeft alleen gheenen vench/ maer en ig oock gheenſſius peerſch oft purpurachtigh va berwe ; ende Daer beneffens en brenght bp geene echie Yen oft vruchten met allen boort, Ende om Be boorf: tebenén eu moet dele eerfte ſobrte van Wiert gfpenting foor een Zee-Eprke ghehouden / maer alleentijch onder 't gheflacht ban Wiert oft Futus ghebroght ende de epen worden / als oock De Dtp andere medefoorten ban tfelbe ghewag, 4. 5-4, IDaer De tweede / derde ende bierde fooyten heeten Wp Fucus marinus fecundus, terrins, quartus, tweeden / Derden / ende Berden Wiert, € Actd, Kracht ende Wetckinghe, Waer toe/ ende in welckerhande ſieckten oft gebreken dele ghellachten van Wiert oft Zee-Fucug nut ende oorboorlijck mogten we- fen / en fouden Wp noch Lan ons (elven noch door Het ſchrijven oft erbarenthepdt Han andere niet konnen fegghen: « BI VOEG HS ETE: D & vooꝛgaende ſoorten Bán Wiert oft Fücus hebben groote ghelijckeniffe met De naevalghenoe geachten ban Futus/ bp Lobel bermaent 2 — Gheflachten van Zee-Fucus upt Lobel. 1. Zee-Fucus met bla⸗ ders van Averoone Manneken ‚in’t Zatín ban Lobel ghe Fücus marinus folio Abrotani maris, is aen De ghedaente ban haer Averoon bladeren feer kermelück; anderg komt fp met de foosten ban Zee Moſch genoegh overeen. z. Vrack van de Normans, ſeydt Lobel, fchijnen te wefen de forten ban Facus Baer Pliniug ban bermaent, Deſe waſſen op De ſteen · rotſen / (eo datſe ban berte fchônen.ten boſch re wefen : Waer Dat Die met 't leegt water afs Bhetrocken worden: Defe Brack Wórot ghebrandt ghelijck de has li: ende met ber Aſſchen / dat opt landt ende ackers gheftropt wordt /maecktmen.het landt goedt ende vet. ’T grootfie hy Shemepnlijck dep bladers / Die ban de Nicotiane gheſück / van bep biet oft bf boeten langh / ende ven palme breedt / groepende op tenen firupelt ban bier-oft bijf boeten hoogh / anderhalf oft twee Dupmen dick; de welcke horenachtigh ende toe ſtachtigh ie/ghelijck geen De bladers zijn. 3, Zee-Eycke, in ’t Latin Quercus mariua, eer een foöite Ban Wiert oft Fucus dan ban Moſch ende is Beelderands ; ten foorte daer ban Geeft een langhworpighe ronde Wucht alseen belachtigh ende herdt blaesken, Andere hebben ghekertelde/ ghefchaerde oft Dieper ahefneden bladers / die ban den Alſſen / Bijvoet ende Averoone Manneken ghelück / met blaeg- kens die ban de boorgaende niet oitghelijck / mes fomtijdte dri⸗ mael grooter) ende foo groot ald De wortelban Affodille/ ban der⸗ tacbtigh/oftdferbimpn: 4. Fucus rm A blader: klepn ghedeylt / al& die ban Ferula. Den ſteel ig eenen boet langh: waer op dickwils Witte cCorallina groept. . Zee Netftelen bam Lobel beſchreven / in ’t Latijn Alga Marina, is langhe De Middellantſche Zee alte heel te bindensende ig ban de Bollans ders ende Zeelanders om de gheiht keniſſe van de Dladers Nettels gheheeten. Want upt geaerde vonde knobbelen ban Bick ſprupten doncker-groene (lappe fachte bladers / twee bo min oft meer lang. De onderfte martelen Hebe ick miet konnen fien/ ſeydt Lobel, Te Denetien (want her is Daer ooch ſeer ghe⸗ meyn ) pleegbmetr de glafen Daer in te winden ende packen/ om Bat —— en + ende oock hedens · daeghs en hj bet GR crupot aleen ander ghebuwck. Dit ghewas beeft ghelijckeniffe met De tweede (morte van Dodonzus bi Jen. 6, Zee-Linfe van Serapio ig sock ban Lobel befchreven / ende in't Latin Lenticula marina Serapionis , bft Vua marina — Bhenoemt. Sp groept aen De zee ban Italien / met ſmalle bla⸗ ders / Die ban De Scoparia Oſyris ghelijck/aen hupghſaeme krom⸗ me ffeelkeng ban anderhalve palme; de welcke ghe laden zn met heele pee ee dele — bezien / bätt ghedaerite ende grootte de Linfen ghetijck/ waer a ——— beeft, 7, Zee-Linfe met ghekerfde bladers ; ín ’t Latin Lenticula marina ferraris foliis,ig be boozgaenbe lyeel gteljch; ui ende beter ban reucit dan de bla ban Zee- — —* — aft Abi marina; wan weete hat nae ermee Bind heteen vinken ret bats voeten je treckende / ende beguaem om De te berwen/ ende met de Alga oft ble ande bende reijpt den naem e De groen sis) edn teer ghelocht ende q ebyupeht: biein — — fee | ged betup „gheen opfijn felben:wa feagpen d bewas Beele — —— ———— wordi —————— bediet den tai Bau pn wg mt een tie — ere harde binghjen:m de holliche- — ———— * verle verant Ben ban be welcke | andere dierghelijcke viffchen inche — pe wa teren aengbemerckt ene befchteben; alg Mufcus ramofas, filicinus, oft Ie pd perte tegen te gro en ende te ne : % woelen Plinius oock berfehert , (ea —3 — rd tacken ban Dit ghewas ettelijche fcbel énde moffelen pleghen te Waffen ende aft te weten, — mer dierghe Ijcke Zee Eptle en komt onſen Serſten Wiert oft Zee- Furus (Die Wop hier befehriden) niet wei over een, Deel. nde andere Fucus phafganoïides, poly{chides, fpongiofus , corallie Aus, ende meer andere ſpelinghen des naturs / dat het twel Ì foube. Dies op bier ban, ale ban eene dneru⸗ ft belge (acche Í — Die eere niet eñ miſgonnen HET — *— he ‘Het derde Deel. HE Ts: TMC APIT EL. Van de foorten van Campernoelien oft Duyvels- broot ; ende eerft van de Eerd-Campernoe- lien. Gheflachten. E Campernoelien oft gheflachten ban Dupvelg- D broot pe mentgerhande : dan ſommighe ban Dien fprupten upt bet aerden/[ommighewaffen aen de tru Ken ban de oude boomen / ende zijn Ban de voorſep Gerd-Campernoelien feer verſchillende. Gpzoege Campernoefiey oft Sur vels brꝛoot Gande Lente. _ an de ghene bie Ben Be eni oft bala Campernoelien / zijnder in * —— — Bee ——— iet aen pr Jente Ì er aerden : het ander is bande / Daer fp op waſſen / zijn — oft Bent aaneen ghedaen ed nl rte rid gd mutfe oft hoepken / bobenwaerts krom ber heven ap Haer unne Bellekens — vant De Het vijftienfte Boeck. Spaede Campernoe lien oft BuyBete-bzoot Gay dey oBerfft. 733 aerden ſpruntende ſteellien. Gheen van alle en 5 Then eentelj mergh / adeven oft zenuwen: maer fp verlehinen feet beel Gan grootte ende Here. Tea 4 Sommige € amperdoeltett zijn (eet groot en de breett/ Wel De grootte Ban cen Klepn tutsken oft hoepken heb⸗ berde: lommighe sijn Klepner/ ende worben felben groo⸗ ter Dan eenen filveren oft Bijchg-daelder:. fomtijnts en wogen fp oock noch ſoo groot niet. Der aerden boorthomen/ behal Ghedaente. 1,-De by Campernoelien verf in feer heel ban de Lpaede: want fp zijn ende Epg-ghewijs van maethfel / Lan ft all Dele & ob. oft Ber actien riafte Li tnt bleeck voodt: — s in haer. Bân 18 — lijck bieecla/ oft wat” beſneurt fs bael oft aſchverwig We — oft rooBachtigh te weſen. 6 zijn eethaet ; fonv- mighe fenrjmigb ende doode —— * _g Plaete. Omtrent vt wortelen ban de boomen / op gralachtighe plactfen/ bp de wepen „ende beemden, infgez dekte oock in de boffehen/ op fandachttigen/Bóchy tl Eerd-Cam ——— grondt / komen dele Fe 4 noelien oft eerd-foozten ban Cuptels-broot boort. Sp groepen dock wel-upt de verrotte ende bedorben houten ende ſtruycken ban de boomen: dan foodanighe Camz pernoelien zijn quaedt/ ende hinderlijch / immers ner⸗ gens toe nut. Dioſcorides verhaelt; datter Heel vergif⸗ tighe ende (chadelijcke Campernoetien upt Der aerden —fpruptent / daermen eenighe verrgefte ijtere in ‚ bereot ijnwaer oft 3 _ ende oock peel omtrent de holen oft hup an Dele, n Ban De flan= ghen ende Oders / oft oock bp de Wortelen Ban de hoo- men bie — uchten voort· ern Plinius ſchrift int 8, capitél van 3iijn-16. dat De beſte — de — ban de Eychen⸗ — en : maer dat ene Die b aghe boom groepen / niet. afleen vdunut· lick zijn. Carentinug in —— 784 de Campernoelien bie ómfrent de Bioarte-Hoitliee ſtruycken ghewaffen zijn: Sommighe andere houden boog De befte Campernoelten de ghene die ap de bergheri ende heubelachtigde ghewefter Waffen ; dan Horatius fepdt/ dat dE Camperngelien/ die in de Wepen ende beem⸗ den ghevonden red Booz De hefte Ban aerdt ende Mmaeck te houden zij boh — 1. De Dien Campetnóelien worden ín de chen ban Bokhemerlandt / Goftenrijck Pipesboogi: rijen ghepluckt ende —— den maendt van Apꝛril/ ende Worden aen eenen draet q en / opghehan gen ende gedroog ht / énde foo ot velo te bewäert om gheten teworden. 2, De Dpacd: —— upt Der aerden omtrent de Oogfimaendt ende Deptember: boch —— allegader nae de regenen: eñnde daerom Komen ſy et Te —— dan het ander voort. Van inius De reghenen / ſi komen Campernoelien voort: ende — — ala de — feiben linius _betupght/ is upt de Aimerichepbt ende overvloedige — q_Naem. Dit eerdt-ghewag ig ín onſe tael Camper⸗ moelien ende Durvels· bꝛoot 9 / nae den Franſ⸗ ſchen naem —— in t Hooghduptſch Heet het Schwemme ende Pfifferling; in't Ftaliaenfch Fonghì; int Sygenlch Hungos ende Cugumelos. Den Griechfhen naem fs Myces,Mycetes, Ne den Latinſchen Fun⸗ Sus, ende meeftendeel Fungi. 1, De foorten Han Campernoelien/ díe ín De maendt ban April ten boorfchijn komen / noemen Wp Proege / in't Latijn Fungi precoces: ban fom- Gis fe Spongiolz; de — Prignoli; de Hoogh —J— ende Maurchen. Deel zinder diefe toe beid aheflacht ban pr mpernoelfen — die Pli⸗ „aids Fungi ſuilli, dat is Swijn —— en/ noemt:; ‚Dan hét felve is níet he genoeg : Want ſchrũft im? regel tan bin 16. boeck / dat de Fungi ul, Ô — ne andere menig Eren Diemen Boled — een lackere ſple in't laetfte ved —— be Aar robe tt 22. Capiz — ord on ghe⸗ de 2 pe dege Se Tele rbe Embe ts Daer Hin Ge ca ——— te — Den als vergift ght bp bp) daer zijn nu flac: — ach inden ende fe dn ghew bergeven tet boot gel” tn z. De andere Foorte Yan Campernoelien, die omtrent den Berfft upt der aerden fpzupten / is ban ong Ea e oft Spaede € ampernoee geeen ae utumnales mede ſo erndelien / die onderwaerts ———— van Camp _ zijn / waren ín oude tijden boleti gheheeten/ —— eene eeen ben HF ben (eb cn d, bHoortkomen andere gat foorten ban Campernoelien zijn — Fung! venenoft , bat í Dergiftighe Canmernoelten, ———— Die —— je ettelicke eetbare) ban den Cruydr-Boeck Remberti Dodonzi. Soovefijcke Campernoelien oft Sperdiftigg Din vels · bꝛoot·. omtrent de Popelier boomen goet / Geet in t Latin Fungi populnei; ín t Grieckg Mycetes ægeiritæ Moure eryerp!Tat. q Aerd , Kracht enide Werckinghe. De Cam: (betupaht Galenus) zijn bpfter kout ende bocht: daerom zón ſy Gan aerd oock albernaeft bp de fchadelijckeende daodelijcke dinghen komende; in fonderhepdt de gene die eenige vuyle epgenthepdt oft berrothepdt bp haer hebben, Wederom ſchroft Den ſelven Galenus in't boeck van de krachten der Doedfelen/ Dat de Campernoelien Boleti ge heeten/ ín water wel ende behoo plek ghefoden zynde/ ex nae bp den aerd Van de inerte oft onfi inachi voedlelen oft fpijfen konten: doch dat fp niet alleen/ mac — met Berfchepden andere Dingen —— de verbetert zijnde / gegeten worden / ghelck als meeft alle ſmetſe ende El teel ſmaecks hebbende dinghen pleghen. Danhet — voedſel Hat daer ban komt (Hoegt hp Daer bp ) is ljme / pituiteus / koudt/ ende ban —5 — ijl. Ende bele Boleti/ 5* — wel de onſchadeli gene je — alle be Campernoelten : daer nae volgt : prees die — — — ee ok * — —— ghelosft worden pd hap te bj : de andere foorsen fa mie ne — fchouwen dan — oft al re ftoutelijck voor En hſe ghebrupchen : want/ ghelijck Atheneus —J —— en ſprupten upt der aerden: Van de welcke fommighe doch luttel van dien) eetbaer zijn: maermeeft alle D'ander worgen / ende bzꝛenghen de menfchen om, BT V-OEG.H SEL: D fa eee ende wijtbermaerden Clufius boeck aken ban de faorten ban dit ghewas ge —— be bat he ger hen — be — e us — — ent zn / wel kent de andere miet heeten n gietmas Champ 2 — sn dd ft — naemen (bele p oock b — — ſius agengheteeckent —— id als botabt / berde Binaflin dao Geifzklaw, Greffeling, Grefling , eere Hohen fchwat Horgreyllen,Keyferling „Kremling,Krotten fchwam,Kue) ternitz, Reheling, Sawtafchen, Scheberling , Seifzbart, S. Teubelinge,Thanneling ende Waizling. ; n Gungarij U — ende — eb — in Dyaegt hen Aer ank ende gn Hein ved fe meeft àlle ——— oi Sen eb 7 naem ie F us Fu terrenus, eude Ad letus; Ben * —— ende — — Pezice. Jnoude Wierdt den Boletus det Miyces bolires iae alleen boor onfchadelijek gehouden : Dan fabiug Colum Dat de Pezicr oock goedt om eten wartn: —— fchrij bat ertelche foorten van die in Fralien grotpen batt meeft Fonghi, ende fomtijdte Campinioni, Campigzons ende gheheeten worden / ende noch andere 1 Beele footten ín bat landt groepen; boorfepden Couumna beft } Galen zullen ais wp éexfkelijck de uene die Lobel befch: nar Het derde Deel. Het viiftienfte Boeck. 78 zeerkent fulien Gebben; be welcke zijn als bolgt. 1. Ghemeyne hatſt als fp gheplucht zn/ rotten fp. Bacr-upt is te genmercken platte oft wat verheven Campernoelien , diemen eer; in't Ratún Goebiderlijck dat (pp zn : want fp brengen den menfche al Woz funei vulgatiflimi efculenu : beft hebben ’t bleefch heel wit als fp Bende om: (elf De ghene Die eet baer zijn te beel gheeten / zin oock verf zyñ / van onder klaer roodt: oudt — forghelek om binderlck / ende guatijck verteert zynde verwor ghen oock / ot etensende kryghen ſterckeren rtutk / ende worden bruyn · Pp wor⸗ maecken De ſieckte Cholera / in onſe tael Boꝛ oft Zupckwee coe⸗ den ahewonden in vorhtighe Lenten ende Hertſten / in ſandachtigh beeren. De baete oft remedie Daer teghen / ſeydt Didſcorides / ig nieuw ghemeft landt/ ende oock op vochtathtighe mefiboopen: Nitrum gedronckenso ft bet fopken ban ghefoden Heule oftOrega. Waer dat fp onghefonder zn. 2. Kleyne langhworpighedoode- Baer fenijn worde oock berwonnen door Banen-firont met Azn lijcke Campernoelien ghelijck hoeykens zn ober al feer ghemepn ghedroncen / oft ban de felbe cen Loog gemaeckt/ met beel Gaz inde velden / beemden) hoben / ende acn oude bupfen/ liehteljek nigb. Men ſepdt / dat wit van den dreck Der ghebogelte met hoſ⸗ itt ve gtedaente ban De boorgaende te onderfchepdenendete kens {OD oft ghezeemden wijn ghefoden / °t vergift ban De Campernoe- nen uliks als Poderieus biet boor Doodeljeke Campernoes lien krachteloos mackt. Diefe gheten hebben / moeten terftont tien ghe ſt hildert beeft. De fommigte zin klepn / langbworpigh gheholpen worden. Fen doet ſe ghemepnlijck braetken. Looghe rondt, binnen Gol, Hooghe hoepkens/geel ban verwe: ettez gbhemaeckt ban aſſchen ban Wijngaert rancken / oft ban be botten löche zjn wijder; wit/ oft met grauw) oft ſemtudts fwart gez ban den Wilden Prerboom / ghedioncken / met Sout / gewaterden pleckt/ ban onder oft binnen ſwart. Daer zjn andere Die platter — Azún/ende Nitrum / is — goedt daer teghen. De vruchten ende bladeren Van den Wilden Peerboom / gheſoden met de Com⸗ click Cchotelkeng. 3. Bokeleer-wijfe doodehjcke Cam- a ed id een Bek deerwijfe ftinckende ende fenijnighe ernoclicn / benemen alle haer bertworgende kracht : ende De ſelve Campernoelien. Be fchildekens van defe sin ghefronftende om: vruchten oft bladeren ghegheten / zijn feer goedt Daer toe. Binnen geffagten/ geelachtigigban berte; maer den zijn brupn / ghe⸗ epertn ingenomen met Azijn ende water / zyn ſeer goedt tegen dien / mepnljek groepende aen rot heut oft berden ban OUDE bups voeghende daer bp een kroone fwaer Oofterlucie. Affen met win fen oft frallingten. Dommigbe ban defe zjn ſwarter / plat rondt / ende honigh ende mer water inghenomen/ Doet oock ’« ſelbe als niet omgbeftagen:men Getgr oock die Diep gekerkt zijn. Belefoorten oOCk € onfilie de Greyn met Nitrum; De wortel enoe’t facùt ban eten in t Latún Fungi clypeiformes. Mutu Campernoclien, Panar/met win; ende Den Radijs oft Moſtaert oft lerſſe ghe⸗ t Latin Fungi moſchati zijn de voorgacude ſoorten niet on⸗ fen / zijn oock goedt; als oock feer ſterrken wijn daer op ghedronc⸗ —— maer zjn roodt van berwe: ſommighe en hebben geenen Kkenswijn ſteen ghebrandt; ende veel meer andere dinghen Zom- \ er lin: veuck / ende de andere tiecken nae Den Miſtus. mighe geben De krancke eerſt @rpmeljoft doenfe braccken: ende lek oft Wout-Campernoclien; in't Latijn Nemorumfungi; Daer nae gheven fp hun wat Theriakels in. Andere ſegghen / vat 8 Eranſoys Champignons des bois: deſe zjn ſomtüdts foo durhpe ende onvolkomen iae half bedorven Ouren gheſoden mer grodi ende plat als een (chotel oft hoet; ſommighe heel wit: de ans de Campernoelien alte haer quaedt benemen. Dere sijn boven met de vofch bepleckt / ban onder wit / met Aaatee hangen. oben feel ———— ee — FEL MK 66 ghelronckelde Bofch-Campernoelien 36 act oft bleeck-geel/ : met roott gbeplecht, pan onver witter dan de boor gacnde/ met gez Van Zee Campernoelie oft P. hallus, kronckeldt cude ghefronſſeide kanten. 7. Campernoelien de ho- Vngers eyeren gheheeten. nigh-raten ghelijckende (De rerſte foorte Dan —— hier be⸗ —58* in t Latin Fungi favaginofi , ue fungi rugo! — — Gheflacht. is Omid; tande Gete algeenmid: vo het ghetal Ban de Cerdt-Campernoelien / ende akk eerde eel oer bees _k Spade Eupvelc-broodt moet oock ggerekent Worben feer ende Diep gherimptlt / — aten te zijn. Dit gewag dat in Hollandt niet verre Lan De Zee voort⸗ Eerbaere Campernoelien, ban Fabius Eolumna kompt/ ende Vngers eperen genoemt Wordt. - 1. De — — bp Ln Pezice Plinij : ende ende ep ig t ban b ende knor ger Dan De andere, upt ie bee dina —— —— — Vngers evexen oft Zee Campernoelie tet anders) boort-komende / als bet nachtigh weder ia: ende Wordt gebonden alte het tacr Door (belalben Des reg ef C De nende bouw landen / ende oock inde aerde teplen te Jaz pels :{phoudt foo vaft aen D'aerde/ Datmenfe niet wel fonder aers be mede te nemen trechen tn kan. Van maeckfel is fp hol alg een doosken / met eenen wijden Diepen bodem / foo datde groots fte twel bier oncen waters in houden kormen : ſommighe zjn vondt Kin oft mee meer Wouwe femme gehecht ofe mer sen pts igh / oft met meer vouwen; i t / oft met een upt⸗ kende gootken enn: le Á is Dick / baft/ als men- —— ——7 — 20 ghelyfvigh / bat het vb in zende fpen if El $ bi zi dd ë EER 3 t t ter Dan t. * deſe (wee ſosrten is hem ombekent: ben he mrd „ Kracht'eride Werckingbe, @m in ’t koït ben actd ban te kenner tê- is bet te weten/ dat de amperuoelien cen quacdt zón / nde gheen goedt met Doen en konnen. -Datmenfe boben gepelt beeft / ids tan Mafi Bar ne met Barr oft wii! EE fc Plie, iups t — en zijn foo binoerrdrk ohee. hondert voort — teg laet ded edere be fetbe berepoen oe floten gele be ans berepden/ gaer maecken, ban * eperen gheheeten) ig eerſt alg eenen rond Aan Baente eenen grooten ol oft Aur — van de Canipermoeliëa. We € ampetnoelien, die ct —— efen tel aen eee etbare en zin! Bebe eenfchelferinge ende seaberingpe:enoe alfa Derwe; ban met langheat ban ern Puy s $ Ghedaente. Dit ghewas (in Bollande Ougete Hindernifts A 786 wat peexfathtigh : ende is met een dobbel vel oft ſchoꝛſſe dederkt; ín De welche een ſeer tacpe ende hjmighe voch⸗ tigheydt beloten leydt / ſwaer van ghewicht / ende leer koudtin’t aenraecken. 1Wt defe vochtigheydt ſprupt ten faetften / nae dat De fchyor ffe oft ’t buptenfte ſacksken ban felfg open=gact / ende vaneen ghefcheurt ende ghebroken ig/ eenen rechten ſteel / rondt / omtrent een palm / nuit oft meer hooat/ voos ende idelachtigh Lan ftaf/ met fommigthe placken ghefpickelt / nde haeſt Bergaende oft flap Wordende; ín fonderhepdt als hp upt der aerden ghenomen is: want dan pleegh; hy in korten tijdt in dun Water te veranderen: op Fijn tfop ie hp ghegaet / ende brengt een nleyn gevinpelt dechtelken oft kapken voort / renerhande verwe met Den ſteel oft ſchatht hebbende. Dele Campernoelte ig leer Lwaer ende ſtinchende van reuck · dan Get nat oft vochtigheydt Yan de lelve is noch pupler ende veel meer ſtintkende: hoe wel Daer veele blieghen omtrent pleghen te vergaderen. Plaetfe, Dele WOngergeperen komen níet Berre Van De Zee voort/ te weten ín de Dupnen ende Dandtherz gen felve / neffens dat ghewas Get welck in Bollandt ghemepnlijck Bel pleegt te heeten: ende Worden daer tuffchen veei dichwnter dan ergens elders ghevonden. Sp waſſen oock wellomwijlen in de hoven ban Ooften= zich/ als den wijtbermaerden Clufiug aen mp (ehrift/ Waer dat ſy vergaende ende verwelckerende (ten zy daer genighe reghenen op vallen) de aerde daer ſy in flaen/ fwart plegen te verwen / al pft daer ſwertlel oft Dicken int it op gheftozt waer, Der Delm/ tuſſchen den welcken deſe ſoorte van Campetiioelien ín Hollandt pleeg) te groepen / en is anders niet dan een ghellatht van Grag/ Dat van De Potten int Latijn Carex gheheeten Wordt; 'ewelck op de Dandtberghen oft Zee-Dupnen eer nig: ende kruppt daer ſeer Verre ende wijt goort/ met fijn lange ende onder een verwerrede oft gez plochten wortelen / Waer dooz Dat het Sandt bp een pleeah te houden / ende te beletten dat het door den windt níet wegh gedzeven en Wordt: om welcke oor ſaecke't felipe Bras met groote nieëtftighepdt ende ſorghvuldigheydt alle iaer in de Bodpfepde Dupnen gefet ende geplant Wordt: € Tijdt. Dele ſoorte bari Campernoelie / oft Vngers eperen/ ſprzuyt in De Derfftmaendt upt Der derden Omz trent Ben tijdt dat de Wijn druyven ghepluckt worden: € Näm:; Dit ag heeft den naem nae de plaet{e Daer get groept in’ Latijn ghekreghen/te weten Fungus Dat ís Zeelampernoelie, Dan den 9 ey⸗ niers eperen / dat ig Dupvels eyeren / oft Todvenaers eyeren/ ſommige dat woozdt uytlegghen: ende daernae ís het van de lele ín Latijn oock Manium oua oft Demonum — ee De — are — ec Phallus, n ſeer ſchoon Latijnſt i in t langh beſchreven. nich ghedicht € Acrd,Kracht ende Werckinighe, Defe Vngers eperen ban binnen den lijf ve ghenoten/ oft gegheten zijnde/fouz — fe —— ende doodelijck weſen / im⸗ / a ooven/ den afgrüijſſelijcken vuij⸗ — — — fgrüſſelijcken vuü⸗ Pan nochtans zinder ſommighe die ghelooven / dat de lelve de onkdeljche ſmerten van het heet fleecijn ende gicht van be voeten / Daer Han buvten op ghelepdt zijnde/ generen ende —— t ende dat om —— Dat DE eperen/ oo t-ghekomen í koudt in't warien sijn alg cen rpftaloft ge BIIJVOEGHSEL. It wonderbaerlijck ag/’t welck ban z Hee- D anmoernoeie mits Dat bet mei op be tupden h: want peor Baeft enbe bergaet ij flijm gekomen is ende op senen fee kiten Hee —— zende wp hebben bevonden / dat een bari deſe — ohrid gbenoght/in'fzandt ghe⸗ eydt zinde / des anderen daeghs ————— belghebroken/ indeed erdee fepzóft opgelaten ig. Zobel noemt het Campernoelie ghelijckende de mannclick- heydt, ín Zatin Fungus virilis penis arrecti facie, Bet bapenfte Beckfel noemt bp Glans feu capirelium P halli; bat íe ’t Belmken/oft t hooft) oft tloofken. De vonde Hollen; daer defen freel oft fcheut apt-fprupt/ noemt by Ylompen / oft efen feel oft ſcheut volua; t's golfandefeh Vagers — — en _ De) bomen Cruyde-Boeck Remberti Dodonzi. odemonum oua; ende Fungus Príiapeius; ende Phallús Adriani fas 7 en ſteel oft voepe heeft langba door De middel een effen gaet⸗ ken/ dat atnd’epnde engh wordt / met geele Draepen Daer in. Mp bhen Dat helmken ſomtidts Beele puttekens ala Bonigh-raten ien hebben / brupne Apmerigbepdt van haer ghebende; „De welcke ineke / nochtang foet ban ſmaeck is: ende wordt goedt ghe. acht om ’t fercijn te ghenefen. ú — De blie ghen vergaderen fect aen Dit ghewas / ghelitk aen andere ſtinckeude vunle Campernoelien : ende fchijnen Dat foo op te eten oft upt te fupghenjdat het boos ende ghegaet Wordt / ende (zer haeft vergaet. Dande Katten nemen Daer noch meer —— in: leifs geben wy ghelien Dat fp’t heel opgheten hebben; (onder daer eenig leefel van te gevoelen. Nochtaus Faghen ſommighe / dat⸗ men daer de vlieghen oock mede ombꝛenghen kaun. RRT NVI CAPIT EE Van Ronde Campernoelien: Gheflacht. * > de ghellachten ban Campernoelien moeten ooch B ghjeftelt ende befchreben Worden twee andere mede= foorten Van De ſelve; te Weten een heel vonde / ende een ander bie half rondt ig: daer ſommighe de knobbelen/die op de lemmetten komen / dock bp rekenen willen, g Ghedaente, 1, De gerfte foorte/ Wolfsveeſt ghehee⸗ ten/ ig Geel vondt ban maechfel/ alg eenen vonden bal/ aen Der aerden vaſt houdende / ſonder op eenigh voetken pft fteelken teruften / witachtigh/ nergens open oft hol/ binnenwaertg met een vooſat htigh ende ſeer vocht mer perbult:de welche Dog oft berdrooght zijnde / open breeckt/ ende fomtijdtg een feet-dun poeder oft ſtof alg eenen rdock / pleegh ban haer te gheven. 2. Daeris noch een ander mede · ſoorte Van de boorſey⸗ De Gonde Canwernoelie / de welcke niet heel balachtigh oft bol vondt en is / maer alleen half roudt; Want {pen ig bobenwaertg niet verheven oft buytenwaerts gekromt? maer uptaehoolt / ende rondom ghekant / cenen niet (eer biepeu keick oft kroeg Ban ghedaente oft maâeckfel niet qualck ghelickende. De verwe Ban dit ghewasisbzupn ende befineurt vael / alg Die ban de Torven pleeghte we: ⸗ fen/ diemen in Hollandt ende andere landen Daer aen paz fende/ om daer bier mede te maecken / ghebruyckt. Dan Het binnenfte merg ban de felbe is ſwarter ende v Dan dat Van de vᷣoorbeſchrzeven Bonde Campernoelle: fp ageeft oock eeh licht ftof oft poeder Han haer / dieals eenen voock opwaerts vlieght / alfmenfedoroftdroogh „maer niet foo veel alg de zijnde bieecht oft vertreedt Hoorgaende. —— — Pan de Campernoelien / die op De lemmetten Han de Eeerffen oft lampen plegen te Komen / ende Lucernarum fungi heeten/ is hier heel onnoodig iet te handelen/ gb» merckt dat de ſelve in t qì ban de crupden ofteerdte — ghewas gheenfing te vehenen en zijn: want ſy en zijn an⸗ Berg niet dan een knobbelachtighe vergaderinghe art Boet / be welcke op’t opperfte ban de lemmetten hangt ⸗ ende het licht oft de viammie feer pieegh te beletten ende Dupfter te maechen: dan fp. zijn lijck ee — teechen oft bedupbdeniffe/bat het dzooh weder in reghen. achtigh ende bocht Beramderen fal/ alg onsden Pot DPirgikug Germaent in het: boeck ‘gan fijne Geo gica/ wanneer Ip De teeckenen ende voorboden van de ven fn ’t Tanghe verfarlt. eee Plaete, 1, We Bonde Tampernoelien oft blalen waffen in op tighe wooeſte fandachtigh Garne nf ov berber mien Wees ern aft op / / fame geweten, fbovanigh afer in Bollandt ig he zijn / baermen bit gewas lomtijdts € Tijd. Dele € g Naem.-@e haer iet p is Wolfsheeft ; ín ral ï en fchijnt datſe Plinius Pezicz Fungi — bat —— gen — t voetkens want aldus: Eee ioftCa fen ig een ſoozte DE flacht ban de Fungi. mpernoelien k men Pezice — foe geenen teel noch oock BE Aad hd Het derde Deel. Bonde Campernoetieg Wolfsveeſt ghehecten- Plat vonde oft Half vonde Ss arte Campernoelieg. a, De halfronde fooyte ban ampernoelien en heeft pe ile’ — Faa, niger gheen; bat (8 —— eenen Wetekinghe: fnorten ban _ Campernoelten en zijn nergens toe nut / bat Wp weten: Eg sberen oft be Oro on ooen — Den; dan het ftofachtigh poeder ban de leiue / als iy ber- dot 7 is m dꝛoog te ſonder — Het vijftienſte Boeck. 787 ta tworpia, Doctor Faboliug kteegh deſe dodrieden iaeten —— tene ín (betr ben felben el) tot Antwerpen / Die een Hi Dan dit felbe gheflacht ban Campet: noelien is in onfe tael oock Duit, Bouijft ende Bult ghebeeten; in t Booghouptfch Buben ft; in’t Frauſops Veſſe de loup; in’: Ataliaenfch Veftie di Lupo; in’t Latin Fungi glomeratz rotundita- tis bp Lobel. Fabius Columna heeft cen gantích ander gheflacht banCampernoelien Dan deſe boor De Pezica Der —— beſchreven ale in t Bivoegbfel ban’t voorgaende Capitel bije at. Men niet: ende fr in’teerft wit / bupten ende Binnen: % Seef te ben ——— — dbetdek : maer als ſy bezowijren/ wore biunn vog/ feer boos, ende beel wegh in eenen — ſoo datter niet Dan Dan ober en blijven; een felven Eoiimha beeft befe Campeenoelten ghebonden irt de Kente in ghedaente vart vonde klouwen / ens Kaets groot ballen / oft grooter / met een korte wortel / onder in befelingdert ghedeplt/ gladt/ facht/ wit / al offe mer Balck Beftreken waren: Opengatnde bꝛckenſe midden door] ende bertoonen ban binnen eenen fraepen alg cenen ſpinroci / nets gheweifden Kol / aloft bp met konft foo ghemaeckt waer / met beele hoecken:wiens bleef: Deele bol zyn ale Riet-pijpen open abefne- Den : in be hollighepdr ban de welcke een toffe oft geel va igh⸗ eg fchuplt / bie ban berte eenen buplen ffanck ban haer gheeft: datſe ban verwe ende ffanck Het dun menfchen-meft ghe⸗ lckt · Daerom is fp ooch Woifs · beeſt gheheeren gheweeſt. be nioemtſe Fungus lupi crepitus effiorefcens, om Dat p bloept als gheſeydt is: dan de voorbpgaende menfchen plegenfe om te ftooten gere bolkomen bloepen. De ſelve aft noch fraeper ghedaente fierz mien inde Gerraelliede Kotacls-ghewijfé Campernoelien, bie org Cluſius beſchtift / ende hier ghefchitdere ſtaet raelcæbevvis ghetrachiede Campernoelie, 788 Koraels-ghewijs ghetraclliede Campernoelie fepdt hp Cin’ Latin Fungus Coralloïdes cancellarus } Waft in Branckrijck tuſ⸗ fegen Get Riet: ende ie eerſt foo groot ale een Binnen Ep/ fneeutw- tit / met een Dunne witte gheveeſelde Wortel / Daer nae gaet Dat Ep open / ende bertoonr een nets · ghewis oft traellies · g hewijs borfcken ban verte dwaerſe flinchfe ende rechtſe Door een gebloch⸗ tene voode aoraels ghewhſe tacken verſamelt / onderwaerts eer bochtighepdt Hebbende/ Die van de Muggen ende Pliegen feer bez geert wordt ; nochtans foo bupl ende finckende / Dat deſe ſoorte daerom met recht onder De Boodelijcke Campernoelien gheſtelt ſoude moghen worden De herts Swoammen oft hirten Spongien / anders Cerui bo⸗ Jetus gheheeten fouden oock mer eenighe goede reden bp deſe Konz de Campernoelien ent mogen worden: Dan fp hebben ont de ghelgekigpepot van den naem in ’t Biboegbfel ban De Eerdt⸗ bupien bier nae haer plaetfe ghekreghen. zh Aerd, Krachtende Werckinghe. Defe Campernoelien zijn nerz toe nut in de Medichne: Dan men ſiedtle in Melck/ om de Vliegen te dooden ; alfmen de Koode Campernoelien oock Doet: mde be was-maeckers vergaderen Defe in haerentijdt / ende ghebrupckenfe om de Bien Daer mede te verſmooren / als fp ’t Was banden honigh fchepden. — Be Campernselien oft knobbelachtighe vergaderinghen/ die aen De Weerffen komen / worden ghehrtpeht Om De wönbrauwen daer mede te berwen / ale het hapt del ende wiet Dicht genoegh fs. HET XXVIL CAPITEL: Van Boom-Campernoelien: Ghedaerite; cher DE Boont-Campernoelien Waffen aen be ſtruyt⸗ fen/ ſomtijdts oock aen De tacken ban de boomen / ende bebatten de felbe ín De vonde: Want fp zijn krom ende Half rondt Lan maecklel bobenwacrtg een wey⸗ nigheken plat, fomtijdts wat uptghehoolt oft diepach⸗ tígh/ ban onder engh / ende in een ghedzonghen: van ftoffe zijn fp vaſt ende hardachtigh ; foo dat fp dzoogh gheworden zijnde bequtaem zijn om Het Dier te Ontfan= ghen et — doen ontfoncken; t welck fp oock eenen tijdt ouder. q Plactfe, Men bindt bijnae gheen ſoorte Han ghe⸗ bosmte/ de welcke budt geworven Zijnde met deſe Cam gernoelien oft A niet bewaffen en is. k _g Naem. Fn Hooghdurtſchlandt heeten deſe gen⸗ waffinghen der boomen Schwemme ; in t Griecks oock Mycetes Muxures : Ban tot onderfchepdt van De voorbe⸗ febzeven ſoorten Ban Campernoelien worden ſy in't La⸗ tijn Fungi arborum oft Fungi arborei,vat ig oor Came ernoelien / ie ban Boom-Campernoelien oft DW oor fehadelijck ghehouden om ban binnen in den lyfve te temen. Maer gPicander fepdt in fonderhepdt / dat de qhene Die aen de @lijf-boomen/ Steen-palmen/ ende Epcke boomen Waffen / doodelijck zijn. Dan fp Worden als ſy dzoogh zijn ghebruyckt om in ſtede bau lonten ende ander voncklel te ſtrecken / om het Vier daer mede te ontftehen ende te Doen branden. BIJVOEGHSEL. S Ommighe gheven den naem Fungus arboreus oft Boom- Cam⸗ ad gend — eni he Dre Brandt ban De boo⸗ in’t Zar Claaus tnde Patella bp Pliniu — sages Boom-Campernoelien , Tudas-ooren ghelijckende, ʒin ban Los fungi auricole Juda facie ghe * Bel befchreben / ende Arborum „ beft af ren dee ——— andere * angieachtigh ey boos/ ban aemwas /maechtel ftoffe ende te Ben Henck —— —7—7— geei. met ende Den / ende ghe or beenen Oates en : want fp zen foo wel / in fommigbe plaetfen bet bier Daer mede houden en ue oock ban De fijne vers maent. Men ghebrupektfe in den krügh boor lonten. Ende men legd je op veele plactfen te beekoopen/ met vier aagen / om hade ‘Eycke Camp lie, met t als Volders-Kaerd — in't — Fungus — dipfacoïdes — hard behalven de upterfte Den die î fe: bet ie kams-obttofs / ban het montre t ende Werckinghe. Alle defe foorteri Zwammen Worden. Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. Defe Campernoelie dick wordt, Den ſteel is biunen hol / onder dickft/ ende afghetrocken zinde is als eenen bol oft bulb / mee fas: felen beljanghen; waer Doo? bp ſun boedfel (chept. Defe ſoorte noch beefch ghepluckt zijnde verdroogt / maer en verrot niet. Denrie Campernotlie ig cen taep muffcnoe leerachtigh bzupn oft afch-gräutw uprtas/ dat aende ghefacgde Delen ende ſtpien ban Dennen houdt pleegt te groepen/ wanneer Daer bochti oft aecde deghen aen ghefmeten wordt, foo Dat De eene fijde ban deſe herders bocht ie Van De aerde/ De ander Droogh van De locht. * In Italien / te weten bp Ceanpoclaro ban Apulien / Columna, Wordt begeert De foorte ban Campernoelfen die ban, ghedaente eenen halben oft ghekloven Bol ghelückt ( als de plat- ronde / ín het boorgaende Capitel van Dodoneus bermaent ) ende alg Agaricus aende ffrupcken ban De Beutken groept / ende Daer Vaft am houdt : die onderwaerts kamg-phemje gbekloben ie / ende ghepluckt zijnde niet en verrot / maer hers — Het welck een teecken ban onſchadeljcke Campernoe⸗ ien mach wefen . —— Be SEpcke Campernoelien worden it Italien bp Dabona gbefocht ende ghegheten. 3 î 5 ë Be foorte ban Campernoelien die omtient De Dlier-haomen waffen / met Roofen water op ghelepdt/ ver ſoeten alle heete onts ſtek inghen ende ghefwitlen. HETSXXKVIEE GAPITEL, Van Agaricus. en Ghedaente. BE be Boom-Campernoelien foude het Agaritum oock moghen gherekent ende gheftelt Worden: want dat is een witte Campernoelie/ niet fonder reuck / van maechtel ende ftoffe jdeler oft Hooler dan de Looy: gaende ſoorten. Mgaricus oft Agaricug. € Verkiclngha. het voosſte oft újdelfte " ende feex ende Het ghene dat ín ’ fi —— net! À Het derde Deel. tigh óft bruyn / ín ſtutken glebzoken als lommige bapre- ghewijfe aderkens vertoonende / Wordt Boor quaedt ende hinderltiek ghehouden/ oft als onnut Berworpen, { Plactfe. Plinius in ’t 8. capitel ban fu 16, boeck fepdt/dat aen de Epcken ende dier gelijcke bruchten voort⸗ brengende boomen fet Agaricum meeft pleeg te groepen. maer Get en zijn voorwãer geen Eechel-draghende boo⸗ men daer het Agatieum aen waſt / maer andere boomer bie langhe Poten voort· bꝛenghen; tn t Latijn comferze ghehecten: felfg in’t ghetal ban de felae de Lorcken⸗ boomen alleen bꝛenghen het Agaricum boort: ende Dat niet fu Dranckrijck / alg Plinius daer qualjck van ghe- fclrewen heeft / maer meer in dat deel van Ftalien dat Banckruck naeft is / daermen boſſthen ban — boomen vindt; hoe wel dat het oock op andere plaetſen ghelien wordt, daer de Loycheu-boomen zijn. 15 € Naem. Agaricum oft Agaricus en Geeft anderg gheenen nacut mt Latijn bp de Apotekers/ in t Ita⸗ naenſch / Spaeuſch ende im andere taclen / dan De gene die van den Griechtchen naem Agaricon A'yapirès PEEz draeyt oft bedorven zûin. si : ge brik Kentht ende Werckinghe: Agaricus wordt gherekent onder De dinghen die in ven eerften graed ver⸗ warmen / ende in den tu verdrooghen / nae de lee- ringhe ban alle oude meefters: hj doorſnijdt / maecht dun/ af/ ſuyvert het verftopt ingewandt/ende Daer beneffens maeckt den bupck weeck ende reyn. Bp helpt de ghene Die met de Geelfucht door verſtop⸗ inghe afeguelt zijn: gheneeft ende Berdrüft de koude feubbingten ende ſuyveringhen / die Yan koude dicke vochti hunnen oorfpronck hebben. ; en houdt den Agaritus oock voor feet goedt om He beten bande hergifti te efen Die door koude habel: beten van bupz wen, Ben ghebrupekt hem oock om Het lichaem cen goede verwe te Doen bk pd Hy iaegt de Wormen upf den lijve, — Den lelwen Agaricus is oock beguaem om allerhande koztfen/ in fonderhepdt de daghelijckſche / de verſchieten⸗ De / ende andere Die langhdurende zijn / te ghenefen / alg Ip met andere dinghen tot de ſelve fieckten Hrenende ver⸗ menght wordt. : Alle defe voorſeyde Grachten betoont den Agaritus/ its Dien Dat Ip alle * flijmerighe koude ende taeye en/ ale oorfaeck weſende ban De boorlepde — ———— upt Den lijve Van ander iaegt / ende ſuyv — Allmen hem felve het zo gheheelt zy in kleyn poeder hebꝛroght ende fn „dan Lalmen ban een _ Bragmeaf beginnende / tot de waerte — anderhalve _ bragme/ oft twee Dragmen (ten boogbften } feffens ko- men, Dan alfmen het water / daer hy in te weycke aen oft ghefoden is gheweeft / ingheven oft ghe- brupehen wil / dan falmen vrijelijck Lan twee dragme tot de vijf toe ſeffens te Wepcken oft te ficden fielen * —— alleen / fo den Agaritus ſelve / te en en. —* * Dan de werckinge oft fupberimakinge door deſen Aga⸗ ricus gheſchiedt (eer traegelijch ende langfaem : ende daer beneffeng beroert hj de mage een Wepni daerom outmen voor goedt datmen hem met wat Gembers vermengt / oft met Wat facdt Han Dautus oft Lan La- Hafs / oft een weynighsken Dal Gemma: Galenus (immers alg Melue berhaelt ) beeft Den Agaricus m Ben Wijn/Baer Gember in te weytke gheftaen hadde ge- en. Sommige willen Ben Agaricũs met Orpmel oft Edick oft — van zijn te drincken geven: uicker voegen mach hp aldervrije⸗ ende alderfekertijchft inghenomen worden, GBIVOEGHSEL. Gariche ie in alle landen féer gebrupckelick, hoe wet dat bi —— a A alleſins niet en waſt bes bufetne om Dar (oo belande — — daerom Medicina familiz, Di ok Pefue Led, Daer Het vijftienfte Boeck: 789 ken/ dat rondt is. Deſen Agaricus wordt eygentlijck Fungus la” nignus gheheeten / om Dat hp acn Den Korcken-boom waft/ als cl” ders betóont fal worden in De befchrijvinghe ban den voor fepdert Lorcken-boom. Bp pleegh nochtans in — nae andere boomen ghenoemt te worden ; te weten Eycken fpongie , Denne- fpongie; maer oock wel Dunne fpongie. Agaricus trochifcatus „ig Den Agaricus Die in De Apoteken ghe⸗ betert ende bevepdt is; ende foomeeft ghebꝛuyckt wordt. Aerd, Kracht ende Werckinghe. %gaticum/ (bo wel bet Mans neken alg ’t Wyfken / Dat het befte is / zun bepde ín t eerſt ſoet ban fmaeck/ fepdt Dioſcoribes: welcken ſmaeck Daer nae in bitz terbhepbt Verandert : ende hebben een ghemengde famen-treckende ende verwarmende kracht. Agaritum is uptermaten goedt teghen de crimpingen des bupeks / ende rouwe bochtigheden/ ende ghe⸗ borften leden/ als De ghene Die ban allen zn / eenen ferupel Agaricus met hHppocras innemen/ als fp ghten korte ges boeten ; maer alg daer kortfe bp ie / mer Bonigh-water. Agari⸗ cum eert bierendectioote waer met wijn ingenomen / is ſeer goedt tegben De geelfucht/ kortichepdt van aebem/ ghebreken des lebers ende nieren / ende roodtmelizoen / mopelck piffen/ ende opſtüghen bande moeder. 4 * Met Malveſene ingenomen / is ſeer goedt de ghene Bie upt⸗ oaghen maer met honigh· Azhn / dert miltſuchtighen. het is goedt gheknouwt ban de ghene Die een quade mage heb⸗ ben / ende gheen ſpyſe en konnen inhouden: 'tfelbe Doet het oook broogbe tghefwolgen. … 7 Agaritum wordt pock drosgh ingegheven de ghene die ruſpen: —* eens halvbe dzagme met water inghenomen / ſtopt het bloet — half dꝛagme met onigh· Azijn inghenomen / is ſeer goedt teghen de pône ban De heupen / Aercyn ende vallende fieckte : ver⸗ — * maendtſtonden / ende helpt De gene die bande moeder elt zn. walks Er Da me oft twee met honigh water ghedroncken Hoor het aenvallen ande kortſen / bentemt Het Been ende ſthudden; ende maeckt kamergauck. Á * SOmtrent anderhalve dꝛagme met gewaterden wijn inghenomen / iseen bate teghcn alle — Len Bale dragme met wijn ghe⸗ is iptermaten goedt de ghene die bau ſlanghen ghebeten orften ghefepdt ) dient tot alle inwendighe en / ingegeben nac De ſterckte ende ouderdom ban Den krant⸗ ken) le nu met Wijn/ ende alsdan met watet / ſamtüdts met Bos — ſomthdts met honigh· water / nac den epſch van de „Veele ghebrupelten den Agarichis raum ende onberepdt: maer de a Die hem met Gemser. Ende Sproop ban Azhn oft Oxpinel nemen/ doen veel beter. Daer worden oock Piller ende Trochi⸗ ſchen ban ghemascht in De Apoteken / tot glie de boorfepdt gezeken nut. Sommighe fieben Agaricus met Andere e crũpden in … Looge/ ende waffchen daer Het hooft mede{ om De Bee lenten de bets ſtereien / ende alte ghebreker ban be felve te en. „De berwers beligen den Agaricus ooch/ om hun verwe beter te Boen Drijven / ende foo niet in De ketels te finchen oft te gronde te gaen. Dan daer toe feggen ſommighe dat Ben ſlechtſten ende bis nae vermeluweden Ben bequaemſten is: — Van de Eerdr-Buylen oft Tubera. — — — — ubera / dat is de Eert-buplèri / Zijn ettelijche gebulte/ oft vonde in V/ in D'aer= Ee — bart De (ele rondom bevat / omiugelt ende fonder fteel / bladeren / Beelelen oft hapre- ghewüle acnwaffinghen. Ban bupter zijn y fait or byupn rss/ binnen in wit oft geelachtigh mergh hebben be/ fonrtibte (oo groot algeenen Buec-aypel/ vichwijlg dock — — ae 4 te. fen Bindt Hele Bert-buplen dy Hooghe fandachtige/favelachtighe plaetfen/ Daer —— —* oomte pleegh tè groepen/ als jn Ooftentich ende ungarijen / erde Herl van Italien. Pliutus ſeydt / dat rde tle Daer fp waffen niet met allen berheven oft uptpuptende en is: dan den Poët Iartia- lis betupgt ín fijn gebichten/ dat de gerde / Daer ſy pleghen te waflen / ghekloven ende dickwits gheicheurt Wordt, ende {oo te hennen Dat Daer De Goorlepde Eerdt- Herfſt/ Î erfſt / als Det [eer reghent ende dick⸗ Js / groepen dele Eerdt-buplen wel meeft/ als inius betupght. olberideg fepbt / datmente ín de — eg Zomer upt-graeft ende upt der aerden € Naci. Dit ghetias heet in’t Latijn Tubera bera terreftria, Dat is Eerdt-buplen oft Cere hadt in t Sriechg Idna T'Sve; in ’t Staltaenfch Terms ende de tiena, Tofenas ende Tubera: À Tertuſal; in t Spaenſch Turmas eN Trufle; terra; int Fran 7 Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. EVerd buyley oft Gubera. € Aerd, Kracht ende Werckinghe. Deſe Tubera oft Cerdt-buplen/ alg Galenus betupgt / moeten gerekent ende gheſthat worden onder de dinghen Die gheen merc⸗ Eelijche oft bijlondere epgenthepdt/ fma ‚Kracht en hebben: alle welche dinghen dat ghemepns heb⸗ „ben / Dat ſy een voedlel ban haer gheven Dat oock noch Warm/ noch koudt / oft anders kennelijck en zy / doch alleen een weynighsken nae den kouden trecht. Den voornoeniden Poët Martialis gheeft te kennen/ dat fp in oude tijden gegeten ende op tafel ghebr oht/ € ia foo Heel als De Campernoelien gheacht ierden. Dan Avitenna heeft neerſtelijtker gelet op den aerd van dit ghewas / ende Daer waerachtiger af geſt hreven⸗ te weten Dat fp eer ban aerd eerdathtigh zjn / dan Waz terachtigh / ende gantich gheene ijckheydt in B rd en hebben : oeh dat ſy dick / (maer ende melaucho- gek bloet ende gil —— doen groeyen / ende hardt „om verdouwen zůn: ende alte dickw ls genoten zjnde/ shet hooft ende zenuwe delick zijn / endeeen popel⸗ ſye / gheraechthepdt ende vallende fiechte pleghen in te brenghen ende te verdorſaecfken. BIIVO-EGH SEL. I A verli dit ghewas ban beele oock Swammen 4 ſchünt Tubera , dat ie unten oft Linoh ⸗ noemt te twefen / om bar het bijnae anders mer dan conde be eu zun / haer afkomfte hebbende upt De berrichepdt dee aerden / de Eynde van het — Hoed S= eckelpchepdt oft oft ban anderen a woꝛtelen ban Cytlamen / aft Eerdt · broot wat ghelfickende: welck — Cptlamen in t Latijn oock ſomtjdts Tuber verrz stenige, — —5— begeert meer van de Tubera te weten / Die fe le us nius. 4 Herts-S wammen Waffen meeft op plaetfen daer De Herten Veel komen / ende zijn bupten bruvn / eerd verwigh / alfoo groot afs tenen ahemepnen Kaets-bal/ wat ghebult ente oneffen: ’t ig ‘witachtig ‚Binnen bol heel bꝛußn ſwartſel. In't Latijn heee ten fp Tabera ceruina ; út t hooopdu vtſch epabentlijtk Hiriz. brun{t ; in onfe tael oock wel Hertsfpongien oft Hirten-Spongien; ende Cerui boletus int Latijns ende die fouden bp de Ronde ampernoelien gherekent moghen worden. ESE. + Aerd,Krachtende Werckinghe. Men eet De ghemepne Swam⸗ men gheſoden / ghefrept / —D oft rauw: ende ſo nemen aile fmaeckelijckbepdt van de ſauſen Diemen daer Lp doet. — Saer de herts · Owanimen worden ín Bemerlandt ghebruptkt gn vd ee tat — vermeerderen — ghewicht van een kroon oft an met twin tſeffens droncken. Men ſeydt dotk / datſe De voeſters veel melcks boenkeij … Defe fpougien zijn foo koudt van actat/batfe be Dif- sE Doen fterven / in ’t Water geworpen zijnde, ende de menfche felper oock groote fchade Doen : nochtans zijnder fom Di knauwen / ende legghen op de ficken oft beten ban de sE, Koppen / ende ban atierten quaedt ghedzacht : ende metde ſelve op tentgb hittigh ghebret k aen 't [if alelendt/ tvecken fp be birtedate — unt / ende Doen De ghefwillen inchen. I2uchteren ghegdeten/ ober nefen fp’tdoncher gheficht : ende helpen de ghene die bau gaen — ft ban tbepdt vermoepdt zijn, Be vrouwen die ban. kinde niet verloſſen en kongen) nemen Daer foo veel van — als cen Erwte groot is / ende knautwen de helft en te andere helft op Den navel / ende fp fulten lichtetfjck basren/ faome En sint wer — —— — re hebben / * nd — ghebruÿcken: n haer kint quijt worden / ende in ſterbens naat komen. er — EE laas ite 72 Cruydt Boeck REMBERIIDODONAÆI MEDICIINS VANDE KEYSERLIICKE MAIESTEYT: HET VIERDE DEEL, Inhoudende de befchrijvinghe van t Koren ende Graen , Pluck- vruchten ende Hauvv-vruchten ; ende oock van de cruyden die in-vochtighe ende vvaterachtighe plaetfen, oft oock in't vvater felve vvaſſen, ende van meer ander dierghelijck ghevvas, begrij- pende de 16. 17.18.19. ende 20. Boecken defes Cruydt-Boecks, | Net feftienfte Boeck. — Van de gheflachten van Koren oft Graen. | EV OOR-RE DEN B8 or nu toe hebben wy de gheflachten der cruyden, die in het gheneſen oft in de Zl, Apoteken nut ende ghebruyckelijck zijn , in't langh befchreven : ende daerom is Ji Ae es her nutijdt dat wy komen tot de befchrijvinghe van de ghene, die het lichaem SR Me DP onderhouden, ende onder ’t gheral van de Voedfelen ende Spijſen gherekent wor= 6 EL DSP den ; namentlijck van de gheflachten van Graen, ende andere Voedende faeden; ende van de Moes-cruyden. Dan merden naem van Voedende faeden oft Fruges worden begrepen alle de _foorten van ende de Hauvv-cruyden, dat is de Pluck-vruchten oft Legumina, die men mer de hande leeft ende plucke: welcke beyde gheflachten van ghewas in't Latijn Gerealia ſemina, in” Griecks Sitera fpermata oft Demetria fpermata gheheeten zijn. Defe willen wy nu alle befchrijven, mee het ghene dat haer foude moghen aengaen , miefgaders noch fommighe andere cruyden ; die daer eenighe ghelijckenis oft ghemeynfchap mede hebben, ende daerom by de felve oock mer recht ghe= En or Ed tele ant by de befchrijvinge van dit Voedende ghewas moet oock ghehandelt worden van alle dingen die men uyt het Korenwerck pleeg te maecken;te weten van het Far oft Gort; Chondrus, Halica; T ra= gus, Amydonck oft Stijffel, Ptiſana, Gepelde Gerfte, Polenta, Wurt;Maza,Byne; Mout, Zychum, Bier, ende meer andere dierghelijcke dinghentde welcke wel gheen eruyden en zijn;maer uyt defe Voedende cruyden met des menſchen handen ghemaeckt ende bereydr worden. Tot de felve befchrijvinghe hooren oock veele andere ſaeden, die heophraftüúsin fijn achtſte Boeck onder her derde gheflacht van de Fruges oft Voedende faeden rekent ; de welcke van Galenus in ’t eerfte boeck van de Krachten der voedfelen onder de eetwaren gheftelt ende ghetelt zijn: als zijn de faeden van Sefamum, Moftaert faedr, Lijnfaedt, Kemplaedt, Fenigrieck, ende andere dierghelijcke,als Boeckweyc: de welcke hedens-daeghs en: zijn ende ghegheren oft anders ghenoten wor⸗ den, oft in oude tijden onder de ek nn pleghen te wefen. _ Voorts oock foo fullen wy hier befchrijven meeſt alle de foorten van Koren-brandt, onvolwaffen ende ghebreckelijcke graerien, die hunnen edelen aerd ende goedtheydr allengskens afgheleydt ende verloren hebben, het zy door ongefteltheydr des lochts, het zy door onbequaemheydt des aerdrrijcks. het zy oock door her achterlaten eñ verfuymeniffe van de oeffeninge die’ felve Koren Behoorlijck wid Daer beneffens fullen- wy oock de oncruyden ende moeyelijcke gheflachten van ghewas ftellen die het Koren laftigh vallen,oft het felve verdrucken: want voorwaer men foudede (elve met gheene î oee de reden moghen achterlaten oft elders dan met het Koren befchrijven. * 792 Cruydt-Boeck Remberti Dodonxi. Weyen ende Beemden bederven, ende het goedt cruyde, als Gras ende ander Voeder, verdrucken, eenighe plaetſe in die Boeck moghen hebben.. — — Noch zijn hier oock bijghevoeght de befchrijvinghen van veele cruyden die in vochte ende broecke achtighe plaetfen,iae in't water (elve groeyen: ende dat om diefwille meeft,om dar ſy nergens bequae- melijcker in dit gantfche Cruyde-Boeck dan 1m dit vierde Deel ftede grijpen mochten. Want veele van defe cruyden die in vochte plaetſen groeyen , (trecken voor voedfel ende voeder vande Peerden, Offen ende meer andere vier-voetighe Dieren ; ghelijck oock veel doen de mis-waflen foorten van „Koren, ende oock fomtijdes het — nochtans, dat de voorfeyde beeften luttel oft felve groeyen ; maer door dien dat ſy de Poel.cruyden, cruyden willen ende moeten befchrijven. —— Nochtans en zijn de cruyden, die in vochte plaetſen groeyen, hier niet alle befchreven, maer alleen de ghene die mer di Boeck van de Voedende cruyden beft {chenen over een te komen: want wy-heb= ben veele van de felve al willens ende met een rijp. beraedt ende voorghenomen giel achtergelaten, — om dat fy op andere plaetfen wat bequaemelijcker van ons befchreven ende ghettelt waren ghieweeft. Daer en teghen foo hebben wy onder defe Poelscruyden oock (ommighe foorten van ghewasbefchre- ven, die eyghentlijck fulcks niet en zijn, maer op goedr ende niet heel waterachtigh landt pleghen te groeyen, namentlijck fommighe foorten van Klaveren; de welcke van ons, om de ghemeyn{chap' van de naemen, ende om de dry aen-een-hanghende bladeren, van de andere Klaveren,die in de poelachti. — ghe plaetfen waflen, gheenfins afghefondert oft ghefcheyden en mochten wefen. Om de voorfeyde redenen dan hebben wy alle defe cruyden in dit vierde Deel willen begrijpen — ende befchrijven; maer van het Koreneerft beginnende fullen van de Terwe onfen aenvangh nemen: t Koren ende de andere voedende Saeden felf. Wel is het waer bijnae geen foorten van cruyden en eten die in’ water. dat is de gene die in vochten ende broeckach. tighen gronde waffen, foo nae by zijn „ om diefwille oock hebben wy de felve mer de voorfeyde Poel. — want het is meer dan reden, dat voor alle de ſoorten van Koren eerſtelijck befchreven worde het ghe- ne dat van een iegelijck voor het befte ende edelfte van alleur geacht „ende hief{t ghebruycke pleegh te zijn.” — * Ar Van Terwe. eN Gheflacht. ssh —— ertoe. € dude Erijpot-befehndters, die nae de plaetlen ende landen Van de Terwe tot Koomen ende in andere fteden hier voortijdts ghebroght pleegt te wore — den het onderlcheydt van de felis rdnr he £ Rn F nomen Gebben/ maeckten ende beſthreven veetderlepe gez llachten van Terwe / ghevende de ſeive verſchey den nae⸗ men / nae de landen ende tfen Daer fp ghegrocyt Was: maer de ghene De alfulcken wijt ende onbefchep= delijck verſchil achterlaeten/ als Columella ende 9{íz niug / deplen ende ft De Terwe maer in dp ghe⸗ flachten: ban de Welchke het cen ghenoemt wordt Robus, bet ander Siligo, dat twee Winter-vruchten zin; het Devz Be Setanium,dat Domer-Terwe is welche Dep nochtans inder waerhepdt maer een gheflacht en zijn: want haet ners Daer vol niffe van te doen id doch tot meerder voldoeni ſi — deeg inghe/ — ens en. * —* s_Ghedaente, Nite Terwe heeft conde hooate ha 8 oft ſteelen / wich onls week van ann Oeben Het vierde Deel. € Plactit. Terwe komt boort bijnae in alle ghewe⸗ ften van de Werelt/ immers Daer gheen wilde menfchen en wonnen : ende nae De Berfchepdenthept ban de plaets fen wordender Beelerhande foorten Van dit ghewas aen= merckt / ende met bijſondere toenacmen onderkent / niet alleen ban verwe / grootte / ghedaente / maer oock Lan fmaech ende epghenthept Banden anderen Leer verſchillen⸗ de/ als Theophraſtus betupght / ende hedensdaeghs be⸗ Kender ís dan datmen Daer Heel meer Woorden af hoeft te maecken. ee Dan Loor allen begheert de Terweeen Hette ende Wel gemefte aerde/ende Die eer openluchtigi ende wel ter [onz nen ftaende / dan Locht oft met water befpzopt. Want / alsColumella betuyght / ſy aerdt ende waſt Beel heter en= de weeldigher in drooghen grondt; maer mn heel vochten / waterachtighen ende broechachtighen grondt vergat ſy / ende verlieft Íp Heel van haer goetheyt ende edelhept: ſelfs verandert het derde iaer nae dat (p op dusdanighe aerde “ghefaept ís gheweeſt in Siligò , dat ig in lichter ende wit⸗ ter Terwe/ die voor onedeter ghehouden Wordt : noch= tans de felve Van daer Wederom op beguaemeren/ betten ende wel ghemeften grondt ghefaept zijnde (te eten als De ſwaerſte Korenen uptgheiefen ende ghekofen worden om te faepen) pleegh in beter Terwe te veranderen” Diez men Robus noemt’ fepdt Plinius. € Tijdt. De Terwe Wordt meeftendeel fn de Herfſt⸗ maendt ende Wijnmaent gheſaeyt; ſomtydts oock Wel in De Lente oft Wooriaer/Dat is / in den Meert. Als ſy ín den Herfſt gelaeyt is / ſtaet ſy den heelen Winter doo? groen/ ende licht haer felven met verſcheyden halmen in de hooghde op/ende is ooch met meer Wortelen in der aerden aft. Fn de Lente ghefaept zijnde/ heeft Ip min halmen / ende en ftact foo vaſt inder aerden niet. Dan foo Wel de eene als pedir Ld t'famen in be Bopmaendt ende andere — DP. — was heet in zeide ged t % uytſth Weitzen; int Franfch Bled oft Fourment; tit Statiaenfeb Grano; iu ’t Spaenſch Trige; in't Engelfch Best. Den Griechfchen naem ig Pyros rupès; den La⸗ tjnfchen Triticum; met welcken naem Triticum noch⸗ tang in ’t Latijn ghemepnlijck alle fooyten van Koren verſtaen ende begrepen Worden / Hie haer ſaedt in aeren Boortbrenghende met dorffen oft ſmijten — od hefchudt ende Lergadert pleghen fe Worden ; ende foo en Be Gerhteaheleerde in verſchenden plaetfen bande eplerlijcke Netten met het. woordt Trivicum allerhande oren berftaen : dan epghentlijck heteechent Den naem Triticum?t — int ee * Tupòs heet/ ende dat rn oprechte Terwe beſchriven. Rebus ende Winter Tervve: De cevfte ende meeft e Ha et ay ig ban Columella Robus ten De die ene is/ lle htige verwe ban bupten blinckt / maer oock gh ghebroken zen de ſelve verwe van binnen vertoont. Defe ed ; foo geel meer hoe fp ſwaerer weeght/ en goe fp meer blinckt: —— kenteeckenen — enwerck meeſt onderkent ende voor het beſte van den ander onderfchepden pleegh te Worden. : -_ 2, Siligo. Det tweede 5heftacht van Terwe / bat niet foo hardt maer lachter / weveker/ lichter, ende binnen in met deler ende bꝛooſer mergh oft meel vervult is / ende Daer-er-boven Wit Gan Gerwe (fuicks als in meeſt alle landen Hoor het befte gheflacht van Tere gebonden wordt / ende Winter Tere heet) ig Ban de oude Íchrijverg in t Latijn Siligo ghenoemt gheweeft. Dele Terme heeft Plimis om den Wille ban. haer w ende focten fmaeck/die (pint knauwen ban haer feer e⸗ ende Boor de beſte ende ſe erwe —— e nu eckerſte igo / ſeydt hp ín het 8. capitel van ſijn 18. boeck/ fou⸗ de men epghentlijck boor uptk ende het befte l⸗ Seen rentie etape neee ok, Het feftienfte Boeck. 793 gheflacht van Terwe: Terwe / ſchrijft hy die ban bupz ten Witachtigh/ Han binnen heel Wit in't aenſchouwen is / moet vaoꝛ lichte] ijdele ende vooſe Terwe gherekent Worden : daerom en [al ons de Siligo niet bedueghen / al igt faeche datſe ſommighe prijfen : Want meeft alie de Landtlieden en Wenfchen niet min dan dusdanighe Ter⸗ Wein hun ackeren te Vergaderen ; ghemertkt datie eert ghebꝛeck bande Terweig/ ende alis [p Witter van dan⸗ Der Terwe / nochtans is ſy Beel lichter Ban De Terwe die Wp boor goedt houden. ô } 3. Detderde ghefacht ban Terwe / dat in den Meert ghefaept Wordt/noemtmen hier te lande Somer Terwe/ (ghelijck de andere voorbeſchreven ſoorten / om dat ſp in den Derfft ahefaept Worden / Winter Terwe pleghen te Heeten ) int Latijn, als Guelliug fepdt / Triricum Mar- tum, Dat ig Meertſche Terwe / oft Trimeftre Triticum, Dat ig Terwe Lan dep maenden / oft dock Siranium ende - Setanium „nae de Geriechfche naemen Trimenos pyros TeiunrG- zrupòs ende Setanias Enravias. Dele Terwe is de landtlieden De alleraenghenaemfte ende lieffte / gelijck ons den felven Columella te kennen gheeft : want alg doo, de groote Wateren ende vochtigheyt des Herfſts / oft om eenighe andere oorſaecken De faepinghe’ die voor den Winter behoorden te gheſchieden/na eghe laeten oft helett is gheweeft / dan pleghen ſy dele Terwe in den Meert te faepen /-ende foo hun ſchade eensdeels De boeten ende te berhaelen. Dp is int Griecks ende Latijn Trimenon oft Trimeftre, alg Terwe van dip maenden / toeghenoemt / omdat (pin Ftalien de derde maendt nae vat Îp ghefaept is gheweeft /rijp pleegh te Worden. Wan de befte ende ghe⸗ mepne Cerwe / in fonderhepdt vande Dilino (met de welcke fp van Wittighepdt ende fichtighepdt feer mel over een komt/ende daetom Hoor een mede-[oorte Han de (cle te houden is) verlſchilt ſy alleen in den tijdt van facpen : Want waer ſy vroeger — fp ſoude gemackelijcker ende weeldighlyck Hoortkomen ; ende voorwaer de feive Zomer-T ere / als fp in den Herfſt gefaept Wordt /pleegh - Heel beter te tieren ef te aerden/[an Columella betiupaht. Aerd , Kracht ende Werckinghe: @e derwe/ ſeydt Galenus / Wordt van de menſchen meer Dan ander ren gheoeffent/ ende met groote nuttighepdt gherupckt, Onder alle pe geachten van De felve moetmen Goor de befte ende 't meefte voedſel ghevende Heckiefen / de ghene bie vaſt ende ghelüfvigh is / ende van haer gantſche ſtoffe ende gheftelteniffe foo dicht in een gedrongijen ende hardt is / dat menſe metde tanden nauws bekken oft in ftucz ken bijten kan: · Want foodanighe Terwe pleeg met een Kleyn ghewicht het lichaem feer veel boedfelg te gheven : imaer de ghene Die pr anders ghèftelt zijn / ende met Be tanden ſeer haeft ende lichtelijck ghekroockt ende ghe⸗ mozfelt worden /ende ghebzoken zijnde / del / boog ende niet dicht oft vaſt fn een ghedzonghen bebonden Worden i te 3ijn/ q Uuttel boedfelg/alg is t faccke daer leer Geel — * en Dan de Terwe als een medieijne ban thaems upekt ende óp ghelept/ ie warm in den eere Onder nochtans eenige merchelijche verdyog= gende —— aA kracht. 5 bupte des li⸗ ckende Sy heeft oock eeni rnigheyt; door De Welche fp Het ad ppen kan: … van nerve Dioſcoꝛides / rauw te t zp alleen / ?E zy bp andere Ípijfe ghedaen / —— wi — — * — * — of rauw venae bonen. * op De beten ban de eel ban Terwe / met t lap ban Billen / is goet te den vloet van de vochti Op De zenuwen fimckende / Daer aen gheftrecken ; elijcks oock teghen de opbla⸗ linghen deg inghewants: t telve meel — — @rpinel ghendemt / neemt alle ſproeten ende glacken ban taenficht ende andere hupt des lichaems Wegh. Bet meel ban Domer-Terwe/oft Detantonsende oock Dan de Winter Terwe / met Wijn oft edich/ ig goedt ghe⸗ ſtreken op de ban defenijniahe ghedierten, Dan 't ſelve meel een papken gtemaeckt/ ende gelecht/ ftelut Get bloeffpouw en: ende als Emmet Soter end foden wozdt/ Dient Het } — ——— het tot den hoeſt ende rouwighert tof-meel ban Terwe / met Honigh ende water met olie ende Water Sheloden fi ——— alle kinghen ende ghelwůen. — * x* id 794 me femeten ban Terwe in goeden ende ſtercken editl ghefoven/ ghenelen de quaede chorftigheden oft melaett⸗ deden/ ende verloeten alle DE beghinnende heete ghelwillen ende ontftekinghen / daer op. ghelepdt zijnde: De felve in water ghefoden/ daer Aupte te voren in ghefoden ig ghe⸗ weeft; derldeten vermor wen ende doen fchepden de harde ghef wollen borften/ ghenefen de ghene Die Lan de adder: flanghen ghefteken zijn; ende oock de ghene Die in De DAT? men ontftelt ene met vommelinghen / krimpinghen / le oock met inwendighe ſweeringhen der Darmen ghe⸗ quelt zijn. * — zBan de Terwe ſchrift Plinius aldus in fijn 22, boeck: De heele Koꝛenen Van Die Witte Terwe / die wp Diligo oft inter Cerwe noemen/ghebrandt/ ende kleyn ghẽ ſtoo⸗ ten/ oft tot poeder ghebroght/ met geeben Wijn op de oo⸗ ghen gheftveken / konnen de pupſten / ende alle opdracht oft finckinghen op de ooghen vallende / epiphore ghehee⸗ ten / berfoeten ende ghenefen, Dan de Kozenen Dan het Triticum, bat is De befte Terwe/ghebrandt zijnde, houdt Yp beguaem om de kackhielen ende andere Deelen des Achaenis / bie Doo, koude beſchadight zijn / te ghenefen / ende dat in feer korten tijdt. Het meel ban de ſeſve ín editk ghefoden/gheneeft de verkrompen ende in een ghetrocken erde Defemelen ghenefen de huygh ende de ghebre⸗ vande Amandelen ende binnenſte van De keele⸗ alg= men den mondt daer mede gorgelt oft ſpoelt. BiivVOEGHSEL. N be vooꝛgaende Boecken hebben wp bah beelerlepe cräpbeit ghebandelt/ die oft foo ghemepn niet en karen / oft uiet feer bez kent/oft ten minffen beele onbekende mede-foorten hadden. Maer au fullen wp ban het ghemeynſte ende het noodrfaeckelijckfte ghe⸗ twas ban allen handelen / te weten ban het Koren / ende eerft ban De erwe; ne welcke welberfchepden ſoorten beeft : Dan Die zijn den emepnen man/ ende in fonderhept de landrlieden foo bekent / Lat tvp Daer niet beet woorden afen hoeben temaecken: daerom ſullen hn allten ettelicke berſchepdentheden / die ban Tobel aengheteec⸗ Kent zyn / verhaclen. 1. Ghemeyne Terwe , tii’t Latin Siligo fpica mutica, Dat is / Onghebaerde Terwe, ig in Brabanot ende bynae over al De ghe⸗ mepnfte; ende gheeft feet fyn meel. 7 2. Ghebaerde Terwe ( fuicks als is het Triticum Typhinum datt Dodoneus hier nae af vermaenen fal) in't Zatyn Triticum ariftis eryngla neig feer gbemepn fe Vꝛanckrick. * ebaerde Terwe metde aeren. Beſe heeft ſchoorie de ende wel dobbel aeren f aes 4. Ghebaerde Terwe abenoemt bande Kiffelaers Blë Loca, heele : » ‚be tierce Eer * zis rd ried ban ghez overbloedigigck fijne bloen 1 — k fine bloeme ban meel. „Swarte oft bruyneblinckende Terwe ig oock erdt / ende waſt met Be boorgaende ſooꝛte omtrent Ruſſel / aldaer Blé luifier gheeeren/ om Dat het graen blinckende ie. De arte is ſchooner / — vee grooter Dan alle d'ander / ban bꝛupne verwe. Saer Het graen is hãrdt / effen/ vol van kaf ende ſemelen / niet dienende ban tot grof beupn broodt. Deſe ende meer andere ſoorten / als Dos mer-Tertwe ende Winter⸗ Terwe / zjn ban Dodoncus in dit Caz pítelende oock in de nacvolgiende eensdet ls befchreben / eensdecis te kennen ghegheven. Ban het ta te weten/Dat De Domer- Teriwe in®zanckrick Bled de Mars Geet; in't Ftaliaenfch Farsola ende Marzolo. Aengaende De befte Terwe Diemen hedensdaeghs weet / Daer en is gbeen fckerbept ban; ghemercktdat den ſmaeck ende het ns pieeg in achten. Dan in de eps aio, ten wat fen Toufelle, de Latijnen Robus noemen: anders foo mepnen franfthen naem ban de Terwe Forment oft Froument ; ben Ftaliaenfchen oock Formento ende Frumentos in tael ootk twel Weyd, als ofmen Vordfel fepde. Dan datistenen nacm en — Deenen net ‘Aerd, Krachtende et ar is tot het flertijn / aiſmen in de hoopen oft bol van de eli gelen de chi eije Doende De pine van t Feregnaudt 5 Terwe doet De ionghe maeghden een bleecke verwe krijz grtaen ais fp dat dick rauweten : i neon a raes an — — we daey ende week iae onftelt bet fooyte: boek foo zijn De aeren boller ende ronder dan DIE Houden in lommighe ackerg ban Spaegnien ende Cruydt-Boeck Remberti Dodonzi. HET. M-CAPIET EL, Van Tyiticum Typhinum ende Roomfche Terwe, Ghedaente, En bindt noch een ander gheflacht Ban Koren / aen⸗ gaende lijn halmen ende fijn ſaedt / Dat is van gaen / de Terwe fer ghelijckende/ hoe Wel dat het pal- men heeft Wat korter ende Dunnet Dan Die Ban de Terime: pan fijn aere is met langhe ende harde ſtekelighe vim mien oft baerdekeng alg de Gerſte bekleedt ende ghewa⸗ pent: de Bern oft het graen is hardt / dicht ende ghelyfvigh rofachtiah van verwe / kleyner dan be Terwe: % welck Baeftelijck upt fijn upskene/{chubben oft aeren gefrhudt ende doo, het dorſſen ghedzeven Wordt. $ Shebaerde Tersse Trit icum Cyptzinum oft miſſcziey Boomfohe Terese. W NMV ‚ 4 Áo 3 VAI W febint miet rev onghelhck tewe⸗ —— * 1 cht san e/Dat Van Bieronpmus jus mh Weitʒen ghenoentt — ende ín onfe tael — —— oft Italiaenſthe Te heeft aen ſi dekens: dan het ís Lan Lozen oft ban de Terwe : het faedt oft het graen felve is ende beparabijek bm ften/ ende de Terwe feer ghelück⸗ alg den (elven Tragus betupght. nt Een Plactfe. Ons Eritieum Cpphinum wordt onder: eplanden ban Canarien : want men bindt pet fomtijdts — vermenght tuſſchen ’t Canaríe-faebt/dat ban daer komt? ende Baer upt is Dat vergodert / ende / in de zůnde / in ſoadanighe ente als hier vᷣoortghekomen ende affen ghew Terwe / van Tragus bermaent / Wordt meeſt ín’ landtſthap ban Elſaten / ſelden in andere van Hooghduptſchlandt: ende bat ghemeynlijck op 5 et Jr —n — * — Pe at noemen qui truche. 8 __ Typhonionis De klepne Speer-tortet ende oock bet Bitfen- Je rd Kracht ende Werckinghe.aamfheTertoe is ban nare Het vierde Deel. i acten /in fouderhept daer de Wilde Verckens in dje fchabelijch pleghen te weten: want (p en fullen van defe Terwe niet eten / om dat haer de harde ſtekelighe aeven oft vlimmen wan dit Boren niet Wel en bekomert. kier Ae ; aem, Men foude mogen vermoeden / dat dele vaags on sena te batt Terwe de Typha ig / Daer Theophraſtus ende dalenus af vermaent hebben. Dan ghemertht / Dat het laedt oft graen Lan de Typha fn een meinghvoudigh hupsken befloten / niet Gaeft upt fijne (cheltén oft aeren en en Fan Worden; ende Baer-en-ter / dat deſe bremde Terwe feer haeft ende it ck ũyt haer aeren rijſt daerom en kan Íp epgent- Ich De Bprechte Typha niet: woelen + dan {p foude feet wel moghen van de Typha ghewaffen ende Berandert oft Berargert zijn s aenghelien Dat ſy / ſoo Heel de andere kene teeckenen aengaet / de Typha heel gelijck ie. Want onder alledie foorten Wan Koren / die de Terwe ende Zea oft Dpelte ghelijcken/ig fp de e/ende vecht haer lelven met eenen Dunnen ende Enchelen Galm oft ſteel inde hooabte op /-abelcherwijg als Theophraſtus vande Bene fehzijft. Daer facdt oft graen is oock Klepn/ paft / ende in een Ghedronghen zende ban verwe toffer dan de Ghemepne Terwe/als Galenug Bande Typha Bermaent. Vooꝛts foo is haer aere met langhe ende harde ftekende baerdeheng belet / lulcks als die Van de Typha ís ; immers ghehiick upt de boecken ban Beele oude frhrijberg blijcht. Nlet welck merchelijck betoont / dat dele Terwe foo groote gijelijckeniffe me de Typha heeft/dat{e voor gheen ander gewas ghehouden en kan Worden / dau Looy een @erwe upt de Typha ghefproten ende voortahekomen ; ende daerom dunckt ong be! Wp de ſelve TriticumTy- phinum in t Latijn noemen / als ofmen leyde / Terwe van Zoop ghekomen. Paut de Typha / nae de leeringhe ed pn een oe Dent fe iben bet daten upbert Dan faept, Ende woorwaer Geren ionen Ee De rede - ijchk heyt gant{chelijck niet te ftrijden/ Dat de Terwe de Typhã ghewafjen ende boortghekomen zijnde/ groo⸗ te ghelijckeniffe ban de ſelve behoudt 5 min noch meet dan men fiet ghebeuren aen de Terwe die Han de Spelte komt; de weſcke Ban halmen ende aeren De Spelte ghe⸗ lijtliende Wordt bevonden. De vremde fonte ban Terme daer Tragus af ber- maent / als gheleydt ig / foude den Woorfclreven naent gock Wel moghen voeren: ſy fs nochtans van Gem Walſch Wepffen /in t Latijn Triricum Romanum oft Triticum lralicum, Bat is Boomfche Terwe oft Ftaliaeníee Ter- we / gheheeten gijeweeft, BIIVO —— t Koren wordt ende ghemaept gelijck de andere Ter⸗ D5* —— neemt het Typha cercalis, tot ondeefehil ban de Typha paluûtris, bat is De Don: Bobo pielban ’t — Capitel oock tetek Lobel : die van de Ghebaerde Tenve van Typha aldus ſchhft Typha, ſeydt hy / is oock De Terwe feer nac; ende is miſſchien een foo:te van Dpelte. Dan © L fchrij fer Dat fe veel effener fs dan de haer lane Soep oplichtende mager endenietop bet ende b, brbaer landt. efaepen onfe landtlieben Et gbelijck De pes oker ander — op landt dat bracck op t: pelte. op gheeft een kafachtigh/ rouw/ magter ende graen / dat —— [ende bande i — —— ghe daf Waerom atfe flechter is dan bet Amel-kozen / maer — gren Bꝛanckrijck Long gran Se Terwe met fes inde’ ! gheheeteñ acte heet Triticum hexaftichon; int Franfch Froument àfix quar- ae: De Tere, bie in berfchepden balen als racken beroeps het Amel-kozen niet ſeer ongbelijck / nocbtang * boob bat ande Ter we ghebachen is is erghet ban ber bꝛoodt nù, Is’t i ban Amei⸗ i erlinghen als ’t oudtbachen en Het feftienfte Boeck. HBD FIE 795 CAPITEL. Van verfecheyden broodt van Terwe ghemaeckt: Gheflachrteri; M En pleeaht van allerhande Kozenwerck broobt té backien, :. bant qhene /vatmen van de Terme maeckt / is Berre het beſte van allen. Want ghelicker: Wijs als de Terwe alle ander. Hozen van deughden ende Weerden te boen gact / foo is het oock meer dan reden / dat bet broodt / datmen daer Lan hackt boven alle Get broodt / datmen upt ander Koren kan maecken / gheacht ende gheftelt worde, sun ij è Dan dit Terwen⸗ bꝛoodt is verfehepden ban gheftach- teus De welcke nae De deelen van het Eerwen-meel hacer meefte onderſchil hebben / ende bijfondere naemen ple⸗ ghen te Boeren. Ì : h Deelen van *t meel. Want als de Terwe ghemalen is/⸗ dan ſietmen daer ſommighe repner / dunner ende fijner Deelen in / ſommighe dicher ende onſupvperer: weicke deez len in het meet onder een ghemenabt/ende gheenſins van malkanderen ghefchepden oft afghelondert zijn. Dan Wp Fullen de (clue dek plonderlijek gaen beſcheijven/ eerft Van het fijnfte deel oft Donft beghinnende. Eni 6 Terwen bloeme oft Donft is Het dumfte / fünſte / ſlup⸗ verſte / achtſte⸗/ ende Ban alle lein tlen ende grups geſchey⸗ den / gheſift oft uptahebuplt Terwen meel: elek ine Latijn Flos, dat ig Bloeme / ghebecten is „oft gocek Siligo; Ende Dat nae Die foorte. bau Winter-Terwe sie witter ende lichter dan de ander Terwe welende in t Latijn epabentlijck Siligo ghenoemt ‚Worbt: /-als voorſepdt is, De Griechen naemen dele bloeme bar 't meel _naem in hun tacle en hebhen/ als Galenus i Krachten der voedlelen betupght / fegghende aldue; Sc- _ Midalis zeuidarss bedupdt bet fijn Terwen-meet: enne Bit = „ISeenen ouden Grieciitehen naer: bau den nacm Silignis (Die het fijnſte van t feline beteeckent ) en ie gheenen Grietliſc hen naem ; nochtaus en kan ich Bat met ahenen Anderen naem uytdzutken/ bedupden oft te kennen qhe- Ben. Andere mepnen/dat dele blaenie in't Grieks Gyrus Túpus ende Pepale Trarrdan pleegh te heeten. Pochtons be Defpebius is het woordt Gyrites artos Pupérns oft Tupvir is de 7os uptghelepdt Booy een (oorte ban broodt / dat Ban'ton- —— ende alle fijn ſemelen noch hehoudende mcc ghe⸗ baken is / in onſe tael Terwen-braodt met de grups int ALatijn Panis coufufaneus : ende het woordt Pepale wordt — el Pet fine pl % ae Z * alleen het fijn oft Bun meel van Seerſt o ters ghematen. Pu⸗ nius noemt Bet fijnfte fet in't Hato. Folk 5 eenigh onderfchent tu: chen den ſel⸗ ben Pollen ende de Bloeme oft Flos fchijnt te beto g Want hp fepdt/dat den Flos oft Blacme het fijnfte meel _ fte Terme is; maer Pollen get finfte” @erwer hoedanig ghen aldus: Pollen is t felffte in de Ghemeyne Terwe datmen Flos inde Witte Terme oft in de Siligo noemt, Cornelius Celfug eu heeft Get woozor Pollen arfoo mek ghebꝛ * Want Ip verſtaet met den Pollen get onfupz ver ende femelachtigf deel van hetmeel; wanneer bp ſeydt Dat Daer Panis Cibarius oftBups-broodt/Dat is grofende bzoodt/van gemaecht Wordt: welck broodt k Beel } ende onkrachtigher ig dan t an ’t meel ghjemaeckt Wordt / foo dat ban ———— als claerlijck te begrijpen 18 upt lune Woorden in i jd ba: bet flapfte van allen ie/ Ende Beel F nen en oodt. Welcke woorden tan Cornelius s ſeer Wel ober een komen met het ghene dat s Eginetain’t 78. rapitel ban lijn 1. bo üf meeft voedende Hy oodt, ſeydt hp/ i Siligo oft de ‘Terwen-bloeme is, Ô tet v bl volght Het bꝛoot dat tan fijn meel/ doch niet Lan de bloe⸗ ——— ghebacken is/ Semidalites gheheeten: het derde is het Terwen broodt dat van gautſch onghebuylt Meel/⸗ foo het ban den meulen komt / ghemaetkt is: dan ’t ghene dat meer ſemelen oft gruys in heeft / ſulcks als het Huvs broodt is / geeft oock min voedlels. Welcke Woorden van m̃ artellus Virgiliug oock veel aenmerckt ende aenghe⸗ teeckent 3ún gheweeft in de uytleggingen die hy ghelchrez ben heeft op de boecken Ban Dtofcoyides : dan nochtans Berwondert mp leer /Wat veden hem beweeaht maah heb⸗ bente ghelootben / endete verlekeren / dat den Pollen niet Bet boorfepde meel en beteethent / maer Beel eer Get dun ftof/ poeder oft Dtupf-meel is / ſulcks alſmen omtrent DE moleng ende op de plactfen Daermen Het boot backt / allefing ſiet ſtuppen / ende aen de muren vaſt hanghen. Want fndien het broodt Lan onghelift meel / dat is upt den Pollen ghemaeckt/poor het Dups-broodt oft Panis ci⸗ barius te houden is / ende met den Artos ryparos Bar de Griecken over een komt/ gelijck upt het fet bande voorverhaelde Woorden blijckt / foo (al den ollen by Cornelius Celſus aheen poeder / ſtof oft fijn Meel bez teeckenen/ maer anders niet weſen dan het gruyſachtigh ende onfuperfte deel Han het meel” veele femielen inhou- dende / daer het ſuyverſte ende fijnfte meel uptghefift oft ghebuplt ig. Mant Lelfug ſtelt fijnen Panis cibarius Bft Bups-broodt nae het Onghebuplt bꝛoodt oft Autopyros: Dpt welck De Griechen hunnen Artos ryparos, Dat ig Grof broodt/oork plactfe gheven. dte Fijn @Cerwen-meel/ in?t Latijn Simila, ende Similago, int Grieckg Semidalis zeuidanris gheheeten / komt Lan Weerden/finfghept ende krachten naeſt Lp de Bloeme oft Siligo: want het is oock een dun ende fijn deel bant voor⸗ fepde meel/ dan en is Loo ſuyver ende fijn niet als de bloe⸗ me : Want daer en zin alle De femelen niet uptghebuplt oft gheſift / maer alleen de groffte ende grootfte : daer= om is het een middel-foorte tufichen de bloeme/ ende tuſ⸗ fchen het onghebuylt meel. Dit meel is ban den Poët Martialis vermaent ende ghepreſen gheweeft ín fijn boeck Xenia, wanneer Gp ſeydt: Men foude het gebruyck — a nutighepdt vant — jn ——— — oer egripen / door dien datſe (oo Heel ghe⸗ — ge de —— — it 3 ï en Ban het meel: dan aengaende pe grof oft bick sh deelen Ban de ghemalen Terwe/foa iſſer een Beel van de ſelve Wel Wat onſuyver / ende is het femel ende gruplachtigh meel / te weten daer de 0 noch een ander Beel grover end, Dicker Deel/ ende dat en is bijnae anders niet ——— oft gruys · Het eerſte van dele fooyten Han Miel ig van Cornelnis Cellus / ghelijck voorſeydt is Pollen ghehee ten; ende daerom ober be temfen oft fiften/daermen de bloeme mede uptbupit oft-doordrijft/ van Plinius Polli- naria gheheeten. Det ander/te Weten het grof meel/noeni= Den De Dude Latijnen Canicz, daer nae oock Furfures, oft re Aoi ſchrüft / Cretura; in't Griechs Piryrasin one tael en. Sommighe geben ’ den naem van grups/ bolfter / ende bupften / oft baften; in t Latijn Vtriculs de extaTrtici : andere noemen 't in’t Grierkg Cyribia Kupl= _ Gras Welck Woordt nochtans ban Galenus in't boeck Lan De Taelen van Hi ates vooꝛ de ſenelen / ſchubben n vande uptgheleydt * Fu’t midden ban alle De Hoorfepde Deelen Ban de ghe⸗ malenCerwe ie’t ghene datmen epgentlijck Beel noemt / ín’ Latijn Farina oft Farina confufanea, in't Grí en naem Aleuron A'acvpor en noc een end jz den / fonder iet van be blgeme blt ban de naden De — — — epdt / is het meel fog dat van — —— 1. Tervven broodt met ys. onghebuplt ende onghelift meel van d Terwe wordt het bꝛdodt gebachen datmen epatjentijek it —— Airimvpe ende —— — — —— ín t Latijn Panis confufaneus Cruydt-Boeck Remberti Dodonzi. grupssende/ als Befpehius betuyght / Eyrytes ruporis; ijck ooch voorfepdt ie. … * hee “2 Heeren-broodt oft. Witten-broodt. Wt het fupberfie fachrtfie reynſie ende fijnfte bant meel wordt het broans ghebachen. dat Wp ín onfe tael Witten-broodt noemen / in t Latijn Panis-Siligineus, in't Criechg Artos Silignites Aor@-Zayvinns:’t Welch den Poet Fubenalis-in 5. Datpra oock-hetupght/ leggende dat dit byoodt/ facht/weech/ende [neeuwit ban bere, ban goede/[ach Siligo oft Bloeme ghemaeckt / Boor den bader oft heere deg hupggefing als het befte beoodt bewaert wordt: Haers om Wordt dat in onfe tael oock Heeven-broodt, gel ten, 3. Ghebuylt broodt. Bet bꝛoodt dat upt de Similacog fijn ende ghebuplt maer gropelijtk ghelift meel gemaer wierdt / biet in oude tijden Similagineus panis: fulchg miffchten Ban fommighe Ghebuplt brode hier te lande pieegh ghenoemt te Worden / in't Griecks Semidalires —— £-broodt. Maer het broader 4:Gruys-broodr oftGrof-broo aer het broot / dat ban het gruplachti meel oft Pollen ghemaeckt is / — Sriecks Ryparos artos P'úsrapos apros ghensemt/in'tALatr Panis Cibarius, Gregarius, eude Sordidus, omdat het hi voortijdts fpijle was ban arme leden ende Vaude faven; men foude het Grof Hups-broodt moghen noemen Den — noemt het Panis canicaceus; FeftusPomz pᷣeitis Panis acerofus. Wp dit gheflacht Hoort oock het beoodt dat int Griecks Picyrias Hrzupías „ in't Latijn Fur furaceus ghenoemt Wordt /dat ís lenielar htigh broodt/om dat het foo veel ſemelen oft gruys in Heeft. —— Den naem Panis (dat is Bꝛoodt) komt van het woordt Pano (want Panusíg een plat conde knobbel in't Katún) mepnt Watro- De inwoonders tan FPeffavia-/ f Atheneus / noemden PaniaTiave He ozerdloedighept/fats tighept/ oft vervullinghe; ende Daer van hebben de Las tijnen den naem Panis ghemaeckt / fepdt Guelling, — > Vooꝛts (oo Worden de geflachten van broodt verſchey⸗ Bentlijck ghemaeckt /te Weten met fout ende heve oft Deef fem / oft fonderde ſelpe: oock backtmenſe verſe hepdent⸗ lijck; te Weten in den oven / oft op eenen tichelfteen /-oft ijſer / oft op den rooſter / oft onder D'affchen / oft oock in eenighe ander wijfe. — Theoodt / daer Lout Ende deeſſem ín is / heet int Latijn Panis fermentatus, bat is Ghedeeſſenn broodt/in't Grieckg — Zymites Zuuirns: °t ghene/ daer gheenen deeſſem noch tout _ in en íg / noemtmen Azymus A'{uuos op’t Grieck, int _ Latijn Panis non fermentatus , dat is Onghed 8 brood: Nicander Colophonius gheeft het den naem Das — ratos Adparos ‚ foo Nthencus tupght. ENE Bꝛoodt / dat in ovenkens / oft fornapfen dat is op ad 5 platen oft platte tichelen ende fteenen ghehacken ie/ was — in Grieckenlandt Klibanites KasGar/ras oft Cribanites Kpita- — vins gheheeten: Warro noemt Het Teftuaceus panis: want Teftum beteechent bp hem 't ghene dat de Griechen Cli- banon Kaar noemen. By bit gheflacht moet ghefielt Worden dat byoodt't welck in groote ovens gh — Griecis Ipnites Povirns ghe heeten: — Aghene dat op den rooſter gebacken is wordt Efcha- · rites E'gaptrms genoemt, Met Dit broobt heeft groote ghe⸗ lijckentffe't gene dat op heete affchen oft op den loer ban — ben heert ghjebacken wordt „ende bat Atheneus Epanthras — cis E'rardpaxìs noemt, Dan den ſelven Ktheneug fepdt ban pe bzoodt Efcharices, oft gherooſt broodt/ dat hetin JRalbefepe oft foeten wijn etl te worden / ende op groote bant hen foo Bermenght zijnde/dat het door ckerheyt * begraven wierdt ie hier Boortijdtg Subcinericius | hier boortijdts bp de Foden Leer ghemepn. @wmeemael ghebachen rondt Bicht oft Tweebach Den aan of Dh argento Harp ns iephthos afobos — bat het tweemaeis ghebacken ig. — — Verken Het vierde Deel. Werkiefùghe van broödt: Om het befte bꝛoodt te verkie⸗ fen/foo is het te weten/ Dat onder alle be gheflachten Lan proodt/ als Galenus in fijn boerken Van de Boedlelen fehyrújft het Witten broodt oft Deeren-broodrt het meefte poedfel gheeft. Daer nae volght Get ghebuplt broodt / te weten daer De e femelen niet bp en zijn. Cen derden polght het ghemepn Terwen broodt/Dat alle lijn bloeme ende oock alte fijn ſemelen noch by lith heeft. Ten vierden worden gherekent Die ſoozten Han broodt / díe bijnae niet pan femelen fn en hebben; ulcks alis dat bꝛoodt / dat daer⸗ om grups-broodt/ende lemel· broot / in t Griecks Pityrias intLatijnF pleegh te heeten :want ſulck bꝛoodt is het fechtfte Ban allen / ende voedt Beel min dan eenigh ban de andere ſoorten Ban bꝛoodtzdaer · en· boben foo gact pet haefter ende ghemackelijck Ban onder af / iae maeckt ende houdt ben bupck ghemepnlijck heel weetk. q Âerd. Onder alle de gheflachten Lan bzꝛoodt zijn de ghemackelijchfte om te verbouwen ende te Verteeren / De ene die feer ghedeeffemt / ende wel ghekneedt ende op⸗ aeckt zijn / ende die ín Den oven met matelijck Lier gheftadighlijck gebacken zijn / als Galenus ſchrijft. Alſos goet als de beorlepde bꝛooden / ende met de ſelve groote ghelijckeniffe hebbende zijn de ghene Die itt groote ovens ghebacken zijn/ende nu meeft —A worden. Dan de ghene die op den rooſter / oft heete aſſchen / oft op den vloer Han den heert ghebacken Worden / zijn alle quaet van voedlei⸗ alg ougtgelichelijck gheſtelt zijnde : Waut de opyerfte ende upterfte Deelen / dat ig de korſten / zweer ghebacken dan het behoort oft ban noodeig : ende de — / Bat ig be krupmen/ zijn noch rauw ende onghebachien. 5 erk Maer de gene pie onder d'affchèn ghebatken zijn / Hhou⸗ ben eení hadelijt ende guade eyghenthept van d aſſchen lelve / daer ſy e mede bedeckt zün geweeſt. ® ig dit bijnae hoo het ergſte wüijſe berendt/ begoten hekneedt zijn; …, e,Keicht ende Werckinghe. @erwen-bzoobt in Honigh⸗ water ghefoden/ fepdt Diofcoyideg/ oft onahefoden daer mede begoten ende ghemeught / berloet ende matight alle pere ghelwillen / sân entend ôp gheleydt zijnde. Tant get vermorwi ende Perkoelt eenighlins / fonderlinghe als daer andere goede cruyden — toe ghemenght zijn. @udthacken/ ende dzoogh oft Dor broodt/’t zp alieen/ t zy erghens elderg mede ghemenght / flelpt Ben buyck⸗ loop. Re ee an bet berfrh ende nieuwbacken bzoodt / met pekel — — witte —— quade ——— deten. — —— en ende ghe a D b, * deeſſemt is/ en een Berteerende / —— een kear | — — open. * endete verteeren al't ghene Dat int biepfie van De leden fehuplende ig. B * De Geefne Het feitienfte Boeck. 797 Eenen krachtighen dranck teghen het Pleuris van heefdeech ghemaeckr. Oefen ghenteſt het pleuris ende fweeringhe bande boꝛrſt / met beelerterg / Daer kastfe bp ie) Empyema gijsheeten : ende is aldug ban Tobel befchreben: Neemt wortels ban Tidtgras Drponcen/ Surchkei niet de wortels Dap bandtbolten / mergh ban ‘Volders Haerden twee handtbollen / Cardobenedictns / Drac bieufe/ Bapr-crupben oft Pitofelle/ van elcks een handtvol / Roz fijn ſonder krernen oft ffeenen cen onct / Caliſſichoudt een half ouct / Anijs een haif loot / bier Bughen / bande bier groote Kous De (aden/ban elcks ecn half loot / bloemen Die meu in de ghebꝛreken Des herten ghemepulijck ghebrickt / ende Bppericon/ ban elcks ten halbe handtuol. Diedt Dit t famen it Bernagiewater/ tot an⸗ derhalf pondt: waer in ghy doen fult Heefdeect van bruyn brꝛoodt Drponcen) vinfel andethalf once/ Tamarindicen once; ende ale’t uytghedruckt is / ontdoet Daer in fproóp van't fap oft infufie ban Holte oft Blapper-roofen fes oncen / om in bf aft fes vepfen te nemen. Defen Dranck Boet fchepden; ende neemt wegh / ende iaeght upt Dos: De piffeende ’t fosecten : bewaert oock boor ontſtekin⸗ ge ende berfoet Die / Heletr oock De ſinckinghen / verdrijft De kortfen / erde beriaeght de bergaderinghen ban De humeuten oft boehrigheden. ‘ : . Ki, _ Een papken van Heefdeeth ghemaeckt teghen de ſelye fieckten, Meent woꝛtels ban Wieten Beumft 1 oft ſchorſſen bande wortels an @lmboomert / Telien / vanelcke tte oncen ; Malizwe / Dios etten-erupdt / D. Jans-bloemen/ Camille· bloemen / van elchs twee handtbollen. Siedt dat / ſtootet ende fiftet/ menghende daer mede heefdrech Han brupn broodt Hf oncen / Meel Ban Lijns ſaedt eũde Fenigrieck/ban eltks anderhalf once / olie van Aman⸗ dels oft ongefouten boter / ende olie Dan Violetten / Ban elcks twee oncen maeckt Daer af een plaefter. Waut Get ber foet / ve rteert rd ei het gene dat daer vergadert is / ende den lichaeme aſtigh valt. j ë 7 ‚ Beefdeech van Terwe reel treckt ſplinters ende doornen upt / ſonderlinghen upt de planten ban de voeten: t ſelve opent / maeckt ryp / ende Doet uytbreken alle gheſwillen ende ſweeringhen / daer op ghelendt met fout. An AAE __PBieuwbacken bꝛoodt / warm ghegeten / (wilt in de maghe / maeckt dorſt / ende perſtopt de lever / ende het ander inghewant · Hochtans prfen de Mediens ſeer tegen de Baeuwbept ban herten den reueũ banen heet upt Den oven komende) met wün he: fpzaept. Ende de Turcken eren beeltots warm broot in Mo t —— (Bie ſy anders / nae himnt wet/ niet en ſpuden derren ker: Netide achten dat boor niet onghefondt. Weele volcuen tten dat ’gmo:ghens mer beter oft Boniab / (onder groote ſchade fommigbeootk alleen/ in fonderbept Be Siciliaenen: ghjelijck de ans Bere Italiaenen De Hirsbꝛooden met Kofijnen oft Edrinthen ghe⸗ b } oft bet. en bzoobt warm eten. % „Heel oudtbácken bjoobdt is ónlieflhch / ende Hardt om verteeren⸗ dibe maeckt ftuaer bloet. - We korſten ban ’throodt maecken grof tijde ſwaermoedigh bloer: Daetom — be ſelbe op de Beeven tafelen af té Mmijden. Dan fp dieneñ vel om ſauten temaecken. Sommighe gebrupekente om te berfterchten/ ende de miltfucht te ghene ſen / de Milt te ten oft doen ſincken als fp gheſwollen is / te weren ghe— vaoft zijnde; ende dan sjnfe oock goet om Get iongh bier te beteren! eride fijn — te benemen: dan Daer toe neeintmen meeſt de koiſten Ko ggben-breodt / eft bant Terwe Daer de ſemeien p zijn. É 5 i ee meel wordt oock Bergabert/ om Daer ban cen feer vorden⸗ te ar enb ij be — — Ban gheharſt bꝛoodt / ghewaſſchen broodt / Panade / ende dier⸗ — bart bꝛoodt ende meel ghemaeckt / ſulien Wp in't “Bende j forbtoarkeen ſeer goede pappe ghemaecht, De ſemelen in een aerden fchoone panrie ; ende ban fe — mg in veel waters : Dat water doetmen dodr eenen boeck oft fframin/ ende ve vettigheyt / die aen den doeck lende doordzinght / wordt vergadert ende mer boter ende _ Om be menſchen die bart ſieckte bekomen bat te verquicken men biesdt Jende dat met bier / wijn Seantet —— Lende met Supcker (ende Cancel! wailrmen) HET IV. CÁPITEL Van Zea oft Spelte. de e —E | eederlepe / ſepdt Diofcorideg + eli hen maer een kozenen be ander heeft ope mepnljck twee kozenbeng / {amen ín een belleken beto … — Bet eon rte in't naevolghende/ ban de an- q — Ef lte ee * halmen ende aeren de Terw : wa: verf i hooghde op/met Beele ende u: jg * —— men oft ſteelen / hoogher dan die van Gerſte: De aere ig ongefchiektelijck ghevoeght/ ghemepnlijck fonder ftekez oft vlimmen: Het graen Koren ig in bee als —— — upt de welche Dat EE 3 * 798 níet lichtelijk en vijfis foo bat ghemepnlijck ín twee blaes⸗ Keng oft hupskeng bp een/ twee ban Dele kozenen [amen geboeght zijns De welche met meulens oft andere midde⸗ ten urt haer buyſtencft kaf gedaen / ende luyver gemaeckt zijnde / De ſuyver Terwe kozenen (cer ghelijcken. De Wortel ig ooch menighvuldigh / alg die Ban Terwe. € Place. Spelte groept in allerhaude aerde/ al Waer Die oock Wat vorbtachtigh: Want het huysken / daer haer ſaedt oft Koren in beſſoten is (gielijck Columella bez tupabt) is hardt / ende magh de vochtigheyt deg aerts⸗ rijcks feer Wel verdraghen ende Wederftaen/ al waer die osck tamelijchen groot ende langhdurende: nochtans Wordt ſy ín goede ende Bette ghebouwde aerde Beel ſchoo⸗ ner ende weeldigher. 5 — q Tijdt. De Spelte Wordt ghelijtk Be Terwe ín den Herfſt oft Wijnmaendt ghefaept : in Bopmaendt is fp rijp ende tijdigh. Wanneer fp ghepelt/ende Lan haer kaf oft bupften gheluyvert zijnde gheſaeyt wordt / dan wordt de ſelpe binnen den tijdt ban dip iaeren in claere goede Terwe verandert / als Theophraſtus ſchrijft · q Naem: Dit Korꝛen ig ín onfetael Spelte gheheeten; in t Booghuptich Spelt ende Dinckel oft Dinckelkoen; in't Latijn Spelta, oft nae den Grieckſchen Zea Zie oft Zeia Zea; in't Franſch Elpeautre; ín 't Italia enſch ghemepn= lick Pirrafarrasop't Floventinfch Biadszop’t Lombaerdtich dlga, alg ofmen Alica fepde, Bet fepint de Zea dieoccos Zea Dion G- Han Dioſcoꝛides te Welen / ende met De Zea — Theophraſtus ende Galenus ſeer Wel over een te a ; ment. In t Latijn bp de oude gomennen / als upt de hoecken kan Dionyſius Balicarnaffeug blijckt/ Wag de Speita oft Zea tlijck Far emt. Be omepnen/(epdt hy⸗ noemden De bruploften/ die met behoor lijcke ceremmonten gbhehouden Witerden / Depligh ende Farracia beppie , ont Diegwille Bat de twee nieuw-ghehoude eenerhande Far aten/’t welck Wp in onfe Griechte he tacle Zeazia noemen. ME lele verſekert Aſclepiades bp Galenug oock, ſeggen⸗ De /Peemt Far; datnien Zcanoemt. Ë Bet boorlepde Far woꝛdt in't Latijn oock Ador gehee⸗ ten/ende Adoreum oft adoteum ; ende ín de lactfte tjden Van de [elveiamepnen/om: den Wille ban de grooz te deught ende weerdigheyt tan dit n/ met eenen bijlonderen naem Semen, al oft dit het befte Laedt waer — — Met * — —— ende met gheen an⸗ Koren / hebben de voorſeyde Gomepnenden tijdt van Bp hondert iaeren hun lelien onderhouden/ alg Berrius “Pan dit Fat zijnder vierderhande ſoorten bp Colu⸗ mella vermaent: ten eerſten Get ——— leer wit ig ende blinckende oft glinfterende : ten tiu Far Venniculum furilum „vat roſachtigh ís: ten inhet Far Venniculum album, dat wit is ; Welche berde lwaerer Wegen dan Get Clufinum : ende ten vierden oft ten taetz ften het laedt ban Dyp tmaendtu/ oft Samer-Kozen/ mt me Cs Daten Halicaſttum noemt s Latin Semen tri Ì jpelek van ghewicht eude weerde wel Get befie ban . is. * Gheen van dele vier en ï n Erf — aept wierdt. Dan ghemerckt / datmenfe A—— nen / daerom fal (pet! [ennicu- en, Want de Dpelte wordt ooch wittigheyt —— jtk het € Aerd, Kracht ende Werckinghe. De Spelte voedet meer ende krachtigher dan de Gerfte ; — goedt ende aenghenaem Lan lnigeck / als Dio ſchrijft; — Salens brug —— Ee Bau het Baer en gheeft foo Geel voed⸗ ſels nict alg het Terwen tzoot. — eN ee de Terme ende Gerfie bijnae ghefteleig. nutden van BIJVOEGHSEL. Ty E Frelieenen noemen vit ghetwas oock s — muagcker bast verſtheyde pappenende — — — in onfetat'e fouDe nen Dat niet alleen Speite, maer oack tot onder ſchil ban ander diergheluck gran Twee-koten moghen noemen / ſcherpe Cruydt Boeck Remberti Dodonæi. nae den Griechfchen Dicoccon ; oft Zea dicoecos, fag. Diofeni des dat gheheeten heeft. Dommigbe betten’t oock Farrum * Tathuſch/ ende Speaultre op't Franfth ; andere Campfanema int Griecks/ gheihtk ſy de Verrkeng-Benchel oock noemen, - Aerd , Kracht ende Werckinghe. Spelte ís bp ſommighe van naruven de Terwe gheltzkende ghehouden/maer wat kouder / ede: Daer in nae den aerd ban De Gerſte trechende / erde facbtelijck drooghende. dg 3 E meel van Dpelte met rooden Wijn is goedt teghen de Heten ende ftekenban De Deorpioenen ; ende ghenetft De ghene bieb pouwen. 3 N 6 T ſeive meel met foete boter / oft verſeh ruet ban Gepten / vit facht de rouwigheyt bau De keele Ande den Hoeft. 4 * Dit meel met wijvende ſalpeter gheneeſt Be loopende ende dza⸗ ende ſweeringhen / ende witte fchelferinghen ban de bupt/ ende púne ban de mage / ban de voeten / ende ban de Drouwen boxffen. : EN Sn Be Semola bande Italiaenen fchönt het Crimnon ban Bigs - torideg gelijck te wefen: Want hy / fepdt dat ten vappe Gemaeckt an het groffte meel tan Cerwe ende Spelte feet wel boedt/ ende haeſt verteert wordt (maer Galenus ende Egineta ffrijden daer teghen / ——— meh ‚ri —— ende den kas merganck gheweldigh flopt / ſoo als de Speite / daer die af ghemaeckt wordt, eerſt gherooſt is —— EN ud HET V. CAPITEt- Van Een-koren. — Ghedaente. — D Sloorte ban Koren / diemen Een koren ndemt / ig ootk ban de nieuwe Crupdt · beſchryivers in't ghe facht ban Spelte begrepen : ban Ban halmen oft — fen ig ſy korter / kleyner ende dunner dan de Dpelte-De aeren {taen ghefchicktelijck ghevoeght/ ende ín ettelijke tijen ghedepkk / alg de aeren ban fte /ende hebben NEen-Boaey. * Het vierde Dec. „as Tragus betuyght: nochtans in de hoven pan Pederlandt ghelaeyt zijnde / is het Ban verwe de Terwe oft Gerſte ghenoeghlaem ghelijchende Hoort: ghekomen. À € Plactfe. Dit koren waft puter tijdt op verſcheyden plaetſen van — in rouwe ende bergh⸗ chtighe gheweſten. * — Tjee In den Herfſt wordt Dit graen met ander Rozen giefaept : Dan Het wordt ſpoeder rijp Dan Dd ander/ fae fomtijdtg niet boor de Berffimaendt. . € Naem. Sn onfe tact heet dit gewas Een-koren / nae den hooghduytſchen nacm Eintoen/ Die Dat omtrent “pe flat Wouns Voert : Wekeken naem fag geel beteec⸗ Kent ats Monocoecon op't Griecks / foo dat op't La⸗ tijnſch oock: gieuoemt Wordt. Sommighe Hooghdupt⸗ heetent oock Dinckel ende Dingtelkozn / andere Sant VPeterskoen / int Latijn D. Perri frumentrum ; an⸗ pere Bucken. De Crupdt belchrijvers ban onſe tijden / als voorſeydt is / rekenen dat Boor cen ghellgcht van Zea oft Duelte ; ende Willen daf het de Haple Zea A'maù Záa oft Simplex Zea, dat is Cnchele Dyelte, Ban Diolſcorides zp; ende dat níet heelteghen alte reden TC lele magh oock Loor De Zea van Fnefitheus ghehouden Worden ; de weltke hy ſeydt · arger te, efen dan de Typha: dan het te te weten⸗ pat den ſebben Mneſitheus voor fijne Typha houdt niet De Tppha van de andere oude [chryigers / mâer dat ſelve hewas dat Theophraſtus Zea noemt; ende dat ho met 8 Zea (De nacmen van dele crupden ban d'een op d'an⸗ per verſettende ende operghevende) eert ree ander gheftacht van Zea verftact ; de Welctte ee Been ende ergherig dan de gjemepne Zea / die de Griechen / als @ heoplraftus ende andere/ Zea noemden. beef ſimplex van Diofrogides/dat is Dit ons fi met de voorſepde Zea van M Geel wel over bereft sir neet zen bi van be Zea pen te zijn / dan alleen/ om diel met anders gheenen naem Dan met den ſelven bekent was / ended prins Zea noemde; ghemerckt dat pe Zea fifnplex oft Enchele Spelte van Theophraſtus/ Diocleg ende andere Cruydt · beſchꝛij vers / die ouder zijn dan Dioſcorides / niet bermaent en is gheweeft. Briza. Galenus twiffelt/ doch niet fonder ghewichti⸗ ghe redenen / Dat Dele Zea Mneſithei mifichien Wel dat de inw aonders ban Macedonien ende Thracien hier voortijdts Briza noemden : Welck kozen de Typha ban de Griecken / die in Klien waſt / niet alleen Ban baerdekens oft blimmen / maer oock van lijn gantſch weſen heel a ende Daer af wierdt broodt ghebacken dat art ban verwer ſwaer ban reuck / ende velachtigh oft de Zea chijut - een —— — “ren / dat Amel koren heet; * graen De Terwe leer nae Lp komt: dan He aeren en zijn - iet bloot / gljelöck de aren ban de Terwe / maer zijn u geen de acten van Gerfte; puer een ſoude moghen bomen met die foorte Ban Koren/ fc Het feftientte Boeck. 795 kortheyt in't fchrijben van Columella is oorſaecke / dat⸗ men niet el gheraden en kan / oft Dat lulcks oft een gantſch ander ghewas is. Want men bindt Beele geflache ten Van Koren⸗ cick op haer epghen landt ende nergens elders veel groepende ; de welcke oe wel ſy het ſaedt oft graen Ban andere landen gelijck ſchjnen te Welen/ noch: tang Worden ban de felve Dichwijls in eenighe kenteecke⸗ neun gerfchillende gebonden: ende dat ghefchiet eensdeels door den gerd van de plaetſe / eensdeels door De oeffeninge ende neerfiighept Die den eenen meuſch daer meer dan den anderen toe doet: Want dfe twee boorfepde Dinghen kon⸗ nen in de beranderinghe ban allerhande trupden ende ſaden wonderlijcken Beel wercken en Doen. € Aerd , Kracht ende Werckinghe. yoot ban dit Een⸗ koren ghebacken is (wart oft brupn Van verwe / ende den menlche niet aenghenaem em eten / noch oock niet nut / als boven gheleydt is ende Tragus betupght. — ©) Pdit Capítel en valt oock niet beel te fegben ; van alien; dat bit Gen-kozen hedensdaeghs Bp ſommighe hier te lande met den naam Sinte Peciërs-koren wegh hekent is ; in’t Latijn Zea Moefithei. De anderefoorten van Bozen hier bermaent zyn ban ons elders oock aengtjereeckent gheweeſt upt Lobel : die Back van een foorte ban Terwefpreeckt BIE Loca gheheeten. Dan het is onz noodigh daer meer Woorden van temaecken . Want wat ghebrupck Bat Dit Een-koren fu het ghenefen magh hebben / in is ban niemans Den befchreben/ noch oock/ dat ap weten / onderfacht gheweeſt. Dan het broot / afs bodrtendr is / is heel brꝛuun ende onaenghet naem / ende gheeft duaet voedſel / ende is ongheſont omsten. Ende — Zobel deſe ſoorte ban Kea voor De Gechefte van alie welten. „OREENL CAPLTE L _… „Van Amcl-koren. EEE Ghedsente. ne [3 de Coorten Ban Dpelte maah met eeuighe reden Be gheftelt worden dat gheflacht van — welck Ban halmen ende rouw/ ende rondom beſet met Beele ſtekende vlienmen / ende zijn ín twee rijen ghe⸗ hickt ende verdeylt. Det graen oft koren tepdt doe in pellekens belloten / ghelijtk de Dpelte: ende als’ ban {jn kaf tot huyskens gheljck de Dpelte gheſupvert is / dan ig 't oock het Terwe kozen ghelijch. g Place. Dit Koren waft op Leele plactfen Han Hosghdupytſchlandt.· Erk , © Tijdt, Wmel-kozen Wordt ín de Lente ghelaeyt / ende tacp Dan ftoffe Was : aeugaende Welck I hen Dit in ghemacp, * ong Een⸗ Koren met de lele Bꝛiza fect groote gheißcke⸗ digi 4 ghrlje — niſſe ende ghemeynſchap ſchynt te rte Want het — Net: Dit Heeten wp ín onfe tael Amel Ko⸗ bꝛoodt dat Ven Dit Ce gemaerkt Wozdt is brupu ren / nae der 1 en naem Wmelksen;tnt atyn oft ſwartachtigh upt Den rooden Lan verwe, vuyl/ —Amyleu num. Tragus ende Fuchiiug mernen/ eeen Or AEO mavo Be Se ba Di maanen St Baer — Lienen eBꝛiza in — Latijn Trimeftre Triusan Vooꝛts oock {oo fcbijnt dít ons Een koren feer wel «ger te komen weet Die fopyte ban ghebatrt Koren/ Far onder barbatum oft Frumentum barbatum; oft/ſoo de ghenieyne landtlieden Ban Vranckrijck dat noemen/ Fourmentrou- ge oft Bled rouge, bat ie Goode Terme / daer cuellius saf Bermaent ; t Welch fp ſomtijdts ooch Locar noemen / als ofmen in't Latijn Frumentum loculare fepde / om dat Dit ſaedt in verſcheyden bellekens als h laeykens ende bewonden lepdt! t W omtidts Pullare noemt/ om bat het upt t/datmen — ze Bat et Daer oort wel groot Woorden enne det e Vit 8 & * * 3 PS — lückeniſſe met enneh ige me hee ed ed woorgaende Capitel af vermaent Gebben : dan de gronte Fem Í À » te houden is: / Dat lijn graen ín harde 5 Ent beflofen leydt / daetom en magbren ’ felde het cht van de Terwe niet rekenen. Pus falmer dat eer onder De Loorten Gan Far fielen / ende miffthien Boor het Far houden: Want dat woꝛdt in De Lente ghefacpt / leydt Columella / ende ie ‘daerom Far trimeftre , bat íe Far ban dp maenden oft —— — toeghengemt. € Aerd , Kracht ende Werckinghe. Dit Roren / ghelick heteen gheflacht van Dpelte i8/loo is't de felwe ban a ende ktachten oock wat ghelijck : dan in Boo duytſch⸗ — ken/ daer het den naem oock nat — idd BIIVOEGHSEL, v En ouden ſthehver herodotus A Denen knar —— nae Det wit ene foet Groot bar gherekent onder de — Dan het — vee hoef nen! aat ** goo HET VIL-CAPITEL Van Duytfch Rijs ende olyra. „ Ghedaente: 3 : P het ghellatht van Dpelte Lal ooch Beguaemelijck ghe⸗ Ï bat fa die ſoorte van Koren / die CragusDuptich Gijs oft Oriza Germanica noemt. Het ig een Koren Ban ghefinoopte halmen oft fteelen / ende bock Ban aeren / Dlinmen oft rouwe ſtekende baerdekens de Gerfte ghe⸗ lijchende / dan in alles grooter wordende / ende Witter graen oft [aedt Voortbzenghende ; ’taclek oock in huys⸗ Keng oft bellekeng befloten leydt; endealg de Gerfte oft Dpelte ghepeltende upt lijn kaf ghedaen moet Worden, Plaete. Op fonunighe plaetſen ban Duptíchlandt/ in bhaperhent omtrent Mets/woꝛdt dit kozen ín feex goes de ende verte ackers ghefacpt: ; € Tijdt. Bet ig oock een Domer-Koren/dat in de Len⸗ te ghefaept / ende ín dzy maenden bolkomen ende vin : wozdt. g Naem;, Dit Bozen is ban Hieronymus Bock nae Ben Hooghduptſchen naem in t Tatijn Oriza Germanica gheheeten gheweeft ; dat is in onfe tael Duptích Gijs : dan hp houde het Hooy een loopte Van Far; ende is Ban ghe⸗ voelen / dat het den Tragus Cerealis ig: welcke mepninghe ons niet wel met de Waerhepdt over een en Lchijnt te hoz men. Want den oprechten Tragus Cerealis was het Chondrum feer gheljckz ende wierdt upt de Olyra oft iet - Dierghelijcke met menfchen handen ghemaeckt ende bez reydt / als Galenus betupght; 't Weltk feet verre is dat het eenig eerdt ghewas oft kozen epghenthijch oude weten. Dan dit Boogbbuptich Gts Geeft met de Olyra meer ghelijcheniffeg : welcke Olyra van Dioſcorides ouder het gheflacht van Zea begrepen Wordt. Bet ſoude miſſchien pock wel moghen welen het Santalum pan liniug / % welck hp een ſoorte Ban Far-Gallicum fepdt te Weten / feer blinchende ende ſupver van graen/ in Drancktijek tn oude tijden Branée eheeten : oft ten minften men (al Bat boer het Far Clufintm moghen Houden / Dat mif=- ſchien t — het Santalum van Plinius want de zijn Wit ; ende Cluſinum magh den toenaem ghez kreghen hebben ban een ftadt Clufium gheheeten/ gheie⸗ ghen in éen landt{chap ban Italien / dat hier boortridts Booreen deel van Pranckrijck teen edt, Dan iffer iet waer in Hit Hoogh⸗ n moghen verſtchillen / dat ig alleen Den tijdt van ſaepen; te weten / dat dit Gis in de Lente ghefacpt wordt : want Be Olyra ende het Far Clunum wierden ban de ouders fn den Berfft oft Winter ghefaept. An voeghen datmen Ban meeft alle dit Koren⸗ werck met fehers feaghen en kan: eengbeels om dieswille / dat He oude fchriberg daer fp orn heegen leit bede p nde ickwijls met verſcheyden naem err oo deſe ſaeck feer verw agen ermaent Van een ſoorte ban Far Gallicuim rumentum barbatum, de welcke witter graen —— De aere met kleyner vlimmen oft ftehelighe baerdeheng belet / ban het Loculare oft Genkozen/ dat (foo hp fepbt) * — Clufinum ghehouden wordt. an oft De ij Tijcheniffe heeft / oft reenerhaude ghewagis/ ieder noch overwe * 8§ ——— Arinca 9, Eapitel bꝛeeder ghehandelt ende v De (Dat ù Bi Eragus bit Bock oft Vaptít! Den Tragus Cerealis houdt — volghende 12. Capitel moghen leſen — ri Cryde- Boeck Rembetti Dodonæi. ouden/ ende Gallia To⸗ 0 ed t Far Clufinum oft ban de Ölyrafoude - Maer dit kan upt rte vit ghewas clae Cerealis breeder beſchꝛeven / ende Get onderſchil van di teghenwoordigh Buptſth Rig merckelücken betoont —— dit HET VEIL CHPTTE LS Van Keeten-faedt, Ghiedaente: O Poder de gheftachten Lan Spelte wordt louitijdts gherelient een Koren Datmen Keren-aedt noeme, Dit waft gantlchelick als De Spelte/ betuyght Tragug: want het is de ſelve ban Galmen / knoopen ende aeron ſeer ghelijck : nraer ban lacdt oft graen komt Het met ne Terðe wat beter over een: Want fijn Hoven en lepdt niet vaſt in ſijn bellekeng oft hupskens bevonden ende beft: tert / ghelück de Dpelte / maer lact hem Leer ghemache- lijck uptborfchen/ alg be Terwe; Be welcke Bat Ban Grup geele verve oock wat ghelijck is, — dReeven-facdto, NS € Plaete. Dit q van Bozen wordt op fommíge plactfen band plank verge g Vijdt. Weeren-faedt wordt ghefaept ende ghemaept met de andere Kozenen. ee € Naem. Dit Hogen Wordt in onfe tael Heeren-facdt jn benpoogybuptfehen naem Heen oft Kern⸗ amen, Wy noemen’t in ’t Latijn ende Griecks Zeopyron Zeózrvpor + melch eenen naem ig ban Zea , dat is Dpelte/ ende Pyros, bat ie Tertwe/gemaecht:oie at feer wel dient! om dat het met bepde defe Uczenen ghelijcheniffe mde epníchap ban aerd heeft. Dan met den Chondras Alica en heeft het gheene ghelijckeniſſe met vallen: Want beyde die zijn met be handt ghemaeckt / ede niet foo upt Ber acrden ghewaffen oft n hoe Wel dat Eragug’t felge fchijnt vernioedt tehebben. ghenodegh blijcken, 7 ie _q Aerd, Krachtende Werckinghe. teeren-facht (als Galenus n’t boeck ban de krathten der. — 5 8 gan gerd De Terwe ende de Spelte ghelick: ende ghe — ——— amen ghe is/ foot be gheftalteniffe ende feoffe ban dit Kozen ooch middel: 58 Het vierde Deel. atigh tuſſchen die cwee te weſen „aloft heteen Koren —— pe Die Korenen ghemenght. Fn DSuptſchlandt wordt bit Keeren · laedt van de Bac⸗ kers ende k ghe ont Daer braodt af te maec⸗ ken/entde om Hat bp de fpijfe te doen; Ende het pleegh Lan geele oock ín ftede Ban Gerfte ghegetenende ghebrupcht samso E60, © ErL-o, vailn k is bit. ban%ohel Terwe Spelte ghe⸗ I — BEN. kee he drin re fe Hor- deom nudum , ende Zeöpyram , ín’t Enghelſth Wheate Barly, or Naked Barly. let graen is belloten in een enchel belleken/datt af Dat ticht om —— ig : het is oock langher / maer niet ſoo Diek ende bol alsde Terme. Ban berte ende fchellekens is het De ghemepne fetbe gelijck; teeckende een luttel nac De Rogge Den ſmaeck en ig foo (oer niet ole Dien ban de ghemepne nochtaus en ie bien niet ontieflgck. In Bíthpnien ende Cappadocien was dier⸗ gelijck graen hiet voortijdts/ datis in tijden ban Galenus! fect bemepn ende ge bꝛupckeihck / aldaer indeGriechfche tacle Gymno- Echo „Dat ig Bloote/ Naeckte eude Gheſchelde Gerfte i van kar, als ſommighe eeten. Get en ig gheen abel meden Re eega ten at in afl $ — —3 kozen gebacken ie beter rj het bzꝛoodt ban De ghene/ die ghemenght ende Miſte luyn· bꝛoodt backen/plegen Dit keeren-facdt veel te ghebruncken / nemende van goede Cere ende ban Dit Lozen ban elcks eben heel : andere nemen foo deel Gerfie als Terwe / ende doen Daer foo beel Reeren · ſaedt bp als Die twee bedraghen ; ende Houden Dat boog een ſeer goet / ſmaeckelück / tae ghefont bꝛoodt. HET hiene AP IE EN Van Olyra ende T'ypha, uyt T heophraftus , Galenus ende meer andere. En ouden fchrijser Mnelitheus meynde dat de Olp⸗ ra endede — ——— Koren Waren / ende die naemen pleghen te boeren : maer Galenug firijdt daer —— — die wen Booz valſch ende bedrieghe / volghende Baer in de leere Lan Dio deg ende Cheophraftus ; de Welche de Olpra ban de Typha onderſcheyden / ende bijlonderlijck beſchryven. ne per houdt de Plpra vooreen gheflacht ban Zea oft Spelte. Theophꝛraſtus telt de Olpra ende de Typha onder de foozten van Koren Die vꝛodegh ghefaept Worden / ende de @Eerwe gelijken ;legghendedat de Olpra weecker ende onſterckẽr ie dan De Zea oft Bromus; maer Dat Be Typha pelichtfte ban allen ig: want io vecht haer ſelven met cez nen halm oft fteel op/ ende ís te Breden met Dun ende ma⸗ Dt: wochen begvert gheen Bette ende acherg als de Zea. d hp oock/dat die orenen / ſoo boel ban T ypha alg banOÔlyra,tn een menigijouldigh Gupg= Eemoft velieken befloten Irgghensende Dat de ghe⸗ lijck De Zea oft Spelte pleegt; in Terwe veranderen fal⸗ — ver ghemaeckt/ ghepelt ets eg „oft ghenomen zůnde lacpt ; maer Dat ni ſtracks / dan in Get derde tact. nt Plinius verfekert/Dat Olyra int Latijn Arinca ghe⸗ enig : Van de Arinta / leydt hp / Wordt upiermaten oodt gebacken: het RKoren oft facdt daer is di — ——————— ——— dat dit be Olm —— bie homerue fchrúft ban. be beeften gheget R _ De nieuwe Crupdt· beſchꝛi eben de Typha du: toenaem Cereal, tat onderb — ander @yohaoft. Dodde / die inde bꝛoeckighe ende Waterighe plactfen „groept ; waer af Wp hiernaemaelg beguaemelijcker Cul- * — ban Typha,fepbt Galenus, Heeft be upterſte Kebe — Iyra ende Gerfte. Waer foo veel als Heefeftienfte Boeck. 801 dat het graen foo Heel te grooter ſchijnt te weſen: want in fijn (elven ig Get veel klepner dan De Terme: hoe wel dat: ter Beele zijn die dat oock onder De Teriwen rekenen / ende Willen ſegghen / dat Dir het ſelve Koren ig daer Bomerug van Bermaent/ter Wijlen hy fehrijft/dat Hector (ijnPeerz Ben aenſprekende / leyde Dat hp haer Boniabfoete Terwe goorgheftelt hadde, Want fp Gerfekeren/ dat de Topha een Klepne fooyte Van Terwe is: de Welke pan De Peers den lander ſchade ghegeten magh worden/daer de oprech⸗ tegroote Terwe de felue niet heel vonfchadelijck en ie. Poorwaer het (chijnt datmen met Eenighe veden be Type pha klepne Terwe foude moghe noemen; ahemercht dat fp de Terwe Van ghelijfvigheyt / verwe ende warmte ghelijckende ts. Waorts foo zijn beyde deſe Korenen / te weten Typha ende Olyra, im Aften ghemepn ende genoeg is te vinden / in fonderheptm Get landefetja beven Perga⸗ nin; {eo dat De landtlieden ſelveet badodt daer von ghe⸗ maeckt Boorgaens plegten te eten / oin dat fp De oprerijte Terwe om meerder ghewin in Be ſteden hyengijen ende aen Be hers Berkoopen. Want het broot ban Dlpra/ te werérmals’t ban goede Olpra ghemaetht is / moet van Weerden naeft bp. hef Tevwen-broode komende gehouden worden daer nae Bolght het hast van Typha gemaecht: felfg als het broodt Ban quade Olyrra gemacrkt is/ dan en ís het niet beter dan’t ghene dat Van geese Typha gebac- Ken-ís. Dan de heete brooden Van de befte ende uptghe⸗ tefen Typha ghemaeckt/3zijn beel beter Ban Die Ban de Sip⸗ ra: maer bewaert zijnde ende oudtbacken ghewornen / en zijn Cp foo goet miet als warm ende nieubebacke::. Vanr ghemerckt dat het deegh Van de ſelve Teer klevende ende raey is/ daerom is het broodt Daer van genraeckt feer Dicht ende vaſt; bijſonder als het qualijck ghekneedt oft onacht⸗ ſamelijek gemaeckt ie:in boegen dat dre ſoodanigh bioot/ nae dat het een oft twee Dagen oudt is / gegeten heeft/ ende fn fonderhepdt alg het noch ouder is / mepnen faldat hp bek in ijn mage heeft : maer als dat noch verſch ende Warm is/ dan wordt Het niet alleen Bande landlieden / maer oock Bande borghers ghegeten / met wat ban die — van Suren Weeeken kaes / die in hun Griechfche tael nae de Opruyt oft Stremſel Topds O'EuyarderijG- Ty- ros Oxygalactinos ghenoemt waierdt. Poorts ſos en moet dit broot net te Dicht oft te vaſt / maer malſeh ende weeek efen; ende Baer bp foo Wwarm/Dat het eerft upt den oen ghetrocken zijnde / noch veel Bande hitte Des ovens hee houdt. Aldus berendt ende geten zijnde / fivecht vat nict alleen De landtlieden (die grove ſpuſe ghewoon zijn) maer oock De teeve ende leckerẽ ſteelieden oft borgers Loar een goede ende aengenaeme ſpyſe. Maerꝰt ghene dat den oft ier daghen oudt 8 en Wordt Ban de boeren felbe niet gheerne geten; daer beneffens is het moepelneker om Bers douwen / ende gact tragher Van onder af : Dat in de heete brooden niet en gebeurt: de weicke al — dat ip a afgaende Gerfte biooden te wijcken/ | ) nochtang en zijn Dies atngaende gheen fine foù teer alg De Birshyooden te bevrachten. Selfs defe brooven/ ter fp noe warm zijn / Hoeden het lichaem feer —— fp daer in het gemepn Terwen-bzoot bijnae _ @anombit graen Bande Typha te ghebruycken / ende Daer broodt Han te backen/{oo Wordt dat —— —*— upt fijn bolfterg gedaenzende van Wordt Daer broodt Han ghe⸗ maeckt 5 oft wordt elders in gheorboort: want et Wordt oock met Water enght ende met wat ges: oden Wijn begoten/ ende foo 9oo} fpijfe ghenoten/gelijck de boeren hun apotermon ín Griechenlandt pleghen te te : — het gep fout. ter mede hebben ande Zea/ Dpelte ende dier⸗ gelekte Borenen ghjenaegfy ghefproken : mt volo ben dat wp fet handelen ban Berfchepden ander Moren Wwerch/ Datupt de boozlepde Korenen met menfchen banden ende Bernuft bereydt Wterdt/ ende in oude tiden feer ghebruye⸗ kelijtk was; als zijn Far, Chondrus, Halica, Tragus, ende meer andere Dierijbelijche dinghen = BIJVOEG HSE. P bit Capitel ban Bodoneus en ſullen Oo nietfegghen tot meerder — vane en ee Want het is merck rn ghenoegh / dat Hp * (etbe — (Chers —— Krone AL Capitelen/ Dan Dac } Koren beft. { oft eighban Dees cen ballen, 802 WE TL: GAP TTE EST Van Far oft Gort. f 3 Gheflachts. &t den naem Far hebben De ouders tweederhande dingen verſtaen; te weten een Koren Dat upt Der aerden Wieg/ in't Grierhg Zea ghenoemt / dat is de Svel⸗ ste: ende een ander Horenwerchf dat met mentchen han⸗ Den berepdt Wierdt /. ende cen werck Van't smenfchen vernuft ende honftewas / ende niet een gade dernatuere oft deg aerdtrijchg, Wan heteen / Dat ig Han de Zea / Hebben Wp boren. ghefpeoken ; Van het ander /te Weten ban het Gort/ fullen Wp nu handelen. aile Dat dít Far-bp de oude Bomepren van een ſoorte Dart ,Koꝛen / Dat fp Far noemden/gemaerkt pleegh te Worden/ blijckt merchelijck daer uyt / dat het anders geenen naem en hadde dan den ghenen Die ſy Get Bozen Far te Boomen pleghen te gheven De inwoonders van welcke fradt / als Plimus betupght/ menige iaeren lang) londer broodt „gheeft / ende hun teven alleen met pap oft brꝛy Han dit ‚Far / dat is ban de Zea oft Dpelte/ ghemaeckt zijnde —— hebben, Ende daerom hebben ſy den ſeſlven naem Far bichwijls het graen Gan allerhande Koren me⸗ De — verſtaende / als Bat upt ſijne Bellekens oft bupften/ daer dat in beſloten was / ghenomen ende eens⸗ deels ghekroocht oft ghebroken is; inder ſelver voeghen als Arthigenes beſchzÿft dat Far pleegh ghemaeckt te Worben : want Palladius vermaent ooch. van een Fat hordei, bat is Gerften Gort’ welck hp de tonge kiecks⸗ kens van de fapfanen/met Wijtt geflaahen oft beſpraeyt zijnde/in de eerſte Daghen raedt Peten te gheven, Ende Plinius betupght / dat in Egpptenlandt een Far Han de @lpra ghemaeckt Wierdt- Be wijfe om Dit Far oft Gort te maerhen gheeft ons Archigenes te kennen bp Artius in't 9, boeck : Det Ko⸗ ren / ſeydt hy / Baer glp’t Faroft't Gort ban maecken wilt / fuldp eenen tijdt langi met Water begieten/aft daer ín wat laten ligghen: daer upt ghenomen zijnde/ (ult dat ín eenen vijſel Boen/ende ghelijck de Ptifana oft ghepelde Gerfte van fijn ſchorſſe / Bellen oft bupften ſuyveren: als nude bupften oft fchorffen log ende ontdaen zijn / neemt het upt den bijfel / ende drooght het inde Donne: daer nae wrijft het tuſſchen De handen/ foo langhe tot dat het gantſch vanalle fchorffen ſunver ende heel ghepelt zp : dan leght het een W ken onder den meulen / ende brijlelt dat in grove en; in voeghen dat een Koren oft graen in twee oft dp ſtucken ghebroken zy: dat ghedaen zijnde / bewaert het drꝛoogh tot uwen upche. — Dit gebroken far oft Goet / daer Wp u af ſprelen/ ‚(in fonderhept t ghene dat upt het Koren Fargeleeten/oft uptde Zea / dat ig be Spelte / gemaeckt íg) wordt Ban vee⸗ le hedensdaeghs boor eenerhande dingh met den Chon- drus oft Alica ghehouden / omt diegwilie alleen / dat dete Dingen malkanderen eenigbfing ghelückende zijn, Want Faris den Chondrus Wel Wat ghelijek / dort en ig niet gautfehelijck 't ſelve als den boorfepden Archigen ez Ee es ah noeg) te kennen geeft/Wanneer bp ſeydt dat het Par gez foden oft gaer ——— ghelick ben Chondrus. u : Tupbert met Gyps ten zin⸗ de / upt fijn bolſten ende bupften ghedaen ende geinpvert / alg wp in't naevolghende Capitel betoonen (uilen: maer —— Wordt ghepelt ende gheſuyvert alleen door het fonder daer eenigh Ban de Boorlepde dinghen bp tedoen, Dan de Mica fg dit Par oock daer in Berlchepden ; te Weten Dat het far een diugh was dat ín oude tiiden ghebonden ende bp de alderoudtfte inwoonders der ftadt en ck was : maer de Walica/ als Pli- Daer nae er Bonden fn gebruycke bide Aje Û * —— dinghen; ende de relve met min oft meer te ghehzupeken sp; te vermanen. Alleenljck is het te Weten/ Dar hedensdaeg „Ban malkanderen leer berfehepd /toonende welck gan bepden Cruydt· Boeck Remberti Dodonail Soꝛt / dat hedensdaeghs in Hooghduptlehlandt/ Vri fandt/Bollanùt „rude in Andere Daer aên palenne laren uptGerfte ende haver ghemaeckt Wordt is hee Far ban de ouders bfter feer gheljck; ende is als een mede foon ban lele: Dit Wordt in Dooghduptfrhlandt Guyen ín hollandt Gort ghebeeten; te weten alg het ban Gere ghemaecht is Gerfien Srupen in't Hoogbouptfchr ein Gerften Gort in't Dollandtfch ; maer van Bauer gbe- maeckt / Haberen Grupen dn € Wooghduptich / ende in't Hollandtſch Daperen Gort: …… … al Daâetig uoch ver ander Far Ban Aẽtius vermaeng ende Far. Cluſinum ghensemitzt Welck gheen ep gen foorte ban Koren en is · maer anders niet Dan pap oft bop Bag bit Far ahemaeckt:daer Martialis in lijn 13. boer gn af ſoreetut / betoonende / dat het ghemeyn voick reen een goede {piife pleegh te —— bl en a Aetd, Kracht ende Werckiaghe. Bet Far van. Ze oft Dpelte ghemaecht / is Van krachten den. Chan us oft de Balica eenighfing-ghelijck: daerom boedet fiere: dijch/ maer het gaet traegbeljcher nae beneden / ende tn wordt ſoo ghemackelijck niet verdouwt oft verteert, Alſnen dat ghebruptken Wil/ foo ons erhigenee leert) woꝛdt dat gheljck den Chondrue gheſoden / ende Vande ghefonde menfrhen in ſpyſe genoten. Tan Booy de kranc: fe Wordt dat berlchepdentljck bereydt: ende het Wtdt oock by de pappen/diemen in cenighe ghebreken Lan Wp: ten erghens op leydt / ſomtijdts bermenght. Lan Goꝛt oft Far Van Gerfte oft Haver gemaecht/ istie _« el * — ende gheeft * Achaeme min Voeds els/ ban tghene Hat van de Zea oft Dpelte gijemacck, pleeg} te Worden, : ‚ : peite ghenaect BIIVOEGH SB Ii kak be F bit Capitel oock beel te voeghen / i igh / Ec Bier Far vande ouders censdeeis upt bet ohebzupek gekomen is; ende Dat het Gort (anders Grur gheheeten ) dat Gedensd ah inftede ban het Far genomen is een ieder foo bekent ie / dat bet cer beſpotten s dan lefens weerdigh foude zijn, daer iet meer ban ben Hatm Farro Op fommigbe plactfen ban Ftatien cen f De Î hl ed k Ì cn : ck ſommighe a Ur í opt Latijnfch oft Fer Palladij noemen. 6 ( eed ri — Ln HET MEG APET EEN Van Chondrusende Halica, 5 — 2 het ghetal van Get Korenwerck / Dat niet menſchen handen berepdt Wordt / moetmen den Chondrus ende den Halix A'x£ oft Halica gock frellen, Defe twee dinghen Worden Lan de Zea oft Dpelte ghemaeckt +-macr den Chondrus Wierdt epgentlick ende meeft ghemaecktupt de oprechte Spelte / Zea dicoceos ghenoemt / als Diofce rides betupght. Dan Theophraftug Lelriift/datmen oock — feer goeden Ghondrus uyt de Wilde Gerfte pleegh te maz Ken, Galenus ſeydt / dat Chondrus cen geftacht van Ter- ⸗ we is: t welch foo beel bereechent/al oft hp hadde willen fegghen / dat Chondrus upt een foorte ban Terwe gez maeckt wierdt / niet dat den Chondrus felue cen foorte van Terwe oft Han eenigh ander bijſonder Loren foude zijn / alg fonigte Gun gualijck laten duncken. ant den Chondrus en is gheenfing gheen foorte- Van —— te —— uptleggers van Ga ende van an⸗ dere Oriechfehe febriïbers Hebben het woordt Chone XiydrGr in t Latijn Halica pff. Alica Bertaelt / meprende * Chondrus ende Halica ganti eenerhande ewas te houden zijn: waer in fp Leer veel pan de waer⸗ hept wijchen. Want den Chondrug ende de ngai ijtk ons J en/ Egineta alleen (Want het is onnoodigh daer meer tupglgen toe te roepen ) merchelijch op Belbenbre vab * fine bets rotend — Het vierde Deel. Pet onderfchil van dele tWee dinghen / te weten bande Palca ende Van den Chondꝛrus / en is niet gheleghen in eenighe berfeepdenthept ban gheflacht / dan (p zijn ver⸗ feepden min noch meer Dan het heel ghellacht van fijn gorten pleegh te verſchillen / oft epghentlijcker alg twee eve-[oorten Van tenerhande gheflacht onder den ande⸗ ven Ber fehillen magen ende plegen. Taut Halica oft Ali- ca bp de oude Latinen / ende ín londerheydt bp Plinius / wag eenen Wijtloopende ende Veel begrijpende naem; met Bert welcken fp den Chondros xórdpos Ban De Griechen ende De Halica aAxa, alfoo epghentlijck gheheeten / ple⸗ ghen te verftaen. Eerfte Halica. é*nbe daerom moetmen ſegghen / dat de gerfte ſoorte wan Halica upt Be Zea oft Spelte diemen ep= gbentlijck in't Latin Semen noemde) ghemaeckt wierdt: ende Befe was de — ende cyghem ljck ſoo genoem⸗ de Halica ; de welcke van Plinius in fijn 22. boeck voor een dingh ghehouden wordt / dat in't ghebiedt Lan de Komepnen m ſyne tijden oft Wat Boor de ſelve ghevon⸗ ben was / ende ín tijden Lan Pompeius noch niet Beel ghebrupckt en Wierdt. Dele wordt Ban Paulus Aegine⸗ ta Halix Aa in de Grieckſche tacl gheheeten; ende Bers fchitt van den Chondrus aengaende De Wijte oft maniere van haer berepdinge: want (p en wierdt niet met Gyps ende Zandt giefupvert/alg den Chondzis / maer kreegh alleen haere —— ende volingecktheydt door het Errit datmen daer bp dede. É * Tvveede Halica. De ander Halica wierdt ghemaeckt ban de Zea oft Spelte; de Welshe in Afrÿcken hacren aerd verandert hadde/ cnde daerom wierdt fp Adulteri- na,dat is Baftaerdt oft Onepgene Halica toeghenoomt: eude deſe was den Chondrus gan He Briecken alderghe⸗ lijcks: want fp kreegh haer volmaeckt Doo, Spps ende het Z 4 kozen pleegh toe te noe⸗ men) bereydt ende gemaeckt wierdt. bans de Wife ban Die din te berepden/ foo Wel bp be Gomepnen / als bp de Griechen eenerhande welende / betoont / dat die pock ** gantfch eenerhande dinghen te houden zijn ; ghelijck als de ſelve bereydinghe / ergheng in verſchillen⸗ de / dock claerlijcſt ghenoegh bewijfen kan / datinen de ſel⸗ Be Boor verſcheyden moet houden ende tekenen. Want voorwaer ín Dele foorten Han Korenwerek/ die met ’gmenfthen handen berepdt ende ghemaecht ds ei / en moetmen niet foo leer be ooghe hebben op de berichepz den ſoorten Han Koren daer (p ban ghemaeckt zijn/ alg op de middel ende Wijfe daer fp mede berepdt ende toez Bane eneen KE, u erck / ren Daer ban maecken wil / níet en ſchjnt te verau⸗ deren / ten zy datmen in de Wijfe ende opmaeckinghe ban ’ felbe eenig nderí Ende foo bebindtmen/ dat upt be Zea oft Speite ende € ug: ende dat noch meer is / upt de Gerfte ende @erwe Ptifana berepdt ende ghemaeckt kan Worden. ———— — Dam hoe den Choͤndzus berepdt a leegh te Wozden/ Wordt ons ghe⸗ leert ban Eaffius Dionpfiug Oticenſis — atd de KLandtWwinninghe aen Den Keyſer Conftantinug met De naevolg Woorden: Om den Chondrus te maer: Ken/ leydt bp / wordt be Zea gheftooten/ende ín heet oft fiebende Water geworpen/ende dan uptgeboutwt:daer nae — — daen oft ghelift Gyps: ende men bit famen ale ed en dit niet fuer en woꝛde. Fact alg delen Epanbeus weber: gheworden is / dan moetmen door een ſten Be fift beorkomr : eee echtften. Bereydinghe van Halica. Maer de wijfe van Halica te en en fonte an Wanneer hp aldus fendt : De Balica wordt ghemaeckt upt de Zea, Die Wp Semen J noemen : Men Het feftienfte Boeck. 803 ftoot het graen oft Koren Lan de ſelve in eenert bouten Dijfel : Want door de hardigheydt van de ſteene Wijlelg foude Yet al te klepn ende plat abemozfelt Worden : de befte ede edelfte foorte / foo een Ieder Wel Weet / Wordt Bande laven ende misdadighe met eenen frcamyer in een leren Bat ghemaecht/ die daer de fchellen oft bupften af boen ende pellen zende Dan Wederom wordt bet mergh Ban De lelve / foo ghepelt- zijnde/ kleyn gebroken : ende foo wordender Drgerande foorten ban Halita berepdt / bet kleynſte / ende Daer naer het grof oft het middelfte / datmen (ecundarium noemt & ende het groot fie oft groffte Wordt aphærema gheheeten. Dele en Gebben haer behoor: litke wittig heydt noch niet ; om de welcke fp nochtans meeſt gheyelen worden: niettemin foo worden De gene, Die ban Alexandzien ghebroght zijn/ Boor de befte van alz len ghehouden. Maer in’t laetfte / t welck wonder om ſegghen is / Doetmen daer Crijt bp/’t welck de Balica abe: lyf vigh maeckt, ende daer gantichelijck mede werfamelt / ende De ſelve níet alleen cen groote wittigheyt / maer oock eene teerigbept oft malffighept doet Frijghen. Wit sin de Woorden ban Plinius. Maer een Wepnigh daer nae fepdt hy daer noch meer Ban : De Dervalfchte oft Baftaerdt Dalíca, Halica adukrerina ín’t Latijn / Wordt meeftendeel Bande Zea ghemaeckt/ die in Africa ghegroept/ ende al- daer Ban goede Zea verandert ende verargert fg. Dele Wordt met zant vermenght ende ghefineedt : ende Ban Worden de bellehens oft Harde huyskens wederom met groote moeyte gheftooten / ende uptghedaen / foo dat de halve maet onnut is / ende alg haf wegh gheworpen moet Wogden : Daer nae ftroptmen daer het vierde Deel Gyps over; ende foo ghemenght zijnde doetmen dat Dear ecn meel⸗ lift oft tems. De Balica /Die in De feve blijft / iede groot ſte / ende wordt Exceptitia ghehecten (vooren noemt Hijſe Apbarema op't Grierks: ) ende Wederom de ghene/ Die Dooz De ſeve gegaen is / wordt Secundaria,dat 18 C weer de Dalica ghebeeten ; ende wordt in een engher lift weder⸗ am ghedaen: maer de ghene die ín de Derde Leer fijne fchhe ghedaen Wordt ( de Welt eanderg níet Door en laet gaen Ban het fifteende be fandtachtiggept van de ſelve Balt ta) woꝛdt Cribraria ghefeeten/als ofmen Lift Halica ſey⸗ de / alsde ghene die Door Drijerhaude temfen ghefift ende dreven is Tot nu toe hebben wp de Woorden Ban Pliniug ende Caffiug verhaeit: upt de welche blijckt / Bat de Halica Ban den Chondꝛus bericht: tae dat den —— met de tweede Halita van Plinius eenghe gez lijtkeniſſe hecft: ende daer en⸗ boven datte beyde / te Weten Chondrus ende Halita / gheen pghen gheſſachten van Koren en zijn / maer met menſthen handen gaer gemaeckt ende bereydt pleghen te worden. € Aerd, Kracht ende Werckinghe. Chondrus ( fepdt ens ín fijn eerſte boeck ) voedt wel / ende Doet taepe ijmerige ende klebende vothtigheden in den lijfbe gropen: ban de daer Ban ghemaeckt ig fchadelijck / Door - bien dat [p (eer haeft diek wordende / rauw ende Ongaer blijft. Om peiftmen meer Den gil, die van den Gee: len Chondrus (nae dat die wel ghefoden ie ) uprgedouwt ende Door is / ghelijck De Prtifane oft doorgpee „Pe Balica oft Dalir ís fn alles den Chondrus wel ger Tchende; dan ſtopt den bupck deel — * lenus betuyght {dat den Chondrus ſterckelijck voedt / ende taep Lan gijl is; t ſy die ín water alleen ghe⸗ ſoden Wordt, ende met Honigh·wijn / Mee/ ende met Toer ten oft oock act Pfamentrechenden ende wranghen wijn ghenotens’t zy met olie ende font ghefrept oft gaer Ghe⸗ maeckt ende gheſtoft zijnde inghenomen Wordt. Fn ſuit⸗ Ker voegen bereydt zijnde/lepdt hy / hebben de IPedirijne den Chondyus een foorte oft berepdinghe ban Ptifana met Chondroptifana gaheboedt DE ile perd poarTsasdyn eg rf rad Pan ſommighe oude hꝛijvers / als Diocles ende Phi⸗ ere? neemen den Chondyug/ aldus bereydt hg Ptiſſane pyrine Mrsosdyn mupion. Ende voorwaer met een Ban dele twee manieren Dan berepdinge (te Weten niet De eerſte / dat is met foeten wijn) Pleegh de Balita bp de Goz mepnen oock gaer ghemaecht ende ghegeten te Worben / als Martialis in fijn ghedichten Eenia gheheeten/ van Ralica lprekende / te kennen gheeft, e / te Krijt ahefupdbert : maer den Tragus wordt alleenelijck iſcuit in hinne fen andere gheeubrsodt So4 BILVOEGHSEL An den Chondrus ende Balica en is Get oock niet noodigh iet V meer te ſegghen dan Todoneus hier ghedaen beeft : want beel ban ’tghene dat hp Bier ſchryft / en is hedensdaeghs in gheen ghe⸗ brnck: oft Daer fijn andere Dingen in ffede gekomen/ Die ven iedet mee Bekent zj / oft ten minften ve kKocks ende Paſtepbackers nootfaeckeleker zijn te weten Dan de tonge Medicine. ommige willen fegghen/ dat De faorten ban Maccaroni, Lafagne 4) ende Vermicells, die in Fralien/ende in De landen omtrent Den Zup⸗ den gheleghen / ſeer ghebzupckelück zjn / Bp de foorten van Galica ende Éhondus gheftelt moeten wefen : om Dat het meel/ Daer fp ban ghemaeckt worden /in een hifondete wijſe berepdt ende gheſift wordt: dan Daer zijn de Coock-hoecken joo vol af / dat Get heft is Bat wp den nieuwsgierighen Lefer tot De ſelve ſeynden. HÉT XKXIEE GÁPIT EL: Van Tragus: T Gaqus ig van ghedaente Hen Chondzus ghelück/ fepdt Diofcorides ; ende Defen ie oock met handen gemaeckt / ende en is gheenfing gheen bijfonder Loden dat alfoo upt der acrden ghewaffen oft poortghekomen foude mogen wefen: Galenus ín fijn boeck Ban de Krach⸗ ten der voedlelen fepdt/ dat hp ghemaeckt Wordt van de hefte ende edelſte Olpra/als de felbe behooglijcken ghepelt ende Ban Gaer vellekens oft bupften ghelupdertis. Dan op een ander plaetfe( te Weten in de Commentarien oft Ptiegginghen van Get 1. boeck De ratione victus in mot- bis acutis) fepdt hp/dat den Tragus uptde ſoorten van Zea oft Spelte ghemaeckt Wordt : maer de Olpra is een mede-loozte ban de Dpelte/ alg Loorlepdt is. Caffiug ®íonpfiug maeckt den Tragus upthet kozen ban Alex⸗ andzien- Plinius in't 18, boeck betupght oock / dat hp al Teen upt Cerwen-graen / ín Campauta/ dat ís omtrent Napels in Ftalten / ende oock ín Egpptenlandt (ende nergens elders) berepdt wierdt. Baer in Egppten (wieng befte ende meeft vermaerde ſtadt Alexandrien ís ) waſt de Olpra Wel ende weeldighlick / fepdt den ſelven Plinius ín't ro, capítel ban ’t voorfepde 18, boeck, tn Veſen Eragus verlchilt ban den Chondrug ende Daz lica / aengaende lijn ftoffe / maer meeft fn De Wijte ende handelinge Ban berepbinghe : Want Chondrug wordt met Gpps ende Zant bolmaeckt:Balica wordt door het ín water ghewepcht / ende foo ghepelt oft upt fijn huys⸗ heei hen ent aid wabe e middel om vagus te ma Woidt ous ban Caſſius Dionpliug in't 3. boeck ban fijne Landt- Winninghe albus gheleert: Koren oft Terwe van Alexan⸗ drien / leydt hp / Wordt ghewepckt ende upt fijn fchellen ghedaen / ende inde heete Donne tooght : daer nae Wordt het ſelve Wederom noch eeng gedaen/totter tijt toe dat alle de fchelferen/ bupften ende velachtigheden oft kafachtigheden daer af gefchepden ende gheſuybert zijm s Naem. Defen Tragus wordt fomtijdtg Tragus fru- mentaceus toeghenoemt/tot onderſchil ban het Gier ende Crupdt dat den ſelven naem Tragus pleegh te boeven / hoe wel dat het nochtans gheen Loren en 18 / maer met handen foo berepdt ende gãer —— moet Worden. q_Aerd, Kracht ende Werckinghe, Cragus/ als Gaz lenus betuyght / wordt Beel ghebrupcht / eerft in water ghefoden zijnde ende Daer nae het water afgietende/ende Daer foeten Wijn oft Mee overgietende : fp wo daer oock wat Pijnkeernen op / eerſt in Water he epcht / tot datſe heel ghefwollen zijn. Wp voedt — veel min Dan de Zea oft Spelte / ſeydt Dioſtorides. — BIJNGEER PRL DE pbrteeentevan oen Eraqus te en is hedensdaeghs oock gantfch af ghetepdt ende! 5 daerom Wp hier alleentijck iet ban cent; anorte oosten bal — ij Eten ban Viozentwerck bermaenen / diein Turckhen elijck zijn / ende eenf deels Ban naem (te weten De Tracha: (bns be Ze ha ge en beige … Trehanoft Trac ende De Bouhaurtoft Benuhourt 4 ban Soꝛt oft ghebroken Korenwerck ; —— zn over al / als Kauwoifius verhae it / 1 met menighte ghe ſoden ende tot pappe ghekoockt Worden / om alle De ende om Sodtswilie te — ban wer ordt in Fnbien allelins ae fenn metal lek fp dan droogten/ende boor ofniet Op Deen /in hunne lange reps ghen naede plaetfen / Cruydc-Boeck Remberti Dodonæi. fieven de geroofte gepelde Gerſte wel morto! ander de Terwe / ende etenfe tt ber handt met wat Rofjnen oft Cozinthen. Dan Ss Dierghetijck Worenwerck ig mrCapitel ende Bijvoegbfel van Crim- hon meer ghefproken. EBT AILLSC API TEL Van Ameldonck oft Stijffel. Mylum, dat ís Ameldonck / wordt upt fijne Termen bloeme oft Siligo ghemaeckt / fclrijft Cato; ende oort; uptde Zea oft Dpelte. Det befte wordt gemaerkt bantet Setanium oft Domer-Terwe/als Dioſtorides betupght. Hedensdaeghs Wordt het in Hooghduptſchlan dt oort Pan een fooyte Van Koren gemaeckt / Die daerom Ameſton Heet / ende boven Har ons beſchreven ís / ende Hooy ren omer-Spelte oft Halicaftrum gherekent ende ghepou- en wordt. — _ ®elwijfe om denAmeldontk te maetken heeft Cato in't hott begrepen ín het 87. capitel: dan Diofcozides heeft De felve met de naevolghende Woorden breeder uptghetepd:: De ghelupverde ende ghepelde Domer- Terwe wordt bijfmael 'sdaeghs ghenet oft met Watet befpropt / ende gock deg nachts / indien het moghelijck ie: alshet begint mor eft lacht te worden, moetmen het water allenghge — Keng onder ſchudden oft ſwalckeren af laten loopen/ op dat het ghene dat nut is / met het water niet wegh en drijve. Als het nu heel weeck gheworden ie / moetmen — het waterafgieten/ ende De Terwe met boeten treden: ende daer nae met water begoten zijnde, wederom treden: — Dan moetmenfe door een Febe bouwen/ ende de femelen/ die daer op drijven oft Blotten/ in de ſeve bewaeren; ende % ghene dat door de lift gerehen is moeten terftont op nieuwe tichelen doen / ende fn De heete Donne drooghen Want waer t faecke daf efen Ameldonek de minfte Boefje tigheyt bebiel/ hp foude fuer Worden. $ q Naem, Men noemt dit Korenwerck in't Griechg Amylon A'uvaor , om dat het fonder IP olen diemenin't Gꝛietks Myle noemt) bereydt wordt: daer Ban hebbende — Apotekerg eenen heborden naem Amydum ghemaecht/ — diede Brabanders in Ameldonck veranderen, die’toork Stijf ſel noemen/om datmen de Houwen doecken / ende Ander lijnwaet daer mede Wit ende ghelijf sigh maecken oft ftijven kan. Fu Hooghduptſchlandt heet Het Amel. — ende Kraftmeel. — € Aerd, Kracht ende Werckinghe. @meldonck(fepdt Galenug) ig Beel droogher ende kouwer Lan aerdt dat De Terwe:endeheeft kracht om de deelen des lithaems ⸗ die te rouw — zijn / ſacht ende gladt te maecken. —3 tchrüft / dat bp het bioetſpoũwen ende andere bloedighe vloeden ſtelpt / ghedroncken zjnde: ende voecht daer noch by / dat hp goet is om den vloedt ende Boch: — tigheden / die op de ooghen ſincken / daer op gheleyt / ene gm de puyſten ende Diepe Wonden oft hoſligheden vande lelve te ghjenefen:dan hp ſeydt / dat Ameldonck/ dieuptde Dpelte ghemaeckt wordt / onnut is om alg cen medicine — oft ————— te ghebzꝛuycken; maer dat hy tot andere Dingen (als om Daer mede te pappen/ kleven ende ſtzjwen/) alfoo beguaem is alg den anderen die Van de Somer⸗ —— van de Gheneesmenghelin⸗ —— ——— u in e Dan Ameldonck de Sligo. Dat is de fijnftg ende dunſte „MEEL, * Ee bloeme ban Terwen _BIIVOEGHSEL 2 : tiffel pleegt hier telandeoock Crarmeel re Hester Defommighe mepnenydat het de Colla oft Giuren ber ouders herre à Sbelijckt ban bet Amylum, miuts datons Btiffelmet q koen etn bf made Amplum in oude thden van 7 Zn inch tinnen N — — Ie aA “boift/tmas voet ve Hupmen offs | — * Het vierde Deel. BET KIN -CAPITEL Van Ahera, Colla oft Gluten ,ende Pul? oft Meel-pappe. Thera is cen (uppen als een bocht oft weeck pap⸗ ken/ betupaht Diofcorideg ; „ende Wordt gemacht upt de Speite dre heel fijn ghemaclen ig. Fn Pederlandt pleeghmeu de ſelbe niet alleen upt de Dpelte/ maer oock ůͤpt allerhande ander fijn Meelte ſieden; alg ban og⸗ ende Gerfte / maer meeftendeel van Terwe Weel⸗ tzy met — oft licht Bier / tzp met eenigh ander nat germenght. — BENE en Dit ig een Cpijte die haeſt verdautwt woꝛdt / ende gemat⸗ Kelgek voedt: daeroni iffe de ionghe kinderen eude OUDE ĩeden epghentlijck bequaem; nochtans verſtoptſe het dianenſte des ingewants een wepuighsten. Ren geeft⸗ fe de ghene die phue int hooft hebben/ te Weten Die van de nfte Goggen-Btoeme — is / oft oock ban Ger⸗ F Feel: Want het verloet de ſmerte/ ende Doet ghemacz keltick lapen, en TEE Gluten in’t er / Kolla Kéraa in't ige Better Cleef-papne o jmerbe-papye / ís Dicker ende —— Athera oft Boofepde Meel pap: ende wordt van pe fijnfte Terwe Bloeme ende Similaso ghemaeckt / ont daer mede Get Papiet ende andere Dingen aen een te ꝑap⸗ pen eude vaſt te doen kleven. Tlelve ie door Lijn berſtop⸗ gende kracht beguaem om het bloedtſpouwen te flelpen. _ Fut midden ban Die twee / te weten Athera ende Glu- ten , íg de Puls (int Latijn foo ghehe) gheſtelt / in't Gꝛieckſch Poltos rroaròs:De wete iep gheheeten magh Wozden: want [p ig Dicker ende ſtyver — bee lageaand sft € ap: p n zn —— — —— te derftapgen. Voorts [oo ig een Ban Athera / oft liever ban Puls oft Pappe /. het. Pelc Moes oft Meel Moes/ dat Galenug —48 aeckt te worden van veel Terwen Meel met bermenght zijnde: lulcks alg hedens⸗ Zaeghs in Hederlandt / fae gantſch Duptſchlandt veel gebrupcht pleeght te worden. De welche een ſpiſſe is van goedt fap ende gijl/veel ende wel voedende; dan nochtans de ghene diele ghedurigh oft te dickwijls gebrupchen hin⸗ berich vallende : „want ſy veroorfaeckt verftoppinghe in pe leber/ende doet ſteenen eñ graveel in de Nieren groepen / als den (elven Galenus betpoabt. ' _ BIIVOEGHSEL. ; De (oosten ban Meel pappen hebben, — pag — —2 ban gez — endt Ban De Pana⸗ ermacnen. TEE “noten men bet {Meel niet iangh veweeren toil foo is het eben gheiuek hoedanigh koren Datmen ter meulen (tsp odt’ tip ghedorſcht maer ’tyhene darmen wat ie om ín tijde ban noot te want Rlepn ghemalen en foudet foo langh niet konnen ende verſch blijben. met dunne ſuckens rooſten ont van be maeltijdt t'eten/ om de ſeer vochte maghen te "tele met Bier ghenomen/beneemt de vermoetheydt. ende Drooghe alle vochte fincz Broodt oft Bifcupt . ent. % een ſauſſe van’t Bꝛoodt op heete kolen Brandt; ’twelek fp een ure oft meer in water ende wijn laeten — Ken : ende doen Dat daer nae Doo: een ftamne / Waer bp fp dden verſchepden Gen: weick wat po ſpecerhen een feer lieffelijcke Shetwaffeen paal ie oock (ter tut ende gent or eten pkb t ende gheen beeftoptheden — —— min Dan het se bogen Dede; ze weten aiſ⸗ den grondt/ats in de Het feftienfte Boeck. So men bet Bzroodt Dun gheſneden zijnde. ín Water oft vleeſchſop wafcht/ ende dan lichtetpek opvrooght/aft half vooft. Om allertep Meel langhte betwaered / moetmen binnen dert bupfe cen booghe ſtede foechen / Om twe Daer bftien daghen langh te laeten vuften : maer Daer nae moet het Dickwijts ban fiez De berandert worden / om wel te bewaeren: ende foo falt ecn half iaer goedt bljben : fac alt Dickwils beranderr wordt var plaetſe / ende verhupſt / ſoo fal't ten minften het vitde oft tſeſte neef meerderen: Waer af dat nochtans foo goedt broodt niet en fal gez Backen worden als ban Meel dat berfch ghematenis. Dan om — — ende Meel·moes ban té maecken is het bequaem benoedh. ’ — — Stupf meel / daer Wop te boren af gheſprꝛoken hebben / dient beſt om Cleef-pap te maecken: endé is daerom bande Boeck⸗ binders / Goudtſmeden ende andere meer ghebruvckt / om Daer zi boecken mede te pappen / ende De blavers aen cen te Doen chen. : : ®onft oft Doeſt / in t Tatijn Simila gheheeten / is oock te boren vermaent / ende is Fijne Terwe Bloeme/ fomtiiots ban verwe geelachtigh/ ende Daerom bequarmer om daer Bp ende Pap dan 25100dt Bân te maecken: ende deſe Pap is geſondt / ende geeft Heel ende goedt boedtfel. …- % d — Van Meel pappe met Melck / Bier Wijn / Water ende ans Ber fap / oft nat / ſullen wp niet anders ſegghen / dan dat eens⸗ Beels. boorfepdt is / te weten Dat gheen ban alle Die Pappen se Bien voor gliefondt te houden en zn/maer boor ſpſen / Die felz den oft immers niet alle daghe ghebeupekt meeten worden: tſel⸗ Be moetmen oock (eG Ban de Pappen ende Bryen diemen ban ander Deel met Termen Meel bermengbt pleegt te maet⸗ ken/ als ban Kÿs / Baber/ Bies! Gerſte Panick-Hozen/ Linz a, Erwten / Boonen / Cicers / Kooniſthe Boonkeus ende anders zogen ende Pluckvruchten; de welcke kleyn gemalen zijnde, met Terwen Weel} ende in fonderhepdt met Melck in een pappe gebroght worden. Want beele ban De felt Hoeden Wel ende deel: maer fp Boen Den buyck dickls ſwiilen / eude maecken grof ende ſwaer blorddtd. Panade en ie toel gheen pappe ban Meel ghemaeckt / maer om Dat fp ſos ſeer bergaet ende geſmijigh uiort/ dat fp De Meel paps prũ ghelückt / ende ghefonder ie Dan De felbe/ fulfen wp daer wat af vermaenen. fp wordt aldus berepdt : Men marfelt met De handen De — Han bꝛoodt / dat eenen dagh oudt gebacken is / oft men rafpet Klepn : met legghet dan-fommigtje ucen in lauw Water te wencken / oft ooch in koude Hater) Bat dep oft kier mack Berandert Mondt: ten lae wordt het met klepu bier ghefoden ineen aerden potteken/met water ende boter / oft met eeniah anver bet. De gene Diefe beel licffelijcker tillen maechen/lacten’t heoodt weycken / ende ſieden t in Capoen oft Liiecken fop/ oft in ander Dierghelijck nat/ ’tfelbe langh ende Beel wet eenen lepel omroeren: De. Defe Panade en verhit niet/ ende is goedt ſoo wel De gefonde alg be kraucke / die een Aappe maghe Gebben, —[ Van-Rogghe. — Ee Gheflacht. A En Bindt epghenttije gheen verlcheyden ghjetach M ten Wan Mogge; ten waer datmen baer Ad — derlcheydt ín Woude maecken / nae den tijdt van't faeperr ende boortkotnen ; ende de eene Winter Gogge/ die de ————— ende de ander Somer Gogge noemde / die „€ Ghedaenté: De Gogge fe in't eerſte uptlprupten o voortkomen voodtachtigh ban bladeren : tiet hae —A geoen/ ghelick hef ander Koren: fp recht Baer feltsen in” de haoghte op / met fes oft leben halmen upt eenen Wor: tel boortkomende/ wat dunner ende langer dan die van de @Cerwe/ gemepnlijck in gier oft vijf koopen oft ledcheng gedeplt ; De aere is ín berfchepden vijva oft lagen geboegijt- ende gefchickt/met korte / maer niet rouwe/ {cherpe oft fte Rende/ maer wat weerkachtige oft onftercke vlimmen oft baerdekens rondom belett / ende bekleedt: De welcke als{p ſtaet eu bloept over epnde fact / maer alfje met vijp or ren geladen is / nederwaerts hanght, Det Graen oft Uo⸗ ren te langhworpigh / (mal ende bloot/brupnachtigh van bere / Dat leer haeſt upt fijn hupskens oft fchellekeng valt / ende dickwijts van felfg uptrijftjoft upthninght. De Wortelen zijn menighvulbiah/dun ende ghevefelt. g Plaete. &ogghe waft in Duptíchlandt/ ende in Beele andere landen/ in fonderhepdt omtrent den Pnrorden/en= de inlghelijcks oock in Pederlandt bijnae op allerhande’ landt/ foo wel op vouwen ende Dorren alg Hetten erde 0e Kempen gd gears De weicke 3, ent ijn / nochtans di ren weeldighljck gheysegh plegien —— —— Want de Gogghe wil wel aerden in alte landen / fx If in heel maghere/ Dorre ende kouwe fandachtigte beid Daer Sheen andere Korenen oft peuchten groepen Pr — 806 den. Nochtans ig de hefte Gogghe be ghene die op geed⸗ vette ackers ghewonnen wordt. < Tijdt. De Gogghe wordt in den Herfſt gefaept/ende Ban komt ſy weeldigher ende beter oft ghewillighlijtker voort; ende deſe Wordt Winter-Gogate gheheeten. Men faeprte oock wel in den Meert oft Dooztaer/Diemen So⸗ mer-Gogghe noemt: dan dele en Geeft foo veele niet alg De Winter-Gogge/ ende daer-en- boen ís Lp dun⸗ ner / teeven ende ſchꝛaeler Ban Halmen / ende korter oft dunner van aeren / ende lichter ban graen dan de voor⸗ fepde Winter⸗ Aogghe. Pan bepde Worben t famen fu de Popmaent rp. De, g Naemen. Dit Kopen heet ín onfe tael Gogge; ende de ghene / die fn den Herfſt gheſaeyt Wordt/ ADinter-Gogghe; de ander/ Diemen ín den Meert lacpt / Aant Bogudes in t Hooghduytſch Voeten; in't Fran(ch Seigle oft Segle, nae den ouden Latiinfthen naem Secale (Goe wel batmen felipe Graen oock Rogge nae den Buptichen vleegh te noemen / om Dat een teder ’tlelge Hoor gheen Sccale en houdt;) int Spaenſch Centeno; mt Ftaltaenfth segala. Plinius noemt dit Koren Secale, foo het blijckt upt het 16, tapitel van fijn 18, boeck; Waer Gp albus daer ban fchrüft + Det is vꝛemt ende ſeltlaem om ſeggen / Datter iet foude We dat door onachtfaemhepdt Herboordert Wordt: ſulcks is nochtans die foorte ban Koren die Wp Secale ende F anders geen oeffer oft bez Beckt te worden met de Welle / als het gefaept is. Dele Secale oft Gogge to nibetna0t Balian onsrend En tín bp de hooge Al 4 n; twelck l⸗ gel et —— — — Wererghſte Er Dat is alderz ſwartſte / verandert Worden) ende bijnae nergens toe Diez err wetie de see — ' 0: en⸗ de/ droef ende onbehaeghlijck om ſien Door fijn — — heydt / maer van gewicht het ander Koren te boven gaen⸗ „ Des Waerom dat het tang de maghe oft den Kichaeme sock bijſter faftigh ende onaenghenaem Lalt. Wet waft op alferhanden grondt/ende brenght boor een graen hon⸗ men … een rechtſcha— Cruyde-Boeck Remberti Dodonzí. pert graenen voort: het dient (ich ſelven hoor mert, Welt⸗ ke woorden van Plinius vermaent / merckelick genoe, betoonen/dat onfe Hogghe met de Secale van de ouderg gantſch ofer een komt. Bet Geet oock ſomtijdts Fartago , betuyght Ben ſelven Pintus : hae wel dat het epgentlijck geen Opzerht Farrago en is / maer alleen Farrago heet/ ghelijck Far / Gerfte/ Ba- ger ende Terwe hier voortijdts ben naem Farrago oft Far. tagines pleghen te voeren / te Weten allmenfe voor voeder gan de Heerben / Koeyen / Oſſen ende ander Dee gebrupet: Want de Farrago, diemen in't Griechich Graftis noemt/ is eenen ghemepnen naem/ begrijpende alle Koren dat noch groen is / ende in lijn Gras ſtaet / ende groen ghe maeyt wordt / ghelijck het tot voederinge der beeften he faeptig. Dele wierdt leer Dicht bp een ghefaept Bande oberbljvende ende half onfuptere graenen ban Parende Dyelte / daer fomtijbts wat Vitſen bp menghende. Fn Afrchen faeptmente van Gerfte/ fepdt ben f elven Pi- mus. Ende men heetfe Farrago,'t3p om Dat het Farisdat met fer afghelneden wordt / tzy om Datmen de ſelve ín de gelden/Daer het far waft/ heeft begoft te facpen/ ats Varro mepnt. à Columella teert ons de Farrago aldug ban Gerſte ma⸗ ken: De Farrago ((epdt hp ) moet ghelaeyt Worden op gen braecke oft ledigh liggende Leer Wel gemefte plaetfe: om De ſelve beft te doen Hoortkomen ende Waffen / neemt men tien maten Gerfte(Hordeum Cantherinum geheeten) ende men belaeyt daer een Geel bonder landts mede (it. Tatijn iugerum, dat is / twee Gondert ende viertigh voeten ín de lenghde zende half foo veel fn De breede) omtrent den Sonnen-Dtilftand van den Herfſt; te Weren alffer heel — tegens in de lucht is / ende daten voor leker houdt / date ter haeft groote lagh⸗ regenen Fullen vallen / op dat % ne Dat gelaept is / met regenen beſproeyt / beſſoten ende bez goten zijnde/te haefter Hoortkomen ende uptfpzupten / en⸗ De eenighe kracht oft wasdom krijghen magh / ende loo de ſtrengig heydt van den Winter wederftaen oft Doorkomen magh. Want in koude tijden / alffer groot gebretk is van ander voeder / ſnjdtmen defe voortgekomen Farrago af — ende men geeftle De Koeyen ende andere dieren / iae het Dee feltoe/feer nuttelijck t'eten : ef al woudy de ſelve ſeer dick: — wijle af Wwepen oft ſnjden / nochtans ſoudy — aen hebben tot de Meymaent toe, Maer wildy daer v ſaedt van hebben / dan moet ghy de beeſten eũ het Vee daet af Drijven alſoo haeſt alg den Meert beghint / ende ghy moetle bewaeren ende beſchutten van alle letſel / onn daer epen ende voſkomen ſaedt oft Coren Dante Erijgten. Diergelijche laepinghe wordt ín de Haver oock geperste 3de welche in ben Derftt ghefaept zijnde eens⸗ Deels afghefneden oft gemaept Wordt, om Daer Bop van — te vergaderen/ oft afghewepdt/ om Booz verſch voederie — ſtrecken / te Wijl ſy noch groen ie : eengdeelg tot rypigh⸗ epdt komende / met ander Coren vergadert ende ghe⸗ ldert oft bewaert Wordt, —— Dan Plinus betuyght/ dock datmen Farrago Han de — Terwe pleegt te maecken. Daer is ín het gheltacht ban — RO ende om den Wille san get! Jorr abelijck be 4 Ablyrtus vermaent oock Hart LUL Pyrine graftis Tlupóm ypes:s, oft Triticea Farrago, bat is far tage vande Terwe / die hy Leer prijft om —— Kens oft bolekeng teten te gheven: dan alfmen die niet en heeft/ dan fepdt Eumelus datmert de ſelve tonge keus / in ſtede van dien / de Crichine graftis Karin pst al is de Farrags Lan de Gerfte/lal moeten ‘voor le Fn ſultker voeghen / ſegghe ick / ſal de KRogge de ouders oock Farraga geheeten zi tte ge een OEE en ſwin voorgheleydt ende t'eten ghe magh hebben. Want (als bfiekelrck ig) efen naem eni de a veh a 05 ard Sp lamme top alleen helst: — voe giel men ’t3p alleen gljefaept zú beeften ſtreckten / ende — —— Farrago , mies alsde Bogghe/ ghenoemt pleghen te welen. — De nieuwe fehrijvers hebben tot nu toe DE EN eynlijtk int Latijn Siligo pertaelt : Waer in pier Drogen zijn / als Wp Loren ghenoegh betoont HEVES doen Wp de Terwe belt hzeven. Waut Siligo en beteet: de bp be ouders niet anders dan de witfte ende De ücht fie Terwe; ende mag bet uptaheletenfie oft iackerſte DAL Het vierde Deel. pe Terwe/ alg Plinius betupaht / daer ſeer goedt ende fmacchelijct Broodt ende ander Lorft-werck Lan ghe: maeckt wierdt. Maer De Secale oft onſe Bogge is wart ; ende daer Wordt bꝛuyn Broodt Ban gebacken, Dat (oo wel ín pete alg in de oude tijden Voor ſpyjſe Van de arme lieben ende Hoog het onkoftelijchfte ghenoten wordt. n Dierghelijcke Dwalingbe fchijnen ooch ghevallen te weten alle be gene die de Aogge met de Olyra mepnen over: een te komen. Want de Olpza is wit/ende met Beele vel⸗ lekeng bedeckt oft befioten: daer-en-teghen foo is de Nog⸗ ghe niet alleen bruyn oft ſwartachtigh ban berwe / maer — —* ende en leydt in gheen ſchelferen oft sbewonden· fe de raminghe oft twijffelinge van Guellius heeft wat meer Waerfehijnelijchthepdrs/Wanneer hp ſchrift / dat be Gogate oft Seale van ghedaente met de Briza niet qua⸗ lich ober een en/komt ; waer van fommighe bermoeden/ dat ben Franſchen naem Pain Bis, bie Goggen-broodt bez teeckent/ ghemaecht ende bedorven foude moghen weſen. Pant voorwaer het Bꝛoodt / dat van de Gogge gemaeckt Wordt/ ighmaer / baft/ niet ghemachelijck oft licht om te verbouwen fae gantſch lulclig/ alg Galenus ſept / dat Het Bꝛoodt dat upt de Briza gebacken wierdt plagh te weten. n voſegen / dat dit bauwũcaoggen·bꝛoot int Franfch Pain iz, alg ofmen Pain Briz , bat 18 Byoodt ban Bziza lepde/ oemt foude weſen: ende Datmen Daer upt oude mogen eflupten/ dat de Briza ende Secale oft Gogghe vooꝛ eener⸗ hande Cozen te houden zijn ; en Dede een facche/ te weten bat het graen oft facdt Ban Gogghe heel bloot liggende/ ghemackelijck/iae gan ſelfs upt fijn aeren vijft / daer het graen vande Briza ín bupften ende —— oft velach⸗ tighe huyskens beſloten leydt. W onderfchil alleen krachtigh ghenoegh ig om te betoonen/bat de Baiza ende malkanderen met ber waerhepdt niet en gelijc= Een. Dat het lelve ſulcks is / te weten dat de Briza in velie⸗ kens lepdt (anders dan de Gogghe pleegh) moetmen upt de nacbolghende vevenen ende ver⸗ ftaen : ten eerften/om Dat Galenus de ſeive fepdt groote ghelijckeniffe met de Typha te hebben; wiens facdt in beele vellekens fchuplt: ten anderen / om dat het Mroodt/dat daer ban ghebacken wierdt / cen eerdre ſtoffe hadde/ dooꝛr de nienghelinghe ban de bolfteren oft ſaedi buyſten die Daer noch bp waeren: gant{ch anderg dan het ghebeurt ín het Gogghen-bzoont; ’welchk noch min oft immers níet meer femclen heeft dan men het onghebupldt Terwen byoodt bevindt te hebben. € Aerd, Kracht ende Werckin Weerden ende rd rid aldernae Dan: Kasten oi be Gogge gebacken heeft an odt bande Kogge eenighe —— berftoppende eỹgentheydt / door de wele⸗ he * ende waer om verteeren is / ende de mage ia⸗ e moepelijck valt / in ſe als oft gebuplt ende van fijn ſemelen raisen, * vr Het gene Dat van ongebupldt Meel gebacken wordt / ende alle fijne femelen noch heeft / (oo dat van den molen ghe⸗ bog wordt/als het welende behoorſijck gedeeffemt/en- e door e. De ogghe is ban bpde Terwe ende haer is dan is het min taep oft (waer; endeen ig tet meoepelijck om berteert te word jae= file van onder af : he * be —— chgachde onghebuy Terwen te verghelijcken: want | aerer —— — Dan en — ende Ruk voedt (el/niet —— for af eek, Belver aende alg van goede Goggeghebacken is. de verdufte oft bedorben Gogghe Pant B —— lm / in ende haeft berrotbaer gna bs ne aa ne alen verdrie lieckten / in ſonder de ghene diemen n onfe tael / oft opt ooghduptich Shcor⸗ broodt foo veel te ———— ende (oobanigh peutien sees : min enberin{waer ban Get ongemengelt Geggen-broot/ente — verſch/ weeck oft facht dan het Terwen⸗ Vande & gebreken alg een Medicine in eenige Gerhten oft des uprkit/ is verwarmen eft Beemormaken ot —————— * bande Terwe. Het ſeſtienſte Boeck. 807 Gogehen-byoodt/oft den Heefdeegh Haer van / verteert / ende opent alle gheſwillen ende apoftumatien/ ende doetſe eel eer ende krachtigher rypen ende uptbjehen dan het Terwen⸗ bꝛoodt / oft den Heefdeegh van de Terwe. Boggen-meel/ alle fijne Demelen noch behoudende / en⸗ be onghebupldt / met een lijne ſacksken om thooft aber lepbt/ berfget de oude pijne deg hoofts/ ende Doogijt de herſſenen. BIIVOEGHSEL. D € KRogghe pleegh ban meeft alte De intwoonders ban de lan: Den HMoordtwaerts gelegen beel ghebrupckt te worden/maet meer Doo: ghebzeck van Tertwe/ dan dat fp boor beter ghehouden Wordt : Daerom ſullen top alhier / midts Dat De Rogge bier te lans De oock ſeer ghemepn is / iet bermaenen ban ‘tgene dat de Molens ende Malen ban de Kogghe ende atteriep Goren aengaet. Van't Ghemael ende Mee'. Betis beter / aiſmen kiefen magb/ het Eozen met Water-meulens te malen Die met flerche ffroos mien gebjeben worden / dan met andere SDeutens. Hoe ne Meur lenffeenen harder ende gebeelerzin/ hoe fp beter malen:is het oock mogeluck / men ſal be Meulenftrenen van een ſtuen verkiefen : Want de Meulenſteenen die weeck ende ſachtachtigh zijn/ oft van verſthepden ſtutken glemaeckt/ breken oft Ahten terftonor / ende laten in bet malen altjdts eenig ſteenachtigh geups bo ber Meet: twelck Dacr onder gemengbt zjnde/ ’tbraodt alle lieffelgehbepde ende fmaeck bentemt / foo Dat bet ghemepulijck tuſſchen de tanden kröfelt oft kraeckt. Beele zijnder die raden / datmen het ores eer bet ghemaelen wordt / langhe foude ffooten / ende in't ſtooten nat maecken met water/daer nae in De ſonne dꝛooghen / ende ten lacts ſten ter meulen ſepuden; oöck foo iffer fommigh Lozen ( in fons Derhepùt ban De befte Terwe ) foo hardt/bar men’t altijdt met nat maechen eerft berepden moet/ eermen’t malen kan, Dommige en ftpnden Dat niet ter meulen/ boor Dat het wel droogt is. Fac in Dien Dat niet Wel D2oogh en is/ foo dzooghen ſu t in de fonne : mepnende dat het Dan beel meer meels gheven fal. Andere maet⸗ Ken het Koren nat met Dout water, felfs met Zee-Water)mepuens De —— meel dies te witter ſal zijn. N van de krachten van de Rogghe. Bꝛoodt van enckel Kog⸗ ghen- Meel — —— is ſeer hꝛuyn / — ſwart / deegh⸗ athtigh / ende enen rechten koft ban landt-lieden / acbepdersjens De Delbers / maer niet ban groote Beeren / ende,menfchen Die op bun ghemack leben /oft ledigh gaen/ ende-geenen acbepdten doen. Notht aus prijfen fommighe Wedithns Get Koggben-broodt (in fonderhepbt in Den Zomer) in't ecrffe ban de maelegt / om den bupck weeck te machen : gelijck het oock tot Dien epnde ín De hoe ben ban fommigbe groote Weeren gebrupekt wordt. Maer ſule⸗ ken Bꝛoodt en moet niet — zjn ban ongeſift Rogghen⸗ meel / maer ban perst oft ghebupdeit meel (Dat daerom in Bras bandt epobentlick Ghebupit broodt pleegt te heeten) in boegben, Dat het broobt De berwe ban Waſch heeft ; cock Dar berfch gebad: Ken zp: want oudt ghebacken wor dt het fnerachtigh/ ende Berlieft fönen goeden teuck. i De brouwen ban Lpone eten geen ander bꝛoodt ban Roggen- Bzoodt / om datſe ſthoon / bloemigt; barber ban vleeſch ende irugh⸗ digh ſouden zijn. iſtelluyn oft Meſtelunn en is anders niet ban Terwe ende Kogge orgen onder ten ghemenght ghefaept ende ghemacpt : twelck oock t ſamen ghemaelen ende ghebacken morbt : ende bat meid bp de franfopfen Fouarre ende Mereil ; bp ons lieben Mitel. uyn broodt , nae Den Tathnſthen Mifcellam oft Mifcellaneum. Zommi heeten Dit Loren Farrago vereram ende MiltamTriticum — * ec ere tAcderlautſch Mifteluyn koren. t e ghebacken / ie een ſeer eten / om fijn middelmatige — t/ foo id atter beele zijn Die D boo? al foo gheſondt houden / als't 000 Dat ban de befte — ghebacken is. Immers bet is ſeer om verteeren: Dan het pt Daer van / hoe wel Dat het meel ghefift is gheweeſt / kleeft foo aen De handt door ſÿne bettighepdt/bat de gene dit Dat kneen/ hunne handen naeuws upt het dee kr jgeu konnen / end brads * gee — — — — ommi atkers maecken ban dit sMifteltupn (í ù epdt als Daer Deel meer Terme dan Kogube nd ie) (oo — ande ſoorten ban broodt alfmen pleegh ban de opzechre Terwe temaecken : want ban het ongbefift Meel, Dar alle De bloes men ende femelen noch bp zijn / maecken fp Bu Sbacken-boobt boo? de arbepderg ende geode lieden : bant eel / daer De grof⸗ ſte uptgefift zÜn/maeckeu fp Cafel-bzoodt voor de gemeps ne borgbers: ban’t gene / datt alle De fermelen uprgehitt zyn / backen fp Witten-broodt — ng $ ende ban’t ghene/ Daer de geoffte bloemen uptgheftft zijnsende de fhnſte ghelaten / backen fp — —— — ——— perkoecken / ende anz he © Î ple) — h meer Dan men met de Enc⸗ an De ent emelen met het kaf / ſoo wel van de Ro SBeftellupn/als ban de © den benen Een — — wdt broodt ghematent om de iſtunt ban Koggbe ís boor Be ſchippers / ende i ghert zin / ende bos: de menſchen die —— —— Als iemandt het Rooghen-boodt te Deegbachtigh ſchnt te we⸗ fen/ Dan fal bp de Berrigbepdt van het feïne nemen / (el be Bloems hanen EEE wensen 1e 5 Ken/als boorfepdt is, deme RARE — Ek Fre: Bono 308 Cruydr-Boeck ,Rogghen⸗ bꝛoodt fal be verwe ban Waſchs hebben / is t datmen te wijle Dat warm is iet ſwaers Daer op leght· *Ehroaot oft be bloeme Han Kogghe / belagen oft ghekneedt tet Azijn ende Blie ban Rôafen ende Hofen Muſtaten / is fect goedt tegen De gleburighe inckinghen / catarrhen ende openingen Dan de ganghen der herſſenen. 5 De ghene Die te beel ghedroncken hebben nemen Bier ende ghe⸗ morfelt Ko n=byeodtjende eten Dat met wat Dupcliers. _ De Paftepbackers maecken be korſten ban de Paftepen ban Regghe/om Dat die te ve! if fouden goedt blijven. Ë Ge merfters Bande Peetderi geven ‘tgräâtn ban Rogge in water abefeden met Loriander ſaedt / om De wormen Han De eerden te Dooden. Eſelpe mogen Be meuſchen oock wel innemen. Affchen van Roggen halmen ghebrandt/ met water ghemenght / ende daer mede gheſtre,ken gheneeft de kloven ende fpleten ban De handen ende boeten. 3 ß "@ feloe Kogchen · ſtroo is ſeer bupghſaem / als het in water ge⸗ leghen heeft: ende daerdm ſeer Beguaem om Daer de Wijngaerden mede te binden. } ‘Tkaf ban Kogghe gheſoden met Oranie fchellen/ maeckt geel ende Blimchende Bap. Andere branden de halmen ban Bog ghe tl ende maecken ban D'affchen een Tooghe tot den felben épù Rogge beefoet de pine van't gravel. HET XVL CAPIT EL. Van Gerfte. Gheflachten. Be Gerſte iſſer oock foo luttel oniderfrhepdte/ datmer epghentlijck geen bijfondere foorten ban en behoort te Shediſtilleert water ban De halmen / bladtren ende atren ban de befchzijven: nochtans plegen ſommighe daer eenige ghe⸗ flachten van te aenmierchen / als Domer-Gerfte/ ende MDinter-Berfie; be welche alleentijck nae den tijdt van haer faepinghe verſchillende zijn/ende daerom grodt oft klepn woꝛ den /eñ Beel oft luttel graens plegen Hoort te brengen: Daeram ſullen Wp hier opzechtelijcft maer een loorte Van Gerfte befchtijven / ende de andere verſcheydentheden maer lichtelijeken. vermaenen ende aenraecken. Jas —— lj AA jy ¶ Ghedaente. De Gerſte Heeft halmen ghetijch de Ter⸗ woe, bac konter/ ende nit toe ren engbeleh de € ⸗ beplt ghemeenijek in vijf oft ies maoven, De blade: * Shemeyne Herſte oft Minter Serſte⸗ Remberti Dodonæi. ren/ die Aen deſe halmen waſſen / zijn breeder / ende rou wer in taentaften. De aeren zijn met langhe rouwe feer feherpe ftekende baerdekens oft vlimmen belett ende ghewapent / ende in berfehepden rijen / reken oft ftreken bervolghens ghevoeght; te weten fomtijdtg in twee /dick- vsijlg in dp oft giersmaer ghemepnlijck ín fes rijen oft re ken —— Theophraſtus betuyght; oft / alg Era: gus tchrift / in acht zen. Dan hoe daer meer ban dere fkrefen oft vien zijn / hoe de graenen Dichter ende after bp een ligghen. Det kozen oft Graen ig in een Dun la worpigt nafachtigh velleken beloten, Be Wortelen zijn menighvuldigh ende Dun. — De Gerſie is/nae het fegghen van Plinius / het weeck⸗ fte van alle de voedende Saden / doeh het ghene dat alder minſt van alle de ſoorten van Graen Door onweder oft ander ongeval / als ongeſteltheydt des lochts / befchadi wordt: ende oock het gene dat aldermeeſt vermenſgho Bight wodt / ende aldereerft ende albergiemactelinnd vooytkomt ende Vruchten drzaeght. Somer · Serſte oft Kleyne Serſte⸗ — — (Ka — aa tk - door ghemepn : ende Wordt ooch op de leer weerhe, Daer walt fe — De Bette v ; 7 P ones Bryton van Gerfte dronken; ende eenen anderen Parabie Tiase6i gheheeten/ van Birs ende T Porhtang fchenft Bellanicus/ Dat Bryton niet Bryton ban Gerfte ghebrupcken | „De Eapptenaers noemen ; t Ziber oft Zethon Zndop 5 lep ers ee ———— —— jan — * Van het Küorenw ercu⸗ chepden dzancken ghe pad Zythum ín Eapptentandt / ih Sed in zo —— 7 Ceruifia ende meer andere gheflachten in gan ed hpa andere landouwen. De erſte chillen van malkanderen aengaende haer naemen / —— ſelven pt in fijn Xiv, Boeck ; dan 4 —— allegader op eenerhande Wife ghe⸗ Diodorus Situlus ſchrijft / vat Zythum ni in —— 4 Maer oock in Gaͤlatien —5 landtſchapᷣ e —— Dot Des loch —* hen Dijn en waft : daerom zijn de ms pij nootfackt eeft eenen Dranck ban pe ge —* eft Ken / — P Zythum noemen / fepbt der —5— — 814 © —— noenit Det tem gheflacht ban Gerften dranck Zythum, het ander Curmi.: Á fi Vie Zetijp / een Ban be Griechfche ſchryvers die over niet feer Deele faeven ghelchee hen hebben/noemt dus⸗ danighen dranck int Arabiſch Phoucas Dias ; andere Phocadion goxed'soy oft Phoucadion derddmr: nochtang bp De Arabifche (chrijverg beteechent het wooꝛdt Phoucas niet alleen eenen dranck ban Gerft gemaecht/ maer ooch/ alg @hafeg ſchrijft / eenen anderen drꝛauck / upt Broodt van Heveri / Fijn Terwen oft Witten Broodt / Munte / ende Eppe gemaeckt ende gemenght: ende alg Halp Abbas bez tupgbt/ daer ig noch een — Phouéas datmen maeckt upt het fap Van Gzanaet-appelen, * le bele — /'t3d datſe eenerhande gheftarhter zijn / met verſtheyden naemen gheheeten / tzÿ datſe met eenighe eyghentheydt Hart ben anderen verſchillen kon- nen met het Bier ergheng ín over een komen ; te Weten Dat fp upt Gerfte ende eeniah Korenwereh ghemaccht/ gemenght oft gebꝛouwen worden : nochtans moghen [p in de wijfe van bevepben oft bzouwinghe / ende miſſchien fn eenighe andere epgenthepdt van ong Bier verlehillende zijn. ig: ín dien het Zpthum (alg Galenus fepdt in't boeck De fasult; fimpl. medicament. ) Ban verrottinghe bBoortkomt/ oft gheinaeckt wordt van eenigh kozen dat met wâter begoten is geweeſt / tot dat het in een vochtig⸗ eydt vergaer / oft ontdaen wordt/ Die den Pijn gelicht; als hermolaus Barbarus ín ſijne Cozollarta ſcheijft) ende Daersen-boven ſchern ende guaedt van fap ende Boebtfel is / de nieren ende de zenuwen laſtigh ende hin⸗ Berljjek Balt ; (welcke epgentheden dit Zpthum Ban Dio⸗ tcorides ende Galenug oock toegheſchreven worden: ) foo fg het blijtkelijck genoegh/ Dat het met ong Biet geenfing over een komen / noch eenighe gelijcheniffe hebben en kan, Want het Bier en Woydt van gheen Derrottende Lorenz Werek gemaecht/ noch oock upt eenigh Koren / twelck in Bochtighepdt berandert oft ontdaen Laude weleri: maer Wordt upt Gerfte. Mout / als voorſeyt 1e/geloven; ’twelck van afte Berrottinge bewaert ende afgehouden ig. Daer⸗ en-boten foo ig het Bier ban lich ſelven loet / aenghenaem ende lieffelijcf ban ſmaeck / ende gantíchelijck goedt Lan fapoft git. Welcke redenen klaerlück ghenoeah betoonen “ konnen/ dat het Bier boorwaer van het Zythum Han de ouders Heel verlchilt / loo Wel aengaende de wijte oft han⸗ Belinghe ban maecken / alg aengaende fijne Rrachten, JPaer indien het Zythum niet in uicker boeghen/ als Galenus oft Dermolaus ghefrhreven hebben / ghe maeckt wierdt / dan alleen Van Gerfte ende Terwe maer een Wepnighsken denkomende oft haer ſelven tot eenighe berrottinge boegende ende hieerende/ oft van hun- nen ouden aerd een Wepnigheken berandert zijnde / als Theophraſtus daer van betupght / foo fullen het Zythum van De ouders ende het Wier van onle tijden malkan- deren heel ghelijck wefende bevonden Worden, Aant de Gerfte in Mout beranderende / wordt. Boorwaer eenigh= fing berrot / ende Wijcht een Wepnighekeng van haeten Ouden aerd ende gheftalteniffe. Maer indien dat (oa is / als ong upt de Woorden Lan Theophꝛraſtus te ver⸗ ſtaen dunckt te welen / loo ſullen Salenus ert Diofcorides/ ende voorts alle de ghene die hun mepuinghe ende leerin gee naebolghen/ niet wel ende bolkomentlijck den aerd/ vachten ende maecklel Han Het faire ghekent oft onderlocht hebben, Want door dele (oo klepne ende lich- te verrottinghe oft Geranderinge en han de Gerfte oft Den drauck Daer ban ghemaecht niet meer. bederven oft edt Van gil ende lap Worden dan de Polenta: de welc- niet Dan berfche/ maer ban rijpe ende dꝛooghe Gerfie fn water ghjewepcht zijnde ghemaeckt wordt: gemerkt Dat de Gerfte algdan oock een wepnighsken frhijnt te vatten/ ende — bocbtighepdt in te 8 —— ckmen fiet bat ſy doet asin out ver⸗ mderen (al. Dan nochtans / om de vortaecke van defe e en heeft Galenug/ noch niemandt anders oude ers / de Polenta quacdt ban Boebtfel fap gheacht te wefen : maer daer-en-teqten werfeke- ten (p/ Dat Polenta gaedt ede oet ban reuck et Dat mel — —— liet Wefen/ foo wan ghemeeft. choorlijck ghemaecht ende berepdt ig De Woorden/ met de welche oft den Zethos Zi9G- van be 5 nighsken verrot zijnde / fefrijft — heheh eeen jz Shemaerkt te werden, Cruydr-Boeek Reinbert Dodonæi. en albus in het 64 boeck de Cauſis, Wanneer hp ban —— handelt: Sommige worden tot een lap oft pranch ghebroght/ bequaen om ghedzoncken te worden, midtg de felve een weynighsken laetende Berroten ende hunnen aerd veranderen: gelijchmen fiet Dat Doen De gene Die eenen Wijn van de Gerftende Terwe maechen/Ddie in Egppten Zethos ghenoemt wordt. q Aerd, Kracht ende Werekinghe, Ten aerd/ gheſtalte⸗ nifje ende kracht van het REier / is gheleghen in de epgent- heden van ’tgene daer dat van gemaeckt oft gebrouwen wardt, Maer het ſtof Bant Bier / als wp gheleydt heb ben/ig Water, Gerſte · Mout / fomtijdts-oock Terwe oft Speite / ende de bellen oft brotken bau de Doppe, Dele verfehepden deelen hebben elek haere epghen ende bijfon- dere krachten, Waut het Water daer het Bier ban ghe⸗ brouwen wordt/te weten flecht/klaer ende onghemenghe zijnde / is houdt ende bocht: het Mout is droogbende ende af vaegende / met eenige niet leer groote Warmte : de Cer- weende de Spelte zijn middelmattahlijcken warn: ende drꝛoogh· de bloemen oft bellen ban De 2oupe verwarmen ende verdrooghen in Ben tweeden graed / ſp beroeren het hooft/ende Bulten dat met haere waesdommen / berwer- - heu bet piffen/ende hebben oock een af vaegende ende oper nende kracht, Tan dele Hoppe Wordt dacr bp gedaen om het Bier Mmaechelijcher ende langbdurender te maechen oft van bederffenig te bewaeren : maer het Kozenwerch dat Daer bp is / ſtreckt voor ftoffe ons den lelben dranck eenighe voedende epghenthepdt te doen krijgen. Nae de Herfchepden/oft onghelijcke mengelinge tan de voorfepde ſtoffe / wordender oock verſt hillende gheflach- ten Ban Bier ghevonden / allegader ongbelijske ende met den anderen niet ſeer wel over cen homende krachten heh- bende / ende in het drincken bertoonende. Mant Com mige Bieren zijn Dun ende Aap, lommighe fterch; Commíz ghe ros oft bruyn / fommige wit: veele zjnder bitter; ende heele foet van fmaeck, De ghene die Heel Korenwercu in hebben / zijn ſtercker ende krachtigher: daer min Koren in is / zijn flapper ende lichter: De ghenedie heel uttel Korens hebben / zijn daersm oock de alderflapfte ende dunſte. Dan Gerfte-FPout/ dat langer ghevooft te ghe⸗ weeſt / wordt het Bier volachtigh / in fonder epdt ale het Wat langher ghefoden heeft > dan ghemepnljck zijn de Bieren/ die Ban Dpelte ende Tere ghemaeckt worden / Wit Lan verwe; ende dudt gheworden zijnde ghelůtken ſy den dunnen oft lichten waterachtighen Wijn niet quaz lick / aengaende de dunnighepot ban haer ftoffe. De „ Boppe-bellen / te langh oft te eel met het Wier ghefoden zijnde / maecken bat de Wieven bittever Ban Mmaeck zijn? ende het hooft eer bevanghen ende laſtigh vallen : alffer nief beel Hoppe bpen í8/ dan zijn de Wieren eel ſoeter. Want het Koren werck pleegh Get Bier van ſyn felgen be foetighepdt te gheven. 5 Onderalledele Bieren ie het dunſte ende lichtfte Bier wel oudt ende bocht ban aerdt / door dien Dat de Wateris ghe epgbenthepdt ende ſtoffe in’t ſelve wel de meefte ígz het is nochtans niet gantſch (onder cenighe warmte. De Bieren / Die Wat ſtercker oft dicher zijn / hebben oork meer Warmte: felfg boor de kracht ende moghentz heydt ban de voorſeyde hitte plegen fp inde baten oft ton⸗ nen ghegoten zijnde te fieden/ te vijfen oft opte gaen/ — den Moſt oft nieuwen Wijn: nechtangen 3ún p foo Warm Han aerd niet alg de —— oft ghe⸗ meyne Wijnen ; iae Worden van de felige niet alleen acn- gaende De hitte ban haer gheftalteniffe/ maer oock aen= gaende de dunuigheydt oft fjnigheydt van ftoffe verwon⸗ nen ende te boven ghegaen. Want de Berwarmi gan Getkiag is heel matigh/ lacht / ende niet alte ghe⸗ eldigh. Vooꝛts log zijnder ſommighe Bieren Bie den lijfve niet ſeer veel / iae and gheen voedtſel met allen en — ſommighe voeden wat meer : dan de fterchfte gheten het meefte boebdtfel. Maer tzy datde Bieren beel/t3p dats fe luttel goeden / het fap / voedtlel oft gijl/ bat daer van komt/ig goedt ende ben ljfve nut/wel berftaende alffe van goedt Korenwerck echt / ende Wel ghefoden ende gebrouwen zijn, Dan de dickachtiger Bieren blijsen om trent het herte ende de maghe eenen tijdt langh marrende oft hanghende ende gaen traegtelijck oft langbfaean nae beneden : de Witte zijn dunner / ende worden eer Gers teert oft Berdouwt : de Bittere Bieren matchen den buyck weeck Booy haer afvaeghende Bracht: Den Î gere, Het vierde Deel. baere/ te Weten nfet te foete noch niet te bittere bieren / zijn oock van krachten tuffehen tmidden van de andere t. À — — Bieren / die beneffens het Coꝛen ende pe hoppe / noch eenige andere Crupden/ Bloemen / Daz pen/ Pruchten/ Dyecerijen ende dierghelijcke dingen in haer hebben/betoonen oock verfchepden ende gemenghde/ jae fomtijdtg oock quade ende fchadelijche krachten ende werekingen/ nac De en. der Krachten ban íe dinghen die dacr bp ghemenght zijn. —— oft berich Wier dat noch niet wel ghegaen oft gerelen ende gefonchen is / doet den lichaeme geel quaedts ende Ginderniffes; gelijcherwijg den Moſt pleegt te Deen: get veroorſaeckt opblafinghen ende winden ín het inghe⸗ want eft barmen/ Get beroert den buyck / doet bet graveel ende Den fieen in De blafe ende nieren groepen / Ende is dicktaijls oorfaeche van ongemackelijck piffen / oft dꝛop⸗ ffe: dan nochtans alſmen t van bupten oplept/ende De zenuwachtighe deelen deg lichaems daer mede beſtrijct / oft nat maeckt / dan verloet het De pijne van De lelve / te we⸗ ten als dat fele Bier noch heel warm ende foet is, Ende tot dien epnde fal het befte ende krachtighſte Bier welen “tabene dat heel verſch ig / ende Daer De Hoppe noch niet mede ghefoden oft langh bp gheweeſt en is. 5 Suer Bier is de zenuwen ende de nieren hinderlijch/ beroert de magte/ende Boet in't lichaam quade vochtigh⸗ eden groepen. Ë — —— Bier ghemaeckt ís onſtertker dan den Wijn @nick / ende oock foo fcherp niet/ noch oock ntet [oo Bun van deelen als ben lelven Wijn- Azijn, BIT VO BSG SEL: e I A be boecken bande Landtwinninge zijn beele ende goede aen⸗ merckingen aengatnde het Bier befchreden : dan wp fulten den Hefer daer toe fepnden / ende alieen een wepnighsken bant felbe upt Lende andere bermaenen. - 4 fche me afs mates sh: — — ghelſche grof ghemalt out : Baer op giet ſchoon rivier water / Dat ficdende ie (in twelche handtvollen Terwe Semelen gheſoden hebben) foo veel als in een carteel ban Orleans foude gaen. Dit ſamen wel gheroert ende gemenght znde / ſalmen wel warm laeten ſtaen den tüdt ban Dep uren / ende Dan ban onder af trecken Door een klepn gat / ende Door ſtroo Taeten loopen / oft met eenen Dobbelen bodem Daer toe dienende. “Eghent Dat alfoo afghetrocken is (Dat in't Nederlantſch ende Enghelſeh Woorte ghenoemt is ) wordt wederom een half ure oft tat langer/iae oock wel ommige uren tijdts gefoden/om Dat Het te beter foude mogen goedt ghehouden Worden; Daer bp doende bier panden Hoppe: Haer nac wordt het ghedaen ín een grosteens, — De Greede ss dl Die naeuwelijck eenen boet hoogh is / om koudt te worden. Boorts (oo wordt in en tien ponden ban Dit foo verkoelt Bier en pondt oft anderhalf Gift van het bez fie Bier : al Dit Wel onder cen gheroert zijnde / men in eert Warme plaetfe : ende men deckt het met kleederen / allenghskens Derefte bant Bier Daer bp om Dat het te beter gaen ghegaen feet wel gheſtopt. Op dat (elfde Mout gietmen Water : men Doet dat doo? / ende men maeckter Pun oft Klep Bieraf. Enghelfchen Ael wordt aldus ghemaeckt: Neemt twee hondert gondt ghefoden Mout / dat ig Worte / twee handtvollen —— alg Dat ſamen wel gheſoden heeft ende doorghegoten is / ſaimen t al ls epdtis/ te weten bp * ſoude. Twelck volbroght znde / ſoo wordt het doo de tonnen ghevult: ende ten lactften als’t al en DE Abad id Dan berfch heet lenghskens t'famen mengben/ a 2 „Gift ban Bier oft Ael Dip ponden/ende Engeiſth Graut, dat wr Rene: he acht. ponden. sbeliek En mius at gheen ijckenis met one Bier en hadde: maer verfekert ſtoutelůck / dat het Zython Ban de Griechen De Pofca oft Pufca der Latjnen was : maer bp mift : Want De Pofca en was anders niet Dan een mengi an Daz ter en Edick / Die ban onfe Cereuifia, Zychum oft 25iet feer Heel Ì / ende met De Beuuragie ban — tende __Hieden meer ober een komt : al ie’t Dat elch welck fijn fchiplieden tenen bij dranck op Zee mede pleegt te gheven / als hier te berbasten iet, _— Kracht van’t Bier. Bier beeft veele krachten, ni i maer oock bupten den lfve. — mie __ Aant is't datmen Bier warm maeckt / ende De boeten daer — ſtooft ban de ghene die moede ghegaen zin / bet berdrijfe "EC fcbupm bant ier mactkt het vel vrouwen aenſi — aa ban ber be wen aenficht _ Bier than Mout / dat in Looghe ghetwepcht i — wenn a 5 zones veroorſaeckt — cenighe — Ander doen in plaetſe ban Hoppe Zoet oft Koct ban de ſchou⸗ We in't Bier ; ende het Mout wepeken fp in't Zout water / o Datmen bant Bier hoe datmen meet í ft onbe krabi. Daer af driuckt meer ooft Het feftienfte Boeck. 815 Plaeſters ghemaetkt van Worte van't beſte Bier gheneſen de gone wee en ende leden met haer berfoetende berfterkenz e ende verteerende kracht: ende zin goedt tegen tliercyn · — Is t bat gho groene Boppe in't Sier laet ſieden / ende Dat in Den mondt houdt/’tfat Den tandtſweer verdrijven. B Een Binne oft Capoen fal haeft bet worden, iet datſe in ſte⸗ De Van water Bier Dzineken/ oft Datmen hun eten met Wiet act, Be Boogh ende Nederduptſchen fieden fomtijdts met de Bope pe Gentiaene, Bakelaers Zedoar/ Gagel / Alantwortel / Laven? Der / Savie bloemen ban Borminum/ oft Deharlep/ Cuculus Indi oft cenighe foorten ban Dulmaeckende Jafchaepe) Deldt- Eppies/ ende andere diergheiücke crupden : ende Daer ban Wor den de Bieren foo berfchepden ban krachten, Dat het Semen: ghelde drancken / ende gheen Wieven / te heeten zijn/ als Dodo⸗ neus ghenoegh bermaent heeft. Pan de Goppe alleen is genoegh om het Bier ghefondt te matchen : Want fp fupvert het bloedt / en⸗ de matight de hitte Des levers / als in De befchrijvinghe ban de Boppe in’t langh berklaert ig. Daerom en behooren De ghene/die in de Wijnlanden woonen / het Bier wiet te bevrachten,’ twelck ons langher ende gheſonder Doet Teven / Dan den Wijn hun Doet. Oudt Bier, Dat in den Meert ghebrouwenszijnde niet boor den Somer en pleegt ghedroncken te Worden) is foo klaer als Wijn, ende bijnae fou ſterck / tac fomtijdts meer krachte hebbende / ſoo Datmen Veel meer Wins drincken foude dan Lan dat Bier. Vet Wordt Bier te lande. boor onahefondt ghehouden / als krimpfelen iu Den buyck maeckende. Hochtaus bebindtmen dat het matez lick ghedroncken De ghefonde lichaemen niet en ſthaedt / ende de ſelve beel moets ende Krachts geeft/in fonderhepdt Die ban ghedu⸗ tigh atbepden vermoedt zijn. Dan de ghene Die Verfch Bier ghe⸗ went zjn te drincken en konnen die veranderingh niet berdzaz ghen; midts Dat De rauwigheydt / Die fp ban berich Bier verga⸗ Bert hebben / in hun lichaem beroert wordt / ale fp beter oft du⸗ Der ende klaerer Bier komen te drincken : ende Daer Van ſchünt bet dat Dit oudt Bier Hun fchade Doet. Ban het meefte quaedt ban oudt Bier is / dat het De heele ende zenuwen ende borft-aderen wat wringhtende laftigh batt: maer Dat sngemack bergaet haeft. Enne voorwaer / alg De herſſenen ende De zenuwen Doo: al te Deel Bier drincken gekrenckt zjn/ende tbloedt berbrandt/ dan komen int aenfich ende op den neute pupfikens oft puckelkens/ ghelck De melaetfe hebben : De welche gheen teeckenen zijn ban eenighe thepòt der Bieren/ maer ban gulſighendt der gener Die daer te beelban Deincken. — - 3 Om te beletten dat u Bier niet fuer en Wordt / worpt daer cen facksken met groene Loren-aeren op/ende laet Die langbe Daer op legghen. — is't Dat het Bier beghint te verſchalen oft ſÿn kracht te ver⸗ lieſen / hanght im’t bat twee oft Dip geheele Cpers : (andere doen daes een gheheele Ruete oft Wafche Keerfe in:) ende lact Dat Wier Baer op teeten. * Pan den Edick ende Ghebranden Win / die men ban Bier maecken kan/is’t hier gheen plaerfe Beele woorden te maec⸗ Ken; alg oock ban de Gifte : want heten kan in dit Boeck alle niet befchreben worden. Draf / oft Mout daer het Bier ban gheſoden is gheweeſt / dient om in den inter Be kiorpen ende de Derchens te meftenjals p op ftal ftaen. Bkk LIE scCAPIT EL _Van Hirs oft Milie. „Ghedaente. H Irs Geeft Veele knoopachtighe ſteelen oft hal⸗ men / met langhe/ Bren tietachtighe bladeren : op D'opperfte Yan welcke fteelen een aere oft riet-plupme Boortkomt/ ín Beele Deelen verſpreydt / alg klepne bef- ſemkens / nederwaerts aheboogbt / geel ban verwe⸗ ſomwijlen — ſwartachtigh daer aen Dat Het fact Waft/ dat klepn/harvt/piat ende ſeer cffen is/ bliut kende / ende met luttel dunne vellekens bekleedt; unt de — Dat ſeer lichtelijck palt. De wortel is menighvul⸗ E p. © Plactfe. Hirs waſt gheerne in (lijchachtighe vochte aerde / Die locht ende niet ſeer vaſt en zy: ende ie ik niet alleen in favelachtighen/maer oock in ſandachtighen grondt / als de plaetſe waterachtigh/ oft het weder ende het iaer bocht ende reghenachtigh ie : want het en kan gheen Droogte krijtach: alstatneriks (eb htighe ende dorre landen verdragen ijft. Plinius ſeydt / dat Dirs meeſten⸗ Deel imt landt van Ftalien rant ie gegen 3 Campania abebeeten pleegh € lijdt. Meu kan den Hirs niet wel beau ij vroegher dan inde Lente ſaepen: want hp verbergt LED meeft in De lauwteende matelijche hitte des iaers. Eieoz —— eds! of een Door fijn Dy, meer d er go üft/u Windt ende elep: als Parve oock betupght. — 816 sirs oft Wifi. — …g Naem. Dit ghewas wordt gheheeten in't Grieckſch Kenchros KéyxpG= oft Kenchrys-Keyxeds , bp Hippotrotes Pafpale riazzaan ; foo Hermolaug fepdt; in't Latin Mi- Kum,ende inſgelijcks ooch in de Kpotehen; ín onfe tael Hirs ende Milit; in't Hooghduytſch Hixſe; in't Franſch Millet; in't Spaenſth Mijo ende Millo; in't Átaliaenich Miglie. é Aerd, Kracht ende Werckinghe. De faden ende haf van Hirs / als Hippocrates fepdt/ zijn Berdrooghende Han aerd/ende ftoppen Ben buyck: ende met Vijgen vermengt / verloeten ende ſtillen alle groote ende oulijdelijche ſmerten ende weedommen. Dan ben Hirs ghefoden/ ghebacken/ pft anders 5* ghemaecht ende geten / geeft den lijfve ee⸗ nigh voedtlel / niaer en gaet ban onder niet haeſt af. verkoelt in den eerſten graed / ende verdrooght in * — * F — eld —— Den tweeden: ende. ck wat finig en naí: gan oft fubftantie/fepdt Galenus, ek gebreke ban ander Koren maghmen oock van Hirs bꝛoodt bachen: maer dat broodt geeft ſeer luttel voedtleis / ende is koudt ban aerd/ ſeer dor ende faem oft moꝛ⸗ felbaer: want het en heeft gant ch geen gefiniighept/ geen taepighepdt oft klevende Bettighepdt : ende daerom is het niet Bremt oft Wonder/ dat het den bupek /Die te weech i8/ ende ftelpen kan / ghelück het Panich-koren oock Doet: hoe wel Dat het nochtans in alles Geel heter fs dan het Panick-kozen /ende ſoeter Ban fmaech/lichter om verdou⸗ Wen/ ende Den bupek min ende/ende daer en⸗ boven meer voedende dan het ſelve i : van bupten gheſtooft oft opghelendt / in achskens ghedaen / is bat ſeer goebt om te dꝛosgen al DOE /londer — — ar Geet meen La: ens ghedaen / ende “ghelepdt/oft daer mede gheftaoft/ doet dat pine in den bupck v 5 de leden / ende’ op Den bujpci Erimpfel —— der dingh. — ———— in (dee betupabt / ober tvier gherooſt / ende B& Cruyde-Boeck Remberti Dodonæi. pier voeghen opgheleydt zijnde feet nut ende behulnelick ín al * * oft warmte iets goedts in doen eft wercken ſoude moghen. Peel van Dits met Gerre vermenght / ende opgelepdt/ heneeſt de ſteken oft beten van DE flanghen/ende De quete — van de Lange oorwormen ende ander dierghelijtk guaedt ghedroght. BILVOEGHSE L. defe landen is dit Bozen met den naem Geers alſoo twel be⸗ di met fijne andere tacmen. Sommighe ghelaoven / dat bet Milium ig int Zâtijn/om dat bet ſoo vruchtbaer ief Dat ban een kozenken wel dupfent pleghen baart te komen / af ofmen Millium fepde / Dat ig Buyſeat graen : want (als Lolef Betupght) eien graen brenght wel dp maetkens graene boor, et heet hier te lande Milie Gedt, in Suptſchlandt oock wel Hir —— ende Hit ; in Enghelandt Mylen ende Miller ; im Branck⸗ vijck oock wel Mills ín Spaegnien Milho. Bet facdt is bet Cana, tie-faebt oft hn ſaedt niet heel ongheljck / Dan Dat bet ronder . klepner ende — ís / ende oock urhtelück ghebroken ende tot meel act udt. — le berfebit onder De foorten van. Wire / ſeydt Lobel / ie alleen / bat het een fwarter faedt ende wider uptghefpepde aeren heeft Ban Get ander : ende fütck heet Syvarte Geers, in't Latún Milum nigrum;ende is boor een ſoorte van Canarie · ſaedt gehouden. Men vindter oock met veel witter fact dan ’tghemepn / ende oock met goudtgeel ſaedt Milium aureum gheheeten. Cen foorte blijft opt belde Dep maenden langs ende de.ander is vp Den veertighſten dagh nae Dat fp gefacpt ie. Dp bederft het goedt lant ende begeert bochten grondt. Eenighe facpenfe et tuffchen De Boonen. Milium Indicum Plinij ig het Turckſch Koten. . Milium Saburrum ís het Sorgh ſaedt. Milium Solis oft Soler fs het Aoteen-facdt. — Aerd, Kracht ende Wercianghe. De Arabiſche meeffers houden den Bies boor koude in dert eerſten ende droogh in Den tweeden gratd. Immers het ig een koren Dat Geel luctel warmte in ſich beeft;maer de hitte/ die dat ban de verwarminge krüght / feer lan⸗ ghe uptwendigblijck behoudt / als boorfepdt is. hirs ban bupten — dient ſonderlinghen om de herſſe⸗ nente drooghen ende te ſtereken. Ban hirſen meel pleeghmen in Deele landen broodt / koecken ende taerten te backer: Die fwaer ens De quaedt om verteeren zijn / tacp in’t knauwen / ſendt Zobelsende niet lieffelick /ten zp dat ſe geten worden foo haeſt als fp gebacken zûn : ende daerom worden fp te Venegien / ende Op beel meer andere plactfen ban Ftalien ende oock in Dpaegnien al warn geten / eñ ban het acm bolck op de Krupsſtraeten te koöpe geftelt, Riettemin, ’tsp datſe veefch ’tzp datfe oudtbacken gheten woz⸗ den / ſoo maeckenfe met haer baftighepbt ende ſwaerigheydt quaedt bloede / ende en geben ganefch gheen priſelück voedtſel als de Hoolbranderg ende Schaepherders van Tprool gh { Die den Geers in ghebreke ban ander korenwerek met Melck ende Wat Gerfte eten. Want anders foo houdt Dit kozen alleen ghe⸗ bruyckt zijnde den menthe eben magher / vol / ghedronghen / opoht⸗ blaſen / ende bol quaedt bloedt. Water wan hirs ín de kortſen ghedꝛoncken Doet ſweeten. Cen papken ban Birfen meel ghemaecktftopt Den kamer? —— doet de piſſe rſen / ſegggen Dioſtorides / Plinius ende us. De voghelkens eten den Hirs / gheliek fp doen het Canarie faedt/ Lijn-faedt ende liemp ſaedt / te weren De Canarie voghel⸗ kens / Uneuterkens ende Di — Bp twee handtvollen Souts in tenen üſeren lepel oft panne gherooft/ wordt foo beel Bivs ghedaen / als den lepel ban Den * i i berne: 'twelck in’ te ghenomen ig / op dat den Hirs niet en ber! uttigheden : ten eerſten / alfmen y garicum / $Decioacan/ Limoenen / Syanatenf Aranie-appelen/ Citroenen) tnde dinghen wil bes waeren / ende oock het vleefch / voor ende verrotten / men bedeckt Die met het ſaedt van hirs. Cen anderen is Den U nut / dat de wormen gheenfins en ſullen befchadigen tfacdt dat _ Rae Den Hirs op't felbe landt — — ckt dat be wormen tſaedt verlaetende aen De ſtoppelen ban ben Hirs ſul⸗ HET XXIV. CAPITEL, Van Sint Iobs traenen: gheftacht aan Milie oft Geerg wordt ooch gez een ſoorte van rietachtigh Koren / dat de nieus We Erupdt-befrhrijverg Lacrymalobi , dat is Sint Jobs ai ee dat het ſteenachtigh ſaedt de ghedaente ban traenen fchijntte hebben. _ q Ghedaente. Dit ghewag heeft langhe / breede ende chtigte bladeren / aen Dicke gheknoopte fteelen wal⸗ Lende ; de bovenſte knoopkeñs van De Welrke twee⸗ Het viefde Deel.’ „int „Jobé tranen —9— meer — — — eert enckel eñ der ſaedt oft graen voort brengende⸗ Welck hardt is bijnae — Vage dan een — bande welcke fommíge niet ftekelige ens oft a Te Pae —— n er het is een gantſch da Lithoſ ee Ee edens da ab Bani * — facdt Dae —— fmaeck, Aerd Kradende Weser D Def facbt van beft Sint Job 5 — geahelin de blaſe / als °t geſtooten ie Grfoven is pt Rober. 1 Het feftienfte Boeck. 817 HES KEV GAP tE toets F at Pänick:koten: | —— ED Dits iet bo ele ———— af BDE /gbeljck den / e peers halnien —— binnen bol ende ghelyfvigh In / ende veele knoopen krjghen (iae fomtijdtetien aen genen ſteel alengslens fpítfer wordende: maer ſij jn loof is ſcherper / rouwer/ ende’ Beel breeder dan be Terwe bladeren / ſos dat uyt eltken knoop een bijfonder langh {mal rietachtigh bladt Boort-konipt: beaere/ Giet-piup? i oft ee — is ——— — dick ende er dicht) van gadert ende tſamen ghe⸗ hoopt/haer (einen ee eeu a teelt —— bunghende. Die ebdelens bft. Grättien 3 Zijn rondt / Gatdt/ blinckende/ in ſommighe vellekens oft huxskens als blaeslieus bello: tent oft beBêcht/ Ban’ verwe wat gheelachtigg/ de Kore⸗ nen van — een ene waft boch klepnet. De kue € Plaete. — odt efaept o die e⸗ lick landt daermen den gee gh —— — — debet — rg liefſt ín war⸗ 2 a eſten. Det en begeert — — jn Doet} ent / ſos laet Iet OON daer af dans 1/ Dat anick-kozen ſoetor (9 Diena Wordt inde Lente gefacpt/ et bemint de heete oft lauwe tijden des and: hef B tot belkomen vjntgbepdt: selfs men maert bet Ee inden binnen h dagen nae dat Get gefaept „ Penhan dat dock ſeer langhe ende menige J goedt houden Med en end fonder te t kozen in onf bedeng- Baegs Panich-kozen” nae den FL atinfc : * P. Cum : meleken naein Pesomen is wac nen ttoffe oft acre/ die it en ——— Diotles noemde dat Mel fragun: mites Z35 J 818 Cruyde-Boeck Remberti Dodonæi. Elymos E'auuoss bp ſammighe Meline M⸗ Melinos — —VV——— ——— delxfennigh oft Pfennigh; in Indiaenſch Panick· koꝛen · bet Spaenſch Panizosin’t Franich Vanie: Auellius ſchryft / bat het int Italiaenſch Melia ghenoemt ſoude weten: dan FPatthiolug heeft het Dorgh-lacdt Melica gheheeten, Maer Guctlius mach in dwalinghe ende migverftandt ghebroght zijn gheweeſt / foo het Íchijnt / door de ghe⸗ mepnfchap oft ghelijcheniffe ban den naem Melica met Der boorfepden Griechfehen naem Melina aft Melinos ; fog bat hp daerom: Her Panick-kozen ende het Doyglj-lacdt boor eenerhande kozen ghehouden ende haer befthrijz vinghe onder een verwerret heeft. q Aerd, Kracht ende WercKinghe: 9Danick-hozen geeft ben lijf be luttel voedlels/ fepdt Galenug / ende is houdt ende dꝛoogh ban aerd. : Saedt van Panick-koten met Gepten Melck gheſo⸗ Ben / ende tweemael ’gdaeghs inghenonten / ftopt den loop des buycks / ende ftilt dat krimpfel/ alfoo wel alg den Hirs / voeght Plinius daer —5 — Dau bupten op⸗ ghelepdt/ ig ve rdzooghende ende gelede. _ Ban Panick-koren wordt oock broot ghebacken / ghe⸗ lijck banden Dirg; maer Dat felbe broot bieught feer lut tel voedfelg bp/ alg houdt / bijfter dor / breuchfaem ende morfelbaer weſende / ende gheene taepighepdt oft vettigh= hepdt in hebbende: waer door Dat het Den weerken buÿck pack floppen ende verdrooghen kan, BIIVOEGHSEL. @ Ftalien ig dit Udꝛen met Ben naem Panico oock ghenoegh 1 rn zin Branckryck heet het ſomtüdts Paniz; in Enghe⸗ lanùt Panick; in & fc t Feuch oft beter Pfench, ans ders Fenich, ende Welfchen Hirs, welcken naeni den Ama- tantus oft fluweel-bloeme oock heeft. Wer graen ie ſomtüdts wit van berwe/fomtijdte geeljende fomtijdte bupn. Wier te lande en ie het foo feer niet bekent / als in beele plactfen van Ftalien ende Bꝛanckrijck. Ban als het hier in den April ghefaept is / dan wordt bet in de Boepmacndt tijp ; Dat ig Heel trager dan in De heete lans Den. Want die ban Gafconien faepen dit alfmen het ander koe ten maept : erde noch wordt het boor Den winter ryp / als Kuel⸗ li î Eck karn int — j en Zegge Glueftre, L cer te van (elfs t in achtig —— rondt / maer ner am o nicks koren/ftande boten acn bet opperfte ban den freci/ —— bie van ia. Anders is Dit het Panick-kozen ſeer ghtlijch / te. we⸗ ten van balmen/blabers/fteelen/ / wortels ende ; matt beef ian jade bee weten Det Demets Oan nas 5 uitre ì =d al En — ende Werckinghe. Shemepn oft T kozen en wordt hedens· daeghs niet deel ghehrupekt noch in be Apoteken/ noch oock om broot te backen: want het is cen fees dꝛoogh / mager ende voedſel ende moꝛſelt ghelück ſavel: maer andere rooſten het met oft Olie: andere eten het met meick / alg — is oft met spie Dioſcoꝛides / nd bat het Panick-Koren wozdt als andere mifwa * grafachrighe —— ——— =d gen HET XXVI CAPITEL Van Indiaenfch Panick-koren. … * nn — — B te ban het fel ze bie ven barman Auen Bande eerd got feclen upt bladeren / op korter ende dunner halmkeng ftaende: facdt is langhwozpigh / in —— bolſteren vervoertet / Door de Welke ed Het vierde Deel. yer int aentaſten zijn. De Wortelen zijn Bick ende pe t/ grooter dan Die van Gemepn Panick-kozen. q Plactíe. Dit ghewas ig upt Indien ghebroght / ſoo pen naem uytwüſt ende Wildt veel beter aerden in heete, ban ín defe koude oft Noordtſche tanden. Tijd. Fu deft Pederlanden / hoe Warm ende Geet pat Get iaer ooch ig / kan dit koren [elden ende vacuws in % laetfte van den Somer tot bolkomen rijpigheydt ghez raecken in gheweften/ rypet veel eer. Naem, Wp noemen dit gewag in 't Latijn Panicum Indi pat is Indiaenſeh Punick-hozen : ende voor⸗ ae Di oe in ang GE unt/ dat het een an ici z. < ee — Kracht ende Werckinghe. — be ijck ende ghelooflick / dat dit ghewas van krachten ee ne fooyte van Panitk kore n ghelickt / ende ghe⸗ brupekt mach worden in al't ghene daer het ghemepn Panick-kogzen nut toe is. ; BIIVOEGHSEL, & groote aere ban dit Fndiaenfch Panick-korert heeft Deenisorue ghelückeniſſe met het bloepfel ban de groote Flu⸗ tweel-bloemen/ als Lobel betupgt/ nicula villofa noemt / ende Daer De naevolghende mede · ſoorte van chrft. — Indiaenſch Paniek-koren, in't Latijn Panicum cæru- leug Indicum, if mogelijck Indicum Doſcoridis. Bit erupdt ban vremdt ſaedt hier re tande in Den Meert gheſaendt zijnde, beeft halmen gheſchoten boor de Sogſtmaendt / tietachtigh / het Bupcher- Riet ghelijek/ een mans lengde / meet dan eenen binger dick / ende bol bleeck boos mergh/ vecht/abeknoopt: Die feet nae Die wortel (De welcke Dat Klepner } te tek fö ſeifs grootte/ ende bykants nae de grootte ban het cerft Panick- koten) een fchoone blauwe oft peerfche verwe hebben / ende boven op de halmen oock vonde zpighe aeren / Die in ’t opperfte twat bot sijn/ glelijck Turcks kozen: De Bloemen zjn licht blauw, ende met langhworpigh vondt ende blaeuw graen/ nde De ——— te Bader / maer kley⸗ her ende De zón gb ; in et lengde ben Door oft vibbeken/ ende breede Ben fmaeck is Dien banden hirs ghelch. Haer dit ghewas is felden te binden. — Panick· koren is oock ’t ghene bat Cluſius bes gft/ ende Panicum Americänum noemt. Ban den felben € luz ‚ fius bermaent oock ban een aere ban Dit Panick-kozen/ die upt Meft-Fndien ghebꝛoght zijnde/wel anderbalben voet langh was / oft lauger/ met feer beele facden (alg voren befchreben zjn) feer Bicht bewaffen. HET:XXVIL CAPITEL ___— Van Sorgh-faedt. - D— een Panick-horen — woꝛdt / Dat ſy nae den ——— — pd —— Oee gh mer Geeft bay, nis ie —— — —— ve / tien voeten hoogh / oft hooger/ ghemepnlijck in neghen knobbetachti ghe Ênoopen knieg-ghewijg berdeplt / binnen im met wit Wt elche knoopen Cprupten (cherpe Deren/ langer dan anderhalben —— ——— op D'opperfte ban De halmen waffen de aeren — / en ſpanne langh oft langer woorden dicker dan de Dirg-acren/ vecht ober epnù ftaende/ eft —— een pet ghekromt oft nederwaerts hangende: — maer nae dat de geele ——— —— — —— rondt — ede zin Der aerden vaſt met fijne menighior ige befelachense fierche Wortelen. Dit ganttehe gewagig het Giet han ge- achtig ban verme/foo wanneer het (aedt begint te rijgen. nare Dorgh-(nedt ie cen mede-foarte ban Dit Hoer. Gene Shewas/met (jn rietachtige bladeren / leer hooge noe Knoopachtighe halmen / ende met fijn wjterdines -plipme Aere het voorlepde Dorgh-lacdt gfje- pat/ die dat Panicum Indicum pan- — B faedt/ nae dert HD plaetfen van noemen ’t — hti⸗ Ban andere heeten het — Het ſeſtienſte Boeck. 819 Gooagfj-faedto, h — lijtkende: dan Get ſaedt aen daer Ban i wit ne benne — — wkn q Plaetfe, 1, Dit Dorgh-faedt ig oock een v z ren: ende en Wordt hier te lande niet dan in de ib tief hebbers hoven gebonden ; maer is in Ita lien⸗ Spaeg⸗ nien ende andere heeter landouwen ghemepner/ tac geel abelen. Wet waft geerne op Vetten ende Bochten grondt 2. Wit Dorah-faedt wordt in Epirus ende Dlavonten/ ende oock in Cilitien eñ Wlepn Aten gefaept ende ondere houden; ende ig aldaer ban Petrus Belloniug gebonden. * nes — is dotk een Domer-kozen/ ende ente / ende i ) i d'epnde Ban den Dom ee rip, $ da deka ¶ NRem· 1, @p noemen dit Koren ín onſe tael Sorꝛgh· chen ngem Sorgfamen fende Sorgh; den Welcken Bat op fonimighe Melega ende — die Jard —— ne ps 2 —— Hd ín’ — beet Bet bp de lelbe Stalfaenen Meid en oock Sorghum ; bp pe Dortugbisen Milium, faburrum : cum peregrinum oft Panicum NCC, Mepnende Dat het een Indigenſthe foort —— is died — de gheflachten ban Far ftellen ende —— ——— bet Baren heeft het in dert Waer geene Gemept Emigpe ghetto oger dopen Cine er doel Dit —— ſchijnt dock over een te komen met —— Dire / bat ín tijden wan den Hepler Piro ; —— — is geweeſt / ais Puinu⸗s rietachtigh ban halmen, fcven v vet Denoo baugraen, * et EEE gaegh op ſchicten⸗ de / leer groote aeren oft Giet- amie boerke kn —— (lune den Italia 2. Bet ander idd cht dan Sorata te zijn. nius Meli adida geh Di 5 ban Bello: De Arabers noemen dat Hareoman ‚als à lonius — in bet 5 cape an 53 4 Bn, 840 Cruydt-Boeck Rembert Dodontis: na beteekent het woordt Ateoman onfe ghemeyne Spel: E ijs te/oft Zea/ ende niet de Melica oft Sorgij-faedt / indien men den overlerter van Avicenna ghelooven moet: g Aerd, Kracht ende Werckinghe, Det faedt van bep- be foorten Lan Sorgllacdt is het Panick· koren VAN \ MG aerd ende krachten gelijck. De landt-heden maecken daer fomtijdtg broodt van ( ghelijck Bellonius oock betuyght bat Die ban Cilicien ende Die ban Gríiechenlandt met hun Wit Sorgh laedt pleghen te doen) dan dat ig feer morſel⸗ baer/ende niet vaſt aen een houdende / ende den lijf se heef Wepnigh voedſels ghebende. Haer bichwijler/ iae mee⸗ ftendeel/ wordt dat ban de felve ghefaept om de Dupven ende hoenders daer mede te fpijfen oft te meften: BIITVOEGHSE L. L is het faecke dat wp dit ghewag in ouſe tael Sorgh-faedt noemen/nat den Ftaliaenfchen naem Sorghs; nochtans foude Dat beguaemer Sorgeloos faedt mogten heeten/ ghemerckt Dat onz Der alle De kozenen gheen foo luttel forgheende neerftighepdt ini ’t geffenen ban doen en beeft als Ditzende daerom woedt het veel om⸗ trent Be wegen ende hutten tuffchen Pavien ende Ferraren ghebon⸗ Den/ Daer D'atrme landt-lieden dat ghefacpt hebbens/ die den ar⸗ bepdt/ ende ’tlangbe wachten bekdrier/ 't welck ander graen is epfſthende : daer fp broot rde koecken af hacken. Ende aldaer twordt het graen ín Deptember rijp / als het in April ghefacpt is. “De franfopfer noemen dat Bled barbu. Bet ig metter waerhepdt een Ind iaen ſch Hits / fepot Lobel / ede ban daer ghebzoght ghe⸗ Hochtans vermaent Petrus Creſtentius daneen Milice, elique oft Melica die in Fealien in ſinen tjdt ghemeyn Was/ tnbe aldaer ghefaept wierdt hoor De Berckens / mits Datfe De menfthen te fiwaer was om te Verdouwen / ende grof bloet maec⸗ kende. Bet Wit Dorgh-faedt ban Bellonius vermaent/ wordt in Cilicien ban De inwoonderg Dora genoemt / als Kauwolfius tupgts ende is hazes ende Derapio oock bekent gheweeſt. Aerd, Kracht ende Werclunghe. De Staliaenen fchatten Dít ſaedt boor koudt ende droogh den hirs ghelijckende, Dan fp ver⸗ kiefen De witte foorte boor De beſte / om dat fpeer unt haer ſchellen vúft : ende daer maecken de Boeren broot ban/ veel beter Dan bar — fooste. E faebt ghedroncken met Benten melck / oft met rooden Wijn/ flopt alle bupchloopen ende bloeden. Get poeder ban de roode bloes men ban bit ghewas / met rooden Witt ghedrencken / flopt de maenbt-ffonden : ende Dat ban de witte bloemen flopt den Witten 54 — bloedt, alg De brouwen ban Italien gelooben· De felbe maecken d : : oock kleer-beffemkens van De recht fte eùe ftijffte ghemrooghve derhouden ende gheoeffent ; te Weten fu De planden ban kleynt opperfie aerkens ban Dit Zorab-faedt/omdaerdelakenen Canarien / ende oock in Dpaegnten: van Laet wordt sd vg el AE en gheftooten / ende alg Gepelde Gerſte upt fijn bupfien molekens / ende maken Daer ade rig oe, dn : bie ghedaen ende ghefupsert sjude/ operghelduden Det waſt fp —— Dum ende effen gemaeckt sijnde in de Sanne hacken, * song gh, ende met water befpropde oft in't water ee pien Te Tides Bi werdt út de Lente ghefnept : in Indien De hbe tt — — ghefaept: in Indien / —— — bande Abanopfen te Corfu als Eratoſthenes betupght/ faept mén dat ais de Doe … Se bahmen als (p eenen bupmn Bick sn worden in eiien Pt iecendenen geeft begtanen:te ballen. hin Ciicien — € Naem. An Hoogh ende Bederbuptfeplandt heet adert/ ende ghehe Det reiveeeen e dit ghewas Nifz ende Gigs in Pranckrijck Riz. Den « * de) Griecklt hen naem fe Oryza O'pula, oft) als Theo ; HET EXVIELSCHPITEL {tus lendt: O'polor Oryzon: welcken naem Hp-de Laty n Rij fehen ghebruyckelijck 18 / te. ON Van Rijs, uyt Theophrattus, ende andere, — —— ene np …___Gheflacht. : —5 el — — wordt van alle man ghe⸗ JJ NOENEELOE het oprecht ende — nu {uilen wp ban bereydt. Hochtans ie et harder — er om vele ee GELS mene A dichte Biet-plupme / gelpck den rd foden/ ende gegheten : welcke fpijfe- den bipelmatelijc: gust bertrigh: bewortet ie oe BALI pou als Sabe brug) (poe Dar her G bek be Kie alvermeft gebragt ie etat iet imn t water befloten ftact en waft / langhs het Riis dien / fepDt Lobel / nfi foa fehijnt oat Bat ven naent fn fommi abel cks nads boorkens/ oft Paeragckomen ie, Bertin fn ende Curnpareer wel bes — — bp nier meer Ban een foort — Daer ban ghefien en bef in Elan gan: „Bet groept fer over Spaen t overvloedigh in be — 5 ers yv 7 D la * u ä ij X be. ende ackers van Den lande ban Mianen upbertende, _dzooghen ende Dorren gracr faa ende mater, is : /- “darwin aleer poet ende wet —— —S———— — ben jen heet laet, te toeten omtrent half Dep: — D vien, + Want het wordt tp doo? veel heete 5 che — + De daerom en foecht het niet de niek Abee vice ane Soi haci ananas a de oge fieke °C graen Het vierde Deel. ’ groept den kromme blimmen / díe ſtyfachtigh sijn / —— over — ſüden bp beurten ſtaende / in geelachtis pel bellekens / Die hoeckachtighe fcherpe ſtrepen inde lengde beb s u / ende boden fpitfe blinmen : ban De welcke ’t graen berloft pe ghefupbert zijnde / witter / klaerer / harder ende beel lieffez Tocher om pappen te maecken is Dan-De fchoonfte Terwe Diemen mach hebben. 5 haimen zijn Die van de Gerfie ghelyck / tweeoft pip boeten hoogt / maer De wortei is als die bande Terwe. De bladers ghelgeken beter Die banden Bies oft Gerſte / dan Die bart De Parepe. en) he ent os, ok 5 —— Rijs beſchrift / als boorfepdt is / met — emg — eme/ende bollifbighe bladers/ die ban de Parepe gleich maer breeder) anderhaiven boet langb/ ('t welck ban ons ghemepn Rijs feer verfchilt) dat felbe Lie (fepot Den felben Lobel) magh mogteltek zjn Dar Die Dan Aften ende Durien de ens Die welcke ne rd ct De leghen den cedt af te nemen dat fp ’t felfde nieman- —— en ſouden boor Dat het gheſoden waere/ upt vreeſen dat bet faedt in andere landen foude ghefnept worden 4 Fu de boecken Vande Landt-winningie ſtaet De oeffeninghe bant Ris befehreben. $Meit faept het facdt nae dat het eerft eener beelen dagh ín water ghelegen beeft; ende foo haeſt als het gljefaept is/ laeten fp daer water ban een Geke oberloopen; ende latten Dat Daer bf macnden omtrent twee vingeren hoogt op pat: Als het bloept / ban doen fp Daer noch eens foo beel waters Bp. * Pprard ſcinoft / Dat de honinghen van Indien / Die ettelicke fenden Elefanten houden / haer meeft anders niet Dan Küs eten gheven; (fulcken menighte van Ris, wafter in Die landen; ) endedat met Zupeker ende Melck t weick men hier te lande niet looben en foude: iae men bindt aldaer Glefanten Die s daeghs tel hondert pondt ban foo toeberepdt Rijs in locken. Fn de ep⸗ landen Maledives —— — — vierdagh / wan⸗ Kys aldaer eer togbt GE * — Beer wordt alfment fiedt , is alg het ghemepn Rijs / ende waft inde eplahden Como;s: anders van Get ander niët ver⸗ ſchillende / Dan dat het biolet blauw ban verwe Wordt / in water oden zijnde. * enn 5 vee x veracht ende Werckinghe. Kijs / als —— ſegghen / ís warm in Den cerften gracd/ ende fn den tweeden. Kys / Diofcorides ende Galenus voedt / maer grof voedſelgeeft· laeten — ghelytu wp ple⸗ ; mast als bet fiedt/dan laeten fp Dát heel ſtil ſtaen ende ful⸗ en weleen pondt Wijs nemen tot eenen pot waters/daer De Franz fopfen niet beel meer Dan eerd once ſe toe nemen en fouden. Debloeme oft fijn Meel ban Ris ie een feer grootende goedt voedſel / ghefoden met Melck / Dupcker ende Amandels: als daer Kantel Vy ghedaen wordt / Dan houdtmen Dat boor krachtigh om Den luft tot büſſaepen te verwecken. En Het flopt feer / ende wordt ghepreſen teghen het roodtmelizoen: ende het water Daer Han wordt in clifterien gedaen teghen de ſelve fiecte. Pan bupten wordt het oock ghebrupckt bp de pappen. De gene Die weeck ban bipek zhn/droogen Rijs feer hardt / ende Mieden Dat met Koepen melck / Daer veele epen in ghebiuſt zijn: De Clefanten eten het Vije ſeer geern / ende worden daer áf licht annemende/ ghewilliger / leerbaet ende ghehoorſaenu als upt De Schriften ban Pprard ende andere ghenoegh blckt. — half ende dan ghedrosght / wordt wel dry oft bier iaer langh goedt bewaert· ende heel Indien door (in ſonderhepot bp de Hayres oft ) worde Dat Rijs veel geacht: ende ſu berfien hunne fchepen daer mede als fp cen Langhe tepfe achnemen/ abetgek bop met bifept oft tweeback. Lp eten Dat mer heele handts bollen ; ende het (maeckt ſeer wel: ban fp doen Daer ghez Î er bp/ oft Dacpen/ oft eenigh ander ooft. te ban Malediva weeten nu ban Dit foo gheſoden ende ghe · dꝛooght Rijs berfchepden lioecken Birakelin — felbe alfoo gheſoden ende in ER — ende Mar nen te maecken. de Zonne —5 Rs ſtooten hunne draucken ende barien — — —ã— ban Kijs t ban Kij ende Meltk eerſt een klaer water / Daer nac een Olie, vie foet ie ig A gheeft niet mint en verheugt ende Droncken maeckt dan HET XXIX CAPITEL: Van Torckfch-Koren. € halmen van Turckleh· Koren zijn rietachtigh, D fierck ende vaſt/ met Ee vervilt, in beele leden ende knoopen knieg-giewijs verdeplt / ijf oft fes voeten hoogt wordende / ter wortelwaerts bich/ ende fomtij htigh oft bzuyn / nae bobenwaert allengskens dunner oft pitter opgaende : Daer aen Waf- fen langhe/ Ipeede/ aderac — ghezenuwede blade- ten / gelijck ſr Giet bla op d' opperfte ban dele ftcelen affen de aren / menighbutdigblijck als Giet · pluymen soozt-homende/ facht Met geene fez 821 Het ſeſtienſte Boeck. orc ſciʒ· Koꝛen. — — Kende vlimmen belet / een ſpanne langh w ordende / neder⸗ waers afhangende oft ligghende / ijdel / ende gheen ſaedt — — doch gelnck de KRogghe bloepende/ ende verſcheyden verwighe bloemen draghende / Die ſomige Wit zijn / ſammighẽ geel / ſommighe peerſch; te weten nae De verwe die De Vruchten / die nae De bloemen voort ko⸗ men / hebben (uilen, Dele vzuc hten waffen op lange aerg= ghewijfe Dodden/ Bie ter ijden tpt de koopen Lan de halmen groepen/ende met gebeurten dp oft Bier upt eenen halm ghefchichtelijken Gooyt-bomen: ende zijn dick ende groet/ met Veele bladerachtige oft belachtige tochskens als in epgen ſt heekens beloten ende gewonden/ op D'ope — — perſte veele lange upt ſtekende haprkens dragende: welcke hap elck aen een bijfonder —— oft korꝛenken hangen / ende tert eynde Ban de vellen / daer de acte mede bedecht is/uptluppen/ ende haer laten ſien / teghen dat die pe zi Te Koꝛenen die aen De aeren Waffen/dat ig de boorfepde Graenen/ etek bijfonder/ zijn omtrent een Erwte groot/ onderwaerts/ dat ie daer (p aen te middel van de acre vaſt zijn/hoechigh ban maechfel/ maer hozen rondt in t aenlt houw en: van bupten fomtijdts wit /Lom- tijdts geel / ſomtijdts peerſch oft voodt/ van binnen wit/ ende aock (oet ende fieffelijch van (maech: ende wafien tondom De boorfepde aeren / in acht oft tien vien / (eer: dicht ende vaſt bp een gefrhicht. De wortelen ban dit ge- was zi menighvuldigh / kalelachtigh/ baft ende fterck. 2 ¶ Lijd Wen faept dit Mogen in de hoen van deſe landen voor een nieu: bt oft vrenidigheydt ende —— in — oft April? de vruchten oft faeden rijpen in € Plat. Bier te lande wordt bit Koren va L n hoven ghefaept: t welck vaer afebroait is, niet upt Alien / dat onder het ghebiedt is ban den @Curcka (als veele —2 met den epnen ghem en ghelooft hebben) oft upt De fans gheleghen : maer is onlandhs — in Spaegnien eerft oght f andere landen —— verlonden. An de felve landen DE Dat onderhouden, om daer root ban te t omtüdts Wozdt Dit Kozen nae den aerd Ban de ac 822 paer het gheſaeyt wordt / oft nae de geffeninghe diemen Daer toe Doet / veel grooter, ende fchiet hoogher op · « Naem. De Pederlanderg noemen Dit gewas Toꝛcks⸗ kozen; op't Latyuſch Frumenum TFurcicum ; de Boogh Duptfchen Turctiſch korn; de Franloylen Blé de Turquie: De inWobnderg van America/ende De eplanvden Daer ont= trent qhelegen / heeten’t Maiz. Palerius Cordus noemt Get Taucum Baêttianum; doch met niet al te goede reden: Want het en heeft gheen ghelijckeniſſe met onfe Terwe/ noch oock met die ſoorte Ban kozen Die in Aften ergheus voor bp Het landtfchap Bactra groept : ‘twelck Theo⸗ phraftus foo groot ſchꝛÿft te Worden (als hem vertelt was) dat elck graen van grootte cen @lifge geleek: Dat Plinius oock betupaht in't 7. capitel ban (ijn 18. boetk/ feggende: Aen fepdt dat in t landt ban Bactra (oo groot Koren groept/ Dat elck graen De grootte Lan geheele Ko⸗ ren Aeren Gan onfen lande krijgt. In welcke plactfe in ftebe an Get Wordt Spicas,dat ie Keren, het wordt Oliuas, dat ís Olyf ven / te ſtelien íg/ nae de mepninge van Theo⸗ phraftus:upt wiens boecképPlinius'tfelve geſchrevẽ heeft. trabe bermaent oock in lijn 15, boeck ban een Ko⸗ ren dat Bofmoros Baba gopos heet; t welck (als Eratoſthe⸗ nes betupght ) ín het landtfchjap Lan Bactra, ende oock omtrent 2Babplonten/ bp het Gig waſſende / ghevonden wordt. Dit gijeflacht van Koren ig t lelve / dat @neficrie tustepdt in grooter weerden gehouden heweeftte zijn / ende bat kieyner was dan de Terwe; tuſſchen de laopen⸗ be wateren / beken ende vivieven Wieg ; ende korts nae bat Het in de ſchueren gedorlcht was / gherooft pleegh te wopden : want de macperg Wierden met eedt ftevckelijck verbonden eude ghedwonghen / dat (p ’£ ſelbe ban Daer níet dꝛa oft wegh ſeyñden en ouden / voor Dat het eevft ghjefoben oft gevooft was / op bat het ſaedt in andere Tanden niet vermenighvuldight ende [oude worden, Dan met dit Koren en heeft ons Turcks · Koren oock niet geel ghelijckeniffeg; gemerckt dat het graen daer van / de Ter⸗ ve onghelck 1o/ende Geel grooter wordt dar de Terwe. Daerom̃/ aenghelien datter anders gheen Koren in de boecken van de oude ſchꝛijvers bermaent en woꝛdt / Dat met Get Triticum Baétrianum eenighlins foude moghen pergeleken worden Lan naenie / Dau dele twee Voorlepde Koenen; de welcke nochtang met Dit ons Turcks · Kozen geene ghelijckeniffe en Gebben / om dieswille oock (oa en falmen 't felwe gheenfing Triticum Baêtrianum noez men / maer Beel eet met eenen nieuwen vaer Turcks. Koꝛen / in t atijn Frumentum Turcicum,oft liever Maiz / ín’t Latijn Maizum oft Maizium, van de andere foorten van Koren ouderfehepden; totter tijdt toe Dat iemandt pen vechten naem gevonden oft geraden ſal hebben, met den welcken Dat bp De ouders bekent oft Lan He ſelve erqhens befchreben foude maghen weſen. q Aerd, Kracht ende Werckinghe. Dit Turcks · Kozen fg aengaende de kracht van voeden Beel ende onz ftevcher dan eenige lsszten Van Terwe / lelfs ooch Dan de Aogge/iae dan de Gerfte fele/te achten. Det brꝛoodt dat daer Ban ghemaeckt wordt ig wel tamelgeken Wit van verwie / alg Daer gheen femelen bp en zjn: ban het is heel hardt / dꝛoogh eñ Dorsal oft Het Biſtuyt oft tweemaels gez backen Bzoot waerzende en heeft geen oft heel luttel vẽt⸗ tighepdt oft taepighepdt in: waer upt goedt te mercken is Hat het quaedt eñ moepelijck om Herteeren is / eñ den lijve geen oft ten minfté feer luttel voedſel bp brengt: want het 18 ſeer tvaegelijck nederwaerts daelende/ende Den bupck verftoppende/alg de brooden ban Hirs ef Panick-kozen. BILVOEGHSEL. It Turcks Kozen is een ſeer Dremdt ghetwas ban natuere, — De ander crupòt ghelijckende: want fijn ſaedt — levertt elders Dan daer fijn bloemen boort-komen : dat teghen Den gerd ban alle andere crupden ende ghewas ts / Die haer Vruchten n maer cen gheflacht grootte fm oren beelderhande : het een brenght b — — belen wpeker De graenen — zp begtnen open. a weyckt heeft/ ghelüek alle ander harde HA —— — —— De aerde ghefteken / ende in Diepe groeden bedeckt ende begras upne tiozenen/ enen boort, fepdt Cruydr-Boeck Remberti B Dodonzi. ben Ich ale de Boonen ende Erwten gheſet worden AP rsi wordt Get ryjp in Dogftmaendt ende Deprember, maer ín Peru) (alsde ghene/ Die Daer gheweſt hebben; fegghen) mag} dat bjkants het ghebeele iaer ober ghefacpt ende ghemaept worden. Daer iffer dat binnen dp maenden / twee maenden oft fes weken rijp wordt / nae den acrd ban be aerde ende lacht. Defge- lheks is het oock in Doff-Fndien ban Alien / als Lobel Getupghe, mmighe noemen bit Horen Milium Indicum Plinij , andere Frumeocum Saracemcum, ende Frumentum Aſiaticum, maer niet epghentljck ghenoegh; int Franfops ſomtüdts Bled Sarracin; in t Boogbduptfch Turcken Korn; in ’t Italiaenſch Grano d’ India oft Grano Syracinefco oft Formento Indianos hoe wel Dat De felbe Stas tanen onfe Sockwepot oack Grano Saracino noemen: in't Spaenſch beet het Mijo Turquefco ende Maix. is Ander Indiaenfch groot-aerdigh Turcks-Koren is te Bꝛugghe boort-ghekomen in ſommighe hoven / ſepot Lobel/ met balmen twee mans lengbden hoogde / hebbende gekromde fafelingben ban „wortelen/ twee boeten boden d’ aerde langhs De boorfepde halmen, Be vrucht is langer ende geooter / geel ban verwe / anberfing ja dit crupdt D'ander Turcks koren Geel ghelck ban ghewas / paps righ ende veſelachtich. — Aerd,Kracht ende Werckingbe. Dit Koꝛren / dat qualijck Turtks· hozen heet / is warmer ende taeper Dan onſe ghemepne Terwe. ende is om fijn taepigbepdts ende vettighepdte wille goedt ghedaen 5 plaefteren Die tot Draght beenghen : ende daerom wordt het ooc gbeknotuwt enùe met fpeechfel ghemengbt / om Dat het erter foude an be bloed — heback hebb an oe brooden Daer ban ghebacken/ en en gheen ghelijc⸗ keniffe met de Terwe brooden/alg fonumighe dwae ſeljck — want fp verſtoppen De leber ende t inghewant feer baeft. NHoch⸗ tang fonimighe landtlieden ban Italien maecken Van Dit Koren een foorte ban Bih oft Pap/ Die fp Polenta noemen/ mite daer beel Boter ende Haes bp doende: weleke ſpiſe niet onfmaechelijck en is hoe wel datſe grof boedel gheeft. = Als den noot berepfcht Batmen dit Koren ghebzuycken fat om broot te backen / Dan falmen dat beter met ander graen ver⸗ menghen / dan daer alleen broot ban maecken. Het fap ban de groene bladers wordt op alfe heete pupften ende bievigheden nutte ljck gheftreken. : HEET EK XA GAP ITE EE Van Canarie-faedt. Ghedaente, J B.de gheflachten van Koren moet het ghewas / dat⸗ men Canarie-[aedt noemt / oock gheftelt Worden, Dit bꝛenght dy» oft Lier halmen Loort/omtrent ander⸗ Galgen Loet heogh wordende / ghekuoopt/ klepner ban Canarie ſaedt . Het vierde Deel. ban Spelte oft Terwe: de bladeren zijn wel De bei als * van de Terwe / maer oock kleyner Ban De felige: De aeren zijn kort / bowen fpitfer dan ander/ van veel kafachtighe Witte ſchubbekens gemaeckt ende verfamelt/ daer Witte bloemkeng uptfprupten/ van kor⸗ te draepkens afhanghende. Daer nae waft het ſaedt tuffcheu be felve aecheng ; ’t welck blinckende is ende wit / als Hirs / doch grooter / ende het Lijn-laedt van tte ende erf 4 rs and Plinius ſchꝛijft) het edt Lan de Meſama ghelijc! c. * g Plactíe. Dit ſaedt is hier — ord — en — it uyt egnien eñ uyt De eylanden ve ri u de Lente wordt dit Horen ghefaept/ te weten hier te lande/ daer dat in't laetfte Van den Somer rijp pleegh te Worden. $ 3 eh. Dit Horen ís ín t Nederlandtſch Canarie- faedt gheheeten / nae de eplanden ban Canarien / Die in pude tijden Iuſulæ Forcunatæ pleghen ghengemt te wor⸗ den; van welche het eene oock Canaria Giet / foo men Dat hedens · daeghs noemt:in £ Griecks ende Latijn heet het Phalaris vaas; ; bp Galenus Phaleris vaanpis. € Aerd, Kracht ende Werckinghe, *T fap ende het ſaedt van de Phalaris is feer goevt ghedronchen teghen de pijne Gan De blafe/ fepbt Galenus. ' Deele Apotekers ghebrupchen het Canarie-facdt ſeer nuttelijch in ghebzeke gan dert Birg/ om Daer papkens oft ſackskeus ban te maecken / in alle de fieckten daer Ben Hirs in goedt ende gebrupchelijck ig: want van buy⸗ ten Dzooal) op ghelepdt zijnde íg dat [oo goedt/en in alleg foo krachtigh alg den Hirs. BILV-OEGHS.EL: aedt en wordt niet alleen ghebꝛoght in Nederlandt ende Deme gd Eplanden en gen upt Baks: —— Deere ben ee ee Det t — be boys lanen ht tek 4 ighte gheſa ban Canarien ghefonden wordt. Det heet in 't Spaenſth ende in bet Italiaenſch Falari; in t Engelfch Grale korne or Perie Panick. „Kleyn Beemd Phalaris , nae de mepninghe van Tragus Egi- lops Blinij gheheeten / oft Tremula, nae den Blaemfchen naem Bes vernelle, alg Kolsel befchrift / en watt niet in ’t Koꝛen / maer in De Beemden ende wepen ban Duptſchlandt / Branckrijck ende Enz ghelandt / hebbende dunne Urupne roodachtighe ffeelen ban an: berbalbe palme/oft baoger/braghende in ’t opperfte/in fgdachtighe — * — — ſaedt voort kompt / —* — klepner is e Canarvie-faedt. De te alg Die ban het s fe Min niee we F wert Hirs o ilium nigrum Wo: an fommi 0: foorte ban Canarie Dt Gehouden”. ene hee tin … Cuneno Han Die ban Malta, daer Dalechampius af ſpꝛeeckt / noch i te botten oft te fchieten/ als pies) * ende —— Een Om te boeden ende te onderhouden de fchaone ende free gheacht Ne nnen ee 5  chen eten Dat oock wel / (ae fommigbe hacken d broot af: t welck fp eren tegen ’t grabeel ende — Dt pan De blafe) al oft Dit crupot eenigte fijne fubftantie oft oke met eenighe warmte) als Galenus betupgbt; om de welcke ‘tfap bau de met water oft wijn uptgedouwe ) en Daer ban eenen HET XXXL CAPITE Ei Van Haver. G hedaente. & Daber/ alg Diofcorí ; N D& geve, ae — (epbt (bam bladeren ú de Wat hel 5 Yopperfte ban de EE hoen de ende wijt ban een upt; ; ter lijden va —— ein —— —— ſaedt in uplt/’tWwelck langhworpigh ende — i&/ met kleyne haprg-ghewijte binnekeng he F je atie nd — en: ortelen 3u W — oe blaren peet — „Ve 1e, Daer ig noch cen foozte ban Waves bande, oock wordt teghen De felbe ghebrcken : waer tegen acht - lepel wat ingevponcken eer Het feftienfte Boeck. 924 de welcke De Ghemepne Haver ín alle manieren ghe⸗ Ich ís: uptabenomen dat het Graen oft het faedt van de leive naecht ende bloot lepbt / ende in gheen velle⸗ feng oft-bupften befioten en ig : eude Dacrom ig ſy Naeckte Daver ghenoemt. en q Plactfe. Haver is hier te lande gemepn: ef Wordt tot alie plactfenop vochte eñ wateracitige belden gefaept. « Tijd: Fn be Lente wordt de Daver ghefaept/ ende in de Dogftmaendt oft laefte van de Domer rijp ende gi 5 î « Naem, An Bzabandt Heet dit kozen Haver; in Pooghduptiehtandt Habetn; in Vranckrijtk Auoine : in % Matijn heet het Aucna;in’t Griecks Bromos Bra us oft Bpôgas + Daer ig nochtans noch een ander Bromos Bajos bp de ſelve Griecken / Poa rije toeghenoemt; waer van 44 hier nae handelen lullen / onder de milwaffen van t kozen: _ De ander foonte van Haver / wiens fact bloot lepdt/ is daerom Naeckte Haver oft Bloote Haver / in t La⸗ tin Auena nudd gheheeten. € Aerd; Kracht ende Werckinghe; De Haver / als Gaz lenus fepbt / ig een voedſel ban de beeſten / ende en is Den menfche niet begwaem ; ten zp dat ſy Door grooten ende upterften hongers noot ghedwongen worden om daer broot Ban te backen, * Sioot van Haver gebacken ig onlieflijchk ban ſmaeck / nochtans en maccht het den buyck niet week oft Hard; maer is dieg aengaende middelmatighlück geftelt. Haver alg een meditijne fn eenige ſiechten gebrupekt/ fg de Gerfte van aerd ende krachten gelijck : Want (p ig tof alle plaeftercn eñ pappen goedt / daer De Gerſte ín dient : eri oo Ban bupten opgelept zijnde / is ſy dr2oo⸗ gende ende Gerdeplende; ende verteert matelijck/ [onder tenige — oft bijtachtighepdt; dan is van gez ftalteniffe ende aerd wat koudachtiger/ eñ cen wepnigh floppende;waer doop fp oock den bupckloop ſtelnen kan. Pap oft Brij van Haver ghemaecht/ alg Diíolcorie beg betupght/ fiopt den loop des buycks. T fap daer ban/ is feex goedt ghebruyckt tegen den Hoeft, in eenig! fuppen. Haveren JReel in Azijn gefoden/neemt wegh de ſproe⸗ ten eñ htteechenen van't aenlicht/alg Pliniug betupgt. BILVOEGHSEL. Mt Cigelfch heet dit koren Etes ende Hauer; in't Dpaenfch Anca Ende Avena; in ’t Ftaliaenfch Biaua, in't Latin Auena — int er ee Auecne, * et en zp Dat De Terwe in Gerfte Berkeert/ ’t welck felden ghe⸗ beurt / oft im Dpelte/ vat Dickwiler ghefchiedt / foa verkeertſe in aber; ’t welck ban fommighe oock Tweekoren genoemt wordt / om dat Dit kozen altijdt fijn twetder bp een henght. Tidel Haucr fat ondet be mifwaffen van t Koren befrhreben wor⸗ Den. Maer de Bader langh ongeocffent znde wordt ydel / oft on- benuacm ende onnut om Peten. a * Edse —— waſt — — ban Londen/ pla en zijnde. Bet graen is ban verwe de Spel⸗ te ende Naeckte Gerfte ghelijck. si Auena Grzca oft Griechfche Wader wag in Oude tijden ſeer om Dat bet ſaedt foo haeft niet upt en balt. Aerd, Kracht ende Werckinghe. ®ber afin Dranchrijck/ Ies Der ende hooghdupt ſchlandt / ende in Italien is de gez Veupekeljck/ende geacht boor een ſeer goedt voedſel be Peers den. Dan de Engelſche / als Lobel hunne Beerden mweftendeel Boonen broot teren ín ffede Han Gaber: want fp duncken / Dat De Peerden foo wel niet en baren ban de Baver/ oft foo wel niet en al Wel noch= moghen ben; ‘fans erp goede Bader hebben : van De —— ette in Walſth ick itzerlandt. Sp bezighen Die oock /t i gf Beko — t zb ghemalen — in Dranckenende afſied ſe⸗ ghemepne Medicins endet bolck de ende doenſe in ſackskens gheii when Bies — regen be Colita ende phne ín Den buprk/ ende legghenſe warm daer op. geh — aber wordt in eenen Viel geftooten / ende Gort batt af cht (als bop in't Capitel san Gort ghefepdt gebben; ) het — alleen ofr met bleefch ghefoben wordt / oft in besle andere De Sedichus ſaghen dat haberen Gort voedt goent ie regen £ grabeef — hpa — Due — —— Dupcker. —— ——— — Pap oft Bij van / Die fp gleeeneten, Cruydt-Boeck Rembert Dodonzí: De {Mofcobiters boen water Har Haber diſtilleren; ’t welck rj princkentn ſtede ban wijn: want ’t felve verwarmt niet min / ende en maeckt niet min droncken dan wijn : ende voorwaer het voor⸗ aber alleen ghediſtilleert iS anders niet dan —— ane wijls Seinanden Wijn ban korenwerck ghedi ordt / daer beeluel Wrs oft gt bp 18: ende nochtans De kracht an Den wijn fchint te en. — > T is — gheern Dat de Bonne de Naetkte Bader eten. In Enghelandt maecktmen ban Dit graen / als’t Droogte is / wepchende’t felfoe in water /feer goedt bier: Want deſe Bader ig wat foeter ende lieffelijcher am eten/ hoe wel Datfe luttel ghe⸗ bonden wordt. 4 HET XXXL CG ARTTEL: Van Bockweydr: Gheflacht: : S 1 N het ghetal van het Koren ſchijnt de Bockweydt oock te ſtellen te weſen: Want ſomtidts fn diere tijden pieeghmen daer Han oft daer mede broot te backen. ASoekserdto, q Shedaente. Workwepdt heeft vande E firepte/ / roode fteelen/ fn meer rekene berk — id — — meer hoogh: daer aen waſſen Weecer dan de ——— me ee —— drꝛuyfs·g bloemkeng : ende naer golghe het faedt / —— ruyn van berwe/ de Swarte on — maer fed me Wortelen zijn ende pelelachtigh. £ q Plact{e. Bockwepdt waft hande aerde/ende —— Meeſt heard —— ch wel 1 in jz duptíchlande ie bit koren fer glemenn In Ltarvert fn ge pabandt/in De eunpen. Fta — ————— «Tijd: In Meert oft April wordt de Backwepdt Het vierde Deel. ghefaept/ende ſomtijdts ín den Herfſt / in ftede wan Hoeder dienende. Dr verheught haer in De vochtighe ende re⸗ ghenachtigije tijden / euDe ſprupt haeſt uyt / ende Wordt in horten tijdt tijp. Naem. a pref 4e oft Bueckenwepydt / is veel in onfe tael te ſegghen / als of men dit graen Kozen oft graen Van Die Bocken oft Ban den Buecken⸗ boomt fende: Daer Van hebben wy Den Oriechfchen naem Fegopyron @yybzrupor oft Tragopyron Tpeyóavpor gemaeclit/ fu °t Latijn Fago-trivucum oft Fagi triticum; ende dat nac pe ghedaente van het faedt/ * Welck De Vrucht Han den Buecken-boom (int Latijn Fagus gheheeten) met lijn drijhoeckighe kanten ende befmetide bruyne oft grau⸗ we verwe eenighfing ghelijcht/ hoe wel dat het veelkley⸗ ner is. De Dooghduptírhen noemen dit ſelve Koren Heydentorn; De Ftaltaenen renten Fórmentone ; Die Han Friul Saracino, fepdt fRatthiolug. Wat naem Dat het bp De ouders foude moghen ghehadt hebben/ is mp onbez kent: want Iet en ig Door Dat Ocimum gheenfing te hour pen daer Fioftorides af ichrijft / ende noch min Hoor het ghene daer Varro ende Columella Lan Vermaenen. Pant het Ocimum ban Diofcortdeg/ oft ( ſoo men dat meeft noemt) Ozimon, ig een Welrieckende cruydt / dat⸗ men hedensdaeghs Bafilicon pleegh te heeten; maer het Ocymum ban Varro / ende Lan De andere oude La⸗ tijnfche befchrijverg der Landt-Winninghen/en is gheen hen oft byſonder gheflacht Han cruydt / maer cen ſoor⸗ van voederinghe / ghemengt van Lozen ende Pluck- vꝛuchten / alg Barro in ’ 31. capitel ban lijn 2, boeckt / ban Ocymum handelende betuyght: Dusdanigh geflacht Han Loeder / fepdt hp / is anders niet dan het groen ende onrijp Koren/’t Welck tot voederinghe der beeften voor den maeptijdt afgheſneden wozdt/ eer Dat rijp Wordt oft hauwen begint Boor — T lele betuyght Pli⸗ nius oock it.x6,capitel van lijn 18 boeck: Sp de ouderg/ fchrüft hy / was een ban Hoeder dat Cato Ocy- mum noemt / daer ſy De beeften den bupck mede week maeckten (ín weltke plaetſe ciebant aluum, in ſtede van fiftebant aluum gheftelt moet worden:) dit Boeder was alfmen het eerft uptghelproten Lozen groen afſnede / Poor ben Winter / eer het begoft te vrieſen. Dura Manilius Tept Dat anderg ger ende ſeydt Dat Ocymum was een mengingbe van Lozen oft Maſteluyn/ te weten alg tier maten oft meukeng Boonen / bp twee maten Vitſen/ ende foo veel Ervilia tfamen in Den Herfft in eenen acker on- Der een ghemengt ende ghefaept Wierden : ende noch merckelijck beter alg daer Griecktehe Haver/ in t’ILatijn AucnaGrzca, wiens ſaedt niet af en balt/bp gedaen wierdt. Dit foo ghemenght ende Maſteluyn Koren / dat om Ben Wille van de Loepen ende Offen ghefaept pleegh te worden / ig Ocymum ghebeeten/ fepdt Barro / om dat het foo haeſt boort-homt ende upt der fprupt. Dt defe Woorden ban Varro / Sura ende Plintus/ ís blijckelrick genoegh / dat dele onfe 5 Dt epgentlijck gheen Ocymum en is / maer een Kozen bat nieuwelijchg Het feftienfte Boeck. Ras ghevonden ende in chebruyek gekomen is / ende dat de duders uiet bekent oft niet gjebzupeht/ iae veracht / oft ten minften niet veel gheacht hebben. € Aerd,Kracht ende Werckinghe: 2Sockwepdt poet min dan Terwe / Gogghe oft Gerſte waer nochtans meet dan Hirs oft Panick-korern- 5 Pan 't meel Han Bockweydt met Water wordt Hr gemaecht/ ende Koecken ghebacken / Die ghegeten zijnde ũchtelijck verteert worden, haſteljck Lan onder af gaen/ ende lichten kamerganck maecken / ende Den lyfve Wel luttel voedſels bp bꝛeughen: dan Dat ſelve Dat fp gheben en, is niet guaedt/ bedorven / oft hinderlijck, T bꝛoobt dat Han Borkwepdt in leer diere tijden ghe⸗ backen wordt/oft het ghene Bat bp ander Meel het Bork wepdt meel vermenght heeft / is Bochtigh ende waterach⸗ tigh / ende ſinckt hacfter nae beneben / ende heeft meer windachtigheydts in / Bau ’t ghene dat Ban de Gogahe ghebacken Wordt. — Det groen truydt van dit Koren / eer Dat het ſaedt vijg hewo orden is / pleegh de Ofjen/ Koeyen ende andere bee * Boor voeder ghegheven te Worden. : Wet faedt felbe / Dar ís De Bockweydt / de Baenderen vobꝛ ghewoꝛpen/maeckt Die ſeer haeſtelijtk wet, BIIVOEGESEI. DES Bockweydt wordt ban De Brabanders / eride andere Fes AJ derlanders/als oock bande Dwitsers/in ſoo groote menugg- te ghefacpt./ dat gheheele ackers vaer mede Ban herre ſtaen blincken; aloft Diemet purpur overdeckt waeren. Dp wordt dae in de Lente ghefaept/ ende osck Wel in den Somer / als't ander Heen ghemaeyt is. Want binnen degen oft tien weken daer nac foo ishertijp. Den naem Bocwendt oft Beckwep is van Donbe neus eerſtelijck Tragorrophon ín ’t Griecks bertacit zheweeſt / maer Daer nae met beter velen Fágopyrum oft Fegopyron. An Italien heet ſp Grano Saracino; ende wordt Daer wel rweemaels in een iaer ghefaept ende ghemaept : daer nae Wûrctfe Frumencum Saracenicum (ghelgckt het Marz) int Bupefch Heyden- koren ‚oft in onfe tael Heydens.korerf : in veele plactfen ban Branekeiek wordt het oock Bled faran genoemt: andere atzaer tillen hef Dragée aux pourceaux noemen j andere aux- chcuaux. Eenighe boudenfe voor EryGmum Theaphratti, oft baar het Oci⸗ tmum Varronis, afs ®odoneus eensdeels vermaent beeft. Aerd, Kracht ende Werckinghe. 25écktwepdt ie ban veele ſon⸗ Dee ttwijffel boor warm ende niet feer‚droogh van aero ghehöuz den goeweeft Jom Darfe foo bequaem ís om den bupck weeek te maeckeni/ende de piffe te lofen: anders en heeft fp niet veele krachten bie ong Bekent zitt. Dan hier te lande Bt fp meeft ghebruptut 8m bart Meel bar de fele met Meick aft Water chde met Boz ter Koecken te backen/ die van de kinderen Leer begeert worden; „men maeckt daer gack Heele andere gherechten Ban / foa wel it Jeder als in Booghouptichlandt. Bockwendt en verlaedet de 5 — * ſeer; hoe wel datſe Winden maeckt [nochtans min dari De Bieten woorden tooder ende ie mi 6 merkt bere — ſoeter als die met Meel van Dt Wordt oock de Dupvben Peten gheghebven. Bet meel wordt ban bupten opghelept (ín SBelck ghefoden zijns ende bierigheden teberfoeten / alg mas De) em de î reek iwan BAR voe er Eynde van het feftienfte Boeck. — Ed 826 HE:TAeMILER- DEAD: EE L. Het feventienfte Boeck. Van de Hauvv- vruchten. VOOR REDE Me BNW Ar de befchrijvinghe van het Koren moeten wy vervolghens van de Hauw-vruch. B&S ten handelen; de welcke voor het tweede gheflacht van de Fruges oft Voedende d —3 faeden te houden zijn : want de ouders hebben mer den naem Fruges ſoo wel de E 6 ‚s Hauw-vruchten als het Koren verftaen ende begrepen, Defe Hauw-vruchten wors 9) den in ’t Griecks Ofpria rap gheheeten ; in 't Latijn Legumina, als ofmen Lees. 2 vruchten oft Pluck-vruchten feyde : welcken naem in't Latijn ghekoimen is, als B(ommighe ghelooven,om dat fy mer handen ghelefen, ghepluckt, —— NN ende vergadert,ende nier ghelijck de foorten van Koren ghemaeyer oft afgefneden worden. Dan Gat lenus in't boeck van de Krachten der voedfelen voegt daer noch een derde gheflacht by , te weren van die cruyden, wiens faedt fomtijdts by de {pijfe ghedaen wordt. Maer veele van defe zijn van oné în dit Boeck onder de Hauw-ctuyden gheftelt gheweeft : ende (ommighe, maer (eer weynighe van de felve, op andere plaecfen bequaemelijcker befchreven. HET L CAPITEL, Stze meyne Tamme Woonen Van de Groote Boonen. oft Sroote Booney. Gheflachten. ! & Boonen zijn drijderlep van ghellachten ; te wee⸗ NE (0/77 De be Groote / pe Hlepne/ ende de Wilde. Dan NN NN AN de Groote fullen wp m dit Capitel ſpreken; ban de an- RNN AN; F VVZ dere in de naevolghende E Sh SNS N N/ € Ghedacnte. De Groote Boonen/ dat zijn onfe ghe⸗ DY KN — DN Vas —— Boonen / hebben vierkantighe / vechte/ gladde⸗ SAN VSS Biet bp een ele onbe gten fieande clm ae BNN, d gen t worden, geen el bij e= ——— Ken van doen en om tegen te lenen oft te ruſten / Às eG dan als ſy ondicht ende wijt van —* ghelaeyt worden/ De hooghte niet bguden ende op rechten. De bladeren komen met beten upt de fieelen voort / ende zijn langh⸗ Zaan — w van veele Deelen oft bladerkens aen cen ſtrei⸗ CUL Da N — Een oft ribbelten waſſende ende over bepde lijven deen — F — Zi) : IN ; teghen dander ober ftaende / ghemaecht : elck bladt bij- ——6 — — ld fonder is betachtioh ende ghelifoigh/ gezenuwer/ glats —* Ai —— langher dan Get vondt ie. De bloemen komen ter ijden ZN () Nas aen De fteelen voort / ende zijn aers-ghemijg ghevoeght/ — langhw ban gheddente / ban berwe fomtijdtg Ne NSS" wit / met [Warte plachen oft teechenen gheftreept / fam: tg upt Den peerfchen bupn oft Fwartachtigh: ende als Die vergaen/ [oo volghen daer lange, / ghelijbi- ghe/ ronde Bauwen nae/ onderwarts dunner Wordende/ F — ef — — witte es vlot⸗ en tu; n/ ende Van bupten groen; ende/ als ſy noch niet golkomentlijck rijp gheworden en zyn⸗ maer Daer nae / Droogher gheworven zijnde; wart ende ASS: ld ij \ ons hardachtigh / als de Bauwen van Bzem ; hoe wel ERS NA NS nochtang langer ende grooter zíjn dan Die : in dele Bar NES SW IN Wen ligghen dyp/ bier / wijf, elden meer / vruchten / Die 5 il Zl — w in onfe taele ghemepnlijck Boonen KL NSS e Boonen plegen te moeren: de welcke langh⸗ SN If | enfchen een halve dragme (waer W; / Van ver⸗ * / aen bovenfte oft (op een langhwor- een terde beginfel van ij men⸗ digh ſwart abten id ten navelken hebbende/ bevecht de uptbottinghe — —— — met een lang); — lapken. De fchelle van defe ende andere dierghelijcke hauw vruthten oock pleegh te Zucht is Dich, Dan het binuen ſte ziergh oft bleefch/gbe- fien. te wortelen van dit ghewas zjn langh ende met es — zijnde / is hard ende vaft ; ende wordt ghemac- veele fafelinghen in der aerden vaft. : in tween ghefpleten / vertoonende aen d'een fjde g Plate. Defe Tamme Groote Ghemepne Boo⸗ Het vierde Deel. woꝛden in be hoven ende de ackers gheplant ende onz a : megen wel de bekentfte ende meeft ghe⸗ elijche Bauw-bruchten diemen hedens-daeghs bp nae iu alle landen Van De gantfche Werelt vindt. « Tijdr. De Boonen bloepen in April ende IRep/ Been voor / D'ander nae / foo Dat den bloep-tijdt langhe duert / ende in Warme iaeren Leer Vroegh begint: dan in Bꝛarc erde Bopmandt worden ſy rjp. « Naemen. De Sbemeyne Groote Boonen worden ín onfe tael ljck Boonen — in Hoogh⸗ —————— Febues; wp nouienſe Fafclus in t Latijn; in t Grieckg Phafelos váznaos ; ende tot ouderfeljil van de LBlepne Boonen Fafelus maior; Dat is Groote Boonen: De Ftaliaenen noemenfe Fans, alg pf —“* in’t Latijn ſeyde / foo den ghemepnen man deſe Vruchten te noemen, Want niet alleen de —— maer oock alle de ongheleerde ende gheleerde nonfe tijden Gebben tot nu toe gelooft / dat dit het ſelve ig.dat de oude Latijnen Faba ende de Öriechen yammos Kdages plegen te noemen: in welcke hunne mepz tunghe [p nochtans feer bedzoghen zijn / als blijtkt upt het gene dat aengaendede gedaente ende grootte Ban de Faba tn De boecken van de oude ſchryvers op verſcheyden plact- fen echent ende Bermaent is : want het fele dat fp daer Ban feggen/ komt Leer luttel iae ganttchelijck niet met allen oer eert met dit ghewag / ende ín fonderbepdt met fijn vzucht oft Boone felse. Want de vrucht Ban de Faba daer de ouders Van ſpreken Wag rondt ende kleyn: daer en teghen is de vꝛucht ban onfe Ghemepne Boonen langh· worpigh / beecdt/ende (on de ſeſpe met De Faba te berghelijcken ) cer ae ban ids 2* ee —— — ouders rondt was /ende hiet lan owpigh/a € Gez € betoont dien/ datter inde oude mepne Boone / wordt ecken vrele ende verſcheyden ronde vruchten met de J en Worden. Ende foo ſchrijft d Faba u £ Dat het laedt ban Terebinthus foo groot ie als een bve an van ie be ronde Heucht ban Lo⸗ tud: de welcke/ alg Dioſcorides „grooter íg dart Peper : ban ghelijcken fepdt hy Lan De vrucht ban de Linde / ende van De Bezien ban de Vins Idea (Diemen Coꝛinthen pleegt te noemen ) die Gp oock De Depl-bezien gelijck ſeydt te ween: daer · en · boven (oo fchrijft he ooch, bat de vzucht banden Tarus klepner ig dan de Faba oft Cyamos. Diolcorideg ſeydt / dat het rondt faedt van Xyris oft Stinckende Liſch / De Faba oft Cyamos ghelijckt. Pli⸗ niug ijft/ dat de berucht ban bet Zee Wolfs-meick/ Dat in’t ij —* in’t — — Paralius genoemt Wordt/ {oo groot ís alg de Faba. Galenus in het +5, boeck De Simpl.med. facult. bttuyght / dat de Duecqs- Canderg Piſſe bedden ghenoemt) dat is de vonde b Bie onder De ——— ende onder het berrot hout groepen, ban ſommighe Fabæ oft Cyami ghe⸗ Heeten pleghen te worden / om dieswille dat de felve áls Íp haer in een tretken / eude alg in een vondt bolleken ín=. Hoc leegte ren helpe lener Algemen, eeten/ g î en : dan in boerk De Aliment.facult.{n het capítel gan de Aphace Ld Vicia, fepot den (elven Galenus: De ghedaente ban de * ad ph aL — 5 — als die van F Faba. opne elſus {ci atten / pu ende alle dierghelijche vonde ende Klepne inobb che he op= Brachtigheden de ———— ghelijck zijn. Doo Bat ons alle deſe vergheũ iffen Ban De oude fcijzijz p merckelijchien ghenoegh blijchen doen/ ende 2Wer worden / niet alleen vondt / maer oock merchelijcht klepn «Zijn; ende daerom met onfe Ghem ne oo 344 . — Shemeyne Boonen gheene met a — Vat de Faba een kleyne vrucht was / kan beneffens de J weten — DE; Oz ter ban be gjenuepe Fab oft Cyure ien Griechen: — het nor! ——— — ed de ſelve Faba il ucht ís / dan onfe ghemepne Boonen zijn. 1Dant (ale Gaten tn tboecft van de Ghewichten ) pia Het feventienfte Boeck. 827 half dragme (waer te weghen. °C felve betoonen noch veele teechenen/Diemen bindt bp noch andere ouve ſchrij⸗ Vers op verſcheyden plaetfen ban hunne boecken / als by Galenus ende andere meefters Ban de lelve tijden / daer fp bermaenen ban De middel / hoe Datmen het ghene dat in Be ooren ghevallen is / 3p eenigh fteenken/’t zp eeni⸗ ghe Faba/t zy iet dierghelijcks / dãer upt ſoude moghen ‘haelen ende hrijghen: oock Wanneer Lucianus in {jz nen Broom oft Onciro germaent/ dat Mycillus den Haen Verwijt, Dat Ip ettelijche Fabæ gheſtolen hadde: item ín lcaromenippo gersiert hp/ dat de Miere een ſchel⸗ le oft Aupme van een Faba brogbt. Ende veeie dierahe⸗ lijcke teeckenen zijn over al te binden: alg oock is Bat Ariſtoteles in 6. boeck Ban de Dieren fchjrijft / dat De oogen Ban de ionghe kieckskens den tienden dagh nac Dat De Winne De eyers begoſt heeft te broeden / grooter zijn dan Ben Kyamos; ve welche nochtans felfs in de ghe⸗ kipte ende upt Den dop gekomen kiechgheng niet leer groot en pleghen te welen. Fn den tienden dagh / fepdt bp / maghnien het heele kietken hefehepdelijcken fien / ende alle Lijn ledekens onderkennen: het hooft is groo⸗ ter dan het gantſche lichaem s de ooghen bangheh ende puplen uptwaerts, ende zijn grooter Dan be groote van het hooft verepfcht ; lelfs zijn grooter ban de Fabe oft yami. GE WE alle deſe Ban ons verhaelde redenen ende teeckenert is mertkelijcken ende kennelijcken gendegh / bat de op= rechte Fabz oft Kyami gan de ouders rondt ende klepri zijn / ende geel klepner dan onfe Ghemepue Boonen; de welcke Leer heel grooter zijn dan eenigh ban alle de voor⸗ e dinghen Daer Be ouders Gun Faba mede vergelchen hebben : daerom blijckt het te famen ooch / dat fp ban Be Fabe gan de ouderg fecr veel verſchillen. _ Dan nochtans/behalven alle deſe van ons nu voorſey⸗ Be redenen / ſoo kan het onderfthii van defe tweederhande ghene dat Gale⸗ e ftoffe ende fubſtanue van de Faba ſchrüft: Want hp lepdt/Dat Ip ijdel ende Boss Ban maeck- fel ende ftoffe is ; daer onfe 5 ne Boone droogh gez Wozden zijnde, foo hardt / vaſt ende dicht ie alseenen Boz ten. oek fepbt Ben felven Galenug/ dat De aba miri voedlels bp brenght ban de Cicers : daer onie Ghemepne Boone Veel aengenaemer ban (maeck is / ende den lijf ve Beel meer voedlels geeft dan De Lelge Cicers. Fact wp fouden noch veel meer andere Dierghelijkke vedenen kon: nen Binden / met de welcke wp betobnen ouden moz ghen het groot onderſchti vat tuffchen onfe Boonen ende —— — —— F de Deun Wp alle achterlacten e BIE taeche upt het gheue vat voorſepdt een teder kennelijck Gan worden, — — Sos en is dan onfe Ghemepne Boone bp de ouder „met Den naem Faba niet 5 nt gheweeſt; maer: Bee eer eenen anderen naem Ban ds op edn — Dan wat dat u eenen —— mo, efen/ ſtaet noch te ond decken. ged ————— — — — mp/ 4 wogen dan dent naem Faftlas + want in alens KONE ban De oude (chrijvers en iffer gheen ghewas Vermaent dat met onſe Ghemepne Boone meer ghelijckeniſſes heeft ban Den felven Fafclus ; den welcken meeft alle de riecken Phafelos ofrnao; noemen / oft oock Phafiolos Palas , lg Diofcorides fchy —— Phaülos oá= emee, —— Zerbt pgbt. gone heeft een vrucht Die van Den Dolichus ( die wp bier nae befchzijben gn Dy ban Goomíche Boonkeng ) gheliickt t ‚maer grooter ig: ſelve Phaſelus s nae Dd —E re % ie de nen Boonkens oft Ph getij tbe lelbe Goomfepe Ee ben Phafclus oft onfe Sper : ie onle Moone een langh ende goten ajetoag, Tule als Clunes AOT Fafelus, befchzöft / noemende Den fetden longa _ Ook foo blijkt upt de bo ( — — / — hind —— in oude tij | ghebrupekelijck was ; i den tijdt ban haer 829 ſthreven ende gheleert ordt zende van ghelijcken iſſer in onfe tüden overal gheen vrucht veel ghemepnet dan onfe Groote. Boonen. Dier bp moetmen noch voeghen / dat de brucht van de Klepne Boonen / de hauwe ban de heeſter Ban den Spar- tum-oft Spartium ( ’twelcte seen wede-foorte van den Bꝛem oft Genitta is van grootte / ghedaente ende ſom⸗ tadts sock van verwe aldernaeft ghefijcht: daer Dioſco⸗ rides Échrijft/Dat de Dauwen van het Spartium de Phaz feli oft Phafeoli heel wel ghelijchen- 5 f Baer indien onfe Wlepne Boonen Phafioli oft Phafeli zjn/als Blaertijck upt het voorſeyde blijcht/ foo en (uilen onfe Ghemepne Groote Boonen oock in gheen ander gheflacht dan in dat ban de Phaſeli mogen gheftelt Wor- den: want van fteelen/ bladeren/ bloemen/hauwen/ ende van de Marte pläche/ die op tſop van de vrucht ſtaet / elijcken {p de Kleyne Boonen Geel wel; endeen Hers chillen gan de felvenergheng elders in / dan alleen inhet gheue dat fp grooter zijn Dan de ſelve Kleyne Boonen pleghen-te weten: sl j --Dan He PhaGoli ; waer mede de vruchten oft hauwen van Spartum bp Diofcoridesg: vergeleken Worden / zijn generande ghewas met de Phafcli paer Galenus in het Boeck De aliments facultat, Ban vermaent. Want Dio- fcorides onderfchepdt den Phafiolos Pan den Smilax horz tenfis; die anders oock Dolichos, dat fs Goomfche Boon⸗ kens/ ghehreten wozdt : maer men vindt nergens gheen derde gheflacht van pluck-ghewas oft hauw-bruchten befchreven dat dierghelicken nacm Voert. Ende daerom en kan den Phafiolos vaan; oft Phafilos wezmas van de Griechen/Ban den Phafelos eétnros van de ſelve / nae ons ghevoelen / nerghens in verlchillen. — Tot beveftinghe Han alle deſe redenen kan oock ſtret⸗ fiett dat Galenus. (in het 1: De aliment: facultat· onder dé fooyten Ban facdt Die in't water foolanghe ghewenckt worden tot dat ſy beginnen upt te botten oft ortelkens te krghen / ende dan gheten Ws ‚Be Phaſel dock re⸗ Kent: ende dat in deſe tjden onte ghemepne Boonen ft water gheweyckt zijnde oock pleghen gheg heten te wor⸗ den/ in londerheydt Han de Moniken ban den bergh At hou in Grieckenlandt / alt Bellonius int 58,ende 48. rapitel Gan (ijn. 1; boefk Singulaftim gerhdelt: de Wêlcke/ foo het te ghelooven is / de ghewoonte Lan hun Ouders „tot ouders achterghelaeten behouden hebben : foo dat Bier upt oock te beflupten is / Dat hier boortijdts Phafcli gbeheeten wierden dele vruchten / Die wp nu in onſe tijden Boonen ende qualijcken Fab noemen: maer aêngaende de laeden / Die In Water gheweyckt ende dan ghegheten orden / dele zijn De bier nacbolgende / alg Galenus die Berhaelt; te weten de faeden Ban Fenigrieck / ban Phafe- di, pan Eruilia oft Ghemepne Erwten / ende ban De Lu⸗ pien, Dan defe Bieren iſſer geen Die met onfe Boonen per een komen oft eenighe ghelijckeniffe- hebben kan / panden Phafelus alleen, Daer upt vervolght oock klaer⸗ Ack ghenoegh / dat de Boonen anders niet en zijn dan den Phafelus pau de ouders, } Eau Oock foo gheeft Simeon Zethi merckeliick ghenoegh te kennen / dat de Groote Boonen Phafouli zjn / wan⸗ neet bp twee ſoorten Ban de ſelve Phafoult verhaelt / een roode / cen Witte. Want ſulcks worden onſe Groote Boonen oock bevonden te zijn: ghemerckt dat fp ſom⸗ tijdte rood, zijn / maer sock wel ſomtijdts ende ghemepulijck Wit ban berwe. …— … * Ten laetften dient tot meerder beveſtinghe ban onſe meyninghe / Dat de Groote Boonen alle De Krachten — Die Ban Dioſtorides den. Phaſiolus toegheſthze⸗ Ben zjn: want dele Boonen / moe merke ende ourijg ghet n winden i ren fp den buyck / ige maecken di pn dpd bn nb pn elden faecken opblangten/ worden tracgtelij oonen ende te kennen. geben kan/dat onſe Boonen den « bet Phafelus város ban de oude Griechfrhe ende Latijnſche Scheywere/ ende oockt den Phafolos vezúros san Dioleo- „Cruydr-Boeckk Rembert: Podoneiiv 3 rides ijs datter gheénoorfacclie oft redene bat twijffe⸗ —— en ſchunt over te blijven. Want men vindt ner ghens niet vermaent van den Faſelus, dat met dei onfe Ghemepne Groote Boonen wiet gantichelijck ende elijck over een en komt. . Ae Aerd „Krachtende Werekinghe. Dé Boonen / ſoo beet tact brachten belangt / ghelyck andere foorten van auw vrut hten droogh zijnde geföden/ Ende voor ſpte genoten / zijn gheenlins voor het ſſecht ſte / maer eet oo, een matelfjchen goedt voedlel te houden Dau als fpnoch berfeh zijn ende ontij, maecken {p: Winden / ende ver⸗ gorfaecken opblafinghen in den lijfve „ende bzenghen al dat ongherief bp/Dat wp boven vermaent Gebben. +: Maer be Boonen ghedrooght ende Dor zinderende Daer nae wel erde Golkomentlijek ghefoden/ zijn min oft Heel luttel windigh/ende gheven den lijfde cen matelijck ende redelücn boedel + ende alg Daer. de Schellen oft: Arpmen noch bp: zijn / darten Bomen fp Gan onder langhs de dar: mett niet wel ghemackelijck ende oock niet Teer haeftelijek boort « maer alg fp (ander flupmen: ghegheten Worden, floppen ſy den bupek / ende maechen hem harde; maer woor allen ende alderfterthelijckft de voode Boonen. Feel Ban onſe Ghemeyne Groote Boonen wordt/ in gebreke ban dat ban He oprechte Faba dev ouders, hedengz daeghs niet onbeguaemelijck Vermeng bt bp de plaeſteren gade pappen diemen Ban bupten ahebrupcht/ in ſonder⸗ heydt om tſamen te trecken /te Verdr oogen ende alle voch⸗ tiabeden wegh te nemen Want ghelijck de gheftalterifje van de ſelve eert weynighsken ban Be nuiddelinati, Wwijckt/foo zijn ſy bock tot verſcheyden dinghen nut ende beguaent ghevonden; aenghefien dat ſoodanighe dingen, als Galenug betuyght / met veele andere dingen vermengt worden/ om de felve voor ſtoffe te ſtrecken / ende om hun gelif vigheydt te vermeerderen „Dandie af vagende kracht, die ín het Meel van de kaba der ouderen was / en Wardt in ons Ghemeyn Boonen Meel niet ghevonden · Galemis in t i boeck van Be Krachten der voedlelen ſchrijft daer aldus wan: Phafelus ſendt bp } is bijnae middelmatigljek gheſtelt tuffchen de dinghen die goedt ende De ghene Die guaedt fay / gil oft bloet in den ſofve doen groeyen; tuſſchen de ghene die hardt endede ghene die licht om Verbouwen zijn tuſſchen de ghene die haeftende —— gaens’ tuſſchen de windighe ende niet wa he ; ende ten laetften tuffehen de ghene die luttel ende.de ghene die Deel voedſels by bzen J „maer hp en heeft werckeli kracht ende epgenthepdt/ als fommige andere dingen heb⸗ ben / die eenighe ſcherpe / oft farpe/ oft‘Wrange’ oft loute/ oft bittece/ oft ſoete ſmaecken op de tonghe vertoonen· PBP VOEG! HEE HE Ad D € goan Die de Boonen in twee ghellachten berde AS inde Tanune ende Wilde Boonen, houden Hete Groote Bone ten boor bet eer fte gheflacht van de Tamme —— heetenſe Fafelus fatiuus maior; ende be Boonen) Die op in’t id volghende Capitel beteren; heeten fp Fafelas fatiuus minor Klepne Tarhme Boonen. kent gebrunck miet heel te berworpen/ Faba volg: oft — — eten / oft / om Die Van de Klenne Boonen te onderfchepden / Faba vulgaris ftſe 56 bimae al Latin om bat het wel maior, Dan Dodoueus lief in’t Latir Bana alg Fafelus — at te hl Genie bekent is/ Dat fp in onfetael Boonen heeten / mact nit (oa (eer / Dat fp boor den Fafelus ban Be duders te houden zijn :’t Welck hp met foo Beele worden betoont heeft / dat wp nietmett en en te maecnen om Dat ſelve te berkiaven. doncus twee dake ben aen —— — pd dn ekke beesie bic gbieanien sehen meen 8 4 De twee Bricben in deſen Erupdt- Boeck niet ellen ver⸗ — shet is s Shen dat Det oudt ban de ſeive van ons in _ Poorts foo kamt den naem Fafklüs nae He Ghtbachte vaneen Aname oft Pafelifch (Cbipken/ bar lr pigh Was als “__Boomachtiehe Boone, in t” Tathn Faba'arborefcens ‚ met noch verſcheyden hauw veachten als Boonen / zijn bp De Dro⸗ ghen bier naemals befchreben ; mits datſe meeft allegader bremt «ende upr Weſt oft Doft-Fndien ghebrogbe zijn ais oock zijn De ghene Die Fabe purgarrices heeten; De welcke niet en boeden / maer Ben bupck werck maccken. * Aerd eens ende Asti nen worden ghehouden oudt ren / ende windigh Daerom eten ſommighe de Bb ud RS jp — — — F £ , Het vierde Deel: omifir: Bande ghedooghde Boonen zijn t'faumentrets — — ende paps · ghewijs opgheiendt doen De ghefwillen Ancken; te weten gemalen ende tot poeder gebroght. > felbe 2Boonen-meel is fonderlirighen goet tot De ſweere de brou⸗ wen bosten; ende tot De ghebreken ende (willinghen ban de manne: Igelte ledert gebrupekt. Het warer/ Daer De Boonen in gefaden zijn / betert de ſteenen ende ’t graveel inde Pieren. ende inde blafe te groepen; ende doo, cen fchere eypghenthept / Die fp hebben / trecken fp ende kepden upt de ſinckinghen die ban den hoofde op De borſt ſou⸗ Den ballen / ende den hoeft veroorſaecken · Ô 4 Ì @m de gefwillen te berdzijven/ Meden fommiahe De Boonen in azún: De feline ghefoden in water / ende Öpf De boeten ghelendt / ver⸗ foeten Daer Ban. 7 € bt —— Boonhalmen met Verckens-liefe ver⸗ menght / gheneeſt bet jnende ander pijn ban De zenuen / Daer op lepdt. °@ felbe affcher op d'aerde ghefpracpt/ Doet de geſaepde celie feer haeft doorkomen. De Griechfche Bootsgheſel len eten de dꝛooghe Boonen cauw / in ater tendeghepeit zijnde. Daunin’t Capitel van «Be aba ban de ouders hebben wy noch andere krachten vermaent / Die beft onfe Shemepne Boonen banfommighe/ doch onepghent⸗ tick / oock toeghe ſchreven worden. Sommighe willen de Boonen „niet ghebr om dat fp de finnen beroeren/ende grof bloet ende ant maecken;ende beroerlicke dꝛoomen veroorfacchen. Boonen bloepfcl ig wel lieffelſek van reutk / maer hindert De herſſenen vie niet ſterck / maer haeft beroert zijn. B HET IL CAPITEE. Vande Kleyne Boonkens: Ghedaente. \ D E Wlepne Boönkens zijn Lan ſteel / bladeren / bloe⸗ „ men ende hauwen de voorbeſchꝛeven Groote 5007 nien ghelickz maer in alles Beel kleyner: ende De bladeren „zíjn meer in't getal / ende Dichter kp een waſſende: upt de ſyden oft ſt hooten Dau de welcke De bloemen ſpruyten⸗ “elek op een bij kleyn ſteelken ſtaende gemepulijck en / eu chicht: nae De welche dock foa beele hauwen volghen / poefelachtigher ende meer uptpuplende / nochtang Glepner dan die Ban de „Groote Boonen. De vruchten oft Boonen / die daer in fchuplen/ zijn oock kleyner / maer niet gantſchelick «plat oft breedt / oft ter lijden inghedouwt/maer hijnae ‘rondt van maechfel / oft langbhworpigh rondt; ban Ger: we ſomtidts witachtigh / oft wat geelachtigh/ fomtijdte fwart oft bruyn / op haer t'fop oock een (wart hepn na⸗ , Belken hebbende/als de Groote Boonen. De ſcheile van elche vrucht is oock hardtachtfgh : maer Get binnenfte bleefch-oft mergh en ig Lao vaſt ende foe ghe lfvigh ende Hardt niet/ maer ijdeler ende Booler. Dele Boone is Leer Bruchthaer/ ende gaet De Grodte Boone niet alleenlijck in't getal van hHladeren/maer oock ë van bloemen ende hauweũ verre te boven. Ende dele is nae een 1 de Groote Hhemepn : — ——— hemeyne ende ronder ban de Groote Boone/ maer daer-en-teq grooter ende langber van vrucht dan de Wilde. — q Phefe. Dele Boonkens Worden inde velden ghe⸗ Taept/ ende dickwiller in Zeelandt dau iewerts ciders / „ende Dat lelie meeft om de Peerden ende andere beeſten Vaer medete Hoeden. ee —* Sr bloepen ende worden rijp met De andere er Naem. De Brabanders / midtsgaders de Dlamin- n/ Hollanders ende Zeelanders ende hunne andere ghe⸗ uren / heeten dele Boonkens ghemeynlück Decters Boo⸗ nien / ende kleyne Boortken eeulthe Boonkens / dat i aruæ Bane; ende Zelandi s: ſommighe noemenfe oock in't Latijn Bone equina; Phafelus minor noemen. Want dit ghe⸗ was moet oock boog eenen Phaſclus oft Phafiolus afgeboue Den Worden: fae ſchunt in fonderbept den epgenen Phafio _ Juste wefen/De ban Diofcorideg alteen bekent Was : im⸗ Vens het, is bien Phafelus,met iens Brucht hi de hauwe t Spartum gernhelijtkt Awelcke hauwe defe onfe Aleyne Boonkens ban ghedaente ende macckfel foo ghe⸗ ĩ is dat wanneer men het fteelken oft boetken/daer die aen den ftrupe mede vaft íe / foude willen afnemen / de felbe boor uiet anders aenfien en Coude kennen/dan boor EEE er ‚„Sanalis't dat deſe onſe Kleyne Boone Klepner is DEE } oft Groote Boonen zn / Dacron, en 4 magh ſy norhtans gheenfing de oprechte Faba pan de ous N „ done: Wânt fp — ce Bone. Dan om de felve eenen oprechten Latijnſchen * — tenen opt —— atijnſchen naem te gheven / foo fat Het feventienfte Boeck. 8,5 De Hatijnen oft den. Kyamos van de Griechen welen : al. hae wel veele geleerde van fulck ghenselen zijn. Waut hoc Kkleyn defe Boonkens zin / fp zûn- nochtans grooter ban de vruchten ban Terebinthus Wüfken oft van de Lin⸗ des met de welche Faba ende Kyamos perghelrken iv op dert. Oock zijn fp ban gewicht ſwaerer Dan de Faba Aegp- tia ; De welcke nochtans den Kyámos det Griechen Var Dmaerte Berre te bowen gingh. Want elcke Kleyne Bodne weeght Doorgaens gherneynlick bp De acht oft neghen grepnen + maer de Faba Ægyptia en weeght niet meer dan eenen ha Wen obolus, Bat is by de Yijf grepnen. Daer⸗ en⸗ bogen fog is dele Klepne Boone Ban maecktel ende ghe⸗ —— rondt: maer den Kyamos was ghe⸗ Geelijck ende bal rondt / ſoodanigh als de Zeughen oft Piſſebedden zijn /als fp haer ſelven in een trecken ende cen ronde ghedaente aenitemen/ ghelijck wp in't Hoorgaendé Capitel vermaent hebben. — € Aerd, Kracht ende Werckinghe· Han aerd / eygen⸗ heyt eude krachten is de Kleyne Boone de voorbelchre⸗ gen Groote oft Ghemenne Boone niet ſeer onghelijck: nochtans en ís ſy (oo ſeer bequaem niet ende ghebruycke⸗ Ick our DE menſchen voor een [pile te ſtrecken / alg om de peerden ende andere beeften Daer mede te Hoeden oft te meften. ; 3 — In alle de pappen ende plaeſters die verdrooghen / daer⸗ men Groote Boonen in pleegh te orboozen / ſalmen Get meel pan dele Kleyne Boonkens oock feec Wel moghen hebruycken want Het heeft Baer in de ſelve kracht die De Bronte Boonen hebben. BiA VrO-E-G HS: Bels D © Peerdeboonkens warden in Ftalien veel onderhanden: ende an De felbe maecktmertte Denegien Fara menada , ghelyckmen te Koomen Ban de felbeende oock Lan De Groote Micco maeckt; die een eer goede fpijfe in den Vaſten is; ende met de Faba frefa oft franta ghe lijcke niſſe heeft . Men bindt veele crunden die den naem Faba miet andere toenaez men boeren/ Die niet beel gheiückentſſe met de Boonen en hebben / immers ban Dit gheflacht beet verſchillen / als is Faba inu@fa ‚dat is meetwortel; Faba fuilla, dat is Bilſen⸗· crupdt / ende meer ant Dete) Die elders beſchzeven zijn: ghetijck tw’t Bijboeghfel van't voi⸗ gbende bierze Capitel breeder verhaelt fal worden. Phafclus Lobelii in't belghende bladt befchreben. … Boonen moeten sdaeghs eermen ſe plant fn droeſſem ban olie bart oliver oft fn falpeterachtigh water te wencke legghen. @m De Boonen laugh te bewaeren / moetmenſe met ſout water „Befpròepen! maer in’tfieden eu magbmen Daer gheen fout by doen/ noch Bock in fout water ſieden: want ft (ouden daer hardt af wears oen — — ee Boonen d'een boor d'auder nae met a ben / tot Datfe ban de olie doordzontken zón, të bebrijen Han de Wormen. ie las ter bne De wormkens diemen iu De Boonen bindt / in De hoile imtghe⸗ getene tanden geſteken / ende Be felbe met Waſch toegheſſoten/ doen De quade bedorven tanden uptvallen: t felbe doen oock de wormlens eed — ooghduptſch Rijs oft Farro ban de Italiaenen ghevonz „De Engelfche geben hurine Peerden meeft Boonen broodt Peteri: Waer ban fp ghelaoven darfe beter baerendan ban be bans 5 inde 8 be benbers —— — — n die m nen ghemeſt worden /pieghen bꝛeuckighe eyers te legghen die feer dume ſt deg — ‚Water ban Boonen-bloepfelmaeckt het ach icht ende andere leden fehoon — — — wee ghewaſſchen worden. — nedie onderheebigh zijn ban Deieurbupek, moeten Wachten vant ghjehrupek van allerhande 2aonen / in —— Die ghegaet oft gewounfteeckt zijn; oft motten daer Sꝛega / Munte / Cantel / Comin / ende dierghelicke dinghen bp seen. HETIIL CAPITEL Van V Vilde Boonen. — Gait _ Ghedaente: D ide Boonen Hebben oock ghehoeckte oft vier⸗ fantiate holle feel no p kens onderfeigen opa iin Woche erge ed af waſſen / alfmen fepdt / ende heel vecht OBerepnd ftaende : Pederduptfche landen gefaept p/ dat {p zijnde / Worden (piangher / ende blijben foo fla delribbekens / daer de (elve aen haer epndt kronnmne kia Ban deErwten; met de welche fp haer vaſt maechen aen al’t ghene daer fp bp oft Naaa * 330 Witde Boonkens oft Ssarte Soonkens · DO—— INR > | Vi ee, 2) ern ZUN SED, — — — — SON —F N 5 LN )| zj 6? EN S/N WD 7 4 WEN RA) — De bloemen zijn oock Han ghedaente de Tamme Boonen ‘ploemen ghelijch/van verwe purpurbaupn. De hauwen zijn oock ghelijck Die van De Tanune / brupn oft [wart / als fp rijp worden/ ende Ban binnen oock met fachte Witz te wolachtighe vloeken belet / maer nfet foo ſeer alg die ande Tamme Boenen : daer in fchuplen Dyp/ Lier oft _ van een ghemtyne Crwte / ſomtidts oock een wepntgheker grooter, Han verwe ſwart / een Wit kleyn navelken hebbende / foo licht ban ghewicht / dat haerdet fevensacht ende fomtijdts negen mct meer dan eer Halbe dra ghme op en weghen · Te ftoffe oft *t binnenfie Gleef: van Dele ſaden is boofer/ ende niet ſoo dieht ende Ha alspíe ban de Tamme Boonen ; maer ſy zijn ſeer on⸗ Tieflijck ban ſmaeck; Ende alfinenfe knouwt / bulten ſy pen mondt met eenen vuylen franck, q Placfe. De Ddilde Boonen wafjen in Languedock ende op andere plactfen Ban VPzanckrijck ober al in * wilbt : dan hier te lande zijn ſy bremdt/ende en Wozden vonden dan biaht sir. € Tijd. Fn de hoven ban Pederlandt aerden de Wil⸗ roeft derheytter wijle (p “pf heel ronde faden / Ban maeckfel ende grootte ſelden meerder nerghens ghe dan inde hoven Van de Crupdt- beminuerg / Daer fp Ban Franſch· ſaedt vermenighvui⸗ de Boonen beft in Drooge tijden tigh ende —— gn F dau bederven ſy haeſt / ende Worden L Jl Bloepen : anders komen ſy ín korte daghen nae datſe faept zijn upt der aerden/ ende Worden haeſt ende lichte: root, 5 : € Naem. Hier te lande Heeten deſe v en Wilde Boonkens ende DWarte Boonkens / ict ijn Bona B De ij 7] ï Wen ban metde Tamme Boonen h — fat miſſcthien ſommighe vinden die deſe onſe Swarte Roonkens Hoor de Faba Han De oude Hatijnen ‘ende den Kyamos ax van de oude Griechen fouden willen vemen. Want Geel ban’t e Datmen aengaen⸗ bede Faba oft Kyamos in de Van Theophraſtus ende van meerandere Fehrijverg gerfpracpt vmdt/ komt hier vremdt ende CruydtBoeck Remberti Dodonæi. et dele onſe Swarte Leene ghenoegh over cen/al Ne: Eapitel claerſyck ghenoegi —— Dan oft ip om den wille van DE voorfepde ghelijcke niffe voor Be oprechte Faba te houden ende te fchatten zp / nar laeten ‘wp cen ieder noch wat rjpeljcher aenmerchen / en. — ben: ende Werckinghe. De Wilde Boon en en hebben hier te lande geen ghebruvtk noch fa fpijte 7 noch in de Medichne / Dat ons bekent id: Want fp sijn felben te vinden; ende Worden alleen ghefaept in ve hoven an ſommighe fiefgebbers der crune deny Die hun in de menighte ENDE veranderinghe Der ghe⸗ waſſen pleghen te verheughen. BIVOÓOEGHSEL. YT deſe landen zijn deſe Boonkens ban fommigbe nae haer boum: 1 * * fwarte verwe Moorkens ghebheeten; ban Label oock Wi de Boonen; in't Enghelfh Wilde Beanen; (want de Tamme t fp Beaness ) it Latín Silueft ris Grecorum Faba, öp is oock van gheboelen/datbefe Boonen de oprechte Faba aft Kyamos bende oude Oriechenis. Ap Waffen beel in de platte landen ben Puglig in Itallen ende zijn meeft ſwart; ende De ber anderinghe ban vers we en ig in He felbe foo groot niet als in De GhemepneGroote Boos nen; de welcke femrijbis wit / fomtijdts geelachtigh oft groen⸗ acbtigh / ſomtdts vocbt ende peerfachtigh Worben. De Tide Boone ban Matthiolus is den Aracus Fuch(ii, anders Faba filue_ firis Matthioli, ende Vicia Romana banden ghemepnen man. __Phafelus Lobelii en isonſe gemepne oft Sròote Boone niets maer bp houdt daer boor een heel fiecht hauw-crupdt / De Erven ende Eiceren gh: lijck/ gedaente hebbende van den Phafeolus oft Rooms fche Boonkeug/ ende foovanighals Dioſcorides gheſchreven Heeft, Let waft in Nederlandt in fommighe hoven; maer in A witzerlande groept het wan felfosende Geeft op een klepn ſteelken Klepne bia ders / fes oft feben in orden gheſtelt / acu gheſtripte ende — fiees len/ omtzent twee voeten hoogh / dun / taepende Vungbelijch. Bef bladers en zijn gheenſins dich oft ghelfdiah/ meer met feer hlep⸗ ne aderkens in De lenghde tuſſchen mend bar grootte ala die bande Koomſthe Boonkens. De bloemen zn purperverwigh / klepner Dandie ban De Uoomſche Boonkens / maer ſtaende op langhe klatrwievkens ; nae De welcke beele ſwarte hauwltens voi⸗ ghem ban grooste ende ghedacnte als ban Brem oft Cicerkens in De welcke fwart ſaedt is foo groot als Cruen. De wortel is feex fafclachtigh / ſwart / ende grooter Dan de andere Baut-crunden pleaten te hebben. Dodoneus hondt onſe ghemepne Boonen nochtans boor Den opzechten Phafelus Van de ouders / als voren int lang) gheſepdt is — HRT HV CAPETENL. Van de oprechte Faba oft Kyamos, uyt Theo phrattus ende andere. 5 Ghedaente, $ & Faba, alg Theophraſtus ſeydt / is bijnae de eenighe ban alie de ſoorten van hauw vruthten / Die eenen reet overeynd ſtaenden / vierkantighen ſteel voort⸗ brenght / die oock enchel is fepdt Plinfug / ende ghe⸗ knoopt (andere boerken — agonatodei dyovaruder , dat is fonder knoopen ) hol oft binnen ijdel / (ao dat hp daerom oock Galm oft ſchacht gheheeten wordt. De bla⸗ beren zijn rondt / ende veelin’tghetal. Dp bloept bijfter langh / iae wel veertigh daghen achter een/ ende dat Herz — bat de eene hloeme nae d'ander voortkomt. Ve Buchten zijn kleyn ende rondt / Veel int ghetal (want men beeft fomtijdts ecnen halm ban dit gewas met hondert vuchten gheladen ghstonden ) aen de hauwe ghende ende daer baft aen Houdende/ een mert ghinſel van ſpruytinghe bertoonende : haer íc — is vick — ſtof oft bien en boog’: dan Get onderſchil ig in de verwe ende fmaeck ghelegher sande de Witte 1e de foetfte ban ſmaeck· Daer ís oock een ſwarte: Want Galenus (in’t9. boeck De medicam. ſecund. loca) menght bp het Pharmacum gan Altlepiades het meel van de Swarte Faba, De wortel ban heid reke ende ſlecht / niet (eer menighvuldigh CLac » 4 Ki q Place. De Faba waft gheerne — ende Openen oft ondtaenen grondt. Columella fe noche tans daer aldus ban: Door de Faba moeten de ende meeft ghemefte landouwen Berkofen ende ghefocht Wort * — als het hate ek ade ere ijn/in een leeghte eenighen bre —— Het vierde Deel. gerfekert/Dat Haer de loopende Water nutter zijn dan het water — — van den regen Daer op valt · Dp maeckt Tandt daer ſy ghefaept ig bet ende goet/ ende Dient het pe Poor meft : daerom pleeghmen in JPacedonten ende @beffalien het landt noch eens om te roeren als dele Fabz begoften te bloepen/om de landen daer mede te me⸗ ften /als Plinius betupght. Pan Columella ſeydt daer pies aengaende aldus ban: Sommighe ghelooven ende mepnen/ dat deFaba de ackers in ſtede Lan meft ftrechen kan: maer bat ſelve verſtae ick [oo/ te Weten dat Doo, De facpinghe ban de Fabz het landt wel niet vet ende beter wozdt/ maer dat ſy de aerde Heel min uptmargelen ende mager maecken oft haer kracht benemen/dan de andere le te DOen. — waft ban felfg op verſcheyden geweſten / alg inde eplanden bande Roorderſche Zee; De welcke daerom oock Fabariæ pan de omeynen ghenoenit Waes ren. Fnfgtelijcks in JRauritanien Waft fp over al in't wildf ; ban ís Daer feer hardt; ende fulciis dat ſy niet gaer oft heel morw ghefoden en kan Worden / als Pli⸗ ius ſchꝛüft. 5 f * Ee Men moet de Faba Hooy den Winter aepen/ am haer weeckigheydts wille, op Dat fp op goede ende ſchoone daghen cenighe wortelen krijghen kau ; met de welche fp gpeveftight zijnde, de koude ende het onweder des Winters — ende Doorkomen magh: Want inbienfe/ nae dat ſy Berfchelijck ghefaept fg / met Wat te overvloedighe veghenen begoten Wordt / {oo fal fp ſeer alijcken konnen voortkomen / ende upt der aerden Eonarpeen. Den Poẽt Virgilius ghebiedt/ darmen de Faba in de Lente facpe/nae de wijfe an de Ftaliaenen die oni⸗ trent den Po woonachtigh zijn : dan meeft alle de ſchrij⸗ berg Van de Landtwinnnghe houden veel meer Han de Faba diemen vroegher / dat ĩs gn vo hade oft ban de Winter · Fabãa/ dau ban be Somer-Faba,die maer — in d gerde gheweeſt en is. — be Faba bloeyt inde Lente / alg de Dergilie oft Seven fterren opftaen, Ende alg de Bien beghinnen Hoort te komen ende upt te blieghen / dan ig het te dencken/dat de Faba beghint te bloepen: oft ten-minften de Haba lockt de [elibe/ ende doetſe upt haer korven komen / door den reuck die ſy al bloepende Herre ende Wijt van Haer Der te ſpreyen. Men pluchtfe oft maeptfe omtrent den Den reghen / die op De Faba valt als ſy bloeyt / is de ſel⸗ be nut ende goet: Want dan moet ende begheert ſy meeſt hegoten ende nat ghemaeckt te Worden: maer als [p gant bl eft ende ghefpeent is / dan be⸗ waters; ſelfs den reghen ís haer dan ten ban Legumina oft Hauwvruthten eeu die Wel 1 —— is om te be- Berben ende den. te Hatten; es hen datſe alle: fins ende van alle kanten met veele bladeren bewaffen is ; eengbeels/om Dat ſy dicht bp een graat Wordt; eensz Deels oock / om Dat fp Heel borhtighepts nae haer treckt Boor de Bool Han haer toffe; ende ten laetften ooch/ om Dat Drucht oft faedt foo leegh ende nae bp der aerden waft : want alle leeghe oft neere ende — d'aerde ſtaende aopen pleghen (eer haeft ende Lichtelijck te berrotten/om Dat fp hiet berwedert oft door den windt * Nerenneghelupbert en konnen Word aem. eit. i f ag is in? Griecks Kyamos Helle- DICOS Loauos EAAnrmès, Dat is int Latijn Faba Graca, ghe⸗ Heeten / ende oock Pyanos Tivevos + ende Daer Han zijnder ettelijche heplighe daghen oft vierdaghen ter eeren ban den Gedt Apollo ín tijden Ban de Bepdenen te Athenen ghehouden die fp Pyanepſia noemden/ om dat- men op de felve de Faba ende andere Boonen oft hauw⸗ Buchten pleegh te koken ende om tedeplen: ban de welt⸗ Ke wederom de maendt ſelve / daer Die feeftdagten in ghe⸗ Beerden {oock Pyanepfon ghenoemt Was : de ekemet onſe maendt October bijnae over een fchijnt dtKyamos beteeckent bp de feline tekomen. Dan — tecken n el Wat anders / beneffens de Boorfepde vruchten oft Fabz Daer ap nu af handelen : inie ùs —— —— Kloothens oock Kyamoi Kúauor, als wefende oorfaerk van bet kinderbacren/ oft alg die- nende om De Drouwen met kinde te maecken(in?t Griechg Tou ier errier Oft eds rd uden desvof. Ende Dit zijn de Kyamoi, pthagozas fijne leerlingen geboot bun Het feventienfte Boeck. Sr felven van te wachten ende af te houden (als ſommighe fijne Woorden uptiegghen;) willende te kennen gheven? Dat Den menfche Gem van de onkupshepdt ende Iet mise bzupck Han de voorſeyde leden behoeden ende wel wach⸗ ten moet / ende niet Van de oprechte Fabe oft Kyamoi ; De welcke eetbaere vruchten oft faden Waren / ende founder fchaden ghenoten mogten worden · Det meel Van de Fabe fe in't Latijn Lomentum ghehee⸗ ten /in’t Griecks Eregmos E'peyuos oft Erigmos B'ouyuos , oft oock in't Latijn Faba frefa aut fracta, dat is abhebzoken oft ghemorfelde Faba; ende oock fomtijdts Eregminon aleuron E'péyuuvor dAeupor, int Latiin Fabæ frefe farina. € Aerd, Kracht ende Werckinghe. Faba ís een windi⸗ ghe ſpyſe / hoe langhe ende hoe ſeer fp oock gheſoden is/ oft in Welcker voeghen ſy bereydt wordt / ſexyot Galenus int boeck Han de Krachten der boedfelen, Dele Fabz oft Boonen hehben een (ubftantie oft ftoffe Die niet dicht / ahelijfviah oft lwaer en is / maer ijdel, licht ende Boog: he Weiche eenighe af paeghende Gracht in heeft. Want Het blijckt merckeljck ende claerlijck ghenoegh / dat het meel daer Ban / de onſuyverheyt / ende ze vlecken oft Ípzoeten Des hupts wegh neemt ende afbaeght : om welche kracht dat ſelve meel oock langhs de darmen ende den buyck haeftelijcken ende lichtelijcken pleegh te vijfen ende door te gaen. Dan aenghefien/ Dat de pappe oft bp Ban dit meel ghemaeckt ſeer windigh Lan aerdt ig /foo ig get oock merchelijck genoegh / bat de ſelve Fabz noch veel Windigher (Cullen wefen / alfmen die heel gheſoden zijnde boor ſpſe ghebrupcht. JPaer als ſy ghefteyt / gherooft / oft in De panne ghebacken zijn / dan legghen fp haer wind⸗ achtighept Wel af/ doch ſy zijn alsdan Harder ende moepe= lijcker om Berdouwen / di en gaen traegheljcken door de darmen/ende gheven t lichdem een grof boedfel, Dan als fp groen zijnde / eer ſy heel vip ende droogh gheworden zijñ / ghegeten worden / dan lullen fp alt felbe ín den lijf ve „doen Dat alle de vruchten plegen;de welche Hoor haer bol: komen rijpigheyt gheplucht ende ghegeten. worden: dat is / fp (uiten ban het lichaem een vochtigher woedfel bp benghen / ende daerom meer overbloedigheden doen groepen niet alleen in De Darmen/ maer oock in het gant- ſche iughewant ende lichaem: ende Daerom falmen net recht ſegghen moghen / dat dusdanighe Fabz alsdan min voedſels geben / maer Beel eer ende ghemackelijcher nae beneden (incken ende ban onder af gaen. Denfelven Galenus fepdt elders (te weten in't boeck De fimplic. medic. fac.) Bat de Faba middelmatighlijck gheſtelt is / te weten ín het verdrdoghen ende in het ver⸗ koelen ; ende dat Haer vleeſch oft binnenfte merg oock eenighe afvaeg hende Bracht heeft / ghelck de fchelte wat tfamen trecken kan : daerom Hebben fommigbe Medi— tijnsde heele aba met Oxycraton oft wijn ende azijn gheloden teghen het roodtmelizoen / den buyckloon ende het oumatigh braecken in qbegheven. Spis goet toor de ghene die Deel (pouwen ende bloet uptw orpen npt de lon⸗ ghevendeupt de bozft : Lan bupten opghelepdt / ver⸗ dꝛooght ſy fonder ſcha de / ende neemt Wegt alle de over⸗ vloedighe vochtigheyt bande gene die met de Hoetgicht ende fercijn ghequelt zijn: Want wp hebben De fee dicke Wijf (fepdt bp) tot dien epnde abebrupeht, in water ghe⸗ foden / ende foo met Derclieng-liefe vermenght. Eeghen De Herftupehinghen/blutfinghen/ pletteringhen oft quct= furen ban de zenuwen hebben Wp het meel tan de fe met Bonigf-azijn ban bupten opgbelepdt : maer áls De ghefwilten oft de Wonden Heet ende ontfteken waeren / dan dede ick Daer meel van Gerften-mout oft Polenta bp. Bet ſelve meel Wordt oock nuttelijck paps-ghewijs oft lacfters-ghew iis op ghemacht/ Blootkeng / ende opde terende bor ften ban de brouwen ghelepdt : want dus⸗ danighe deelen Bes lichaems/met ont telinahe oft berhit=- inge * Znde / vercyſſchen een mateliiche ber⸗ De gie, in ſonderheyt als de hoeften feer abefwolten/ ontffeken ende verhit ijn Door het melek dat daer in ghe⸗ gheronnen is. Gork foo konnen de lele n Van dit meel het melck in De borften Ende in der feiner hamelheyt oft den bu ck | — langhen tjdt haei ende fonder hai: Ee elbe leden met meel van defe Faa ftvijcht oft beftvo ed Dioſtoꝛides boeght daer noch meer bp; ende” rt bet meel Ban de Faba met Honighenden al vermenght / de blauw abeflagh 332 pe harde buylen / ende de ghefwillen achter D'oore doet vergaen ende verdwijnen; maer met Goofen / Wirroock ende Wit ban eperen ghemenght / de ghebreken van be poghen bedwinght; als zijn het upt vallen oft nptpuplin= ghe van de ſelve / ende de pupften ende opdrachtigheden/ Die daer. op oft omtrent bomen : met Wijn beſlaghen ende ghemenght kan hét de ſchemelinghen ende loouinghen vande goghen verdrhven / ende De ſlaghen oft Wonden van de lelve ghenefen: Ô De Faba ghepelt ende wipt haer ſchellen ghedaen / ghe⸗ knauwt / ende op het voorhooft gheleydt / helctt ende Wendt af alle finkingen cnde cathatren / die van den heof= de op d'oogen ende elders Hallen. De lele faba in wijn — —— de dutftekmghen van de klootkens / als Galenus oock chefkpdt heeft; ende op’t gemacht oft boz ben De Fchameliept bande kinderen ghetepdt/ belett hun Baeft haprigh oft ruygh te worden: Ip baeght de Witte vlecken ende — ende alle placken des hupts oock af. Maer de ſchellen oft Aupmen Lan de Faba / op De hupt ghjelepdt/ nae dat het hapr uptghetrocken is gheweeſt/ maecken bat het Gapr Geel dun ende kleyn Wordt / ende Gouden dat langh in eenen doene / fonder grooter te wor⸗ Ben/oftmeer voedſels tehrijghen; De ſelve met Polen: ta/ Plupm Aluyn ende oude olie opghelepdt / Berdrijden ende doen Berdien alle ghefwilien ende kropklieren. Water / daer de leive in gefoden zijn / pleegh ghebrupckt te Worderi/ om de wolle daer mede te Ger Wen. Als de Paba upt haer Aupmen oft bupften ghedaen Zijnde / ín twee ſtucken ghefchepden is ( Want ſy ie van haeren eyghen aerd ban twee Deelen aen een Hergadert ) ende een ban Die deelen op Den heet oft ſteeck / daer de eeche⸗ ten bloet upt gheſogen hebben/ ende daer noch lijft upt= bloedende / gheleydt Wordt / dan pla⸗egh het bloet op te Houden / alg den ſelven Dioſtorides betuyght. BIIVOEGHSEL. of bat Be Faba vera antiquorum Latinorum ende Kyamos Grecorum heden sdaeghs bierte lande noch niet ten bollen bez Kenten is / moetmen ghelssben/ dat de Maordfche eplanden / daer De Faba ſoude groepen (als Doboncus hier upt de oude ſchrivers bermaent heeft ) gheenſins voor eplanden te houden zijn Die in onz fen Deenen oft Zeeligghen/ maer veel eer boor andere eplanden Dieinde Dwarte Zee boven Conftantingpelen oft elders ghelegen warten : Want waer het faecke Dat ſy in Norweghen / Sweden / Dez nemarck oft Daer omtrent graepde/ ſy oude ons beter bekent Wez fen ;endemen foude ban De ſelve foo beel onnsodighe worden niet * boeven te maecken. Dan acngaende Ben naem Faba, die is beele anbere crupden bp de ouders mede-ghcdeplt ghetveeft: want De Fabafuilla, Iouis. lupina_, ende oock De Fabulonta ende iet Fabulum zíjn het Bilzen-crupdt. Faba ficulnea zijn De Bghbooñen oft Luz pinen. Faba Greca Plinij is / nae de mepninghe van ſommighe / anders niet dan Hef Pockhaut ban Padoua. Faba ipverfa zin de Dulle. bezienoft Groote Machtfchade : andere houden be Anagpe zig daer boor. Fabago Belgarum, anders Capparis Fabago , zijn De Kappers met hauwen: andere noemen de Fudas-ooren oock Faba- go mt Latijn, Fabaria, oft Craflula Fabaria , ig de Smeer wortel. Fabium iseen van De toenaemen Van Dtinchende Gouwe, Dan alle defe ſoorten en ksmen met de teghenwoordigje eethaere hauwbruchten niet ober een; ende bobendien betoonen eer/ dat onfe Shemepne Boone de optechte Faba oft Kyamos niet en ig / —— wierd , booze: vachten / foo wierdt De. Boone ban de ouders veel gheacht om de oblo amanvelen endt huygh inde Keele tegbenefen. Sp hadde noch fommighe andere krachten Die met De boorfepde feer wel over een komen ; ende dae rom onnoodigh. S F te weſen: Boe wel fp nochtans alle De krachten Gan de Oude ict en bennaent ig, wee HENS CAPITEL 5 Van de Egyptifche Boone, uyt Theophraftus, — — Sheaaente. & Faba ban Egppten heeft groote De Bon oben eaten ween ſteel is leer heeten hoog ( Diofrorides bat hp anderhalben boet langh ts) oo dick als eenen vingher / een facht Giet oft Schacht fon knoopen jeende / binnen waerts ettelgche (pleten hebbende / janghs door Den ſteel loopende ghelijch de Lelien. dan de Boone Ban de Griechen/ Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. De bloeme ig twee mael grooter Dan de Deul-Lióen:/rooge verwigh ; de welche verwelckert oft verſleulcht zinderen ooft boorthrenght de ronde rate van de Welpen helje ende : elch een huysken oft lacphen ban Welck hooge gen bijfondere vrucht oft Boone inhoudt / Wat upt- uplende/ ende gheltk Diofcotides ſchruft) als een oy- willende bobbel haer felben berbeffende/ghemepntijck bertigh in’t ghetal: de Welke dor gheworden oft wer- Drooaht zijnde / zijn ſwartachtigh oft bruyn / ende ziju grooter dan de gemepne Fabz oft Boonen van de oude Griechen. Fn dele vruchten is Wat bittethepts : van de welcke bitterhept De pilos ( arihos in't Gꝛiecks) gemaecht wordtjals Theophraſtus leydt · Pe Wortel is bij fter dicks —— — dan het iet / doornachtigh / oock gijcfpleten als den ſteel. phecſe. Dele Boone waſt in Eopptenlandt over⸗ vloedighlyck ghenoegh ban ſelfs / ende Dar fn De poelen, maerafichen ende bꝛoeckachtighe gheweften ende ffaendé Wateren. Dp Wordt oock gheplant in Anek / midts dacr kaf oft fivoo bp doende / dy datfe beneden tw aerts fiche / ende onbedorBen blijve : ende Baer Worden Beele Belden / in't Latijn Fabera, in't Grieck Kyamones Koeuives, dar Boone velden / van ghemaetht ende beplant, Als (p eeng Wel ghewoztelt íe / foo blijft ſy aldaer fter lanag iae eeu: wigh leven / fonder te vergaen: Want de Wortel is ſterck ende vaſt / de Wortelen van Giet niet onghelijck; maer is boornacbtian / ais wp ghefepdt Hebben. Aben bindtfe ooch wel ín de maeraffchen ban Durten ende Cintien dan Daer en aerdt [pal upt foo Wel niet alg in Egypten landt. Oock komt ſy Hoort omtrent Torana in het landt- fchap Chaleís/in eenen poel oft maeraſch; ende Wordt dacr tamelijtken groot/bolkomen ende vijp/ ende brenght bol maeckte vruchten voort. ey Naem, Dele Faba oft Boone is van de Griechen Kyamos &gyptios KvauG- A’rylarus gheheeten / datie int Latijn Faba Agyptia, oft in onfe taef Egpptifche Boone: “_fonumigie normenſe sock Kyamos Pontieos Kvauòs Tlepri- zò, als Siolcorides tuyght. De vrucht / fepdt Galenus / ie in Egyuten Kithe K/Sp ende Kiborion KiCaprov gheheeten- ende Kibotion Ku6drny sl foo Dioltorides Ichrift/ als ofmen Liftken/ Haepken oft Doosken fepbe ; om Hat ſy gefaept wordt fn een hoehte Klotte aerde ghewonden / ende ſoo in? water ghefonchen oft gherefen zijnde. De wortel heet Colocafia Konoraola. g Aerd , Kracht ende Werckinghe. De Boone van Egppten (afs Galenus beturghtin Het eerſte boeck van De Krachten der Hoedfelen) ghelck fp verl grooter ig afs {p oock Beel vorh⸗ —— aerd / ende heeft meer overvloedigheyts in/ dan e felipe, £ ; _ Sp Geeft cen tfamentreckende Gracht / fepdt Dioſto⸗ rides / ende is be mage nut: helpt De gene Die met het voodte meltzoen ende andere buyckloopen gheguelt zijn / allen t meel van De kelve in ſtede van een Polenta op de fpijfe fttopt : men eetſe oock met pap oft bip. Pan de frhellen ban de lelve / in ſoeten Wijn oft in Boniah-win —— zin noch krachtigher in de Colbe ghebrelſen / alfmen daer omtrent dp kroeskens ban tfeffens in Deincht. — Het groen / Dat in't midden ban dele Moone heſien — wordt/ eude bitter ban ſmaeck is/ uytgenoinen oten / ende met olie ban Koolen gheſoden / ende dan in de ooren abedruppt /ghenceft ende verfoet de (merten van de felte, Cornelug Telſus ſchrijft / dat het bitterfdat in de Boone ban. ten ghevonden Wordt/ met Goolen vermenght ende gheftoaten ‘goet is om de ont ftekingten ende Anertez icke verhittinghen ban de ooghen te ghenefen / daer op Oeben sen id : cia a: se e Gapptenaers/die bp de poelen — te —— gen fpijfe abefoben/ ende gijetzaden. erm / alg BIJVOEGHSEL 1 bet Capite Van Arum oft Lalfg-boet heben p ban — locafia ende Sopptie Saha oberesaheids hanne rd mighe houden het ſelve Arum ban Egppten Loor De oprechte Lolocaſia: het is onnoodigh het ſelve hier wederom te bechaelen. Dan aengaende den naem Faba Aegyptia Bellonius is ban gheboelen / Hat de oprechte Egpptiſthe Boone anders niet en Was dan onfe Eugioeent. oons ende ſcer beelt ban De Colocalia verfchitde. Ben naem Ciboriog maah ghemaeckt 5 a « ——8 Het vierde Deel. Het feventienfte Boeck. 33 eowi d beet greynkens alg een kleyn kiſt⸗ qhetackte ſteelen / ſeer hoogh waſſende ende klimmende / ge ee ande Outen Diele oft Colocaffia ſchruft Pros Me ſy — ftaken oft langhe ſtornen vehelp heb⸗ Slpinus aleus. Dir gewas ig in Egppren gereyn want eick pen, Daer fp haerom Windende Blechten moghen. De Empe de worn Dae ban (op geode sane: en bladeren Waffen met beurten aen de feite freclen / ende nect meet 3 ackers bol gbewas î ijn breed pter Dan De Depl-bladeren / ende dock oft oi vrucht ———— fee ber an —— —— bie waffen —— bp een / ghe⸗ 23 De Faba ZEoyptia mogten Welti. derd lyck de Klaver blaberen / aen ten fiéelfien hanghrnde: de Plompen gheihen aend aende fijne bladeren / doch — , Debloemen tprupten upt alle de oorſzn onghen oft — bie van Arum naeder bijkomende, De wortel is — ten ban De bladerz / ende zijn ſeer Beel in’t ghetal / fam als de wortel China) twat bitter — 6 Ben dighe wit/fommtghe geel oft bieech/(ommighe roobarh⸗ tenigbe (gmachtigiept:De toelcke anne AE tigh van Herwe/de bloemen ban de Erwten gelijckende: heft DANE LIED, doge baat Pr, Ka tetne eurtfe: ende ende als dië vergaen / komen daer lange hauwen voôrt/ —— noemt, — (oe — — teEgpprenaersDefe die nederwaerts hanghen / breedtachtiah oft platachtigh is fp hinme e liften willen boeten⸗ende niet heel rondt / aen haer upterfte wat hromachtiah feggeridedat de felbe,'t zp geren oft BekAMW/ gefende/ende alg in een hlepn nagelken epndende: ende goet tot Dat werck — Mae daer in ligghen de laden oft Boonkeng/ leben / acht / oft de too: den ban Profper pinus / acHTAENDE DE hy wetepstven tegtenin’t ghetal Aanghworpiah/plat“rond/ende aen dt tat her woordt pilos bererckent/ tele KA ted kevers fijben inggeboutt oft gjeplettert oan ghedaente Klepne tredend haarkiei Be Honden, dat vo á hi — Nierkens ghelyckende / de groste Ghemepne Boonen niet —— boor iet dat then ballen, wk Pang feer onghelijct / maer klepner dan die / ban berwe fomz blanckerfels beele andere boor een forte ban ſocken Ban Klecderen/ pipes roodt/ lomtijdte geel ſomtijdts ſwart / fomtijdta ban tapút/ban ten mutsken oft boepken) anderenoor Deele auer heichalnert ende ban deelerhande verwe ghefpichelt / ngen) bie ban be fetve ghemaecht fouden Worden. Dar danle Ganeibts oock wit: dan bie zin Wat langher ban de an: meer woo, vardi — J dere/ ende hebben De ghedaente van de Hieren wat meer Sort fab hebhen wp Witt ae te weten onder de Indiſthe dan d'andere. De Wortelen zijn menigijvuldigh / tanah geupden/een fctyildecije ende Gefchrjbinghe van de Egoptifche Boo: ende hardt. ne berte s fulcke alg Clufiug boor de oprechte Faba Ægyptia : Et Diofcoridis pleeg te houden. Spremde Boontkens. HET vi, CAPI TET, ‘Van Roomfche Boonkens, _ 1 bit €, aten an Phafeoli, bat ni efchriden : een Groote/een ba — a es Ghedaente. Mo (te weten De eerfte ende de Grootfte fonte) hebben langhe/ dunne / Shzemeyne Turcẽk che oft Roomſetz EMoonkens. koe ot OOMRENE Die ban ere el ghelichen, aer Heel Kepner ide oft T soonkeng oe ten an Boomfehje Geen oan teven om be falen en —— be ulpe den een fteelBen Bóortbjen —— Bock dip bladeren | bopsre n cenghende / alg if ef | for Steele in Inbefeme aes mf Ml ſwarten brupner oft Eer nae den — ———— J ten oft B 5 k J 834. ) «Place. De Eurchfche Boonkeng moeten omtrent prieelenoft bp lange fraken eude ſtocken gheſaeyt oft ghefet worden: Waer dat fp haeſt groepen/ende leer hoogh gpfchieten/ ende Waer fefwen om De voorſeyde prieelen / lat⸗ ten ende (raken winden ende Blechten: anders foo krups pen fp laughs der aerden / ſpruyten feer tvaegbelijck upt / ende en brengen wiet lichtelijk eenighe Vrucht Hoort ; id lei enn ende roeſtigh als Cheophra= tus fepbt, : k < Tijd. Dit ghewas moet gheſaeyt worden in April: maer omtrent Get lactfte Banden Domer Worden De vruchten volkomen rijp· ; € Naem. Dit gheflacht ban Boonen wordt hier te lan: De Curchfehe oft Goomfrhe Boonkens gheheeten; ín 2 Griechg van Dipporrateg/Diorleg ende Theophraſtus/ ende ban meer andere Dolichos Anr G- ‚ Ban fommigije Lobos A$Gos, ende Lobion AéGuor; in't Latijn Siliqua, nae De grootte van haer hauwen: Diofcorideg noemt set Smilax cepza Sulral unraia „em Dat het ghelijck den Smilax oft Winde hoogh op klimt / ende ſich ſelven ont alle De bijz fraende ſtahen ende heeſteren vlecht ende hecht. Dan ans Pere ig Het Phafcolos vartorss genoemt : Welchen naem - gan het woordt Phafelus ghetrocken is / als ofmen Llepz „en Phafelus fende : want defe Boonkens ghelijcken den gprechten Phaflus oft Ghemepne Boonen genoegh Lan ghedaente/ uptahenomen dat ſy veel â ) Booywaer deu Phafelos vdonnos ende Ben Phafeolos datoros en zijn ghjeenfing eenerhande ghewas / als fommighe quaz lick ghemepnt hebben ; maer zijn tweederlepe ende Van den anderen ghenoeghfaem verſchillende bruchten/ als Galenus in 'teerfte boeck Van de Krachten Der Voedlelen claerlijek betoont/Wanneer Gp Ban die tWwee bijfonderlijck handelt : want eer ftelijch fpreecht hy Lan de Boonen oft Phafeli ende van de Erwtenoft Ochri: ende langh daer nae/Ban noch Beele andere dinghen daer tuſſchen gheſpro⸗ Ken hebbende/ beghint hp ten laetften in ’t langh van dert Dolichus oft Phafeolus te handelen: ende alg is t laecke dat bp fchijnt te twijffelen/ weickerhaude ghewas van Theo⸗ piraftug met den naent Dolichus te verſtaen foude moe hen wefen / nochtans ten lactften beflupt hy / dat den Dolichus cen hof-ghjewas oft tamme hauwvrucht ie / ín Italien onderhouden : die in Caria in De belden wies / ban ghedaente langher zijnde Dan KLatlbprus / oft platte erwten / ende ín ſjne tjden Vanden ghemepnen man Fa- feolus ghenoemt Wad. — WE 8 Defe mepninghe ban Galenus Wordt beveſtight doer Bet fchrijven van Paulus Egineta / die gan den Phafclus - gnde Phafeolus, die poch-Dolichus Geet / alg Ban verſchey⸗ Ben crupden ín een capitel handelt / te Weten het 79. Lan fijn eevfte Boeck, FT Dat noch meer is / Get onderſchil Ban den Phafelus ende gan den Dolichus han hier upt oock blcken; te weten Pat den Fafelus in Italien ende te Boomen hier voortijdts een ghemepne hauwvrucht Wag ; maer den Dolichus premdt ende aldaer upt Herre landen. ghebronht, Want Eolumella ende Palladius / de beſchrjvers ban de Landt⸗ wWinninghe/ vermanen van defaepinghe van den Fafelus: ende Diratliue noemt deu Fafclus gen Hecht ghewas / in't ZLatijn vilemque Fafelum, te Weten in't ban fijne Geor- gica. Daerteghen van de lacpinghe ban den Dolichus en beeft niemandt van de Latijnfche ſchryvers iet vermaent/ om dat hp in Ftalten ſelden te vinden was / ende ín de hoz Hen alleen onderhouden Wierdt/ghelijck Galenug oock te Kennen gheeft/ den feltgen- dickwũls een hofghewag noez mende / dat/ als Loorfepdt is / in't landt{chap Caria ghe⸗ faept Wierde. Inſgheljcks noemt Dioſcorides den Do- uchus ſomtijdts Smile Dat is Smilax hortenſis ín 't JLatijn / in onfe tael Hof-Winde/ te Weten om Dat hp in de hoven. 16 den. Maer den feld en D oock ende ineen oon vant ————— jes — — eg Are rdf Lent Pan nak — ge chten zijn / Die ns Glepner zijn. Want 1, Die nochtans ma Cruydr-Boeck Rembert Dodonæi. te famen oock / dat alle de gene/die ben Fafclus ende Fafcolus wpooreenerhande ghewasg /Dat Lenen werfchepden naem hadde / gheeuden Hebben / ſeer Verre Van de waerheydt gerdoalt/ ende bedzoghen zijn. 8 1. Daerom (almen deeerfte ſoorte epgentlijtk Dolichus ende Phafeolus oft Phafeolus maior, dat is Groote Boom Íche Boonkeng/ ].oft Groote Turcklt he Boonhens mo- ghen noemen. 2 Pe ander kleyne ſoorte falmen Klepne Turcktehe oft Roomſche Boonkens heeten; int Latin Phafeolus paruus oft minor. Want ſy fchijnen De ſeibe foli oft Boonkens te wefen/ Die ban Verander Trallia⸗ nus m't 7. boeck Phafioli micti Beotoror zrvpol 5 ende int za. boech Phafioli Alexandrini genoemt Worden: inmmerg indien met den naem Fafiolus paruus Den Dolichus gerftaen moet wefen/ dat Leer waerichynlijck is. Wantden Doli-- chus; alg voorfepdt is (oft onfe Turcklthe Boonkens ís kleyner dan den Fafclus oft de Bhemepne Boone. 3. De derde foorte maghjmen vremde Boonkens Heeten / in Latijn Phaftolus peregrinus. € Aerd , Kracht ende Werckinghe. De Dolicht/ Bat zin onfe Turckſche oft Goomiche Boonkens / gaen cer ende ghemackelijcker Ban onderaf Dan de Erten / alg Dippecrates fcljrijft: [pen maecken [oo Veele Winden tiet; ende fp gheven goedt voedlel: iae Hoeden alfoo ſeer alsde Erwten lelve / loo Diocleg betuyght; ende Daer-en-boven en hebben fp gheen Windachtighepdr in : maer foo Heel de lieffeljckheyt van (maeck/ende het gijemackelijck afgaen belanght/ en zijn fp met de Erwten niet te verghelycken. De hauwe / ſeydt Dioſcorides / midtegaders de Boon⸗ Keng oft ſaden / herl gheſoden alseen moes orde gelijck ben Alparagus ghegeten: drijft De piſſe af / ende maeckt - bevoerlijcke ende vervaerljcke droomen. Welcke lactfie woorden nochtans (aengaende de dzoomen) qualicken in be boecken van Diofcozideg upt het capitel ban Dachte Winde oft Smilax leuis in de befchrijbinge ban defe Boone kens oft Smilax korten ſis gan De orier varen e hp cheboeght - ende tuffchen bepden gheſtelt ſchhnen te Welen ; fnamers níet heel waerachtighigek ban onte Goomlthe Boonkeng ghefepdt en Konnen Worben, Brin Belg VO CESGEERGS SE: Ln ’ hees! * za Di | kk D & geflachten ban Be Koomſche oft Turckſche ende biergelijske . Bꝛemde Boonkens] bie bimnae ontallck zjn/ worden alte it — Phaſcoli, De ward —— bn, — aut Romana; ’t Boog! Ci elfche Bonen of elfcher Bo nen; in't RE old Poafeolessen e Phafiolz; ín’t Stas tiaenfch Fagginoli; in't Dpaenfch Frifdles, oft Fafiolos, ende Alubias de les Indias „nae Den Arabifehen naer Lubia, bp Serapio; it Ens ghelſch Kidney Beanes. Baer Fnoifche naemen zijn Macouna, Ma — tes, Ginge ende Abrus , ende meer andere. Lobel noemtfe Turcica multicolor Faba; eude twijfelt. oft fp De Logos Ban Galenus foude mogten wefen. Ban dele wordender alle dagen nieuwe ſoorten ghebonden/ meeft alle upt Weſt ende Ooſt · Indien komende, Clulius befchrifter omtrent tw intigh beefchepbden foorten ban : om be welcke alie int kost te bz, en / moetmen weten / Dat die meeft alle op een Haer boogh opfchieren/ende Des winters bergaen: fp windenende vlechten haer om alt ghene dat fp ghenaken konz nen. dend ren eere ng ld ſoorꝛ⸗ ſelen b eenen ah oft wat te /-Die gheen fl ï ven boet hoo: boegter wordende. Dp beminnen EE ctfen daer de ſon ⸗ eh wend oen ——— vee fe 7 aen genen ffeel-/ als de Savalle rme bruptgeoen/ ——— Jak tende —— Penne kor a migbe kael/ fonunigberupgbathtieh ;fommighe vet enne gbeldfs Ren mert be -blo / tt en / eer ten aders · gewijs oft aide goenene eesti bleeche acbtigb/ peerfchachtigh / (£ / oft wat veefchepdenberz —— heben / he fs been allee bloemen gheweeſt sn: ſommighe dn DE: ſomm je er beh dg ſeven /a meeft zin EE Gn 8 oft Grootte; maet andere pen et } fe zjn Doli (aleoock doen haer b ï en e alg bôot/ oft wi t tte aerkens / ende ín Afrücken 0 tek —— die plat zijn ende wit met fwart; gheſtreept; De Gndiaenfthe ſoorte / ín’t Dpaenfch Frifoles blancas de Gyatimelà geheeren / ie veel klep? mer ende poefelachtigper / ander, faeeuwit. Te Wienen Het vierde Deel. facts Ciuius een feopte- met ſnecuwitte Boonkens / met cen groote (ae SR embee klepne ſwarte fiichelhens. Men vindter pock witachtige / off met witendefwart gheſtreept / oft met wit ende fwact ghrplactte; fommigte half wit/half fart: een Spatu⸗ (che foorte 15 wit / met fwarte ſtrepen / grooter Dan De ghemepue: ban America komeoock een witte groote breede platte Boone / ende een ander ſeer aerdigh met, wit gheftreept. Andere zijn beel Dart / klepn oft groot / als zjn de Goonkens Lan {Eoorlandt / Fabz Aethiopice gijcheeten/ te weten langh /fwart blmnckendes oft eelklepn/oock git-fwart; oft eerſt xrerſch / daer nae goudtverwigh / wae heel ſwart wordende Een fwarte ſoorte met een Witte placke komt upt Bicſilien / ende heet in Portugacl Fava Brava, bat is 1Dilde Bosne: Een andet Indiaenlſche foorte is acn Weer fide fiat blinckende / aen D'ander goudtgeel/ oft Wat orange : bindter baele/ grauwe / caſtaniebzupne / geelachtigijc/ geel grange) afchvertvighe; ſommighe grauw groene / ende andere wat roodtachtighe / Die heel klepn zijn / Frizolas Guateli gheheeten in't Spaen ſth ere trecken nae Den peerſthen oft blauwen / maer meer nae Den rooden: ſultcks is De Brefitiaenfche foorte Macouna ghebeeten/ met vonde fect fchoon ghemarbelde Boonkens / met grange) gelijck den Porphyr: andere zijn kareel oft tichel voor ; fammigbe lhſverwigh / met fwarte ſtrexyen: fommighezijn bleeck⸗ roodt met fwarte aetenoft placken / oft aen Deen fjde wart / aeu V'ander met toote placken ghemarbelt. Baer ig cen Fndiaenfche roode heel hardefoorte. Een faorte is ſcharlaken roodt / met een fwaere placke / dan ſommighe qualijek Pioene van Indien ghehee⸗ ten. Fu'tkort gheſeydt / Dick wijls zijn deſe Boonkens met twee ft Dip verwen berciert ende gefpickelt /met ſwarte / bruune / geele/ ronde/ gljepuckelde/langije/kromme oft vinghs-abewijfe placken/ acren eude flickelivens / ende Dat felbe foo mentghbuldighz Iek Datmen haer veranderinghe niet bedenchen/ ick laet ſtaen bez fchrijben/en feude konnen. : __ Vremde feer kleyne niet befchreven Boonkens, ban Petrus Bondius aengheteeckent / bꝛenghen upt Haeren euckelen ſteel / dich bp De Wortel / tar dickachtighe vijfen / in eerelijeke tacken ver⸗ Deplt / haer felben tamelijchen Wel overepnd houdende: Dan als De hauwen groepen / Dan Gebben de rfoppen wat ſteunſels ban Boen/ hoe Wel bat fp haer feer wepnigh erghens om winden oft Bp den vorlpꝛonck Der tacken komen dicke, tamel ibid op Ae aen den ons en he Boonkens/ met een ende sttelijcke Diweerfe ſyd aeren belaopen : deſe en zon tame igeken groot ende Dick / fwartachtigh oft buupn toen. Dr Den fchoor Der bladeren fpzupten langhe redelöchen tbe ffeellens /Datr twee / Dep/ bier! felden meer blotmkene op flaen / teghen den andtren ober / Die ban de ghemepne Turckfche Boonkens ghelytk / Doch niet foo wijkt open gacnde/ meeft geel / metwat peers / Wits off ſwarts binnen: ende deſe verfchepdentz pt Der bloemen magh De oorſaeck des berfchepdenthepdts der Hiuchten miffchien wel wefen. Jac die bloemen volgden langh⸗ Bopighe ronde hauwen / bijnae van De verwe der bladeren; inhou⸗ dende ten minſten ſeven / ſomtidts oock Wel tien oft elf Boonkens/ Rllegader niers · ghewijs / aen bepde ſhden tamelijcken bot inghe⸗ Boutet/ ban grootte ende ghedaente bijnae als Die bauchten ban Phafeolus quincus Clufij. Daer 3ijnder nochtans fommigbe andes te —— zun / ende De ghemepne eel ghelijcken : uptabefepdt leen/ Date biermaelklepuer zjn. Zp hebben alie dat ghemepne / navel / Dat is — Deel waer mede fp aen de haute vaſt gb — — ——— ſi mergh ucht io upt ben gee i een bast in oberbloedt. Ban aengaende Baer berwe/ Die is Sthepden : Doch warden alle tot twee ‘hertcpeen gebod: * een heeft Den witten navel met cen peek fwarte plack omrin ber ander beeft cer geelachtighe oft baele plak. r. Wan bet terffe gbellacht nder vier foosten. A. Een foozte is beel pech Swart blinckende / bebalben den. navel / die witachtiab ia / als it alle De — B — is — [niet feer blinez Kende fomtides th de ait / met eenen fc K.C. Een ander is aen Deen blinckende/ aen d'ander fide wi Van Het tweede zen Hb faffeaenberiidht fame ie Dt Se is Witachtigh/ watnac Den geelen treckende. 2, erster stetweten: A. ſ vigh/ ts r ghe⸗ wt. B. Cen ander is aen Deen fijbe hoogh oft 1 ⸗ Cc. — ——— en beſchzꝛepen Ban hj E df , Wp bp de Znoije Bibs min ‘behenbe va ete Leblab ban Proſper Alpinus beſchreben / i ionen a hen, (een meer Dan bondre — — tweichk aan Sorten ae fee. — mi ——— tooien, Libleeba „ Darts helt / an bet oft EENS al oft het maer cen bladt en warr: Het feventienfte Boeck. 835 Abros van den ſelpen Alninus / ende Phaſiolus ruber in't Latin / is pock bp de Indiſche cruuden gheſteit.. * Boookens fan Guinida,in’t Latijn haleolus Nigritarum, zitt ban Cluſuus Hoor eenfoorte Van Africaenſche Vitſen ende voor een mes Be-fborte van Abrus pft Lablau ghehouden / als bp de Fndifche Bregtedlijcht, … / « 6 — 2 — Andére Boonkensvân Indien, in?t Tatin Phaſeolt ändiet, ende Lubie Endigi gheuoemt / is de alcea van Esypten. Ds Aecrd , Krache ênde \W ertkinghes, Mein houdt De Roomſche Boenkens boer Wat warm ende vochtigh ban naturettt ende men eetf£ in Italien alſoõ béel/ tac dickwller Dan De groote Boonen ; nochtans houdeme uſe aldser boor flechter ende quader Vandscofet van De fefbe Groote Boonen, Dan de ghene / Die ſterck ban maghe zíjn / mogheuſe twel ghebruycken /ende Bie veel aerhepte Doen : maer De ledige weeehe meuſchen fullenfe beft laeten. Om De felve wat beter fe machen Feetmente met Heule) Orega / Lacui /, Co⸗ mijn, Peper! Wijn) Olieende Dour! gheſoden oft anders bevepdt zönde / ende oock met Moſtaert; crt dat gtoen zj nde met haer ſchellen / oft tp zijnbe wprdefelve-ohedaeh. We roode oft voorts achtige / die haeft mor Worben / boudtmen boor De beſte: de witte houdtimeh voor Dochter) ende nochtans Loor Harder Om te Verbouwen. Sommighe driucken daer ſtercken win op. Bepde worden Diektuble met heere hauwen in ſout etide azun bewaert ver fp rp zin / ende tu Den Winter ghewentkt / ghefoden / met dꝛdogh cruxdt gheſtooft / ende rooz eenen verſchen koſt ghegeten. >p 3hn beguaem om tot hijflapen te verwecken is t datmen daer (nat dat ſe ghe ſoden zin) cen ſauſſe van Ge ligaen / Peper ende ſuycker ghemaeckt op Loet / in (onderbept als ſy in meick geſoden zÚntot datſe open ſpljten oft herſten. Kauw gegeten / dienen fp om te Doen braecken. Is t dat ap baneenigh Prerdt ghebeten zie / neemt Roomſche — kuauwtfe/ ende leghtſe alſos gheknauwt op de verſche ode — De Houwen Han Ftalien doen cen ater diſtilleren ban deſe Reomfthe Boonkens/ dat feer goedt is om her arnſicht fchoon / tlaercnde blinckende te maetken. E Soo wel De Indigenſche als de andere vremde Boonkens Hier van ong vermaent / dienen fer wel om Daer de prieelen ban de ho⸗ ben mede te vercieren oft te bedechen. \ Defdve Boonkens ban Indien worden nuttclijek ghebruveut in de kort ſen ende treckinghen Ber zenuwen / aft in den kramp van be kinderen / ende in De pine oft (echte die fp pleghen te hebben / als fp tangen krigben. 5 EEN De Boonkens ban Teblab worden in Egpptenlandt ghegeten alsonfe Koomſeht Beenkens / ende zjn goeat ban fmacch. De Houter lieden ſe met ſaffraen / ont de maendtfionden te vertwêcken/ — te doen piſſen / Den hoeſt ende-engbkorftigpendt te eſen. Sommighe ban deſe Boonkens dienen in Indien om de bunck te berderen oft weeck ende ledigh te meerken / als zijn de ghene die Cluſius Faba purgatrices noemt / ende ban ong bp de Indiſche crunden aenghetceclient fallen worden. 3 HET VIL CAPITEL Van Groote oft Stock-Erwren. Gheflachten; - EErwten zijn veelerhande / Groot / Widbetbaer 4 D Hlepn /ende Wilot-: bp De welche platte Erwten * opene: Dan de Groote lullen Wp eerſt Sg Ghedaente, De albergrootfte Erwten / à Erwten — gebeeren Deden tee een, Erno bolle ficelen/ upt den Witten Wat groenachtigh van verz we / in Beele tachekeng verdeyit⸗ flap ende entierék / ende id — ve dt ligghende/ ten zy datte met rijs/ ſta⸗ ken ende ander geleptende onderſet worden: want Dan ſchieten fp wel een mang lenghde Klien ighe / effene ende gla teghen ben anderen Oberftaende,feer vart bp eens al-even- ì ie ENDE tuſſchen defe e Hoste fteelkeno Woort: ende es vette / ootk teghen matkan: eren / ten epudt_woortbrehghende —— haer oft — en — Gab ene bloemen/ ð haet midder of ebmer bedie ite meren t nabel miet } ft ——— — ghelpit heit 87— tederwacrtg hangende 1gbe ronpeeffene gladde bauwen/ vruchten oft € —— ger dt ene De welcke-noch BLOEI ende vertch — Aaaa groote bladeren komen Die Gebben andere vier oft Beren ober ſtaend 836 Sroote, Boomfehe oft Stock· Exsten. Cruyde- Boeck Remberti Dodonæi. inde grauw zijn / ende onghelijche kanten hebbende oft Beerta sijn De wortelen zijn Blepu: € Plactfe. De Groote Erwten worden ín Boogh ende Nederduytſchlandt fomtijdts in de hoven onderhouden, € Tijd Ren faept dele Erwten m de Lente oft Done faer / affmen de andere hauwvruchten plead te faepen : met de welche ſy dock 5’ Somers volkonen ende t tworden. Sp waffen weelbighlicker ende beter alst heet weder ís “want bot had worden fp haeſt befchadignt, in fonderhept als ſy — — — an onfe tael heeteri befe vrꝛuchten ghemepn- lick Goomfthe Ecwsten / Groote Erwten / oft Stock Erwten ; int Matijn Pifam maitis oft Pilum Romanum : @Geophraftus ende andere oude ſchrijpers noemenfetn’t Griechg Pifon Tioov; ende in't Latin epghentlijch Pilum ; Seele noemente oock Lecythos Aénvdos ; maer niet leer ep= ghentljck. Want Lecythos en beteeckent gheen bijfonder hauwsrucht oft:ghewas/Maer een ꝓappe oft bep upt het meel van eenighe hauwvruchten ahemaeckt / alg Gale nus in t boeck De Euchymia 8 Cacochymia betupgpt, É nos E'rvos; ſeydt hp/noeme ick een papken dat gematcht “wozdt Gan ghebrofen oft doot (ieden ghebor ſtene Hants Bruchten: maer Lecythos Aéxubos ig een eetWwaer bere Ban meel gan de felve hauw vruthten ghemaelt / ende in water met eenigh Bet ahefoden zijnde. Aerd , Kracht ende Werckinghe. De Groote ſasomſche Erwie / oft Get Pion „alg Bipporrates ſepdt / voor fuite inghenomen / maeckt min Windachtigheden ín den Lyfe dande Boonen / maer gaet eer ende meer Ban onder af dan de Fabaoft Boonen Lan de ouders. Galenus (epdt/DePifa hebben met De Fab eenighe ghe⸗ tijchentffe ban haer gantíthe ftoffe ; ende worden op de _ felipe wijle alg He Faba berepdt ende ghensten : dan noch tang in deſe twee dinghen Herfchillen ſy van De ſelve; ten gerften/ dat fp foo windigh niet en zijn alg De Fabe; ende ten anderen / dat fp gheen afvaeghende kracht en Hebben ; ende daerom traegher van onder af gaen dan de Lelies anders dan Hippotrates daer ban ſeydt. BIIVOEGHSEL. 1 Nde hoven van Hederlandt vindtmen veele faorten banErtoten; Die niet weerdigh en zijn om in't langh beſchreben te worden; ais zn de Groote Ftaliaenfche Kosde Erwten / be Groote Witre Srwien / de Awacte Erwten / Die alle Klimurende Ersvren in onfe tael pleghen te heeten / in Hollandt Peulen ,Puelen ende Waghen Peulen, om datſe aen waghens / Dat is priecltn/ ende latten oft ſta⸗ ken gbeiepdt worden om tegen te Waffen, ende ſoinmighe andere : alle met harde fchellen/ Diemen wegh worpt alsmen’t malfchteeer, Dan Die de eene Kent, en falin de kenniſſe ban d'andere niet magen Dolen. Maer in alles is t wonder / dat De ghene die ghewormfteeckt zin / beter om ſaepen zjn dan de ghehe. Dekantighe heeten oocu rauwe Erwren. À Erwtenoft Peulen fonder fchellen zijn mede · ſoorten var defe Groote Erwten; de welcke grooter zjn van de ghemeyne Eetoten / foo ront niet / maer wat g kt / wat bratk ac htigh ban ſngeck; ten zy Dat fp Derfchelijck upt brermde landen gheb oght in ed rd wen zijn heel mor / ende he bben rde be bel ghelück De TN ende daerom magmenft rauw oft ghefoden nde heef eten / fonder de moeprete boeie om Die müdbelffe belen Weg) te worpen. Als fp hier te tande dip 1 aept rnde herfae rl keien pp betien peld — digd wal aft brackachtigt erde ónl ban fmattk : daerom iet — bari uptlandtſchfaedt biete; 7 et al Ì B fp eenen vacht in watet dhêwepcke eptafte en. Boden alen maghmen dien dan inm t bzeken van de Maen / in tepnde Bant laetſte fullen verbaſtaerden Beſe Erwt haute ſonder fe Brogbt ghewreſt upt een obel / is onlanghe Vilna wite affen’ re Erten dre ei Gfkens war. ghe ghebult oft hoeckigh reuten geren te Worden: eben an Date Se Deir tErigee Ie aak a tgeirdoch nier * — | Het vierde Deel. oorts vat deſe Erwten foo hoeckigh zijn / ſoo twüf⸗ dr ——— Erwte (albiet van Bodongiis —— fehitoerge uprghedauckt ) het oprecht Piſum guagta⸗ mept Vierkante Erwte is Baer Plinius ban fpreeckt : wont de —— he Lobel / wordt in De en Dan Enghelandt ende ooch u 7 sl a feer groot / achtigh ende bierkant / grooter han —— /tndegtelijck een middelbaer Boon, De ſteelen enden tien oft twaelf boeten langi. De verwe ís ijſermael oft — b. Dan ſmaeck en verſchilt fp van Deander niet (anders Bande * daer Bondius ban vermacnt: ) ghelck de Groote Witte Franc Erdote oock niet en Doet. HER VII eAPITEL: Van Ghemeyne oft Kleyne Erwten. Ghedaente: ; cede ſoorte van Erwten/Dat zijn de Ghemepne D ——— voorbeſchreven Groote Erwten Bart vholle ſteclen / bladeren / klauwierkens ende hauw kens Labelgck/bochin alles klepner; ende en waſt osck foo —* niet/ al is fp met rijs onderſet. De bloemen zijn meeft Wit/fomtijdts nochtang beupn veerſch: de hauwen zijn oock langhwozpiah rondt / begrijpendeelck acht / neghen oft tíen ronde ſaden oft Erwten/ klepner dan díe ban de Goomfche Erwten/ meeftendeel geel ban Verwe/ fomtijdtg groen : de welche tondt blijven al zijn fp ghe⸗ drooght tende en Worden niet kant igh oft hoeckiah als de Groote Erwten pleghen. Shzemexne oft Kleyne Exter. NY RN Ja f AQ — DE 5 (Oe ú SN „5 Plaetft. In be hoven ende belden toppen bele riu — telande —— man ende ſeer eyn⸗ l 1 {pin de hoven aeyt wor⸗ den / Dan Íchieten fp her op / ende ten — - pifeiahe aken ſtecken / latten oft andere dinghen % toft behulp boet ende onderhoudt / foo fullen {jp Tuttel ende Klepne truchten / ende Dat ſpaede in’ iaer / —— — maer als ſy ín de velden ende achers on= d Den Worden/dan (prepden [p haer felen Wit ende fen en eenden beek va Om Dar fp geen oft bar Ip belan nt ier vaſt aen konnen maechen / Bruchten Hoort te rrd in ghen fp meer ghen / infonderhept alg fp op niet * — 4 3 X die Heel oft luttel woeden; > menfchen geten te too; ‘Het feventienfte Boeck: 837 al te bochten grondt en ſtaen / maer op geweſten Die openz tuchtigh zijn/ ende Dons ghenoegh hebben: want tn ſoo⸗ danigje landen aerden ſy Beel beter Dân op vochte ende koude plaet fer. ij Tijd. De Ghemepne Erwten worden ín de Lente ghelacpt / datie in Weert oft April; ende worden: in Ds Popmaendt rijp: ende aerden Heel beter als t heetachtigh Weder is / Dan als het houdt ende vegjenachtigs 12:u ant {p worden oock Leer haeſt door de koude des fochtg bez ſchadight. — € Naem: Fn onfe tael heeten Befe vruchten Cruiten / endetot onderſcheyt Ban De Groote/ evghentlijck Kiepne Erwten oft Gijemepne Erdsten:in't Hooghduytfeh hee: ten ſy Etbfen ; in’t Francy. Des pois ; mt Hrivcug Ochros poss nae He geele oft onerverwe Bie het binnen fte mergh oft vleeſch Ban Befe vruchten heeft : Plimus ende andere Zatinſche ſchrijvers heetenſe Eruilia : De nieuwe ſchzupers / midtigaders De Averehers/ hecteute ghemeyn⸗ lick Piſum ende Piſum minus, omi de groote Shelijkeniffe Die bit gewas met het oprecht Piſum oft Groote Erwsten/ aengaende de ſteelen / hladeren ende hauwen geeft: al is't faerké Dat de vrutht rondt is ende luſtks butt / ende niet hoeckigh oft zantigh en wordt / ſoodanigh ais Plintuede Vrucht ban Piſum Tchꝛift te Worden. Aerd , Kracht ende Werckinghe. De Ghemepne Erwten zijn Van aerd ende kracpten ven Fafelus oft Ghe⸗ mepne Boonen gijelgek; endeen Gebben given mercke⸗ Icke oft werckeſycke eyghent heyt in haer; ende zijn om fga te ſegghen / bijnae nuddelmatiahlijek gheſtelt tůſſchen Be dinghen die gort ende quaet (ap git Boenfel bp brengen; Die ghemackeljck oft traeghe⸗ Tick gerteert worden; die haeſt oft langhſaein nae berree denwaerts ſincken; die Veele Winden ende gijcen winden maechen/ alg Galenus Ban delelde / ende ooch van De __Fafeli oft onfe Ghemepne Boonen / in de boecken Ban de Krachten Der voedlelen gheſchreven heeft. BIIVOEGHSE LTL. Iz t Mederbupefch heeten deſe vꝛtichten eyghentljck Erwten „Erwetenende Erwiten; in Italien Rouiglione Bifs, Piſelli ende Piſarelli, bn Trenten Arabeja 5 in Spaegmen Areja fommizhe heetenſe tot onder ſcheydt Van De andere / Ronde Erwten : Lobel neemtfe Heere Efwrien 5 in’t Latún Piſum minus ex luteo virefcens; ende asck Ochrumaft O chras in t Enghelſch Middel Peafen. Kroonkens Erwten ſchift Petrus Hondius / zijn boven allert feet aenghenaem om {fen / als fp Bloepen :-den ſteel is meeſt gicher Dan Dien ban d'andere Erwten / platachtint/ al ofrer twee aen cen gbegroept waren. Ve witte bloemen ende bauwen hanghen feer gheſchicktelhck bijnae boven aen de ſteelen / in twee oft dip hoogh⸗ Ben Den feiven kroons ·ghewohs bekleedende, ſes / acht oft tien in de ronde: anders de ghe mepne Witte Ronde Erwten gijelijch. Pifum Ochræ colore ende Dé Dremde Erate/ ende De Indifche Erwte met (tekende hauwen ende een verghiftigh ghewas aat Pi: en. fum heet / zün bp be Indiſehe ceupden hefchren Pilum cordatum iẽ de Swarte & riecke ban Ober zee. Aerd, Kracht ende Werckinghe. De Erwten dmg ghehouden boor koudt in den eerſten gracd {ende matelöcken bocht ; andere ſegghen Batfe in bee koudt zijn. * erwecken Den appetijt oft luſt ometen / t be boyft/ eneen Ben Hoeft ende geven ben tine eenst rete —— Binaetlick Be ghene Die weeke enne —— tanz ene net — zt gheſoden / ende e olie ban Amande fiedtfe met Cmandel-melck. 3 ZP sijn bequaem om in heete tijden ende van Erne teevee sn Dan D'andere/ Daerom tú fp oock lichteljcher foon ene eeeh jp emeente eet adtelcher gier d Ste gheſoden / gheue ſen de fchorfthept ban ’t hooft: De felbe bagten De placken van't acnichtaf : met % — ban pi 4 alle quade zeeren peaf : met Gerfiemeel ende tenmet gheſoden ende plaefterg- ki op — ontdoet alle ghe ſen erde verfoct alie anco orwijs Om te verhoeden d 3 tot, farpt daer Erten. er PA De wopmen gheen fcpade en HET IX CAPITEL, Van Wilde Erwten. — Ghedaente. ilde Erwte brenght ka: ſteelen D Ban den Lathprus oft. — fe Maer bzeeder / weerk ende llap / ende daerom. 838 Berfprept liggende: upt be welcke met beurten de bladeren fpyupten / die langh zijn/ breedt / aen Bepnde met klau⸗ Wierkeng befet / onderWwaerts enchel / maer nae boven⸗ Waerts ín Beel hlepner bladerheng berdepit. De bloemen zún wit. De hauwen ghelijchen die van den Lathprus / maer zijn klepner : daer iu ligghen ronde faden / klepner ende harder dan die ban de Ghemepne Erwten / geelach⸗ tigh ban verwe / oft (wart/fomtijdts bitter van (maeckt, De wortel ig fafelachtigh / als die Han de andere hauw⸗ Vruchten. De verwe Han de ſteelen ende bladeren van dit ghewas is als die van de Groote ende Ghemeyne / ende Platte Erwten. Opie Erster. — —5— €-Plactfe. De Wilde Erwten zijn hiet te lande vꝛemdt ende ſelden te Vinden; ende worden alleen Han de Erupdt- beminners ſomtidts in hunne hoven onderhouden, g Naem. Wy noemen Dit gewas Wilde Erwten/ in't ZLatijnEruilia flueftris oft Ochrus filueftris , om Dat wp —— eyghen naeuren weten; eude om dat De — groote ãhelickeniſſe met de Ghemeyne Gonde ten heeft. sn N Maer den genen/Die dit ghetwag Aracus ende ín ſonder⸗ heyt Aracus niger noemt / ende Daer Voor houdt / is ſeer wijt van de waerhept verdoolt: want alts’t ſaecke dat de vrucht Ban dit ghewas ſonitjdts (wart ie / nochtans en is fp altijdts ſuſcks niet, Oock den Aracus, alg Galenus betupght/ gelijkt de Platte Erwten oft den Lachyrus, ende is hoeckigh/ende ghekaut / dot h klepner ende harder: Worte bean heeft LEG p t hebben · Dacron: 1 e ſoorte Ban Cru: ten veel meer ghelückeniſſes met het oprecht Eruum , alg koyts hiet nae mt 17. Capitel claerlijcken blijchen (at, BIIVOEGHSEL: Oel febijnt Dit ghewas Ochrus oft Eruilia eyghentlijck te nor⸗ Limmen: fermieve heeten t Ciceroroboïdes, hae De gbenaente bie het met de Eruen heeft ; mt Engelfch Wilde Peafen. Bet waft in Languedocjende 4 witte / maer oock twel purpure bloe⸗ men. Sommige beeten 't Eriala, ius tupgbt/ datter te Damask een faorte is | tae ſomtijdts heelros : de. welcke ghepelt zijnde De ende Kemels te eten ghegheben s heel vond/alg te Ban Erw⸗ Cruydt-Boeck Remberti Dodonzt. Roode Erwte uyt America ghelückt befe Wilde Ervote wat / marr is bu de Indiſche crupden beſchreven. Dan Haer is een ander Pi fam rubrum, oft Roode Erwte / elders beſchreven met den naem otus met vierkante hauwen. raid } 5 Wilde Erwte van Clufius, ín’t Latijn Pifum filueftre , waſt int Woindifshe landt ende elvergaenden Danouw, Defe en berfchite ban rancuen cude bladeren van De ghemepne Erwten niet fer beet; want fpheeft verle kantighe rancken / taep rnde qbeftveept: daer nae bolghen groene belachtighe bladeren / cen binghers bzeedde fangh ende vondt/ altijdt twee met beurten aen De ſteelen waffende : upt het midden ban de weltke een ribbeken fprupt/ met fes oft bier bladeren tegen den anderen ſtaende beſet / in klauwieckens epndenz de:dan berfprepden haer Die ſtrelen in noch meer andere fijd-tacken; aen de weiche heele Klepne witte bloemen aers ghewijs gheſchickt Waffen: be hauwen sijn wat ſmaller dan Die ban gemeyne Erwten ! inhoudende faedt als dat van Wilden Larhprus/dat Wp in't naez bolghende twaelfde Capitelbefchrijven / bzuyn / onlieÂjek van fmaeck. De wortel is dickathtigh langh lebende. Dierghelücke Erwie fehijnt het Pifum filueftre Pannonicutn ban Camerariug te wefen/dat in Franckenlandt Darm gicht krant heet; om Dat het ghemeyn bolck aldaer ghemepnlijck ettelijche graenen ban ’t felbe pieegh in te (wilgen teghen De pine det dar⸗ men oft colfjcke ; ende t crundt felbe ban bupten op Den bupck te legaten ; ende de heeften Die ſultken fieckte onderheebigh zint ſei⸗ be cruydt met ander voeder Petert te gheven. — HE T:X+G ACP TSE Le Van Lathyrus oft Platte Erwten. Ghedaente. ‚ L Athyrus oft Platte Erwten Gebben Leele kantighe fteelen/ aen bepde lijden plat ende in breede velach⸗ tigheden ing hedouwt / wijt ende Berre langhs der aerden blidderende: upt De knopkens Han de Welche ſpruyten langhe/ gladde, ſmalle / voor ſcherp afgaende bladeren / altibt twee bp cen op een fielen ſtaende: Waer tuffchen een Klepn kroom omghebooght lauwierken Boortkomt/ „Daer mededat ſy haer aen De ſtocken ende rijs / daer (p by ghefaept worden / ende Bock om haer erghen fteelen vaſt maechen. De bloemen zijn wit : ende daer nac volghen de hauwkens / kleyner dan Die Ban deHhemepne Erwten f niet heel rondt / maer breedt ende plat imghedouwt/ Van verwe Die Ban de Erwten ghelijckende: daer in ſchuplen Dattzyxus oft Platte NErbten. GE pe EN (7 Het vierde Deel. poerkighe Bantighe vruthten oft Caden / ban bupten wit/ ee gee / Ban fmacch be Ghemepne Erwten maer ghelijck. De wortel is teer ende ſaſelachtigh. * Placcft. Dit Gauw-erupdt is bier te lande felden te “pinden / ende en Wordt nerghens dan alleen in De hoven guderhouden Vande ucerſtighe ende nieuwsgier jat. Den faept ende pluckt dele Platte Erwten andere vruchteũ . Ps —— — — in onſe tael Platte Erwten; it Griecks Lathyros AdSupos sin 2% Lat jnu Ci⸗ cercula, oft opt Griecks oock Lathyrus. b Aerd , Kracht ende Werckinghe. Dan hun gantíche fioffe ende welen zijn defe Platte Erwten de Ghemeyne Boonen ende Erwten gheluck / fepdt Galenus, Boch wat grover Dan die ; ende —— goeden fp het lic haein Wat meer dan de ſelve· BIIVOEGHSEL. Lathyrus epghentljtk Groote Platte Erwren — inch Den ghenen Lie int naebolghende Capiz telbefchrehen wordt / met fijn mebe-foorte / Kleyne Platte Erwtên peten. Dan Lobel maeckt twee ſoorten ban Platte Erwten : De e met breede bladers / in't Latijn Lachyrus laciore folio; oft Cly- pdr pan sPattbiolus; het Eruum Carruam ban Dalerius Cors dus; oft Pilum Grecorum an fommiabe; in’t Enghelſch Ciche ⸗ ling oft Breade Peafen: ende betupgbt vat dit ghewas Den naem Lathyrus boert nac de grepntn ban Zprinck-erupdt/in’t Griecks Lathyris Catapucia ghenoemt. Defe waft in Langucdack/ende heeft blade ren Die Boven fcherp zjn/ twee t'famen/ ende zenuwachtigh / met tuffthen ſpatien uptfpzuptende/ ſtaende gelijck twee opghet zene: De bloemen ghelcken die van de gientepne ——— bande vruchten zijn breeder ende piat / vñghe ihcue hoecken hebbende. Dp bloept in X / ende worde in De Ë enùe tp. De ander waft oock in Lans Buedoc/ ende Geef Platre Erwten mer {malle bladeren , nac De feer aatte gra aderachtighe ende ſpitſe / twee t'famen op ecn 8 e haprachtighe klauwierkeus bladeren; in t Latijn Lathyrus anguttiore graminco fdlio, eft Eruum (acioum Fuchfii ; in’t Eũghelſt h Wilde Cicheling. De Bloemkens zijn witendegeel: De hauwkeus zijn platter / tweemael ,Korter / mast breeder Dan De boorgaende ; in de welche baprigbe Klepne foete greynen kgghen. Cenighe noemen bit crundt in't ranfch Petite Chice oft Gefles ; ín’t Zatijn Cicerculà Palladii, ande Cicercula Pliníii is in't Buvoeghſel van Den Wilden Laz thyrus berfchepdentlijck befchieben; midts datſe niet ten vollen bekent 15. HET XL CAPITEL “Van Aracus oft Kleyne Platte Erwten. En vinde iwee Tooten wan Arseus oft Ciera: een met peerft net 9 Lathyrus oft Kleyne Platte Erwten ghehouden Wordt. < Blaker. DE * — — — — de voerbeſchꝛeven Platte Erwten -athyrus gan fieelen ende bladeren gantích ghelijek. De bloemen zijn upt den roodt-purperén Wet nae den Granact-verwigBen trec- Kende. De hauwen zjn wat Blepner, De vruchten oft ſaden / die Daer in ſt —— plat/ kantigh/ ende Hebben oock onghelncke hoechen / alg de Groote : maer zin kleyner / harder ende al upt foo plat niet / van verwe brupner/ ende nae t ſwart trechende, ‚2, Den tweeden Aracus is Van bloeien nde fade heel Wit ; maer de grootte ende ghedaente van de felbe faden/ —— de e De andere teeckenen komen met die van e Blebeen. ren < Plaete. — Platte Erwten zijn hier te lan⸗ de oock vremdt ende elden te binden; ende Worden ner- ne elders dan ín de hoven van fommigbe Crupòdt- onderhouden. : ‘ — def fo te ban defe twee ⸗ — is van le de — van de gibt boedfelen Aracos Apex datle Ariftophanes in fijne Holcades foo ghenoemt heeft, tot dt Van bet ghewas Arachue gheheeren; t Welck een milmas ban pluckigraen is / ende hier nae van ons en fal worden, Wen noemtfe in 't Latin Cicera, om dat ſy de Cicercula oft Lathyrus, bat is de Groote Platte Erwten/ helickt / ende van de leide me in meer / Dau alleen ck in De verwe verfegilt, \ der ghebeeten ; die ooch bermaent 5 oft roodtachtighe bloemen / ende een 7 bat epgbeuthiek voor den Klepnen Leth Het feventienfte Boeck. 859 SN tacus oft Kleyne Matte NErssten. De Cicera , ferBt Eolumella / en is gengaende haeren ſmaeck ban de Cicercula niet met allen Berfchepderi, dan wordt alleen Door haer verwe bande felbe onderkent ende afghe londert : want fp is befmeurder enbe nacder Ip de fwartighept komende / als Leorfepdt ís. Inſgelycks ſchrüft Pãlladius in de maendt van FPeert / u Wordt de Cicera ghjefacpt / die ban de Cicercula alleen Bari verz We verſthilt: Want fp is bruyner ende ſwarter. Imt Duptſch oft Franſoys en hebben ſy gheen namen/ noch Dot inde Apoteken: Want daer zjnfe onbekent : fp Zijn miettemin ban ſommighe Hlepne Platte Erwten gheheeten. 2, De tweede laorte en is eyghentljck gheenen Aracus oft Cicera ghelijck de eerſte: maer meu foudere nuſſchien -athyrus minor, dat is Uleyne Platte Erlboten/ eughent⸗ lck mogten noemen. Bl f € Acrd, Kracht ende Werckinghe. Alle Bet Shelgupch ende kracht ban den Aracus oft tl € Platte Erite/ ig Die ban den Lathyrus oft voorbef Groote Platte Erwte heel gheljck: anders Dat den Aracus harder ig / Ende daerom meer tijdts behoeft, Om mor te worden / als bp gheſoden wordt. — zijn Dele Kleyne Platte Erwteñ oock boor ——— ende moenelijcker am vertee⸗ tente houden / dan de Groote Platte Erwten. BILVOEGHSEL. En beeft deſe farte ſomtdts met geele bloemen ghevon fepdt — bit ghewas in’t Ftatiaeních Mo, ho heet / bag, een Re hen ane Erwten Hauer. mie noemen deſe ende De boorgaznte ꝛ Erwten in't Latijn Plam angulofum ; 3 t ntb Plate bes, bat ie Boerkinte Ertoten: andere teetenfe Orobus Fuch (1 andere Phafiolus minor fariaus Cordi: De Fraufopfen noêmenfe Ger: tes, Pois Cerres , ende Des Sars; De Staliaenen Cicerchia. 7— ende Spꝛockelle. dan ernighe —— Want ale fp bloepen/ foo en —— — te ten van Eeypten, in't Zatin Cicere I /pti ben Elufius befchreuen / en Derftbilt ban se —2 Ettore niet veel ban bladeren ende tanchen : dan de bloemen binnen in heel blanw / bupten Peerfch unt deu afchoerwiaten Wkens zyn Bun enùe lanat / inhoudende twee / b: i oneffene Erwtkens /ais die van de Plate Deele (watte placken ghefpickeie, 840 Ettelijcke fborteii van Aracus. De ſe hebben meeft alle hare epgener naemen; bpde welekelp beter bekent zn; 1, Aracus Mauthioli ig De Wibe Ermteende Eruilia oft Ochrus filveftris ban Dodoneus / it hooghdiptſch Efclsohren gheheeten / nat De ghe daente Der bla⸗ Deren; z. Aracus Fuchúi is ban den ggemeynen man Vicia Romand gheheeten ;ehdeig een mede-foötte Van DE Koomfthe Boonkene J xhaſeolus, oft De Fabs filaeftris van Ma olus. 3. Aracus \fpanicus, Ban formnigbe quatjck Lupus Hifpanicus genoemt / ig een middel-foarte tufft hen Den Aracus bat Matthiolus / ende pien vari ®odon:us / met feer fmalie the bijna grafachtigde bladeren) bie metter thot wat Greeder worden) sridefommíighe aen: waffingbenkrighen, ende fomtijdre fect boog opschieten / afs ſy bben waer acu fp haer baft-moglen maecken. De bloemen zun choon roodt/ onder in wat witachtig. Defaden sin grauw ghe⸗ fpickelc./ ineen bruyn hardt pel beloten. 4. Aracus niger , alſoo tonrecht gheheeten / is dock den naem ban De Wilde SErwie / oft cen mebde-foorte ban De felbe. 9. Aracusvan fomimighe, oft Arachus, is den CTrock / die oockt Araca gheheeten Wot Bft een vremde foorte van Bilepne Platte Ermten/hebben Wp bp oe Indiſche crupden belchꝛeven. HET kil CAPITEL Van VVilden Lathyrus: À ‚Gheflacht. f M Ettie mlepne ende Groote Matte Erwten / Dat IE metven Lathyrus ende Aracus, Geeft groote ghelij⸗ heniffe be wilde faoyte van Gauwvruchten / die in Dele Duptírhelanden feer ghemeyn is / eude Van fonamighe Wilve Platte Erwten ghenoemt Wordt. ke ‚€ Ghedaente- Dit ghewas heeft platte fteelen / met Klauwierkens ende malle bladerkens bewaffen / ghelck eend nietde: pend Tanz aber emen zi peerlachtigh / alg die van den Aracus ende waſſen Dep oft Bier hp een : Daer nae 5 — — ſmalle hauwkens: in de kleyne ronde harde ſaden beſloten ligghen / Lan de laden Banden Crock oft ronden Arachus ck / van verwe wart oft grauwachtigh. De wortel ig groot/ dick / hardt ende houdtachtigh/ ende met ſommi⸗ ghje tacken doo, malkanderen gheblochten zende ſpruyt alle iaeren Wederom upt / ende eñ ſterft nict lichtelijchen, Dt. 6. Araco homœon, Cruydt-Boeck Remberti Dodonzi. g Plactfe. Dit truydt waft op goedt vet landt / aende Kanten van develden neffens de hegghen haghen ende tupnen/ de lewe met fijn ilauwierkens ompattende ende beklimmende/ ende veel te hoven gaende, Det ig foo wel in Hoogh alg in pPederbuptichlandt over al gemeyn ende ín’t wildt te Binden; ende ín fonderhept in Brabant. q Naem. Wp noemen Dit ghewas Silueftris Lathyrus in t Latin / dat is Wide Platte Erwaten / om Dat Wp ans berg gheenen eyghen naent Han t felge en Weten 5-Want het en ie gheenfins Hooy Get Eruum te houden / als fom⸗ mighe gualijck ghelooft hebben. Want Get. Eruum en heeft gheen langblevende wortelen /maer Wordt alle iaer opeen nieuw gtjefaept / abs alle andere hauw vruchten pleghen : oock foo is het heeſterachtigh / ende vecht fijn fteelen in De hooghde oft ter Lijden Ban ſelfs op: daer-en- tegen foo ie bit ghewas teer ende flap/ende blijft ter aer⸗ den verſpreyt ligahende / ten zy dat het met eenige ſteun⸗ felen onderhouden/ opghelicht ende onderlet wordt. { BIIVOEGHSEL. A is't ſaecke bat Dit crupdt hier booztijdts boor een wilde ghe⸗ £M fiacht van Citeren ghehouden pleegt té Worden/ nochtans en zíjn be bladeren Daer Dan Die ban De Ciceven wiet ghelyck; ende ve bauwkens zijn klepner / platter ende fmalter Dan den de Tamme Ciceven Sp ſommighe plaetfen zijn De bladerkens tuſſchen de hans Den ghetmreven zijnde feer ſterck Van reutk. Bet beeft gheluckemſſe met het Clymenum ban Matthiolue ende met het Cam Eraum ban Eordug/ alfoa welals De Sroate Platte Erwten. Elufius heeft in Franckenlandt ende in Ooſtenrück twee foortenr ban bit ghewag ghevonden / ten met ſmalle bla deren / Lachyrus Gl veftris anguftifolius ; ende een Met Breede bladeren / Larhyrus ſilue⸗ {lris latifolius gheheeten: welche beyde ſeer ſchoone liet roode bloe⸗ men hebben. _ Grooten Wilden Lathyrus met breede bladeren is een mede-foorfe ban de ghene die Cluftus beſchrüft: dan deſe is onlanghs opt — Bpaegnien oberghefonden / ende maah Lathyrus filuettris larifohius Hifpanicus heeten/ oft oock Lathyrus maximus ; Want fp waft ſom⸗ tijds fee hoogh / heele prieelen rghenakende onbe bijnae bedecken⸗ De : De bladeven zyn feer brredt s De ſteelen oft raucken zijn oock breedt ende gheblaedt / met langhe klauwieren allefing aen vaſt wordende : de Bloemen zijn groot / ſchaon peerfehs ; met doncker _ blauw bierciert: De hauwkens zijn langh; de Erwtkens beupn/ niet Beel plat: de wortel ig eenen arm dick / twee boeten tangb/recht in der aerden finchente / als Den grondt facht ie / menighe tasten levende / ende alle iaer op cen nieuw uptbottende. N HET XII-CAPIT EL. Van Tamme oft Ronde Ciceren. D E Ciceven zijn Drijderhande/ alg —— ſeydt: de Canumeoft Gonde; de Kantiahe oft Ghehoeckte; ‘ende De Wilde. Pande Tamme oft Bonde lullen Wp _nu handelen van de ander in de naevolghende Capitelen. …_g Ghedaente. De Tamme Ciceren hebben hardachti⸗ ghe freelen/ niet heel oBerepnd flaende / Lo pork niet teel ter aecden laghende / maer alleen ter fijdenwaerts … Deplende / alg Hoen alle dele loorten Ban hauwvruchten bie Theophraſtus in't Griecks plagiocaula maaysinaur noemt : daer aen Waffen bladeren / die Van de Linten gbelijchende/vergadert ban beele klepne ende ſmalle bla⸗ dereng/ aen bepde lijden ban een mivdclft oft rib⸗ beken waſſende / ende te De bloemen zijn heel klepn ende witachtig; ende daer naebolghen Blcpne langhworvighe / vonde / ghelif vighe ende uptpuplende hauwkens / de ſaden Van burten DEES tooneubde/ende daer mede onderfchepden eit afghefchut: : dele laden / die daer in liggen/ zijn witachtigh/depoft DIE in't ghetal/meeftendeel rondt/maer een uptmuptende 5 verheben hoecksken hebbende / ende daer ín De Ghehoeck⸗ tr oft Bantighe Eiceren binae gheljckende / doch Beel Glepner dan Die/Lelfg oock noch kleyner dan de Ghemer ⸗ ne Gonde Erwten/pan ſmaeck niet onliefljck / maer kei — aengaende niet veel van de Erwten vertchillende. de wetend. A KJ Dele Tamme Ciceven waſſen op Beele plact: · fen van Dpaegnien cube Ftalten/ maer ín reder ende ** indt alleen in de hoven. € Naem. Gn onle tael en hebben dele hauwvꝛruch⸗ ten anders gheenen naem Ban Ciceren oft Tamme gi teren / nae ven LTatijuſchen naem Cicer oft Cicer ſati⸗ uum „oft Cicer hortenfe „oft oock Cicer rorandum , Dat ig Aande Cicerg/tot onderlthil Han De Ghehoeckte if en den anderen over flaende. * Het vierde Deel. Het ſeyentienſte Boeck. dar De Koepen ende Oſſen en eten dat niet eer Booy dat het ín Camme Ciceven. water ghewepekt ende loet ghewopen is, Daeroim is het — merckelůck / iae taftelijck ghenoegh / dat dele onſe Tamme Citeren / de Eruen niet met allen en gelijcken. q Aerd,Kracht ende Werckinghe· De Gonde oft Tam⸗ me Cicers maken lichten kamergangh/ende zijn den bupt⸗ Ee nut ende bequaem / ſeydt Diofcorideg ; Ip doen gemac⸗ Kelijck piffens maer veroorfaecken Beel Winden ende op⸗ blaſinghen inde Darmen : fp doen oock de quade verwe bes lithaems vergaen / ende He goede Wederkomen: ſy ia g33 de maendtſtonden ende de Vrucht npt den lijfve: ende p vermeerderen dat ſoch ín Der Vrouwen boz fen. _ Dele Citeren met Eruen gefoden/ verſoeten ende doen fincken be ſwillingen ‘van de klootkensg ende mannelijcke leden / daer op gelepdt ; ende zijn oock goedt in Dier maniez ren ghebrupckt tot Be loopende ſweeringen ende gaten Lan ben hoofde ; endetot de quade crauwagien/ ende allerhan⸗ be ſchorftheydt oft vupdighepdt; ende teghen be placken/ zoeten ende andere onſuyverheden des hupts. De lele Gonde Citeren met Honigh ende Gerftenmeel vermenght / zijn goedt op de guade boortsetende ſweerin⸗ ghen ende op den kancker ghelepdt. BIJVOEGHSEL. I Jt Latijn heeten deſe Ronde Cicers fomtijdte Cicer Ertillum; in't Franſth Gices ende Chices: Ban Lobel heetfe Exuen, in’t Las VA — — — tún Orobus receptus Herbariorum; ende gheeftfe alle De nafmen die NN 47 Dicieer 8 INNER 11 ks N cer Orobzum Theophrafti, alleen ín } t ban SHINN SEN 3 — — — — de Sruen verſchillende / Gicercula Plinij „nae De mepninghe ban, SAN AAN: — Eranſops Penuin/ is ban Lobel beſchreven / ende beelin Langue: — 8 WW TT INNS SNN Bock ende Probencen gebonden : Den fleel ig andertjalben boer SWI EE \y SH hoogh / geknoopt / geftreept ende hol : De bladers hanghen aen een SVN PE ANA lang tibbeken, Die ban de Linfen oft Aracus abelijck : maer ban ì: On ND NNI me de middel Bptoactts groepen andere tacks ſiens met blabers/ende AAN A SR daer nae bolghen de hãuwitens ſeer veel bp een ſtaende / rondt / ee⸗ Hen dunm langh / ende recht inhoudende eick dry oft vier Ciceren / Diemen ban bupten fiet uptpuplen / ende lidt-ghewijs ban mai⸗ — kanderen onderfthepden zjn : maer De Ciceren en zijn Binnen met FN gheen bellekens van een ghefthepdens ende zijn bijkante ſos groot — * et Dat n/ ban ber! achtigh / bleeck ende geelachti ren / die Wop in't naevolghende Capitel beſchrijven. Men Emin ban fmaech/ als De Cicèrén oft Ertoten. End noemt{e in Italien oock wel Mochus op’t JLatijnfch: Dige - _Gicer oroboïdes ig Ben naem van Wilde Erwten. ſcorides heete in't Griechtch Erebinthos hemeros Epé€nâg= … „ Cicer van Guinea, ban Ciufius Cicer Nigritarum genoemt, waſt ijaspos : Cheoptpaftus noemt een foopte ban Cicer,bievan Hi Aipne geftollen baertke- gewijs gekromde hautwen een Dupms Cicer Arietinum ín fijn grootte Berfchilt/ ende Orobus ene t / met eenigh faedt/ bijnae heel vondt / alg een kleyne gece, Orbieor ercbinchos fiche be felbe lance ——— eetfe Cicer Columbinum , oft Cicer Venereum: Bet on⸗ wen/twee Dupmbreedden iangh ende breedt, Geel fart, gier tolle derſcheydt van De Ciceren/ ſeydt hy / is menigerhande/ ſoo oft gebuit/velachtigb/hacdt/ inhoudende twee oft Drs ſwarte ron⸗ Wel in De grootte / ghedaente ende Herwe /algin den Deplatte faden. Een ander ie heel plat. ant men bindt een forte Arierinum gebeten Île De foozten ban Cicers belen dat eygens / dat gheen beeften nae be ghjebaente ban een Gams baoft die fomtiotgwit Pe flbe beſthadichen en (utien. e * fomtijdts (wart; ende een edn foorte/ Columbinum H 7 ———— Dee en — bidt ban — — el Van Ghehoeckte Ciceren. wW gent —— lele GE foetfte Cicer ig'tghene dat den D & Ghehoechte ceren zijn eyghentljtk maer eener= Ende — 5 ardin cin — hande: dan lommige maechen daer twee foorten bBan/ de St , eren onbekent : _om dat be vruchten fonmige Wit zijn ende ; — enen in hun tael Mocho; be Dpae- nughe oft ende Blepner. z — Date epgentitiek in oude ties Aten —— besniet __q Shedaente, De Bhehoechte Citeren hebben dunne de gren dan Jeeu s ‚& ende Redi genten Sinter ——— Bänfommige epndt ftaende / met veele tackghens ende —— did Ben, HDant beele geleerde an befe tijden hebben nefe Tam, As De bladeren Waffen veel tfamen/ aen er me Cicecen boor het onzerijt Bree redde ate oft vibbe/ teren malkanderen over abe ben : ban die zijn Ban de waerhepdt feer fe ze che Der bladerhen ig klepn/ breedt ende ronbt- 5 mt al / kl i verre verdoolt ers alg mijn ghevoeien Gamantzee. D epner Dan De bladeren ban Teucrium oft onit Tamme Cierern oordeelen falen. Want bele fomeijdts putpur coopathuan sli, emedts wit, maer alsde 3Linfe-blaberen in meer als een biacshen Wee e el bat ele bladt bijfonner, Daer be Deele berfamelin? fen gp tage bet ol wines waer: baer twee oft ten hoogt ne van ghem í k en dap laden oft Ciceren in beftoten i en hoogh nn en aet-en-boben ebben Hatii jo uniet % Meel degen eben aarjafapen ende echten an Orgel, Daer Den Ímaetk ale het Eruum: acti matge wie (ommige upt ben purpur Tonden brupnz —— — als Salenusbe- _fprupt een merchelijch teechen van haer bóttinge oft pt lieffelütk van ſm bertoonende. De wortel ie dun, toit ende & Cruyde-B beck Rembert Dodonæi. dsBehoeckte oft Rantighe Cicexs. 842 5 — — SS 8 —— SNN SNZ OON Y Ns 4 Ge N] j € Plactfe. In Ftalien/ Spaegnien ende Wranchrijck Worden dele Cicers over al ín de Belden gelaept ; de brac⸗ kigh ende filtighepbt ban den grondt is haer nut: Want haeren aerd/ alg — — fept/igfulcks/ dat fp met een brꝛackigheydt wafjen; daerom branden ende ontftehen fp de aerde daer {pgroepen : ende om dieswille en faeptmenfe anders uiet dan als ſy eerft-eenen dagh langh ín water. zijn / als Plinius betuyght. q Naem. Fn onle tact heeten deſe Citers ghemepnlijck Ghehoeckte oft Kantighe Cireven ; int Latin Cicer Arie. tinum, als ofmen Gams Ciceren fepde ; int Grieckſth Erebinthos crios E'sCubos vpsos. De ſoorte / die ban Herwe uyt den peerſchen voodtachtiah is / heet in't Karijn Cicer nigrum, ende ín de Apoteken Cicer rabrum, dat is Swarte Ciceren oft Goode Ciceren : De ander heet Cicer album ft Cicer candidum, dat is Witte Citeren, : € Aerd,Krachtende Werckinghe. De Citerg ſeydt Gaz Tenus in t boeck bande Krachten der voedtſelen) te Weten de Ghehoechte/ Baer wp nu ban ſpzeken / alg een ſpſe in⸗ ied maecken alfoo beele winden ende opblafingen alsde Faba oft Boone van de ouders ; maer Ip voeden tlichaem Geel meer ende fterckelijcker, Sy geben luft tot bijſſapen: men plagh oock te gelooven / Dat ſy het faedt ver⸗ meerderen: daerom hebben ſommige de ſelve de Hentxſten Peten n/ eer ſy De Berrien beſpꝛonghen. Noch hebben dele Ciceren meer krachts om af te Haegen Ban de Fab. oft Boonen ban He ouders 5 ſulcks dat (p den fteen ende tgraveel ín de nieren ende blafe beken ende doen vijfen / te Weten de oode oft Swarte Ciceven/ die oock klepner zijn dan De Witte. Maer tot dien epndeis't „beter datmen ’tlap oft water Daer ſy in ghefoden zijn drinckt / dan datmen De inneemt. Dioltoꝛides ſchꝛijft / dat de ſoorten van Gehoeck⸗ te Citeren de piſſe doen voortkomen; ende openen De ver⸗ — —— — RE: daerom gheeftmen daer oſmarijn ghefoden heben, de waterluchtighe te drintuen helpen spat de Citerg veele indenen- — aengheteeckent. „Ken dien in D'acrde/ ende ig met etteljcke (afelí veſtight. 2. Det tweede gellacht van Wilde feer veele ter aerden verſpreydt BIVOEGHSEL. — ateken ende oock twel elders ſün deſe Cicers ens J ——— ghehreten / ende boor De ſelve alleen bekent bier te lande noemtmenfe oock Ciceren ; in Dranckrijck Pois Cices, ende bp fommighe Cices de beliers-in Duptfchlandt Zy. fern, vad Ard, Erweyffens int Latin Cicer fatiuum aft Cicer vulgare ; in’t Dpaenfch Grawangos oft Garamansos in t Ftaliaenfch Gec ende Cecerì (met eenen naem die de Franſonſen / de welcke den felven niet wel upefpgeken en koſten op De Italiaenſche wife, in onfe boor-baders tijden allegader in Dicilien op Lenen avondt Dede het leben verliefen/ midte Dat fp Seferi fepden / ende niet Giecieris) in t Enghelfch Cices it Griechfch ende Turckſth Er⸗ uithia oft Reuichia. Cicer — Guincaíg in’t voorgaende Bhvoeghſel beſchreven. Aerd, Kracht ende Werckinghe. De Ciceren/te weten de 5 hoeckte / verteeren / fupberen/ ende maecken Dun ende fijn alle konde ende grobebochtigheden : fp zn Warm ende drzoogh tn Den eers ften araed / met eenighe foutighepdt ende bitterbepbt. gn Ftalien/ Dieilien, Candien ende andere. Griechfche En⸗ tanden worden Defe Ticers Deel ghebrupekt/ in fonderhepdt de Witte : die fp in Den heert (alfmert be Erwten hier re lande pleegt te doen ) oft in De obens vooften : ende foo worden fp ban de kins ders beel gheten:ende in Curckien znder over al heele winckels Daer deſe Ciceten in Wijde kopere pannen gherooſt worden / ende Berkocht aen de gene Die een lange reyſe op banden hebben: dar de Diclaenen verkoopen De haere / Die in Den oben gherooft zins ende Ceceri cagliats Geeten/alleenlijck aen De kinders. De feïve maes tene oock / ende maecken Daer Hoecken / Kerſtelinghen ende üra⸗ Kelinghen ban. : d Dp zijn geent gebrupcht tot alle rundighendt ende quade crau⸗ wagien; ende deſgelicks oock tor de ſweeringhen achter Dooren, Twater / daer Defe Citers met Roſmaryhn in gheſoden hebben / gheeftmen nuttelijck de geelſuchtighe ende de water ſuthtighe. Meel ban Cicers met Endibie water gheſoden / ontdoet de ghe⸗ ſwillen. Tſelve Meri ban Cicers gheneeſt oe heten ban de Dlans ghen/met Hpperiton abefoden. k ze Zoommighe verſekeren / bat De Cicers goedt zinin al 'tghene Daer de Erwten in ghebruyckt worden/fae Beter. 4 Ciceren zjn goedt ghebruyckt ban de ghene Die Gun met bijſla⸗ pen bermoept hebben; ende fanderlingen goedt baar De longerſuch⸗ tighe / ende die kleyn ban ſtemme zijn. fee zón oock goedt boor de ſwaermoedighe menſthen / ende ver⸗ loſſen bie ban alle quellighe ghepeyſen / maecken de ſelve vrolck ende luft{gb/gtefoden ende ghegheten zjnde. za Ben hedtfe veel met Pereefelie wortels! ende men drinckt et fop. Andere fiedenfe met Polepe ende Lancel ;. andere met Geul · faedt; om Be boorfepde ghebreken te gheneſen. HET KN CAPITEL idg Van Wilde Ciceren. __Gheflacht. Tilt agak & Wilde Citeren ghelijcken de Tamme / ſeydt Diaz D ſcorides / ende zijn ſterck oft ſcherp Ban reutk: van het — is in het ſaedt gheleghen. De nieuwe Erupdt-belchrijvers hebben vaer ctrelijche ſoorten van Ghedaente. 1, Beteerfte gheflacht ban Milde Ci⸗ teren heeft Beele ghetackte ter aerden liggende fteelkens ; aen De welcke bladeren Waffen als die van de Ghehoeckte Cicers/maer niet — aft gheſchaerdt om de kanten / ende daerom De bladeren van de Securidaca beter ghe⸗ lijckende / Beel te gader aen cen middel zenue oft ribbe groepende, De bloemen konten op pahe Ikens neffens de ſijd · ſcheutker haer eyghen utkens boort / ende sijn bleeck geel Ban Herwe/ aers ghewijs … Daer nae vo kleyne blaeskens oft vonde hauwkens/ van grootte ent ghevaentede Vrucht Lan de Ghehoeckte Ciceren gelijchen= _De/ (wart / ende wat tupah oft haprigh : er ent B Elepn/hard/plat/bli ſche Boonkens ghelij ckende. De wortei finckt ta Citeren brengt ooch De ſteelkens boort; ——— —— v HE Á vi bijfonnere at erven Ì an dps — blad en epe Len ban Gen minds Dek en * naeſt het ſteelken zijn/ besl fte zijn / waer het uptz terfie oft onghelijck bladt ig fte van alle. De bloemen fprupten upt Den o igh ban de bladeren/ Be komen Heel bpeen / geel —— nae vol⸗ at gen langhworpighe blaeskens/ ende wat ruygh — tiab: elek een van de weiche —— — —— Het vierde Deel. — Het feventienfte Boeck. 843 begrijpt / daer twee geereng in shuplen / die van den Cmt i achus ck ghjelijckende. - ze bn Verſte Wilde Cicerey. an rd belet van Wilde Citeren ig oock feer ghetackt / ende preydt langhs der aerden veele ſteelkens omtrent anderhalven Hoet langh/oft langher : ende daer aen Waffen dzy bladeren alg aen De Klaveren / grooter/ Dicker / ende breeder dan De bijfondere bladeren Vande Ghehoeckte Citeren / om de kanten nochtans oock geker⸗ telt oft abefchaerdt : de hauwe ig kort: Daer in ligghen platte oft ingedouwen ſaden / veel klepner dan Be Ciceren. De wortel blijft langh in’t leven / ende geeft alle iaer nieu⸗ we fprupten upt. j € Plax@. 1, Deeerfte Wilde Ciceren komen boort ep geafachtighe onghebsuwde gheweften / niet alleen in talien ende VPrantkrück / maer oock ín Beemerlandt. 2,3. We tweede ende derde Wilde Ciceren Wafjen bp de grenfen ban Dwitzerlandt ende Davopen / als P. Pena ende M. Lobel betupghen. 4 5 € Tijd. Deſe Wilde Cicers krijghen inde Somerſche maenden Volkomen ende rijp ſaedt. € Naem. De Wilde Crceren en hebben by de Griecken gheenen anderen naem dan Erebinthos agrios £ peCuwlos eypios, Dat is in’t Latijn Cicer filueftre: bp De nieuwe ſchrij⸗ verg en Gebben fp noch gieenen naem. Dan onder Be ghene/ die fp (ende Wp nae Haer) boor de Wilde Citeren = befchreben hebben / Schijnt het eerfte gheſlacht met de op⸗ rechte befchrijvinghe Van de Wilde Cicerg beter overeen tee komen dan de twee andere. Daer-en-tuffehen ſalmen belelge albus van den anderen moghen ſcheyden / noe⸗ mende De eer fte ſoorte in't Latijn Cicer filueftre primum, Batis Cerfte Wilde Ciceren; De tweede Cicer ſilueſtre fe- cundum , Dat is Tweede Wilde Ciceren; ende de Derde Cicer filueftre tertium, Dat ig derde Wilde Ciceren/ tot der —— toe datmen bequaemer naemen ghevonden (al . en. be Aerd , Kracht ende Werckinghe. Wilde Citeren/ als Diofcozideg ſeydt / doen al ’rfelfde bat de Tamme Ciceren vermoghen. Maer Galenus ſchrijft / dat fp veel Krachtiger zijn tn alle have werchinghen dan De Tamme: ende Dat ſy foo Heel warmer ende droogher zijn dan de Tamme / als fp De felige bau ſcherpigheydt ende bitter heydt te boen gaen. BIJVOEGHSEL. B De Wilbe Cicers worden van fammighe noch ertelücke ans Dere crunden gherekent ende gheftelt; ín fonderhepdt de Kley- ne Ciceren oft Cicercula Plinij; ’tielch een feec-hlepn Gauw-crups beken is / met beele teere ſtee lnens / daer aen Klepne (malle glee beederde bladerkens waffen / de bladeren ban Linfen niet onghez tek : Be bloemkena zijn gheljek die Ban de Ertoten ; ende dact nae bolghen klepne ronde bauwkens/ vaer in gbemepnlijck Dep oft bier korenen waffen / die eondtachtigh zijn / met een fcherp boecksken aen D'een ſyde / de Ghehocchte Ciceven niet ſeer ons erde Beel klepner, Maer van diergdeljck gewas Gebben eders gheſproken. — De | ban Defe Wilde Ciceren ie ban Lobel Wilde Ciceren van de Herbariten gheteeten / int Zatijn Cicer filucttre Herbariorum : twant bu houdt be derde footte boor de oprechte Wilbe Cicers ban Diofcoridegsende noemt ſe Cicer lucie verius. eig — bet fchrijben ban DBodoncue nothtans niet $Dattbiolus beeft ban biergheljche Wilde Citeren oock ghe⸗ rde : De welcke fomtódts beel grooter cude langher ——— Wilde Ciceren van fommighe zijn den Totus oft Claveren blaeakens / elders befthreben met naeme ban Cicer filueftre * rumdam MN A Ios ‚Noch van de krachten. Alle De Wilde Ciceren maccken den —* @ qe ; ; — — bau zn windigh ende beroorfaecken veele HET XVI CAPITEL. Van Linfen. Ghedaente. € Hínfen Gebben dunne / dor hardtachti Eronune ſtreinens. Te —— wa md —* je —— — — — aen Ban een nu leyn / eude ment i fe-bladeren ghelckende/ maer —— dn * is bꝛuvn prerfth/ met wit e—— 3 Zn hlepn ende breedt / oft plat. Rid oe Die Daer in (chuplen / zijn — — — Pd Ees 844 „ Cruyde-Boeck Remberti Dodona. | Linfeg oft Shemerne LZinfey: Kleyne Eunſto⸗ An - — — treckinge / die — — de — —* idg \ oughen / Bier intghetal. De wortelen ende gheven daer beneffens meer boe e n De Linſen —— ee oh send die upt de ſchellen noch niet gedaen en zjn: Dan ſy zijn ſeer { Veranderinghe. Somtüdts Worden Dele Linſen traegh om Berteeven/ ende gaen langhtaem Ban onder af/ gro igh / ende krijgen freeleng omtrent anderhalgen ende maecken fwsaer/koudt/grof bioedt/rnde guact voed⸗ Boet dangh / ende tamelycken groote Vruchten : fomtijdts fel; nochtang en ſtoppen oft Berdy oogen (p de vloeden deg blijven fp ende klepn Ban bladeren ende dꝛuch⸗ bupchg niet / alg de ghene die haer febelten noch hebben. ten. De Veche \ be bamehten oft Linfen is ooch verz Daerom ſeydtmen met verht/Dat De gene/ die de lelbealte — fehepben: Want fommighe zijn beupn / fommighe wit/ _dichwijls oft met alte groote menighte innemen / Hazer — ſommighe Owartachtigh. - d ris Worden / eude den kancker in tenighe ban hunne leden — _q Placte. Hinfen Waffen geerne op teete oft ijdele ende krijgen ſullen Want de diche ende drooge ſpſen zijn ſeer lichte onbafte aerde/ ende in dooghe gheweften. Ê beguaem ende onderheebigh om melancholiek endelwacr. — € Tijde. De Linfen aerden beft als't droogh weder is. dich ende grof bloedt in den lijfbete doen groepen. ; g Naem. Inẽt Duytſeh heet dit gewas Linfen; int Daerom zijn De Linfen alleenlijck nut om in ſpijſe ghe⸗ vanleij Lenulle; in't Staliaenfeiy zensicchias in't Syaenſch brupcht te Worden ban He ghene die met Beele vochtighe⸗ enteja DE Llenrillas ; int Matin Lens ende Lenticula; ín't « Den ende Waterachtigheden hun gantíche lichaem Booz Griechtch Phiacos &axòs ende Phace Daris Te Bhemepne verladen zijn : maer de drooghe ende Dore menſchen en Linten peen tpabentljch Lens enne Linfen; de Blepne moghen de fee fonder groot hinder nimmermeer ghe⸗ _Lenticula oft Lens minor, bat is Kleyne Linfen. upcken, ¶ Aerd, Krachtende Werekinghe: Iinfen zijhmiddel- Om de lelbe gorfaeche pleghen de Linſen al te dickwijls matigh in Warmte ende koude maer droogh in Den twee⸗ gegeten het geedtende onbevieckt gean t dunſter ede onz Ben graed. De fehelten oft Aupmen zin Pfameutrechende: klaer te maéchen ; Deo Dien, Datfe te eer Verdyooghen: maer het binnenfte oft het vleefch van de felve is dich ef Daer en teghen de ghene díe Geel anders van ghelicht gez terdachtigh ban fap/ een farpachtighe epgbenthepdt heb- ſteit zjn, (uilen de felne nuttelijch ghebzupeken. · bende: welche farpigGepdt in de Íchelle feergrootis. Dan De kinten en zijn niet beguaem om de maendtſtonden tlap ſelve / dat Daer in ieven is eenfins tlamentrechen- te verweehen: baant ſy maechen grof ende bijter traegh be. Daeram als temandt de else in Water úiedt/ ende bloedt: maer fp zin feer nut teghen den byouwelijcken Dat eerſte water, daer (p ín gheloden zijn / met Sôut oft videdt/ alg die te onmatfgh ie/foo Galenus berupght it Pekel / oft met De Linten (eine ende met Olie boeck ban de Krachten der voedtfeten. - zuinde inneemt / Dien dranck fal hem kamergangh verz Beneffens ‘tBoorfepde/als Diolcoꝛides oock betupght/ zende Den Weeek maecken ende Loffen: hebben de Linfen noch eenighe andere hinderniſſe in haer; mact alfmen Dac eerſte fop uptgiet / ende de Linten Wer te weten vat fp ongherufte ende perbaerlijcke woe Berom fm ander water fiedt/ dan hebben ſy — Beroorfaechen / den hoofde/ de zenuwen eride Be iongher „ander ende Daer tegen ftriydende kracht : want fp oppen _onnut iae fchadelijch zijn. Bs — verdꝛooghen chen De maghe/ be Darmen, he Dan om de bupeli-loopen te floppen / zijn de Linten — Anghewant/ tae Get gantícpe ichaem : ende zijn midts ſeer —— ende omt tlelve foo geel te flerchelijckerte bien cen (eer goede ende hegmaeme fpijfe Door de ghene die doen, falmen daer Wat Wijns bp menghen/ende wat Enz for heen, Cp Oftanorcen bloet ende er raantme: dro A — eeee oft K5 ——— arte Beete; oft a Bedt ban Myrtus oft de — ode ghepelt mende ban alle haer ſchellen hellen ban Granacr-appelen / vt binoade Ae F gelunvert zjnde leggen bel af alle Die Krachtige Pramen: Milſpelen / oft Sorben/ oft Pyra Thebana dat isfarpeoft haer Windtachtighepdt É ai met @lie vooften Het vierde Deel. ij eeren / oft Ouec-Appelen / oft Wechbre/⸗ ee oade Galnoten/Diemen wegh wor⸗ en moet gefoden zijn/oftRhoË diemen op de ſpſen pt/ mack : maer alle defe dingen moeten met pen Azújn Wel ende langhgefoden Wozden/ anders ouden {p ben bupck cha ende rommelinghen oft krimpin⸗ te — Linien gefehelt inghenomen met eenigh nat/ oft inghefwolghen/ beletten het opworpen ende het Walz ghen van * de Linſen met {oan Linfen met Honigh vermenght / ſuyvert be — — an de quade roven breken / ende doeile afvallen eude maeckt dat daer vleelch in —5 — Liulen erder gd verteeren ende Doert ſchey⸗ pen alle krapper klieven ende Garde ghefwillen. De ielve linten met Melilote oft Duce-appelen ende @lfe van Goofen vermenght/zúu goet tot De Ieete gelwil⸗ Yen van de aaghen / ende die omtrent den cergdarm oft fondament konten + Batt in de grooter ende Diepe holle ontftekinghen van't fondament / worden (p met ſchellen ban Granaet-Ayppelen ende dꝛdoghe Foolen / midts daer Honigh be vermengende/ gheſoden: maer als daer Zet- water voe gedaen Wordt / ſoo ijn fp oock goet tot Het wilt “Spier / ende dtergelijche kancherachttge voortsloopende gez z ánfghelijchs gebrupekt/ alg voorleydt is / konnen {p alle pupſten / roole heete ghelwillen / ende de kackhielen ghenefen oft doen verdwijnen. Jinſen in Zee-water oft Sout Water gheloden / doen ct Melcn dat in de Drouwen boz ſten geklontert —— ken overvlo⸗ melek ús; ende verteexen Dat overk dat ſommighe wen af te laſtigh Batt/alfmente op de bor fen lepdt 4 — Kee dt / Dat — quaedt om verteeren zijn / winden opblalinghen ín de maghe maecken Penbt {waere Boomen doen | Ì longheren / De zenuwen ende den hoofde leer quaedt zijn: “ende te dickohls ghegeten oock Doncker ooghen/ende on⸗ Klaer aheficht maecken (ende Ben kancker ende Lazerije in den menthe doen komen. - BIJVOEGHSEL DE Zinſen en zón bier te tande niet feer gherepn : ende de ſel⸗ “berg [Die bier ghefaept worden / vindtmen in de Crupdt-liefhebz oben. In Oogftmaende ende oock twel in Bopmaendt „bloepen D ſen / ende worden Dat vp. Sp beranderen ſomtüts — Ien ì — waſt een ſodite Ban Linfen Die grooter is ende wit⸗ —— Ee x 5 Bere at Doet Be Linfen fferben als het daer bp groept: — p — thron dat is Liuſen dooder genoemt — Zee Linde Del dte bi nae Befchieben. Ön bp ns bier __Lombaerdrfche Linfen íg Bert naem ban be Colutca. 3 — Kracht ende Werckinghe. Tinſen doen De Wormen fer “Bert — den : maer fp Doen De peerden zunne ver⸗ dozen luft om eten wederom Krijgen. Op datfe min ſchade doen, falmenfe met Beete oft —— eude met Bunte / om te b 5 Oft men falíe met bleefch fiez bene die hun tepnighepdt bewaeren tillen, mogen Be Lin, — dean + want fp beletten ende bedwinghen De prickelinggen Be Linfen /gheftoaten ende op de wonden ghelepdt / di met —— /gheneſe prei Heg ftlbe. ae ; tft es henk e gqðeſouten vleeſth ſieden. henefen vermenghen noch sock met — p helen dat goedre/onder Dewepnigth deughden die ger ghede bet water/ Daer (ao lagh im gefooen son 1 tod bet wat dickat is) goebt is om alie heete ende fcherpe Ree * rn! ende ————— wat fp date mene inghenomentwopden. uer derern hu arnoen / es Gr * HET XVII CAPITEL. Vän Erkum, uyt de oude fchrijvers. En te 5 : Et Eruum oft de Erue is noch ser tüdt onbekent:en- Hie Daerom en konnen wp daer auderg Bet Dea TE ee ‚ Irbejben/ban tgene bat bp Eheoplpaftug/ Diofcarincs, x el van Gerften- Mout gheſoden / ver⸗ foeten de pine ban’t fercijn/ daer op gheleydt oft ghe⸗ ben + ende De ue / ende vaghen af De water athtighe ende geele naeme Van Wilde Erwten beſchrevenn Het feventienfte Boeck. 845 Galenug ende andere oude ſchrijvers Ban de ſelve ver⸗ maâent ghebonden Wordt, — Ghedaente. Eruum is eert Bauworucht/die niet vecht ober epnd en waſt / maer ter lijven-wacrts een wey⸗ nighsken depft oft helt / alg Therophraſtus fepdt : oft/ als Dioſcorides fchruft/ Get ig een kiepne heeſter / teer/ met (malle bladeren. ’Cbloepen van het feive Duert bijz fier langh/ als tet in De Cíceven ooch ghebeurt. Dijn klepne fadeheng ligghen in langhw orpighe hauwkeng feer.dicht bp een / iae raecken malkanderen / ende zijn „grooter dan de vruchten Pan Aracus / als Galenus bez tuyght; ende zijn He laden van Ethiopis / Dorycruum oft Peevel-erupdt Ban ghedaente geljck; kleyner dan die Ban de Lathyris / dat is Spurgie/ oft die tan Lathprus/ dat is van de Platte Erwten; van ſingeck ſeer Bremt ende onlicffelijck: de welche oock onderſcheydt hebben in hun⸗ nen fmaech ende verwe: Want De Witte zrin ſoeter ende min fpeeerijachtiah ban ſmaeck / dan De gene Die nac Den geelen oft okerver wighen trecken, q Plaetfe. Eruen waffen aheern op magheren grondt/ fepdt Columella : ende worden tuſſchen He Koolen ghe⸗ faept teneu de Wijwouterg ende dierahelijckt ongedierte. q Tijdt. en laept de Eruen vᷣꝛoegh / men laentle oock wel ſpade: in De Lente gheſaeyt zijnde komen ſo ghemackelijcken bart: ende banen zijn ſy (oo (waer en= de anlieffelijck niet alg de gene Die in Ben Herfſt ghelaeyt Werden. : q Naem.- Dit hauw · ghewas Wordt gheheeten in't La⸗ tijn Eruum, ende Daer nae Han fonunighe hier te lande Sruen; in't Griechtch Orobos O entt Daer Danis het in de Apoteken Ban dele Duytſche landen Orobus gheheer ten / hoe wel fp Get cruydt ſelve niet kennende / De Bitſen „Daer Boor ghebꝛuytkt ende gheftelt Gebben maer Leer qua⸗ lijtken eride met groot mis verſt andt. Meeſt alle de nieuwe Crupdt-hefchrijvers ghelooven/ bat het Eruumꝰtſelve ig dat de Staliaenen Morho noemen / ende van ons Hoop De Tamme Titeren beſchreven is: van hoe luttel de lelie Tamme Citeren met Get oprecht Er- uum over een kamen/ kan upt haer bepder befchrjvingen Klaerlijck ghenoegh blijcken. · Dan met het Eruwm ſchint meer ghelijckeniſſe te Hebben dat wildt hauwghewas dat wp in t naevolghen⸗ De Capitel befepenven [uilen ; hoe Wel vat het noche tang gheenling het oprecht oft \maerachtigh Ecuum en ig : Want dat felbe te ſmalbladigh / ende Geert ter Lijz benwaertg deyſende oft hutkende ſteelen 5 v.ve heeft langbwornighe vonde haumkens: ende foude / nac de ghewoonte ende Wijte van fpreken die Diolcorides ghe⸗ brunckt / miſſchien een heeſternen lint Gneckteh Tham- niſcos) m⸗ — oft ſich felven vaſt te maecken/ Ner van ſelfs ober eyn⸗ de ſtaet / ende hoogh op frhiet⸗ foedaniah als zijn alle ve cruyden Die Ban Diofcorideg Thamni ende Thammfci, dat is Geefteren ende Weefterkens;ghenoemt w 3 ghenoeghfaem bljcken Lan alie be ——— ban den Polpgonaton oft Salomons feahel/ bie tenen ‘Thamnos oft Deefter houdt / — en, dan om dieswille bat bp ſith teiven Han der aerden recht op pleeg te verheffen ende ober epnde te ftacn. Dan zege ien/ Dat het laedt boortbeenght niet grooter dan an * den Crock oft Arachus ende hardt / niet bitter Ì 5 maeck/ ende niet onlieffelijek; om diegwilte / ſegghe / En magh dat gheenfing oor her oprecht Eruum ghe⸗ houden —— 3p Datmen tele voor cen hlepne foor te an Eruum foude willen houden / Dat in dele Reder: ei nd — be ze gheleghen landen overghe⸗ 3 yne on ichi 1 Berlozen heeft: twelck mp send hein ende — — ke weren. ens niet Deel waerfchijn- Jet de befchrijvi : 4 uië9fing oer een ze Boren nietes (eline ooch ee: 0 omen dat ander hauw ghe / ban ong int boorgaente 9. Capitel van ——— —* he heeft enabelen 8: Want dat (ele — pr ved a — (ulco, dat fp met Fopoen mogen genoemt wórden —— ————— ater Dan die van der Arachus vꝛruthten zijn — * Dteenlaeden ; ban verwe aeclacprigg jee GEDE ben ghenoemt worden 5 ghemercut, Dat gheen ſteunel oft behulp en bedoeft “omt teghen te lenen ' 846 ttetkenen ghenotghſaem uptwijfen konnen/ bat het felipe trupbt met het Erum / foo't nier het ſelve eri / groûte ghelichenifre Geeft : in voeghen datmien dat Leer wel ende met luttel oft gheene Dwatmghe ín ghebzeke ende ftede van het Eruum fal moghen ſtelſen / ende als Erhi fuccedá- neum ghebzupchen ; ende bp alle De gijencelmengbelingen Boen/ me welcke Het Eruun gheſocht ende gedacn pleegh te worden: al is't fake dat de hauw kens van't ſelve daer ren weypmghoñen teghen ſtryden / Die níet heel langhwor⸗ pioh vondt oft fehacht rondt en zijn / ſulcks als Theo⸗ phraftus die van het Eruum fchrift te weten. Want Waer’t fake dat Ip ſů ſcko in de Wilde Erwten waeren, loo fouben fp maer een weynighsken ban het oprecht Erucim verſchilien: maer nu ſy (nral ende inghedoudt zijn/ ende Be hauwen van de Platte Erwten dieg aengaende ghelijce en / daerom doen fp mp feer achterdencken ende twij (fe jen / dat {p het opzet Eruum niet heel ghelijtk en zijn; als dock die ander laecke daer teghen ffrijdt / te weten Dat DE Wilde Erwten niet vecht overepndt en ſtaeu / oft hoogh op en ſchieten / maer frahen ende ander behulp behoeven bm tegen te lenen / anderg fouden fp ter aerden vallen ende blijven ligghen. Doo dat upt dele teeckenen je : noegh blijchen kan/ Dat de Wilde Erwten oock Lan oprecht Eruum verſchiſien / alfoo Wel als de twee ande⸗ te boorfepde crupden ban de ſelve Berfehillende Werden bevonden. 8 — € Aerã, Kracht ende Werckinghe. De Eciten én dier nen de meñlchen Hoer ſpyſe gheenſins niet inghenomen (betupght Galenus in't boeck het ig een bifter onlieffelijtke Br uchtsende brenght quaedt fap oft voedtlel by: daerom en gebrupektmenfe in Affen ende oock ín veele andere landen nerghens elders toe / dan om de Offen ende Locyen daer mede te Hoeden : Die oock De ſelve niet en eten / dan alg: [p te bogen alfoo langh in water ghewepcht zijn / tot Dat hunnen quaeden (maeckt Vergaen is. EE 5 ochtans fn grooten hongerg noodt/ ende ín bijſter Diez re tijden / als Bippoerâteg or ch gheſchreven beeft / zijn de menſchen fomtijbte ghedwongen ende ghenootfaecht ghe⸗ weeft de Eruen te eten / oft bp het Meelte vermenghen/ —*5 — — daer mede te verlenghen ende meer te ecken. Maer fp woꝛden dickwijls ghelijck de Lupinen / dat ís De Vighboonen / berepdt / ende met Donigh vermenght; alg cen aeme middel weſende om De diche/ grove ende taepe bochtigheden Lan de borſt te ſupveren ende te Boots foo zijn De Witte Eruen min medicinael or boesje vane geele oft bleecke / alg ghe⸗ „Dan de Gruen / die tweemael ghefoden zijn / ende ette lücke vepfen fn water gewepekt ende foet ghemaeckt zijn / leggen wel hunne onkteffelijckhepdt eenWepnighsken af/ ende Worden Wat min onbequaem on ghegheren te wor⸗ Den ; maer te (amen berliefen ſy haer fterche afvneghen⸗ de ende doorſnüdende epghenthepdt : in Goeghen dat in be felbe alsdan niet over en blijft dan alleen de eerdighe ftoffe; Be welcke tot voedtlel ſtrecken han: ende oock fon: der eenige merchelijcke bitterhepdt eenighe verdroogende Den felben Galenus betunaht el df boeck De — medienn Helt * * Ee — * urt hooghſte ban den tweeden graed/ ende warm fn den eerften : dan loo heel alg ſy mededeelachtigh zijn ban eent- bitter heydt / ſoo Beel zijn fp machtigh om te doortu aoe te Ween le verſtoptheden te ende à mene te otgevolaedighlijch inncemt/ dan den bupek beroeten ende be Eruen Worden Daer verl “ teboeben. ronse A ——— beguaem. Dan trie orde gbenelingie ger nut is ende berkieft De groffte oft de q van dele Eruen / ende Die Worden onder De aliment. facult.) want, Cruyde- Boeck Rembert Dodonæi. water befproept; ende men laetſe ruſten foo 1 heeg pat fp ghenoegt) waters inghedzoncken hebben ; Tra nae roofimenfe tot Dat be ſchelle berſt/ Ende opengact: ben worvenfe gheftooten oft ghemaelen/ende ten laet (ten Boor gen fee oft icems doorghedaen: ende het Meel Wordt tok pníen ghebruycke be waert, —— Dit Etuen Meel inghenomen ig den buyck nut Hinte maeckt lichten kamergangh; Doet De viffe foffen; enùe betert de quade Herve Van Den lichacme als't met te weeg ghebeupekt en wordt : want te veel inghenomen / Est fpijle/ ’t3p in dzanck / is t leer hinderlijch/ ende Doet niet af, Jeen bloedt pifjen/ maer oock bloedt door Den kamergan {met groote krimpinghen ende ongheſteltheydt deg dn de voortkomen. — é "Efelwe JPeel ban Eruen met Honigh ghemenght frs gert alle zeerigheden / ende neemt wegh allerhande foe ten/ ende doet alle platken ende onfupbere blechen zer gaen die den menfche in het aenficht ende over fijn gant: fehe lijf groepen : bet bedwinaht Den boortgangh enne vermeerbderinghe Ban de voortsetende quade ende kane: kerarhtighe zeexigheden : het vermorWwt oach de perdy heden van de borſt: het boet De Wilde ende quade zeeren ende alle carbonckelen ende traenende ſweeren —* ken — ende effen worden / ende neemt de kanten vandent ve af. Eruen Meel met Wijn ghekneedt oft tlamen ghelo⸗ den / is goedt ghelepdt op De beten Van de menſchen⸗ bons den / adderlangheu / ende Dan allerhande quaekt oft pers giftigp ghedierte. “@ielve Meel met Edick vermenght / verloet de felen van dert buyck ende den moepelijcken kamergangiy enùe het ongbhemackelijck oft langhlaem piſſeu. í Det ſelve Meel is ooch leer nut De ghene Bie veel eten/ ende nochtans upt-teeren / ende niet grocpen en konnen/ oft niet ghevoedt en Worden ; alfmen Bat rooſt ende de grootte Van cert Note Leffengtunsemt. Twater daer Eruen Deel in ghefoden is / oft be Eruen ſelve / beneemt Dat iew: kiel het gantſche lichaem dooz / ende gheneeſt de kackhielen alſmenſe daer mede ſtooft oft waſſcht. — BILVOEGHSEL. DE, Srteet-betedvers verſthiuem beet in De repte befje A” binghe ban het Eruum ban de ouders; fog Dat Het onnoodi is alle Bunne vedenen hier te berhaeten. Ban Lobel is van ninghe / dat be foorte ban Tamme Ciceren (ats Do done us oock te Kennen gheeft ) Mochus oft Cicer (atiuum ghenoemt von het optecht Eriuun ban De ouders te houden is / oft immers niet Veel Daer ban en Verfchitt : daerom noemt hy de felbe Mochus receptus Herbariorum; in t Spacnſch Terso ende Terwos; in't Stas laenſth Mocho; in't Engtelfch Bitter Verche; in’t ® Eres oft DesErs. Maer dat cruydt ig Van ons ghenoegh befcheven in't boorgaende 15. Capitel ban Dit Boeck. elloniug fepdt dat Den Orobus in Candten geel wart pin föne tijden abemepn ghes ⸗· noegh gheworden/ heel Branckejck door bekent : doch fanderees niggen epghen Franfchen naem te hebben. Ende dit foude let. Eruum fatuum ban Bodoneus afhier veben twel ms 4 Wwefen dan Balerius Cordus beeft be Platte Erwten met mals le bladeren / oft Ben Lathprue / ben naem ban Eruum fariuum gheben. Dan Ernum ſatiuum Fuchfij zijn de Platte Ectotenr met malle bladeren/ eft ooch De Wilde Platte Erwten. Derle — Aporekers pleghen De Virfen boor het opzecht Ernum tehouden tube te befighen. Andere houden De foorten ban Crock daer boos Want twee medefoorten Daer ban worden Orobus Vencras ghts Geeren ; andere Orobus Pannonicus, alg in de befchrjbinghe van Lrock bleken fat: Ende andere hebben nach verichepden andere egen aengheſien doch alle komen datt in e e Ertaten / bazen beſchreben / | 3 — alberheft spleen. * A 6 och van de krachten, Men plaght Meel ban Eruen in oude tijden by de Theriaca te doen Er 3 nen de Trochiſci de Vipera niet wet t worden : mari flede ban 'tfelbe magymen 'tmesl van be Roode oft Tammes — De berfche hauwen ban de Eruen geftooten met be fleclen ade Bladeren / pleghen bier boortgors ghetaupcht te worden omt apt ſwart te maecken/ op’t booft gbelepdt zijnde. - — Eruum mer —— — is te Damas ſeer ghemepn : ende die bruchten, aiffe ghepeit HET Het vierde Deel. Het feventienfte Boeck. HET XVIIL CAPITEL Van Wilde Eruen. Gliedaenite. auwv / Bie Wp Wilde Eruen noemer / D * ke emt geen Hoet hoogh oft lan: / sonbt / recht spftaende / doch een Wepnighsken get at ee —— ü t erdeplt, De bla⸗ h ende mal / veel kleyner voort ——— pts, gs * eng Die upt de beghinſe⸗ Ten ende —— ban de bladeren ende Han de ſijd⸗ upten : ende zijn kleyn / ende geelachtigh : Klepne hauwkens/ a et ed ban {daer neghen / tien óft meer (az hardt /(wart/blinckende, die Van de e Gruen ghelijchende / níet onlieffelijck bar ſmaeck; — — “€ Veranderinghe. Men vindt bit ghewas aen den Zee⸗ kant fomtijbtg met breedachtige oft platachtige ende niet el ronde Gauwkeng ; anders nergherg in bande voor⸗ foöjte verſchillende. een groot deel van ijck nieuwe / alg de eerſte et nn ebb bit ghetmas TPilbe Cruen gichee- ban Eruum oft Orobus komt met de beſchꝛijvi é Juptghefondert alleen het (act, Geel Wel onee De Capitel gefept io, In t Latijn Geet pet En ben/be ende Berwelck 847 Eraum ũlueſtre oft Orobus filueftris : men foud bet oock Catanance prirna mogen noemen : Want Get ſchijut met Het trupdt / vat Dioftorideg daer poor beſchauft / groote ge⸗ iichemiffe te hebben; alis’t laecke dat het (jn ſaedt in geen boofbekeng maer in hanwkeng ghefioten voortbrenght: ghemercht bat de hoofdekeng (it Grieckleh kephale ze para) in De welcke Dinfrorideg fijne eerfte Cavanance haer fact fepbt voort te bꝛenghen / sp Die plaetſe anders níet uptghelepdt oft Hertaelt en meeten borden / dan oft hp met be felve/ Hauwkens oft langhe faedt-hupskeng hadde Willen berftaen endete hennen gheven: Dit felipe blijcht upt het ghene dat hy daer bp vorght / ter wlen hy fenbt / dat De Catanance hoofdekens voortbrenght als den Orobos oft Erùum, die nochtans / alg wy vᷣooꝛ betoont hebben / gheen hoof dekens maer hauwkens voort pleghen te biengen. Dan be Woorden van Diofcorideg/ aengaen⸗ de Die eerfte Caranance; zijn in een oudt Grieckſeh boeck in ghefchzeven gheweeſt; De eene/ ſeydt bo/ wel lange bladeren/alg Hen Coronopus oft Kraepen Boet/cen dunñe biefachtige ne had hoof dekens / datis lans ghe ſaedt· huyskens oft hauwkens ghelijck de Eruen / ſes oft ſeven in't ghetal; in de welche faedt ſchuylt alg dat van be Eruen : ale Bop wagnr / Ban kromt(e haer felveu ter aerden-Wwaert / ende treckt haer in/ als De klauwen van genen dooden Wiecken-dief. en g Aerd; Kracht ende Werckinglie, Plinius ſchrüft / dat —— cen truydt ig Dat in Theſſalien waft; elek hem onnoodig Hecht om te befchzijven ; midts bien dat het nerghens toe nut en was dan om bp de min⸗ ne=dyancken te Berincigen: Waer toe ooclt/ ende tat gheen ner dingh/ ſoo wel Defe eerſte alg De andere oft tweede Catanance Ban Dioſcorides/ nut ghehduden ig gheweeſt: Beyde ve Catanance, Lepdt hy/ worden ghelocht ende geel geacht om de liefde te berwectten/ ende Daer ninue · dzauc⸗ en van temaecken. Ende men Lepdt/ Dat de brouwen ban Theſſalien de ſelve tot dien eynde ſeer pleghen te ghe⸗ bzupeken; ek Dan onte Wilde Eruen / die Wip hler belchꝛeven heb: ben/ en Worden hedensdaeghs nerghens in ghebruyckt oft toer nut ghehouden: endẽ [oo beel ben ſmãeck Ban be ſel⸗ ob —— * * si niee de oprechte Eruen úck/ alg Wpin't voorgaende Capitel ooch bethoont hebben: ) — BIIVOEGHSE LL. Lobel is dit crupdt E: ſilueſtre Herbari Besten: ded bet dk — —— f5ô fehnt men enſchen tat de liefde te verwecken / i i ghenoemt te weſen / Dat is — Eluydekeh volghe ng nacsMinnen/cruydt, oft Dwinghende-cruydt. „HET KIKCAÂPITEL Van de Lupinen oft Vijgh-Boonen: — Shkelachten. — upinen zin tweederlep / Tam enbe Wildt : de D Tamme zijn Wit ban bloeinen/ ende lullen in dit pee piet rige — Wilde zijn veerfeh/ oft gee —— ge Dae ban ſullen Wi hier € De Camme Lupinen Hebt nez Kelen/rouden/binneu hollen; Gupter t — — je ſith lelven ſonder eenigh behnip oft en oft rijs / ſeer wel in De hooghte ende over- houden: upt den welcken /nae dat hp eens ghe⸗ ende De — * een ffon- Î 3i n ih 2 ï —— de aere — bodriepde eerie bloemen de welche elck böfonbder/ fomtribts oock nae bat Soektoept m/twee oft Dyp andere fijd-fteelkens ple- ghen selen Biden > Ín fonderbepdt alg Defe Witviner —— bet beke, pare niet oden (faum en bie freelen waffen de bladeren / in brif/ fes oft Barks / De bladeren ban den de groen/ath de onder fte wit ra wblacb ie —*— ac : lick omtrent * avondt / ais ig dg 8 verw * beght 848 Tamme Dupiney oft SDijgh-ASooney: vf — el en k wit Gan berwe: Daet nae Gamert be hauwen booit/ bie lan ghénde Bick zijn ende bzecdt / klepnet dan die van de G he meyne Boonen/hardt/ geelachtig ende langh / van “bupten wat haprachtigh / maer Van binnen heel effen ende Kael z in Die ——— de ſaden oft vzuchten / die⸗ men Dijgh- Boonen noemt/ te weten in elcie hauwe vof oft fes ín’t getalf plat=rotd/ente als ín een gedöuwt/ ban binten wit/ Ban binnen geel/ Ban ſmaeck leer bitter: de welche oock cen mevekelijch begfnfel ban uytſpruptlel oft bortinge vertoonen / ende aen die lijde/ daer ſy acu de hau⸗ twe walt zijn / hebben ſy éentge hollighepdt/ vore oft puttez Ken/als een kleyn nabelken. De wortel is vechten flecht/ encheloft cenigh / dun / maer houtigh / met luttel hapys- — ghew yſe velelmghen befett. — * Phetſe. De Lupinen/ eydt Theophraſtus / aerden bel op ſandighen ende quaeden ongebouwden grondt cop gbeneffende geede Bette lander komen ſy quatijck ende traeghelitk boort : Wait fp zijn ban hunnen ganttehen aerd heel wilde. Hochtans ín defe Pederduytſche landen en waffen ſy nerghens dan alleen tn de hoven daer p van — — — * — hier te lande en pen ſy LOD niet a 200 t nòt/ ofti —— be — a se — ¶ijdt. De Luninen blgeyen in Booghduntirhlandt/ ——— ren heet —— zijn / wel dzy mael ín een iaer. Dat cerfte bloeylel komt in t eynde Ban den Mep; ende Daer nae waffen de — fijd-tarken. Det tweede bloeyfel ig tu de Braechmaent oft omtrent 'thegin bande Bopmaent/ ed ju 2 tet Dan Die tacken oo m twee oft Bip andere (jd-tacken, Bet derde bloe iet op en int epnde ban de En 5 El 8 4 ze verft e hen hier te lande volſomen ende rige vruchten boort: maer Be Derde vrucht kan (eer _ugliekt vijpens ten 5p Dat het een heel warm iaer is 4 Nâem. Dit hauwghêwas heet tm’t Griechte Ther- hemeros 5 mos Oipyes, oft Dhermos emeros Oppas epos in t Latijn * * dank * F „als fp Welter Sonnen ftaen. Dan- Cruydt-Boeck Remberti Dodonzi. Lupinus ende Lupiaus ſatiuus; ín't Bꝛabantſch Vijgh· boo⸗ —— —— ende tot onderſthil van de Wilde fooy- te/ GCamme Tupinen / oft Tanune W úob-boonen; ne Hooghduytſeh Feigbonen ; iu t Frauſch Lupins ; in't Stac naenich Lupino domeftico; WL Spaenſch Entramocos. € Aerd, Kracht ende Werekinghe. Iet ſaedt oft de Boo⸗ ne wan de Lupinen fg tot BELLE Biggen nut ende gebzupe Kelick , fepdt Galenug if Boeck De aliment.fac. Doane De felbe Lupinen oft Bijgg-beenen eerftabefoven/ ende Daer nae in foct water foo bet drek tot vat Íp alle hunne ingeborene oftengene onlteffelehhepdt ende bitter- hᷣcydt in't lelve Water afge. Hebben / ende foet geworden zhu mogen dan eerft Hoor pile miet gehel oft fũere faufie oft ootk fonder He ſewe alleen Wet Wat fouts befpeaepde: zijndegbegheten Worden. —— Pan de ſoffe ende moſtantie van de dele Vngh hoonen fs hardt / grof ende eerdachtigh: da eront Fin ſy ooch noot faeckelijeken traegh ende ſanghlaem om Berteeven / ende finchen berlangh nederwaerts : ike MSO ULE fap — pat (p bp bìenghen/ ie grof / waer ende tiet geedt; van “welck niet wetende velkumentlijck in de aderen verteert zijnde peel vouwe vochtigheydt ende gil in't lichaem Herz gadert wordt. , 5 ik Dan als de Lupiuen door het berenden ende Weprken _ alle de bitter heydt die fp geljadt heben /afgelepdt Hebhenf Ban woꝛden Íp ban krachten gheljchk de dingen die gheen merckelijcke epghenthepdt oft Hmaethelickbepdren Ge. hen. Delfe foo berepdt (ats blijckt upt Galenus in't Loeek e med. (imp) zijn ſy in't ghjeflacht ban de eroplafticaende papachtighe oft be ſweet gaten (uptende ende klevende dinghen begrepen ende gheſtelt. Maer alg fp haer epghen bitterheydt noch behouden/ dan zijn fp afbaegbende / berdeplende / verteerende ende dun maeckende van Erachten ; ende tzy datmen die heek oft ghemaelen/ende met Bonigh vermenght zúnde leckt/ oft met Azijn ende Water inneemt/t3p Batmen den Gupckt daer mede ſtrijckt / ſy bzenghen alierlep wormen om/ ende iaegen be ſelve met den kamergangh uptsfelfs het Water, daer fp in ghefoden zijn / ahedronchert / kan de Wormen gocft dooden. — - Ee 7 , CTlelve Water / daer de Lupinen in gefoden zijn / allmen het genlicht ende de gantſche hupt des lichaems Baer dicke wijls ende — mede baept ende net / maeckt het aenz licht ſchooñ ende klaer / ende neemt wegh alle placken/ Fproeten/ puyſten / puckels / ſchorft heden/ crauwagien/ etende ende quade zeeren / ende wildt vier / ende alle andere dierghelijcke uptwendighe gebꝛeken / de ſelve eens deels afz varghende / ende eensdeels verteerende ende verdꝛooghen⸗ de / louder eenighe ſcherpigheydt oft bijtachtighepdt. „Ge Lupinen met Gupte ende Peper (om dat ſy lieffe⸗ lijcker ſouden ſmaecken ing henomen / ſupperen ende ope⸗ nen de verſtoptheydt Lan Be lever ende milte. Dan Lupiner met Mpzerha ende Honigh eenen peſſus —— van onder in gheſet / verweckt de maendt⸗ onden / ende iaeght de doode vruchten upt. Meel van Lupinen verteert! verdrijft / ende Doet ſchey⸗ den ſonder ——— blauw ghellagen placken / maer oock de krop· klieren / ende aller⸗ bande harde ghefwillen: niaerdan moet het in Azijn oft: Oxymel, bat 18 honigh Azin/ oft Water ende Azijn t faz men ghefoden Worden /nae de geftelthepdt Ban den krant⸗ Ken / ende nae de berfchepdenthept der. gebreken / nerkieſen⸗ De tgene dat de gelegent heyt vereyſchen ſal. But kort / al tgene dat wp gefepdt hebben / dat het Water daer de Lu⸗ pinen in gheloden zijn / doen kan/tfelve kan het voorſey⸗ ee — doen ende — / foo Wel binnen alg buyten en lüfve ghebyupcht zijnde. 25 * i ri — illen en gijl oft pot van har ende klaer matten oog bate : eenen vapachtigfhen en gheven het aen Eebt ichdan. cken | afbaegende kracht/ allmen ’tfelo e ftrijcht, De herders ende landlieden genefen de ſcharftheydt —— ne ſchapen ende andere Bee / als ſy de ſelve met he aftieorlel bam de Dijghie-beonen oft ALupimen afwafchen ende ſpoelen / midts Daer De Wortel Han arten Chas meleou bp. vermengbende. B De wortel ban Tupinen tn Water ende ghe⸗ drontken / doet oock piffen, — De lelve Bijghe boonen / nae bat ſy alle un bitterhepdt boor bet wepchen afgelcpor geben / ser Azijn glefioaten, + £ eN Ba, 1 Lee Het vierde Deel: 5ht ende foo ingedronck be wal⸗ ermenght; ende ſoo ingedr oncken / benemen ep ende Be opwaorpen Van Be maghe/Berwecken den appetyt/ende maechen luſt om eten. BIVOEGCHSEL IE Blan an Eupinen ghtlcken de Dijgh bladeren ———— Dijgh ————— Faba ficulnea ) oft die bau Zuse-rrundt. Gau defe Camme forte ban Zupinen is nac haet witte bioemên vat faniinigie oock Witte Lupinen ghe⸗ heeren ghewceſt Dan andere Bocks-boonen; in't Enghelſeh Lupines. Sp hebben oock andere matr onepgjen naemen / Theraos is Lypenariofs itt Êpeeifed Altramaz; mt hooghduntſch Weich- : ‚„Wolffafckbened: … … … « ; — ——— Men bindt de Tamme Eupinen met ſeer groo: te bloemen / Bie biauwachtigh zijn / LET fp heel open zijn / ned Binmen heel wit. Fn Di ende £ dhen is Det plat lanùt met Zupinen Befacpt ; De weltke aldaer Ban’t ghemepn Holek ae « epeht znde ghegheten warden. In Dpaegnien worden fp Bee De (laven gheten. * side : wers pacaftie — alfoo gualijck ghenoemt / in't LTattjn Lupi- nus Aiſpanicus, zjn int Bboeghfel vanden Aracus vooren Les a „in't Latijn Lupinus tuber, is anders niet dart de Lotus met bierkante hauwen / dact wp hier nae ban ſpreken — — A d‚Kracht ende kinghe. Den beudt Befe Lupinen bob: warn ende droogt tet in Den tWeezen gracd. De brouwen van Italien — ten Mater Van De Dlocineri / ont het aentiche ontemacchen. Á hi De wormen ban De ianghe kinderen om te brenghen oft upt te — be Zupinen gheſtooten zunde bun dp den lavel ° n/als fp noch nuchteren zjn. ** — va —— — De ſpenen ctide alle wratten / als bo: *T meel ban Eupiien met Hater ane Aztiu tlamen vermenght ct De pijne tipen. 5 NE rtoe Sarl ban Zuptaen met mgel ban Gerften-mout ende met water eii de van opgeleydt / verſoet alte gez ende ay — menght / doet uptbze: alle tati catborickelen ban de peft. Bet meft ban een kindt dat met Lüpinen is / De fhutnantie ende hefwilten aen De keel ende hals / met honigh opgheiepdt· De Lupinen doen het landt Daer fp Waffen beef deughte : wart fp maccken ’tíelbe landt ber / ende Booden alle het oncrupdt Dat Daer waft: fp mogben ghefaept worde in De Wyngaerden ende op landt Dat uptghemargbelt ende bermoept is, e k Deft fonderljekhepdt werdt aen De Lupinen ghemeickt Jöat fu alle an haer keeren nae Ben omloop van de nue; foo dat De werck · leben Daer bp konnen weten wat de hlocke beeft / alen is't gheeu fchoon oft klaer weder. HET XX CAPITEL f Van Wilde Lupinen: fnen oft Wilde Dijah- Boonen zijn Pp: een met geele/ — iet zere e oft purpurv emmen. : A. De IDitde Luúpimen de Geele Tamme inen feet eel ende bladeren wat Elepner € Ghedaentc; bloemen zijn be boorbelchreven gbelijck; dan alleen ban ende De bloemen en sijn niet wit / als — — n verwe cele sie van reuck ghelijckende : de ende eens hauw zijn klepn rdt / wat rupahachtiah : de faden zijn defghelijckg oock plat/ vondt, feet bitter Bet ſmaeck⸗ niet wit / maer bruyn ende befmeurt, verfthepdenberwich ft obefbichele, heel kleyn / immers geel kleyner Daun de B. De Wilde Lupinen met de blauwe oft eerſche bloe⸗ ten hebben geel ende hoo, jee fteclen ban Die met geele bloemen / in meer tachen oft fn Dfcheuten Berdeplt: Dan be bladeren zijn hlepner ende dunner : De bloemen jön Mlepn / iae noch kdepner ban Bie ban de boorgaende (oorte/upt den then errrachtlopvoft Wat roodtach⸗ Van verwe. De Beuchten oft faden zijn ooch ghe⸗ lxickelt ende erneer, bitter van fmaechsende ers upin — cu. F ront, Dilde Vigt boonen waſſen op veele el Duptfche landen en ko⸗ + aem Jauuchten heeten int Latijn Lupi ——— dat ig Wilde Dijgh-boonen oft milde ne rs Het feventienfte Boeck. 5 gorpureo. De geele Wririeckende Lupinen Bg Spie Lupiney oft Spit Vijgz· Lsooneij. binen; te weten de eerſte Lupinus filaeftris laceus, Dat fd Geele Wilde upinen; de andere Lupinus filacftris purpu- Vügh⸗ teus, dat ís Peerfche oft Blauwe Wide Luptnen. € Aerd , Kracht eride Werckinghe. De Wilde boonen/ alg Galenus betupgbt/ zin wel in alles van krachten de Tamme Iupinen abeluck : dan fp en zin niet alleen bitterer dan de fele / maer oock krachtigher in't wercken: e BIJVOEGHSEL: S S Omtibts is Be bleutge foorte ban defe Wilde Tupinen foo Klepn / dat de Boonhens niet gedorer en iu dan De Linfen maet Wat Dicker, Lobel niem —— filueftris Lupinus Bois Je i den van ſommi Nen — zhetlacht van Lupinen, ban € iu eſchzeven / ie bart bremdt ſaedt te Lepden in Bellandt vo tghekomen + ende woꝛdt anderhawen boet hoogh / ofri fret eenen ſtüfven ſteei ghe⸗ taclte/ende in fid (Beelkens veroeptot e Waffen bladeren als in de andere Eupinen/ te Weten feben oft meer langbworpighe bladeren aen sen langh feetken / war breeder ende fachter dan Die ban de Geele nl ende met wat langter wolachtiahepst hefeer. Bet wprer Van be ſteelen ende fijd-tachen is krans-gez wijs ende Shefchicktelijch met bieemen Omriughelt :, weiche hines mett Ban bertwe bfaenw zijn / nae den peerfchen tretkende / anderg De witte ghetijck : Daer nae ‚Baden als die van de amme binn Dtergbelijche, Matt anders gleberwde Boonen. Dit — 4 — Ut Bopmaendt : ‘tfacdt is in Deptember rijp. — e ard eten iten beeft Clufiug it Rijck van mengt ij, loemen / Daer wat blauws bp ghe⸗ n gbeflacht ban Lupinten oude maghen Vij fboon toege fornsgitenDert bof Boonen bp eert fraen Fen De — fe om hen, s in dry ren boven den auderen / ſeer bremt ende Ae Vijgh-boonen van Srachis waffende / sin vruchten be na Beticus Clufij: dan a ved —— dus; ende de febr, at De 850 HET XXI CAPITEL Van Vitſen. Ghedaente. D & Ditfen hebben dunne bierkantighe ſteellens om trent Bp voeten langh: Daer aen langbyworpige uyt⸗ gheſprende bladeren Waffen / ban veele teere bladerkens ver bepde [ijden Ban een zenue oft nudvel-ribbe teghen malkanderen over ſtaende vergadert: daer ten epnde Elepne klauwierkens aenwaffer / Waer mede dat (p haer houwen ende vaſt maecken. Elck bladerken bijfonder ig ooter / breeder ende Dicker oft gelijfviger dan de blader⸗ eng Yan de Linſen. De bloemen zijn de Boone bloemen ban maechfel ghelijck/ ban gerwen ſwartachtigh upt ben purperen : ende daer nae volgen breede platachtighe ende langhachtighe / maer kleyne hauwſtens: ín elck een Ban de welcke oiif oft fes fadelieng oft Vitſen groepen niet rondt oft balachtigh/maer platachtigh ende t amen ghe⸗ doinet / bijn ae alg de Linſen / bzuyn oft ſwartachtigh ban verwe / onſoct van ſmaeck. Yitſey. En NN AAN AZ ZIN vk — —9— WS — INTE IN ENNE 97 ® 6 * NS \ * RENS hen, a Se € Plactfe. Vitſen worden op allerhande aerde gefa ende en behoeven atsnBeene octeninshe 3 — _s Tijd. Sp bloepen in Iep ; daer nae Worden de Bruc — — ende rijp in Hoymaendt ende Naemen. Fn Bꝛabandt heetmen dit ghewas Vitſen; in Hooghduyiſchiandt Wicken; ín Wranchrijch Veſce. Den Latnſthen naem is Vicia,die/mae be mepninge ban Darro/gemaecht is ban het woordt Vinciostwelch binden ende Winden beteeckent: om dat dit gewas klauwierkeng beeft gelijck den Wijngaerdt ; met De welche dat om hoo⸗ * ter Íriden waertsn ende ‘cnnete binnen Zan beet hangen. n/om daer te vaſter fent/ bat het in Uien, te wetẽ op Pergamon, ont Oris Bicton Bíuor biet; maer oan die ban Athener Saracos Sd per G oft oock Kyamos Kva. ghenoemt wierdt. Deele Apoteliers pleghen dat qualijek Orobos in't Gꝛiecklch/ beten van’ te menfchen / iae ban be honden / ruypt / ende (ich ſelven aen den Cruydt-Boeck- Remberti Dodonæi. ende int Tatijn Eruum te heeten: Want dele Vitle ver⸗ fchilt van de Erven veel / als uyt haer beyder befche ving gieblijcken kan. Theophraſtus in fijn achtfte boeck berniaent ban een hauw vruthte Aphace geheeten / met bzeede hauwen/ ende Haeſt vergaende vruchten: dan oft ſp met onſe Vitſen ober cen Gomt/ig onſeker. Sj q Aerd,Kracht ende Werckinghe. De landt · lieden ple⸗ gen de Vitſen / midtſgaders hare hauwen ende gantſch ge- Wag/ te vergaderen ende wegh te legghen tot voeder ban het groot ende hlepn Dee. Maer ban De menfchen en worden fp in gheene fpijfeghebrupcht. Ick hebber noch⸗ tang ſommughe ghekent/ ſeydt Galenüs / die de ſelve n grooten honghers noodt / in londerheydt in de Lente / ter witten fp nach groen waren, ghegheten hebben; gheljen⸗ men de faba oft Boonen ende de Citeren pleeg) te eten, Pan fp zijn niet alleen oulieffelijck Gan Omaeck / maer pock hardt om verdouwen: ende koppen Den bupck, Dier upt is het dan merckelijck ghenoegh/ dat de Vit⸗ fen ban ſoodanighen acrd weſende / gheeũ goedt hoedt (ef oft fag in den lijfde bp brenghen en (uilen / maer eenen Dicken groven gyl Fullen maetken / begusem om bet ſwaer ende melancholijck bloedt te vermeerderen / endete doen groepen. t Ld BILVOEGHSEL. M En bindt etzelijcke gheflachten van Wilde Ditfen; maer die zijn ban ons in't naebolghende Boeck /_in het Capitel van Galega ende elders bermaent. De Tamme Dit ſen heeten in Ens ghelandt Fiche; in Italien Veccia; in't Latijn Aphace Matthioli. Roomfche Vitfen, in’t Latijn Vicia Romana,íg Den Aracus Fuch. fj, in’t Bboegbfel ban den Aracus beſchzeven. Wilde Vitſen fullen in't bolgheude Boeck in het Capitelvan Crock oft Arachus beſchꝛchen worden. 8 hae Vitfe van Mauhiolus ĩs anders niet Dan ben Wilepnen Crock: want den felben Matthiolus houdt de teghenwoordighe Vitfen boor be opzechte Aphace, ende niet boorde Vicia. Vitfe van Apulien, met Sefam-hauwen , ban Fabius € olumna Vicia Sefamacea Apula ghebeeten/ ghelijckt ban bladeren de Bits fen/ ban hauwkens het Ztfamum/ oft Wildt Pigelle, Be hous tighe dunne geele klepne wortel gheeft beele ſterien upt / die rondt 36n/witachtigh/ ruygh / trenen boet hoogh / ober ander met ghevien⸗ ghelde fijd-tacken bewaſſen / als die ban Bitſen / aen elche fyde nez ghen klepne bladerkens hebbende / ende een op’t tfop/ omtrent de Kniekens van de ffeelen ſmalle oorkens hebbende. Wi den ocrs ſprongh der fleelen ende fijd-fteelen zjn De Bloemkens vergadert, als Die ban DE bauw-bruchten/Witachtiat oft bleeckachtigh: daer „nae bolghen (eben oft acht bauwkens/langbworpigh/buitiah/wits achtigh / haprigh / ale Die ban Akelepen oft Defamum / leben als de Terwe : ’tfaedt ie baebals cen Erwte oft Defam/fmaccs kende alg andere peulen oft baud -bruchten. 5 „Vite met Sefam-hauwen, uyt Spaegmen , heeft vierkante ghe⸗ tijfbighe hauwen foo Dick arg eenen klepnen vingher / twee duym⸗ breedden jangh: de welcke groen zijnde ſmaernen alg het vleeſch ban de Erwten fonder fchellen : de bladeren/ blocmen ende ſaden zijn ale Die ban de andere Bitfen. Defe hautwen waſſen oberbloes digh; foo darmenfe groen foude- mogten fieden/ende voor Ectren fonder ſchellen eten. : Africaenfche Virfen ban Cluſius befchreben / zijn ban ons om ——— mitſgaders haer fchitderje bp de Indiſche crupden t, „Aerd, Kracht ende Werckinghe. De Bitfen verwarmen mates lücken / ende fp verdzoogen in den graed: fp ſupveren / ba⸗ af/ende zijn in’t laetſte t ſamentret hende als de talfaenen Daer ban fchrven / Die De felbe in ſede vande Eruen ban De ouders ghebrupeken : want (als Be feibe betupahen) het meel Dan de Ditfen ingenomen/doet fferchelijek piffen/maecht den bupck weeck / ende is feer nut de ghene Die upt teeven: maer te deri Bhebrupekt is De blafe ende darmen quaedt Bier te lande geeftmenfe be Bupben oock t'eten. Sommige gez ben Ditfen- Meel be upt-teevende meufehen in alle da ghe foo veel als ten Jote/met Gonigh bermenght/ettelheke daghen lang. Tſelve Meel van Ditfen met Wijn vermenght — deeg ende Bhelepdt. Det Bonighop de bupt gheftreken/ neemt de fprocten — [ende alle quade placken ban De hupt/ als het meel ban papken gemaeckt ban Ditfen ende Edick / gheneeſt de ghe⸗ ende te kameren gaen. ne Die met pine piſſen HET.XXIE SCHEP ITEL Van Seſamum. er * Ghedaeme to de mum heeft eenen Venchelachti —— Rs in í — —— ban den Dirs, Bet is een vruchtbaer ende veei iaedte Kzigbende Het vierde Deel. Het feventienfte Boeck. jahende ghewas: welck faedt olieachtigh ig ende Let / heise oen laeykens beſſoten / Wit van verwe / als pPlintus daer Van ſchrift. @Cheophraftus fepdt/ Een ghe⸗ flacht van Seſanuim fs wit / ende hanght aen een met fijn enckele oft flechte wortel. Het Delamum/ alg het groen is / en Wordt Van erhande dier gheghe⸗ ten oft geknauwt/ om dat het foo bitter ende ſwaer oft dubehaegheluck Ban ſmaeck 18; maer ghedrooght zinde / wedt fijn ffrupche genghengemer; ende ſijn vrucht oft pordt foet ende beaegtelich/ ende bequaem om Doen. d ſt in ende oock in Indien. lepdt Plinius⸗ Be Defama: ende daer pt waſt meeft ende 1 verrotte aerde / ſulcke alg —— putre derge hete wierdt: nochtans Komt het alfoo wel voort / eñ wordt alfoo goedt/ ats het in Betten fandachtigen gront /oft in langhj vergaderde eit ban meftende — igheden gehoopte aerde gelaeyt Wordt. Bet waſt ín Cĩ ende Surien: maer het is de aerde ſeer moepelijck/ ende het maeckt fe Leer manier, Plaetſe. ——— g en EE in t beginfel ban de Lente/ —— rde ende 5 uber gelaent op rotte aerte /oft verte — — an eee ht. Dit laedt Kan langh bewaert 8, is 16 efama : iecklth Seamon oft 1 otk Sefamum en- Ín de Apoteken ban 851 dele Duptíche landen, is het onbekent; daerom beeft bek bier ooek geenen epahen naent. 0 Aerd ; Wie: ende Werckinghe. Saedt van Defama (fepòt Galenug De aliment.facult.) tg Get; ende Daeront wegh gheiepot zijnde/ wordt bijfter haeſt olieachtig: eu⸗ de om Dieswille oock alte de gene die Dat eten worden daer mede haeft vervuit: het Keert oft Worpt de mage om:ende Wordt traegelijch verdouwt / ende gheeft Den Inf Be cen BEE voedtſel. Bier upt blijckt dan / dat Get de deelen Ban de ma⸗ ghe (foo alg de woorden Van den ſewen Galenus tupden) gheen fkerchte oft kracht en kan gheven / gelijck oock geen andere Bette Bingen en konnen doen, Bet is dick Lan fap; daerom en gast het niet haeftelijck door De Barten oft gautfche ingewant, Deshalven Wordt dat ſelden iae nine mermeer alleen gegeten/maer nien maechter met Honigh koeckskens af / Diemen Seſamidas =noauides noemt, Evsorbt oock op’t broodt gheſtroyt: ende is warur Van aerd; waerom Dat oock dor ft verweckt. Dan den ſeiven Galenus ín de boecken De facult. ſimpl. ſeydt daer aldus van: Seſamum en heeft met luttel lijnu⸗ achtigheydt ende Hettighepdt in hem: Waerom dat oock DE fweetgaten flopt ende lachtmaechendeis / ende matelijc: Hen warm. De lſelve Bracht heeft oock De lie Die daer af ghemaeckt wordt ; ende infghelijcks sock Water daer het crundt ín gheſoden heeft. : Sefamum ig een quade pijfe voor de maghe / als Dio⸗ fcortdes berupght : het maeckt eener fievchen adem / fog Wanneer Dat Get int knauwen tuſſchen de tanden blft ftekende: Het berdrijft de Dicke geſwillen oft grovigheydt Ban de zenuwen /Daer op geleydt zijnde : tlſelve geneeft de auetfuren oft blutfinghen van de ooren / alle verhittingen / Berbzandtheden/ (merten der leden / ende De beten van DE flangen /ín fonderhepdt Lan die ghehorende fange diemen Ceraftes noemt. FPet Olie van Boolen gemengit/verfoet den hooft{weer bie upt groote hitte gekomen is. Al tvoor⸗ fepde doet het cruydt feline oft de bladers in Wuyu gheſo⸗ den. Maer in fonderhepdt is het goede tegen de verhittin⸗ ghen — der ooghen, A Pan Delamum Wordt Olie gemaeckt / ſeydt Plinius/ Be welcke van die van Sgypten g hebruyckt wordt / om He ghebzeken der ooren te gheñeſen BIIVOEGHSEL. I PR Dpaeanien is zit ſaedt Alegria oft Iorghilin qheheeten : ende wordt Baer Beel ghebruyck; maet Veel meer in Sitilien / daer bet Girgilena, Giurginlena oft Gurgulena hect / ende op beoodt ohez firapt worde/ende met Bonigh ingermascht wort ban bunne foet wertkers Die ſu Copairari women. We Hoeckskens Scfamides heeten Copaita in Sicilien / hoe Wel Hie oock ban andere dinghen ban Seſa mum. Men menght dit ſaedt Heel mer Wacous feedt oft Melanthium in De voorfepde landen 1 om bp tbeoodt te Boen : maer het ie im Afrücken ende Turckhen noch veel ghebruncke? Weher Dan in Kerftenaom. In Italien is het oock Dekent met ‚met Pr ghemacckt worden / ende nier aleen Ban de e faden - Den naem Sefámo, Sofimano , Ingiolina, ingiolina; {a Wranckrick oock Tujokne. get met Dit crupdt noebtans gheldek met andere feet ghe clücke crupden Bie upt Beemde landen komen / te Weten/ dat fn gantfch Wefen noch niet ten Vollen eben ís: want de — en letten op De ghedaente —— niet / ende Be ghzeleerde lorcken eer de onbekende crupden te beſchruven: biet om komt erde bat de habarher) Cancel / Peper] Cars Amomum/ iae felfs het Küs / bet Brefilie boudt ende meer an: ere ſeer ghjemepne, bin: tiet ten bollen befcheeben en zn.) D Pe ius Gefchtóft dat aldus : Sempfem oft Sem. en, alfoo in Eappren ghenoemt / beeft eenen rechten fiezl anders alen boet hoogt / met becle Bicht bp een ftaende bladeren qhez Sakeridek bewaffen : deſe bladeren zijn Bie ban Mafcaep dhe⸗ Gek : De Bloemen zij: klepn / wit : Daer van komen kleyne hau⸗ ten langhs tin Diet boren ohedeplt / inhoudende ger! ſaedt / a Sn (Of ZO en ve EEn upt perſſen / Dit bp de ſpſe v ( —— ende meer gheacht ie dan De olie han Otifoen, el e olie Wordt in Turchien ban De laven Shemaccht/ ſthehft # — ende Dat in den winter-tiijbt/ met fcer grooten ars — uw: Bet Defaem-faedt wordt vierentwintigh uren int A aten Bbetwepchie / ende Daer nae op tenen boer oft wijde tar Ee hamers efrooten op eenen groven Dicken doecky * chorſſe afgaet : dan Wordt het Wederom ín fout wa: er Qhewepcht/ ende de fchorfren/die Daer op drinen / worden weg — * Shefupbert ig / dan woꝛdt bet in den Bie, bedroog t/ ende Daer nae in den molen ghebrotten. De olie bi an upt — —— ( — Daer is Beel pupitiie bp) wordt als Moſt aci bie èr —— r gheſoden ende van bact —J is ten ſaedt Dat Seſa ſchien ’tfelbe Dat bp De ouders dien aem oek ied inbe te Padoa, fepbt Lobel / langhe ronde is NK 852 nag keibbeReng onderſcheyden / vol wan geellangbtoorpigh acht. Den ſieel is twee voeten hoogt oft boogker/ ende Dick. D laders In bie ban den Amandel-boom oft Dafilieem gbeigch. den / íe mpondekent, Cameras daet ban rg en / foo Rauwols fiug die heeft Doen maechen. n Murten Sem fem oft Senfera; de geleerde Sefamum —— Defamum is wel foo vuuchtbaer als Panick- coꝛen oft Bits. Wen regen is dat quaet als t eerſt gefaept. * twelck bijnae geen audere crupden en ghebeurt: — bet it herte ban den Homer met Droog weder „Pbefaept Bet Selamum Valerij Cordi & Eert tn Dat cruydt Dat wp in't narbolghende Capirel Cameline noemen. Wildt ——— ig Den Ricinug oft Wonderboom: dan dien naem Sefamum filueftre oft Seſamon agrion Wordt het Sefamoïdes oock mebegbedepit, Sefamoïdes is Den naem ber crupden Die de ghedaente bart famum eenighfing hebben : fulcks moghen ooch Seſamacea Heeten / ghelück als zijn Die foarten ban Erwten ende Vitſen / die Dierkante ghetfbigte hauwen hebben; ende oock Die fooyte bart Wederick upt Virginia / Die nf onder de gheflachten ban Lyli= machia ghêftelt hebben; de welcke — haer hauwen / ende Dicht bp een ſtaende bladeren de fc Seſamum fee wel beticht: daerom magt fp ten minften rekt van Virginien Beeten. Dan de andere fGorten ban Sefamoïdes zijn ban Dodos neus in’t ke 1e be been ds int langh beſchreven / nae de Nies· worte⸗ — ide pt “Werckinghe. Averroẽs fepdt/dat Defam- warm is in ben eerften graed/ende bocht in den tweeden. pit eg gepeeft en Wordt nimmermeer ſtüf: rd ban alte @litn; — in Wijn oft Shebran⸗ gronde. worst in Turckijen fo md —5 alg de — in want ſy is ban ſmaeck ende niet Die’ — ban Gluf⸗ en erckt Datfe oock tet gheacht rbe * In Eoppten/ eest pProfper Alpinus / worden be hamert ! het fatntende de Olie ban Seſamum gheacht ban senerlepen acrd te efen; te weten matelijcken warm / ende bocht tot in en tweeden graed (alg Averroẽs Daer — gock Van fepdt) ontdoende ende morwmaeckende ban krachte: Bef blaveren (oft het gang crundt) gefoden zijnde / worden op de zeere ooghen gheley Dit ſelve crũpdt wordt —**— ghehrzuyckt tegen het pleuris oft — * der fyden / longherſucht / hoeft / ende tſwaer adeni⸗ ſtheppen De felbe ver ſachten oock alle harde verſteende geſwillen. Ende Wróutwenfietert in een afſiedtſel gemaeckt ban deſe bladeren / met Bet faedt met wat honigh daer bp/ om De gheſwillen aen De moe⸗ Der ende fchamelijcke leden te vermor Tſewe affiedefel ban Defe bladeren gbebrupeken fp teghen de ghebreken des hupts / als Be femelachtighe duplighepdt des fte ; ende oock gen De blauwighepdt des aenſichts / ende De k nend ghekomen / warm —— op Ot Die ſelbe trupt eñ tfaet / in reed eager Honigb, maecken fp een plaeſter oft pappe gede rde ghefwiilen verdorrede zenuwen ; ende oo: om De heete gheſwillen te Doen bergaen of tot etter Bet toe affienfelf in cliftevien — — — ende pine Des bupt — Buwen fpupten dat felve afGedtfel ban onder in / om Eg Borrie te berweeken:ende het is haer een — oa a tatie Die —— door Dick bloedt ende verſtoppinghe aderen Bet ſaedt —— nae de oude wijfe met a — ——— rilde * Wat berwe Dat de bloemen rius heeft de vechte ſchildere te hy gheneeft de colijche oft s pin Dient om Den bupck te — noch better dan de e ſaden; er — dl Die olie / Die fp Thaine (Tien tiet acabinf def beng Drab oft Dick ge emen : want defen —— em met de olie felf De vrouwen ín De badtffoben te drincken / om bet te Dan beft —— 0 oncen pe annie as dagen — — ole oac zenden be —— if en konnen door eme an fen u ende then be [gbelfjek van aen mgee 6 3 it Dd —— — maat br amen ene made ban apt gef beten of De ete gebruntken beft Olie noch tot beele an⸗ ridge ine De — gean ae alle ver⸗ — —— —— van bupten nen bet. — e har k teghen De martijn psa tribe Deshupte wak des s — ur van — an boo, capa Cruydt-Boeck Rembertí Dodonæi. HET XXIIL CAPITEL: Van Cameline oft Myagrion. Ghedaente. E Camelina/bat ís Get Erplimon ban Theop ftus / oft het Myagrion ban Diofcorideg / —* fpruptachtiah cruydt / met eenen rethten conden fteels twee oft dyp boeten hoogh/ fn fijd-tachen verdeylt / be⸗ Waffen met langhworpighe/[malle Hoor ſpitſe bladeren, be bijfondere bladeren ban de Mee niet ongelijk: langha b'upterfte ban de fteelen komen re geele bloemkeng voort; Daer nae Bolghen ronde hupskeng/ de Dlag-bok lekens ſchier g pel ick/ maer platter/ met kleyn faedt/ ver ende olieachti net dan Fenigrieck. Cameline oft Nxagrioy. Sf RN Un W " SD SA 9 8 SN WVD * SEN B N pp * — —* VEN Gl jn MA AA 5 IN U Keng — — € Pheile. op vee platen ante le —— ende Raines ade ende elderg/ 0 wel oee: werke Bil EEDot {alg betupgbt : men nent Des voek —— in het op ettelijcke plactfen up Het Dag / Pe Tic a € ; fae wozdt ghelooft een 7 Kent : int ® —— Zeindottern eeen „Gamen oft — e ma epe het Eryfimüm F Galenus —— nine Dt —— rele fe sj Naemen. In defe landen en is bit met ——— 8 — rg maen ge uber vaten abe of 08 Daer i norsang noe een ander Eryimon ban DI, — * Het vierde Deel. oꝛides z.hoetk belſchꝛeven / daer Galenug (in het 6 boeck iere —— boch van vermaent; ’ welck pan bit voorfepde Eryfimon van T — ————— ſeer veel it: wa mi bit gewas oft oef fe Cameline en ig van Jet Cale rion Mudyprovr ghe⸗ — gong vee he) Medar ampyron noemen/ nuſſchien nae D gelde gan bladeren die dat heeft met het andre N ven Theo afte en Gaz 5 rium gerfchilt. —— * we van —— oft fruges, dat ís voe⸗ Dende facdt/ is Secfamum q zint? Latyn Irio, in het Stiecks Eryfimon, mt oute t Franlops Velarum gebeeten/ te weten in t 25. — 23. boeck: ende in het 10. van’ 18, boeck — — In ta F udt iſſer een eſamum gelijcken⸗ ——— ellie % felige ſoude weten t ghe⸗ rie darmen br ons rio noemt Ard het ig Wat vetter. € Aerd, —— vib he. Erylimum / als brafius betup Drood zijnde/ is bequaem om ep pifen te — ont fid De bitterhepdt ende harz Biabepee oft oft rouwigherdt/Die daer in was / van de Dons ne rijp —— oft uptghebyeven is. Dan noch groen Wwefende en Wordt het ban exhande Dier acnqhez mecht / om De ——— enne fwacrichepdt oft onlief⸗ Dt Ban Lijnen ſma ger / als Galenus fcpòt, ghelijtk den Hirs het Pa⸗ ních-kozen wel eenighlins gheſck is / maer tn alles erger is dan Iet ſeive; in Der ſelver voeghen dock foo is 5 Ery- fi pee be ed De ftoffe bau lijn gantſch weten / Iet Seſamum wel —* yekende:macr in De ſpyſe is het on⸗ 5 bl td rede gef den boo; min voedſels/ — drh Aer — eig * Daan } ende out ati met met de 0 vettigheydt ben Tj nej ene alle De rouwigh⸗ hepdt des lie edad ea nomen nee ſelve wordt baer mede effen ende glat riad oomen ghelooft/ ende als Dioſcorides oock We bladeren van Dit crupdt pe, AOR zünde / ende het fap daer ban op be zeerigheden Ban den mondt gelept/ gez nefen De ſelve: ende De olie Ar het faedt geperft/ dient de arme lieden om bij de ſphle te bermengen / ende be rijche om in De lampen te ghebꝛuycken / als Gueclling betuxght. _BIIVOEGHSEL DE, setmam grau egel piecht Selamum. Dm boor De 5— — Es —— AT ende Andere ie Den sen want upt den facde J —— en ofer abelijek oe wordt een fepdt Tobel ban —— — — — — gs ch feer ie Fondo me s —— De gheele zn die van ak — jc. Wet ſaedt is dock gheei / amum „Tweede Cau TE eli, aan zo — Myagrum al en Thlafpi oft ge n \kens baft bp ern De —5— epe ——— ende zijn flerres- is) Hi oa bere ioft Eryfimm;ende ig in bet iv — — Wilde paer Ged Wid /biebanbet Aerd ‚Kracht ende Werckinghe. Eryſimum ís ffoppende bân accù/fepdt Galenus. Maer / ais Diofcoribes fepdty het ſaebt ban De Cameline gbeftooten zijnde wordt ghecuoft ; ende met Het ſmout ban’t felbe worden dunne rüskens ghefmeirt boor De lampen: Bit crupdt heeft bp fommighe noch meer krachten / die wp ín het Bijboegtfel van't Capitél van Wildt · Vlas het Valſch Plas (Bat ſommighe voor cen Cameline beide) toege Deb ben. Maer in fonderhepdt ſoo wordt Dit teghenwoordigh Mpagrion van ſommighe bp her ſalaet ghedaen in ſtede van Sragon: wan het ſmaeckt nae Ediek ende oude: HETEN CAP LT Erst Van Tam Vlas-cruydc. Ghedaente, E Tamme ſooꝛte ban Vlas recht Haer ſelven fn de hooghte op/ met teere vonde ſteeleu oft-rijfen/ Het feventienfte Boeck. belileedt met Klepne langhwozpighe Amalie fcherpe bla⸗ erkens. In t opperſte Ban De fteelen Waffen cheon hemels-blauwe bloemkens: ende alg Die verg aen zijn / foo volgen daer ronde koppekens oft bollekens nae/ daer in het laedt ſchuylt Lan ghedaente Wer langi wozpigh / glat / effen ende blinckende / upt- den vofjen nae ben bruyn rooden trecfiende „De wortelen zijn Klepn, GC Cau Vlas crurdto (ee el J IO Ze R id KE) MAV GAN # _all/ \ 9— y weene aerde/ ín sj muse gj — Mile bere ui, ant / als Columella fchrife/ * been? enen feex En nd ende matelijche Bom alladiug mager * ende fog — bat Del pnt bp en besl komt, — üft / dat Bet op ſavei⸗ ordt / Dat miet —— — en Brei heſa ë 38 —*3* end t: het welch Wirmti —— ide / dat — — — p Waffen/ verbranden ende be 5 RE maeptijdt ( fepbt Plinius in't 1.capitel bant 19.boeck) wozden De ranchenoft vijfen van Dit Plag-rrupbt it pet water gheftehen (welch water Booy De hitte ber Son⸗ ® nen tauw oft warmachtigh geworden is ) ende met eenfgh (waer ghewigijt neder ghehouden ende te gronde ghevouwt: alg het velleken oft buptenfte vliegken be- int loffer te bear rf van ig het teechen dat het vol⸗ clijch gewepcht ig ; nae dat fp noch eens omgekeert zijn alg voien/ worden fp inde Donne ahedrooght: daer nae gedrooght zijnde Worden dele ſtecken op eenen fieen met hamers ghebeocht oft ghektoocht, °Z c bat naeſt bp de ſchorſſe oft buptenfte blies i9/ Wordt Stupa; Wertk oft Dtopyp eten; ende is (lechter dan het ander Wlag/ ende meeft bequaem om Hacr lemmetten van keerfen oft — gan te maecken. , «-Naem: Dit ghewag wordt hier te lande lag ghe⸗ heeten oft Plag-crupdt; in Boogduptíchlandt Sache; in ijck Du Lin; in Spaegnien ende Italien Lino: Ben Hatijnfchen ende Briechtchen naem ig Linum ende Linon. Aúrw:enbe daer Van komt het / dat al het ghene bat van Vlas gemaeckt wordt, hier te lande Lijnen gehecten is; als Lijnen doek / Lijnwaedt ende Lijnlaken : ende daer nae is het facdt [ele van dit ghewas Lijnfacdt ghenoemt, Dan dele Tamme loopte ban DPlag-crupdt ig bp fommíghe int Latijn Linum ſatiuum geheeten / dat is Cam Wlag-crupdt/ tot onderſchil ban de Wilde ſoor⸗ ten die Ee ín’tnaevolgende Capitel befchrijven. € Aerd,Kracht ende Wetckinghe, Saedt van Plas · cruydt (fepdt Galenug 1. De alimenct. faculrät; ) fooftert fommige/ ende ghebrupichen dat met Garum / oft Dilch pekel ende andere Daucen/ min noch meer Dan het oudt. Sp geruprhen het ſelve oock wel/ met Honigh vermengt : Ende lommighe ſtroyen bat felve Lijnſaedt per het broot / oft menghen dat met ander Meel / ende barken daer broot af: dan het ig de mage ende De teeringe teghen / ende ís hardt oft langhfaem on: verdouwen; ende gheeft den Tijfbe luttel voedtelg. Aengaende Den kamer⸗ ganck oft weeckmalinghe des buycks / ſoo en is het noch te prijfen noch te verachten; nochtans heeft het eenighe Klepne kracht om de pij te verwecken: Welche kracht heel blijckelijcher is allmen Dat gherooft zijnde inneemt; maer alsdan ftoppet den buyck meer, Dan De landtlie⸗ Ben ghebruycken dat dikwijls gherooft ende gheftooten zijnde met Honigh bermenat. Sen felven Galenus (De ſimpl.med. facultat.) fepdt dat het Lijnfacdt heten zijnde Winden maecht/alwacr - —— getooſt: foo vel ie Get ban overvloedighe voch⸗ Booꝛts foo is dit Lijnfacdt Wat warm / te weten tot ín e * ree graed; maer middelmatigh in vochtigheydt Doe windigh ende Hal avertollighe waterighendt dit ILünfaedt zy/is over níet ſeer Beele taeren ———— in Zeelandt geblelꝛen; wanneer meeſt alle Be borgers van Die ſtadt rin gebreke Ban ander Korenwerck / hun leven met De bzooden ende koecken gan Lynlaedt ghemaecht on⸗ Derhielden: want hun lichaem Ende bupck ig daer Door feer haeft opgeblaſen ende geſpannen gheweeft/ ende hun genlicht ende andere ſeden zijn bol orden ende gez Fwollen: tac Geel Ban de ſelve zijn Daer ban in korter tdt gheftorben. Ende voorwaer dit onghebal en moght hun tergens elders gan komen/ dan alleeft ban de OVeruloe- dighe vochtigheydt van dít facdt/ Die ſultken opblafingen ende Winden ín Ben lyfbe dede Vergaderen oft 5 — Bioftorides fchrijft/ beeft be felbe krach enigrieck: ie en den ech: met ® A oee Cruydr-Boeck Rembert Dodonxi. 9 alfeo veel Merffe ende wat Honighs daer. op gheleydt Lynfaedt met Honigh verniengt / ende alg cen lechinge inghenonien / luyvert De boꝛſt / ende verſoet den hoeft, Det feibe ſaedt met Peper poeder ende Honigh ingend- men/ ende ghelrjek een tactte wat veelachtigh feffens ge- gheten/ ver weckt tot bijflacpen; ds ra Water, datr Lijnfacdt in geſoden is / Body een hlpfterie fn de darmen oft moeder ghedaen / verſoet De pijnt ende weebom oft knaginge Heg ingewants ende deg moederg, ende heplt ende geneeft dat in De ſelve leden gheguet ft ig, Tlelve ig feer goedt / gebꝛuyckt in ſtoxen oft baden/tegen de Berhittinghe van He moeder, ghelijck den Fenigrieck, De @lie/Die upt Lijnfaedt geperſt oft gebouwt wordt, is in veelerhan de Dingen ghebyupckelijck : Want de feline en wordt met alleen Veel verbezicht Han De (childers onde andere konfienaerg ende wercktichen; maer Wardt gork geel in de lampen ghedaen: ende Daer-En-boden is fp nut am veele ahthzeken des lichaems te ghenelèn: _… … * Pant Lijnfaedt- Olie vermorwt alie hardighebén/ende fiaeckt off. ontdoet alle —— gft ber- Erinpingen bee zenuwen: ende verloet alle merte beh iweedom/ alfmên de eden bft zenuwen Daer mede bez ftrijcht: ommige gevenfe oock te drincken Om de zijne der lijden ende bes buycks dat is het pleuris erde kolijcke, — te verdrijwen. Maer Dan moet fp noch verſth Welfen: want gudt ende garſt gheworden zyude / Verwerkt fp walgin gije/ ende Berit meer dan het ban noode ig. hin BEEN. koG IE SE. ; D € ſaepinghe ende oeffeninghe van Lijnfacdtendt Dias is in De botcken ban be Landtwinningde in't langh befclneden: daerom fullen wp Den Leſer Daer toe fepnden. Pan men faept het iu beele landen teemael s iaers. É Aerd,Kracht ende Werckinghe. Wet ie gheſeyt / hat Lnſaedt de maghe quaedt ende tenen ís / ende het verteeren Dan ſpijſe beker, ende heels winden maeckt ; maer nocht ans ſomtidts ende niet at te Dicktwjls: ghebrupekt is bet inghewant foo aenghenaem alg eenígh dingt magt weten Bet crupdt ſelpe worde (elden gebzuvckt : nochtans feggen fommigbe/ Dat, De bladeren op cipe fweetinigben ghelept/ De felve terſtont opbncken. É Thnſaet met Anijs in waterende Ôlie gheſoden / ie ſeer gocdt ghe⸗ tept op fauinancien ende gheſwillen van De keele: maer teghen den bupekioop ende voonrmeligaen Wordt Get met Azin daerop gelept. Tynſaedt mer Koſynen ghegheten / ie ſetr goedt teghen de pine ban De Leder; ende teghen het upt-dioogben… dj Lúnfaedt op kolen ghebraudt/ ende Dien roock in de Neuſgaten gelaten? beucemt het futen ende fmoteren, ke aen 2E felve Lijnfacdt met de wortel van Wilde Concommers ghe⸗ menght / treckt upt alle doornen ende ſplinters / ende oock De ghe⸗ Pi arr nf Brin opefoben ieitef —— daer Linfac Î befchermt ende be fieezinghen Dat ſo niet en berbuplen oft Girmerwacrse en cten/ als bie Daer mede g : wig A a: , * "TC watert Daer LTonſaedt ir gheſoden is / ſtherpth liebe) vk detinee eet ere va ee boeck op De pijtie der (iT off oock op be erbeaudtheydt gelept/ berd htt be pijne/ende be Berlmandthepdt. Linfacht- Olie beeft ztbroncken/is goet Get grabeel, Def alie En wordt uinuher oft ftBf/ be Kauit Dat ber is, p berfoct be pijne ban de J kloven ende futéringhen aen t fondament: edt met Roofewarer Af ie Dart mede abetwaffehen gheueeſt fpp de beebrandthepdt, wget waret ban Plompen; fp ghenceft dock Be kachhictert; eude vermorwt DE erdigheden Die tn De Drouwelgehepdr —— geeld Bet binnenfte van’t fatdt Dat over blijft nae dat de olie Dare Ù mot is / in water gheſoden / neemt Be piathken ban de bupt wegh/ ende maeckt De hauden ſatht erde giat/ “alfinen du daer mede | : — — en d —— t oocft allerhande viech — t Salpeter oft end UAE pe — — een — opbiaftus/ dat het metter neg Ee, Denn en oft berDhuimen alepa weergen Ende te aem ae een Bare Efedrine: — rde rebich —crupdi ; bee Ee Ge ee hant LD ehv Delden, oee eea ee a sien eeen fer VE lele Lijmfacdt Bevit en eude Wilt bier, ba Hdi ene Deut 5 — —— — ijnfaedt Geplt/ gheneeft/ ende doet afvaller cen mag weiden gote — * Wander ende botter, met en pebbentop nod) bp ui at fomrrgper Die Dit vonnwe giatde gagtis aan Het vierde Dedl. beefocht Gebben / doch te vergeefs / ghelooven * fact * boorfepbe Wortel gheſteken oft geen 9— poort-komenen lal / oft anders niet Dan Vlas- crupdt. HET XXMEEÁPITEL Van Wilde Vlas-cruydt. velgen wildt Wlag-rrúpbt: ——— heegh / ende heeft geele blomen: de andere en zin ſoo ghemneyñ niet: ende dp Ban Die Cullen Wp hier upt De boechen Ban Cluſiug verhae⸗ len/ foo die van Gem in Spaegnien ende elders ghevon⸗ ben ende fee neerftelijck aengheteechent ende beſche e⸗ ven zjn. „Spit Vlas crurdto. —⸗ Ne Dr * ren WIE me AN — — ¶ Ghedaente. 1. Wildt Vlag Heeft eenige ghelhele nie Van ghedaente met het Tam Plas : —— ſich E: am Dlag-rrupbt; D z beng an mechelen Sar Dia Î gro Ende en zijn niet blauw/ maer geel ban bere: Daer nae Bolgen oock ronde oofdekeng oft facht-bollekeng/ maer oock klepner. kk S in eg auder foozte ban NES Hi Cluſius be⸗ te blüft altijdt groen : le, itacprigte blaberen/ ende cen wos Die Place. Geel Wildt Dias waft niet v / en pen En Genfochtighe plaetſen/ ín erfden Bhetwef — in Zanguedock. De Weede —— de Waffen in Spaegnien ; de derbe in ie, / niet herre Ban Darijg, S Het ſeventienſte Boeck. 855 € Tijd. wit Wildt Dag leien Bꝛaetkmaendt ende Hoepmaendt / ſpaeder dan het Tam. Niem. Defe an gan Dlag is Wilt Plag/ in hek ZLatijn Linum filucftre geheeten; om datfe niet ghefacpt zünde/ maer Han felfs Hoort komt: fp heet oock Linum Marinum;bat ig Zee ᷣlas / om datie geerne aen deu Zeer Rant waft. De andere foorten hebben sock byſondere taten bp den felven Clutiug,: te Weten de Gene heet Wildt Vlas met breede bladeren; de ander Wildt Blas met ſmalle bladeren ; de leſte magh altijdt gegen bljven⸗ de Wildt Plas genoemt Worden. —A € Aerd; Kracht ende Werckinghe· Deſe ſoorten ban Wildt Vlas en Wopen in gheenerhande fieckten ghe⸗ bruyckt: wart haer Grachten zijn bribekent ende onver⸗ focht. Dan ſommighe ſegghen/ dat He eerfte ſoorte met Geel blaemen voor amerht Vlas ſtrecken kans, ende dient om Daer gaven, ende ljnwaedt Ban te maecken. sk Ere: Hrs Erle — —— — TOA tk NEI | 5 JAE gedachten ban Wudt Plas oft Linum Gloettre zijn beel Pionnen Die forten Bant Milot Blas / Die wp Linaria noemen ile in £6,Eapitel ban hee fefte Boeck de ſes Crundt Boets blijken Kan f daer Wp De felbe Linaria met Baer mede- Botten in t Tanghe beitheven Gebben. Maer acngachde De eerſte foorte ban Wildt Bias, hier ben Dodoncis beſehreven / Die is de jelbe Die Lobel Linum/marinum luteum, Narbonenfe noeint / dat is Geel Zee Vlas van Languedock. · Matthiolus vermaent ban ern Geel Wildt Plas). Aob Lino faldarito noeint / enöt deel omz trent Bolognien waft. — ee k Bedeheen vn Wilde Vlas ayt Claus. Gm Bat ClnAns noch Verfchepden andere ſoorten ban Witot Blas heſcaujft beha wen Be ghene Die hier ban Dodoneus vermaent Pe, fullen top De eene amet «De andere in’t kort. Befchrijben. >. Berlt Wilde Vlas mer breede bladeren heeft een Witachtighe dicke wortel; Dieke rupghe ſteel J breede de enen vinger beeede blades di) f-bladrahe te blvemen / Hijnae als bie ban De Malir⸗ fommig iech fo ani auw/met vijf araepkens:de boofdekens zón in Dep. ens / inbeudende fact als Cam Dlas-faedt/ breedt /fwartachtigh blinckende: De wortel fprupt alle iaer upt. in jekk. 2. Tweede Wild: Vlas met breede bladeren is de Tweede fodrte ban Dodoncus beſchre⸗ ben/met feer veele bloemen geladen/Die wit Zijn / met veele peerfche aderen Doortoghen : de wortel fprupt alletaerupt. 3. Derde Geel Wildt Vlas met breede rouwe bladeren en is niet rurgh / maer beeft bꝛeede harde bladerkens ſeer bitter ban fmacck ; fchoone vf-blaz dighe geele bloemkens; ſwart / maer niet blinckende ſaedt: de or tel fprupt alle iaer uyt. Bet waftin Ooffentijck. 4. Vierde Wilde Vlas mec {malle bladeren ig ban bladeren blauw groen: ende heeft Beel blauwe vijf · bladighe bloemen/ facùt als abemepn Lijnfaedt. Waſt in Boftfencijck. s. Vijfde Wilde Vlas mer {malle bladeren ig De Derde forte ban Sodonzus befchreben / met witte welriec⸗ kende blofmen / met bf peerſche ffrepen binnen in gheteeckent, Waft in Ooſtenrijck / ende fprupt alleiaer upt. Veranderinghe. Sn Bet felbe landt waft vit crupdt fomtijbts met blauwachtige bloemen nae Ben Witten trechende / ende bijnae afchberwigh. 5. Sette Wildt Vlas met {malle bladeren Beel ſmaller bladeren Dan ghemepn Dlas-crupdt/ fchoone fneeuw-witte bloemen. Waſt in paegnien ende — in Soſtenrjck. 7. Seventte Wildt Vlas, int Zatijn Linum filueftre fruticofam n / is De laet ſte ſoor⸗ te ban Bodoneus beſchreven / met heel fneeuw-witte bloemen / — — 8. Achtſte Wilát Vlas € atijjn Chamelmum, om dat leeger waſt dan Bander) met bladeren als gemepn la Sune teghen Den anderen oberftaende : De blacmkens zijn bijf- Draepkens: De hoofdekens/ het fact ende tick. Dit ie ber elen wid Vlas ba — bark eten, ï n n as Ban 5 Hi ——— gent. Dat oock alleſins „Valich Vlas, ban De Yraliaenen Lino j jin” ij Linum falfum oft Pfeudolinum, int — tin ere be bet oprecht Blas-crupdt tonderkennen; dan fön aedt-hoof zjn boben plat die int gemepn Dias fcherp zijn. Det facdt is geel/dat ban De bierffe gbelijch et waft ondet t Vlag — Wel tuſſchen het Woren : maer Bet is onbequaem om te eds — gt dg dat 8* ten ſoorte van Cameline. van Gean befchieben” atteu· Vlas / hier nae onder De foorten —— yrinon is bet Ooghen trosſt Gras. non Græcorum, nae de mepui i i Mesereon oft Ebomeles. putugbe ban ommige, is het Smal Lijnen is bossen befchieven met den ü ‘Geel Klockskens met blader: naem Viralba. ten ban Kilackskens aberekent borden Moeten bp de ghelachz er: ‚ Kracht ende Werckinghe Wi d Wildt Blag- dat — bladeren ende bloemen tfamen gheſoden/ — men * plaefters_ghewis Op gheleyt / ontbeet B'ourftekin- ghen / ende Bermortwt oe Digbeden cuffchen Be leen. ende ope e be klapoozen ende ghefwifen der ee 1 els Daer wo ban Wi Derchereien Bicot bp is, ende hoender-fmeer Cere ie 856 Ber Dalfth Vlag ban de Ftaliaenen ig ban fommige vooreen Camelina ghe houden gheweeſt / ende oock Leindorter geheeten / als heſeyt is. Lin ſaedt is bermorwende / ende tamelijcken warm: er welck bergabert wordt om de vogels te geben : de groene bla: Beren berkoelen ende verfoeren alte merten T faedt gheftooten ende met broot gekneedt/ maeckt Dat foet ende goedt ban fmaeck: maer het felbe ſaedt alleen gheten/ beroert De maghe. D'@lie daer upt ghedouwt/ is feer foet. Daer beneffend is het ſaedt goedt om D'inwendighe ghebreken des lichaems te gheue ſen / ende De ber: ftoppinge te openen/als Eijnfatdt ende Fentigrieck.” T felbe ſaedt geneeft De phne der ooren / de ver bꝛ andtheydt / de gefwollen zenuwen. T erupdt met wijn geſoden / verſoet Dé pijne der ontſteken ooghen. HET XXVI: CAPITEL. Van Kennep oft Kemp. eit ë Ghedaente. * mits twee p heeft ronde / vecht op waffende / hole ſtee Ks oft feg voeten hoöghe/ met veele ſydtacken feet weeldighlijk bewaffen; te weten/ als dat van lelfs in het Wildt groept : dam ín be belden ghefaept ende gheoeffent zijnde / en heeft het gheene oft heel luttel tacken : de bla⸗ Deren zijn hardt/ routw/ {wart groen / ſwaer van reuck alfmenfetuffchen de handen Wrift/ vergatert van fes oft meer bijfondere bp een gheſchirute bladeren : elck een bladt ban de welcke final ig/ langhworpigh / lpits / ende rondonme ghekerft ghelijck een faghe. Aen De tfoppez Keng ende fijben ban dert fteel Ende Ban lijn tackskens Waffen ronde hupskens/ daer rondachtigh laedt in bez floten lepdt / hatdachtigh / met wit mergh vervult. De Wortelen hebben heele fafelinghen. e_ Veranderinghe, Dan Bit gheflatht ban Hemp iffer een ſoorte Die geen vꝛuchten boort en brenght/ dan alleen klepne witte oft grae-berwighe brupfg-ghewijg aen een Hangende bloemkeng / die nergeng toe nut en zijn / Ende met den Windt wegh ſtuyvpen ende verdwijnen: een ſoor⸗ te is bruchtbaer / ende brenght ſaedt voort: Wiens bloe me nochtans niet ghefien en Wordt. Kemp fonder fat. Daer is oock noch een Wilde tet p Dior ſcorides bermaent:dan díe ———— —— we oft Witten Huenſt: ban de welcke wp onder de IDoeg- srupden bp De geflachten ban Maluwe handelen fallen, verwarmt feer Heel; daerom een Wepnigshen te Cruydr-Boeck Rembert Dodonzi. Kemp miet (adt. € Plactfe. Kemy / alg Columella ſchrift / waft geern op dette wel — bochtige ende met Water beſproeyde acrde/oft in neev/effenwaterachtiah landt/Dat feerdiey gez ploegt is. In’tbegriy ban eenen boet in’tbierkant pleeghz men EN BitGemplaedt te e De van emp /in water ghe ſoden / helpt ende ghenteſt de gekrompen zenuwen ende leden; ende is goedt op het Aerchn geityt· (HET GAPITEL Van Fenigrieck. Vvv eee hier cen foorte'van Cammen Fenie grieck befchrijwen : beneffens de welcke noch et⸗ telycke andere Wilde forten Han: Penigrietkzijn; dan die Fullen Wp bier naemaels befehrijken ; te weten in het 15; Capitel ban het naevolghende Boeck. rd _g Ghedaente, Penigrieck brenght vooit | eenen en ree eyldt: an eerde goeie — wat ronder ende kiepner — id ib Oz AFR Be onberfte wat nae Den afehiers Highen ude: Op het upterfte ban defe feeen komen de ioemen ban rine: Biterwigi Kepner [mal/feberp/ rom als bozenhens: in de werde de ligghen/ Die niet groot en zijn / langhwor Ceres 858 maecklſel / hoeckigh / geelachtigh; de welcke verdrooght zijnde met eenighe waerigheydt wel riecken · De wortel is wit ende Dun, i ó € Place. Dit cxuydt wordt hier te lande ín de hoven gelaeyt om in Be Meditijne te gebꝛuncken: hiet voortijdts wierden Daer heele velden mede beſaeyt· Het begeert goe⸗ Be ette aerde: Want op mageren ende —— grondt wodrdt het Hor/ende vergaet / als Theophraſtus betuvght. € Tijdt. Nu ter tijdt wordt Dit crupdt in be Lente abe faept. Dan/ alg Columella fehzijft/ Daer zijn twee tijden ban faepinghe ban Fenigrieck: Den eênen is in Septem⸗ ber zals het in frede van Leeder ghefaept Wordt, wanneer men de Ditfen ooch faept: den anderen ig in’t laet fte Van: Januarius / oft int eerfte ban Dporckeljende dan Wordt ghefaept om Baer volkomen rp lacht af te krijgen ênde te maepen. 3 É __€-Naemen. Men noemt bit ghewas in t Griecks Te= lis Tyjaus ; ende Carpos Kepzos, oft (alg inde boecken van Plinius gheſchreven ftaet) Carphos Kerger; ende gock Bouceros. os,Keraïtis ende Loton; in ’t Latiju Fez numgreeum : De boeren noemen’t Siliqua ; ſeydt Coluz mella: bp Plinitsis Get Silicia, by Parro Silicula geheez ten:den. Pederdupt{chen naem is Fénigrieck;den Haogh⸗ duvtfehen Boershoen oder Uuhoen; den Jranfchen Fene- grec ; ben Italiaenſchen Fngrecos ben, Spaenſtc hen alſoma⸗ ende Albolua. É Aerd, Ktacht ende Wetckinghe. T faedt ban Feni⸗ iech is merchelick Gerwarmende/ alg Galenus bez tipght tn’ boeck De aliment. facult: ende als den ſelven feljruft in boeck De fimpl.med. facukt. het felipe ſaedt 18 Warm in den tweeden graed/ ende D0oGt in den eerſten: enbe daerom maecht hef de heete gef willen ende lweerin⸗ ghen erger ende feller: maer de ghene Die niet feer heet en zin/ maer hardt zijn/ de felbe gheneeft het al verteerende. Den feiten Galenus betupght/dat het voor ſpijſe ghe⸗ noten zijnde / Den menſche atie de felve nuttigheydt oft werchinghe betoont die de Lupinen hebben, Want men pleeg het met Garum oft Viſch· peſiel in te gheven om den bůyck weeck te maken: ende tot Dien eynde is het Heel nutter ende beguaemer dan de Lupinen; gemerkt Dat Bet in fijn gantſche ftoffe niet en heeft Dat ben — oft afganck der overvloedigheden beletten oft verſpaexen kan. et Wozdt oock met Azijn ende Difch-Pekel ghe⸗ knouwt als de Lupinen. Maer Heel zijnder die foo wel Hen Fenigvieck alg de Lupinen mét wijn, Wilch-Pekel ende Olie eten: andere eten Daer bzoot mede/ende houden dit faedt voor een goede toeſpyſe; De welcke den buyck Wel fap weeck miet —— maer ten minſten het hooft foo laſtigh niet en valt alg Fenigrieck met Dilch-Pekel alleen gheaheten pleegh te doen : ende Daet-en-boven De maghe niet om en Keert often beroert; * Welck den Fez nigeieck in Conumtghe menichen oock pleegt te doen. Dan lonimige eten De tonge [pruptkeng ende bladeren van Fenigrieck eer het faedt te voorſchyn komt/ ende doopert de ſelve in Azijn ende Garum; fommige gieten Daer Olie bp/ende eten dat met broot als toefpijfe andere etenfe oock met Azijn ende Garum : maer alluicken Mpij- fe en is oock niet ghefont: want fp maecht Het hoo meer / als menſe “root eet: in ſommighe menfchen beroert ſy de maghe oock ende e om, Maer het lap oft water daer Fenigrieck⸗ ſaedt in gelo⸗ Bert is / met Bonigh ghedronchen / i af alfe quacde voc htigheden die aen de Darmen hanghen / te weten door fijne taepíghepdt lacht ende mor maeckende/endedoor fijn bitte be pijne berfoetende : ende om dat Het oock me- de declachtigh is — — kracht / daerom verweckt ende port {pe darmen oock om overvloedigh⸗ lijcker upt te Drijven :/Dan men moet daer niet veel Boe nighs bp doen/ op dat dien danckt niet te (chery oft bpt- gh en worde. An de langhwierige gereken ban de boeft/ fonder / falmen Ben Fenigrieck met vette Daden fieben:dan alfmen het lap ban’tfefve uptgedouwt —— et veel Honighs vermengt/ef Wederom op heete foo langh fiedt rot dat het ramelijcken dick wordt/ ende eenen Spxroop gelijckt, dan moetmen dat (ele lang Boop de Maeltijdt in nemen, Maer de gene die op De boy Deef een en eeen 1 en 8 } niet, “E meel van Fenigri * — fepdt Dioltorid een (acljtmacstiende ende perbeplenie ractie: her Meese fwaer/alg ſy te veel Wgpen men woꝛdt; welt ed Crüydr-Boeek Remberti Dodonæi. of Ponigh-wijngheloden ende opghelept/ verteert/ ver⸗ get/doct (chepden oft (incken alie mwendighe ênde upt- wendighe ghefwiflen ende ontftekinghen. T felbe speer - met Salpeter oft Nierum ende Azijn ghekneedt „ende van bupten opgheleydt / mindert ende maeckt uiorvo De har- de ghefwollen Dilte, , dj E water daer genigtieck in gheloden is / ineen Hag eft cuppe ghedaen / ig goedt De Drouwen Die in De moe⸗ der eenighf apoſtumatie / ſweereniſſe oft verſtoptheydt hebben/ alg [p Baer in baden ende litten, ; "E Cap upt den Fenigrieck / die in Water gheloden is / ge⸗ perft/ uͤphert het hayt ende het hooft / gheneeſt de pine — wan de loopende oft tvaenende zeeren ende quaede ſchorf tighepbt van den hoofde / ende neemt wegh de ſchefferen ende ſcheũen Ban het lelve / als het hooft daer mede ghje- waſſchen oft ghenet wardts N KTlele fan met Ganten ſmout verniengt / eñ met eenen peffus ban onder gelet / verldet DermozWt ende ontdoet - alle herdigheydt eit pijne omttent Dat lot Ban de moeber: Debladeren ende hét cruydt van Fenigvieck groen gez ftaoten/ ende met Azijn Bermengt/ zijti goedt op werdke verfwaren leden gelept. * — dat oe E water, daer De bladerd in gefodeu zijn gedronken, iaeght ende vaeght af alle buplighepdt ende leer fkinc- kende fijmerighepdt die acnde Darmen. hanight ban de ghene. die het voodtmelizoen hebben / Ende ooch ander, Olie upr Fenigrieck laedt gedouwt / ſuyvert het hayr/ eñ neemt wegh de ũckteeckenen van de ſchamelijcke leden, - BEV OEGHSE L E Ftaliaenen ende andere houden den Fenigtieck hósr ses D ode van Totus:immers ben Fenigrieck Die in erleg en Dien naem op Veele ptaetfen bekent is / ie chi ſoorte ban Den ops vechten Lotus. nde voorwaer Die Den Lotte kent/ ſai den ent — haeſt kennen: want fp ſchillen alleen ban Batrwth/ de ‘tele e ben: Fenigrieck grooter / ſcherper erde krommer heeft dan ben Lotus, Doorte fot bloept dert Fentgtieck ghemepnijck fn de Bap: maendt ; erde in Ooghſtmaendt —— faedt rüp, Up is bier Ober al bekent met Den naem Fenegrieck oft Fenigrieck: oan foms mighe gheven Gem Den naem Seven gherijden cruyde, alg een fooys té ban Lotus oft Melilotus wefende. Ben Engelſt hen naem is nugreck; Den Franſthen F — ende Fenegrey. zn oock foazten ban Wilden Fenigrieck, Bie tap elders befchrijben ; futck ale ig De ghene die ſomnũghe t-houdt noemen. Dar audere willen het Apoedt-boudt felf boor een foorte ban Fenia grieck rekenen / al en is het gheen orfj-bladigh ag, , y e grieck. Men gedzupckt den Fe⸗ rieck in beele dinghen; maer in fonderbepbt het fap ban tſelbe gefoden/ende Dat pt Den ſelben ghedouwt wordt / nae dat het ſaett ghefodmis oft langh in water ghewepckt ig; het welck Muccilago cenigraci heet. “© welck; behalben Be voorſende krachtensoock ſeer nut ig om te Berdefven De mafen ende placken upt dat arns licht; ende ghenceft alte guaede cupdighepdt/ daer op gheſtreuen pand — Den ſtanck ban de ockſelen / als ſy Daer mede g at: en. : Slie ban Fenigrieck wordt feer gheprelen ban Lobet om te doen fehepden ende bergaen De verborgen klieren bar de Darmen / ende oock andere kroppen ende Klieren. 4 ‚Noch vande krachten van Fenigriec ni Avitenna fchrift/dat Fenigrieck met Btieban Kooſen ghe ſoden / tene ſchoone bere maeckt / als het lijf Daer mede beſmeert wordt? ende Dat Die oock beneemt Den e Da € Des lyfs Die ban bet vupl ende heel fweeten komt / als ban De Muccilago ig. 9 Meel ban Fenigeieck met Dolfer ende Salpeter ghemeunght / neemt De ſproeten des aenlichts meg; met wohn verſoet Den kanc- Ket : in aller manieren berfoet het De T felbe met bet bievendeelban Keeffe ſaedt ghemengt in Azin / is fonderlingen goedt wd quaet eet. Is t dat met honigh-ware — —— liefe gemengt wordt /t t De ghe⸗ Willen ban de klootkens / de ſweeringen omtrent de ooren / de pine eel en Eee en Er bert u’ in Ì ji goedt berouderden boeſt ende quaede ſweerin be borſt/ ld ee Be vochtigheydt bie op D'oogben balt / alg een doecksken in Get fêlbe water nat ghemaeckt / op het boorhooft gheie pt wordt. On. be five woens me woke lef [met Den Doper vaneen ep vermengt / nemen Meel van Fenigrieck dr — is goebt om allerhande ſweertn ende fweevingben te weecken ende vip te maecken / oft De ſelve te Herz Driben : om Die te mactken/ wepekt tet crupot vijftien deghen langb in Wijn ende Olie/ ſiedt her nae/ ende Doet het DOOF tenen Doeck / ende repnight Dat : ———— dan —ãA— ende Meel van Feuigrieck / tor datheteenfalfbetwordt: Die van E on TeBe per Alpinus / nemen dt upt⸗ fpruptfelen ban Fenigrieck / foo Die eevft upt De faeden votter / eade eten Die/ in fanderhepdt de brouwen; ende dat om bet ende bollijf? * bigh te worden. Cat Dien epnde draghen fp aldaer langhs de ffracten ende Deele zoden ende klonteren aerde te koop! ‚Daer Dele eerfte uptbotfels in zin. à KET Het vierde Deel. HETIXKVITL CARITEK | > Van Spucrie. Ghedaerte. ASOR TIL Spuerie bꝛenght voort dunne Fonde gheknodpte ben ae aen ben Je se —— ende afesoeght/ heel hen ende {mal : dies —* — ——— waſſen —— — — Muer ghe⸗ : ende alg bie vergaen / (ba berserker aisdl pilsbar brie nsbsr ASPE À HT ca (\ web a t 3 IH abvodslisy B A Lekt RE, (RIS « Daer ronde or or Ard, Kracht ende Werckinghe,, 5 Eynde vanhet feventienfte Boeck. Het feventienfte Boeck. 853 ‘bollekens aft ſaedt· huyshens boort/ gelijck aen ’t Dlas: daer iu ienke er abe / dat rondt ig / (wart / kleyn / iat kleyner dan Gaey-laedt. De wortel ig dun. „g Plact(ë. Spuerie wordt in Defe landen in veele achers ende belen Gielen, ín fonberbepdt omtreut Ben Herfſt; ende Wordt He Uoeßen in den Winter ende in Het beginkei ban de Tente/ als en 5 — verdaen / ende te kort ent ig/ eten ghegheven. oe Nem. Sn —R———— dit ghewas van den ghe⸗ mepnen man Spuerie gheheeten; ende Daer nae in ’% Ta⸗ tijn Spergula: £ — noemen’t Polygalum, om dat Bet de Hoeren veel Melcks doet Krijgen. Heten is nech- tang het Polygalon roatyaaor van Dioſcozides niet ; (cite wverſchiſt het daer boelan TOT 1e, „Onnerie Wordt meeſt gheiaeyt om bat het foo gorden border Boor OL fen ende Koeyen ts ;-dride De felve veel Melrus doet qhez Hen „als Haotfept is: anders en heeftle gijeene nuttigt bepdt oft Rracht/ Die mp bekent sp. Dan veele zijnder dig verlekeren willen” dat Spuerie faedt inghenoemen/ de waterachtighe ende Amerighe overvloedigheden Bood het bractthen Doet quijt worden, ende upt Ben lijfve leydt. Det wordt nochtang be Hoen- berg ende de Dupuen viel gegheven ; De welche Het (ele niet alleen — ſthade oft berderinghe der naghen eten; maer oock ( alſmen ghelooft }boo, bet ſelve langh ghevoedt zijnde meet eperen ende Beel eet legghen. BIIVOEGHSEL q [2 Bräbandt is de Spuerie ſeer ghemeyn: ende dakr ment Lien daer heele ach belbin mits dat De Korpen het feive crupdt foo geeren eten; fp. bioept in Mepe ende Bracck* — — — —— — —— — bet hogen afgbemaept is. Op wordt Spery en {onumigbe Spurrie ghe⸗ heeten ; — — he Berns Brip: Eeupdt athpríis ets beſchrjven. Lobel fepdt dat bud Francke bes it Lathn Satan Spergula gft Pol F ragi: de Hosghduytſchen nomen Knawel: bat bop hebs en elders ern ander navel befchieben. Bp oe Ouders enùe inde Apoteken is Dit crupdt onbekent ghemeeft / foà het fchint : ende Daerom en beeft het anders gheenen naem Be top weeten Bet heet in ’t Latin oock Spergula filueftris oft Afpergula filuc(tris, tot on: pee Ban de Afpergula odorata, anders Spergula odotata, daf onon Ì ín de ronde om: —— ſomtüdts een entnel boetker oft dum ſteellen / daer noch ander Bf oft fes bladerkens om wafen / ende daer nae ans Te kleyner / alfaa eenen Krans ban Dep oft bier cijcn upt⸗ — —— @ Welck in De ar dierghelücſie trunden / ala Bone el Walſtroo ende Wide Mee oock dickwijls gbefien Noch van de Krachten. Spuerie ie uptermaten Moedt de kouwpiſſe aft dꝛoppelpiſſe ende toordt — ſommighe ee zn ghen Back ghebz tom veel meiche te k 5 Eenigpe egsen basje were eeft HEAR 860 Het achtienfte Boeck, = Van de Miſyvaſſen van't Koren ende Hauv NO OCR RIED Aoi magen als vac a merg or hier toc hebben wy van de Voedende faeden ghehandelt; daerom is her reden dat wy CAN PEN nu konien tor de Mifwaffen van het felve Koren, Pluck-graen,Hauw-viuchten ende Rondt- 44 5% fiedt, begrijpende dacr mede oock de befchrijvinghe,van verfcheyden oeder-eruydr, ende van fommighe andere dierghelijcke foorten van ghewas. … ie APE Ve (PITEL € Neem. Dit onerubdt wordt geheelen it rien at * — — B en Alpes int Latijn Lolium; int Arabiſch Ziz — Van Dolick oft Lolium. Sceylems-fa’t franfops Yuraye; in’e, aſch Logliosin j J teh. WASS: Ghedaenté … Get pederouptich Doliek, as daagt € Aerd. Holtum oft Dolfek (alg Galénus ſchrft int FA Das of oli met chen Se — — 6, De Gmpl. med. c.)is —— Berwar: Den: t mech, bladeren babe Baten Heeft alg die bande miende van ard / foodat het — cherpe dinghen Terwe oft Gerfte/doth moge: be are —— ser vit in sb je bef Lafon oft veele berfchepden, gefehichtelgeh D'een boven DAndeBE in van De feite (eer werfchidt: Dactont aline den Dolick voeghde aerkeng ſamen vergadert: elek bijfonder actken db en ouden Boor Warm ín’ begfnfel Han den derden Shred —— eb ln droogh in ’t eynde van Den!tÄgeeden gracd, @erwe korenen/in-gheene oft heel luttel fci * Kracht ende enghe, Seef van Dolick/ fz est dh $ 4 N „WELEK! rd au epdt len befloten : die oc feet haeſt wptwallen ende vijlen. — Bep oudt ende Gani bed — vn PR vind “2 Ban GapGanus g ende 0: Di/ bedwinght de et olick oft LDollum poꝛtg etende tweern ghen / ende’ alte Hepbuplde quaede hind * kauckerachtighe zeccigheden. ARE ARR 2 (ele Deel merdeneline Bolfer ende Azijn gheneeft 4 As het Wildt pier ende quade rupdighepdt oft melaetfachti- / k 4 ge onfupverhepdt / AL dehupt met wede beftreken oft el befineert wordt so EN 1 Dolick meel mer Pup ref Se A ijntaedt fu wijn geloden / ende ghelijck eert pappe opde klieven ende krop⸗ > pen gelepdt/Doet de felBe feepden erde vergaem ende doet potan âtle — die guatick rypen konnen/ uytbreken. een en Dit lele Beel met ater oft Dontaij-wijn oet ghefoden/ verloet de pijme bau het flercijn oft Dciatica/ Se “Baer op ghelept oft gheſtreken. 4 — Dan’ felbe Meeſmet Polenta oft Meel van gerooſte Berſte/oft met Myrrhe / oft en/ oft Wierdock op + … Kolen gelept/ende den roock van guder gevat / maeckt dat de Vrouwen lichtelijk (wanger worden ende ontfangen. Dolick bp het korenwerck / daer mer het bier van ſiedt/ vermengt / maeckt het ſelve bier hoofdigh / ende veroor⸗ ſaeckt dat de ghene die daer af drincken / haeſt dꝛoncken — ʒlelfs het broot daer wat veelachtigh tan delen F dit br ged. J — hooft beroeren ende als eenighe dꝛonckenſchap maecken € Hinderniſſe. Beneffens dat den Dolick de herſſenen onſtelt / foo wel fn ſpijſe alg in dranck ghenoten / (oo ie hp de ooghen oock ſchadelijck; Want hp — geſicht / als Ovidius in het 1, boeck Faſtorum oock be⸗ tupgbt. Ende daer ban ig een gemepn ſpreeck · wordt gez komen/ dat men — de ghene Die gualijck ſien / oft half blindt zijn / aft knr ietoogen / met Dolick gevoedt zún/ (ín’t Latijn Lolo victitare) oft bp het Loliem leven, BITVOEGHSEL 7 tfch Nederlandt pleeghmen met het Loli anders 1 nml Dan * bne ei — bier nae beſchrüven fullen : ende daerom is bp ghekomen/ datter beele Die alle De krachten ban Lollum Den ſelben had rd die — hebben; dan Dodoneus heeft bagel € Plactfe. wit cruydt waft ín de Koren elder bp de —— Lobel noemt het — — Date Dꝛoncken Terwe ende Gerſte; te Weten alg de faeden off graenen pe Bedr iBar beid pie — pee ed ij — ban de ſelbe Terwe oft Gerfte bedorven / Berargert oft _ {chen naem Yvraye oft Yvroye : hae wel datfe andere Franfopfen Berandert zijn / als Galenus fepòt; ín fonderhepbt op oock Droc ende Galle noemen Hier te lande wordt het oock Dolke, vo EN —— — Ik — Dolium De Tak Wet heet oock Tuualc,Rue weyl- En EC, en, ende Lulch in't ; Toto ende Zizania in't sch; in verandert Door de Asie * Se draag Dis bet Ital Gioglioende Loglio; in't Engel Dacoelofs” — weders / ende dat wel meeft in de Winterírhe maenden. — are aaf mj —— upt Terwe verkeert is / ende ſomtüdts xengatade A Het vierde Deel.» vende Bern naem Loliam, mei bevindt / dat fommighe De —— oft Segelbtoemen. gok fomtijdtg Lolium ende * Kracht ende Werckinghe, Zolium is heeter ende Drooger H ing nut tot voedtſel / ſonderlinghe ne —— gil met Meel ban Dolick te gene: ſen menghen herme ' fee met (proop ban Sdick oft Orpmel. T ſeibe Meel wor! — ekke om De ſplinters oft Doorz nen ut té twechen/ met Tynſaedt olie bermenat, 5 Bet feloé met Ganfen oft Enden mout oP tvoor-hooft ghe⸗ flrcken/ berfoet de pine ende weedom ban het hooft. — SAlc himiſten mMeel ban Lolium met hunlleder din⸗ ghen die fp berepden dm den ſlaep te verwecken. yn daer de wortel in gheſoden is / brenght De Wormen om. Bet quacdt Dat dit crupdt boet) wordt gebetert mitg daer op wat Azins dzinckende, HET II CHPITEL Van Zgilops oft Feftuca. Ghedaente. E Zgilops heeft bladeren alg de Terwe oft Ger⸗ D fic; maer brenght dunne korte halmen voort / niet hoogher dan een panne wordende, op haer tfop Blepne aeren dragtende: aen de welche meeft maer t\wee/ [om túdte oock Dip geaenen Waffen / Wat Blepner Dan Gere fie-kozenen/ befloten in geftreepte Bellekens: ende upt den punct oft upterfke Han 1 e ende ſche erwe ghelijck. Negilops oft eſtuca. lijck graen ſteken dunne lan⸗ Blinumeheng. De wortel is die van de € Plactfe, Fn be ackers van Provence end z guedock / ende oock Lan Sralien wore dit obama les bickwijls tuffchen Get Koren gevonden. Det veel tüdts als Galenus fchzijft/ tufichen de Gerfie. An bele anbere iere oale in bekent: Goe el bars geele andere mit orett te Binden zijn, di — tc ende laſtigh ballen. — vr aem. Fn 't Sriecks is dit crupdt Ægilops M⸗ za abeheeten/in’t Hatin/ als Plinius tupght/ Feftuca. il Aerd,Krachtende Werckinghe. %egifops beeft kracht pe te berteeven/ ſeydt Galenus: welck upt den fmaerk bildt. Want het is wat [cherpachtigh op de tonghe: het noch daer upt / te weten / om Dat Get alte verharde Her achtienſte Boeck. 861 gewit / ende de pupften die aen De ooghen komen gheneeft. é 5 4 v@ felipe verlekert Dioſtorides oock, ſegghende: Bet cruydt Aegnops geheeten / met Meel gemengitende vau bupten op gelept (verdrijft de hardigheden / ende gheneeft bet griek dat Egilops heet / datis De holle zeerigheden aert de kanten bande ooghen komende. °C fap met Reel ghenengt / wordt ghedroogt / endetat Get ſelve gez upck bewaerdt. BIV GHS EL. 1 N heete landen ende op ſavelachtigen grondt ie Dit crupdt tuſ⸗ fchen de Terwe ende Gerfte beel te binden. Bet heeft Den naem Acgylops,aft Beter Acgilops it’t Griecks ghekregen/ om Dat het ghelaoft wordt tekonnen ghenefen het voorſeyde quaitick ghenees⸗ Baer ghebreck Aegilops gebeeten/ ’t welck komt in De hoecken ban bepde de oogen/ te weten een hol / oft ingaende ſwoeerken oft pupſt · zeerhen. Dap Hebben oock ſomtüdts ghevonden / ſeydt Lobel / Dat bet gheholpen heeft het voorfepde ghebꝛeck / tc Weren doen dat eet{t was aencomen/ ende nach níet bevoudert en was. Want dit crupdt Doogtt tfamen-trechende/fonoer groote berbittinghe Bet eet oock Acgilops herba , tot onderfchil kan Aegilops arbor, vat genen Seckel draghenden boom is fenders Cerris ghenoemt. Daer is oock eenen Aegylops onder de bulben gheweeſt; van Dien is noch — ten zy dat het een Dꝛuplſiens· Jaciuthe waer. Den Pravick ende Dolick heeten oock Acgilops. Bar Klep Beemdt-Phalaris heet AegilopsPlinij bp fommigpe, Tweede Aegilops van Matthiolus ig De Fivel Gaver. f Tweede Aegilops van andere, in Italien Squala gheheeten / in het Tathn Aeg:lops altera feu fecunda, is een mifwas ban Gerſte / Die berargert is / anders Loofe Gerfte. Ben felben Lobel noemt Dit teghenwordigh erupdt Feftuca ſiue Aegilops Narbonenfis; ende tmújffelt/ oft het De Feltuca Hordeum ban Plinius foude mogten zijn. Bet verfchiit ban de Feftuci : want Dat zijn baom-beuchten / die anders Piſtacien Geeten. In't Ftaltaenfch is het Ban ſommighe Orzo falmarico gheheeten / Dat ig Wilde Gerfte: daerom fullen Wp de volghende (oosten van Wilde Gerfte alhier verhaelen. Baftaert Gerfte, ban Lobel Befchreben ende Hordeum fponta- neum fpurium gheheeten / oft Holcus Plinij, nae de mepninghe ban * Anguillata in't Engelſch Il haſſe koren , is oock een mifwalfen kozen. De kinders in Hederlandt / Engelandt ende Branckrijck maeckeh daer beſſemkens ban/ pluckende Die aen De Dijchken/ ghe⸗ broken beften ende mueten. De wortel is kleyn / ſa ſelachtigh / veele aſachtighe bladers uptghevende; tept De welcke veele halmen ooꝛt·komen / omtrent anderhalven boet hoogh / met acten ende blinmen/als Die bande Gerfte/ maer kleyner / Cachterjende (onder gtaen/ gelijck de Baſtaert haver oft Gebaerde Evene. Hecte Gertte , in Italien ende Dpaegnien Orzada gheheeten / is ban Caſtor Burante hefchreben. Dp is be Gerfte ban bladeren ende aeten heel ghelick: maer fp ís ban aerd Heet enbe droogh tot ín Den vierden graed/ende Wa: dt alleen ban bupten gebrupekt:ende is in ber bijten ende blepn-maechken oft verbr anden van de bupt eel krachtiger dan Dublimaetoft Rigaelsiae is het flerchfte kaur terie potenttael Dat hedens· daeghs bekent is. Saterom geneeftfe Ben kancker / hoe quaedt Biesp : doodet Be wormen Her wonden: bijt het guaedt ende verrot bleefch af / ende maeckt de wonden fi ghebruvt boon. Men kr dít crupdt meeſt ghepoedert / mengende Dat poeder met Koofe-water oft Werbbze-water ; end ⸗ oft wiecken / die daer in nat ded Ken t zyn / Worden op be hupdt / zeer oft wonde als fp Re agen euadslla m, als of men Ll Ger ba Arae a Sne Sef at ï tt maer is ni —— Dan Lynſaedt: ende fchijnt een — De Wart de Hete Gerfte te wefen. À Noch van de krachten. Behalven bat de Feſtuca Dear haet drdo⸗ en rmende Kracht De zeerg te gheben ſeer ene maeckt De menfchen DE id — ghebzandt / is feet goedt teghen de ghe⸗ De Baſtart Gerſte /oft Holcus Plinij arm gebonden, reech be bitumen oft (De: Lg oftom ben upt e. Met deſe Gerſte / cht in Tooge maecken de b haerlieder haxr halmen ed emerge = ſoo wel als met de ban de Kogghe _ Weet Gerfte is ban aerdt j beeft mepne 5 ende Dien bande Ges ſtriüdende teghen ed bant vier / als ghefcpde ie, REN ALE. C APT TEL. Van Ghebaerde Evene ende Dravigh. — Gheflachten. ea va I 3 miet Den Aegilons oft Feſtuta eemghe g jeb zen elucht 862 gen : twee ban dele Fullen wy hier beſchrijven; te weten De Gebaerde Evene ende den Dravigh. Mae eee abai Da getalen a bun be an oock 2 haer halmen zij 8 ———— Die ban de Haver ghelijtker: Get Graen ís langhwovwigh / ruygh / roſch / oft toodachtigh/ ín vellekens befloten/ ende ín Dunne hayrs ghewijle baer⸗ Braems oftfebecpe lava bilitmekeng epndende, Shzebaerde EGener. z, Dꝛavigh ie van halmen ende bladeren de andere Koꝛenen / ende fonderlingen de Gogge/niet leer ongelijcks dan De halmen zijn dunner dan Die ban Terwe oft Gerz fte: op't opperfte ban De welcke hangen wijt uptgefpepde aeren alg Giet-plupmen/ de aeren van Haver golnaer gez lick / maer koyter ende Dichter ín een ghedrongen/poort= brengende — — graenen/ foo langh alg een Kogge koren / maer Gmaller/Dunner/ende Geel litter/ ín klepne bellekens oft vlieskens befloten; upt de welche fp in de ſchute ghedorlcht zijnde haeſt ende lichtelijck vallen. ‚__g Plactfe. 1. De erde Evene wordt in de Dupt- ————— e Gogge e in londerheydt als deñ Winter vocht ende regbenachtigh eeft — — oft (alg ſommighe verlekeren foo wanneer het landt met Dupven-meft vet gh 18, — is epghentlijek cen miſwas van de Gogghe: ende daerom Wordt Ip ſelden bp ander —— Bogge gevonden, Hp ig im dele Duptíche lan: Tijdt. Soo wel ben Drabigh alsde Gebaerde Ebe⸗ Ort ingh ende Geel en ; ende nae Det eerfte ghegatht is merckelijck een me- —* F rte enbe barrom falmenfe ; prior in ghen — — in Bra ravigh; ij hlandt Doat ende Polkh: in’t Hari het wet gualijck Feftuca alrera mm ie ngen a Der de crupden die eenighe gel De emet 1 toe niet verlocht gheweeſt. _D altemffe ban’ faer/ende in (on- Cruydr-Boeck Rembert Dodonzi. Dabigtz. ENA —— F 8 — ANN, ZR 8 J.... AAN AN ON SNN NN OMAN AN fl ABN NER NIN EAA s hebben / ende be lelve laſtigh oft moepelijck zijn/is bit het Kleynſte ende het licht fte de Feftuca Heel ghelijck. g Aerd, Kracht ende Werckinghe. Den aerd gan defe trupden 18 onbekent / ende € „BIIVOEGHSEL. Emtnatm Fefltaca beteechent in ’t Latin epnlijck alle kafachtighe beefen ende fchubben/ Die haeſt met den windt wegh watpen : ende Daer nac hebben deſe mifwaffen ban Vorenen Baeten naam oock gekreghen. Dan aengaende den naem Dravigh bft Dravick, Die is langhen tüdt het Lolium toegheſchreven ghe⸗ zende Deele hebben daerom Dit ghewas ín fiede ban Dolick bft Lolium ghebripckt / doch fonder eenig gheluck oft voor poet. De ghene / Die deſe crupden oötk baar Den Aegilops ghebruycken willen / baren niet veel beter: want fp en zijn den oprechten oe ban krachten — gheljück. De eerſte foorte oft Sebaerde Evene is half tuſſchen den Aegi-⸗ lops ende J ee oft vlimmen In Enghelandt ende Dranckvick is p genoegh. Lobel noemtfe Aegilops Bromoïdes Bel- garum; ín’t Engelfs sey ’ th Poure otes. kN De tierde foorte is De Fidel Bader feer gelijck; hebbende noch Dunnet aerkens dan die ban het Bondt -Gras. Dp heet Bras Naette Wader ; ende is alſoo gheheeten / om datſe veele» graen Van allen : daerom: ís het - haer Grachten en zijn tot nu- — vick / als boozfept is bp Lobel Bromos fterilis altera in't Engelich Dravick oft Wild ores. Bet faedten flupt ſoo baft in de bupften niec ’ als dat ban de Rogghe — Agrioftari, Dat ig Wilde Terwe, is een veracht crupdt / ín het eplandt Candien waffende/ van bladeren ende halmen de Tertwe ghelück / hebbende rupghe fwarte aeren met korte baerdekens : het koren ig klepner ban ï ende Dies angaende De Kogghe beter gelijck, HET IV. CAPITEL, Van Phoenix oft Rooden Dolick. … Gheflacht. — Vde voorſeyde miſwaſſen van Koren moet den aix gheſtelt worden / Die Ban fonumt hd ee 5 eheeten Ne noch een ander cru aen kan Dat \ gack bheſchrnven Cutle > — — ¶Shedaente. Phenír/ bat is aooden Dolich (fomr tijdts Munſe⸗· koren geheeten) ís Ban Galmen/ bladereit ende aeren Den ghemepnen Dolick oft Lolium heel ghe Tijch/ doch ín alles klepner, tal/ kort ende gheknoopt: … Tamme Terwe } aen D'een epnoe hot — gece Debalmen zijn veele glee ⸗ De Ohm sh # Tes ten berde oe Het vierde Deel. falter bart be Gerſte bladeren : De acren zijn alg Dik re oft Goticannate lleyner / dunner / kor⸗ ter ende ijdeler/ oft niet Coo dicht. Phyoenix oft Eooden Solick ——— — N * EN — Det ander Muyle koren is een gantſeh ander ſoorte ban trupdt / koet ende leegh oft neer blyvende / met veele korte halmen/ een / anne hoogt, bewaſſen met (malle, bladeren, — e aeren draghende / met veele immen al omringelt / Die bande Gerſte ijtck/ eg td fachter. Det waft nergens in’t Î Pheenix te betoonen. — ix oft —“ e | en Ende op De bachen bi! Ln talien 35 ranckzjch lep / re re en ———— eulen ende Luytk. aem. Dit. Pheanixgebeeten/nae de oo⸗ ierige e verwe die het heeft; ont t in t Lolium rubrum „ dat ís Gooden Dolicksgendemt Wordt/oft Lolium murinum, oft oock (ale dat Lat te wefen ) Hordeum murinum ; JRuple-kozen en is / Die t echtang dit ander Men fepbt oöck/ dat het olle gewonden /aen’t lichaens f het bloet flelpt/ban waeren d, BITVO E, waft dit Koodt Lolinm font: dt sin: De fleelkens sijn dden hoogt: de acre fee an is den naem Phoenix — Sandd de is rocht oft Caftanis bjupn; eme d mimighe ghehreten ſepdt Waer Lan den naem De acte oft Búet-pliupune ie ioeler / Het achtienfte Boeck. 86 Bekomen ( als Dodoneug Gotkk Vermaert) ahelijck den bogel / die in Zanguedachk nae de voode vierige oft vlammighe berwe bar fijn-blogele Plamment-gjeheeten wort/ int Sriecks Phornicopte- zus p noemt fe worden / als Lobel betupght. De vaſt hou⸗ Bende ft kens met Iet facht zijn Die ban Den Dolick oft Lo- Hum fo ghttjek/ dat ben ghenen/ Die ect ban bepde wel Kent; hef ander lfcht te kennen fai komen. De halmen zn ſomtidts haós ger / met aerch gantſth alg het Toltum abefchieke: ſomtdts zin fp kosters ende het faedr is op het fop fn een hoopken Hergadert. In Ftalien noemtmen Dat Phenice,Orzo forcinò; ernde Gioglio ſaluat ico in Boogbduptfchlandt Bintzenhelmer. ende, Wale robot; in het Atanfopé Yvraye Cauuage ; in’t Engelfchh Wald. Barly oft. Way bener, Wet heet oock Phoenix herba, tet onderfchil ban ben Dar Delboom / Die Phoenix arbör heet. Baer if dock eenen anderen aeg De AP probalánen gelijck,’ Phoniæ carduus ig De Lecuwe iſtel. — Nocti van de krachten. Mupſekoren gheſtooden / ſendt Lobel, kende met wijn ghedzoncken / verwerkt De vꝛonwen haerlieder ſton⸗ den —— Ban wp boten upt Dioſcorides verhaeit heben: ) bet weick ons tot noch toe onbekent is goetweeft: want wp en hebben Het niet derren verſekeren / Dreefende / Dat het booftfweer gue⸗ ‘maeckt foude Hebben / ende andere gebreken ban droncken ſchap / u weten Dat Lolium oft Dolich ( wiens Roode mede- ti macht Bl ghewasig) gewoon ie te doen ME heter EL Van Bromos oft lidel Haver. — nt Ghedachte. « ed ads Hé trupbt Bromos gheheeten/ ig be Haver ende pen Acgilops ahelijtk / alg van lijn gantſch uyter⸗ “wek wefen ende ghedaente cen Wilde foorte ban Da- ver fchijnende te zijn : Want met fijn menighvuldighe ghekusopte halmen ende bladeren komt het met de Ba⸗ per heel over een / doch is in alleg kleyner ende teever, ge \ 2* langher baerd met ronwer ende ———— * gft blimmen belt. De wortel ig Dt ghewag is ban Lijnen aetd ganttek Ende wordt ín EE * gantſch wilt — bay de — oft ———— ende aen de em. In deſe landen É mige Fidel Daver giëmeerens tut dae gnas ban fom- t Grietks Bromos poagssuos ie „oat is 25301 864 tet onderfehepbt ban de Haver / die in't Griechg oock Bromos Bp jus oft Brógos gheheeten Wordt. î Behalven defen Byomog/oft Zidele Haver / iſſer noth een ander crupdt/ oock van fommige Herba Bromos ghe⸗ Bteten; te Weten die foo}te Ban Gras / diemen Agroftis al: tera noemt/enbe hier nae Ban ons beldhreven Cal worden. Wan dat ſelve en houden Wp gheenfing Boor den Bromos gft Door een mede-{oorte Daer ban/ maer Wp hebben bez toont Door het bewijs ende ghetupaheniffe ban de oude ——— ſeive / dat het hier voortjdts boor het oprecht ramen oft Grag — leegh te \wefen. Ù q Aerd , Kracht ende;Werckinghe; Jidel Haver / òft pet crupdt Bromus, Geeft een Droogende kracht / als Dior corideg ſchrft: ende het Wordt met de Wortel int water gefoden tot op’t derde Deel; ende tſop door· gedaen zijnde / Wordt datt bp ghedaen ſos Veel Honighs / ende Wedet fn ghefoden/tot dat het foo dick is als langhen oft dunnen Pont doecks ken hier in nat gemaecht/ ende inden neufe ghefteken / íg leer goedt teghen den fanck van de nuaede zeeren Han de neufgaten. Sowmighedoen daer bp gheftaoten Woë/ende gebrupehen’t alfoo. Fu wijn gez foben met dzooghe Goofen/betert den ſtinckeuden adem. ' Bit wO EG HSE 1 N He DE idelheydt det aeren / ende nae De ghelickenis ban de Bader) heet dit ghewas Lidel Haver: het heet oock in’t La⸗ tijijn Bromos fterilis, Feftucago Gaze, Aegilops altera Macthioli, Ae- gilops Plinij, ende Phoenix qnorumdamsin’t franfops Averon; in t Italiaenſth Vens vana, ende Orzo ſaluatico; in ’t Engelfch Haver raffe. . ’ Aegilops altera Tragi id dè Beemd is. Bremos fterilis altera ig Den Dravick. Aerd, De ghene die hunnt voeten in 't water / daer dit crupdt in gheſoden is / waffchen/ worden daer bleeck af. — WGAPITEL. Van Voſſenſteert. RE Ghedaernite: H &t erupdt Doffenfteert gheheetén/is ban geknoopte halmen / ende van bladeren De andere Kozen-gijez Waffen ghelijtk: dan De halmen zón korter / ende de blaz — Voſſenſteert⸗ Cruydt· Boeck Remberti Dodonæi. deren zin kleyner ende ſmaller· Boven op de ſteelen Waffen ſehdone aeren / die noch ſchern noch gebaerdt ghevlimt en zijn / maer ſacht / ruygh / ende met dichte wol achtigheydt belet, / ende met haer Dunne langhe haprk eenen Voſſenſteert van ghedaente niet: qualijck ghelije Kende: waer van dit crundt Den naem bp Den ghemepnen man ghekreghen heeft. De Wortel is (ect kleyn. q Plaete An de ackers ende bouw-landen ban Vꝛanckrijck / in fonderhepdt van Languedock op ver ſcheyden plaetfen Wordt Bit ghewas fomertijdts tuſſchen het Boren ghevonden: 4 Naem, Hier te lande heet dít ghewas Doffenfteert; ín Pranckrijck Queue de renard : Ben Latijnſt heu naem fg Cauda vulpina. Theophraſtus noemt het in ’ Griechg Alopecuros A'aumipspasn É q Aerd, Ktacht ende Werekinghe, Dit crunbt is he⸗ dens daeghs nerghens it ghebrũytlk: ende Theoptpa- ſtus noch Plinius en Gebben van De krachten van hee felge niet met allen ghëfchzeden. B RIiv 0-6 HAS BEL Ft erupdt wordt felden hoogher dan ecnen Doet/ ende is va D nenfien de Certoe beft gelijck. De aeren oft bloemen Die pos nen Boffenfteert gheljcken (int Tatijn Cauda valpis Monfpel- lienGum ban Lobel gheheeren } zin meeſt upt ben bleecken gheel⸗ acbtigh/ facht ende molachtigh. Ben fmaeck ie korenachtigp. Ber waft veel omtrent den Zeekant van Montpelliers. Men heer bet oock Alopecuros Plinij & Theophraft: in tLatijn. - Ander foorte van Voſſenſteert, ban Lobel befehreben/ ende Alo- peamros altera-ghebeeten / waſt omtrent Moerkerke / anderhalf múte ban Bmggesendeig klepner ende korter Dan aeren / ende niet foo wolachtigh ale d'ander. De halmen zjn nochtans veel lan: ger/meet Dan Dep voeten hoogh / met Gras bladerkens / ende bez felachtighe wortel. 5 Daer is doch een € noemt ig; in’t Latún Gramen Alopecuroïdes. Maer Alopecuroa- nonnullorum is ecn ſoorte ban Kapoutzen. HEET VN GCAÁPITEL Van Peerts-bloemen. Ghedaente. — E Peertg-bloemen hebben eenen vechten ſteel / om⸗ trent anderhalben Peet hoogh / oft wat korter /in ettelijche fijd’tachgkens berdeplt: Daer aen Waffen langh⸗ Worpighe/ malle / voor ſpitſe / ſwartachtighe / om de sanden gheſchaerde bladeren, Boven op De fteclen Waffen 4 Peexts⸗bloemer. 4 ? foorte ban Gras / bie Vollenfteerten Gras Bez * ; mede· ſoorte van Melan mi ghehouden: t pin bladeren heeft / ren Bed fopbeele Het vierde Deel. ſchoone dí enfbreebt/Bol Ban peerfche blocmen/ende 8 ——— nT bladeren : de welche Lergaen Dae, oft uptghebloept hebbende / groen, Wozden/ ende beenglen veele breede hauwkens alg blaeskens voort: in en cen Ban De welcke ghemepnlijck twee faden ligghen / be Terwe-faden ghelijckende/maër kleyner ende [warter. De wortel ig bun/ maer wat houdtachtigh· is € Plactíe. Defe Peertg-blotmen Waffen bp de Terwe ende Gogahe/op goede Hette korenlanden. Theophraſtus fepdt/ dat (p van — Terwe oft Gerſte waffen oft onck hebben. — ——— teen blocpt ende Wordt vin met Het ander Koren. · er . tís bit cruydt Peerdte-bloemen —— ae ieu vaccinum oft Tfiticum bouinum; in’ Hhooghduptſch Kůͤhweit zen; Lp ſommighe dock Braun. Fleiſchbiumen. Galenus fepdt / — 3 Sriecus Melampyron Meaduavpor heet / alg ofmen Ttit- cum nigrum feyde — is ppt ende dat het { ekomen ent — er, ers, Kein tende —— en — leydt / dat de Peerdts· bloemen geen gu —— en * ale Get Lolium wt Dolick. Ende Ereophaftus betupght ooch/dat het Melampyron, dat is De Peerdts-bloeme/ cen onſchadelijck Ding ig / ende abeenfing [waer oft den hoofde laftigh en Valt / als hek Lolium oft Dolick pleegh. B HIM ONESG HS ET, AE H Et fchijnt dat dit crupdt (als ſommighe —— de Alope⸗ curos ban Plinius niet qualgek en ghelijckt. De bladeren vaer o gel / nochtans komen fp fletveg- ban ſtaen wel —— bt boort: ende de aeren ende bloemein ett zijn eenen. vlee geld en baie ane te ze Dar waerts; ende eer Die bloemen open gaen / foo k 6, kens be knopkens ban De bloemen al tfamen ban cen ſeer — — als a wgn Sd is: ende korte daer nae foo gaen die bloemkens open ;ende als dan zyn fp van berte geel met peerfch Sbemenght: maer als De bloemen bergaen / foo. berlieſen de peerfcle blade báer verwe. Dit bloep: u, gheſchiet meeft in Bzaeckm aendt / ende ſomtijdts nock in ho adt. De wortelig kleyn ende hardt oft Borachtigb. De graenkerie zijn Die ban het Lolium oft Dolick gheljck/ klepner ende bꝛupner dan De Tertwe. Het is een mifwas ban de Dpelte oft Terwe / endede ſelbe laſtigh; ende ſchnt bande flechte Tere berandert te wefen. ighe bonden Das boor De Stelephouros ban Ebeonhraftue. eng lie noemer ’t Horfe floure , oft Cowe wheare, dat ig Koeyen-Wefdr. } zt. 7 Melam, yram fecundum is het Cratzgonon ban Lobel 1 in het zogworgijkl dan Oogden- Gras efdhaeben. — cele Peerdrs-bloeme, in't erpulillum; Melampyram lu ad ín Horen fepòt * Ni teum ‚ Groept t Lobel ; ende omtrent ah. Ber bet boozgacnde crupdt gantfchelijck: maer het heeft gee ie sene de bla Ders zin Dieper | Den Cr boet niet feer ongbettek, Bricorrhyes ban Candien (Han andere boor cen foorte Peu domelaachium oft Rorꝛen rooſen wordt, ige alg t weiti gock lans —— en. De eet hier is verwarmende och van de krachten, is verwarmend dompigh / ende opd: oft opklimmende van aerdt / fepot. Zobel : bactom’t facbt Daer Dan inf oft dranck inghenomen beroert De herſſenen / ende maeckt Gooftfweerende Done : ende anders en ís ban haer k acht oft techttnge mier oee: clv iseen ſe boeder Door de Offen / Boeven’ — — ſeer goedt boor de Oſſen / Roepen „HET VIEL GAPETEE Van Brandt oft Koren-Brandt. Ghedaente. / 7Bhene dat de nieuwe Crupot beſcheüvers Vftilago, — is es neemen, is engbentlijck een kranke. ghebꝛ oft miſwas ban de vuchten die aeten ende fonderlinghen ban de Daer oft Gerftere tietplupmen Van de felige/ eer (p upt hare hupg- Tt gd —— —— ij ri — elijck vallender in EE Ben fchiinen te weten. — € Plactfc. Brandt waft tuſſchen de Ter, Kogohe/ foo wel bier te lande alg oock elders, — Het achtienſte Boeck. 865 Wꝛandt oft KorenWBaandt. € Tijdt. Dit miſwas groe yt meeft in April ende FBep/ als Get weder dickwijls on heftadigh ende Wanckelbaer is / te Weten ſomtdts Doncker ende reghenachtigh / ſom⸗ tüdts fchoön / rlaer ende warm : Want ban Worden de Borhte oft beteghende aeren Door de hitte der Sonnen bedorven / ende bjkants verbrandt / foo men Dat pieegh —— — — Sk jk * we aem. Fut Duptieh ig dit miſwas ghemepnlije Brandt gheheeten / im’t Latijn Vtilago. Det Íchrjnt bat heteen foorte ban Boeft (oude moghen Welen/fulckg als m’t Latijn Rubigo oft Robigo peet; m’t Griec E'proicn : De voelche / als © ſtus ſeydt / een bederffenis is Ha de sverblivende vorhtigheyt / ende een L n alle Koren oft Boedende gheenen — en beeft; daer en teghen De hooge ende Wel ten Winde ffaende plaetfen zn’ aer v grocyt als t Dolle Maen ig. ca pn) _ BIIVOEGHSEL. F Et ies * Pie. ee * *75 * D Gaver fese petgat Derde acter bebianeene nemen De * ‚_Men/ dan ſietmen in er Doede acre een ſwarte acres Dát daer tondomme bangbt, rt len Dat i beaadben is. Bit — —— kuif ed 5 t in een tande et — — nre tt Bruflure gheheeten in 't Cugtelfch Bliar oft gekommen 10e DEEFE finerttoenaemen nac her Lozen bast hoé koelen ede — Bia MEE beele rijen heet ím’t heg Derde dige; èn 8 ei polyftichi: Brands * Bal el tm t Enghelſch Haver Blier, ín’t Latin Vttilago Sqpalderagene 1e ruftica is Ben Dict amnus ende den Barret Moar Dan dit mifwag en heeft in be minien u is nerghens toe Dientelijch ende fchadelijck, ende Dit Elepne Witte bloemkeng / op langh 866 HET. iX CAPITEL Van Krock oft Arachus. b Gheflachtert. ie B B de gbellathten van Get milwas zer Voedende fa den oft hauw cruyden moeten Dic twee rrupden oock 4 vage Worden / diemen fn onfe tacl Grooten ende tpnen Brock pleegh te noemen, € Ghedaente, y Eerlten oft Grooten Krotk heeft teert dunne kantighe fteelen: De bladeren zijn kleyn / ſmal/ Beel tfamen aen cen middel-zenite oft ribbe teghen mal⸗ anderen ober gheboeght / erde vergadert / ten epnde fn ettelijcke klauwieckeng berdeplt, De bloemen zijn kleyn⸗ vurpurberwigh: De hauwen zijn oock kleyn / ronder ende klepnet dan die Han de Ditlen: ende daer in ligghen fes oft (eben tande brupne oft fwarte hardachtighe laden / Klepnerdan de Eruen / als Galenug betupght. wEerften oft Srooten Krock. INN al Q F O — — 8 — RRD 7 7 >) P — A \ \ Î | ARN KS Ö ad A on SIN NPA Ban dit gheftacht Wordt sock noch een ander ponden / dat het neen bladeren ende- feer ch is / maer een k — ats kleyne aerbens vergadert waſſende: je voortkomen kleyne korter hauwkens / p oft Bier ronde De eerſte ſoorte tmiswaſſen van Cruydt· Boeck Remberti Dodonæi. ciaftrum; bat ig Wilde Vitle/ ſeyde. De Griecken noe men 't Arachos A'sey@- (met de letter x; om Dat hande Alepne Platte: Erwten te onderfchepden / die (p Aracos Apaxos et beletter «heeten / daer hier Voor ban ver maent fg: ) ende met dien naem Ärachus oft Arachus prior ig dit ghewas hedensdaeghs Wel bekent. Buerting tepdt/dat het op't Latijnſch oock Cracca heetzende daer: om noemen Wp ’tfelve Craccz primum genus, dat ig eer: fien Krock, Dan Fuchfiug noemt dele Cracca in Hage ijn Aphace: ende Matt hiolus houdt de ghemeyne Pitten poor Áphace; ende Cracca heeft hy niet Aphace maer Vin tia ghenoemt. Van hoe Berre ſy hepde ban de Waerhene gerdoolt ziju/Wijft het ſaedt Lan de Cracca genoeghtae upt; het welck heel vondt van maechfel ie: daer Het fant van de Ditfen ende Aphace niet heel bal-vondt/ maer wa platter ende meet inghedouw t is / gheljck be Linfen alg Galenus betupght im’ 1. De aliment. facultat. Ì Tseedey oft Kleyney Rroct, * —XRE * STEEN VAS IN, KAAS fs / VAN AN 8 —„ he rh ON : ZN N N Nl AN Sh, € Ald —WG | Er Ny S aj —— * TE BAN — DAN 2 F LIS — F EN BAN (| — S= 9 / P/, JD 2. De ander ſoorte van dit gewag is ín Brabant oock ,Krock gheheeten ; in't Latijn Arachusminor oft Cracce alterum genus, Dat is Kleynen Krock / of Tweeden Larock: Want hetis fonder twijfel een (oorte ban Arachus ; oft magh ſiever Arachis A'paxìs heeten : want/ als Galenus ín de uptlegginglje ber taelen ban Bipporrates betuyght / Be Kleyne hauwvruchten / niet grooter dan Terwe-hore nen/ zijn int Griecks Arachides gheheeten. € Aerd, Kracht ende Werckinghe. Deſe twee foorten Ban Krock / ſeydt Galenus/ worden Lan onfe landtlieden ghefchepden van andere crupden/ende Worden wegh ghe⸗ Worgen/als het ſaedt ban Securidaca. Wan de landtlieden ban onfe tijden vergaderen beft cruyden g met bladeren / ſteelen eude hauwsen in den — als fp noch groen zijn / ende in den Winter droogh zijn / midtsgaders Het loof ende overbl ander ende Koren : ende gheven dat DE —— eerden / ende andere bee voede⸗ kleyn behaghen ín en nemen. Bet gren of lche van rech / ale Guellius ſchrift / Wordt van de Dupven ghegeten. Daerom Warden def? truyden Han de landtlieden Leer Beel onder? Gp hunne Dupven vermeerderen willen: want * De DupBen daer door ghelockt zijnde gewit di dog te } * zijnde pleghen te —5 — J Het vierde Deel. scher Wederom thupste keeren / ende meer andere demde ende Wilde Duppen met hun te leyden: Die daer Doo: tam Worden / eude Die Woonplactfe niet haeft en perlaten. Anders en zijn fp den neuſche in ſple oft che- nefinghe niet nut. BIJVOEGHSEL. En Brack ie ten pefteende beder ffenis van alte Boven; haut? D vruchten ende Kondtſaedt; ende Daer ban is Den Grieck fchen naemArachos gekkomen/fepèdt Zobel. Bepde de ſoorten hier beft rez ben Hebben groote gelgekeniffemer de Vitſen; ende zijn daerom bart fommigte voor Wilde Vicfen ghehouden / ende foo gheheeten: ſom⸗ mighe beetenfe niet alleen Arachus , maer oock wel Aracus ( fonder Die van de Blepne Platte Erwten teonderfchepden ) ende Araca : ende heeten De cerfie foorte Cracca maior, Dat 18 Grooten Krock , ende Vicia Glueftris in't Latijn; ende Veſce ſauuage oft Crocque in't Franfops; Wilde Fiche in't Engbelfch; Apbaca Diofcoridis; nae De mepttingte van fommighe. Voorwaer fp groepen Veel onder de BDiefen. Ben lileynen Urock ig van Lobel Cracca minima ghe⸗ herten: bp heeft klepne bijkants haprachtighe klauwierkens / klep? ne bladeren als Linfen / maer deel teerer ende fmaller. Hetſaedt pan bepde is den Kaepſade oft loolſaede gheljck. De bloemen zjn klepne bleeche dꝛaepkens oft bladerkens. Bet ſaedt ie vondt ende niet platsende Daer in zijn bepde deſe foorten ban de Ditíen efi Apha- ca genoegh beefchepben. Dp worden bepde in Braeckmaendt typ. Wilde Viefen mer witte bloemen , in Bongarijen enae daer omz trent beel waſſende / gheven upt een langblevende ghebefelde ghe⸗ Knobbelde wortel etrclijeke conde gheftveepte fteelen / eenen boet baogh: daer aen Waffen ribbekeus met bladeren als Die Lan ghe⸗ mepne Vitfen / maer vupgher / wolachtigher ende bijnae gros / in klauwierkensepndende : De blaemen zijn meeft Dap tfamen/ wit / boven wat bꝛuvn In't — heetenſe Waryw botſo, Dat is / Craepen-Eriwte/ale oock De naeboighende. Andere Wilde Vifen hebben langber gheſtreepte tacpe flapye lig⸗ ude ſteelkens / met haer klautwierkens alom aen Baechenve. De laderen nend, fmal/twintigt oft meer acu cen viobe. De bloes men zjn peerſch / klepn/ oock wel twintig bp een: d bolghen foo beel bauwkens een 8 breede 5 — —— de faden. De wortel is dun/ alle iacruptpruptende. — In het Capitel van Galega is een ander crupdt hefchreven / D. bei troch opel wel gelekt: bec etc fonte Witse Wieken in't Boogbduptfch/ Dart te Wilde Witfen / in’t Sranfops Vefce fauuage , als Befen tirock bier oock ghenoemt woror : maer F — ane onnut ghewas / ende alleen tot bacdetinghe dec bees nu n Aileclep Bitſen / foo wel Milde als Tamme / en moe: î Wngaerden faepen : want fp ontrechen Haer alie Bet end tigbept. Aochtans foo is het landt / daer De Diefen ghewafren són/ Sire ban ben welde ia ope fte landt Woernr (oo barftals oe e i d t vrüelhy í maga —— — airs gjelek Erwten / Bies och van de krachten van Krock. De glene/Die den Urock Apbaca ouden ſegghen / dat Gp de nacbolghende krachten beef 1 behalven bat het dzoo gh crupdt in den Winter dient boor de Weers ben ende Koepen boot bop; foo woꝛrdt De fact Et weick ontichjek ban (maeck is / — actbiab ban ſtoffe / afbaghende ende i ſamentreckende enve gheſtooten / ende daer nae als Linfen gheſoden / ende penom den bupckloop te ſte lpem/ Bet bzaecken te beletten /endede ſuere vifpingen ende epworpingben ———— In diere thden worden deſe faden (als oock de Vitſen) in ſtede ban Linfen : matt fp 3 —— — ende maecken grof fmaer bloet. De eef ders / Dupben ander ghel Ite Worben Meel van bie facdt met wijn —— ———— — ende —— srupbr deet al d ſeihe Dan alle deſe krachten st Devogben en ——— fchggben /op bat HEEK GAREENL, Van Krock mer breede bladeren, Kes Gheflachten. Aeris noch een ander Wilde — Die eer onder den roek daf — ee ende — daerom ban ong Bier betc hreven fat w en/midte- Wiens ettelijcke mebe-Loopten van den fj Deleerden naeve fr Carolus Clufiug neerftelijch beregenen / Het achtienfte Boeck. Krock met breede bladexen. — ⸗ NS — Andere ſoorte Gan Qrock met bꝛeede bladeren TEN — 868 aen eert middelribbe mieeft vijf / ſelden dp by een ftaende / breedt ende langhworpiab rond van maecklel. Mt den porfprorick ban deſe bladeren komen de bloemen Yost / pp lange fieelfens geel by een ghehoopt / wit oft bleech= peerfe}/ hlepner dan de Erwte- blöemen/ anders de ſelze níet ongheljch: daer nae volghen langhe hauwen / ſmal / plat / inhoudende ſaedt dat klepner is dan de Vitlen. De wortel ig met veele ſaſelinghen in der aerden vaft/ ende blüft menigte iaeren int leven. > : 2. Dan defen ghefiachte ban Crock zijnder noch etter lijcle· mede ſoorten/ als boorfepdt ig / Ban Clufius be feretoens fomm ahe feg/fommighe meer / ſommighe oock min bladeren tegen den anderen over / aen een middel: tibbe ſtaende hebbende ; ſonder een upterfte eenigh bladt / dat in de andere ſoorten Het oneffen bladt pleegt) te maec⸗ Een, De hauwen zijn in ſomniighe oock vondt : ban De faden zijn langhworpigher / dan vondt. q Place, 1, De eerfte foorte ban velen Crock met breede bladeren waſt inde grafachtiahe Geudelen ban 9Beemerlandt in ’t wildt : dan inde hoven Han HNeder⸗ landt acrdt fp welbighlijck ende lichtelijck ghenoegh. 2, Deandere foorten Waffen op onghebouwde geweften “gan Ooftenrijck / ende bande omliggende landen ; te - weten fommighe in platte / fonumige in Verheven oft heuvelachtighe plactten. \ « Tijde. lie pefe foorten van Crock bloepen fn be Lenz ter de hauwen met het faedt Worden in den Herfſt vol⸗ Komen ende rijp. 2 _g Naem. mefe cruyden Worben van fommighe Voor ſoorten van Orobus oft Eruum ghjehouden/ ende loo ghe⸗ _ noemt: dan Het is blijchelijck genoegh / datſe geen oprecate oft wettelijke mede-foorten Ban Cruen en zijn. Waer Galenus berfekert/pat de Wilde hauw vruchten Arachos met ten ch oft x genoemt plegben te Worden. Daerom falren alle befe crupden onder ’t aheflacht Lan den Ara- chus moghen vekenen / ende Arachus latifolius noemen / Pat is Crock met breede bladeren. g Aerd ,Krachtende Werckinghe, Van den gerdt / ghe⸗ bruyck ende krachten ban delen bzeedbladighen Kroclſt en hebben wp nieuwers tet ghelelen / hooren ſegghen / oft felf erbonden / Dat ſchꝛüwens weerdigh zy. BIJVOEGH SEL. OS den Hefer meer te boldoen/fullen wp ettelijcke mede · ſoorten d ban deſe crupden upt den boor fepden Cluſius berhaelen / Diefe Den naem Han Orobus mè t heeft; hoe wel Dat fommighe ban dien ín dit Capitelcensdeels bermaent zijn / ommige elders Befchrevenworden. 1. Deeerftefoorte noemt hp Orobus Pannoni- cus primus; ende defe is de tweede foorte hier ban Dodoncus upt Cluſius befchreven / Die meeft in Ooſtenryck ende-daer omtrent Waft/ als voorfepdt is / ende veele ſterlen heeft eenen boet Hoogh oft hoogher / ſtjf / recht / ghehoeckt / groen / met lang hwo pighe bla⸗ — pigh deren bewaſſen / fes/acht oft meer aen cen e / boor ſpits / met dry aderen doortoghen. De bloemen komen aders ghewüs boort/ als De bloemen ban Ditfen oft Ertoten/fchoon peerfch/Daer nacblauw. De hauwen zin langh/brupu/inhoudende rondt ſaedt / fomtijdts langhachtigh. De wortel is langhlevende / langh / ſwart / hardt / dickwils ghennobbelt / gheveſelt / ende veele uptfprupefclen ghevende. Dit heele ghewas is wat bitterachtigh ban ſmaeck. BDe tweede foorte is den Affragaloïdes ban Dodoneus. 3. De Derde ſoorte / Orobus Pannonicus teruus, heeft Dunne maer rechte ende ftijbe hoeckighe fleelen/cenen boet langh / oft langher. Deblas Deren waffen meeftendeel bier aen een mid delribbe / ſmal / obereynd ſtaende / din duymbreedden langh / eerſt wat ſuer daer nac bitterz acthtigh.· De bloemen ſtaen op langhe ſprupten / aders ghe⸗ ſthickt / fes oft acht / wit / ban ghedaente als Erwte- „De Wortelen zijn van bijf oft ſes Dicke } ket berg: Jalg Die ban Afodillen/ oft & toene Wijfken/ buibachtigt/ ten ſwart / binnen veel omtrent Coftenrijck. be wit. Dp wal : bierde foozte ghelijcht den eerſten Crock met breede bladeren / Bier ban Dodoneus befchreven / naeme Ban Orobus ld end quartus: dan Gp fepdt/ Dat De wortel alle iaer vergaet / De ſteelen tsún/ De bladeren met zen doorreghen / eerſt ſuerach⸗ ffab/ daer nat achtigh; ende Datfe bf oft fes bloemen heeft alg Vit ſe · bloemen / wit maer boben wat geelachtighs hebbende / veuck; ende het ſaedt wat grooter is Dan Dat ban de dru bosrgaendefoorten. s. Orobus van Venetien , it Tatin Orobus Venerus gheher ten / heeft beele tacken / ghehoeckt / ter — — eene. — deren anderen ober / ſonder een uptêrste oneffen d binae die ban Den eerften Orobus — — maerb ek groen. De bloemen Hn beel bp een/ Klepn/viecblaaiat(ais dievan De andere hauwvruchten Sijn) dat ie boben een bꝛee dt omgez (lagen bladt hebbendt/ twee andereklepner ter ſgden ende een benee ben / dat holachtigh te/ peerfch ban betwe, Be hautwen snlanah: wozpigb/ (pits / als die van Bitſen /ronder/ rofacptigp als fp vp Cruydt-Boeck Remberti Dodonzi. zijn / met wit lanabworpigh ſaedt als Eruen. De Wortel teefe jangh / ende ig in Veele fafelinaben berfprepdt. Verdnderinghe. mede· ſoorte van Dit gewas / Orobus Venetus fecundus gheheeten / is de voorgaeude heel gheljek: dan De Bladeren ende fieelen zijn Den groeuen bieeckachtigh; ende De bloemen zjn heel wit. Wepdg bioepen inden Sep. — HET RL GAPRNIEL Van Voghel-voer. Gheflachten. í En bindt twee gheflachten ban Vogel· voet: want. behalvenet ghemepn met kromme klauwe-ahewijg verdeplde ha uw kens / iffer noch een ander Dat Svaoter Wordt. € Ghedaente. i. Ghemepn Voghel· voet ſpruyt upt Det aerden met Beele kleyne / dunne / teere fteelkeng / niet obereynd ftaende/ maer ter aerden verſpreydt ligghende⸗ de bladerkeng zijn klepn / dunner ende teerer dan die batt Erock oft Linſen / ghevedert / rondt : De bloemkeng zijn Blepn ende geelachtiah / Beel bp een ende tros-gheaijg „ ghedrongheñ ende vergadert : De hauwkeng zijn klepn / dun/Aanghworpiah/aheknoopt/ ende als in ledekeng ver⸗ peplt / aen haer upterfie omghekromt / inhoudende ſes oft leven kleyne vonde ſadekens / alg Gaepſaedt. VYoghzel Goet”. 5 ie J — gee — AE — W⸗ 1 da 8 CER 2, Behalven * Goorfepde Worter ban veele noch een ‘Ander Dusdanigh gewas ghetoont met grooter bla de Galega bijnae gelijck/Doch — — komen in een Klepn kroonken trog-gewijg boort /bleeckroodt van Der we: Daer nae volghen dunne/klepne/ Wat ghekromde — hauwkens / veel bp een/Die Yan den voorbeſchzeven Dot gel-boet ghelijchende / maer goates/ ende gheenlins in ledekens vinghers gewijs oft kla ghewijs v g Plaete, 1. Pogel voet waſt op! ommighe den / in londerheyt nae dat het Udren afgemacpt ig : met bindt het oock in fomumiabebhoage beemden / ende op DO Woefte plaetſen / ende die Wel ter onne ſtaen / ende ne be Wegen ende heyden: naer ‘tgene dat daer waft/ ig veel kleyner endeteerer dan tgene dat op de horengeldé groeyt · — — KE, fe. — plact{en van zanck in fonderhept ín Languedock in de bouwe taäben/ einde veffens de Wegen. ngu a EON f ” < Naem, Het vierde Deel. Jae 1, De Brabanders noemen Dit crundt Doe —32 dat 3 Griecks Ornithöpodion O’pridori- be int Latijn Auis pes ; om dat fijn tfamen vergaderde garine omaheromde hauw kene / die in etteljcke ledekens pen knoopkens verdeyit zijn / De klauwkens Han Alepne poghelkeus ghelicken. Det is fonder twüffel een mede foort bande crupden Die Van Galenus Arachtis ghehee⸗ ten zůn. 2. De ander ſoorte nagh oock Wel Dogei-voet hecten; ende voor het Groot Pogel-Loet-crupdt/ur't La⸗ tijn Ocuithopodion maius, ghehouden Werder; om dat de hauwtens al en zijn ſy foo belcheedeluck níet in ledetens verdeplt / nechtans.de ghedaente Han kleyne voghels klauwen —— ſchnen te hebben. — Sommighe meynen / dat delen Voghel voet et Polygalon roatyaxer ig/Dat Dioſtor des een klepu hee⸗ er (epòr té wefen/ een palme hoogh / bewaffen met blade= ren als Linfer-bladeren/Wrangbachtigh oft ſarpachtigh van maeck: ’t welck met eenighen dranck inghensnen / de brouwen overvloedighent van melck doet krijghen. « Aerd, Kraclitende Werckinghe. Vogel· voet en wordt in gheenerhande ghebreck oft ſieckte / noch tot ander or⸗ boo: Bande menſchen niet ghebzuyckt; maer is cen goedt ende áen emt boeder Boor de Peerden/ Koeyen ende andere heefterr/ ghelijck de foorten Ban rock ende Dier: ghelycke crupden- BIJV:OEGHS EL, L is't faethe/ Dat De tweede foorte ban Dit ghewas ban veele A Grooten Vogel voet ghehteten / die in Italien veel waſt / den naem ban Ornithopoditum mas voert / nochtans hebben ſommige Den Shemepuen Boghel· voet Grooten Voghel-voet ghebeeten/in’t Cnabelfch Birdes foote , om datde hauwkens/ Die op’t fap van de ceikkene ſtaen / vier oft bijf bp een uptgberecht ende ſpits gtelijck f boet oft ghjeflaten klamtoz - Kromme ghelitte dꝛuppels eenen bagels Kens ban klepne bogel ghelcken; ende De ander kleyne ſoorte (die Lobel befehrijftsende bier vermaent / ſegghende dat ben Boghel-boet/ Die neſſens De wegben waſt / klepner is dan den genen diemen in de korenvelden bindt)noemen fp Kleynen Vogcl- voer, mt Latin Perpuûllum Ornichopodium: want bat iseen acrz dighe plante/ groepende aen De kanten ban de grafachtige plaetfert omtrent Londen: ’t heele ghewas is nauws et Dan twee oft bep oupmen/ hebbende beele ende kleyner tackskens/aerdigh ghe⸗ boegbt ende op Det aerden ghefprepdt: Defe crupden hebben ſchoone bonigbberwighe bloemltens J Die ban den epe ve Melilotus gheljck: welcke bioemkene gbemepulgek van Braeckmaendt af tot in den Berfft bloepen;ende ter bijlen wordt Get ſaedt rijp. Ë Scorpioïdesteguminofa is twel elders bermaent maer foude al⸗ foo wel bp be foorten ban Boghel voet gheſteit ende befchreverr Worden. Dp ten fafclachtige Wortel) ſepdt Tobel / twee oft dn ban eenen boet langyuptgbebende/ Die op bur n met. kromme puncten / ronder 1'De innctwaerte ghekromde met. hun Dweerfe lieten niet feer angbetck. — — ——— Cerdt-ans Stella leguminofà elders beſchreven / moet hier tweder bermaent worden. ——— — fendt — ende heeft bladers alg De boorgaende Zeo Des leguminofa / maer bloemen bijnae als die ban / fwart facdt/ in an Sef ge e mac pluci ac t dit ig dat in Ferlandt veel gheacht/ Sterre q benden oane nedrancken ghehrupekt wordt, is ons onbekent Arachidna komt met Den naem Arachis wat ober gen: ban Clus (us houdt de Papas oft Eerdt-peeren/ ende Eofnmnaaudr de — an Den Aftragalus voor De oprechte Arachidna van De dat fommighedit ghewaa boor de Polygata oft Polya ban Diofeorines houden / fullen wp biet De —— ak — Kg Qulius befthrijven : want oock het fcbint Dat Ans Dieegbelijck ghewas Polyg * beeft t weick veei omtrent —— ens en heden Polygaa reg. ‚te beoor Den sDelitoot ghebu iS te ende M Lentejnela,Dat is Wilepne Xin ſen — i ienicn noemenſe Polygala, fepdt ee Betis cen klepe — ghewas / twee palmen hoogh / met derie taepe vijfen aen elek ribbeken waſſen de bladerkens / meeft Sicilie ban bere be haet gia Kinfenbberhens; ende tfamentrechende ban (maet * van tus / geel / kroong- t/ ende in De minis ende elders in Ftatien Sala manta corolla de R 4 * erp ey gebeeten/ ende " : Gheflachten van — — a ; rf ín Ooffenvijck / ende Bee an anderhalven De hardt je eat, tigabende / met bele biaderen ats Linfen blades ren betwaffen/ Dieoock fmal ende rimgh zyn / ſomtüdes bijftien aen D'een ende bijftien aen D'ander fide ban een middelribbe ſtaende / bitter ende onlieflijck van fmaeck : Daer tuſſchen fprupten ghe⸗ fireepte fieelkens / dragbende Deele bloemkens alg ilaverbloem: kens /langbachtigb/ ſchoon peerfch/ fonder reück / dicht bp een / jac een acte ban dep diwmbreedden Langh maecliende / off, tongtger: het ſaedt ſcherplt in tweeboudiglje ghefwollen hupskens / ende is kiepn/ fwart/ hardt / onlieflick ban fmaeck, De wortel is tangb/ hardt / ahrvelelt langblebende. 2. De tweede ſooꝛte is foo gbemepn niet/ matt waft op De fetve plactfen; ende beeft Deele rs⸗ achtige ffeelkeng/ ver aerden berfprepdt / eenen Doet langh / oft tangter / ſetr ghehnoopt/ met veele bladeren / vyftien / oft merr / aeu cen middelribhe ſtaende: de bloemkens komen gers ghewijs voort / ale Ditfeoft Erwte-bloemen/ maer veel kleyner / Bleeck · blauw/ oft peerfclj-blautw. De henwkens zijn kleyn / bijnae tweeboudigh / inhoudende klepn ſaedt / De ghedaente Dan klepne nierkens heben De/ (wart. De wortel is foo Dick als eenen kleynen bingher / bouts tigb / omgbedzaept / voortkruppende / alle wer uptfpriptende. 3. Dederde foorte is noch felvendet te binden ; ende waſt in De felz be landen/ hebbende langte flecten/recht/ ſtyf / hardt erde groen / met bladerch als Die ban de Zinſen ft Wilde Pitfen/ langh / ſmal / twaelfoft meer aen d'een / ende foo keet gen D'ander ſüde van een tihbe hanghende / vipgb/onlieflgek ende bitter ban ſmaeck / daer nae wat fcherp: De bloemen komen voort met langhe aeren/ De klas ber-Gloemen Ghelek/ oleeck / met ettelijcke fwartachtigte ſtraelen: De hauwkens zjn ſpits / ’t ſaedt in twee vijen inhoudende : welck facbt den Fenigrieck ghelyckt maer klepner is / ende fwart. De Eooytelis dich] hardt ende houtigh / langh / wit / langt) e 4. De bierde foorte heeft veele bladerkeris upt eene wortel / kleyn alg die van Tinſen oft Tragacanth veele gen een ribbe flacnde tupgigbepdt bedeckt / wat bitter fachter/ groen / maer É Î ene ſcherp ban ſmaeck Waffen aen vupge fleelkens / foo groot als Wilde Biefen oft Linfe-bloemkens,/ npt den blau? s bhen twee lag; ten / ende z De t tn rn mn Se ‘De Dier Fe meer blaren, wat bange feeen /‘tacp/ ar die van Be Tragatantha ghelijck « De bauwkens zijn klepner dan Die ban de Eruen / elſtk een eid als Fenigrieck · ſaedt inhou⸗ Dende. Ap waft in En: — jera ounban Candien ſoude oock cen pan erge Bit ghe⸗ twas moghen weſen: dan is bp De Vꝛemde crunden gheftelt HET XIX CAPITEL Van Eerdrnoten oft Muyfen met fteerten. — Gheflachten, Kuo 2 EEDE id 1 teere midt waffende ; bie acn’t te klauwierkens hebben / Baer mede (p hun maecken aen ck bi en cruydt / ende aen — edat (p konnen ghenaken: aen’ opperfte Yan defe ‘Waffen De bloemen / alg Erwte Bloemen, matt Rlepner/ upt Den peerfthen roodt ban Herz we / niet onlieftijck van veuck : ende als Die Bergaen / foo komen daer kleyne langhwornige hauw kens voort / daer in Dep oft vier ronde klepe ladekens wafſen Ve wortelen zijn dick ende langhworpigh / de Gerhelen bolnaer van ghedaente ghelück / maer geel grooter, ban bupten (wart Craydt-Boeck Rembert Dodonzi AWupfen met ſteertey oft NSerdt-noten, Sf dass * DZ © in ) 20 : — UL F IAN, AS Se OS oft eerdt verwigh / ban binnen Wit/ban ſmaeck bijnae fog foet als Caftanien/onderwaerts met een langh dun fafelz achtigh fteerthen behanghen: beneffeng t Welck uyt de ſelve wortel noch verſcheyden andere doortrocken veſet⸗ achtighe ſnoeren boortkomen / niet verre Handen oop ſprongh van den feel; de Welrhe flim ende dwers boort: Kruppende/ ende onder malkanderen feer berwerret ende —— zinde / noch ander knobbelachtige oft cecz chtighe Wortelen voortſetten;; met de welche dit ghe⸗ Was lich ſelven verm eerdert ende Vermenighvuldight. — 2. Jet het vooꝛleyde cruydt heeft groote gelijchem ſſe Bit ander hauwghewas: 't welck dunne / Aapype ende on= - ſtercke ſteelen heeft/ghehoechit/ende Gun leiven om de bijz ftaendeerupden hechtende ende vlechtende / met Kl bladeren alg Die ban de voorbeſchreven Eerdt-uoten/ twee bp een voortkomende; wiens ſteellten fn hlepne Klauwierkens epnben: dan de bloemkeng zijn die Van d'andere Wel wat ijck / maer geel ban berwe : ende de 8 ppende, leende / fonz eenighe knobbelen oft eechelen. sb — € Placft. 1. De FBupfen met Waffen inde Belden; ende zijn ‘foo Wel tuſſchen t Hogen felve / als aen de kanten van De ackers tuſſt hen de braemen ende ——— In Hoogh ende landt ín Bemerlandt groepen ſy overvloedighlij noegh — —— de oock weſi rijck / wan eg ght. — — — ——— maer van Wortel ghepoot zijnde Worden ſy —— men: want een Wortel oft eeckelken in d'aerde gheſteken /⸗/ pleegh in korten tidt Veele andere fijd-wortelkenste ber: eee ant Lait Carib Kobelco dei 2, De ander ſo oi ige Worte op Deele plaetfen in Brabant / neffens de Kanten Bande — — opdeed : : 5 ee en uptghegraven/ vergadert ende — when been beten ande error neten den é * ſomtijdts — len met ſteerien / om bat De driwne oft fwarte hriobbele — Het vierde Deel. Be langhworpighe eeckelen oft wortelen / met chtihe bende helen fafelingheken een kleyn Rua met fijn ſteertken ſchjnen te gheljcken. De C ſchen noemen't Erdnus / Erdeichelen/ / Gzund⸗ cgã creichelen / ende Erbfeigen :_de nieuwe Erupdt-befcijiverg noemen’t int Latijn Tetre glans; pft Terreftris glans , nae De voorſerde Duytſche naemen ; ende op't Gꝛieckſtch Chamebalanos xauziCdrarG”. Daer is nochtans noch eenen anderen Chamzbalanus, oock Apios ende Ifchas genoemt ; met den welcken defe onſe Eerdtno⸗ ten geen groote —— en hebben / als van de ſelve in ende krachten feer Geel berfchjillende; ant pios is een foozte van Tithymalus oft Wolfs · meltk / ende Kracht om Den buyck van onder ende Han boven met ine Wortelen te reynighen; daer onfe Eerdtnoten den bupck ftoppen ende ſtelpen / gelijck den Aftragalus pleeght; den welcken fp ghekijcher ſchjnen te welen: want fp heb⸗ ben eent nte gan Pickelen/ Hiltekens / oft Tali, Diemen int Grieckſch Aftragali noemt / oft Ban de korte Wilde Gadijfen; hoe Wel (p klepner zijn dan de ſelve / ende meer bijbanghenbde fafelingten hebben: de welche in mal⸗ kanderen verwerret zijn; ende Droogh geworden / hardt zijn / vaſt ende taep om ſtooten. 2. De ander foozte fonder knobbelachtighe wortel en heeft geenen epgen naem ; ten Waer datmente Tertz glans altera oft Tweede Eerdtnote woude noemen, € Aerd, Kracht ende Werckinghe, me woztelen ban dít crupdt / dat is de Mupſen met fteerten/ gefoden oft ghebra⸗ Ben / ende voor ſpijſe ingenomen / zijn harder om verdou⸗ Wen oft verteeren dan De apen oft Paftinaken ende an⸗ dere Peeen; Dan fp geben wel foo Geel voedtſels alg de ſel⸗ ve / ende [p en — foo veele Winden ende opbla⸗ linghen ín den buyck niet : fp ſinckien traeghelij nae beneden ; ſelfs {p maecken den bupek hardt : maer noch rouw ende ongaer zijnde ghegeten / worden ſy noch; trae⸗ ker gerteert/ ende gaen noch ongemarkelijcker ende paebder ban onder af/Dan alg fp ghefoden zijn. Pan aerdt sijn dele Eerdtnoten matelijcken Warm / maer Wat meer Derdrooghende/ Daer een niet kleyn t(a- mentrechinghe bp deght ig + ende daerom dienen N4 Seer wel om allerhanden bupck-looy te ftelpen/ ende oor om De bloedige vloeden / ín fonderhepdt de ghene die upt de moeder oft upt de blafe komen / te beletten ende op te Doen houden. B 1IV:OEAGH SEL, JI Brabandesende oock in Bollandt / worden Defe Eerdt Cees 1 kelen op veele plaetſen onderhouden ende ghefaept / in ſonder⸗ Den bar (mce bet coenen eener: Ù De en / te weten niet berre in Bratckmaenöt faedt rip. In /ende zende em teten zjn. Den, ie bet heeft / zón meeft al bermaent: an bebalben die beeft het noch de —— Eerdaelkers in't Bollandefeh ; int — Tarnotes ende Gland de terre, ‘ou er· zeftre; in t Enghelſth Eardthnut Peafe,‚om dat het ban biade Erwten foo twel ghelitkt ; in't ÚDts Swarte Rerrich,tat is warten e Sewbror, dat ig 5 Kieodt; oock Wel Erckelen ende Eerd-amandei. Andere heeten’t ter Fuchfij & Tragis andere Ornithogalon oft Apios Cordi; ans do-Apios German: : Fabius olumna houdt chidna — ele Kleyne Eerdt⸗ 8 , Re) Ke feer beel van ———— heben De aile is. Maer het Knobbelachtigh walfsmeln werdr ba las t-no! P is 4 Ne zahara et + 9; amber oost warn Dee Ce nek eee bet boor Ara . Aftragalus Diofcoridis; andere Pleu. ed bef bier befthnenen / (san — fommiabe Terre glans fine glânde hetjeet —— /_ Le ban rrot-echeen foniner erheen: week otk Bb pob Rd farm affied, 8 * — — —— Het achtienfte Boeck. 877 HET XX CAPITEL Van Afragalus, uyt de oude fchrijvers: À Ghedaente. ) EE DD En Aftragalus/ als Plinius ſchꝛijft / heeft langht bladeren) leer ghefneden oft gekerft omtrent de wor⸗ tel flim oigheſlaghen oft krom; Dyp oft Bier ſteelen / met veele bladeren bewaffen/ meteen bloeme als den Hya⸗ —— hayrighe wortels / in een verwerret / roodt / ende feet ardt. Dan Dioſcoꝛides ſchꝛijft daer aldiis van: Den Aſtra⸗ galus / ſeydt hy / is een hlepn neer heeſterken / Ban blade⸗ ren ende tacken de Citeren ghelijck/ met hlepne purpute bloanen/ ende met ronde wortelen / als eenen grooten Gaz phanus oft Radijs / veele bafte ende fterche afletſels heb⸗ bende/ (wart / hardt als horenen / onder een ghevlochten ende verwerret / t ſamentreckende Han Mmaeck. _ g Place: Diterupdt waft in opene fteenachtige plact- fen / daer diekwijls beel (neeuws lepdt / Schrift Plinius, oft / als Oꝛibaſius fepdt/in Windighe ende [neeuwachtighe geweften. Fn de boerke ban Dioſtorides ſtaet geſchreven/ dat het ín donckere oft ſchaduwachtighe plactfen groept. Det waft beel op den bergh Pheneus Lan Arcadien/ alg Pliniug ende Galenug betupghen. In de ſelve boecken Yan Dioſcorides ſtaet / dat het in Memphis van Arcadien waſt (in't Griechtch & Mezoids zis A'pradies:) Dan Mein⸗ xhis ig een ftadt ín Egpptenlandt ende niet in Arcadien gheleghen: fulckg dat de gheleerde Oy Die Woorden van Diofcorideg wat rijvelijcker behoorden te letten. Á € Aecrd ; Kracht ende Werckinghe. De wortelen bar Aſtragalus / alg Galenus betupght / zijn t'famentrecken- de Van aerd : ende daerom moctmen dat gewas oock houden int ghetal der crupden Die fterchelijck ende feex drooghen: Want defe woztelen konnen de oude quade zee⸗ ven ende lweeringhen toeljeelen ; ende ftoppen allerhanden pi —* buycks/als iemandt den Wijn drinckt daer ſy in oden zijn, \ Al het felve verhaett Dioſcorides oock ban de krachten Ban den Affragalus : De wortel van Aſtra galus/ fende bp/met Wijn ghedroncken/ftopt den buptkloop/ende doet piffen. Defelge wortel Var Aftragalus ghedzooght ende ghepoedert / is leer goedt ín de oude quade Fweeringen ende Bleeratien gheftropt/ ende oock in de Verfche wonden/ om het bloedt te ſtelpen: dan ſy istaep / ende meepelijek ons flooten doo haer groote hardigheydt. BIIVOEGISEI. Eonſekere ende onachtſatmlütk. ghedaene beſchriübi D ban de oude Meeſters / als Diofcorides, Plinius re * anbete/ id ooyfacck dat wpden oprechten Affragalus heden: de niet en kennen / oft ten min a verſchenden crupden voor ende toonen ſommighe ban De welcke van elt worden ín het Bijvoegtfel van’t naez iben De ghene die bp de Cwerde Onos Ben, Aftragalus Alpinus, Aftragalus — eren — ud bars op ftaen beeie oft glen den anderen Kok elf — hen ed Be bien amen ghemengbt. É opgbeblafen upEkens / ola oes âtmen gheen ander ghew Kl ke ag Ea ô js * na * — * — de ——— De haebolc hende —— lus ven de onders was eri: ffoppens ze MP ghebrrpekten de war tel om TI re 878 KT KEREL CAP ET EE. Van Aftragaloïdes: Ghedaente. D & ghelijckeniffe/ die dit ghewag niet den Aſtragalus KS Geeft/ ie ooꝛlaecke / dat het Aſtragalo ĩdes giensemt wazdt : fijn ficelen ſtaen oberepnde / ende worden ou trent ander halven Hoet hoogh / ende zijn hoeckigh / dun/ maer hardt / ende ín ettelnche fjd-tachen berdeplt : de bladeren zijn als die van Galega / Lan Beele aen een mid⸗ delribbe Waffende berfamelt : op’t fop ban de fteelen ko⸗ men ſchoone bloemkens voort / upt den blauwen peerſch Han verwe / kleyner dan die Lan de Vitſen: nae de welcke volghen ronde hauwkens/ langhwozpigh / brupn oft fwartachtigh/ alg Íp rjp zijn / abelijck die ban Grooten Erocht Baer in ſchuylt her facdt; het welck kleyner is dan dat Lan de Vitſen / maer grooter dan dat van Den Erock/ Boch niet foo vondt oft bolachtigh. De wortel is langh/ Dun / niet fonder veſelen / diep in D'aerdelinckende/ ende langh ouecbli bende / endealle ftrengighepdt. ende houde des lochts ende des Winterg feer Wel verdraghende, Aſtragaloides. te kennen / bie — nd sn leien en ve Carolus Clufiug; viete aengeteechent eũ mt langh belchzeven heeft, fe oft € ieerg bloemen/ blauw peerſch Cruyde-Boeck Remberti Dodoneis q Aetd, Kracht ende Werekinghe. Dan wat aerb Nftragaleides magh wefen / ende hoedanighe Kraciten ende werchinghen hp heeft oft betoonen (oude mogen⸗ en ig tot nu toe Ban niemanden onderforht/ oft immers bee ponden gheweeſt. BIILWOEGHSE LI: Cit Aftragaloïdeg hiet Gefcieven/ is van Zobei Arras D loïdes — ghehreten / van Cluſius Orobus * nonicus ſecundus, alg wp elders bermaent hebben: want fr met De Cruen wel eenighe gheltzt neniſſe · ende fijn bladeren zn teer / groen / niet grooter dan Linfe-bladeren / bitterachtigp ende heetachtigh ban fmaek : daerom is hp ban fommigge boo? Aphaca ghehouden gheweeft. De hauwen zijn grauw ; ende alg fp rjp zijn / bun felben intreckende ende omkro irtenien dierghe ljck ghewas is Die foorte ban Wilde Aphaca, bie Thallus befchrift / ende ſommighe Aftragalus Glaaticus ver? nus noemer. Andere gheflachten van Aftragalus ende Aftragaloïdes » upt fiuw ende andere. zr. Aftragalus van Portugael, in't Latijn Afra galus Bericus aur Lafiranicus Cluſij, ín’t Dpaenfch Garanancili, Dar ig Blepne Ciceren/ int Portugies Alphabeca gheheeten/ waft ín Portugael ende elders in Spaegnien: ende is miffchien het Apocynon van Amatus Zuficanug / dat hp in't Vorugies aa. mogos de can noemt / Dat is hondts Lupinen; om dat de vrucht / Bie ín hauwen vosrztkomt als kleyne Boonkens van fmacck foo beet is / dat fp Den mondt ende de keele heel ontfteecht ine bie nen ende blaeren beroorfacchkt. De ghedaente van dit obewas ie Ben Aftragalus ghelijck: de ffeelkens zijn anderhalven boer langh / eenen vingher dick / hardt / roodtachtigh / kantigh/ maer wol⸗ achtigh: De bladers affen veeders Iewüs Deel te hen malkan⸗ Peren ober rouw ende grijs! heet ban fmaeck. © € bloemen Wafs fen veel t'famen/ Wit / ban bupten ſwartachtigh upt den Beelen/ bie van de Boonen oft Lupinen anders ghelijch, De Wortel igg heel groot / nae de grootte bant beele gewas / ſomtjcts eenen arm bick/ten palme langb/in tacken ghedepit bupten fwart ende gherimpelt / innen wit / hardt cnde boutachtigt / Oulieffeipek bel — de welcke dzoogh zinde / harder Dan eenen hozen Dan aengaende de ghelckeniſſe ban de Vighboonen / ſoo heeft Bonoziug Belli aen Cluliug gefchreven ban een foorte ban Griecks fehe Bughboonen / anders Phafcolus peregrinus , Die Clufiug ten ſoorie van Aftragalus Bæticus houdt : Wiens bauwkens g ftwollen zjn / ttwer ende gen Galf oupmbzeedue langt / ecn Weers aen ben rugh ende bunck mghebouwt / vaor fpitfch: in de welcke mid rid ged td el ed — hen — t het in Andaluſien ouden; ende honozius Belli bet in Tandien oock beet ghefien. , — z. Tweeden: Aftragalus van Clufius, Die Columna oor den ops rechten Aftragalus van Sioſto ides houdt / maft niet alleen in paegnien / maer oock in Dwitzerlandt ende Ooftencijck ; ende beeft ſommighe vecht ffaende/ fommigye üggende dunne ſtee lkens / bladeren alg Citeren gevoeght/maer langer/endeniet foo bicht bp een gefchicke/noehoock niet gefchacrdt. We bloemen zón ale Bits De hauwen met het fact zijn wortel is gheknobbelt / ſwart / hardt / met Je Anderen Spaenſchen Aſtragalus van beeft klepne bladers als Linfenoft Cis / Klepne bloemkens alg Ervote bloem⸗ als ng * — De rantkachtighe befelen. Clufius ig heel grijs/ ende ters/ korte harde ſteel kens / peerfch/ veel bp een. „Ge worelis meeft enckel/ die ban Ben vechten Affragalus niet ghetick. Zommi was nualijck Onobrychis. Ge Bortugisen pad Herba de S, Lau tenzo, ende pleghen Dat felbe in den oben te drooghen / ende ‘tpoeder „Daer ban —— ende zeeren ſeer nuttelijck te ſtropen Ver. _änderinghe,, Men vindt bits ſomtydts met min grife blas de at grooter bloemen/kromme ende lichels ghew s om⸗ —— laghen het ſaedt inhouden⸗ galas van Surien, in’t Latún Aftragalus Syriacus, is batt dri vann À toemen Dit ges ‘$. Aftrâgaloïdes van de Herben Latón Aligahis Marthioli ‘oft Polygala Matthioli tof in Djanch ck in't Zwonnopg/ fevbt Lolel; ende ts ben Mfragatoiees Bier van Dadoncus bef beelongbelieh ende beeft fieelkens c of: boer ho umd ú ent oste aus olen meren bete ng E/, lei vonde feb bloemen: 6 Aftragali Ee BET elan erk odes |_fcpbt Kobel/, ente beeft een voortskreuppende houtachtighe noe ene (to frachtige wor rel eele Harde dicht uprfprups tende mast ie Regie one ot rte oft bir up chro en gee Bt nbenas! —* boet niet eenen feet. D-oagijen fmaech af © 7 Pofydonitm Herniarie | Sdt Han fommí osk poor cet foor te ban Affragalh goenouten ore Dat hz ——— groote Nr 0 ben Aftragalus gelgcht, Dan datis banensite eere ted Het vierde Deel. c t Capitel ban Herniaria. 8. Aftragalus Mon * he et hele gbebeeten / is ons tweede — —— „ft cen ſoorte Daer van in't —— bart Bijlkend crupòr belepieben. 9. Ierazouni wofdt boek beo eenen Aftragas lus gpeouden. HET XXII, CAPÍTEL. Van Anchyllis met Linfe-bladeren. Glieflachten. — Dioſcoꝛ achten Ban Anthyl⸗ B 5 —— pred beide elen, de ander ben eenige gelüjckeniffe met de Chamepitps oft Peldt- ph cs. Dan de e fullen Wp nu handelen / er — twee ſoorten van befchzijden: de ander is van ons el⸗ —528* geftachten ban Beit· Cppꝛes vermaent geweeſt. Nyuttzyllis met Dinſe· bladexey. NE EN RNN) ZN OD -bladeren van Diofrozideg fe Gebben. — ——— dip ———— * — vecht opftaende 4 men baoab; bekleedt. met Beele —— aen bepber bepde ſij geboeght an de De kens /gelijck Die ban de be htt. stenen Eter ie, ager Ja Het achtienfte Boeck: é 873 gen zijn / ende Aen be onderfte met —5* ee wolachtighepdt belett Worden. @p het opperfte van De fieelkens groeyen de peerfcharhtiz ghe bloemkens/ teel bp een gehoopt. De wortel ie dun ende witachtigh. Ander Anttzyllis met Linft-Bladerei. Rei, 0 Ol € Plactfe. 1. Det eerſte van befe Wee cruyden groept aen De kanten Van De velden / vj veele plaetfen van Lan⸗ guedock ende — Lobel betuyght: men bindt het oock in fommighe landouwen Die Verder Han de 2 lid gheleghen zijn / als in ſommighe belden ende bouwlande Ban Duptſchlandt / ende omtrent Parijs : dan in Bra —5* en vindtmen t nerghens in de hoven. 2. De ander foozte is ban Clufius aen ben dever ban de vítiere Toꝛ⸗ mes / die agen Salamanta komt / wat r Dan De ſtadt / feer verre nan de Zee/ bnae tm't den Ban Spae⸗ ghevonden gnien / waſſende F cruyden moeten voor me van s Lenti fimilis en Waz= int t welck ghewas ban —— 75 — Zahara hendent Wordt. * „De eerſte foorte hmen Anthyllis | Lenti fimilig prior noemen / dat —— ati Ant hyilis met ZL infe-blage- 2. Deander — mijn ele: van Anchyllis Pens fimilis altera Doe —— Bene thyllis —— ende is van Clufiue voor een Son kan Glaux Diofcoridis „ — Woorfepdt bebben/ uden, € Aerd, ‘Krachtende Werckin ghe. Dioſcorid ides ſchrüft/ dat de An — — A — —— thyl ER ——— met Linfe-hladr- Ons beſchrevene crupden 7 fetr goedt ts bt Ey kouwe ende De Dróppel-pif en der ats bie ine ende — hen —— te ghenefen/ ende lendenen te Herfac te weten een Yoot oft half once {waer ſeffens in — Ken. Melck ende Olie van Goofen ghemengelt/ende op den bupck ghelevdt/ie goeöt Hoor de Moeder als fp met — — het ende flijmerighepdt gbeladen is / alg — Anthyllis een moeder/ende Datfe met Wijn te drincken vinghen ende — — en van den Eeee feet nut erupt íe woor de 88o be te langh achterblijvende naeghebooyte vervoorde ren kan Dan Galenus ſendt/ dat bepde be foorten Ban Anthpl- lig maeteljck ddoghmaeckende Fijn Van naturen, BiIvOEG HSE L: D & eerſte foorte ban Defe Anthpllig wordt ban Lobel An- thyllis leguminofa Belgaram ghehesten ; ende is ban bloemen renighlins de &laveren gheljek ; uprghenomen dat bie niet ſoo feet in een ghedzonghen en zjn / ende meer gapende ende platter. Eſaedt ig dat van de Kladeren niet feer ongdelijck. By ſchröft / Datfe in Zeelanot ende Hollandt op de Dupnen te binden is in DE foute fandachtighe gronden, Sommige hebbenſe boor Stabe gez houden. Thalſſus befchrijfteen Dierghelgek crupdt met naem ban Archerica Saxonum; ’twelck hp fepdt roodtachtighe ſteelkens te hebben / ende roodtachtigh faedt, eick in een byſonder huysken Oft biaesken (welcker beel bp een waſſen / ais in de Zee⸗ NMaveren / befloten liggende. Veranderinge. Cluſius verhaelt / dat hp dit ges was met peerſche bloemen gheſien heeft. Sommighe gheven Dit erupdt den naem Glaudiola enve Anthyllon, Authyllion ende An- thycellon, foo fp ſegghen Dat het Pliniug noemt: andere noemen’'t Aathyllis lentit olsa, _ Kengacnde De tweede foorteshier ban Dodoneus beſchreven / bie ís ban Elufius ende meer andere voor cen foorte Dan Glaux Diofcoridis ghehouden / afg boor fepdt ig : maer fp waft verre ban De Kee; bp de welcke Dioſcorides De Glauf verklaert te groepen. De bloemkens daer ban komen boort gele holle oft botte kots te aeren ; ende zjn De Bloemen ban het Zoethout van ghedaente ende berwe wat ghelick. Bet crupot felve is Wat bitter ban fmaech: ende bloept in 2orarchmaendt/maer in Gopmatnot words bet ſaedt rijp. 3 : } —— van Anthyllis met Linfe-bladeren. Deſe sijn ban Lobel aengheteechkent alg bolght. — be Eerfte Zee-Anthyllis, in’t Latijn Anthyllis prior Lentifolia ma riima Peplios effigie gheheeten / ſtaet feer bloepenue met beele klep ne bloemkens/ende met grauwe wolachtighepdt/ veele tachskens ban cen palme langh boortbren; De / kantachtigh ende bleeck/ met bladerg als die ban De Linfen/ Muer oft Dupbels-meich. De bloemkens ſtaen aen’t opperste ban de tackekeng/groen- geel / ene tandts gewos geftercet. "CT faeùt/ als Dat ban Wolfsmelck/ groept in klepne drij kantige hulſen van De Cham, ; ís lanab/ dun/ gheknoopt/keuppende/fout oft bitterachtigh. Eerfte Grijfe Zee-Antbyllis van Languedock , met De bladers van Muer, in’t Latijn Marina incana Authyllis Alfinefolia Narbo- n-nfium gheheeten/ De Alfine ban Anguillara / ende De Paronychia altera ban Matthiolus / Geeft beele — tackskens / anders halbe palme lanh / met bladeren als Muer oft Linſen / wat verre ban een ſtaende / upt De knoopkens voortskomende: op’t fop ban de tackskens zijn de bloemkens / beel bp een ghehoopt / mofz achtigh ende wit achtigh / inhoudende beel kleyn ſaedt. Den ſmaeck is heet / ſout oft bitte — Tweede Zee-Anthyllis van Languedock is een medeſosrte ban De Anthyllis Valentina, ban ons bp gbelachten bande Deldt-Cps prels ende Gerfte Anthpllig beſchꝛeben: fp is veel Ban de Eet, ban Zanguedock ; ende de bladeren ghelic⸗ k Ene Lifan oock / oft Die ban Herniaria € ff cn L t u 8 efpce : De blaemkens sn ot bet lüfverwigh / met beel eri in hupskens beloten. Om Dat het geen melck en heeft/ daerom beeftfe Clufiug En — voor pr llis trens Den. ki € uricula muris ban Candien is een diergelijtk ghewas / maer í de Pilofella apeeckent. — reiki (alfa ís — he dan de Vali. E ndere foorten van lli i js" as — —* Gerdes me — — Noch van de krachten. Se De eerfte ſoorte ban Anthyllis bi beſchreven / de oprechte is met Li bedien Pd ene bepl kt ende wonden : Ende daer wo, ban ghedi tilteert / dat fp oock boos feer Heplfaem bed —— De tweede foorte/ ſooſe de Glaux der duders ig / met Gerſte⸗ meel/ tende Olie i ꝛ * —— gheſoden / is goedt om De brouwen melck te Ve andere ſoorten f ged en —— — nac Jet HET XXIIL CAPITEL. Van Orobanche oft Limodoron. — Ghedaente. D — Orobanche oft Limodoron is anders niet Ban : ban eenen Goet hoogh/oft hooger, 2 achtigh / hol oft pijpachtigh / feer maid enne langs bit fteelken nae bobenwaertg waffen witachtiahe oft geelachtighe bloemen/ die Ban de Doove Netelen niet feer ongtelijck : daer nae bolghen langhworpighe hu kens oft nopkens/ inhoudende bijfter klepne/ icare gbhe / doch onnutte ladekens De wortelen zijn vondty efpce. De woztel Cruydt-Boeck Remberti Dodonet. onder breedſt / boten ſmalſt / oft fpitg apgaende / too dick algeenen vingher oft duym / Ban bupten met bjupne oft fwartachtige ſchubben ende ſchelferen bedeckt/ maer bin. nen witachtigh oft bleeck geel : De weltke noch verſch we- — ps ——— * vend ere gön / Ende datrom aeft gebroken worden;maer doz oft Gerdrooght zij oo hardt in't Boelen zijn als hozenen. aht sind Daaobanchze oft SZimodozoy. « Phaetfe. Dit ghewas groept ín de bel arkers / Wel meeſt tuſſcheñ de pluckvruchten oft — maer oock Dichwijlg bp het Blas Kemp ende Femgrieck Get komt fomtijdte midt{gaderg het Koren voort : foms tijdts is het te binden neffeug de weghen/en langhs be haz ghen oft hegghen ende tupnen ban de arkers ende bouw: landen Van Ftalien/alg Matthiolus ſchruft hier in pe⸗ derlandt wordt het oock in De Pupuen ende Zantberghen bp — —— ghevonden. — — q Naem. Wy noemen dit oncru; ghebzeckelij —— ín’ Latijn Orobanche, om bath dd int ei Opal n felyijnt te Geeten: dan Theo: Aspöd apo gemt/ alg e Bingh/ 'twelck Ben honger (die in't Gziechfch Emos rio Geet) beroorfaechen ende inbrenghen kan: want het trecht alle het boedt{el van de Poedende faden / dat is van Ht Lozen ende andere Bauw-erupden nae lich ; ende maetkt je be mager ende bozzef beetje te Waffen oft cot —A Wicke grootte tEliomen. Sotion noemthet 1u't Suecitch Ofprolcon o dat is Leguminum Leo, oft Leeuws — ban de Hauw-bruchten : andere gevent den naem Cyne- morion , Dat is hondts· ſchacht / nae be ghelijckenifje vie dat met het Cele lidt van den Bondt heeft /oft/alg Pliniud à fi genitalis. — fe: de —— en dele Oobanche iſſer noch een ander chewas bat —— linius ep licht ende bijz fonderlijek Orobanche — is; t cl fich ſelven om de pluckgraenen oft Bauw-muchten/ ende ín ſonder⸗ heydt om het Eruum , dat oock O heet / windende⸗ de felve ombhelfende ende baftelick omtattende ters worght ende berfticht : Dat daerom van Epeopinaftus. ende Pliniug oock beſcheedelijck ende engentlijck Oroban- · che{als Woꝛgher oft Pooder van den Orobus oft Eraum) ghenotmt is gheweeft. Ù < Acid, Het vierde Deel. _ € Aerd, Krachtende Werckinghe. De Oꝛobanche is een ban ve Wors · cruyden / lepdt Dioſtorides: ende wordt ſos wd rouw alg in bele perd, ——— gaer ghemaeckt obauche * Erwten / Boonen oft andere Hauw⸗ bt ghefoden zijnde, wordt gelooft de ſelve haefter mojWw ende gaer te maecken. BIJVOEGHSEL: i he me van Brem⸗ Kaye: ende is Ara rige oft Herba Tora in't —— ghe⸗ landt hedens⸗ ſommighe Lupa; pt het in Griecken) md en — weit Lycos, it Franfeb Tigne. 54 maem Orobanc —— met bet P Phacolethron ober een: nochtans Bat den tornaem bart € leef-crupdt. obanche felberi aileen / mider, wordt meeft ghe⸗ ——7 gk gmg en erupbeh / — als ip De Breen: Paren Bibaciftie! eze / anders Caficha gheheeten / ‚Dt anders ghehe, die Jie ghemepnlick roodt Î prigb/ mcts ende ber / (onder. lader) met. Metche Oft tighe bloemen / —— benede hp anos int tè berbwgnen / dan fe cer 8 ndete crup⸗ Ben maffen / dooden de felve dickwple / end. enfe alle haer boedefel: Daer ban heeftſe De Door twelck Bor faeche gheweeſt is / dat ieronymus Tra gemepnt heeft / Dat de S De Orobanche wefen. Ban Clufius ende Lobel hebben verſt heyden hten ban dit mifz Ee ed dan en fal Daer , endt / d de Koepen / dit bben/ PE reerd riad HET XXIV: CAPITEL: Van Anblade ende Voghels-neft; t Gheflacht: (lacht ban Linod on eft Oꝛobant emóe= B? teu F twee andere migwaffen tan crupden he gez ladt ban Balerius Cor⸗ datmen neft pleegh te noe⸗ deſe — ettelijche andere he als zijnde Hp⸗ — —— onit / ende Maer daer van ſub⸗ — gader t ſamen aen een fi — de welcke volghen — bne wench met } niet — ber aerden aka LE os En tg oock cen onerupbt fonder bladeren” els B — kien ien bout- 7 ende ben fri — d —— shel maer Dunner/ teerer ende klepn z opt op⸗ van ben welcken ghelijck een acre Ban blormkeng De. De - 3 { — far: e —— — —— — ompigh andt : ende wezdt Beel hea EN —— van — 7 —— * re De Ee: ge —— in't ——— 3 Sone be often wo often —— op fin beſte: * nae ber: : nae — 881 Het achtienfte Boeck: EN niblatv: —44* bock ín Be fele tijden te winden allmen bit Are « Naem. j. Balerius Cardug / ais vooꝛſe dt eld miswas Anbladt ín “Latijn Ambla geren 8 sa fquamata ; dat ie Det belferacyp: —— Wortel, eenn ettolus boudt er hea Bd 882 handelt Gebben. £. Det ander onerupdt ig in onfe Rꝛa⸗ banbdtfehe tael van den ghemepnen man Doghel-ucft ghe⸗ noemt; m't Franfopg Nid d'oiftau : Daer ban hebben Wp ben Grieckfcen naem Neottia ende den Latinſchen Ni dus auis ghemaeckt: in Hhooghduytſchlandt Geet het Mar⸗ gen deehem Det ig cen loorte Van Orobanche oft Limodo- rum; alg voorfepdt ie; twelck met vecht Leimodoren Asiudd wporsoft eer Leimonodoron Aetjaród wpor {oude mo-⸗ gen heeten, alg ofen in’t Griechfthj zer Atrudrar Sao ſep- De/ in't Latjn Pracorum donum, Dat is Gave van DE wepen / om dat het in broechighe boſſchen waft met bet Anblat; '‘twelck om de fel$ê dorſaecke infgbelijchg oock Leimonodorot (oude moghen ghenoemt Worden. € Aerd; Kracht ende Werckinghe. Anbladt ig verdzoo⸗ hende van aerd : ende de wortel is farp oft wꝛangh ban maech. Sonmighe trecken oft Diftilleeren een water upt pit gantfch ghewag / ’twelck (p feer pzijfen om De vallen= be fiechte te ghenefen / allmen dat felipe cenen tijdt langh Gnorgheng nuchteren indyincht. BIIJVOEGHSEL. D En naem Anbladt ig foo beel te fegghen/ als ofmen Ohnblade, Dat ig Sonderbladt, oft anderg Bladeloofe fepde / om Dat dit crupdt gheen bladeren en heeft. Betis feer wrangts / Pfamentretz Kende/ ende eerdachtigh Dan ſmaeck / ende gheenſins behaeghlck òm in te nemen. Ben naem Dencaria heeft het ghekreghen nae De fchubachtighe wortel / die van beele fchelferen als tandekene bp een geboeght is als wp elders betoont Helen /Doen wp ban De foorten ban Eorael-crupd? oft Dentaxia fpraken. Eenbladr,oft Einbladr, is cen gantſch ander gewas / als elders bljckt. Voorts foo foude men van Anbladr ende fijn medefgorten noch meer konnen ſeg⸗ 15 maer Dat ig ban ong ín De beſchzuvinghe bau be € ozacl- iotiere ten bollen gedaen. Ban Get is te weren/dat het Anbladt bock fomtijdts in't Boogbeurtfeh Creutz oder Streubin wurtzel plaat te heeten; in't Latin Squamaria, Squamata, Dentaria maior fatthioli, Malus Heftricus (Stoltzet Heinrich in't Hooghduptſch) ende Acgolethron Gefnerie @ft Dit het Aemsbladr is / Dat in onfe Vodrvaders tijden hiet te lande ſoo plagh te heeten / is onſeker. Den naem Vogels-neft wordt een (oorte ban Wide Paffinaken medegedeylt Dan den tegenwoordigen Dogels-neft noemt Tobel Orchis abortiaa; ende houdt het Hoor een miswas ban Orchis oft Dtandel-crupdt : dan * hebben daer ban eude van haer mede⸗ foozte in't laetſte ban het fevenfte Boeck bp oe Atandel-crupden beceder ghefproken. Wet ie van verwe tad het berroeft üfec heel gelijck; als oock het Anbladt dickwils is. Sommige hous Den Dat Hoor Coagulum terre ban Plinius. Andere gheflachten van Limodoron oft Orobanche. Behalven de Brem-Kapenende De Sꝛobanche / die aen De Winter-Koofe van Lobel groepende ghebonden ee ae — ſoorten van e —— — ———— geweeſt. 1. Groote Orobanc t Latijn Oroban ator gheheeten/ i an Lobel üvt bof ban © anont gerond png “nd s / hebbende een enckel fiechte fr twee voeten hoogh oft meer / rosder Ende brupner dan de Brem-Wape/ (onder Ua⸗ deren / binten hol / teer ende mals : tel was ecnen duym ditk / vol ſaps. 2. Kleyne Orobanche ig de Bierde Grobanc Zobel / de cerft upthomende teere botten oft ſpruyten ban de Kes ges gelgckende/nauws een palme oft anderhalf hoogh / anders de gemepne @obanche gheljck van verwe ende ghedaente / omtrent Montpelliers groepende. 3. Orobanche met veele tacken, Daer Chiſius af vermaent / is beet farht c Daer Lobel af ſpreeckt / is eren Get anne langh / bopen ãhe⸗ fackt ende in beelen gedeylt. De emen ban beft harte 0 ie ; 4 BODE ank scfiwaf die ban de Bremt-Rapt. emtfe Bij we Orobanche heeft Blakwscheige ge, Clu Cateitefs Bitten ol helden —— Saioron 16 cen alan tuffth ——— — — genau gra eer De bg epe bewonen is/ oft alg in fcheekens gheftoterr. Daer een ——— ten horenken / in t mids Ben een langh fpzuptken/ter alg twee baerdekens d onder de bloemen fchuplen langhe geſtreept Pelklepe faett/ als dat ban De Dtandel-túpd De is bän beele 5 piche faelingben rgadeet/ als Die ban de Belleborine. gmg crupdt Di dees DE Di ioletber! - n — Bee — —— ———— ban Sramont in jk gbebonden. Demmige willen ben Hypocittis ende Dé Brem · Kaepe dock onder de ban Orobanehe tckenen et reden 4 och vam de krachten. @ neft oft. —— N ie Krachten, Dogete-neftoft B en woꝛdt Keach br oade. * Diet is; maer daer afen beken bijnae meick wit : De gene - Ctuyde-Boeck Rembért? Podomi. HET XXV. CAPITEL } Van Schotfte, V Vranghe oft Cuſcuta. Ghedaente, ud & Cufcuta, Wꝛanghe oft Schoꝛfte gheheeten / is ven wonderlyck ghewas/ met beele langhe velelen ende dzatyen als Lupt-lnaeren vor rtaruxpende / en Berfrhep- dent tupten als ſtrenen oft klouwens van verwerret gie ren ghelickende/ ſomtidts fou dick alg de Klauwieren van den Wijrgaerdt/ fomtydts heel duun/ ende alg ettelne- ke — forkeu dooreen ghevlochten / van * ger ft uy tlp runtſel oft beghinlel af/ (ich Celven om be taken ende bladeren vande heefteren ende crupden Windender Blerhtende / vaſt maetkende ende omdracpende / ende ze tfoppen van de ſelve met fijne lange eude menigbouldigge omwind(elen foo vaſt omhelfende ende bekruppendesende tén lactften foo dick ende dicht beſettende/ dat Get Die ver- woroht ende Ver ftickt/ oft ten min ſten door fijn waer ge- wicht ter aerden Helt endé houdt ligghende / oft oock alte hun voedtſel ontreckende / doet verdorren ende vergaen. Dele dracpen oft tupten zijn fommighe Wit / foruniale upt ben licht peerſchen roodtachtigh van bere, De bloemen / Die daer aen oft tuffchen Dele tupten groepen, ende De ſelve op verſcheyden plactfen ſchjnen te omrin- — ſchuvlen ín ronde bollekens / ende zijn wit ende lepn; vaude welcke daer. nae klepne maer onnuttefa: dekens — „Dit ghewas en heeft abeen bla: deren miet allen / ende ig met gheene wortelen in Der aere Den baft » want het waft alieen op ſommighe crupden ende heefteren. d £ ú „Cufcuta,dat ié Spzanghie oft Schoꝛfte⸗ : zal * im em — be erupden daer Íp op waft : die op de Brnemen/ hegghen En Be haer degene die opden Eiijm/@ypmbza, Heul end andes leegt ende barber Erve ale Brem) Het vierde Deel. Het achtienfte Boeck. « Plaat. Dit crundt oft migwag en heeft epghentlijck gijeen ſtede oft plaetfe ín Der aerden / maer komt boort op perfeepden crupden ende Geefteren/fonder lich felven met genigie wortelen in der aerden vaſt te maecken; ende heeft fijn berandermghe nas De crupden daer het op Waft / als aſcydt is. € Tijdt. Wꝛange Wordt gevonden ín Braeckmaendt / Popmacudt ende — / ende middeler tidt brenght (în ſaedt ende lijn bloemen voort. * Nienién, A. De grootfie ende dichte foorte van bit gewag is in Brabandt —— Schoꝛfte oft Wꝛanghe gheheeten ; in Hooghduntſchlandt Filtzkraut / Dottern ende Flachsſeyden; in Pꝛanckrijck Goutte de Lin ende Augutte de Lin: De Apotekers ndemenle meeſt dver al Cuftuca, fommighe Podagra Lini ‚ om Dat fp het Dlag meeft pleegt) te omijelfen/ oft Angina Lini: ende Daer van komen de Franfche naemen oock. De gheleerde noemenfe Caſſutha oft Caffytha in’t Latijn: Gefnerus heetfe Linodefimon Améderuor. Den Arabilthen naem is Keffuth ende Chafuch. ; É B. De kleyne oft dunfte Dchorfte/ die haer ſelpen om de Thymbra ende meeft our Den Harden kei de pleegt te vlechten/ ig van Diofcorides Epithymon E'7{0uvar qhjez heeten: Welchen naem Epithymum in de Apotelien oockt ghebzupckir wordt. Andere (daer Actuariug een ban ig) noemen de Wraughe / bie op den Thijm alleen waſt / ey⸗ nentlijet Epihymum; be gene/ die op de Thymbra waft/ Epithymbrum;ende inſghelijcks de ghene / die op de Stoebe groeyt / Epiſteebe, elcke fooyte van dit ghewas nae het truydt Daer het op groeyt eenen eyghen ende bijſonderen naem oft totnaem ghevende. p 7 Dele Caflytha fchynt ( naedemepninge ban ſommighe geleerde ban dele tijden) ’tfelbe gewag te wefen dat Theo⸗ braftus Cadyta noemt/ ende een klepu crupdeken ig / in Biten gen de boomen / haghen / doornen/ ende andere binglen waſſende. Dan ghemerckt/ dat defe onfe Cafly- tha oft Wranghe niet alleen gheen Klepn crupdeken en 15/ maer oock niet epghentlijck onder ’tghetal van de crupden begrepen en kan worden / alg anders niet wetende van cen vergaderinge ban lange draepen oft tupts-ghewife vlech-: tinghen/ ende veel eer Hoor een milwag oft ghebzech der reupden / Dan Loor ten crupdt te houden fchijnt te weſen ende Daer-eri-boten níet alleenlijck ín Durien / maer bijz nae allefing ghevonden wordt; ende dat meer íg/ met op be boomen / maer beel eer op de crupden/ oft op de erupdtachtighe heefteren ende leege hagen waft: om dele redenen / legghe ick / en fehint fp met de Cadyta niet heel wel over een te komen. Want be Cadytas, alg (E heoz phaftus fepbt/ig een Prpiaenteh crupdeken/Dat oock aen be boomen waſt / gen erwijs als be arentacken oft Vifcum, pe Stelis, — Boom Waren ende meer andere Dugbanighe ceupdert pleghen; ban de welche hp op de ſelve plaetſe ooch hanbdelt„Plintug in [jn 16. boeck Herz maent oock van be felbe Cadytas; ban ou Die plact [e bindt * in ſommighe boecken quatijch Caflythas ín ſtede van ytas. Andere mepnen/ dat dele — 7 de Androſace van Dioltorides is; Dan ſy zijn Daer in (eer bedro Antonius Muſa B lus (in —— fi ARL Klaerlijck bewſt: want alie’tfaecke bat de Androfice een bladeloog crupdt ie / nochtang verfchitt ſn ín heele ande- re teechenen van de Calutha oft ghe; aenghefien dat De Androfare een kort Zee-rrupdeken ig / Upt eene wor⸗ tel veele dunne bielachtige de tf: pen Lan de welcke k blaeskeng met facbt boortke men; daer · en boven heel bitter ban fmaerk ig / ende heel Wit;ende niet aen De hagen oft doornen oft op andere ccup- En sn —— uptDe eerde ſelpe voortkomt / als den aer de mepninghe ban de gene/ die be Wrangher enn en arg b eerdigher ende waerſchunelijcüer te weſen· nochtans fp en í gheenſins voor be Orobanche Han Dio ——— 7 zh D —— oor De andere Oobauche — inius in t 18, boeck van bermaene ———————— plerhet edo É ende: @ruen st — tupten uptgebende,- doorn gen ende mz te — ende te bau cen ghjeflae ht tan — ig oog De Cathar irui oft orange ban Been eme „Noitenna 835 den. Dat bit fulcks is / blijckt upt de Woorden ban Theo⸗ vphraſtus / wanncer hp ſeydt / dat Orobanche een miſwas oft gebrech Han het Eruum ig / ende tſelve beklimt, t'ondet houdt / ende met haer ombellinge ende berdruchinghe om⸗ brenght ende doet fterBen : „ende Daer-en-boen/ Dat Ip De fele Dieg aengaende met De Aparine oft Cleef truydt Hete ghelüjcht; de welche haer in ſulcker voeghen om de Linſen pleeg} te windẽ / ende met fijne tackskens alg met firoppen nete-ghewijs foo te onivatten ende te worghen / min noch meer Dan De Oꝛobanche (Die Theodorus Baza daerous ootk — uoemt) met het Eruum pleeght te boen. ¶ Aerd, Krachtende Werckinghe. Wranghe oft Cufcuz ta is tamelijcken enbe wel niet Heel fierchelijchken Warm/ maer wat merckelicken meer verdrooghende Lan aerd/ te weten tot in Den tweeden graed : Daer-en-botsen heeft ſy cenighe af baegbende kracht / met eenighe tfamentrec- inghe verghelelfchapt/ ín fonderhepdt de ghene die opde Braenibezien ghewaſſen is: want ſy pleeght gemepnlijck fet Ban De epghenthepdt / kracht ende nature Lan dat trupdt/ Daer fp op waſt / alg Lan haer moeder / medete beelen/ ende beneffens Geeren eyghen Warmen ende dꝛoo⸗ ghenaerd te behouden. Want de gene Die op heeter crups den/als op den Thymus / Daturepe/ Keule/ Thymbra waſt / is oock heeter / dꝛoogher eude dunner Lan deelen dan de ander. Maer de agens / die op den Beem waft/ doft ende Berwerkt de piſſe fterchelijcker / ende ig bequae⸗ met om den buyek Weeck te maechen. De ghene / die opt Vlas ehebonden Wordt / is Wat vochter vanaerd. De Wꝛanghe / die op De Bramen Waft/heeft eenighe Pfamen= trerkende kracht / beneffens haer andere eygenthepdt / als voozſeydt is: De welcke / om De ſelve bjkomende ſrracht pock veel bequaemer ghehouden wordt dan d'ander omt de ghebzeken van de lever ende van de milte te gheneſen; Want en re bat [peen ſuypermaeckende ende tfamen= trechende Bracht in haer heeft / daerom is (p de boorlepde leden feerepghen ende toeabedaen : ghemercht dat Gale- nus in't 13. Ban fijne Methodus onsin’t langhe betoont/ Dat de Din ghen/ Hie in de ghebzeken gan De lever ende milte ghebꝛuyckt worden/ ſoodanigh moeten zijn. — HVooꝛts foo kan defe Wranghe ban de Breaemen alle berftoptheden vande lever / ende alle de ghebrenen / Die van de verſtopte milte komen / al openende ende ont{lup- tende ghenefen / ende de averen ban alle Aijmerighe vituiz teufe ende oock galachtighe bedorven ende obervtoedighe vochtigheden ontlaften / ende de felhe Door De piſſe oft ka mergangh quijt maecken ende fupveren/ in Water oft Dijun gheloden ende gedroncken/oft anders ghebruyckt: ſy doet De piffe marelijcken wel Boortkomen ; opent de wieren; ende gheneeft de geelfuecht/ daer tenighe verſtopt⸗ heydt ban de lever oft ban de galblafe bp ís : fp gheneeſt De oude langhweerighe Kortſeñ / als zijn de onſuyvere lan⸗ be drydaeghlt he ende ooch de vier debaeſche/ maer epgent= ch De kinder korrfen / ahelijck Hetue hp —— be⸗ tupght: welcken Welue bacr-enboben ooc betupabt/ bat 1 ——— oft Caffuta door haeren epghen aerd de ae oft geele oberb en Door den kamerga an uptlepben : ende noch frachtigher wercken Lai al men Daer wat Allens bp doet : maer dat ten laetften door get laugh gehan ch Ban De felipe de mage otderiaden Wort. —— —— ——— * — De maghe niet overtol- | maer dine eis: Nelie he elige fteccher maeckt als „oant (als Salenus m't 13. boeck van fijne methoz beed fchrift ) de dinghen oft medicijnen, Diermen Peene —* der milten gebꝛuvct / moeten heel krathtigher wer ande ghene Die in de fiechten van be lever abebefight —— te Weten foo veel ſtercker alg De milte dicher —e—— } Er Srithypmum / dat fs die op Bert Thijm mart, bijnae alle — helpen ende ahenefen kan; alle de berftoptbeden ende har= De leibe betert ; ende Geer 4 _ sof 884 Dock feer nut is tegen de langhweerige pijnen des hoofts / tegen De vallende fechten / tegen de ſwaermoedigheydt / ende tegen De pijne deg bupcks / veroorfactkt door een lan= ge vergaberinge Van fware oft melancholijche vochtighe⸗ den / ende teghen alle ghebreken die van ſwart ende melân= cholijck bloedt haer beg hinſel oft oorſpzongh hebben. De felwe Wꝛanghe gheneeft oock de pocken De quade vuyle eeren / de melaetg hepdt/ende allerhande rupdighepdt ende cpoafthepdt : fp wordt oock nuttelijck tegen De vierde⸗ daeghſche koztfe inghegheven. — Dit Spith mum oft Wꝛanghe van Thijm iaeght van onder af alle (waere ſwarte meſaucholijcke vochtigheden/ als Aètiug/ Actuarius ende Meſue ſchrꝛijven: ſeifs oocũ de tacpe ijmighe ende pituiteuſe overvloedigheden / als Dioſtoꝛides betupght, De Wꝛanghe / die op de Thymbra ende Dteebe waft/ Heeft infgelijchg oock eenighe kracht om Ben buyck weerk ende (upver te maechen: Dan (gheljck Attuarius daer van ſeydt) fp en ie gheenfins foo gheweldigh oft Rrachtigt alg bie op den Thijm walt. BIIJVOEGHSEL, D E Wianghe / Schoꝛfte oft Cufcuta (alg boorftpot íe) wordt op veeler hande crupden gebonden; ende heeft nae De felbe niet atteen berfchepden naemen / maer ootk ſomtydts bynae tegen Den anderen ſtrydende krachten gekregen : hoe wel dat fp wat Warmte ende Hrooghte — te behouden. In meeſt alie lans Ben hebben fp ben naem Culcura oft Catlita : in Engheladt Beeren fp Doder; hier te lande ſomtidts Vilc-crayde, Doder-cruydt, Sijde op't Vlas, ende Sijd-cruydr, Sil-eruydt, ende Duyvels-naey-garen, De ghene / die op de HNetelen waſt / ende op De foozten ban De Ghe⸗ hoꝛende tilaveren/ ende op meer andere crupden/ Daer fp ban bees ken op ghebenden zijn / en hebben noch gheen — naemen oft totnaemen ghekregen; dan De ghene / Die met epghen naemen ons Derfchepden zin / zijn De —— * Epichymum,Epichymbra endẽ Epiftacbe zijn vermaent foo wel bier als in Be beftlrijbinghe ban Thun / Thymbra ende Dtebe. Epifpartum oft Epigeni(tron top den Brem. Epibaton waſt op de Braembezien hage. Eplinon, int Franſth Tigae de Lin, geoept op't Plas. Epibryon Wardt op’t Boppe-crupbt ghevonden. Epagroftis pliddert over het Grad, — is op de Alſen te vinden. amme Schorfte is beel klepner ban de Wilde / ſeydt Tobel / ende beguaemer om t'eten/ dost datſe min ſcherp is. DBefe Schofte / fepdt Ip/eerft npt ghekomen zinde/ ende omvanghen Hebbende de We zt ban Languedock / foo rooſt fp met de menighte van arn Ee —— — ban Dien ghepluckt ende ar a, Opt sie ———— chegrotp opꝛechte Schoꝛfte / Noch vande Krachten. @p Dat deſe foorten ban Wꝛanghe geen Schorfte van Netels er Tobel fs, Engh n gebonden op De Merels; de welche is omte Doen Water mâecken ende De berftoptheden te openen. Wrangfe van Hoppe wozdt heel aheacht tegen de korefen. Wranshe van't Vlas werdt van de sDeoicijne ende Apatehers mee ſt ghepreſen / om Datfe fonder hi — — bed ad ki |} bitte min t ſamen /tude meer vermoꝛwt / verſoet ende aeght /i 1 endet tert fchepden De materie valable, — re Bp opent De Eolerdene” polegmatche ver (iopagenen ban be (ener ende mige Pere ADE 3 j Ì —2* Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. HET XXVI GAPITEL Van Hanecammekens. 6 Ghedaente. à € Geele Gatelen oft Hanerammekens Hebben genen D recht over epnd flaenden Dunnen fteel / eenen hoogh: daer aen Waffen ſmalle rondtfom ghetande oft gee rfde bladeren : de bloemen Waffen ín de ronde aen top: perfte van De Lijd-fteelhens/ ende zijn geel oft wit ban verwe / anders De bloemen Van de Dodve Petelen Ban ghedaente niet feer onghelück. Det laedt is beedt / au pft geelachtigh/ ſchuylende ín platte laepkeng/die met een kort blaegken oft vellehen bedecht worden. De Wortel is dun ende klep, Seele Bateren oft MBanecammekene, EN 2 Ee / Î B) “Plaete. Bit Bt aft ín be : — — ſt in de bouw landen / kozen: velden / ende ſe allt ende Gallina Meer. met den Aleétorolophos dan: immulus hebben. € Aerd,Kracht — men oefe Dane: jet ban aerd oft krachten moghen wefen/ en id —— —— nergbeag toe begwaens ghewag,ofe oncruwdte — Br Wel in De hemden ende Weper; ⸗ Het vierde Deel. BIÌVOEGHSEL. chene / Die berfchepden foorten ban Rarclen oft Hanccam- D tl matchen / —— De Fiftularia, dat is de Roode Kaz telen/ boor een medefoorte Lan De felbe ; ende hebben Daer ette⸗ igcke andere foorten toe gevonden / Die wp in't naebolghende Caz [ becmaenen fullen. Aengaende Defe Geele Katelen / Die zitt bomtpers Witte Katelen ; om Dat fp Dickwijls witte bloemen heijgben. De bladeren zyn onder breedft/ende allenghs⸗ kens fmaller } rondom ghekerft / wat tfamentreckenz De van fmacck. De faden groepen in breede teskens oft hauw⸗ kens befloten / met een plat voor open velleken alg cen blacsken t. — AE Bengaende Den Aletorolophos, Lobel twijfelt oft De Alliaria bien naem niet en foude mo! . . E De twee ghelac van Fifer-crupdt worden oock Crifta galli- nacea À Sn ratsandt heet De tweede OnoBrpehis oock Hanecammekens, ende in't Zatijn Crifta gallinacea. E Noch van pr krachten. Worden fp nergens in gebrupekt. Maer Be faden zjn ban ſom⸗ mighe gheprefen gheweeſt om De — van de ooghen te ope nefen: welck nochtans meeft vaiſch ghevonden wordt / ende Dez drieghelhck: want fp nemen De Crifta Galli oft deſe mee keng boor het Galli centrum , Dat ig boor de — : wiens faedt daer in gebrunckt pleegt te worden. Immers fp ſteken Die facot tuſſchen de doghſchelen / ende lepden het belleken herwaerts ende derwaerts met Get keeren ban de ooghen / ſonder eenighe pis ne te gheboclen / foo fp ſegghen; ende Dan Werckt Dat Door fijn Droogte koude tfamentrechende kracht in ſulcker boeghen/ dat De heete ghebrcken ban de ooghen Daer door abenefen worden. Dan / nae ong gheboelen / het facdt ban de Scharlepe / dat effen ende gladder/ende bequaemer tot die ghebreken ig/foude Daer nutz telijcker in mogben ghebrupekt worden. Andere ſegghen / dat oock Centrum Galli magt heeten / om Pat het alfao wel als de Scharlene de Banen boorgheworpens De felbe een verweckinghe gheeft om te kampen. p — HET XXVIL CAPITEL. Van Roode Rarelen oft Fiſtularia. Ghedaentc. 6, D € Aoode Gatelen hebben kleyne ſeer dickwijls ghe⸗ kerfde ghekronckelde oft ghekrolde bladeren / koy= te Dunne fteelen / fommighe langhe der aerden krup⸗ pende/ ſammighe recht over epnde ftaende : acn De welche bloemen Waffen alg die van de Danecammekeng oft Beez le atclen/ maer kleyner / ende Ban verwen roodtachtigh oft witachtigh / ban de middel van de ffeeleng tot boven toe inderonde ghefett : ende alg dele bloemen gherefen zijn, foe bolghender bzeeve tesliens dft hauwkeng nae/ bie Ban de Hanerammekeng niet ſeer ongtelick / maer Looe Eatelen oft Giſtularia. Het achtienſte Boeck. 835 Klepner: Baer ín leydt het faedt / twelck brꝛuyn ende plat ís. De woztel ig dun ende veſelachtigh. ' € Plactfe, Dele Goode Gatelen Waffen fn vochtighe hemden ende wepen / Be ſelve niet alieen overtolligh ende onnut / maer oock (chadelijck Wetende. Dan in de bzoeckachtighe ende Veenachtighe plaetſen er Bollandt fchieten (p fomtijdts Wat hoogher op dan elders. € Tijd. Gn Mep ende Brnechmaendt kanmen dit gnerupdt met ſijne bloemen ende teskens oft laepkeng met rijp faedt te fien komen. q Naernen; Wp noemen Bit trupdt in onfe tael gemeyn⸗ lick Goode Gatelen: ín’t Hooghdupytſch Geet het Beauu Nobel; anders LeufzEraut ende Bzaun he ‚in't Grieckſch Phliirion oBizov ; op’t Latijnſch Pedicularis & maer bet is alfoo wel bekent met den naem Fiftularia: hoe Wel datter oock Beele zijn Die het Crifta galli als een mez pefoorte Ban Banerammekene) noemen. Det fchijnt dat Het wat meer gelijckeniffeg met den Mimmulus herba gan Plinius heeft / dan de Geele Batelen oft Wanecammez kens/Daer Wp in't voorgaende Capitel van ghefproken - ben. € Aerd,Krachtende Werckinghe. Men houdt defe ioo⸗ be Batelen oft Fiftularia Boor feer nut ende beguaem om de fiftelen/dat is de loopende gaten ende holle zecren/te gez nefen / ende inſghel oock om de maendtftonden ende andere bloedtgangien ban het gantfche lichaem te ſtelpen ende te Doen opbouden/ te weten in farpen oft wranghen Wijn ghefoden ende te drincken even. Dan in de wepen is het een obertolligh gewas /ende bee derft he ander Gras oft Hop : in voegheũ / dat het groot ende klepn Vee / dat in De beemden, Daer dit ccupdt Heel Waft/gaet wepen/ daer ban Heel Bol Luyſen wordt : ende daerom Heeft het den naem bau Lupg-crupdt oft Pedicu- laris in hooghduytſchlandt beijouden. BIIVOEGHSEL, € Fiftularia is nae de mepningbe van fommige geheeten D niet nae de kracht ban de fiſftels oft — bend ate nefen / maer nae De Ghedaente ban De fleelen/ die hal éride met der tübt — Worben : ende daerom worde De Winter-Lierffe ban fommighe oock Fiftularia er ee Kobel fchöntfe onver de ſoorten ban Filipendela oft Millefolia te ffellen enne te rchenen. 1. Een medefoorte ban Dit ghewas is van Clufius Alc&torolo- phos Alpina gheheeten ; ende beſchreven met fleelen van anderhal⸗ ben boet langh / ſomt ijdts foo Dick als eenen klepnen Bingher/ met blaperen als die ban de Scrophularia oft Filipendula , met beele bloemen in een langhe aere bergadert / de bloemen van de Dtanz del trupben glelckepde / wit ache igh / op bifgocckiahe ſteeikens ffaende: Daer nae voighen fpitfe hoofdekens / mer kiepn afchberwigt ſaedt verbult. Be wortel leeft langh / ende is de fs fedille wortelen bjnae ghelijck. Bodoncus befchrift le haere ſchilderge in t 1, Capitel van her 3.2Socck ban defen Erupòt-hoeek: fonder dat hp nochtans Bellupt/; oft bt felf — boor eene Bergh· Fr ula/ oft met €tudus hooz ebde eh „2. Cen ander medefoorte heet Alc —— Alpina fecunda; ende is bel fachter ende teeer met leeche ende ſamtidts che bigemen / ende dicke wortelen alg Bie nan De pees: Deft ie ban Clufius in Diaenderen ende ORDe Be ADEN. 3. Eert Derde medefoorte ban dit gez epe aak on — — Alpina tertia: ende deſe hoogher ban een-palme tworbenbesmet liitel wie hees (elden lepne b ghende cen korte aere met fchuon peerſchachtigt —— dthoo i gher Dick / met dicke faſtũnghen begaeft. Veranderine aard — ber ver met —— — —5 — skens/ alle alach : be bloemen sj zoch — —— Arid sed gltoaken, De bonrlig met feer vefelnchtigD. gn veePpEhtRs — — het in per se med —— ——— tboon taode/ fomt witte bioemen boortbzens Aerd, Kracht ende Werckinghe. De R ende dꝛoogh v oede Katelen zijn k his en re} voranetteer/ nde Efamenreechende. nde er a. 856 HET XXViiL CAPITEL: “Van Tribulus terreftris oft Eerdt- angel. Ghedaente. ; s d Mde miswaffen van de hauw vruchten moet ben Eri B wettig terreftrië oock befchreven worden. Dit — brenght dunne ghebladde ſteelkens voort; om de welcke faderen waſſen die van De Tamme Cicers⸗ oft beter / de infe-bladeren ghjelich/ te Weten Beele t famen aen beyde Be Gijden ban een middelribbe ghevoeght. Langhs de ſtee⸗ fen waſſen de bloemkens / op korte ſteelkens bp den 002 fpronal ban de bladeren hangende / BaN Lijf geele blaz derkens ghemaeckt:ende Baer nac volghen de vruchten oft hauwkens / ban ghedaente klepne minckijfeckens oft boet-anghelkens gtjelijckende / te weten hardt / ende met beele feherpe ftchende doorenkens belet / in de welcke Hetfacdt ſchuylt. De wortel is met veele fafelinghen in Der aerden Daft. Tribulus terre ftxis oft NEerdt-angel. EN ANN \: AS 20 Ie NS AD \ d GS Af | 4 VN Ü di —V W 500 2 20 9 \V ESS REN nen) WIS \ 2% 1 NN Jij q Plate, Dit ghewas ís in — geel te vinden / in de korenvelden ende ackers Van felfs voortkomende⸗ ende het kozenende ander nut gewas overtolligh oft hin⸗ perlijek welende: dan nochtans / als Plinius betupght/ get is eer voor cen ghebꝛeck oft miswas van toren oft Dauw-erupder / dan Loor een delijtk oft hinderlijck crupdt te houden, Het Waft oo: Italien ende Pranchrijek. Tijdt. De fiekende vruchten Han dit gheras worden in ben Domerrijp. Set F q Naem. In't Latijn wordt dt onerupdt Tribulus ge⸗ heeten / nae den. Griechtehen naem Tribolos Tp/6onG- Dat ig fBúnchijfer oft Doet-angel ; endétot onderfchepdt ban Der anderen Tribulus, die mt water groept/ Tribulus ter- zeftris ende Tribolos cherſeos TpllorG* xepoaiG , Dat is ckiler / Eerdt· Voetangel / oft — t·n Eerdt angel. a — Dan TC aftus vermaent ban twee ſoorten van — de eerſte bladeren alg Ciceren; de ander Geeft Boornachtige oft ſtekelige bladeren. De eerfte komt ozoeghvoort/ende is daerom van hem Pross Tige ios / bat ig Precoguus oft Praecox in't Latijn ; als afmen ree Tribulus fepde, De ander w Phyllacancho8. uandsesdG- ghjeheeten/ leydt bp ; ende Di Cprupt laeter pt Der gerden / eñ brenght ſwartachtigh fact poogt in hauwen befloten. Dan dele twee fchijnt de eer⸗ Eynde van het achtienfte Boeck. op Beele plactfen Ban be Eſels / Die tſelve boor 5 als €lufin Cruydt· Boeck Remiberti Dodonæi. e oft Vꝛoege foorte/ Proïos genoemt / alder beſt met ab Eerdt-Eribulug / daer wp nu af Gaidelen / pe een te komen: ende daerom foude men Ben ſelven -Oetk niet quaiijck / iae met goede reden/ Tribulus terreftris Theo. phrafti noemen, Tant Diolcorides / Die maer ban een ge- uacht van Eerdt· Tribulus en vermaeut / ſchijnt deſen Tu bulus daer Wp nu af handelen / vergeten oft achtergelge- ten te hebben : want ghemercht dat hp ſchrft dat fjnen Tribulus tefreftris gan bladeren niet De Citers / maer de Porcelepne ghelijckt/ doch teerer is / ende in{gbelijchg oock teever ende dunner vanchshens oft tackskens heeft / tey aerden verſpreydt ligghende; aen De welcke ſcherpe ende arde ftekelinghen oft doornen waſſen. Weltken Crinu- ug voorwaer nieer ghelyckeniſſe met den Spaeden Cri- bulug dan met delen Droegten Tribulus ban Cheo: phraftus fchijnt te hebben. — € Aerd,Kracht ende Werckinghe; Den Cerdt · Tribulus Heeft een eerdtachtigte ende koude eyghent heydt end eghe⸗ ſtaiteniſſe ín alle fijn Wefen ende ftoffes de weltke oock Bie mentrechendeis/als Galenus betupaht. Dan lijn vrucht oft ftekelige hauwe/ midtsdien dat ſy Dun Van deelen ende fijn ban ftoffe is / bꝛeeckt den ſteen ín de nieven/met eenigen dranck inghenomen zijnde; _ , É Eerdt-Eribulus, leydt Dioſcorides / een vierendeel loot {waer inghenenren/ ende infghelijck oock van bupten op⸗ ghefepdt/aeneeft de ghene die Van de addetltangen ghebe⸗ ten zijn. Den felven met Wijn ghedroncken / is ſett goede teghen alle fenijn ende vergift. JRaer twater Daer bp in ühefoven is gheweeſt / over den vloer off hamer gheftvopt/ doodet de Vloyen. Bt: VOCE: GHS ESE D E Spaegntaerts noemen Dit ghewas Abrojos: weltken naem bp gevalle groote ghelückenis heeft met Den naem Proïos ban Theophraſtus. Wet waſt veel in DE Dupuen ban het Bes nectfch eplandcken Lio/ als Zobel betupght / ende oock Deel tufs fchen de @ljf-boomert omtrent Montpeltiers: maet in’t hoors | epDt eplanoeken / ende voorts op andere plact{tu aen be Peneets he/ Tofcaenfche | Franfche ende andere Middelandtſche Zee Waffet foo overblocdigh/ Dat de ghene Die daer te boet gaen/ in fondergepde fonder fehoenen/gualgek konnen boort gergecken / om Dat het de voeten foo fee quetſt Want de hauwkens ban dit ghe⸗ * zin ſoo ftekende/ dat fp nier te vergeefs oft ſonder reden Tri uli, Dat te Mincküſers oft Boet angels / ghenoemt worden. Sy u vijfhoeckigh oft ſeshoeckigh / met ftbfachtighe ſtekende doorn: . ens/ daer in't facdt ende “tmergh lepdt : De welcke Door de bitte ende vipighepdt open gaende in Dijf Deelen ſpliten / ende vijf fadert inhouden. De ſteelkens zjn gemepnlick heel ſwack ende teer) ter actden bet eed kene oen wel anderhalven voet langh / met le b eng verciert alg Die ban Ganſerick / maer kleyner. De wortel en loopt oft ſinckt niet diep in Baerde; maer is ſom⸗ tÿdts foo dick alg Den klepnften vingher. Den fmaeck ban dit gantfch crupdt is wat fcherpachtigh/ met eenige famentreckins he. Kengacnde dat het voor den Proïos oft Broeghen Tribulus te houden is dat laet Clufiug wel toe; maer fepdt nochtans / dat het ſelfs in Spaegnien niet Heel broegh boort en komt oftüptder aecden en fprupt. Gn die woorden Han Dioftorides/ daer bp ſept / Bat den Tributug De bladeren ban Porcelepne ghelickt / wilt 207 bel dat Grieck fel woordt Adrachne, Dat Porcelepne beteeckent / in Arachi veranderen / om Hat den Tribulus den Arachus oft Crack Beel beter ghetjcht/dau de Adrachne oft Porce ee Belloniug fchrijft / Dat den Eerdt-angel in Candien oock beet waſt / ende aldaer Arrivolo heet / De be ſaepde landen / in ſonderhepdt De hauwvruchten / ſeer fchadelijek weſende. * Tribulus folio Ecercuſe ig een Sterre Diſtel. Tribulgs odoratus ís be Welriechende Llaver· Tribulus terreftris-Matthioli ig De Zee-dorceleptie. Tribulus terreftris ban ſommighe ig de Bilepne Medica. Tribulus terreftris Clufij ig Candiotſth Dtekende Klaver. ‘Tribulus aquaricus oft Water Doet-angel ig in’t beghinſel bart het ighſte Boeck beſchreven. Noch van de krachten. Diterupdt/ bat Dodonzus hiet bez ſehnhft / en is hedens daechs bkants nerghens toe nut / dan voer lus —— ——— — züft / ſieden dat / y met ciiſterien in / om De fijmerighe dicke vochtigheden dunt lepden. Galenus nochtans/volgpens tſeg⸗ gen ban roribes/ fchrijft bat den Eerdt-angel eecdigt end ; n aerdt ig; ende ———— ek enus / dat dit tegenwoor, lett L angh ban. eenige uptwendight fijne het bjmae/bat den oprechten Frie bulus terreftrisnact onbekent ie:immers den genen/ bicone Rats thiolus befchrift/komter noch min mede ober een; ende Cluſius en derft ban Den (nen niet verfekkeren/oft hp den opzechten ie oft niet. HEE HET VIERDE DEEL Het neghentienfte Boeck. Van de foorten van Gras ende Klaveren: | EEE REE DEEN. 885 > E Mifwaffen oft ghebreken vân de Kotenen ende Pluck-vruchten befchreveri zijn NER de ij t ras ende Klaveren te hande⸗ J s deis het tijdt om vervolghens van de ſoorten van G ZN her die met — te hardt en 8 len ; veele van de welcke voor voederinghe der beeften ftrecken , ghelijck meeft JN alle de voorbefchreven oncruyden ende mifwaflen van't Koren ende Hauw-ctuy- den oock deden: Dan de gheflachten van’: Gras zijn bijnae onrallijcken veel; doch alle en zijn niet bequaem oft nut om voor voeder oft anderfins ghebruyckt te wor- den : infghelijcks oock onder de foorten van de Klaveren zijnder nier —— eden elders moghten gheſtelt ende befchreven worden: maer het dochr onss dat het ete vremdefoude wefen, dat wy de cruyden , die van een gheflacht waeren ; verfchey- ij ij : ênde om dief wille hebben wy veele dentlijck befchrijven ende van den anderen affonderen fouden-: ende om s hebber Votes hi — alle foorten van Klaveren, die tot onſe kenniſſe ghekomen zijn; in dit teghen: woerdigh Neghentienfte Boeck willen begrijpen ende befchrijven. HET IL CAPITEtT, Van Ledt-gras oft Peen, ende vari Ee oop-gras. __ Gheflachten; à Nl bit eerfte Capitel fullen wp de twee bijfonderfte Eed van Gras befchriven/ te weten het Ledt gras/ oft de bermaerde Agroftis gan de oude fchrijverg/ ende een medeſoorte daer van / Knoop· gras ghensemt, g Ghedaente. 1, Ledt-gras oft Peen ís Ban bladeren/ halmen ende aeren oft riet-plupmen EA Kleyn Giet leer ghelijc: ; want het heeft (malle/ boor fpitfe blaveren/ Wel heel kleyner dan de bladeren ban Giet/ doch nochtang oter ende harder dan díe van Heemdt-Gias. Deftec- oft halmen zijn rondt / anderhalwen boet hoogh⸗ oft / Ân bier oft bf knoo puens ende ledehens Berdeplt. Opt (op ban dele freelen en komt gheen aere eefje die banden Hirs oft Giet / Doch klepner/ ende k . Dit Grag Eruppt voort met ſijne langhe/Witte/ geno /i Le kanderen Berwerrede ende chte: wortelen: br ele. Ke foet oft immers niet: ijck van ſmaeck zijn/ ende op berichepden plactfen_ hun (elen boorcfetten/ unt fprupten / ende nieuwe oft vertt he bladeren. ende nen vooꝛtbꝛ VERD RE JS Ue NAE BE 2, Dan dit gheflarht wordter noch een ander mede⸗ — —— ed en _D 4 / 00: pme: voertbrenghende Toet es hoe wel SDoeoedr · gras oft opeen: 4 N Nl Dat de ſelve niet foo, (pzepdt en maer ijdes ler / ende die van de Hater be * — EN ng cen weyn Daer Bau Berfchiflende, De wa WON Dd telen zijn opachtigh./, met veeie diche groote ) —— Knobbelen / berwaccis ende verwaene de oft —4 PPendes 1 Minne vir raria Hm hi — 4 Place. 1-3 eh aft ghemepnlich ende me BNN n de ackers ende beſaeyde ti; ende is het wk —— HAN 8 len Geven aut be copen ende handen ea ST eene eenden Sr lcpenin ben Sone, ploeg omgiecoert ig ghenserft an SOE REIANDE mek, moptelen ame ghervachen enne nbert HEE PR —— ng — ————— — — 1, De eerfte fonte van Dit Bras wordt ban. —* —— en — U i in Bpabandt Deen gheleetens har andes 4opleghen noebtans leer baeft wederom} — —— — oo eenen fd led „onierganeiblct: íe. Die” heus, —— — bill noch nefens k sn ende vanden Ban de edt gras in tSꝛiecteh Agroftis A'ypweies in't Matin -qrasst ieckſc A yposisjt met —— hepuen ngem Gramen: Ban ven Griecklchen haan Med gelooft Gan de ackerg ende belden elfs gei men — dea genoemt wo: —— ‘lele wort infgelijeks aoe amaxitis A° Aryendr in t Grieckſch dhebeeten ; in't Watt 883 - Cruyde-Boeck Remberti Dodonzi. ende Brabant / ſepdt Lobel, Vérahderinghe. De m ende Vnieta. 2, De ander foorte heet Lnooy-grag / nae de menighte der knoopen ende leden die De Wortelen Baer van hebben ; in't Hatijn Gramen fodofum: Ten duden ĩ hriver Marcellus bermaent Han DIt trupdt ín fijn 26. ta⸗ pitel/ noemende dat epgentlijckhGramen met ſevenent win⸗ tigh kuoopen: upt wiene woorden gehoest blijcken lan/ dat Dit Lnoop-aqras Van Be oude ſchrꝛivers v oort opꝛecht Gramen ende Agroftis ghehduden ende ghebruyckt ie ghe⸗ weeft. Aerd , Krachtende Werckinghe: 1, De Wörtel van Gras ig matelijcken koudt ende droogh Van aerd / foet gan fmaerk alg Water / doch wat ſchervigheydts oft am⸗ perheydts daer bp hebbende : eude is goedt om be bloedigt Wonden te Geelen ende te gljenefen : eenen dranck daer af —— / ig de meren Ende blale nut : doet de piſſe tame⸗ jeken wel ende ghemackelijck voortkomen : breecht Het, gan fomtijbts / Ende Boet het fieenachtigh grups rij⸗ en; als Galenus fepdt. Diofrorides ichryft het Gras oötk de ſelve krachten toe/feggende : De wortel van Graggeftooten ende opge⸗ t/ geneeft ende heyit de wonden : het Water, daer [p in gefoden is / ghedroncken / gerdzijft be pijnen ende Winden deg bupchg : ende ie fees goedt de ghene Die de bꝛoppelpiſſe —— oft ſeer gualijck bun water konnen doffen : het eecht oockt de graderelachtighe operbloedigieden Die de blafe ende de omfiggende deelen des liehaems laftiah zijn. Te nteuwemeefters gheven het water / daer defe Woztel ín gefoben is / De tonge kinderen in / verhopende Daer mede afte de wormen van de ſelbe te dooden, oft upt te iaghen. 2. Bet Gras met knoopen fehrift den Hooyfepden Marcellus) in Wijn tot de elft toe gheloden / uptgeperft ende doorgedaen / ende met eenen kroeg Wijns vermenght zijnde, ghegeven de gene Die mer droppelpifje gequelt 3ijn/ ig be fetve foo nut ende frerchelijck werekende/ dat fp [oo haeſt als fp hun water founder pijne oft weedom beginnen te loffen/ Dien dranck nict meer innemen en mogbhen. Dan e kortfighe fullen’t alleen met Water ende niet met Wijn innemen Soo dat Het blijchelijck is / dat Knoop-grag in oude tijz ben voor het Gramen ghehouden / alg voorleydt is / ghe⸗ brupckt ende geprefen wierdt om Den ſteen ende De gebꝛe⸗ Ken ban de blafe te ghjenelen. ; Immers hebensdaeghe Worden de wortelen ban dele twee (oosten Van Grad founder eenigh onderfrhepdt even brijelijck ghebrupckt in de voorſeyde ghebzeken/ algeener= hande kracht hebbende. $ BIIVOEGHSEL. It Lédt-gras / oft ander s Lide-gras, hj D meer naemen/alg Peien oft P sn eet een dave int Latijn Gramen Canarium, oft oock Medicarum ; in't hoogh⸗ duptſch Grafz, geken, Queckgrafz;in’t Bollandtfch oock Queeck óft Qucke; int Quich gras; in t Franſons Chiendent; (ende is miſſchien Benticols canis Ban Ruelling; ) ende oock De PHerbe oft Herbe da pres; in't Aopen Gramenha ende Grama. Dit Sꝛas is de Rogghe oftden Dolick feer gelijck; ende het en geeft gheenfins foo beel bladeren als het ghemepn Beemd. Drag, Be orekachtigner 1 eat Jt beirapeN wen De tucbich mart enn 9 ie EA VE 7 — — nn it Latijn ag ni sea fupinum, á _uptgbefpiepdt gas. Semoplie bemid Dit mas (De pen enden Ie Fie mt kann lie debian oe fust oet ban brupn-blautwe berwe zjn. — * eigen „gras brenght boert ſommighe blas een acchen/ tk Die ban’t Linge Derbeet Boaen Doancole then Ander Kl va Dasein ie bet beorfepde ban bladeren, ende —— Sen men oe iaer en fnac ene asch oor “Knobbel hugh oft Klifterachtigh. Gras, in't Lathn Gramen beef meo Tan md — 5 n glebinpekt; ende ſter krathtigh ghevondem is cen ſoo te baun Énoop- ern der É Blier foet bekent dn Ber aft bp ffacnoe wateren Mt Zabopen-/ Piemont / Dlaenderen gana deringhe is dat ſyn wortelen ghemeynitk bandiet en knoopt zijn/tnde afs klifterkeuss op een ügghen. Andere ghetlachten van Gras. Sn De nacbolghende Capt fulten wp meet alle de andere bekende foorten ban Gyas bes ferien. — er , ‚ Acrd; Krachvende Werekinghe. De bladeren ban Grag zij koubt in Den eerſten an⸗ ghe⸗ graed / matelcken bocht ende Droog, faedt ie in ommige plactfen koudt in Den eer ſten graed / le i ende op den bergh Patnaffo iet dzooghende / dun ian 5 fe/ende amperacht ig. De wortel van Pat-gtad optut De verſtoptheydt bant inghe⸗ ghe: eenen Djanck daer af want ende nieven / fonder berhittin gheſoden / beneemt De verhittinge Dan de blaſe: in wijn gheſoden ende ghedroncken / g ceft De quetſuren ban De nieren ende _ Dee woztelen in ſomtydts heel mals ende bequaem sd fen. Zelfs in de Diere tijden heeftmenfe ghedzooght / ende geel ft poeder Daer ban met ander Merl abemengbtjende daer edt broodt van ghebacken / midts Daer Wat SDeel ban De Warrel ban Arum oft Lialfs-boer bp doende / de ſelbe mengbendesbeflaer De enbe kriebehdt met water Baer Rijs oft Pompoenen in gefaden, waeren · faedt noet flevchelijck water loffen/ ende flopt Den froelgangh gride bracchen :Warer daer Dat in gheſoden is / gheneeſt de zeerighs pept ban de blafe/ende DE beten ban De lan Terupdt ſelve groen gheftooren ende benede gheneeſt de wonden. gi . opgelepdt/ ſtelpt het bloes Om den rant fmeer ende de loopende ooghen te gheneſen worde van ſommight bp deſt wortelen Gonigb ende Wijn gevoeght/ met een derde Deel Wierdoch/ SBprrbe ende Peper/ende ban Wederom ghefoden in een koperen Dat "@Egbediftilleert Water van De wortelen ban Gras is in de felve ghebzeken geer nett. Dan het Lnoop-gras ie beel krachtigher Om tê doen viſſen ende de ver ſtopthepdt te openen Dan Het ander. ; Die een verharde milt beeft / Bie fal dit Bras midtfgaders fijn ſaedt in water lieden / ende Dat dickwijls warm op De petepde/gtehefet De koude piffe oock. gien : ſoo opg Maer v milte lege | cele Van defe krachten worden ban Plinius het Gzas ban Parnafo toegtefchreven; twelck bladeren heeft ale Den Bepl; ende ban ong elders befchreben fat worden Wit Gras heet Bondte- Gras / Bonden dat etende/ daer mede ghene HET IL CA fepdtmen/ om dat de fen, PITEL Van Hemels-dauw-gras. Gheflachten. B B het gellacht bant Gras ſchijnen defe twee naevol⸗ ghende migwaffen van Joren oock te hoogen: heteen {g-dautw-grag gheheeten / het ander Van fommige Wildt Pantchozen. Ghedaent ſiecke ter, Pet eerſte Hemels · dauw· gras abt imen oft ſteelen anderhalven ín veele knoopen gebepldt/ Wat roodt rijp ig. De blaveren zijn rietachti derheydt daer fp rondom de ftee voet hoogh / oft ho: omvatten. De aere oft viët-plupme ig. wit up bijnae alg de hirs aere (doch en ig foo bol oft dicht niet) 1 Á een Deel oft bijfonder aer⸗ Ken ig langhwoꝛpigh enbe heel dun / ende vertoont het fwartachtigh van verwe: elck ſaedt maer aen Deen ide / dat klep h van maeckfel/ wit ban — Wor, bup oft vellen gheda ghewas:ende brenght tigh / als bie ban't voorgaende, achtigh / als het fact gh / hapugh/ mm ſon⸗ fen waſſen „ende de lebhe ner is dan Hirs / lang! e / als het upt li fet ende geſuyvertis. De wortel is lalelat htigh/ als die ban tander KoZD. 2. Det ander Dem —— is oock een rt upme / maer alg een aere voert / die wat roũ iabist / Kits Bozen —— | p ter Ban die van het Da! ter/ ende Heel dunner / ſonitdts / en tamen menighvuldigh ende van veelen mets gralachtigh / altemets uyt den rooden witachtigh an verwen + daer aen Wa edt epe ban Paniek” eee omt van Cf vont bf Te in veele onghebouwde Wor Boogpuptfchlandt : men in t wilt bouwde belden gefaept Wordt, als oock nt lande van ta Tub 7 — etſen Btfe oock ín Bemerlandt achers ende orittett ere Carintheg/ ats Watt betuyght· — hoven daer het gefacprt ig/te Binden. 2,-De ander te waft overvloedighlyck neffens de dijcken it kanten — £ ve Het vierde Deel. Eerſte emels · dau Sras. EN der Hemets Dart Sras oft Wildt Panick Korey. dient meeſt om De vogelen detente en ve datmen ſeggen ſoud ej vere ve ten faorte Grootfte _Sroorfte Zee Riet-Gras, in't Latijn Gramen arundin „Sanguinaria, ende gbemepnlí ot í spra et waft dt ongebr ve PAI, Het neghentienfte Boeck: 885 Ban de bouwlanden/inde hoven endeelberg: ende Dat niet alleen ín oogt ende spederduptfchlandt/ maer oock in Ftalien/ Pranchrijck ende andere rijcken Ban Europar Naem. 1. Pe Vooghduptfchen noemen Get eerfie van dele twee cruyden Jpimel bau; int Matijn Cali ros; paerom Geet het JPatthiolug Manne gtamen, Dat is Der melg-dau Gras, Bet ſchyut een wilde ende baftaert foorte van Dirste weten. Aen ghelooft / dat het de Ca- priola ende Sanguinaria van HLegriicenus ende Buelliug ioude moghen zijn. Sommige mepnen/dat Dit bet Gra- meh aculeatum Ban Plinius ie} Dan ghemerckt hp daer feer luttel ban vermaent daerom en maghmen dat (ele uieet verlekeren. Waer de ghene/ die het Lao, den Coronoz pus houden / zijn feer Berre Ban He waerhepdt verdoolt. Want Coronopus, alg Didſcoꝛides ſeydt/ cruppt langhs Der aerden / ende heeft ahefneden oft hekerf de bladeren: daer-ensteghen foo ftaen de halmen ban dit teg henwoorꝛ⸗ bighlijck belehgeben Gras vecht overepndt / ende be bla⸗ deren en zijn gheenffing gekerft oft in deelen ghefneden/ maer langhwozpigh ende rietachtigh: Waer upt mert⸗ kelijck blcken kan/Dat dit Hemels· dau gras gheenffing Hoop ben Coronopus te houden en is · : 2, Bet ander gewag ig een medefoorte ban’t voorſeyp⸗ de Hemels dau grag/alg oock een miſwaſſen koren wee fende: daerom maghmen dat ſeive Gramen Manne alte- tum noemen / dat is Ander oft Tweede Hemels-dau grag; hoe wel dat het fommighe Panicum paluftre ende andere Panicum — — dat is Water Panick⸗ kozen oft Wildt Panick-koren. 5 jak ; Kracht-ende Werekinghe, 1, Eerſte Deinelg- bau gras fchúnt Den Hirs ende Get Panick-kozen Ban aerdt ende kr ghelijck te wefen. £ Van de Weemers eten dat Beel met Get vleſch · lop ghe⸗ ‚ foden : want foo gaer ghemaecht zijnde ig het een goede ende ſoete oft aengenaeme [pijfe. 2. Bet faedt Ban renewed a gras wordt fomtijbts de hinnen / Vupven andere / het zp groote ger 3p kleyne vogelen boorgewnrpen/ ghelijck sock dat an hef voorgaende. 6 ì BIIVOEG HSE TL: DE nituwe Crupbt-befchivers hebben beyde defe crupden vooꝛ foorten van Ifchemon oft Gramen ſanguinarium, Dat ís 25loebt-gras/ ghehouden; hoe wel Dat fp bepde wat ghelifviger halmen hebber dan den Iſchemon / al is het datter oock wel graats achtighe fborten ban Ifch:emon gebonden warden /ats elders ble: kenfal. Lobel noemt de eerftc foorte van Dit ghewag Gramen anne efculentum ; in't Ftalianfch Gramiguadì Manná oft Capriola oft Sangwinella. De felve wordt ban ſommighe oock Ros czleftis, dat is Gemels-Dau/ ghebeeten. Be tiweebe faoite noemt den ſelben “Hobel Wilot-Pantek-kozen(als wp in het Biboegbfelop het Pas nick koren betoont hebben) ende houdt dar Dit het Panich-koren cker is Dan het Wemels-dau gras : ende boorwaer Het en iet aem niet om in fpófe te ghebꝛuycken als het eerfte/ maer t 1/ mett de andere leegh te doen. Ban hp be 68 — gram ende fe ttuce ten ban Gras mogen be nacbolgende Pe — erkens van Ifchemon, in t Gramen candrium altérum ſchæwi paniculis, —— gock Chien dent gheheeten / is het Bertem Bondts-gras leer ghelfjek ban ghedaente/bebalben Wijder uptghefprepde vingers ghewon e seren dau gras anaer beeft als die ick zanckrück / ende is aend ⸗ kant ban Narbonen het Derk dier OD DOE ban 1 — e/Dat dit het felbe waer: ende al beeft het de feliz ban Lidt-grag nochtans fcb Zee Riet gras rt o . 1. Alder- bum maximum gleheeten / twaft op de ſchorren benden Zeekant Montpellier; ende iseen Gras — —* gelijck is / erde Woztels ban dip oft bi Dein eenn ebben —— Dip oft glen lang / ende eenen binger dick / armed Gramen aculeatum ban bentewer Ema ans 4 gheſteken dien de —* Pes Corui oft Coronopus —— er — aerden de feex Bep, maer -ascbigg / om fa — a 896 Cruydt-Boeck Reinbert Dodonzi. kens: want be Galrnikens sijn bliackende ende brupn voobt / che⸗ knoopt ende recht opgaende/ elek ghedeelt in bif oft fes ſteerts Eerſt oft Shemern Beemdt · gras ghewijfe aerkens wolachtighe ranckskens bingers · ghewijs aaptghefprepdt; ghelijck die bant Gras Bemels-dau gheheeten De wortels ende bladeren zón Die dan het klepnfte Beemd-gras gelijck / ſoetachtigh ban fmaeck / maet tfamen-treckende ende drooghende:waerom Kondeletiug ende andert gheleerde Dit crupdt boor ICchemon gehouden hebben Een mede-foorte ban Dit crupòt ig ban Clufius boot het opjerht Gramen oft Sras ban De oude fchrúbers ghehouden / ende Gfamen legitimum genoemt/ pft Agroftis bande Griechen ; ín Vrantkrick Chiendent. Bit Gras. waft allefing heel Spaegnien en Bꝛanckrück door / ende elders int wildt felfs acn Den Zeekant/daer De wortels ſomtijdts enen binger bick worden. Dan de wortels van t felbe/ als het op De belden groeyt / ¶n Dinner, maer feet langh / gheknoopt/ witachtig / wat foetachtigh batt ſmaeck / met eenighe tſamen⸗ trechinghe / breedt ende wijt voort· truppende op veele, plaetſen níieutve ende bijfondere halmen ende Bladeren uptghebende: welcke haimen ghemepnlijck eenen voet hoogt op ſtaen / ende zjn tondt/ peerfachtigh / oock in kniekens oft jedekens berdeplts upt de « tpelche malle harde boor fpitfe bladeren ſprupten· eicken balm — ín bier oft bijf riet-plupmen oft aeren van bloemen / van arte ende peerfche berie’t famen ghemengbt. Bloedt-Gras van Egypten , anders Cruys-Gras gheheeten ban Profper pinus befchreven/ eude Neiem el mfalib , oft Gramen Crucis ghenoemt / ie cen kiepn Grafker / in Egppten waſſende / vooꝛt· cruppende met ſyne Klepne Witte gheknoopte wortelkens / Die foet ban ſmaeck zun doch met eenighe ——— Die bart Ì Gras leer ghelck : het wordt eenen Vinger hoogh / met {on imoopachtighe ſteelkens oyſtaende: be bladeren zin Die van et ghemepi Grad ghelijck / maer klepner:.op De balmkeng ſtaen er aeven/ alg die ban Sidedt gras / een bolkomen Crups upts Druckende s Dáer in worde bſter klepne ſadekens ghemaeckt / de ſaeden ban ghemepn Gras —— Noch vande krachten van Hemels-dau gras ende fijn medeghe- / N É flachten; Hommighe ghelooven / dat De voor ſeyde crupden alle de ij ZN IS krachten ban Ffchemon hebben : want de Ccherpe acten Daer Van AN DN tworden in Den neufe ghefteken om het bloet Daer upt te Doen koe /Á; M IN men: nochtainé leggben fammighe De bladeren ghebjokenoft ghe⸗ LEEN AEANN flampt inde wonden/om het bloedt te ſte | / ANN Dit erupdt (te weten ber Ifchemon ) gheftooten met (meet ende B Hrupn vᷣroodt / ende np de beten bande Bonden ghelept/ fal Die ter⸗ 3 if —9 flont ghenefen/ fepdt Apuleius: — NW IN T felbe crupùt-alfoa berepdt/ verdrijft de herdigheden. 3 Ó ) \ \ ® Gras (in fonderhepdt het ghene Dat dzykantigh ( ierghe r ig) ghepluckt in ’t Weken ban de Maen / is ſeer goedt teghen De Ln De den Deed al Ti teftond glen ende De 4 Kedde, jen / ende Bet Tseede oft Rleyy Beemdt · gras. ommighe ghelooven/dat het ſaedt ban bit Gras alle de krach⸗ en * ne * en beppe Pels een: {pp ck gheſoden is ghenaem ban ff ale het Ks / iae beter: maer pet geef refe mint boedtfels. —— Her ſeibe ſaedt gheſoden als boven lepbt, pag rende st de ed ) —— ret pere rete yppten „dem ffeen te Deele houden Get boor een groot fecret/ Dat fn - deſe ſaeden wat grof ſtampen / ende het affiedfel Baer ban gheb, dte sd n. ate tt, 2 Sras wordt ghehouden Hoor koudt ende droogt van aerdt moe fel Daer ban/ om tedoen fweeten. De rage „8 é maendt- hers ún/ achter blijven; ende gheben t De kinderen in / als Die ban pee ba, oft maſelen ſieck zijn. Het gantiche in feer ob — Ee eend Bonke gbebeupchelijch in HET TIL CHPITEL Van andere gheflachten van Gras. 4 rs 244567 Be loo ban Gras / die Booy voeder De ‚ Baene an D ar tes oft soft xi / fulchg gheen ander foozte — “span ghewas ghevonden en Wordt. De wortelen ban ai⸗ 3 - den zhu Dun; Van lommige v htigh ies 3 Bot tueel belieber Janse ade —— — sn oock meniger- — Nera mmighje komen voort in broeckigde ende zr 8 * Het vierde Deel. Het neghentienfte Boeck. Br Sure Weemdt · grab anders Noker- Gpijfde Beemdt gras dat 16 Pip gras Windt · talme ghetzeeten· oft Sorgz · ſaedt gras: S — ava GEURT Ten 9 VYierde RSeemdt gras, Bité-goas oft Saedt · gras ghenoemt. 1J 892 GBenfte Beemdt gras oft Lif — Dode ras. „ee meeſt int water liggende landouwen / lommighe waſſen fijck ín — ende Old wel ter e ten-Dlag is een Ban de Water-foorten ban Grag;ende [oude Leer wel WollesGrag — heeten / oft opt — Eriophoron, Dit Gras heeft luttel ende feer: nale langhwoꝛpige bladerkens/Die ban Gemepn Grag ie in t midden Ban De Welcke eenen vonden langhen eel oft ſtam uptlpzupt/ Ban ghedaente ende kaelhepdt ten Biele gelijckende: op s tfop een ſaghte witte Wol- tighe beegaderinghe oft vlocke hanght. De Wortel ig oock vefelachtigh / als die han het ander Gras. 9. Bies gras is een gheftacht ban Grag dat in open⸗ luchtige dorre plaetſen groept heel Riepn ende leer teer oft bijfter Dun van bladerkens/ fomtijdtg naeuws een palme Boogh / in ſtede ban bladeren anders níet dan Heel bijfter Dunne Bielen Boort-brengeride: tuffchen de welche oock bijfter dunne geknoopte ha tert / een [panne hoogh oft mijn * eid — vaag —— tige” riet · ende, Ban Wortelen Heeft het Klepne bape, ten ple ſe — D op De ondhe- bouwde plaetfen Ban 152 dt / Hollandt ende Hoo an⸗ Duptfchlandt „Dan de laet fte foorte waft op heel — fae — in ſchraelen ende mageren grondt. 4 Tide. Beeft alle de fooyten ban Gras bloepen in ben tijden deg igers in fonderhepdt omtrent de ꝛaeckmaendt ende De Hoepmaendt. De athtfte foorte Bertoont haer wolachtighe witte Berre blinkende bloc- Des agen Dorma: Dannes Boorfchijn pleghen te komen, * id Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. wotle graẽ oft Matten vtas. Hij AN — ANN wi NS NSS Ve — — 5 — ZAAN —F (INGE MAAN PINNZ RSD ENEN me e= € Naemen. De ſeven eerfte loorten van het teghen⸗ woordighlijck beſchzeuen Grag sijn in t Latn Gramen met eenen ghemepnen naem gebeten; in onfe tact ende — sock in’t Hooghduytſch Gras; mt Franſoys De P herbe. Ende foo fchyntfe Thegphzaſtus oock alle gader Poe. Tiu, Dat is in’t Latijn Herbe, oft Crupden te toemen, Nochtans bp den felben Theophraſtus beteekent het wooꝛdt Poa Téa allerhande crupdt/ dat van Be wostelaf — geblaedt is / ende niet getackt en ig: ’t welck fijn laedt op De fteelen voort · brenght / alg zijn allerhande kozen/ende meeft alle de moes-crupden. Dan om Daer wat meer on- Derfchepdt in te maecken/{oo ſalmenſe deſe bijfondere naez men mogen geben:te Weten/ 1. De eerfte ſoorte Gramen pratenfe primum, dat is erft Beemdt-Gras/oft/alg Lo⸗ bel dat noemt/Ghemepn Grag. 2. Detweede Gramen pratenfe fecundum,dat ig Tweede Heemdt-aras; anderg Kleyn Ghemepn Gras. 3, De derde loorte Gramen praz tenfe tertium, dat ig Derde Beemdt-gras oft Atker Windt⸗ halme. 4, De Vierde fooyte Gramen pratenfe quattum. Dat is Vierde Beemdt-gras / van andere Birs-grag ende Daedt-gras. 5. De Vijfde Gramen pratenfe quinum, in onfe tael Dijfde Beemdt gras / bp Ben ſelven Lobel Pip-grag oft Soꝛgh· ſaedt gras. 6, De fefte Gramen pratenfe fextum, ín onfe tael Defte Heemdt-grag; in’t Walſch oft Franfth Amourenes. “7. De fevenfte foorte _Gramen pratenfe (eptimum, bat is Sevenſte Heemdt- gras⸗ oft/ als Lobel dat noemt / -Dodde Gras. . Det achtfte gheflacht wordt met vecht Eriophora nae’t Griecks 1/ Alg of men Holle-grag fd oft Motten· Blas/nae den Booahduptichen naem Piat tenflache. 9 Det [ gheflacht heet Gramen ute ceum, Dat is Bielen· gras oft Bieſe⸗· grasken / om dat de bladeren fog dun zijn als de fünſte ende dun ſie Bieshens Diemen bindt. Dan Get ís mifit Wel cen ſoorte HAN Spattum herba , bie ín Swaegnien omtrent Cactagen Waft: want dit crupdt Sparum Geeft in ftede van bla deren Deele dunne bieſachtighe ſterüskens alg priem: Kene/ tacp/ buyghlaem ende bijfter nut om allechate Be koyfwerck ende hiefwerck te vlechten ende te — Het vierde Deel, Het neghentienfte Boeck, 893 . pratenfe ban Valerius Cordus oft het Gnaphalium ban Cras Beemagbegbe”bet Spaan ig Spgentigekeen Bt Sne enne SH Vld at Ge 4 cl-Biete, Matten - Vlafch „ende oen- H Bieie van het Dor onvruchtbaer landt, Wien: wellen, ende Marren-flachs ; in ’t Engelfth Water lecke. € nt Kracht ende Werckinghe. De feven eerfte _smen magt dit Booz cen middel · gras tuſſchen het Gras ende tue foosten van dit Grag/ ín fonderhepdt De twee eerfte ghe⸗ chen de Biefen vehenen : wiene witte blochien ban feer berre ghe⸗ — / zün ſeer goebt ende nut om de groote ende an⸗ fien worden / ende de veiden vercteren. De wortel hreft veele kleps beeften, het zp groen Boor voeder / het zy Drooghende He befclingten / ende her fpitfe boven niet free ff. Dit trupot Ener S oe beel ín de bochre Beemden ende bay geweren à zijnde von Bop ghegheven ende voor⸗ > De — fonte) Die hier ed — me woorden beſchreven is/ begrypt alle De foozten Dan Biefgras / Die Dan de an — foo wel de g ir bie hiet be- pp kozrs bier nac Gefecht ben futen. —A Bic wp naegeſaeten hebben te Andere ghctlachten van Gras uyt Lobel, Clafius ende andere, dake / zijn alle onuut ende onlieflijck van. Om pe niemant — de —— — rn mag ban Gras neerſteljcker aengbeterchent Heeft Dan cer ⸗ ſina ®e EEn fooyte (oude —— leerden Wijtbermaerden M. de Lobel, ſullen Wp beſe in het kort koyfkens ban te ; : upt fone boecken verhaelen; metde fetbehegrijpende (ommige ban De ghene Die hier ban Dodoneus beſchreven oft vermaent sin BIIVOEGHSE EL: — ſt / met noch ettelijche andere ban Clufiud ende andert bez chreven deſe ghellachten van Sras / Garsoft Sers ſo _ Allerkleyufte Gras van de Wijnberghen van Languedeck beeft Oi om en mf in onfe tacle plee te — ban Bos ten nie vne fafelachtighe witte wortei ende batmkens gelgek hapt, ent zjn / — 66 kens / blinckende putpur upt den rooden / niet dugheihen Die ban — —5 * de beſchr —— ende noeminghe bande felbe het Gras Ifchemon geheeten / uptghenomen/ dat de aerkens ſuch. negben foorten. upt Lobel wat Lo berhaelen/ ende daer nae ter/ Meeder) ſeer uptgbefprepdt/ eaibet ende födachtigter zijn. noch heele andere ge foorten ban Dé ſelbe / Bie oock ban Lobel Velde-gras oft Koren-gras met fchoone feet weegschhresne aer⸗ ende meer andere Kens / in’t Latijn Seger Gramen panicula fpeciofa lariore, Es Det Eerfte Beemdr-gras , — Dodoneus vooꝛgeſtelt / is groept int Koren / ende in be Geefte belden / in werfthepben fanz Ich ban Eobél abel Eras — gebeeten ; in't Ftanfops Herbe, oft Den; ende heeft fafelacijtighe wortelen; Halmen twee baeten Hoogh, erbe des praiz; in't —— Gramigua; in't Dpatufth Grama met bladeren als hirs biaberen : wat op groepen kiſtighe breebe bi Hoy — Beren —— egneeg lj jd nand t: Dit z. ban Da agt) — oft ghekronckelde wortelkens; Groot Water·gras met breede Hirs-aeren waſt veel lan ghs de weicke —— vander aerden geheei boor-kruppen/mdefter rivieren ende Water-kanten ben ——— J Enygelanùt / te menigte ban bladeren boorte-inengben/als groene Ter: Duprfchlandtende Italien / ende pi Eid aren in hollandt / Daer Er Ld —— dunne —— geknoopte halmen / ernen voet hoogh / het oock gemaept wordt / als fcer goedt bevonden voor Le vepen. wilde wolachtighe aeten/ als °C el bladeren eenen bin; Biest) be De zp boeten laugh/ pd en — t: inde welcke het fhedt groept/ ende Dd — oft boeten langh/ met aeren ban Hirs. Dat ín De orſcht — ende Sulcks íe het ghene dat — oft Arſchk gras heet; te weten Dit Gras regis ef rd / fepdt Los sg bierde acht bau Bodoncus b ebèn. bel: — de — gheben dan in an ⸗ Wir Sheftreep: Gras, in t Latijn Gramen fulcatum vel ſtriatum Deze album, in't Eranſops Eguilleeres d'armes, — Pd ‚2. De tweede het Kleyn Shez ende Enghelandt in De | heberghten mepn Gras ban Lobel, —— minus geheeten: ende is anders ende in de boſſchen ban open groept her bar f felis) fepot Zos betande BN Gras; —32 — „Et bergbachtighe/op bas _ Bel/ met bladeren die ban den gd niet ongheljck/ maer — lende / op oor groept: bet welck een ſcherp / ghelijck die ban Deck Kiet ende miùden inde lenghde k fyner; ende in alles Klepner/ ende pock krachtiger ban sid aetkens oft ſiwerachtighe tus De hafmen zjn aebt/Dan het ander dat ín bochtige vette Tanden groept. ban Wildt Paniek-koren ; — De wortel is Klepn, — bree 7 sis — — Acker — — „ft Latijn — gend tio) ende wit. Dierghelütk Gras is bier te lande Spaenlch Gras 0 ea comota panicula; eere: ais Windrhalme tit — ———— grieten om Daed halmen — ard RTS APE GONSDE Frie waal —— aeren een veder aen Riet-gras Bft Calâmogroftis , miſſchien G n Babil —— ben worden / anders Dan het gebeurt in het Beidt⸗ is noch eens foo groot sis Lidt- kee Banbek-geas) — — —— epa jm aan gieken bels eren. ZP Se —— * ee zn ſtyf ende rouw, die bat Het pi 5 5 tet (eer ghelijck. Wet en ied ban De teechpeerden woidt ru; het k ran hel red gieren/ Ban nac langh gheb geh EE — ende —— voedt ———— 2 De gapen lende onges ban De bladeren/ Daer fp groen pen Deen zn / loopen elk 4 De beet Hirs-gras, Sa as, in ’t Zatijn Gra- bapen/ende de amen; — —— s ende van vanne ende 6 Bra jr en k — ban Beele — * Cera * in disse — Ie ; bet ie vale bert bootje gr pe! el breede bladeren; een be wortel, °C ſaedt aren zbn — ben ob Sogh ſaedt. hei 6. De fefte oeh (bat la Liefljek Gras) bande ene is ſeer aar hein om at hee bende een — de i plachten ESE tt bones ord ij zen te Sn -grás, in” — — ghendemt / ie van —** — * —— 7, Deftoenfie foopte ft Lifch Dodde an ì — yphinum ; — held — zjn —— —— rpg merge den Zeekant gelijck afp — — it Be Wortel is Klepn ende fredt of * toft Canarie-faede, son el — — doet beun. De acten beeft aeren alg tamari foorte is ban Dodonens wan adel noemtſe Tancus Bomtyciaus » Tomentain ie iech * 894 bijnae dietabelijeke/ maer korter) ende oder breeder aeren / op bet opperfte bau de behmen Gengtende/ voort pleeg) te hzenghen. Voffenfteerten-Gras heeft langtje aeren afs Doffenfteerten. Den balm is bp de Dip boeten hoogh mer lutdel bladeren ende knoopen. we woꝛtelen sn haprachtigh. Wet heet Gramen Alopecuroïdes. Kleyn Voffenfteerten-Gras, in't Latijn Gramen Alopecuroïdes minus, is bijkans even hoogh ban halmen; maer beef dunner : DE bladeren enve aeven zijn bee (maller / ende De wortelkens ende on? derſte bladeren heel kiepnet. * ri Ander Votfenfteerten Gras, fit — —— Alopecuroĩides tertium, heeft halmen / maer lutte eren. —— ode Grasken ig Van Lobel Gramen Cype- roïdes ghebeeten:de wortelen zjn langh / aen een Hangende) ftgve/ harde / vitkachtighe/ korte groene bladeren voort brenghende / be bladers ban Wilde Genoffels oft Liephens ghelijk : den ſtam íe eenen halven boet hoogh / met langhachtighe aerkens / Die eerſt Bꝛupu ende daer nae ros zijnhet (a feet fuer ende hardt / DE Hoepen onaenghenaem. e : 7 Rabis Gras waft in Switzerlandt / Savope ende JPfemont;ende is fonderiingheti geeör voor de Meick Hoepen: Geſnerus bez gerofe het / ende Hoemt het Gramen Rabinum,met kozte ende dicke laderen/ ſonder doorloopende zeiunwen / veele tſamen by een in het ronde aende wortel gheböegbt. * Wilde Galigac gheaerent Gras, it Latin Gramen Cyperoï- des, heeft De wortel amen ghevlochten ende langh / als Den Cy- Perus longus , beef anders Dan het ander Gras, De bladers zijn genen boet langb / deu gjemepnen Zee- Moſch —— met hoo⸗ — eenen Dupas langh oft langher / kafachtigh/ als de iſch⸗Doode. 5 — oft Water Kiet⸗gras, int Latijn Gramen paluftre maius, foo nù Diaenderen gheveeren/ Geeft cen wortel bijnae als de ghe⸗ Mepne Biefen / ende langhe fcherpe bladeren, Den halm is Drijz — bp de dep boeten hoogt / draghende twee oft Dep ſwarte geckend, Ánder Water Riet-gras oft Bief-gras, anders oock ban ſommi⸗ ghe Water Bief-gras gheheeten/ in't Tathn Gramen palaftre fiue aquatienm alrerùm, heefteen kiepne vefelachtigte wortel / gras· bla⸗ derkens / dunnt halmen / tenen boet langh / atten alg Die ban. Bies, fen oft Wilde Galigaen. —— Vioꝛt gras oft Ghemeyn Vlot· gras, fut Zatiju Gramen aquis in” hatans, wórdt in Dé grachten ban Nederlandt ghevonden / met grater ende langher bladeren Dan Die Van ghemepn, Beemdt- Gras, blottenne ende liggende boden op het water. Be aeren zijn Bytt ants ghelick ghemepn Gras / maer meer verſtraxt van malz kanperen. De wortelen zyn laſelachtigh / ende ſetten Voort ghelück andert water crupden. Wir Vlot gras ig Witter Ban bladeren / ende en Geeft maer een tte op elcken halm: in t Latijn Geetmen’t Gramen aquaricum fi — De Koepen etn beyde deſe ſoorten van Vlot gras r geeren. — * — Panick- gras bft Panick-koren-gras met enckele aerén „in’t Las tin Gramen Panici cfigie, ig Bet Wildt Panitk-kortn ban voort⸗ komen) ghedaente, facdt-halmen/ biaders ende knoppen tiet ſeer bngheljch; maer, het rrupdt ie meer tigghende. De halmen zón een fpanne langh J elck een. bpfouder baprigh langh aerken Dias ghende Te wortelen zjn oock baprachtigh. —— ig De boorgaende (oorte feet gheltck dan geoept boogser/ende heeft betle vorakbriaps Enne emutpe AREA op elcken Galm, Bier bp. het gene dat Caſpar Baubinus Gra- men enftatum, oft op't Dupt ſtj Kain Gras noemt. … he — Panick-gras is dunner tube teerer Dan D'amndete : De — zón ſwart / ghelutk Die ban, Ichæmon oft Crus Gall ban ileus. hide ae 5 * ed en „Water-gras mer (tekende aerken: „fat Latijn Gramen echina- tum, heeft groene blabschens/ met ffekenbe acrkeuis op eleken — van eenen halben —— is veſelachtigheude ſwart. t te De 5 Kleyn hayrachtigh oft Rouw Wilden Galigaen Gras, in t Zatíjn rs Gyperoïdes-hirfarum, is kleyner ban be voorgaende ſosr⸗ n Dan Gramen Cyperoïdes: be bladeren e t $ön gheactt:: De bloemen ende aeren zón Kort] beet op een / ende tfamen ghe⸗ baie eek ie ag be efen / an bere ai eeft Dr, Hayrigh oft Rouw Bofch-gras,in’t Latin Granien hiifatum he- morofum , ín De : hin: De eel. in alle vijchen peemael ſos groot als 1 ban HE: deerd ders sijn tweemael fachter / nederwaerts bleeck bert a als Die ban Bief-gras. De ouden Booz Holofteum ; Doch 8 — — braber.” ge cht ben ihemon betr. Be Stacie * os. Grafz - t Beerden Gras, Gra * *F 1m, Hi A af ones uc de ode mente an — —— mtren meer dan ier bosten Boogh : ; ende vuPgb/ met plat ſaed — A — ken * in atin marinum {pica Fl tgene en tbe clandt act iv floopt 0 fd fn 7 ete Ates Zas Bement Gras aft ooch in Wateren: wad LE —— — sock Dick Op een van harde Bart welck Kens, De flammen ends iraene iens planet Bie man. Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. Wechbꝛt maer Get ſaedt is lang. Deft twee Braskeue zin ſer / ende Daerom De Hocpen ende andere beeften onnut. Ander Zeeufch dick Grasken heeft aetkene bijkante gelijck De klepne Water Bieſe: de wortelkens erde bladerkeng zijn aft bp een) hardt ende ſtjf ghelhck klepne Bitskens. * Zee Biefe-gras, in't rech —— — be) harde / eſſen bladeren / veele bp een / als Bieskens / g afk | abelfjck die ban Wilden Saligaen / maer veel kee met bloemkenst / die in het cerft groen zn / ende Daer nac h: oft fwartachtigh. De waatel is ſeer veſe lachtigh ende menichtug Dig. T Geele crupòt is ſuer / hardt ende ban De beeſten berlaten Padde-gras, ín Branckrick Herbe aux crapaux oft Crapaudi- pe ghebeeten / Holofteum ban Matthiolus / waſt beet Fpten in waterachtighe ende leeghe plaet ſen / Darmen ghemenns ick veele Padden bide; ende oock Wel elders. Bet gheleel cenpdr ie gyemepulfick maer dry oft biet durmen hoogt / Deele bladers kens alg Spuerie bladerkens hebbende) ghelijckende Die van Hee Biefe-gras : de aerliens zin oock (oo uptgefprepdt. De wortel ig ros ende haprigh. — — 3 ï 3 Water Wilde Galigaen-gras fnet ftekende. aëren beeft biz beren als Lifch- Dodden/bp de dip boeten langh / met Dip kanitis he fisclen als die ban den Cyperus „oock Dip boeten boort, mèr fehenae acten twee dupmen langh / brupn-geel; De morte ig feer befelächtigh alg die vande Biefen. In't Latijn beet het men Cyperoïdes echinâto femine. > Kleyn Water Wilde Galigaen-gras met Biefe aeren beeft ſes mael klepnet bladeren Dan het boorgaende: De fteelen zijn drpkan: tigh / anderhaven boet hoogh/ met Biefe acten: De Wartelkeng zûn desghelijcke ban fatfoenende verwe. In't Latin heet Hee Gramen Cyperoîdes parúum Aguatieum. Groot. WaterWildt Galigaen-gras, Gramen Cyperoîdes aqua- ticum vulgare , is twel ſoo giemepn als b'ander ; mde waft bert in onfe watergvachten. Den ſteel is Drjkantigh. De bioemkeng komen met troskens / vijf tfamen bp een / ban vertve ale hers voeft ijfer…. De wortel ie ſwart / (omtijdts tonde bollekens boort: brenghende / gheljek den Cyperus rotundus. Bet heet Gramen &⸗ peroïdes aquaticum vulgare int Latin. —— Gras met twee aeren, ban Columna Gramen dyſtachyspho⸗ ron gheheeten / bꝛenght op ſyn tfop althdt twee fchoone acten / mer eenen Doorloopendenr rugh Ban een ghefthepden / ban twee Kanten gheveedert oft ghewieckt aen de een ſjde maer aen De ander fyde bier Kanten inbe lengde hebbende / ende in het midden een goot Ken / met dip oft bier bladerachtighe ren Det Vruchten : in de welcke klepn ros kantigh faedeken fchuplt. Defe aeren fchijnen ben waan Heolopendzaoft Bupfent-boet wat te ghelzcken Get Heeft heele geknoopte hellende halmen /met kleyne gras bladeren Bereh Gras mer aeren Ban Cluſius eben / ende Grante: montanum ſpicatum gheheeten heeft fint bladeren vijf aft ſes by een) Dick / wat uptghehoolt / langhworvigh als De blateren ban Lee- Gras / malkanderen onder omvattende / bitterachtigh ende fcherpachtigh ban fmaeck. Bet ſteelken is eenen Boet hoogt / of korter) baft/ glat/bloot/ ongheknoapt/ Deele aers ghewijs geboeg de grasverwight bloemkens draghende. De wortel is ſomtdts tenen vingher bick jin veele tacken met haprighe fafelingben behan⸗ ghen-berdeplt. Soodanigh ghewas groept fomtijdts acnden Zeta Kant Han Blaenderen / aldaer Suden ghenoemt. ** Bergh-Gras met de gedaente van Haver is van Cluſius Gran ‘men monranum Auen facie ghenoemt. De halmen zjn anders halven boer langh / dum / gheknoopt / met (malle bladeren bewaſ⸗ fen/ die een palme langhsûn / op haer tfop in een Durme /langhe/ Daverende ende den D'een fide afbanghende aere cpndende/ ende _ bet ſaedt in wolachtighepdt alg be Blogte Waver boortbe De. De wortel cruppt alle iaer boort / ende is Dun / met beelt tan? the —— beſet Bet waft in Ooſtenchck ende elders; ende rijgt tude hopmaendt rijp ſaedt· — — — Stckelich Iraliaenfch. Gras en ghelückt geen ban de voorgaende foorten ban Gras / hoe wel dat fammigte oock den naem Van Stekende Gras boeren. Bet heet in't Latijn Gramen aculeatum, (oat aſtor Durante (epdt/Die Dat fetve beſt hryft ) ende in't Grieck Agroftis acanthodes. tt ig ban Halmen, bladeren ende oock ban krachten ende werckinghen de andere foorten Van — : maer upt eick biadt fpyupten dep dorrukens als minck · jſers Bergh-Gras met ſtekelinghes, in t Latijn Gramen montanum echi⸗ natum tribaloïdes capitatum , Banden ſelben Columua gheheeten / geeft Kien ket (matte bladeren upt De wortel: maer Die gen Den ſteel Bomen zijn tweemael (oo lang - ban de welske De om cenen halm waft upt jet knoopken ban cen lidt / ende be ans Der helft wijckt daer verrẽ af / als het in t Kiet ende de Terwe drurt f ende is breeder / met Dichte ftrepen inde lengde Door! e aten / ende aen het tfop in toeten ghefpleten, Op het opperſte ban: Ban fi amen alm waft een ſeer touw door clob ende ſte⸗ % afdekken / verfamelt bau Dichte langhe Bruchtern/ in eel dooma ongelgcke ſterre epndende / met Wijf oft ſes (iras ten / bleeck ban berwe : Daer in lt kleyn Doorluchtigt terw⸗ achtig faedt. De bloeien zin bleeke Drarpen /. Be / erde beende. Dit Gras ís foo frekelieh in fijn facat-hooftt — Dat her een minck-ijfer oft boeta kt / ende De boorbijs gn nen moe valt. Bet waft bp Anverſa / in het ick ban Hapels — —— Saer andere forten ban Stag inder onlangs emercht DE gengheteeckent gheweeſt van Wi — — he en 5 > MUS n t f Het vierde Deel. voorts f je mens alle De milwaffen van t Koren oock onder 3— Stas moghen rekenen : dan Die zjn bau achtienfte Boeck befchreben. par Artes ge tude Kemels- rg: oen ontiet be Indiſche gberekent. —* N hi alte foorten van Gras, CT faedt ban —— foramigbe gie ban fg Medichns inghegheven tes DE fine hear: — ock goebr teghen ’t gravel ende 5 Pli pis den —— fciepben ve Garde ghe ſwil⸗ Sen ende winden. An bloeme geſtooten / ende Dan £ — —— — opghelepdt / verdruft De pine Ban De Miite / ſepdt A 5 Ee besch —— Vlet EES fefoe be matten EAD e kuſſens te bulz ten. Co dat dit crupbt in won gheſoden (cer goedt ie tegben ende krimpinghe ban dert bupck· 4— e7£Van Ooeben trooll Gras GE \Ghedenr 4 B sein nianehangpea en un Gameren canthemum noemen / in onfe tael @ogheu-trooft Gras: Het welck nochtang van bladeren / bloemen ende ander ghjedaente Leer Veel van De voorbelchreven foorten Van Sras verſchilt. rf Doghen troo ſt Brat 2 ns ver⸗ — —— | bie — — — gn IE me eden flevo me betal / Both ele op een bifonder stuf, 14 Be labra ban euroa of Flier, ASD ben Di ‚_kroefen waters veertigh Ínneemt / ende dat derrman Het neghentienfte Boeck. 855 gaen ende afballen/foo Waffen daer langhworpige knope kens als blaegkens nac: Waer in Dat Get ſaedt leydt / dat kleyn is/ alg Dir. De wortelkens zijn dun / gheknsopt / verre ende wijt kruppende/ als de wortelen van Lidt⸗ gras hiene, é ps kuopkens/ Die klepnet srt dan Die ban Dinger-hoet bloemen / maer defghelijtks bp een ghexetght / die bande Peerts · bloemen oft Wildr- bias gheljek Pan ghedaente. Wet is als Wies in klepne blaeskens befloten ; ’toekch foó wel alg de ghenzooghde bladers wat feherp is van reuck ende ſmaeck Dierohe lück ghewas mek toodtachtigtje blomkens / ede met ſteelen van eenen boet hoogh / met bladeren Galf foo groot afg Die ban de Peerts-bloemen ende ditte Ratelen/is de @ weede Euphragia van Dodoneus / die (ome mighe oock het Tweede — noemen. De ſelve oft dier⸗ ghelieke-crupden zijn van Cluftug int capitel ban de Wilde Pa- nietaria befchreben. Man ghemerckt/ dat die foorten ban crupden noch min ghelickeniffe met het oprecht Gras hebben dan ons Gramen Leucanthemutn Doet/fullen wp daer niet meer af ſpreken. Noch vah de krachten, Boorts foo pleeghmen te ghelooben/ dat Bit Soghen-trooft gras koudt ende dioogh ban Hatuten was: dan nu ie Get bevon em dat Het fcherp Van fmaeck wetende geen kous wiobepo: in en heett / maer beel meer hittes boor De welche Dat ben lapens fuftende de macht om dien te boeten vermeerderen kan: tvant dit ſaebt klepn ghebrdhen / ende een papken daer af ghe⸗ maeckt, bertweekt tot onkupfhepbt/ ende is als eenen wet · ſteen ban de welluſtigheydt. HET V. CAFITEL. Van Gras met veele bloemen. Gheflachten. EN B 3 Be ghellachten van Grag moeten defe twee ſoor⸗ ten ban Grag met veele bloemen oock aheftelt woz deny die int Latijn Gramen Polyanthemum Heeten. ; Klexy Eras met Geele bloe men. | Plaete. Ben bint be Een ook bp dert Fhij zen Braf int — — bat Det —— er ee mei oopt pleegh hoopt te brengien : ___ gheenen nae bie me Bn Wa sm gheen ghelickeniffe niet be Moly Dat oock gheenſins Peu vaepighepdt oft bevallig (Defend peen 3 — — ee aes end 8 ende kanffen gedaen, — ILVOEGHSEL gea: bare cuiegen guerr dienen Beemde Osama er Geen van Orne smale en ee ggbende plegen se groepen / en magen De ef Het vierde Deel. volahen biefe Gramen maârinum oft Zee-Gras noemen : Dan in de befch;ovinaje ban Sras heben Wp hier boren etrelijche andere epgtuer forten ban Zet Gras befchreben. Marr Elufiue beeft De porbighe crupdekeng onder de ghellac hten ban Ber gh⸗ ens ghevekent/ ende Armerius montanus tenuifolius ghehte⸗ elbets betoont hebber. D —— De eerfte foorte ban dit ghewas / Lobel befchrüftfe albus: Zee-graleken oft Zee-Ginöffel, ban ſommighe Zee-Moly, &an andêre voock Hololtium en / heeft grafachtighe flijbe blabvers / feer veel op D'aerde wepdt/ groen · blauw ban Lerwe als Sinoffel : De fieel zijn dun / bieſachtigh / omtrent ‘ten fpanne heagt ſomthdts langher; boven op De welcke Dichte ‘kro gro {als die banden Candiotfchen Thlafpi / oft “Biefe-loock ban berte. Detwortel ie langh/ dun/ enderos. De rEngelfche ende oock de Nederlanders vertieren De kanten ban De crupdt-hoven met Dit gewag: waer Dat gock aen den Zeekant heel groept, Fn’t Latijn noemt hpft — matinùs om⸗· ì ini in” Zea Giblofers. > 2 Be ander f —— felven, Lobel Middellandfche oft Bergh-Ginoffëten if 't Latijn Caryophyllus montanus ſiue medi⸗ terraneus. Defe waft in vreuckruck in t landt ban Tyans / verre ban de Zees-anders is fp de voorgaende ſoorte heel ghelijck: Dan fr eel meer fteellkens/ eenen boet hoogt / befgijelfjche oock i grooter bladeren / ende voorts alle andere dinghen groo⸗ ter. Veranderinghe. Dit ghewas wordt altemets gheſien met Witz ze ende inkarnate bloemen, fepdt den felben Lobel: die oock twfz felt oft defe ghenachten bant erupden De Statice bart Plinius (ouden wefersersde fepdt datſe ban fammtighe vaar Canrabrica ban Ben (elven Plinius / maer qualick/ ghehouden worden. HET VL GAPATEL: Van Gras van Parnafo. Gheflacht. $ 1 @ het ghetal Lan Gras wordt Ban de onders oock bit ander truydt kent / dat (p nae den bergh Parna⸗ fus/ Gras van Parnafs noemen / alist dat het kleyne fae gheene ghelúchenifje: b et dere nere an — rat Gay Parnaſo * — Wets n en * 9 | | d AE doode ene Ein Es te tel dele bladerkens komen ; — dì Barnaſo; ſommighe in’t Het neghentienſte Boeck. 897 veele teert dunne Rantighe ſteelkens voort/ omttent een fpanne hoogh ghemeynigtk maer met cen bladerken al Teenzende dat fonner ſteelken / omvat ende bewaſſen: op't tfop ban Defe fteelheng waffen Witte Welrferhende Dijf bladighe bloemkeng : ende alg Die bergaen / foo volghen daer ronde doch Wat fpítfachtighe bollekens nae: ende daer in lepbt bar facdt. De woztel ie ſwartachtigh / met veele aenhanghende ſaſelinghen in Der aerden baft. q Plactfe. Bit crupdt waft meeft ín bochtige ende met Water befproepde Wepen oft beemden / DOL op ma- eren grondt/ foo Wel in Hoogh ende Hederduytſth⸗ anbt/alselders: abelijck oock op fommiighe Wijde doen⸗ Inehtighe gheweſten / niet Herve Dan De Zee-Dupnen in Pallandt gheleghen: EEG _& Tijdt. Fn Bepmaendt bloept dit crupdt Hier te lane des ende koris daer nae foo levert het fijn facdt. Naem: Dit trupdt ís Lan ons Gramen Parnafium, dat ig Gras van Parnafo/geheeten: be Haoghduytſchen noemen Leberblůmlin; ende Deer Van maeckt Valerius Corus den naem Hepatica alba: De Polen noemen’t ot het Sriecks Enneadynamis, als Gefnerus betunght. Det heeft eenighe ghelijcueniſſe met die forte van Oras die pan Dioftoyfneg Gramen Parnafium ghenoemt Wardt z ende Dac Lan i⸗ den voerſepden Nederduptſthen naem Gras tan Parnafus gekomen. Dan hp belchrüft dat ſelve met De naevolghende woorden: Det Oras, ſeydt baden op den bergh ed grsept/ heeft veele tacks⸗ ens / ende brenght bladeren boort als Ven bladeren; ende een witte welzieckende bloeme zaileyn / doch niet heel onnut/faedts vijf oft les Wórtelen/ foo Dick alg eenen vin⸗ gher / wit / facht oft weeck / ende Leer foet Gan Lmaerk- Fet welche befchrijninghe dit tegenweoorsighlijek van ong beſchꝛeuen Gras Wel oper een foude komen / Waer Bet faeckie dat De wortelen dielgheljcks waren: want die en zijn noch diek / noch wit van Berwe / als hp die ban het Grag ban Parnalo ſchrÿft te welen. Daerom ſal⸗ men dit ghewas niet Hoor het oprecht Gramen Parna⸗ — maer boog een baſtaert foorte Han’ lelve moeten ouden. Ö — q Aerd, Kracht ende Werckinghe: Dit baſtaert ende onepghen Gras van Parnaſo is atet heel fonder centghe tſamentreckende kracht, ’t welck ſynen farpachtigten fmaeek geenoegifaem betoont / ſulcks als dien ban Get oprꝛecht Bramen van Parnaſo pleegt te zijn. Want Dio⸗ ſcorides ſchrijft / dat het laedt van het Gras van Parnalo Beguaem 18 om DE piſſe ſterckelijck te doen Voort-komen ende af te Drijven ; maer dat Get den buyck ſtopt oft ver⸗ drooght / ende het braechen ſtelpt. BIJVOEGHSEL. D It lieffelijck os ig ín beele landen feer woel belient / ende oock beel gheacht om den wille ban fijn overſchoone blaem: ens/die ft midden met Heele dzae pkens — nop⸗ tab prerels⸗ ge verciert zijn. An Srloit / oack in Hormandie / in Piemont/ Pieritk / E ende op ar plaetſen / rf — Ober al aen De leeghten ban de Dupnen / als boorfept Woztel. gijelck ; wat Bet ſaedt ie voodachtig ende klepn / meeft Baititat be Bennee Dagen tp wordende, Sommighe heeten het in't Griecke oock Agroftis Parnafia; in’t Latijn Gramen Paraaflis in't Itauaenfch He genk oee hederaceum. foe isd j ordus erde i nus het beng (Baer top elders af bermaent Hebben) ae ed na — —————— nr ben — ——— — — > dobbele bi ori. — Zen van Parnafo met bloemen, int ij d - naffi düplicato flore, ie het boapgieende im elke maison BIE / dt Lobetende groept oock inde natte ende bochtighe beemden mr Brabande; nerghens ín van't feide berfchiltende , aan alleen ee in / Dat Defe foorte feet a dobbele bloemen heeft —— * — van het Gras van Patnafo. ’@ fact ban — broos ban aerdt / erde fn van ſtoffe / as ban ghefoden endé ghedꝛoncken / verdro ee — be weecke ende wacke maghe ende de —— Welck Daer mt ie ted — dende beleden — ende Get graveel te doen tijfen. meh De bladeren groen aheftoot — n tege fietpen her biopt ende beelen dſehe wonden ges Dan het fap ban bit trupot Wordt een feer goedt colip: men foo beel wjng neemt als \ boo? De oogen gemaeckt / ai 898 val foa beel Mprrha / ende een luttel Pepers ende Wieroocks it ftercht her obefichte / ende verklaert De ooghen wonderlijcken Veer. kas © om bit langtge goede te belouden/ mioetmen’t fn een ko⸗ ere buffe bewaren. — — et affiedrfel van de wortel Doet al'tſelbe Dat het crupdt / foa wel binnen als bupten Dein lyjfve. HET vit CAPITEL Van Beemd-Klaveren. Gheflachten. * Tj Klaveren zijn weelderlep van ghellachten: die bier meeſt al Ban ons / Boch ín verſtheyden Capi⸗ telen/ beſchreven ſullen worden. Maetr daer Wp — Woordichiijek af ſchreüven / zijn onſe Ghemeyne Klaver ren/ Die inde beeinden groepen, Ende dele zijn eyghent⸗ lijck maer eenethande/ ten Waer datmen daer in eenigh onderfchil nae De verwe ban de bloemen ſoude willen maecken 3 ghemercht dat fommíghe witte / fonnnighe toode bloemen hebben: want anders en hebben ſy gheen — onderfchepdt / dat kennelück oft ſchrÿjpens weer⸗ digh 3P, Shemeyne oft 25eemid-RlaGerey. ND f, A ul ij / F B WD Sims — EN 4 N nh NK en Hi WES (, — Ag (a 7. % ¶ Ghedaente. · Ghemeyne Klaveren heben ranbe tee⸗ re ſteelen omtrent anderhalben boet hoogh / oft hooger / ſomtijdts wat hayrigh oft ruygh/ e heel ter gerden epe ligghende: daer-aen w ke bladen, nu Bier nu daer ghevoegt / altijdt dyp tlamen op een ſteelken ende aen een hangende / verſamelt; de bijfonder bladeren ban de welcke/ immers die naeft der aerden zijn / vonder zijn dan d'andere : maer de ghene die 8 be ſteelen n / zijn langhWor Bart pen —— dickwils een Wit p en / ten halve Mane, De b Waffen opt van de ſteelen / tfamen / ende foo een korte dicke aere ſchier nde/ Van verwe fomtijdtg roodt peerfch/ fome -_túdts wit / foet ban ſmaeck: ende alg Die berwelckeren/ Ban komt daer rondt ſaedt boort / dat lepe pe “kens oft blaeskens gheſloten leydt. De Wortel is langh/ rondt ende chtigh / diep in d'aerde ſinckende. q Plactfe. Dele Klaveren waſſen Gier te lande alom in de bjoechighe Wepen ende beemden, founderlingen Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. ene die met loopende water oft ſtrosmen befmopt maden oft immers dickwijls nat zijn. man in Brabandt wordender Lomtijdte heele Belden ende ghebouwde landen et Defe Klaveren befaent: ende pan worden de Wlaveren Die Daer Van komen geel fchag- ner / grooter ende weeldiger⸗ ende ſchieten zoger op dan pe ghene die van ſelfs in De Wepen groepen, za Tijdt: laveren bloepen ín Aep ende Braeck⸗ maendt / ende Daer nae al Dern Somer door, — ; g Naem: Dit ghewas is hiet te lande eyghentlijch Wlateren gheheeten/ Ende tot onderſthil Lan de andere foopten die Wp in de naevolgende Capitelen befehyj fullen / Ghemepne Klaveren / oft Beemt Klaveren / ín get Latin Trifolium pratenfe 5 ín t Griecks Tefpuaaor uy mois oproer eous yevdevovs ende ſomtydts AaTòs ò 2 KOPT worrtiusz int Staliaenfch Trifoglio in't Spaenſch Trebotin pee Boonhourtich Wiſenklee ond Slepfchblâmen; in’t Franz fopg Treffle, ende in de oudt Franſche taele Vifmarus, alg den ouden ſchrijber Marcellus betupght. 4 Defe Klaveren / alg fp Lan faedt ín de belden komen zijn / dan worden ſy ban — onervarene ín de kenniffe dev rruyden ſeer qualijck Medica gheheeten q Aerd, Kracht ende Werckinghe, De bladeren bloemen van de Beemd Klaveren zijn kout ende Do ban aerdt ; men fepdt/ dat het water daer de lele in foden zijn / Ban onder met een kliſterie inghegoten / mitg daer Bonigh bp vermenghende/ alle de knaginghen ende {merten van de dermen ende Colijtke Verfoeten/ ende de taepe flijmerighe vochtigheden / die aen De ſelve hangen, af ſchrabben ende af vagen oft upt leyden kan: ende dat et cruydt (ele plaefterg-ahtwijg van bupten opgheleyt / eer nut ende bequaem is om Be ontftekinghen. ende ver⸗ hittinghen te verkoelen ende te ghenelen. 1 ME felbe erupdt wordt van de Oſſen ende ander groot Pee teel gegheten: maer ig het befte Hoeder Hoor de onge Kalvers ende Lammeren. À : J De bloemen van de Klaveren zijn De Wien ſeer aen- ghenaem. Ee ie } Det ig oock ſeker / fepdt Plinius / dat de klaveren telgen ín trecken / al oftfe verſchritkten / ende dat de bla⸗ Beren te berghe ftaen ende hun ſelven oprechten / alffee eenigh onweder oft ſtoru Van Windt fal op ſtaen / oft toekomende ís. —— BIIVOEGHSIE Ez: D @ berfthepden oheflachten van Ghemepne oft Beemd · Ula · beren en behoeven alie in’tlangh niet Gefchreben te worden: want hun meeft onderfchil is alleen in De wife ban't ende ant de Ulaberen met beranderinghe ban de plaetfe gelegben. Witte bloemen hebben ſomthdts heel ru ende heel witte xghe fleelen platken / ende Geel groote biaderen / fulchts als in Walſch Neder⸗ lanot ovexploedighljck op goede berte landen ghefaept pleghen te Worden. Se Roode oft Prerſche Rlabers zijn oock m £ Spaenfche Klaveren worden ban fommigte oock hier bp ghere⸗;⸗⸗ Kent;de welcke in Dpaegnien omtrent Dalamauca/ daer (pwafs fen / oock Trebel de prados heeten: maer Cluſius beichnbflel ende noemtfe Trifolium praten{e Salamanticum , hebben dunm truppende rackskens / ban dap palmen langh/met Bp klepne bla ebi met klepne bloemen fchoon purput roodt. °C ſaedt is klepn ende vofachtigh/ oock in bla groepende/ als Dat Van De Ghemepne Ulaveren zjn Se ig ze vd — Neer teeckent. e Spaen oorte/ als Beemd-Hilaveren / geele bloemen. Cluiug vermaent noch bau ettelicke andere forten ban Klas — dan Daer ſullen Wop in de naebolgende Capitelen van hans Delen. \ —* De Engelfche noemen de Ulaveren oock Klayer, ende Herbe Tdi“ foglie, De bungee Lo here , omi Dat fp De eerden daer mede beeden ; andere ſegghen Dat fp Klaveren gheheeren zijn als Kal ver-cruydt, om Dat De Malberg Daer foo bet van worden. Audite Beetenfe Cleveren. De Bilde ſoorte peet Trifohum filucttzeop bet Latimſch / op't Booghduntſth Smicken. —_— 4 ſeydt Lobel/ oft doo: oeffeninghe boort-gekomen) zn oock ban ben gheflachte ban Glemepne klavers / hebbende bier / bif/iat feben bladers / die ban’t Koeckoecks broantuiet oughelijck nomen Datfe brupn roodt oft als bzuyn bervoeft fer zijn. De * men zijn wit. Voorts hebbenſe alle dinghen met de andere B mepne ghrlück. Eenighe foechen Defe Klateren feer blijti heropende dage iet wondere mede upt te vechten : mits Dat e⸗ mandt — doen ghelooven / datſe goedt zjn om met De min⸗ nedzanchen inte gheben Soodanigh is het Quadrifolium phæus⸗ —— Pte an iaer Dit beupn Dau verwe (6 |, 7 — — —— laderen bpeen heeft / anders TOON Abfas Het vierde Deel. ofper Alpinus beſchꝛeven waft in Capptén/ ende & A bet en / wat miter dan een palme hoogt opfchiez gende/met bladeren ale Klaveren / maer ronder /ende bier acu elcke twiech oft vibe. Den mindelfteel ts Wat ghebaprt. Onder elck j aen ben middeiſteei komt een daorenken boort. Op het ende tuffehen den oorfpronck ban elck fidfteelkken waſſen klep? ne ; endedacr nae facden ale Peer-faedekens. Noch van de krachten van Ghemeyne Klaveren. {Den ghelooft / dat be Klaveren boor een goede ende nutte ſpyſt met gebrupcht worden; foo Dat De ghene / die ſe eens ghewent is / De ſelpe niet haeft en fal konnenlacten: daerom pleghen De Jerſche daer koecks kens e brooden ban te backen / Ende __ Ab met boter — als in righe maeghe ſteken / nae dat hoed aut: pbensten en hebben: ’t welck de pickwils gebeurt, ende eenen die; age be floppen ende ffelpen Den witten bloedt ban De brouwer. Rlaveven met haer bloemen/ oft alleen in Honigh · water ende ghedroncken / verſoeten ende ghenefen De ende flekende pijnen ban de dermen ende kolijckes Wel als't felbe met een ren idd doen. Wet i in ’t an het cru  —— En dat —— op een ghewondt oft eer Wel. — hecte ———— zeerigh gemacht gheſtropt / beelt Dat ik — aberen met placken worden nu ter tüdt ghelück Oos gben- feer nutteljck ghemengt in dDrancken ende falben / Diez nende tot de ghe inenen ban de oogten/ fepdt Lobel. Platearius fepdt/ dat laber ſaedt infwijn-ghefoden / ende den oock hier af ontfanghem ende opwaerts ghelaeten/ De moeder rd ende opent. Klaveren met wiste placken ín water ghefoden ende ghedronc⸗ en/ gheneten Den witten bloedt ban de brouwen Doo: haer kracht ie bjoogten/ ende middelmatighlijck teeven. Klaberen aedt ende oock De bladeren in water ghefoden ende ghe⸗ broncken/ gheneſen de fweeringhen van de longeren ende borſt: het felpe water is goedt teghen den bloetganck / waterſucht / ende Derde- batghſche kortſe; immers als de Veldt · ſcheerders verſekeren. HET NEIL GAPTETEE Le Van Groote oft Sterck-rieckende Klaveren. en Ghedaente. _ 5 G Goote Klaveren ſchieten upt Det Aerden dunne teere vijfen oft fteelen/ meeftendeel averepnd ffaende/ dzy boeten hoogh oft hoogher Wordende: upt de welcke lan abe dunne fteelkeng als fijd-tackskens ſpruyten / daer Dep langb-worpighe bijnae Booy ſpitſe bladeren aen Walz fen/ breeder/ grooter ende brupner oft donckerer groen dan de Ghemeyne Klaver bladeren: dan de bladeren /die upt de wortel voor Get uyt · ſpꝛuyten ban de fteelen voort⸗ komen / en fijn (oo Yangb-Wworpiah uiet/ maer ronder ban maechfel : upt den ee — van defe bladeren dunne fte ont andere d elkens / op hun tſop de Ban De bloemen dꝛaghende / kleyner dan Han de Scabioſe / maer vol van ſchoone blauwe oft Hyacinth verwighe bloemen. Daer nae volght langh-w acdt/ oft/als Diolcorides fepdt/ t/ rupah o bai h/ ende aen Deen (nde/ oft aen n tfop als tu een ſ pitſth epndende, De wortel ig Dit ghewas is ín bladeren ende ín alle fijne deelen vupl Han reuch/ ende nae Pitumen riechenbe- 3 5 ‚Plaete. Defe Groote Klaveren en waſſen Bier te gock in n van lande noch oock in Wooghduptichlandt nergheng lelfs int wildt / maer Worden alleen in de crupdt-bemin= —— ende — Dan fp waſſen * le ende oken fteena je oneffene plaetten/ als Hippocrates Bi fepdt / immers foo fijne Wooden Ban Guelltug Bertaelt ende uptghelept zijn. … 4 Tijd. in De honen. wan bele Lambe blocpen de e Naem: d an Klaveren / Die Wp fn onte tael Groote k heeten/ ig in’t Griecks epgentlijck - __Friphyllon Set dier A als — Otello waar; bp Weele andere Mc- S Mnyuasdès ; bp andere Afphalcion tum; nn ter tfidt tminofam. Apicenna moenit et Tarifilon’, ende niet / als far e mepnen/ Handacocha. Want met Ben naem Ban Handacocha Heeft ben feltien Avitenna alte de fooyten vanLous, vaer Dior ſcorides te wetende Famme I0. tus/ be iben tifche ; Die hp —— Werken ; maer oock — Als een ghelupbert en is (leydt hp) geeft Haer dan Klan Aopdaruov; bp * Lau — ne 5 -eft pleuris ; ende zijn em zijn goedt de gene d Het neghentienfte Boeck. 899 Groote RlaGeven- SSN EO, ON Ô J El) ek N & zb fn eert capitel befchzijft / ende onder een werret. Dele Klaver oft Erifolium Wordt tan Deribontus Largus in fijn 163. capitel Bermaent met de nachol- gende Woorden: TC here dat de Griechen Oxyrriphyllon noemen waftmeeft in Sitilien: want ick en hebbe get in Italien nergens zelien/ dan alleen omtrent de Tofcaen= ſthe Zeeeftadt Portas Lune gheheeten / doen Wp nae Bꝛitannien reyſden / aldaer Heel op de omliggende ber ghen voortkomende. De bladeren Haer Lan zijn De Ghez mepne Llaer-bladeren Han ghetal ende gedaente ghe⸗ lück; dan Die zijn wat ghelifviger/ ende als met eenig hayrige Wolachtighepdt bedecht/ Die aen haer — sock in een uptftekende ſpitſth eynden Waer den ficupc' oft nde — ——— — doe aA — Wel meer 5 geeft cenen ſtercken veuck va — Ben welde teeckenen ín de G hem. Beren ghefien oft ghevonden en E Aerd, Kracht ende. — Dele Groote Hill Beten zijn Warm ende Droogktot in den derden ghelijtk het Bitumen / als Galenus betunght: daerom genefen {p de pine inde ſÿden/ die upt verſtoptheydt Hac: ren oorſprongh heeft; ende Berwerken de maendt-frorven gan de Drouwen; ende Doen gemachelijck ende veel pijen. porte fepdt/ dat de Klaveren foo wel ingeno⸗ men als van buyten opgelept/ oft ban onder ingbefte- Ken / níet alleen den maendt-nloedt der vrouw en Betz de vrucht ende de naegeboozte doen vꝛouwe nae het baren niet wel eren met oen De maenden ende Elders ſchꝛijft bp Daer witten wijn te drincken: Want died ban rd nen. an: De lelbe Klaveren opgelept/doen de maendte je: n iof life oft vooꝛt · komen / ende tagen de vrucht Diolcorides ſchꝛijft daer aldus van: De bladeren de bloemen/ oft het laedt ban defe Klaveren / we gedroncken/”berfoeten-de pijne ende · ——— sij ve Lan de fide e hun Water z oft be Droppelvie bebben/ eh meo € belmet zijn / ende de ghene diet laden/ ende De vrouwen Die Han aechen kot de vallende fiechte bef ter beginnen te god moeder fiech zijn, Danban’t faedt moetmen ghemeyn⸗ lick Dyp Vierendeel loots / ende Vande bladeren cen heel loot oft half once tſeffens ingheven. , De felbe bladeren gheftooten ende met ſproop bart Wijn oft Bonigh-Azyn/ dat ie Oxymet; mgienomen/ zijn goedt de ghene Die van eenigh fetynigh oft verz giftig) dier ghebeten zijn. 3 Dommigte verulaeren / dat Hit heele ghewag wortelen ende bladers ) im Water ghefoden/ De pyne wegh neemt Ban de ghene Die Ban be Aanghen ghebeten zijn / als de gquetfure Daer mede geftooft Wozdt: maer indien femandt anders met het felde water/Daer de wonde mede geftooft pft gewafchen ende den ghequet ſten mede gheuclen is gez weeft / eenighe Meeren Liet ftoven / oft eenig ghefondt Kbt daer mede wies / dat hp al-even-eeng pine lijden end? ín noot wefen (al, at oft Ip ſelbe ban Die lange oft ſcha⸗ ich ghediert ghefteken oft ghebeten waer gheweeſt · jieen fepdt oock / dat Hyp bladeren oft oock ſaeden Van befe Wlaveren goedt zijn teghen de derde-daeghelhe Koatfesende Bier Van de lele teghen de vierde · daegholche/ alfimenfe met Wijn woor het aenkomen ban de koztien inneemt : want Daer doo, Wordt den aenftoot van De ſel⸗ Be koztfen belet ende opghehouden: 3 De wortel ban ve ſelve Hlaveren wordt oock Vermengt bp de Antidota ende Thu riakelen ende andere dierghe⸗ Tijcke dinghen biemen tegen de peft ende vergiftigheydt pleegt te berepden/ alg Diolropideg betupght: Can de oude meefterg hebben bp de ſelve niet alleen De Wortelen ban dit ghewas / maer oock het ſaedt ghedaen / als blijt⸗ ken kan upt de bereydinghe Van Beele Van hunne Com⸗ pofitien/gemepntick Theriakelen geheeten/in het langh befehpeden Ban Gatenhug in't boeck vande Anridota; te weten bp de Theriata van Elius Gallus, ban Zeno Taudiceus / van Claudius Apollonius / Lan Cudemus/ Heraclides / Dorotheus Ende Hera. BIV —— L ig het ſaecke dat deſe Llaheren in De hoben ban deſe landen A gheſaept zijnde / nae haer grootte ghemepnljck Groote Klave- ren ghenoemt worden/ nochtans ſoude men De ſelpe bequaemelhe⸗ Ker Den naent ban Sterckreckende Klaveren, nae bert Latbnfchen - ‘Trifolium bituminofum geben : want in Sitilien ende andere hee⸗ te landen is Dit trupdt foo flerckriechende ende ’t Bitumen je va kende ban ffanck / bat be ghene Die het oprecht Birumen niet en kennen / indien fp naemals het felbe ghenaechen (als Lobeloork betupght) ende viechen/ Dat te kennen fullen komen / alen — {p het nopt te boren Daerom mag dat met vecht rifolium Afphalteum — Dart in ons Hoorbaders tijden waſſet mer Den naem Scherpe Klavers bekent/nae De La⸗ ende e boorfepde naemen: de Engeiſche naemen Treacle Claver; De Italiacuen Frifo'io Bitominofo : ende Daer nag enfe hier te lande (omtijdte Iralvaenfche Klaveren: andere „ Ben ffaende/ Dat het De Handacoca, Antacoca oft Andacoca born De redenen ban Dodoneuu niet lettende. De ÍFranfopfen pleahen Daer heele belden mede te befapen/ ende Dichwijle af te maepen/om daer Bop ban te maecken / Dat fp niet tot boederinghe maer ghe⸗ nefingbe ban de beeften ghebrnprken, Saer men moetfeniet meer bgn eenen dagt ín De beemden gheboopt laeten ſtaen / ale fp ghe⸗ tzijn : want anders fouden fp fan Geet woorden, datſe ber- fticken fouden / ende Doen flerben atie de trupden daer fp op lig⸗ ghen / ſoo Datfe niet meer groepen en fouden. Sp facpen dat faedt Bicht bp een/ als het ſaedt upt ſthubbbekens gaet/ ende geelachtiah omen rÿp is. An bet landtſchap ban Luca in Ftalien a: Beta adh meet sati —— pe be J hier te lande laept en kan het de koude deg lochts niet ike k ie Ander foorte van fcherpe Klaveren „in ’t Lathn Oxytriphyllon ——— euvels 1 ende ís foo ghehe Dat er/ dtachtigher ende r zyn / ande Eben zi —— VA: d Ì tou erlins ban rskens derkens by een ftarnde Tie witter ——— bloemen en zjn miet (00, een ghedronghen / maer wijder ban een ſtaende / platter fende wit, Ven vench is feer tuttei-oft ’t welck beel ban Dat hp oft flinckende fouz 4 29 3 loebigh omtrent Lions ende T * Eeen Fuchlius Trifolinm een-groote ef gorte ban Btaveren / die rd kt usa igwote dosrnen beſchi erd, Kracht ende —— Deſe — — k den Srinckende Klaveren, in t Tathn Trifolium magnum: aut fe» bie Cinius ſchihft om te gene⸗ boe wel Dat fp Bie bet maechen ala OE nd Bet haleum, ende ban andére Trifoliain odörärein glebeesen: nier — ckent:is. — Cruydt-Boeck Remberti Dodonzis vie Hoogh znde eten, Maer men ſal gheenſſins gen 4 beeften deſe Klaveren inde beemden afwepen / Oe goe ben/ Dap tant fp fouden Doo: ' — van heeg ned jn Broen eren; Dacrom moetmen vertoeven atfe droogde zjn bie de beeften teren geeft ; maer Iutiel feffens / A —— drdogh geworden znde haer foo veel bloets doen krüghen dat fp nad) te veel etens lichtelch fouden verſticktu: oock fog De hitte ban de felve Kitaberen haer inwendighe aderen te geer nen. Den als fp hiet | lande ttweerftaeld ghefaept zin g Opt. dan en hebbenſe gheen kracht meer als fp te voren babe * om moe tenfe alle iaer ban viemdt ſaedt beemenighbuldight.moje den / wiltmen Daer De boorjepdt ende naeboigbende Kk ban berwachten. Want defe klabtrten / foo fp in Diit et trent den bergh Etna groepen / hebben alle be merchelfjche egg berborghen krachten ban het Bitumen / tae ſtercker ende zp daerom goedt om alle vergiftighe fleken ende beten van De zi Det-flanghen/ Tarantelen ende guaede Dpinnekoppen/iae Bap, * Den ban ffonden aen te ghehefens (elfs in De beto landen) daer Die Beeften veel quaeder ende hinderlücker zn/ Dan in deſe koude gheweften. .· Aen De ghene/die gheenen luft om eten etí hebben / (ullen dít ſaedt in wijn fieben / eude deſen Wijn Drincken Dip avonden achter den guderen: Baer nae ſullen fp nemen ten Dragme ghepoederde Gem: ber met sijn oockt Dep avonden achter malkanderen / ende von bes morghens al warm : ende hier af fullen fp fweetenhe tors den / ende het quaedt/ Dat in hun maghe is / fal doon Dat fmeren uptgaen. $ P Bie de gichtighepdt heeft oft den kramp / die neme een handt⸗ bol ban Defe laveren / ende ſiedeſe in wijn/ ende finecre de ohehies Helijcke lesen haer mede in het afnemen ban de Manue / ende bp far — t water ban bit gantſch binnen "© ghebiftinleert water ban dit gantſehe crupdt / foo wel bi als bupten Den ljfve ghebyupckt/ ie ſeer goedt — de ghebreken. HET IX CA PAF Eds Van VVeft-Indifche Klaveren. Gheflacht, Et de Boorbefchreven Groote Klaveren heeft be naevolghende ſodrte oock eenighe ghelicheniffe; be welcke noch vremder hier te lande / ende eerſt npt America oft Weſt⸗ Indien ghebroght is, — Jrdiaenyche oft Smeft- Indiſcthe RraGerey. he — — ae Het vierde Deel. Ghedachte. De Fnbdiaenfche Klaveren gheven upt haer wortel veele ronde/ getachterter ſjden af hellende oft puchende ſteelen. De bladersftaen oock Hyp Plamen op zen ſtecllen / ende zijn upt den groenen Wat brupn oft fwacrtachtigl Ban verwe / ronderijtigh Lan maechtel/ de bladeren ban De mear Groote Klaveren {te weten pegene Die upt de Wortel felvefpyupten) nict feer ongelijck pan ghedaente / verwe / ende oock eensdeels Lan euch / boch breeder dan die / ende rondom de kanten meer ghe⸗ kertelt oft gheſchaert. @p't hooghſte ban de tachgkeng komen klepne witachtighe bloemkeng voort/aerg-gewijg ghevoeght: daer nae vᷣolghen ronde War platarhtighe v;uchten / den fade van onfe boven beſchꝛzevene Aphãte bynae ghelijck. De woztel is in Beelen ghedepit ende chepden. à ober: Bit crupdt is ons hier te lande upt Nmerica oft Weft-Fndien eerft obergheſonden gheweeſt. € Tijd. Det * in de — van Dele landen in maendt ende Oogſtmaendt. — Dele bremdefoorte ban Klaveren hebben Wp Trifolium ex America ghenoemt/ dat ig Weſt · Indiſche Klaveren. Dan dat het een gheflacht van Groote oft Sterckrieckende Klaveren ig / fehünt ons den fterchen rene ghenoeghfacm unt te wijfen ende te betoonen. € Aerd, Kracht ende Werckinghe. De fracht ende % ghebrupek ban dit erupdt zijn ong nu ter tijdt noch onz bekent. Dan foo veel alg den fterchen reuck uytwijſt / dien ban be Groote Klaveren Leer bijkomende foo oudemen Dat alle de krachten Ban de ſelve Groote Klaveren oock moghen toefthrijben; doch niet derrende verſekeren / oft fp in alles (oo ſtrrrkelyck wercken ſoude moghen / alg de vooꝛſeyde Groote Klaveren doen. BIIVOEGHBSEI. EIndiaenſche Klaveren en hebben altijdt gheen witte bloem⸗ Ep Daer ban (ch: ft) fp bꝛenghen ſamtds blauwe oft peerfche bloemkens boort / aen aeren Die ban de Labens Beroft Kanus Caftus ghelck. Ep blijven felden iangher dan twee iaer langh in't leben/ immers ín befe koude Landen abefaept. Lp en hebben anders oheen naemen Den den boozfepden / ende Trifolium Americum. Ban bp deſe vremt e ſoorte ban llaveren magb met goede reden deſe ander vremde foorte upt Clufius bes ehreben worden / hoe wel bp de fclbe cer oor den oprechten Tribu- sterreftris bande ouders / oft voor een ghellacht daer van ſchint te e Candiorfche Stekende Klaveren , in't Latijn Trifolium fpinofum Cretieum, zijn in Italien ban LC andiotfch-facdt eerſt voortsgheko⸗ men / ende Daer nat in Duptſc! ver ſonden ende gefaept geweeſt. Theele ghewas lepdt ter aerden breedt ende wijt Berfprepdt/ met fijne dunne vierkan ſteelkens / die verlunt den groenen peerſch⸗ —— — ledekens hebben: aen de welcke ban bepde tegben Den anderen over ſtaen dip bladerkeng op een langtz De / ſmal / — Broen / ſpits / fen tpe doornkens —— elcken oorfprongt ban De fDo-fieelie bifons ns t ene bere bit blachigbe bloemkeng/ / grooter nich loeme ban 1 in't midden tien Dr met gecle Dropkens oft Krgpken/ at met andbepoe ban oe ARL Fen booftekenofe i⸗ d —— hſere kudſe ghelijeht / ——— iben De te D, de — — oi Een hedensdaeghs de om/ ende ſchuy s k D * — ageren — — wd boecksken fwart ſadeken. Dir J Dt ie in ledekens li —— ende beele zude knoopkens memighvn ſeer ghetacht. In rde, ieder a al 4 Baubinus an ende bere met blauwe bloëmen / van bem Trifolium (pinofum Gere ed ruleum lgbeeten. — WET CARITEL 7 Van VVelrieckende Klaveren oft Melilote, 2 Gheflachten, : Epalven de Ghemepne sDelilote oft Welri Dien, Spee bier andere — — de felberte binden. Dele (ullen wp alle Bijfin dit Capitel s Ghedaente, 1, De Welrieckende Klaveren oft Me⸗ lilote ig een ghewas omtrent de dey oft bier voeten hoogh opfchietende / met eenen feel die ban de Wo, boben toe in veele ende verfchepden aenwaflende lij- tachgheng ende ſteelltens verdeyit wordt. Te bladeren ‚niet alleen in WooghouptieBtandt / 1D _ ende dat Het neghentienfte Boeck. got Gelitote oft Welxieckende CcaGerey. Waffen altijdt dp bp eert / díe ban de Klaveren / oft eer Die Ban den Fenigrieck ghelijckende/ Witter/ ende om Dé kanten met Blepne tandekens oft fchaerkheng gbhekertelt. De bloemen zijn geel honighverwigh / ín korte tinne acthens veel bp een ghefchickt: enteals die vergaen / ſoo komen daer Loot ſerr kleyne breedtachtighe brupne oft ſwarte hauwkens / daer in kleyn bleechgeel laedt ieydt. De wortel is langh. Dit crundt ig Ban eenen ſeer goeden reuck / in ſon⸗ berhept de geele bloemen: welchen reuck oock beter ende ſtercker wordt als (p drooghe Worden: oock foo Hebben De bladeren ende de bloemen eenighen bitteven ſmaeck/⸗ — ene dane: “2. Pandit g pe Worker cen ghebonden bat witte — heeft / anders het boorbetegzenen in alle manieren 3. Daer is noth een derde v emde ſoorte van deſe Me⸗ lilste / die feer lelden te binden is/ te meren mét — — — — — reuck. Een vindt oock een loorte van Melilote bloemen/ ende met langher bauwkens. — $. Bencffeng dele pier iffer noch cen vijfde fooste Han — — met if —— 5 — bladeren ron⸗ | Ee en zijt. € Place. Te De Beele oft Bheitiepne Melilote wart [he ranchrijck ende lfen/ maer oock in Hederlandt / aen De kanten Vande Belden ende beemden / omtrent de grachten ende lospen⸗ De wateren/ ende fomtijdts oock langis de weghen/ o rouwe ende fleenachtighe plactfen. 2, © dierghelij bnn Waft de Witte Helitote oac / in berie —— beppen landen : Dan in Hederduytſchlandt ie Cn felder- — Den / Daer ſy ſomthdts inde hoven ghelaent — 2De andere Dip foorten/in ſonder hept de —— vr rbe Diembt/ende alleen in de hoben / meid De footen van” welote blope i maendt ende Doaftmacndt ; ine bid — neels tet wylen foo aem. T. De eerfte fooite wan : densdaeghs in de Apoteken bis —— ggg 902 bekent / is Ban andere Trifolium odoratum; dat fg Welxiec⸗ fende Clateren/ aheheetert / Ban fomnughe Trifolium equinum ende Frifoltum caballinum ; als ofmen Peerdts· € faberen oft Gog-Claveren fepde; Vande Hosghdupt⸗ fchen in Gun tacle Groffer Steinklee / dat is in't Peder duptích Groote Dteen-Claveren/ ende oock Wel Baͤren⸗ Elce/ Dat ís Trifolium vrfinum,oft Heeren-Claveren ; van de Gomepnen ende Floyentinen Tribolo, alg Matthiolus fchrift--Fuchfiug noemtfe Saxifraga lutea , dat is Geelen teenbzeeck andere hebbenfe liever Melilotus Germanica; datis Duptíche Melilote / oft Melilotus Officinarum te noemen. A 2, De ander foorte Wordt Melilotus alba gheheeten / bat is Witte Melilote. 3, De derde heet Vremde Me⸗ litotemet peerfche bloenien / int Latijn Melilotus peregri- na flore purpureo ceruleo inodorato ; bie epghentljck geen Welrieckende laveren en magh heeten/ om dat de bloe: men gheenen reuck en hebben. 4. De Hierde heet Geele IPelitote met langhe hauw kens / in't Latijn Melilorus Cilicia. 5. De vnfde is Geel Melilote met ongheker: telde bladeren ghenotmt / in't Latjn Melilotus lutea foliisnon crenatis. ER Poorts foo wordt dele Geele Welriec kende oft Gemep- ne sRelflote hedensdaeghs in meeft alle De Apoteken ban Duptíchlandt in alle berepdinghen Vande gheneelmenge: linghen ghebrupcht/ ende vooz Den oprechten Melilotus ban de ouderg ghehouden: dan het ſelve wordt ban lom⸗ mighe nienwegDeefters berifpt ende Boor quaet ghehou⸗ Ben: de welcke ſterckeljck verlekeren willen / dat (p de op⸗ rechte Melilotus van de ouders gheenlſins uiet en is. Ende fonimighe ban de ſelve ſegghen / dat onſe Ghemeyne Me⸗ lilote een nieuwe ende de duders heel onbekende ſoorte ban Claveren is: andere willen houden ſtaende / datſe de Cytiſus gan de ouders is. Dan bepde zíjn dieg aengaende feer verre van de waerheydt berdoolt, Want ff heeft met den Eptifus luttel oft bijnae gheene ghelijckeniſſe / alg De nae upt De befchijbinghe ban den Cytiſus blijcken. al; ende tert anderen/(p en is De ouders gheenſins niet on= bekent aheweeft. Want alwaer 't laeche dat fp de oprech⸗ te Meſlote niet en Waer ( 'twelekt sc nochtans Hoor waerfchijnelijcke teechenen ende redenen, Daer toe ghedre⸗ ben/ feer vaſtelijck gheloove) nochtans ten minften is fp poop De Melilotos van Avicenna te houden: Be welche eeenerhande met de Meliloros van Dioltorides is/als upt de Woorden Pan den ſelven Avicenna claertijck genoegh Plijcken Ban / Wanneer hy De krachten van de Melilote —befcheibende / Diofrozideg tot abetupgheniffe ende bez geftinghe Ban ſjne Woorden toerdept ende bp bꝛen ght / al oft Gp Die Woorden upt Dioſcoridis boecken ghenomen ende ghefchreven hadde, Dau den ſelven Avicenna fepdt/ dat Melilotus tweederhande is van gheflachten ; een met geele ende een met Witte bloemen / beyde Welviechende / ende deelachtigh ban eenighe bitterhepdt weſende / ende daer beneffens een verteerende kracht midt[gaders eenige tfamentveckinghe hebbende : gantſchelicũ ſulcks als is dele Melilote / Baer Wp nu afhandelen / ende diein Neder ende Booghduptichlândt ín de Apotelien ghebzupckt pleegh te Worden. Daerom lal ick vaſtelijck belupten / dat defeonfe Melilote gheen nieuw endé de ouders on⸗ bekent gewagen is / maer Hoorde oprechte ende Waerarh- tighe Welilotus ban de ouders moet. gheacht Worden : ín londerheyt nu haer gheen van alle de Grachten ont- Tpeken/ die ban De oude Meeſters de oprechte Melilotus toeghelt hreven ende gheerghent zijn gheweeft. gen welvieckende crupdt; ende als {p Wat droogher ís / ghelijck Thesn hraſtus (lib, De caufis 6,22. &23-cap.) banden zhe „Oak foo heeft (p cen geele bloeme/ ſulcks als hadde De Mein /die in’t landt ban Italien Eampani eten / te groeyen / als Dioſtorides fchrijft. Dan allmen de geel noemt / moetmen be: Dat be bloeme geel wo tasberenabt. me beits eters Û l ens E ? ote( ſeydt ⸗ hen Dioiropides ) wait in riechentande omtrent Aube ende omtrent Cyzitus / ende tp Chaltedon; de we Ke van verwe albernaeft bp: den/ aen komt / ende eenen reuck heeft: dan de ghene / die ín-Campania (dat ie Italien omtrent Rapels ) groept/ ig verſro ven taffraenverwigh / ende meer nac den blee trecken des ende is tlapper Ban reuck, Wt welche woorden ban het doet de ghefwillen ende apoftumatien Schepen die _ behouden / alg wp gfefepdt hebben. Cruyde-Boeck Remberti Dodonæi. Dioltorides te berftaen ende te begrijven is / Dat de Berns ende den reuck Dan de bloeme ſtercker ende flapper / oft oger endr lichter wordt nae De verſcheydentheyt van de ocht ende gheweſten daer ſy groept. Poorts oock for peeft onfe Duptfche Melilote eenighe bitterhendt maeckt $ De welcke Apicenna in de Melilotus f tft te Wefen / alg wy Boorlepdt Hebben : daer be 8 foo heeftfe Gracht om te verteeren: Welcke kracht de ï tus oock toegheſchreven Wordt niet alleen ban Aviten na/ maer oock ban Galenus: Want ſy wordt feer nue - telijck vermenght bp alle pappen ende plaefteren die pleegt te berepden om te Beeteeren/te ontdoen ende mor te maecken/ ende oin De pijne ende Weedonr te Lerfoeten, Alle welcke teeckenen ende redenen oagbfehijnlijck aeta: ſtelijck ghenoegh bêtoonen/dat dele Ghemepne JDeiilote gantfehelijck 't lele ghewas is (ende daer gheenfing van en verfchile)det de oude ſchrübers epghentlijch Meliloruss in’t Griechs Melilotos MexiiorG-, ín’t Latijn fomtijdts Sertula‘Carnpana , oft/als Cato fchzijft/ Serra Campana oft anders Corona Regia plegen te noemen, e € Aerd , Kracht ende Wertkinghe. Ghemtercht bat onfe Ghemepne oft Duptiche Melilote de omelhte Belitote van de ouders is / alg Wp met De Boorverhaelde redenen ín langh betoont hebbben / ſullen Wp de krachten harde ſelve Melilotus upt Galenus ende Diofcoyides verhalen. De Melilote/leydt Galenus, ie Ban haer engen ftoffe meer Berwarmende dan verkoelende; ſelfs is dzooghende — Warm in den eerften graed: ſy Geeft oock eenighe — 5* treckinghe ín haer; ende Daer beneffens kan ſy oock verteeren / fchepden ende tij maecken. ° Dioltoꝛides fehrijft/ Dat de Melilote een tſamentrec⸗ Kende ende vermorwende kracht in heeft: dan die fachta maeckende kracht en is haer niet epghen / maer vore Baer alleen in ghevonden/ nae Bat ſy in de ontſtekinghen gelwillen ende andere Hergaderinghen / de boehtigheden ontdoet / verteert ende Doet BerdWIjnen ; ende [oo maeckt fp moyw al’t ghene Dat hardt ende ghefpannen Wag: % welck nochtans epghentlijck gheen vermorzwinghe oft fachtmaechinghe en 18 / maereer ecnighe berteeringhe ende verdwijminghe / die door het ontdoen ende uptwrijz Ben ban de vochtigheden / ende Boor het uptworpen der dompen ende Wasdommen langijs de ſweetgaten ghe ſchiedt: welcke kracht van de Griecken diaphoretice ghe⸗ noemt pleegh te Worden. … JRet de lele vooꝛſeyde kracht hande Melilote aller: hande ahefwillen berfoeten ende Bernrorwen / in fonderz heyt die aen de ooghen/ moeder/ ſchamelheyt endede Ie: den Daer omtrent gheleghen komen/alleen in foctenwijn gheloden ende opghelepdt ; oft ſomtijdts osck met dode ⸗ ren ban a pedel oft met meel Gan Fenigrieck/ oft-met Tjnſaedt / oft met fijne Terwen-bloeme/oft _ Man * oock met Heul bollen / oft ten laet ſten met ende dierghelijcke dinghen vermenght. % De ſelve Mehllote alieen met water ghemenght / ghe⸗ neeſt de verſche ſweerkens aen den ellebogh / Enten ende dierghelijcke leven/ Daer geel etter uptloopt/ fulchg alg - de oude Íchzijverg melicerides noemden. 8 — te —— —— Terra Chia ende : ijn bermenghbt/ gl de Draghende quade Geast oft ſchorftigheyt ban den hoofde / daer opge: —— —— — oten oft fam gbefonen — el groen oft ín Wijn 5 met eenighe van be boortepae dinghen/endeop demaghe gheleydt / verſoet de pine ende weedon: der — Ee de maghe groepen. ES Det uptghedouwt lap van verſche Melilote vile toeten — Wijn in de ooren ghedaen /Werfoet:de pne derfelde: ende met olie van ãdolen ende edich bermengiht/duetde pijne bant hooft vergaen / als't Baer mede beftreen oft begoten wordt, [ Se 1e Behalben de voorſeyde nuttiahept is onfe Ghemeynt : eerd ſeer v ſel; era df — en eha nne ze daer Ban heeftſe eenen 3110 EGHSE Ty 8 selitore is een ban be ghebrupekel vemeeftot D sate camer —— var ——— — Noo tiever 8-fp ban bremde land alsfpht ko beft Hooke noen ee Het vierde Deel: Melitot „fommiate ín onfe tael Malloote oft Wilde Cla- Com eci pen vaagde &alba Auicehne, Lobel ende ans Bert Vermanen ban ettelgelte foosten bandit ghewas / vech meeft tie zn berfchepden nas De beranderinghe Ban de locht: want in beft tanden affen fp fomtijdts fect hoogt / maer niet luttel oft rech. Tor Londen/fepot penfelben Lobel/waft cen foorte et hooger en wordt Dan anderhalven boet/met klepue auw kens als den Arachs Geeft / met facdt als Dat ban De ghemepne te/ ende boosts in alle andere teeckenende „ve ghelhck. Dan De oprechte: Mcuilote / oft immers De bejee foorte ban allen/ ende oock de fchoonfte / houdt Den felben Lobel De foorte Die hp Meldotus Syriaca odera noemt / om datfe eerſt upt Alepo in Dprien oabt was; hebbende beele tackac htighe ſteelkens / op bepde en afwijckende/ eenen voet hoogh / met beele knoopkens onders pen : aen De welche De bladers * bie ban t Seben · ghetiden · tre lote 3 1 —— — noch frer ghekerft. De bloemen zjn bleeckgeel/ cude Waffen veel bp een] gefchicktelijck ghe voeght / ck die ban De Sccuridaca oft Áftragalus : Daer nae komen achtigbe hauwkens / Den beck ban eenen Papegaep niet ons gbelgek : daerom fal dit miſſchien be Melilorus Cilicia ban Dodo⸗ neus weſen. T ſaedt is als Fenigrieck⸗ ſaedt / maer plat: ter ende kiepner/ den reuck hebbende ban de Duptſche ende Shez mepne Melilote/ maer beel beter: Den welcken wel vijftien iaeren n duert. — fche Melilot ig ban Bellonius vermaent / ende voor op⸗ wechte Melilorus odorata ghehouden; Die in Candien met menighte te binden is: ende is de Snonis bijnae gelijjck;met roode bloemen : ban De landtiieben Matherina gheheeten. Clufius befchrjft oock een Di k gewas met nacme ban Melilotus filveftris pin uis, Die oock cen Prangly-wortel fonder doornen is / doch met geele Melilotus Egyptia, van Profper Apinus befchreben/ in Egp⸗ pten Deel waſſende / ende aldaer Alchimelech ghendemt / heeft rondt / Klepn bjupn faedt/ wat nae Den rooden treckende / niet heel ſonder reuck / ban fmaeck wat tſamentreckende / met wat bitterheydts. pe crupdt felf is kleyn / langhs Der aerden verſpreydt / wat boortsz ruppende / ſith ſelf bijnae niet met allen in De hooghde oprechten de / met bladeren als die ban Claberen met hauwen / dach klepner/ met beele langhe kleyne dzꝛupfs · ghewijs ghefchickte bloemen/ van berwe U foet Ban reutk; daer hauwen nae volghen / Die Klepn zyn ende lim/het boorbefchreven ſaedt inhoudende: het welck Dact ck gebriwckt wordt. Maer de Griecken ghebzupeken be bloemen/ ende niet her facdt. É A  Roomfche Melilot, in't Katijn Melilotus Romaria ghebeeten / is be tweede foorte ban Kens heeft foo krom als die ban den Dpriaenfchen Melliot maer is gechter ban veuck / als Lobel betupght: dan de bladeren ende bloemen zjn anderfing den felben niet ongbelijck. Dan bier van heeft Dodoneus in't Capitel ban Ghehorende Claveren breeder ghefproken: Daer bp falmen De botghende foorten ban Melilot pock binden / te weten Melilotus coronata, Melilotus Germanica Fuchſii, Melilotus Iraliea, Melilotus Parauina, ende Mclilotus Ifaaci Sommi Noch van de ktachten van Melilote. ghe / die dit crupdt dj Lotus ban de ouders houden/ (chrijben dat alle banden felbentoe. : — De Melilote in Ws ende abedioncken/ Doet wa ter matchen)’ Ì tendens hee De póne ban De nieren f Are en, alde ü De doer De Áupmen/ Dieop de bor fte ligghen/ erg 1den. EE geel NE eet Per ond gee hes biecken van de oogen, cheyden de fchellenende Fn oude tijden dieeghmen kranokens van de Melilote te maecz _ Ken; de welcke fp op’t hooft leyden / niet alleen — — sock om te herepende onmacige bitte ban de Ko: Ë — beeft. Sp gbeb De Griechen ghebaupekent in hun fieckten de bloeme ban Me⸗ Klote alleentgek ;maer de Egpptenacrs en bezighen —— Bt ſaedt. Ende Dit faeùt/te weten ban — Melilote / ghen fp / is matigh ban aerdt / in bitte ende verdrooght / ontdoet/ nde met fijne treckingbe p zuptkent teghen de gl Des lebers / om Dat Ber berteert ende ontdoet / fonder te feer te ont{lupten. Teghen al: ende ſmerten den — fp het afned amille-bloemen ín die „Bet affiedfel ban’t : felbe fabr alien fieeeit De magie ende opent bewerftopteadtus- zen zende Claveren / die kromme hauw: - „Dat be ſoorte Ban Ozobanche 16. boeck ber te Doen bergaen / boegten fp wat Feuigrieck ; Lijnfacdt — baninsben. Det ijnſaedt Het neghentienſte Boeck. 903 HET Xl. CAPITEL. Van Cytiſus. uyt de oude fchrijvers. As 3 Ghedaente, , ï Es Vtiſus / als Diofcoywesbetupght/ is een Geel v itte Dheeſter/ alg Den Ghamnus / oft/ foo Pliniustepdt / ars in’t aenfchouwen 3 ende in t kort gheleydt / alg ie⸗ mandt hem berghelijcken » ilt / de hmalbladighe Clave⸗ ren heel ghelick: hy ſpreydt ter lijden estelijcke ftcek à upt/ anderhalven boet langh/ oft ab eed aen de welche bladeren Waffen ats die ban FPenigrierk/oft ban den Brijz bladighen Lotus / maet hlepner / ende int midden een nicer uptpuplende ende groter zenuwe hebbende; de welc⸗ Ke tuffchen de Hingheren ghewzeben zijnde als de Gartz Kette riecken „ende Ban ſmaeck de Ciceren / alg fp noch niet rüp zijn / heel ghelijsk ſchijnen te wefen. en € Cxtiſus, afs ſommigtze merneny. Nen verg Ne CAN berlin — * 2* * Salenus in’t boeck de Antidotis ſrhrůft / dat de Cptif een heeſterachtigh a ewas in / ban hooghde den Es ghelijck: Theophꝛaſtus ſeydt/ dat het een Maepelijcft ende binderlijek crupdt is /ende vat het alle bijftaende crupden verdruckt ende ombzenght : * — Daer noch bp / anche zanghe Alimos ghe⸗ heeten nach veel hrachtigher is⸗ i Hee — —— eeen pta * u ruyck ban den Cytiſus ie bi art / ende aldernacft by het Ebenbout Bouts a Pliniug nae ed — van Theophꝛaſtus in fijn Dan boor den optechten Cptilug wordt ons hedens⸗ Bhewas ghetoont /'t welck ecn — bargbeeen Bear edelen Dooab/ oft boogher/ in deete tachen - * achtigh ende witacbtigh zijn / ende tufichen de handen ghewereben de Erura oft Kachette Ban 6 ende Dep te gader op eenen (teel ftaende als — —— F figen op't opperfte ban on im t aen we / De bloemen ban den iem ie —— kleyner / ende meer getoerwt: de hauwnen⸗ | Sogaa 904 laeykens / een wennigh ghekromt / bijna ſichele ghewijs⸗ ghetijch een waſſende Jhane; (ude welcke Het ſaedt fchuplt. De wortel ig fn etrelijche tachsheus oft rancken verſrreydt. € Place. Dit ghewas en groept hier te lande nerghens dan ín De hoben Ban ſommighe lie Geers « het is eerft ghevonden aheweeft in het eplaundt Tythnus / ende Dan Daer in de bijtiggende Oriechtche eplanden gebroght / ende foo Poorts in He andere ſted van het gafte landt Lan &Sriechen/ende Dat alleen om vieswille/dat Get de Loepen fo grooten menighte ban Kaes deve gheven: ende Baeto berwsondert anp / fepdt Plinius / dat het foo ſelden ende luttcl in Ita lien te Vinden is / ghemerckt dat het Door gheen hitte Door gheen koude/ende door gheen hagel oft necuw beſchadight oft verhindert en han Worden. : Galenus fepdt datter in FPpífa/te Weten Daer ſy meeft aen Grieckentandt paelt/een teker gheweſt oft landtlchap is / dat ſy Britum noemen / Daer een niet ſeer gïsot Den: elken i8/ vol Thijm ende Ozega/ daer de Cptiſus oock aen cenen hant met menighte Waft. · g Tijd De fatpinghe ban den Cptitus / fepdt Colu- mella/ moet ghefchieden oft ín den Herfſt / omtrent half @ctober/ oft m de Vente. Als de aerde Wel berepdt ende pugheroert 18 / maeckt beddekens oft moten / ende ſaeyt daer in het faedt Handen Cytilus in den Derfft/ gelijck het facbt ban Ocpmum ghelaept Wordt : in de Lente daer fac fuldy de voortghekomen ſprustkens verſetten / ende ahefchiktelijck voeg hen / foo datie ban Ben anderen aen alte tijden wel Bier Boeren wüt verſcheyden ſtaen. Indien uber faedt Vanden Cytilus ontbrzeetkt / ſteeckt De tlop⸗ jen van de felste Eprifug omtrent de Lente fn d'aerde/ ende eght daer ander Wel ghemefte acrde om : komt daer dan gheenen reghen op/begietfe oft befproptfe de eerſte vijftien Baghen laugh zende foo haeft als Ip nieuwe bladeren oft toof gijekwegijen hebben / wietſe ende ſuyvertſe weh/ eude roert De aerde Wederom Wat om⸗ ende oeffentfe Wel, Men magh de Cityſus oock ſeer bequaemelijck boor den Den: tember van blepne tachskens/diemen in daerde ſteeckt / vermentvuldighen/ghemercht dat fp lichtelijck ende ghe⸗ willighlück op allerhande landt/hoe magher bat och zy / aerden ende Waffen wil/ende de koudedes lochtg ende des aerdtrijcks/ ſonder eenighe ſchade te ghevoelen / verdra⸗ ghen oft pa kee Naem. Delen heeſter Wordt in't Latijn gemepnlijck Cytiſus, ene in't Griecks Cyulos Kuruoòs gheheeten : ben eêtChescritusnoemt hem oock-Cytilos Kuzrxòs andere ythifos Kuörods; andere oock wel Telis Tur%. Deſe nacmen zjn hem ghegheven nae het Eplandt Cpthnus oft Cp- tiifa/foo dat anderé noemen/ gelijck Servius betupabt. Aerd , Krachtende Werckinghe. Se bladers ban Ep⸗ filus berhoelen/ alg Diofcorides-betupght. De felbe met broodt gheſtooten / doen fchepden ende vergaen alle in⸗ Wendighe ghelwillen die eerſt beginnende zjn / daer op abelepdt zijnde” Water / daer de lele bladers ín ghefoden zun/ chedroncken / doet piffen. Gelenug ſcydt / dat De bladeren ban Cytiſus cen vertee⸗ rende — ——— — waterachtigh Ban aerdt / maer middelmatigh oft ghetemgeert zin / ghe⸗ Tick de bladerg van Maluwe. zien — ——— gheen oft heel lut⸗ „telmelek in haer bor ſten hebben / moeten den Droogent pz tifug in water te weycken legghen/ ende als hp wel ende …_gheheel doorweptkt fs / dan moeten (p ’Banderen daeghs t fan daecupt Douwen / ende daer DP pintkens oft he- minz af nemen / ende met Wat Wijns vermenght Loo. Haeren dranck ahebrupeken:daer door lullen (p te gheſon⸗ „ Ber wordensende de ionghe f be hin fallen Yun oude Gracht door den overvloedt Han huns moeders — nent onteebenlanhen beker vechten n on crbzo melck in der Dronten boften Doen —— als bincht upt fijn boechen De natura muliebri ende De morbis mulicbribus. Ariftomachus van At foo Plint _fchzijft) heeft de boefters / die melck ghebreck hadden _feden/enhe dat Water met Wijn te 5 Ander: ghebruycek. Den felven roue / ende Demotritũs met hem / hebben Gerlehert / dat de Bien nimmernirer vervlieghen oft hun kerven verlaeten en fullen/als fp den Cytiſũs moghen ï Wiegen, Bant (ala Galenus gosh hetupght) alle de oude — ep tbe ol Waren/ den drooghen € ptifes'in water doen — cken ghe hebben / om daer op te Cruydt· Boeck Remberti Dodonæi. peefters ende ſchzijvers verlekeren eendrachtighljck mas Ee Bien upt den Eptilug feet veel honigh viene ad aderen, 8 Columella-fepdt oock / dat den Cytiſus een bijter poedel ig voor de Winnen / Bien / Gepten / Often ende allerhande Dee/ Die Daer Door leer haeſt vet Worden: ende Daer-en-hoven / dat de Schapen Daer. feer wel Melchg gan krijghen. : — 8 Cyti{us van Marcellus: Marcellus den ouden Deeper belthrijft eenen anderen Cptilus / Han den Voorfepden Griechtchen Eptilug wat verfchillende / Die-hp niet . uͤſt als nut om Get groot Dee daer mede te hoeden / oft ont het melck Daer mede te Vermeerderen : Dan Yp fepdrs dat Yp feer beguaem fae Wonderlijck is om allerhande gicht der leden ende Aeteijn te ghenefen. Dar is eer srupbt oft heefter/ leydt hp / Dat meeft omtrent de hagen oft tupnen van de Wijngaerden groert/in’: Latijn Cya fus gheudemt / met kromme ende ghevlochten vancken oft vúfen/ met lan ghworpighe / ſchoon groene bladeren/ende met toegheloken langhworpighe witte oft oock bla achtighe foo foet alg Honigh riechende Bloemen : welck ghewas swinters einde Soiners altijdt groen bift/ EG: HS ER D Soprethte Cptifus bande oude Griecken en is ons hedens⸗ daeghs niet ten vollen bekent / daerom komt het by / d bynae foo veele verſchepden loorten ban dit ghewas vindt alffer Crupot-befchrjbers zijn. Ende Cluſius heeft daer noch Heel. meer ſoorten af befchrenen / Die Wp alie in’t — ban bet narvol⸗ lie Dat Bod mit ghende Capitel ſullen vermaenen; om d ei ſelve vaar Baftaerbt-foorten ban € ptifus houdt. Cyufus Marantha oft Ciry{us Galeni & Theophtafti, naede mene 5 ninghe van Marantha / fe Van Lobel befchreben ;- ende is anderg — gheen ahewagdan’tghene Dat hier ban Bodoncus voorgheſſeit ende beſchreben te: ’t welck omtrent Surrenten niet verre ban Flas pels waft. Befen wordt oock Cityfus verus gheheeten / dat is ops rechten Cptifus. Dan ban den rechten prise hebben wy Biet nae in de beſchruvinghe vanXfpalathus baeeder gefchreben. Andere nemen een mede-foorre ban De City ſus Maranthæ bont denoprech⸗ ten / te weten den genen die Matthiolus Oliuattrum noemt, Ans Dere nemen den Archondoxylo van Candien Daer Door; Die in’t nat⸗ volgende Biboeghſel beſchꝛeven Wordt. — Sityſus Tragi is ten ſoorte ban Lagopus oft haſen pootkens / in de Apoteken dts Pes Miluighencen:t. Cityfus niger is miſſchien een groote foorte ban PfeudocyriCustsan Corvus, Die op De berghen van Beperlandt beel waft/ ende al den Somer door bloept/ alg Camerarius betupght. — Ciryfus Columelle , nae de mepninghe ban Camerarius / waſt “in Jtalien aen Den Zeekant ; ende is ban ſommighe Glaux gheher⸗ tên. Het is eer heel rupgh / grijs oft witachtig ghewas / het Borpes nion ban Montpelliers gelyckende / maer houdtachtiaherjende met kleyner Bladeren beſet. Be tackskens in d'aerde ghefteken blijven weleen gantích iaer voor geoen / fonder nochtanseenighe wortelen te kryghen. Oock is het Geel tfamentreckende ban fmacck / bijftten ſteelen uyt eene wortel ghebende / die vondt zijn / felden beet hoogher Dan eenen oft anderhalven Boet Wordende : Dact ach Waffen fachte bladeren /in Weeeke fpitfen epndende / Bf bp een ghevoeght; te weten tweeaen Den fteel/ ende Drpandere alsde Cla⸗ ver-bladeren ghefchicht. De onderfte twee bladerkens Van de Bloemen zíjn Wit ; het bovenſte ís upt den Witten peerfchachtigh: Daer in fchuplt een krom klauwachtigh hauwken / Daer het ſaedt in beſloten is; ban?t welck Bit crupde vermenighvuldight moet tears den / in t beghinfel van De Gopmaendt blocpende. Ee) wen City fus van Italien ende Languedock. Bp Acquapendente/ fende Lobel / op Den wegh van Koomen nac Florentzen / groeyt den Cy⸗ tilus acht oft rien voeten hoogt / alg Brem / hebbende veele dunne feer harde geffreepte vijstens/-boortkomende upt ecn houtachtighe wortels ende op kiepne fleelkens dp bladers by een hebbende / Die Ban den Fenigrieck k / maer ſmaller / ghelyfvigher / die ban de eenighſins gheiyck u geel / als Grem- bloemen oft Erimte-bloemen / maer — Ve ) aſchgraum / bie banden Brem gheltk / maer dunner ende pla? ——— ⸗ linckende facdt light / als Hippotrates vehent den 45 F tol ghelijc bi oock beel in Languedoc. Lobelacht Dat het ſelbe Den op! COytifus alderbeſt t. D gelij ter näevolghend e id vree heeten een ae 7 us, waſt op Be fieena: —— chtig hoogt. De bladers Dip bpeen/ grooter ied nde ng ber wd Den Cptifus / maer bꝛuyn groen. In't opperfte bande ſteelen —— — =d —— maer kleyn / ende meer dan den an De planteis; waer aen de Benigh komen haelen ; 0 gaende: mast De Bauwkens eude t ſaedt zijn kleyner · — * * ende teint begbinfel barbet Somer cen goedt boedrfel boog Be Oe Goudrachtighe Duns hg ar eng zn ober De twee boeten tiefch van veuck; ban ſmaeck alg de voor⸗ den. —J9 | phre Katjn glen Coli Ee Het vietde Deel. ban Eptifug ís ban ghedaente / uytſprupten she. sed Eee cher barn ghelgek/ met beele taepe groen geele Kee En een ſtaen / abelijck Die ban . blader In De ne Sr oft Witte Claberen/ ende oock De peeffezachrige Lotus / ende De heeſterachtighe Claveren / ende {Melilotus felbe worden ban ſommighe boor ——— Een ſoorte van Cytiſas, inꝰt Franſeh Doublefcuilie ghehte beeft altijdt twee bladeren teghen den anderen Cucrftaende. Cyufusfecundus Thcophrafti ig de Eghelo Der Italiaeneii. HET XIl- GÂPITEE: Van Wilden oft Baftaerdt-Cytifus, Gheflachten: — — ier noch twee andere houtighe heeſter⸗ brad op crupden beleljzijbert / Die beyde met den Cptiſus wat gheluckeniſſes ſchijnen te hebben/ ende daerom Pftudo-Cytifus genoemt moghen Worden : De welcke van den hooghegijeleerden Cluiug aengheteechent zijn gheweeſt. à Vexſtey Waſtaerdt · Cxtiſus. De eerſte foorte ban Baſtaerdt⸗ Eptifus gheeft upt de haan Beel ronde overeynd q Ghedaente. taende / met ettelijtke ſijd ſcheuten oft tackg- ens/bewaffen met veele groene bladeren / kleyner dan die Keng —— s komen geele oor aers ghewi nechern Hiper van de WHrem-bloemen / anders He i ti oeh he —— &l dan die Ba vighe / € beuwkeng / oock kleyner dan die Han Den Brem ; in de welche klepne fwartachtighe fadekeng De woꝛtel is langh / diep in D'acrde dts oock Brom / ende ter 2. — Van Baſtaerdt· Cytilus fchijnt de geghfaem te ghelijcken/ aengaende haer wuldighe freelkens Dr dan (pig leegher ende Wolachtigher oft haprigher/ gheenſins ofer: eynd flaende / maer alleen ter fijdenwaertg deytende Het neghentienfte Boeck, voorleyden Carelus Cu Dunne / langhwor⸗ ges bft Bellende: De bladeren zijn oock Wat grooter in defe foorte/doch nochtans oock hlepner dan die Bande Beemdt- Claberen. De hloemkens waſſen oock Dichter bp een/ ende als ín een hoofdeken ghehoopt ende tfamen ghe⸗ dronghen; ende zijn oock een wernighsken grooter / alg oock zijn de rupghe hauw nens oft fredt-hunshene: De Wortel ſinckt diep ín der Aerden / ende is ín luttel acne banabfels berdeplt. eräfidetinghe. Wet ghebeurt ſomtijdts bat vit ghewas * —— xlaetſe —— baprachtigher Boorthomt Ander, Dan hoe dat tupgher oft Wolachtigher / ende meer nae Den witt 5 À Ei ———— u Witten trechkt: Want be rupgighept feliz brenght de crupden tfaz eenighe qrijfighept Wittighept mede. Dei n Cat beeft noch etrelijefke foorten Ban delen Cptifug gefien ende in fijne Boechen feer neer: ftelijck aengbeteechent ; de Welke van De twee voorbe⸗ ſehzeven foorten heel Tuttel fchönen te berfchillen: Dan iſſer eenigh onderfchil in die Hoorfende foorten /'t ſelve Komt bp doo} de veranderi ende grfehepdenthendt F — ha he ee twee Dingen Beel ï en € Beranderin — onghelijtkigheyt der crupden / als Ebropian us g Phefe, Defe ghedachten van 2aftaerdt-c tifus Worden gebonden in RNoꝛavien ende in —— ala Den Boorfepden Clufius betunght / die daer noch verſchep⸗ den andere medeloorten van de elac Waſſende gebonden beeft. Dp waſſen liefft — —— kanten van ende bouwi nahe eghen / in fon derhept Die Wat diepachtigh oft leegbachtigh zijn / ende oock in de * Want fp fchrinen haer eenighſins in De loymmer ende (chaduwe te Berheughen. q Tijdt. Dele crupden [jn op bun beft / midtsgaders — — — ——— ende Bommaendt : * ende 0 et kop, —— AT nae/ Wordt Het Laedt bol aemen. Dele rupden zijn merckelt * ghene oft be ftacrde-fooyten van Cptifus te houden; Sass 906 daerom maghmenle met goede reden Peudo· Cytilus oft Cytifus filiefttis ; bat is Wilden oft Baſtaerdt · Cytiſus/ noemen: te weten het eerſte gheſlacht van pefe twee crup⸗ pen Serſten Baſtaerdt Cytuus noemende / m’t Latijn Pfeudo-Cyifus primus; het ander. Tweeden Baſtaedt⸗ Eptifug / in't Latijn Pfeudo-Cyrifüs fecundus: & Aerd , Kracht ende Werektnghe. Wat deſe crupden voor eenen aerdt oft kracht moghen hebben/ oft Waer toe dat {p nut mo wefen/ en is oug tot noch toe niet wel Berfocht oft belients BIIVOEGHSEL. D E foorten Han dit * * — behalven de voorbe? ctreben ghevonden Lzündefes — — —— Cyufus, int Xatin Cytilus Hifpafius pri⸗ mus Clufii, heeft ſeer veele bladerke ns / dip been alg Claber-blaz ren / bant ſmaeck bittera chtigh / waſſende aen rupghe bleeckgtoene tachskens ; De weicke op hun tfop geele bloemkens Draghen als “Brem-bloemen/ aers ghewos ghevoeght / wat reutcks hebbende. de een berwarrede ende uptgefprepdetoortel fprupten ſtercke feet Garde gh teende grauwe rho kens bijf oft fes cubitus boogb/ oo dat Dit ghewas — — rend gbelgekt; hebbende geel ut/ 'twelck binnen heelfwartis. É 3 3 2, Tweeden Spaenfchen Cytifas , int Latijn Cytifus Hifpanus fecundus Clufii , heeft Beel hlepmiet rys keus / niet meet Dan Dip voe⸗ ten boogb/ witter / met blaveren Die eenen uptſtaende n rugghe heb⸗ den / ende ſeiden open ſtaen / maer meeſt toeghevouwen ſchynen te wefen/oock rupgh ende haprigh van ſmaeck ſeer bitter. De bloem⸗ Kens zijn Geel gondtgeel; De hauwkens langhachtigh / roum / bꝛuvn ch / met het üpterfte nederwaerts gekromt : t ſaedt is wat grooter ende fwarter Dan Wander. “ 5 Defe twee foorten Waffen omtrent Dalamanca ende elders ín Bpaegnien : maer van ſaedt ban De felve Dat in Hederlandt ghez faept is / komen De felbe heefteren deel — ende hoogher voort. 3. Derden Spaenfchen Cytifus , in't Latin Cytiſus Hifpanuster- tius Clofii (Lobel noemt hem Vierden Spaenfchen Cytifus van Clu- fius) in’t Spaenſch Eftabón ghenoemt/ groept een mans lengde / met gen rtachtighe fchorffe. De bladers zijn alg Die ban De Elaberen / dipop een fteelken / aen d opperſte ſyde groen/ maer onder met vofachtighe wolachtighept bekleedt / bitte rachtigh ban fmaeck, De bloemen zijn goudt · geel / grooter Dan Die ban De boorgaendes endemet De Brem-bloemen te verghelijcken. 4. Vierden Cytifusvan Clufius is De eerſte foorte ban Baftaert- Cptiſus hier ban Dodoneus beſchzeven; wiens bladeren bitterz achtigh ban fmaeck zjn: De — hebben bier bladeren / de Erwten-bloemen abelijck/ al maer beef kleyner / ende geel; ende foet ban reutk / oft naeden Bonigt rieckende; De hauwkens zjn wat plat/ k get! gh faedt inhoudende. x s.Vijfden Cytifus van Clufius ig De tweede foorte ban Baſtaerdt · Eptifus hieer van Dodoneus befchreven! met fmaller ende klepner bladeren / bitter ban fmaeck ; de welcke / abewreden zijnde bet te met geele niet qualtk riec⸗ Sor bar be beani glegeten te worden! i — wi Det fee in ſo Oock for werdt Het dirrent Tienen —— mthots hee oft Sthoꝛfte bedeckt Het bioeyt ſomtijdts heel laet n’tiact. Doms tüdts wordt het beel ende vupgher/ als Bodoncus oock ari met eens foo groote bladeren / ende goudtgeele blincs oemen. 6. Seſten Cytiſus van Cluſius, in Spaegnien waſſende / ende te Valentʒen Bae ende Boga blanca ghenoemt/ blijft heel leegh/ met Klepne ig — eenen boet hoogt / ſelden — 7 i gris: aen edi bladers bpeen groepen op ten kort en; ban oe toeicke 'r minbdelfte tweemael u 5 d tee / afchgrauw ende gris ban berwe / met eenen Denfmaeck. De tackgkens zón bijkants ban onder tot boven gen het uptfprupten ban De bladers met geladen; de welcke tweeoft dip bpeen groepen upt een facht fcheeken oft boosken/Dat met witte wo bekleedt is : ende zjn goudegeel / lieflchk Ban reuck / als De baorgaende/ maer klepner In Dpaegnien worde defen Cptifug deel gebrupckt / ſeydt den felben Clufiug :want aen detacken/ Die op matten wo verba en EEE Ee eer elanden F Ee nd eden 7. Seven! yufus van beeft ettelücke tacken ter den berfprepdtligghende / dun / lende om ijf Met oft luttel bladeren / maer ter fijden beel fjd- bp cen bevoegde op Langhe Balans Bande ———— * ——— der rugh / Gie i zuptden oorfp, fteelkeus komen dip oft bier —* bi — 1 ü famtijbre ——— neff —— de tacken Í aerden Daft maechen. Defen- 5 vomijt — oek ia pe. eren EDE Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. tüdts heeft Dit gewas rhſen ban eenen boet langh / duu / gro en) met bladeren ende bloemen alst voorgaende / bijf oft ſes bp ceno; t upterfte ban De tackskens/ ende niet upt den fchoot oft oorfponst ban de felbe als ín de boorgaende foorte komende: D'een (hoe oop De bladeren / De ranckten ende De hauwen zjn grid. Bet bloept in De boffehen van Ooftenvijck int den Dep. Ligghenden Cytifus, in't Latijn ban ſommighe Cytius fapinus ghenoemt/ omtrent Lofanne waffende! ſchhnt met de boorgaende niet qualijck ober een te komen. 8. Cyufusvan Candien , aldaer Archôn doxylò gheheeten / ſepdt Honoꝛiiis Belli aen Cliſius ſchrhvende / is een beefterachti she twas! heel krom ende flim / ſeben oft acht boeten hoogt op fchietens De:daer aen Waffen bladert dry by een/ fomtijts bier bj een / filbers berwigh/ de Claber-bladeren ghelicltende / met eenen tameih üpeftaenden rugghe: de bloemen zjn ale die bande Groote Crane: ren / doc noch grooter Dan Die/ rOODE ban verbie met erteliene witte haprkens / als De vederen Dan den Dtrups-boghel bi inberciect: in voeghen Dat de bloeme Daer door feer fcaep ende luftigh om ſien is / als de roode oft peerfche ende De filvere verz we tfamen ghemengbt hebbende : daer nae bolgben faden Brooter als Bies. Bet hour felbe iS bijnae als Ebenbout / fwartende bifter hardt: de fchorffe is aſchverwigh / heel bol Diepe kloven ende ſcheu⸗ ringhen. Dit ghewas graeptop hooghe berghen: en ſoude Ebenus Cretica moghen heeten; Een ader ghewas mer ghedaente van Cytiſus, in't Latijn tif facie Aly {lon truticans quorumdam, ig een bremdt feer lutrel bekent — ende ſtaet inde Nederlandtſehe hoben in den Somer en linckt met fijne geele bloemen / die kleyner zijn dan die ban de Vias lieren/ groepende aen beele uptgefprepde ſſimme gheſtreepte (eers kens/ dieban’t Polemonium ghelgek. Be bladers zijn Die Ban ber Cptifus niet oughelick / maer ghelfvigher / wit / vouw / ende fri ban boꝛſte lacht ige haprkens. De wortelis houtachtigh ende hardt: * faedt groept in blacskens/ foo Lobel dat belchrift. Bier bp fons Bemen mogten ſtellen het Trifolium hemorrhoidale, anders gehou⸗ Den boog eenen Cytifus Columelle,oft een mede-foorte van Archon- doxylo met rupghe fteelen /upt tenen tamelgcken hoogten ffam boortkomende/aen Garen ooorſprongh dewaſſen met langhwo pighe rupgthe bladeren als die van Cptiſus oft Brent / bijf te ſamen inde ronde ghevoeght als be bladeren bande Bÿghboonen ffaen : De hauwen ffaen oock bf Lp een inde vonde als klepne Geckelkens, roodtachtigh/ inhoudende elck acht Dicht op malkanderen liggen: De faden/ blinckenbe/ rondtachtigh / grooter Dan Steen ſacdt / tamelgeken hardt. HE:T: X EFI GA PITEL Van Heefterachtighe Claveren. Ghedaente, D & Beefterachtighe Claveren brenghen dunne rijs⸗ eng boort/ groen/ omtrent de Vp voeten langh / oft laugher/fomtijdte in verſcheyden korte dweerſe tackach⸗ tighe aenwaſſinghen verdeylt: omtrent de welcke upt de wotelen ſelve Beele bladeren op hunne eyghen ſteellens waſſende voortkonien / dzy te gader ghevoeght / ſmalle / ende kleyner ban de Ghemeyne Claver-biaderen ; Bande welcke het middelſte altijdt grooter ende langher is dan De twee ander die ter ſjden ſtaen / allegader bzuyn groen/ boch aen de onderfte fijde wat groener. Op'é fop van de tackskens komen de bloemkens / eltk bijſondet Kleyn ſteelken ruſtende geel ban verwe / als Van cen kleyn {mal pijpken beghinnende / ende hun Lelven daer nae bogenwaerts ín Lijf oft fes bladerkens ontdoende eude Berbzepdende / de blocmkeng ban ghemepne Du glofie bijnae ghelickende / maer Klepner. De vrucht oft edt-hupgkens is vondt/ foo groot alg een Erwte / eerſt rijp zijnde [wart van vᷣerwe / daer platte oft bree⸗ groen/ 5 de laden in ſchuylen als Linſen. Dewotel ig witbat / reedt ende wijdt onder d'aerde kruppen: berta re Ie op verſchepden plactfen í ende dickwijls op en nieuwe ſpruy⸗ ten uptghebende. : 3 5 — g Plactfe. Deſe Claveren waſſen hier te lande ín de fri van ſommighe cruydt· beminners / dieſe upt vrem⸗ landen ontfanghen hebben. Bn s Tijdt. Dit gewas bloept in ben Somer: Get laedt Wordt in den Berfft rijp : dan het ig altijdte even groen; ende De Wortel blijft menighe iaeren levende. € Naem, Wy hebhen vit ghewas Heeft beren / int Latijn Trifolium fruticans varllen noemen / ommighe Bat boor houden, Want Get en komt met den Eptilus aheenſins niet ober een / ed, de — vinghe / die wy in de Voor gaendelapitelen daer van ghe⸗ gbeben /merchelijck ghenoegt kan blijcken + teu Waer faeche datmen ’t Booy den Eptifustan Parcellus foude willen houden / daer et mifichien eenighe ghelijcke: niſſe mede laude mogben Íchijnen te Gebben / waer Dak evachtighe Clas — Het vierde Deel. Heeſterachztighze ClaGerey. i) be bloeme/ die fn Dit ghewag geel is / wit ban d blauwarhtigh (in't Hatjn gelbineus ) waer. ant te verwe / die Marcellus in de woorden /Die ín ’t laet fte han ’t boorgaende 11, Capitel verhaëit zijn, Zalbineus color ghe⸗ noemt heeft/ (hint groote ghemeynlchap met de blauwe oft immers dieratelricke verwe te hebben. ant Vege: tius Benatus (Veterinarie lib. 7, cap. 17. &lib.3. cap. 2.) bet crupdt Erpngium belſchrijbende / fepd: d geudtgeele ed ek anders galbineus‚pat Bilal ban verwe: want Dat telve rrupdt ngium / alg hier nae blijcken fa ui ten deel ende met lauwe Dan om tot onfe Deefterachtighe Elaz beren Wederom te keeren / fonumighe zijn ban dar dit Hoor Het : Ban de Duderg te is / om Dat de bladeren ban dele Claseren de Gupte bladeren eenighſins Dek ſchy ad Van het p pia d Polemoniene. A bladeren. —— ghemeyne de uyte riet gbelijck / maer de van wordt” ab ij wijs ee E exitun ſelbe / De is oft Pranahwortel/ end e me amtozie met bladeren ban Bupte bp Diofcorides « Acrd, Krachtende Werckinghe, Dele Heeſterachtighe Claveren en zyn nerghens toe nut/ ende Bock tot geef woeber bam eenig bee oft andere hops oC heet Thin sijn fr be ien aengbenaem / immers bat wy Weten oft fouden mogben hebben. RER | V ar gepieker den nf Doren aac ne des bn a tt bladeren dp te gader / die v ge Belek mars grooter/ooncher-groenbichachriop uns lt Dit aheheel erupdt / foo wet fn fieeten a 907 De klepne geele bloemen komen boort in den Mep oft Veder maendt/ atelijck Die vanden Fafemijn: nae de welcke fwarte bolle besten bolghen/ díe tfamen in de conde bpeen ſtaen / foo groot ala Die ban Weel_crupdt oft Wilden € drnoelie-boom/ Hol van beupn- teodt verwende fap. De wortelis langh / houtachtigh / berwervet / ende wijt ende Krom untgheſprepdt / binnen wit / cen wepnigh heet * ende bitter ban fmaeck/ maer feer moepelek Om upt ter atcven te trecken. Dit ghewas groept feer deel omtrent Mourpellierss ende ordt tn De boden van Nederlandt / Vranckrjek ende Enger landt nu ter tijdt [ {maer aldaer gehouden boor een ſoorte bau Vremden Biem/ oft Geelen Jaſmin / als Den ſeiben Lobel” tupgbt. Hach: id ig goedt om de beten oft ſteken bande Storpioe⸗ nen te gheneſen. HET EE Van Seven-ghetijden-crùydt oft Tamme Lotus! —— —— Ghedaente. Ade gheſlachten van Claveren moet de Tamme Lo: B tus oft ander foopte van Welrieckende Claveren / diemen Seven ghetjden · cruydt uoemt / dock gheſteit Worden. Dit ghewas heeft ronde / recht overeynd ſtaen⸗ de gee fteelen / ander halven Voet oft meet hoogh/ met bele tackslens oft lid-[cheuthens : aen elchk uptz ſpruytſel oft fchoot Gan deſe ljd-Icheutkens Waffen dip bp een ghevoeghde bladeren alg Clader-bladeren / maer er 4 7 / ende rondom ſoetkens ende tamelijcken Ondiep oft ſaeghs ghewijs ghekerft : upt elcken oorſprongh van defe bladeren ende meeft op't opperfte ban de ſteelen ende —— ſpr uyten andere Durine ſteelkens met bloe⸗ men afs in kleyne aerheng vergadert / upt den blauwen Wat nae Hen Witten oft bleeckachtighen treckende. Als deſe bloemen bergaen / foo volghen Daer ronde hoofde⸗ keng nae/ vouw in’taentaften/ ende met ffekende punt⸗ Het neghentienfte Boeck, Keng befet ; daer ín Get faedt lepdt/'t welck klepnet is dan Fenigriech. De wortel is ghevetelt. : Geben-getijden-crupdt”. \ v — — is witter oft er da —— ín babes Beemdt-Klaveren zún > her et la j —— BOeBt Dan reuch; ende fchiint wat Poe igh tenighe Cmaerighepdt daer 908 fouderlinghen ale't fijn bloemen dzaeght / maer noch meet ats het droogh gheworden is: (elfs al let langh gepiucht ene Heel dor ghewopden/ nochtans blijft het Dien goeden reuch gedurightijek belondende : welcken reuck nochtans meerder is als't achtig ende droef weder is / dan als het fchoon claer ende bzooghj is. FRen ſeydt / Dat dit rrupdt fnen veuck febenmael ’gdaegbs verandert/ ter Wijlen dat het noch groen ende groepende is: ende Daer ban heeft. het bert naem bp De oude Wifg van Hooghduptle hiandt Sie? Ben gezeiten Praut ghelreghen gei ef pat ig in onfe ael Deber-ghetijden-£LUPDL. — q Bede Oe erupbt wordt hiet te tande alfoo, Wel alg in Booghouptichlandt/ Italien / Vranckrijck ende in andere vijcken ghelaeyt ende onderhouden. à q Tijdt Det bloept Hier te lande in Bracchmaendt / Popmaendt ende Oogftmaendt van't ſeſve iaer Dat het gheſaeyt is ghew eeft. 4 7 Naem. Wy noemen bit ghewas in onfe tael Seven· ghetijden-crupdt / int Pooghouptleh Sieben gezeiten/ om pat het fevenmael ‘sdaeghs Den reuck verlieft ende Weder rúaht/oft immers verandert, als gefepdt is; int Latijn rifolfam odoratum , dat is Welrieckende Claveren ; in Franſch Treffe odoriferant; int Spaenſch Trebol Real. Det fchijnt de Lotus vrbana, Lotus {actua oft Lotus domeftica ; Dat is Tamme Lotus/te welen/daer Diolcortdes in fijn 4, boeck van ſrhuft; de welche in t Griechs Lotos heme ros gheheeten wordt / ende Van ſommighe Triphyllon Tefevaaor, Ban andere Tripodion Tpsrödtors € Aerd, Krachtende Werckinghe, De Tamme Lotus beeft cen mivdelmarighe Bracht om te verdroo hen ende te verteeren/ als Galenusbetupght; ende is in't midden Hau de Warmte ende koude gheftelt : welcke Bracht ende epghenthept in ong Deben-gyetijden-crupdt merckelück ghevouden Wordt, — — "@ fap ban delen ctupde met honigh ghemenght / tieemt af de placken ende litteeckenen van De ooghen / ende Boet de ſchellen af vallen/ende de ſchemelinghe oft welcken ban het ghelicht vergaen; ende maecht den oogappel heel fuper/ ende Get ghelicht heet claer; inde ooghen gedaen zijnde/ alg Diolrozides ſchrüft. Bier te lanve Warden De bladeren ende He bloemen bant Deben-ghetiden-crupdt in olie ghewepckt ende ghewónnen : We) olie ghelooft wordt alle verſche Wonden fe heelen? ende Wardt Hoor feer goedt ghehouden om allerhande breutklel ende ghjefcheurthept Lan de ion⸗ ghe kinderen te ghenefen. Men lepdt Dit opaogh peten de Kleederen / em Batmen woor feker houdt / dat ſy De ſelve teghen de matten / fchieterg ende ander dierte bewaeren ende belſchutten. ed — 1 N deſe tijden woꝛdt dit ghewas ban de brouwkens veel geacht / om daer ẽen olie Hante maecken / Die fp Balſem noemen : nae de weitke dit crupdt felf oock Balfem-cruyd: hp fommighe gheheeten 2Dt. je _ Daer dit crupbt eene ghefaept ie gheweelt / daer komt het lichtez lck alle iaer wederom voort ban fijn gherefen facdt. De Apotekers noemen’ t Seven-ghetijden Claver; De Goo fche Sieben gezeit; De Enghelfthe Garden Claver, ende Sweere Trifoyl. Lobel noemt t Lotus hortorum odora „Lotus filueftris Anguillarz & Matrhioli, tZatíún oock Trifolium odoratum, tus / ende miſ⸗ 1 ratum, als de flo Mel frogum T heopbrafti. Bet is Trifolium afphalteum Fuch- — _ fis: dan Den ſelpen is Daer in bedro wo: bei betu i ment Zong ade ommighe heb! n Scribonius Largusfoude el mike: ft ſeer pꝛüſt. Ea och van de krachten van Seven-ghetijden-cruydt, Wet fact Ende De bloemen ban dit ige td see kel alg oock de bladeren van t ſelbe / in Aw ende V — laeten a De bei Eget inde en met groote nutti t 5 onighwater gheſoden ende Dat ghedzonchen ii le and erdee te 5 —— — piſſen / ende vermin⸗ r flbe ceupùr is aoet omde vallende lieckte te gheneſen / tegen do ban De teghen de opſtjginghe Ï — nep, 5 — — wirt CT water Daer Dit trupdt in gheſoden i een ghedroncken / gheneeft — —— rde — geneeft De bierdedaeghſche nde derded ae ghit he hoztfen. Een papp⸗ Cruydt-Bocëk Remberti Dodonæi. Daer ban ghemaeckt / gheneeſt De, gheſwillen bande — moeder ie et ſaedt Dep dzaghmen (waer / ende De bladeren bier òft een half once ſwaer /tfamen gheſtooten / cnde — nomen / doen de maendtſtonden Boortkomen. Sap upt Debtoem 4 ghedoutot/ ende in De doren ghedaen / ver ſoet De pine daer van is Dit crupdt bedrijft De pine Van wat ieden datbetsn, In Looghe ghefoden/ cnde't Hooft daer mede ghewaſſchen / chi⸗ heeft De zeeren vant ſele Alg lemandt vant ee nighe lannheoft ander quaet bier ghebeten oft gheſteken is / ſalmen De quetſure Waffchen met bet water paer Dit crupdt midtsgaders fijn ſaedt in gheſoden is gheſpeeũ F De olie bant Dit trupdt fe ſonder linghen goedt om de enuwen beeftercken/ nas Dat eenigh lidt verwronghen oft berftrincht ien SE weeft: ende fp wordt Baiſem gheheeten / om Dat fp goede fe om af jerhande quetfuven te uenefens ende oock om Lat ben truck Das, bende Gomme Elemni wat abelijckt. Dpberteert, verſoet / a Drijft/ ende doet ſomthots cijp aft lacht worden alle konde ed gheſwillen daer op ghelepdt / alfoo wel als t crupdt felve ; 4 Welck pock feet ghepreſen wordt om alte ballende vochtigheden ende tata then matelijck te wederſtaen / ende om De leden eenighe krachtté gheben. Fn t kort gheſeydt / bir crupdt heeft De ſelbe krachten bag Den Fenigrierk / ende heeft daer beneſſens noch eenige foetiaps hept ende berfterckende kracht bp ; in fönderhept in de reken ban de oogen. Andere derren dat in ghebreke ban Me lũote dhe⸗ bruycken ENGE ‚ Water van Deben-aberijven-trupdt ghediftilleert is mut im ane De boor fepde ghebreken / ende is (eer (oet ban veutk ; ende wordt nier alleen ghemenght bp’t gene datmen berepdt om bet herre te ners quicken/ maer oock ban de bandtiehoenmaechers aheupekes on Daer mede de Gandefchoenen welrieckende te maecken. Sommighe verſekeren / dat Dit crupot in De kamers aen be bale ken ghehaAghen alle quade ghreſten verdzuft / oft ten minſten de verghiftighẽe dieren veriaeght. In Switʒeriandt wordt Get veel ghefaept / om bp hunne Laeſen te doen / vie daer door beter Dau ſmaeck ende ban reuck worden, HET Van Wilde Lotus. : Gheflachten. |D Eede van drüderhande ſoorten van otug ghefproken / behalven den boom Lotus ; te weten ban Be Tamme Lotus / Van de Wilde / ende van de Wilde Lotuésurt den Ker ſerlijceen Loeck Het vierde Heel. —* deſe Dat Avicenna Pfamen / te Weten — pee ee, nh, Van ban De Tainme heb⸗ ben won {n'Bvoorgacnde Capitel ghehandelt ; ende Lan pe Eoyeptiſche ſullen Wp in £ naebolaljende breeder fpzer ken; tuit Capitel vien: nf * — ſoorte van Lo⸗ g uit Dioſtorides Bernt Sk — ——— ip We IDE Totus / als Diofcorides ſchrift/ Heeft eenen ſteel Ban Dep, Voeten boog oft beogber / ft bele Cijde-fkeeleu verdepit ; bladeren Als Beemdt- Claue⸗ verz facdt alg Dat ban Den Fenigriech, doch wat hlepnet/ achtigh Ban [maech.: «4 1 et —— Iotus is totnutoe onbekent / ende Ban niemandt fekerlijch betoont oft beſthreven ghe⸗ weeft: maer in cenoudt boeck van de — Liz brarne ftact cen duldanigh crundt Door de Lotus filueftris vaft Wilde Hotus gefchildert; te weten met eenen vechten „teel 7 bladeren als Die Han de Claveren ; ende upt den gorfpponck van de ſelve bladeren komen ander: ſteelkens vodt die eerſt bloemen / ende Daer nae hauwkens voort⸗ renghew de weltke dun zijns ende kleyner dan De hauva⸗ kens van den kr de — betdonen kan/ Wo daer nae hebben latten maecken: · — et Plactfe. De Wilde Lotus waft veel ín Afvijchen / ale den (elven Diofcorides betuyght. q Naem. Dit ghewag te ban Lommiahe ( als ban Dio⸗ fcorideg ) Lotus filueftris , dat ig Wilde Lotus, ende Van fomuughe Trifolium minus ; dat is Kleyue Claveren ghebeeten. ; — € Aerd,; Kracht ende Werckinghe. Wilde Lotus Geeft een verwarnrende ende lichtelijck tlamentreckende kracht: be lelve met Dautah ghemenght/ neemt Wegt de placken eude ſproeten Die van De Bitte Der lonnen aen ’t aenficht komen / ende verdruftte / daer mede gheftrehen. Sp wordt oock nuttelijck alleen gheftooten / oft met facùt van FRaluwe — De t ſoeten Wijn inghenomen teghen de phue ende ſmerte van de blaſe. BIITVOEGHSEL. B5 befe foorten Bande Wilde Lotus moghen de naebolghende foorten ban Xotus oft Ciaverachtighe crupden wel beſchzeven worden ; bau De welcke ſommighe tert ban Tluſius ende Lobel arughetteckent sijn gheweeft. … 5 8 Lotus met vierkantighe hauwen, ban €lufiug Lotus ſiliquoſus quadrangularis rubello florc gheheeten / ban ſommighe Pilum ru— brum; Ban andere Lupinus ruber; ban andere in't Griecks Terra gonolobos, ende Tetralophos oft Trifolium tetragonolobon, Dat is Claveren mer ———— hauwen ; om Dat de hauwe als met bier uptſtekende lkens oft kammekens verciert ſchint te weſen: boe wel datſe aiſos wel ei id oft Terrapterös nae De vooꝛſep⸗ enn hennen oude mogber heeten / alg Ben felven Chilius betupobt. Get is upt Fralien dateen gheweeſt / met — — — veele — ter aerden ver⸗ pꝛeydt ligghende / dach: upter at opoherecht ⸗ Vaerts ende Derwaerrs met verſprepde bladeren —e— Autbor dep aen een ſteelken haughende / facht/ende met cen grſe voo lach⸗ tigbept bedecht ; pt Den oorfpronck bande welcke korte dichach⸗ tighe Geelkens fprupten/ oock mer Dip wat kleyner bladeren bez waffen/ghemepnlijck twee bloemen draghende ats Vítfe-bloemen/ een a haarden — verwe ghelückende: daer nae volg mghe auwen oft prulen / onderende hech hen ict be verdort zijnde ken cieet ; Be welche verdort zijnde ſthynen De h binae bierz kantig te wefen/ inhoudende vondt afchverwigh facdt/ klepuer „Ban Erwten. De wortel be ijs Belg — — Lotus mer hauwen als Voghel-voer,ban Camerarius Lotus peeu⸗ narie iliquis Ornithopedii ten/ beeft Geele blocmkens / heel Deen J s a DG, 4 —— Rek ben | a — ge „ Heefterachtighe Lotus, in t Rijck Ban Granaden Enz; éz tén / ban pe ach Locus filgeftrie, ban arbers Cycher ee cken ghewas ale were bozen boor een foorte an Ozyeriphyllan det ban opne tale Logans uee sbar 2D 7 : - a. — — — Das ine met d: een ſtaende blat Kent opper je an me tachektne wetier Witte ip 1 hoop — Bleue: —— Bie De kens fardt. Veranderin- npt oen iten peeehandnan ooch Diergtgelgek / Goe wel Die fomrijdte war cooder aopen, * vor Beemt Lois aan ipcana van obs An De „Bee! — Lotus mer bauwen heeft veele ter aerden verſprepde ron⸗ „Bervanchskens / bleeckt bloemen) alg Eemien tamelijcken groots — zn: Rab. Dear Lotus Na: ) ‘Heenchhentienlte Boeck. geootachtigbe Woenhefvnepde Wiechen 909 altidt vip bladeren op een ſttelkenr/ 1 mer fachte wolachtighent beorekt. De bauwt ig’ porfaecke | Dat Dit ghewas te Montpel⸗ lierg Lotus pratenfis (iliguo{a gheheeten ís : want fpis graoter Bau die ban den Féuigeiech. De ghene / die in Branckeiek waſt / eu 8 fao hardt niet ats Dé gene Diemen in Poftenvijck bind, © facdt geer ole. Feligerschit A Str Wilde Lotus van Lobel „int Tatün ban bem gheheeten Lotus filueftris Diofcoridis ; in’t Spaenſch Trebol ſalaage, Watt bp Mont⸗ pelliers / ende oock in fommigBe vochte grachten ban Eughelandt ende Nederlandt. Be wortel is hHoutachtigh ende fafclachtigh : upt De welcke veele Dunne uptgheſpreyde ſteelkens met beele (GD - fcheutkens voortkomen : waeraen Dat groepen Dip Lladers by een/ Die facht/ vondt /.Doncker groen endt gladt zjn. De bloemen zin geel / ghelhek Die ban de oprechte Melilste / van onder ende van boven upt De knoopkkeng ſeer overvloedigh groepende: De hauw⸗ kens zn rondt / biel) langbworptah / recht / voodt Ende blinc⸗ Kende / inhoudende afcharauw-faedt/ als Moſtaert · ſaedt· Den fmaeck is als dien ban De Lupinen/ Roomsche Soonkens ende Eitpfussden welcke datſe van renck wiet onghelichen is Sy fch'et meer dan dap voeten hoogh op. T ſaedt / oft eer Get hauwken / is als fFenigtieck-faedt/ maer klepner. De Shehorende Ciaveren heeten oock Lotus ſilueſtris. Irahaechfche Tetös, ban ſommighe oock Ander ftaliaenſche Cla- veren gheheeten / in't Latn lralica Lotus altera, tgeen ſeer kleyne mede-foorte ban defen Lotus) bupten Bolognien waffende / met kruppende ſtrelkens bat een fpanne langh/met klepne bladerkens als Bie ban de Ghemenne Clatveren/ ene geele bloemkens / bie banden ghemepnen Scorpiodides niet onghelijck:maer 't ſaedt is Dejkantigh/alg ban De Ratelen oft Tribulusterreftris. ‚ Lotus met blaeskens , ban andere Claveren mer blaeskens ghe⸗ Pean in’t Latijn Trito ium veficarium oft Trifolium Halicaca um is cer een foorte van. Lotus dan Van Claveren / om datſe ditkwils Hier ende bf bladeren heeft / Die tameljcken groot Zijn / iae grooter Dan Het heele ghewas ſchnt te berepffehert/ als Clufius betupght. Bet faedt ſchupit in groote velachtige blaes kens. Zp waft veel op touwe ſteenac htighe — deed amtreut, sants pelliers. Sommighe noenwnfe Cicer lueftre; andere Dorycnium; meet gualijck, Een en mT ZO — Noch vande krächten, T ſaedt pan de Wilde Totus is verwar⸗ mende tat in den tweeden graed / als ſommighe upt Galenus wils Ten berfeheren: ende beefteenighéafbaginghe. 4 3 hHet gantfche crupdt is fachtinaechende van aerdt / ende berfoet alle fimeeten. —— — — Dt De wortel ban de Heeſterachtighe Lotus / de welcke tame⸗ lichen Dick is / ende feer tfamentrechkende Lan ſmaeck / worde in't Kek ban Granaden eenen Sproop ghemaeckt omt roodtmeli⸗ zoen té ſtelpen. 4 5 HET. XVLE CAPITEL: Van Lotus van Egypten. Te verf wien Ghedaente: DE Lotus / díe in Be Velden oft beemden Hari Sappten⸗ , landt (Die eenen langhen tidt Des iaers onder’t wa⸗ ter pleghen te ligghen) voortkomt / Geeft eenen fteel/ alg Diolcorides betuvght / dien Han de Egpptifche Boone ghelyck: De bloeme is klepn/ wit / de Kelten ahelichende: de weicke ( foomen fepdt) als de Sonne opftact / Baer ſelnen op doet ende ontlupcht;ende als de ſelve onder gactf wederom toe Aupt/ ende met haer ganttth hooft onder Det water Dupcht:upt het weltke fp haer 'gandertendaegijs Wederom Berbeft / tegen dat Be Sonue op (al facen, Den bol oft hooftdaer Ban / ie (dû groot als cen Ban Be grootſte Beul-bollen ; daer het faeat binnen ís / fan groot als Hirs ·laedt / dat die Pan Egppten drooaten/ende daer broodt af backen, Dele Lotus heeft de wortel ghe dijck eenen @uceappel. Bijnae al 't felbe berhaelt Theoz hraſtus ban dele Lotus; hoe Wel dat hy Die wat bree jer beſchrüft De bloemen / nd / zijn Wit/ de Hes lieu van ſmalligheyt van bladeren feex ghelijck : dan defe bloemen komen Beel ende dicht bp een voort / hun elven als df Sonne ondergaet in een tweckende/ende hunnen bol ende ; maer als Die Wederom opftaet/ bun weder am ontluyckende / ende boten ’t water Here eni mt _‘Bben fp foo fan ater verheffende: dit bloemen tot Dat Dien bol volkomen 15 / ende de elckeren ende afYallen:defen bol ie f: als ben grootften Denl-bol Diemen viridt. De wortel if ae ni EM CAA meg mi —— — bedeckt/ maer Binz An Den voeſepden onden Boeck Han de eßſte Boeck · kamer ſtaet een Fchilderije van vels achteren. AL otng/ dan onbolmaecht / als de ghene díe anders dan de bladeren ende Wortel upt eit Drucht, © ren / die daer gheſthildert ſtaen/ zhu dye 910 gen bijfonder langh dick ſteellzen ſtaende / ende uyt —— voortkomende. De woꝛtel is rondt als eenen Appel / foo pefe ſchuiderje vpt Wijlen kan, sEgyptifche Lotus, uxt den Keyſerxlijeken Soeck. —IV —8 AN TPN q Naem. Defe Lotus is — — Hotus/int La⸗ tijn Ægyptia Lotus, geheeten/om bat ſy in Egypten waſt. De woꝛtel daer van Wordt Corfiem genoemt/ alg Theo⸗ hiene betupght. Dan Strabo in fijn 17, boeck fepdt 4e, orfium een Vruchtis de Peper ghelück. € Aerd, Kracht ende Werckinghe. De wortel ban de Lotus van Egpptenlandt- wordt rauw ende gaer ghe⸗ zuaecht zijnde ghegeten/ alg Dioſtorides [cher ijft : Theo⸗ aftug fepdt/ datſe gefoden oft een zijnde de ghe⸗ aente van het Wit ban een Ep Aenghenaeme [pijfe is; maer datfe oock Wel rauw geten Wordt: hoe Wel datle beter ende lieffelijcker ban ſinaech ig. Strabo betupght dat het volck / dat hun leven met defe wortelen onderhi —— pleegh te heeten: daer-en- teghen ſchrijft Theophraſtus / vat de genes die bp de vꝛucht ban den boom-Lotug / die foet ende aenghenaem van fmaeck is / leefden / dien naem Lotophagi poerden. An voe⸗ ghen dat daer niet veel ſekerheyts Han en ig. BIIJVOEGHSEL. DELers ven Egppten wordt ban den eer geleernen Drefper KS Alpinus ghemepne N hea oft Wi Plompen J green Wordt —— — de 8 chte Acgyptia Lotus ghehouden. De redenen ban — — om datter in deng u Ben Plans Bers ghewas en is dat met de befchrijbinghe ban — gheen den Totus beter over een komt dan deſe onſe Plompen : fp ie de Coloc : k i 5 ber binen 18 wir als en Lelie: be weeke dn —* opengaet / ende fi ber aerden b fi peegnet: ich boven erheft : als de ban Dioſcorides ende Theophraſtus niet ober een ct &m hebben Wp Cluſius / die daer feer aen twijfelt / eer twitr: volghen / dan de redenen ban den elven Alpinus houden. Fu't Larijn heer het niet alleen Aegy ptia Lotus, maer tel-Nilotica Lotus, oft Lotus Euphrarza, ca ghebeeten: upt wiens ſaedt een olie ghedou E gheflachten ban Claveren/ Die klepne alg horenliens voortbꝛenghen / zijn drijde wp hier nu lullen beſchꝛhven· ght / ende datſe cen Cruyde- Boeck Remberti Dodonæi. De woꝛtel ie Dick. Mob dat hein dunckt / dat onfe ro ban De teeckench ban de Eotus Kegpptiaen ontbieeckt. © merckt / dat De wortelen ban onfe Plomp npen met de Befchrijbin gantſch boat HET XVil CAPITER Van Ghehorende Claueren: Gheflachterí: Eerfte Stzetzoꝛe nde ClaGeren oft Gteen-ClaGeren. — "IN INSEE U —— — —B nd SS Wiels Sid ‚nt AAN \ SS M VRA N 7 Le INR Ws fi, „€ Ghedaente. 1, Beteerfte ghedacht san Ghehoyendé Claveren is een neer-waffende crupdt / met Beele Dunne — Bappe fteelkens ter aerden verſpreydt liggende/oft langhs der aerden kruypende; aen de welcke — grifachtighe blaperkengoft (chier efchherwigh groen / klepner ende fmaller Dan De ghemepne Clater-bladeren. zün ſchoon geel blinchende / hlepner dan de Erwte-bloe: men / Heel te gader op De tfoppen Han de re oft ſteelkens ftaende : ende alg die bergaen/ foo voighen daet sn fonumighe hauwkens nae/ die hlepn dun, ronBende fmal/ met rondachtigh klepn ſaedt. — is hardt ende boudtachtiah/ alle iaer wederom 2. Bet tweede ghellacht heeft pock dunne langhe fleet: keng/ bladeren alg die ban de Claverenoft Fenigeiek/ rondom ghefchaert, De bloemkens, zijn geel / MAL bleechachtigh / in cen kranshen aheuoeght/ alg die Van — gem Deemdt-Claeren:nae de welche Beele kleyne⸗ hauwkeng boorthomen/alg klepne hozenkeng abefatfon: ijn/Aanghwowpigh) zijn⸗ ah kromme mn klepne faden lehuplen⸗ van fmaeck edt 5 ghedaentt pen niet angie 1 komen /darrs rapib beeftfe Anda t wt ( Oleum de Anda, coca oft Handacöca ghebeeten )} feet beguaem ghehouden twierd het bebe ende de ſlar pigheyt der zenuwen te boen bergen. hauw hans Bebloemen — 7 f €. Het vierde Deel. Het neghentienfte Boeck. Sit j ende verwerret / ghelijck de Arabiſche ſchrüvers door hun Tee &hefozende CfaGerey oft _Jta- —— —* abe — ie vg gbe : oon zijn te doen. Maer h pt Han Die tW fiaenfchen Melilotus Say Wuchfius. betoont den felpen Serapio oft Plaac/Wanneer jn de lthee — ende Het faedt Han defe Welilote voor allen meeft pzijft : want ban de ander Melilote pleghen de oude Griecken niet meer oft lieser ban de bloemen te ghebruncken / onde niet de hauwen (die Derapio feheekeus noemt ) oft het faedt; gelijck rlaerlúch genoegh blycht upt De beſchrijvin ge ende berepdinge Ban veelerhande plaefteren/ pappen ende andere compolitien / die bp Galenus / Paulus, Kériug — ende andere ſchzübers ghevonden wozden Want voor⸗ Waer de Melilote van Diofrozides beſchrꝛeven heeft haer meefte kracht ín De bloemen. WDoottefoo beſchruft Sera⸗ pio finen Melilotus upt de boetken ban Plaar aldus: Alchilel oft Melich (want foo wordt Ben Melilotus van Dele Arabifche FBeefterg genoemt ) is ben rruydt nret ron⸗ Be groene bladeren ; wiens ſteelkens ſeer dun zijn / met Tuttel bladeren bew aſſen: de Vrucht heeft unne ronde feheehens (in *t Latin ſtaen daer noch [ommige woorden bp / bie ick onnoodigh ende overtolligh acht te Weten / ficut virge puerorum paruulorum; ) ende Baer ín ſchuy⸗ Ten luttel/ grauwesoft wat blauwachtighe ronde faden 7 klepner datt JRoftaert-laedt + % ghene Datimen daer Lan ghebrupckt) om eenighe ſieckten daer mede te gljenefen / zyn bie voorfepde (cheekens oft hauwkens/ midtſgaders De laden díe Daet in igghen. Welcke beſchrüviughe boor: waer met defe onfe Gheborende Claveren / in ſonder hept met de eerſte ende derde ſoorte⸗ ghenoeghlaem overeen fchijnt te komen. : — rt. Daeram Cullen Wp de eerſte ſoorte Melilotus Vſaaci aut Serapionis mogten noemen / oft Trifolium cornicula- tum primum, datie Eerfte Ghehorende Claveren; noch⸗ tans is ſy hier te lande meeft Dteen-Llateren ende Dos agg de sint Boonbouptfeh Wilderklee teinklee / Vnſer — ſchůchlin⸗/ ende Bogels wicken; € anders ín 't Latijn Herba leporina. Dan Fuchfius herftſe — — willen noemen / Dat is Hooahdupi ° L ——— lied ilote· — ghebaente de Brem laden ghelickende · De wortel is met _ 2. Pe, tweede ſoorte is van Den ſelnen Füthlius in deele langhe dunne velelinghen in der aerden vaſt. Latijn Melilotus Italica gheheeten / oj ’t —— 3. Bet derde ghellacht ig Han ſteelen / bladeren ende Waͤlſcher Steinklee: want hy gelooft / datle miet de oxechte wortelen de twee Hoorgaende ghelijck / alg Tragus be⸗ Melilotus heel wel over een Komt ; met De welche ſp noch⸗ tupght * Ban de bloemen zijn grooter /ende meer goudt- tang gheen Volkomen, ghelücke iſſe en Geeft: Dacrom lintkende : ende datr-en-botsen fo zijn DeGauwz fullen Wp De felve Trifolium cornicularum fecundum s orleans dan noch langher / upt elche bloemedyp noemen. — dft vier Pieffens boorthomende ende Bogels·klauwkens 3. De derde foote maghmen oock Melilotus Vſaaci aut chenbe: daet in fchuplen vonde laden / alg die van Serapionis noemen inger tot o derſchil van de andere ; ; ‘ xveẽr/ Trifolium cofnicúlarum tertium, Dat íg Derde Ghe⸗ € Plactfe. Dele Claveren maffen op veele plaetfenvan Horende Claneren, 7 de Duptíchlandt fn Ewilbt : ban pet ercfte chtigin € Aerd, Kracht ende Werckinghe. 1, Bef cerfte bart deſe Nederduytſche landen Wel” /. Batr het bele dp cruyden is merekelijck tlamentreckende ende bp de weghen ende oock al om — — van de vel⸗ spe de He als kout ende Dyoogh Lan frinen Ì f Ee j hen aerdt welende; ende Dat nen ? « Tijdt. Sp bloepen Ehter al ben Zomer Boor. _ … bfpten ende Han binnen Des ern onde ED Ent € _Naem. Wp moghen defe cruyden (eer weltot onder= alie ſieckten ende ghjebrthen Die Berkoelinge ende v a fchtt van de andere ghefiachten van laveren int Latijn _ginghe behoeven. ze erdzoo⸗ Tkolia eorniculata oft Loti filueftres „vat is Ghehozende 2. 3. Dekrarhten ban De andere twee mede ſoort ‘laveren ende Ditde Hatue/ noemen : Doe Wel dat fp han dit ghjewas en sif mp epghenttict: niet bekers a worrans gfpeneegi ban be Lous flaeûris ban Distrapt: noch nik Lo ee berocht Dar ick were ——— bes verfchillen fulcks als Gp leyde in Mauritamien oft —— Afrijchen te waſſen Tant de Wilde Lotus van Diolto⸗ OG E E rides waft feer Hoogh / ende ís ſomtijdts meer ren Dip of de ae foort ‚Ean vefe rp ceupben te hebben / wast d Á À binae van noo icmen De ï fit é n alg bie ban laseren / ende facbe ale fe, woeabfe van et Capice ban Witden Lens het SD pf B iid ———— VAR Dir beent Poorten nen Boren Ed tensDtes din Det elche n geen Ban dele dp Hoors noeracrr teert n Aotus sijn/als Dodoutus ſeive aliër efeijgeven Ghehozende Claneren ghelijckelijck te vinden foe Semepnih wij bp en — —— — bofte elen en ftaeu/ gheiek aen De Wilde Torúis ohenk E00 —A— met den $elilotus van Serapio Dante is beft /Dat wp ben Leer rat Erne Antts ghebenet. à AL fepde Bijboenhte vib, /nae de leeringhe ban Pſaac den / Daer wpalle de Wilde Bovoeghſel en ellotus hefchrij * t dat hy ſcheekens — rerſte ſoorte aen ——— lane gt op herin onfg Dorendragen: pie wat overal in En ——— deſe Shehoꝛende Claveren / doen als booifenot ie —— ve henteeckenen daer oock níet teghen enftrújden) oft minets npelhen : an fommiab Kondt- / fp De Melitorus ban de Baorlepde Aratifctje Thee meen HRe 7 welch sne ere — —— — ocean) te wefen # gens Den getck ban ben Banigh ———— —— Baeront 00 t | é ER ar” DE 7 ve Sellars an DE oft Galenus te Gouden koten elen, Kober Mellons coran — le 5 om Dat de. sô 4 zyn / al ig” Zoerapio de (ele onder een menght fraen gelijck een gutoen kranstsen are haer Aha 9 i2 miſſthien ooch bp de Komepnen Sertula genoemt magh gheweeft zón. Want gheen ban serre komt met de Sprigenſtche Melilste „hetee ober cen Dam Defe / alg den felven Kobel berupghr. Fi Duptfthlandt heet fp fomtijdtg Edeler Steinklee ; in't Zatjn oock Melilorus Germanica F uchfii. > De tweede ſooꝛte / van ander Koomſche oft Italiaenſche Mellote nae de mepninghe bau Fuchnus / maer qualek/ gheheeten alá boorfepbt is/wotor in Fralien oock Melileto ghendemt/ oft oock Tri- foglio canallinos in’t @nchelfch Richt Melitot; in t Katbnban forumit ge Lotus Romana ; ban Lobel Melilotus Italica Patauina, Deſt beeft luttel reucks. ‘ td k De derde foo:te magt) weſen Die ſoorte Die in Italien Coronelie ende Malatro hert / die tamelgeken wel ricckt daer ſp waſt / ende dien reuck fomtiijdte dry iaeren behoudt. Klaveren mer fterres-ghewijs Raende hauwen worden biet bu gock gherckent / Ín’t Tathn Trifolium ftellatum gheheeten Ende fulck ig oock ’t gene Dat Trifolium hemorrhoïdale heet : ’t welck nochtans hoogher waft/enbe bp de Gaftaerdt-foorten ban Cpthi⸗ fia midtfgaders het Alypumfruticofum boren befciteben is. Petrus Creſtentius noemt Be Melilote oock Corona regia , NT De kromte bant ſaedt: welcke ban De boorberhaelde ſoorten be mepnt/ ſtaet te onderſoecken. Noch van de krachten van Steen-Klaveren, Men ghebzupckt beft! fepdt Lobel! om te berteeven de materie ende ſtoffe van De bers ee Darmen inde ongheftavighe oft ongheregelde derde kortſen / —— bie in olie/ ende daer mede den bupeh ſtryckende: tweltk pock be oogben feer goedt is. De Franfchee Apote kers ghebrupc⸗ kenfe meeftendeel alfa brijelck als de optechte Melilste 8 et faedt Dan de Welilote ban Ffäac wordt beft bewaert in föne fchâten oft fcheifen/ende het duert dry iaeren onberteert ; ende het wozdt oock met ſyne bupften oft ſchellen ghebezight: want hek ig foo klepn/ Datmen’t alleen feer qualijck foude konnen ghebrunc⸗ Ken. Dit faedt is ſeer weirieckende ende verfterckende ban kracht; Den won /daer ’t feive in gheſoden is / ghedroncken/ dzyft De quãd winden upt Be darnien? ende is goet tôt De berftopte nieren; ende opent oock de beeftopthept der blafe. T felbe ſaedt in cen ſuppen oft ſphſe ghedaen! maeckt Die welrieckende ; ende maeckt De tanden baft/ ende bewaertſe ven verrottinghe. Bet felbe ſaedt is goedt tot De loopende gaten ende kancker⸗ 4 Een plaefter ban Melilote ban bupten op de ooren gheleydt gheneeft De ſweeren Die binnen in de ooren komen: de ſewwe is ooch goet tet Den loop ban Be ſpene oft der bergulder aderen / els De deldt ſcheerders Die neemen/ende tot De fweeringhe des gemacht: ende daet ban foude den naem Trifolium hemorrhoïdale , dat is Syeen· Ulaberen / moghen komen. Sommighe ghebruyckten de Melilote oock in de hittighe ſwee⸗ —A —— * goedt om De pne van Deleden’t gantſche lichaem oo) te g en. } Andere Beeren fchrifben / alg de handen met het fap ban Meli⸗ totus beſtrecken zijn / foo maghmen Dacr een gloepende Hfee in draghen / ſonder de felve te berbranden z °£ welck nochtans ecx bez tachens Dan gheloovens weerdigh ie. Î HET CAPITEL Van Klaveren mert ghekronckelde hauwen. — Dé Klaveren / Wiens hauwen oft faedt-hupskeng frhelpe-ghewijs oft lach e-ghewis ghekronckelt oft omghedraept zijn / zijn verler hande: Ban defe Cullen Wp en sd —— beſchrijven / de andere in het naevol⸗ pitel, 4 € Ghedaente. 1, Det eerfte gba van deſe Klave⸗ ten heeft veele vonde teere fteelkeng/ niet vecht over ftaende / maer ter aerden verſpreyt ligghende ende k pende : ende Daer aen Waffen bladeren de ghemeyne klaz verbladeren ghelijch/ maer kleyner ende teerer; rondom be kanten — oft ghekertelt. De bloemen zijn Elepn/bleechgeel ban verwe ; ende waffen ghemepniijch Dep bp een op De tfoppen ban de ſteellens. Ende alg die Bergaen / foo komen daer breede oft platte hauwfeng / ende menighbuldighlijck e flecken-bupskeng: daer in ligghen dk Wit ende wat kromachtigh zijn. De tr Re 1, De hauwkens oft faedtlaepkeng zijn Gheflachten: — deren ‚Feng Cruydt-Boeck Rembert Dodonzi, Rerſte ClaGeren met gheeronckelde haus kens, Gay andere Slacken⸗ tzur e kens ghehzeeten. — € Phꝛetſe. Beyde dele ſoorten ban Claveren en waffen hier te lande niet ban leifs / maer worden alleen bande Crupdt-lief hebbers ín de hoven ghefacpt ende onderhous Den: dan ín Italien / Spargnien eudeDranckrijck maffen fp in t wildt; in londẽerhent de Zee Medica van Clufiug; de welcke Gp in Dpaegnien ende in Languedoch gen den Zeekant Bande Middellandtfche Zee qrocpendegebons Ben heeft, felfg oock in Portugacl acu ZE ftrandt vande _ Greoteoft Dpaenfche Zee. —— SR — KEE — bier te lande in de So⸗ m ende brenghen Ban hunne ghebracpde hauw beng met hunne — b — * g_Naem. Wy hebben dele Klaveren Trifolia cochlea willen noemen / vat is Klaveren met ghekronckelde oft fehelpa- abe hauwen: de Franfoplen heetente Liher an Limaflon ; Dat ig Dlecher-srupot. 1. De cerfie foorte magbmen Trifolium cochlearum primum Geeten/ datie derfte Claveren met ghekrouchelve hauwen ; de welche (onumighe ooch Eerſte Ftalinenfche Clateret noemen/ andere Slechen-hupgheng / andere Pighhof- Eeng/ nae de ghedaente ban de heuwheng. 2. Deandit foorte heeten Wp in t Hatijn Trifolium cochleatum alie rum, datis, Ander Claveren met geliconchelde hauwen: ſommighe noemenfe — om dat de ſtenelighe ſaedt· hunslieus oft hauw liens / die ruy ghe Gufren oft Guppen Diemen aen De boomen ende elders Giet groeyen/ watg lijtk ſchünen te weler. De mede-foorte daer Dan/ ig ban Clufiug Medica marina, dat is Zee sDenica/ ghenoemte Want meeft alfe De nieuwe Crupdt-befchrijverg houden ke — ed de Medica Baer t en, ever die Goor! naemen van Trifolium cochlea — bren orn Dat [p met De befcipijbinghe van de Mediea nuct Geel We over een en Romen/alig't aechedat Ip vaer nufichien cent ge gelijckeniffe mede (chinen te heben : natte de Je =£à niet — — — Be vrzuchten oft faebt huy de ur deſe laorten veel grooter zijn dan DE Het vierde Deel. Andere RlaGeren met Gekronckelde hausse Gay ſommighe Eupſey ghzenoemt . —* * —— NOF AN AD Ps = Ea) / A4 BG Linfen: ende het ſaedt / dat Daer in beftoten leydt / is nict alleen de voorſeyde Linſen van gedaente onghelijck / maer en heeft ootk geenſins de grootte ban de felise: want Het ig peel Blepner dan de Línfen zijn. Doorts foo en zijn h goede gewenſchte voederinghe Loor be Peerden / Oſ⸗ fee Roepen / alg de oprechte Medica Lan de ouderg ag : Die dacrom bier dte van de oude Gomepnen Beel gefaept ende ſeer wierdt: foo dat om dele enz de noch meer andere — hm us —— van on te Klaveren gheen Hooy de Medica Ban de ouders te Gouden en € Aerd,Kracht ende Werckinghe, Het is bat dele Waveren met ghjekronchelde hauwkens toe nut zijn/felfs tot gheen Hoederinge der beeſten en Dienen; maer alleen om de vꝛemdigheydt Van hun heuwkens €) ende van de Crupdt-beminners in be hoven neer! oi BNO EEH dBi varvon der eer — — e F — (or an pi Drancke Sed edet eene uier „Gti { noch tio KT Be ee ne a ete 5 Ì (CD cbr baoregtekonsen is: s ———— tís, (chi is niet Ban giet has Degene Daad zend bg a herst 8 3 poke hanen, 0: an Cluſius. e Med doornachtighe hauwkens ‚datt Cameras rius af bermaent / ende Die bp Medica puſilla capſulis echinaris noemt /waft omtrent Zipſich in een boſcht ende {oude miſſchien een, amen zjn Diekijls wat bleek oft geelachtigh. ' gefaept wordt: ende betuyght / datſe eens Boortfgekont Het neghentienfte Bocck. 9 mebdefoorte ban deſe Kee Medica moghen Weten: hoe twel datſe fonamighe boor een (oorte van Trbulus befelpgben. Lauferde van de Proventzalen ig een foöite wan Defe Klaves Een/ De Kee Medica feer ghelck / maer grooter / ats Lobel bes tupgbt : ende is het Dee ongbeljek acngbenaener van De andere —— ronchelde Klaveren cudt komt mae fon ghevoe⸗ $ Dica ban De ouders niet Qualek over een. Lo Wordt ín Probeneen om Baer nuttighepdt Veel ãe ſatpte ende heeft Dip bladers / be Wlaber-bladeren feer ghelyck nochtans heeft ſe langher ſtetlen / plat, ter aerden ggtende: ende aen oe ſod ſeri⸗ keus Waffen veele ronde blacgkens / De welcke mer De Bingberg uprabeveckt zijnde / de ghedaentt ben ban een rolleken ; maer als Die weder t ſamen loopen; foo ſchynen Get te wefen veel penuins gen op een geleyt Deſe bauwkens zint ſomtijdts vouw ende ffekens De/ als De Tweede fooyte ban Dodoncus/ die van Kobel Medica folhiculo fpinoto ghenoemt is / datis, Miedica met Doormachtis ghe hauwkens. Be btoemen zjn geel, ende Dip t'famen. Veran- deringhe. Dit ghewas wordt op fonumigte plactfen feer langh / ende tweemael Dan be boorgaende foorten : Waer af De —— gherolt ſtaet gheluck een Cppres · nott / inhoudende faedt by⸗ ants foo groot als Brem-facdt. Geele Medica van Clufius is in t natvolgheude Bijvoegtfel bez ſthreven / midefgaderg De andere beranderingen van Dit felve as. Sickels-ghewijfe Medica, ín Italien Tunaria radiata genoemt! van Lobel Hekels-ghewijte oft Maens-ghewijfe hauwkens draghende Medica, in't Latgn Medica lanata fiue falcata, oft Medica radiata Italotum, ban fommigbe boor ecn foorte ban EC ptifus aengheſien / en verſchilt van de oorgaende foorten Dan Ulaberen nict / Lan datſe een blaesken oft hauwken heeft ghelijck een Halbe Mance ats Den felben Lobel betupght. N Sickels-ghewijfe Klaver,ban Cluſius befchreben/ ende Trifolium Falcatum ghenoeint / waſt omtrent Bononien in Italien; ende Geeft tackskens ban omtrent twee palmen langh ter aerden berfprcpdt ligghende / doch mer bladeren als de Ghemepne Ulaberen / klepne geele bloemen fonder teuthk : Daer nac bolghen de hauwkens ; de Welcke nu hier nu Daer aen De fleelen Waffen / meeftendeel bf aen eick knoopken t'famen ghevoeght / een halve Dupmbreedde — als ten Gchel. Noch van de krachten. De twostel ban Hee Medica heeft de krachten díe wp elders het Helenium Aegyptium toeghefchreben bhen/ in tom De Beten ende ficken ban adderen ende anghen te Bote.” _ HET XIX. CAPITEL Van de oprechte Medica. ad Gheflacht. R het ahetal Ban de Klaveren / eude lelfs van de ghene die ghekronckelde hauw kens hebben / wordt de Mebita oock gpekent. E ' € Ghedaente. De Medita / díe wy Haar de opzechte houden / heeft Deele vonde/ groene ſteelkens oft ris ens / bewaffen met bladeren als Die Van de Klaveren/orutrent De ſteelkens kleyner / ende meer in cen ghetvocken. We bloemen komen boot in een kort Rransken/be ghedaente Ban cen Korte dicke acre hünae ghelückende / Fmatler ende kl dan Die Ban Beemdt-klaveren/ gemeynlijck upt den en peerlachtigh Lan verwe: Daer nae vol⸗ ghen hauwkens oft hozenkens krom omgbedracpt alg Í r-biwskens/ maer Deel enger ende ſmaller dan die ban De Door! cienene Hilter met gekrontkelde hauws Keng / Baer Wp wt Hoorgaende Canitel ban ghefpos Ben hebben / te Weten niet breeder Dan een Linfe/ oft wat geooter/ Beel min kronckelen Ban De Hoorgaende/ Dat ie maer twee oft dzy kronckelen oft omdyaepteien hebbende; tuſſchen de welche kleyn Wit ladeken fehuplt. De wore telen gin ngh / dun ende houtachtigh/als die ban de an= dere laveren. — _g Place. Dit ghewas ardeyt op heele plactfen ban Dyaegniën ban ſelfs: ende daer heeft Get dunner bladeren Ban ’tghene dat in de hoven ghefaept Wordt: ende De bloez tu heg — Valentzen ende in Catalognien Wordt Het * de ackerg ende bouwlanden ghelaeyt ende onderhouden; en= pe alle iger tfomers Dickwijls afahefneden / ghemaeyt oft abehopt:ende fomtijdts tien oft twaelf raeren langh ——— t het wederom herlaeyt behoeft te wor⸗ den. Varro / Dat Be Medita gelacyt moet worden op gerde Die niet alte dop oft te magier / ende oock nict alte. Det oft te leer ghemeft en ig. ì € Tijdt. Palladius ſeydt dat Be Medica in den April — zijnde. wel tien iaeren langh levende blijft „ende. Wederom uytſpruyt: in voeghen datie maelꝰgiaers afgheſneden oft ob 94 DOpꝛechte Medica Gan d ouders, „5 ourgoend Hox Hheheeten. — — — € Naem. Wp neemen dit crupdt Medica / nae Den Griechfehen naenr Medice Muduù , ende Ben Latijnichen Medica; den welcken vat behouden Geeft nae Get landt Medien / Lan Waer dat mm tijden van Darius den — ſchap Kouningh van Perlien / doen Ip teghen de Griechen oor= Bonne in Gyiechenlandt is / ende daer nae ſeer neerſtelijck aldaer onderhouden (als Plinius bez tupght ) ende ín Italien overghelonden ende geoeffent is gheweeft. De Spaegniaerts van Caftilien noement Mielgun: ; Die van Dalentzen ende Catalonien Alfafs, met tenen Barbarilehen oft van de Arabiſche taele bedorven ende verdraeyden naem: Want Avicenna / de meefte van alle de Arabilche Meeſters / noemt de Medica in fijn tael Cor, Alafeleri ende Alfasfafa. Van dat Hit hoorlgpe cruydt De opsechte ende waer⸗ acbtighe Medica van de dude ſchrijvers ig/ betoont de Lol: beſchry vinghe van Diolcortheg gedaen merchez pek ende klarrlück ghenoegh: De Medica, fepdt hp / alg gerft upt Der gerdẽ (orupt/ (chijnt beGemepne Beemdt- Beren Wel ghelijck te ween : dan met Der tijdt ſietmen “maer dat haer bladeren ſmaller oft — langhworpig Cruydr-Boeck Remberti Dodonei. twordt : hoe wel Dat fp op fommiah: plaetfen ooch j —— laveren heet; in t Eughelſch Horaco Claver; weke Trifolium Tralicum ende Medica ſatiua, fn Dranckeijck oork J thdts Luzerne ende Luzert , MEE eenen naem / die mer De Lauferd van de Proventzalen in’t voorgaende Byvorghſel beemaent tat gheigekeniffes heeft : hedensdatghs wordt het in Srieckentande pock Asrinola oft Arivolo geheeten / geljütk ben Gerdt-ange]. bier te lanse gheſaept / vergaetſt alte iaer: waer Pliniug ende Dlutars thus Hetupgben/ datſe in Fralien niet alleen tien iaeren / meer twel dertig faeren lang in't leben blijft. Dan het ie ze Weten bag be Medica veelerbande is! als Eamerariug betuvght Tang femmigbhe foorten blijven menigte faeren in't kben / te meren die met blauwe oft violette / prerfthe/ ende famtijdts mec geeje, ende fomríjdte oock tuſſchen Den blauwen ende getlen gheve ofe genachtighe bloemen : welcke beränderingben in dit truydt ban obel oock aemmerckt zijn. De andere vergaen alle iaer. Dukks ig ve Medica Arabica bau Camerarius geheeten; wiens etch : met een peerſthe plache ateteechenrie. Eey ander Medica ma, plat faedt , ban den ſelpen Medica platycarpos ghjenoemt / ie oock een hacft vergaende ghewas. Daer sônder oock met groar vonde facùt/ andere met kleyn faedt/vat fomtijdtes rungh / fomtijoes Kael ende gladt ig; foo den ſelpen Camerarius betupght: ende — als boven eensdeele beſchreven zjn. Medica mer geele bloemen ( berichepden ban De Mediea pie in Bpaegnien waft/ moe Alafalfaga oft Alfalfts Ghenoemt worde) oock een langhlevende gewas / upt fu Dieke ghevefelde müjrioge pende wortel alte iaeren in Oaftenrijck ende Hooghdupt aut niente — els ghevende / als Cluſius betungbtidiefe Medi. ca fano flore noemt. De ftecikens waſſen verl upt eene wonch ende zijn bp be twee boeten langh / maer meeſt tet aerden liggende / rondt / rüfachtigh ende bupghſaem / in veele ſüd · ſt heuten —— De bladeren ffaen drp op elck ſteelken / als Die ban De opzerire — met eenen uptſtaenden rugghe / maer wat klepner, Be floeren Daer ban ſtaen op't upterfte ban ùe ſteelkens dicht dy een ghehoopt / van ghedaente de andere gelijck! maer geet van hers We / niet fander veuck. De hautokens sijn Plat/omgtemsonghens — dan De horenkens Han de oprechte Mediea / met wat hien⸗ net ſaedt. Belionius fchijut oock Han cen medeſoorte ban Medica te ſpre⸗ ken / ſeggende Dat omtrent UHapro in Egppten cen. ſoorte van laz beren in be belden ghefacpt wordt met holie fleclen: De welcke ge maept ende in bundels oft hoopen vergadert znde/ aldaer ners kocht wordt in ffede ban hop ; ende ban De Peerden foer gheerut geten wort, Bet ſewe Doen De Italiaenen met brune Medica ooch Pie humne Loepen des ſomers ende des winters Dir a, trupdt in De ſtallen Peten geven. Heel Spaegnien door wordt de ſelbe Medica oock groen zijnde De Peerden bas: gemorpen in flede ban Gaver / die in gantſch Dpaegnien bijnae nergens re bindëen ís, —— is Den naem ban de Galant · wortel: Die elders Befchres Wordt, — — Noch van de krachten yan Medica. Bet is een (eer goedt voeder baar be beeſten / ende maeckt Bie Det: maer het en moet nier te Deet ingbegheben worden; want het maeckt te beel bl / ende bees Worghe het Deel oft Doet het Daer Doo? Veriticken : daerom feps Ben Sotion ende Barra feer Wel / Dat oe Medica het Dee veel meltks Dect Krijgen/te weten als (p Dat niet overvloedig en eren: ende Heiftoreles ſepde daer oock wel ban / Dat (p het metck vers drooght / toet berftacnde, midts dien Bat fu het lichaem alte veel ghebjupeke zijnde overlaedt / ende quaedt bloede doet krijgen! om Dat het nict bolkomen en Ran berdouwe oft in de maake berans Deet Worben: maer bet is feer goedt om De Heerden bet te maere Ken; rude en kan De felve foo ſchadelock niet ballen alg bee te. É De felbe Medita Heeft beneffeng haer verkoelinghe een ders drooghende kracht ; ende daeron werdt Lan fammighe een Olie van de felbe gemaeckt, Die (eer goedt is om De zenuwen te berſtert⸗ Ben/ende de devinghe te gheneſen k : — Ber ſaedt wordt Ban fommigbe bp De ſpſen ghedaen : want het gheeft de feive eenen Bereren cube aenghenatimeren fmacck/ in fons Derhepdt als’t ghede ig: ende dan wordt het om fint tieijcks · hepdts wille ghemenght met Get Zout vaer tet nrede ghefouten — woꝛdt / als Lobel — Sommighe verſekeren / dat bet gheheel crupdt op de beren ende ken ban alle quaedt gedierte als aöbertlan gen fcozpiaenen nde fpinnecoppen gbelepdr De fte genes : ende “efloe oock Dae in. Salneens prbft Der gediſtiueert water van de Medlca ſeer vern „HET ER CAPITEL ‚ende Van Velde-Klaveren, ee Ghedaehhen a — BE? cht enne onder her ggetal ban de Deb * rar * O cats ooch dele Volde Caoyte oan. te velienen; * hoeft beboeten teworden. de welche in onle tael epghentljcfs Heldt · Rlaveren gie IV OEGHSEL eeen De Deldt-lateren Gebben ronde Bun: Ln De Den A De Van is vt Latijn Feenum Burguadiacum „in Bnfe tael Bourgoens-hoy (vonden De kanten war geherzelt oft gefepaerdt. dat dit geen foorte van Medica Het vierde Deel. Velt RiaGere oft Rlepne Steen Klaberen. De bloemen zijn geel ende kleyn / veel bp een/in korte aer- Keng oft vietplupmkeng bergadert ; ende bergaen in vonde bollekeng pe laedt hupskens / van veele (warte oft byup= ne/bjeede/ kronume faden tfamen gehoopt, De wortel ig Bun ende veſelachtigh. ë ® g Plactfe. Dele Klaveren waffen in Boogh ende Neder⸗ buptfchlandt Tanghe de weghen/ aen de kanten van de Bouwlanden/ende dich wijls oock in de korenvelden (ele, ¶ Tijdt. Sp bloepen ban Brꝛaec amaendt/ ſchier af den Zomer door/ende lederen ter wijlen haer faedt… q_Naem. Dit gewag wordt hedensdaeghs wel meeft Dteen-laberen geheeten; maer: teel epgentlijcher Veldt⸗ Klaveren; in't Booghdupt{ch Steinttee/ oft lieber Felttlee; ende daerom foudemen 'tfelve Trifolium agrarium in't Latin moghen noemen : ende Dit fchijnt wel te wefen een van — — ben / ende dat al deen/ om Dat het ſaedt met de Linſen renige kieniſſe beeft / hoe Wel dat het niet vondt en is / noch als een vondt hozenken oft alg een Aeckenhupghen in cen — ghedronghen en is: waer uyt merckelijck b ijeken kan / Bat dit crupdt oegh van de Medica — pen Aerd, 5 — mig —* kracht ny tge⸗ uyck gan deſe Veldt Klaveren wijft gen upt/ Sbn Ee als Dioſcoꝛides Wordt Loor Gras rupckt Han de gene Die Schapen ende enuat iron Dee pn Dee houden, Daer-en-teghen foo en Worden — —77— ee noch vooꝛ voeder van eenigh groot oft „moch erghens elders in ghebrupcht ; maer women Heel cer want Die zjn foedtachz menſe Razél nil. Maer De bloemen ende | Daer ben/ met Melck ende Woofen olie ghemenght legs De heete ghef willen; ende daer hooft met het fap daer van / met lie ende —— bet water / daer fp in gheſc — aeden / ende van de wortel. Be Worden goedt gheacht om den ſaedt ende den onmatighen wittin bloet der v } roodtmelizoen d'eau iaulne, oft liever laulnetd'cau, oft oock Lis d'eſtang; in ſen ooghd landt Harwurtz oft Haarwurizs in Engelandt — beed in Spaegnien Efiuderes del rio „Ende Higos: del rio, bat ig Water-Digen/ nae De ghedaente ban De ſaeut⸗ hupsheng/ Die De groene Dijgen nief gualdck en geleken : boe. wel / dat fp beter in Hollandt W ater-kruycken oft Kruycken, nae, ve felbe gedaente genoemt worden. Dende heben nae bali te blaberen ín Fralien Den naem Taiero dt Taserarze Pacques in Portugael Glane ene Gelfamn, — — Be kilepne Gerle ſoorte ie Van Lobel Nymphæa lutza minor Septemitrionalium zende te wefen Far Pandectarij, Anguaara mepne, De bladeren zjn tweemael foo groot als. De oan De hiene ig hanneke dte Rel | a riega ongelijke. op afm den ‘Eems ip Kander, en saradl Mibe Hlepne Mirre foorte —— bladeren mingen groet als ie t ne o — — in bot dat (als Den felben Lo⸗ fcazides; ende De Klepne Witte met de Groote Geele. · 8 ocen ber de van (ommige kp lampen fe Nyen- phæa parva gheheeten / als Dodoncus vermaetit, ”Nywmphza preris is heg Daren-crupot Dfken, IJ 1ouwen deſe worte wa ree bjapen Daer door berg, Den, Want fp houden er datmen door) bet ghebruven ende: Ban ſeer tr. f tâe é en amer se 1 gheneeft de Loopenbe zeerì 2 neemt oock Wend alte plac SEO HE Wondere LOES Te ende gheſtooten / is feet goedt ghe⸗ furiberlinggen mie door her ooyfprongh Serle Plompen ſchynen heere De Klepne Witte PD gmper ot mefbr de bene toe ghebgupeh; Dat wp. * 939 HET.VIC A PETE Ee Van Warer-Linfen oft Enden-groen. , Ghedaente: D € Water-Linfen zijn anders niet Han Leer kleyne ronde frhoon-groene bladerkeng / alg Water⸗ Molch / niet grooter Dan Linfen; Waer Ban fp hunnen naem oock hebben: die ban onder/ én haer midden Klepne bijfter dunne Witte haprs-ghewijfe fafelingen Winnen / ende nederwaerts aflepnden; de weltke bit ghewas ín ſtede Van wortelen zijn, Anders en heeft het gheen fteelen/ bloemen / noch ſaedt. Spater-Zinfey. 2 Cruydt· Boeck Remberti Dodonæi. De grachten beſetten / begrepen wornen· An Biabandt hect bet meeft Eynden-groen oft Endr-groen; in Ftaiien Lente palflre, Lenie aquatica, ende Lentilaria; bp ’t Katijjních ootk Lens aquatica , ende Lenticula paluftris; it Enghelandt Duyck mear. ®en naem Lens komt van de ghelijcheniffe Die deſe bladerkens met oe brachten ende oock de Bladerkens ban De Linſen hebben De welcke oock Lens ende Lenticula heeten: Want den naem Lens beteechent bp be Tathnen alle platte ronde dinghtu oft ſchü⸗ ben. Eenight houden dit noor De Vlua Der ouderg; ſegghende Dat De Vlua in be ribieren / meeren / morafchen / poelen oft ſtaende wateren / bet felve is dat Alga inde Zee. Dan de Fraliaenen Hefchziven noch een ander crupot Dat fp dert felben naem oheben: bet welch vierkante ſteelen heeft / krups-ghetwijfe vierkante blaz deren haru/ dicht bp een vergadert faedt: bet welck fp ſegghen de fetbe kracht te hebben / pee — nochtans ban ghedaente deſe onz e Water Linſe niet ſeer ghelijck. — — is ——— tuſſchen Water-Linfen enz De Water-Lebet-crupdt ; ende is in't Latijn Hederdla aquacca oft Trinicâs aquatica ghebeete ; in het Byvoeghſel ban Onderhave beſchreven. J Aengaende ben naem ban Meer-Linſe, ſoo beſchuüft ons Zo⸗ Hel twee ſoorten ban Zee-Linfen / Die wp boven in het Bipoeghſel ban Wiert oft Fucus eensdeelg bermaendt hebben. 1. De eers fie noemt hp Zee-Linfe van Serapio ; ende Defe is De Eenticula ma- rina Serapionis, ende oock de Vua marina q dam , p in de Zee omtrent Penetien ende Toſtana / hebbende fmatle lan⸗ ghe bladers/ aen bupgfaeme kromme ftcelkens van anderlalbe palme, gheladen met feex Deele langhworpighe ronde! dele ende belachtiate bezien / ban ghedaente ende grootte de Linfen ghelck. 2. Tweede noemt hy Zee-Linfe mer ghekerfde bladers ‚ in't Latijn Lenticula marina ferraris folijs : Defe is De boorgacnde Geel ghelijck/ uptghenomen dat de bladers breeder ende korter zijn; ende rondom wat abekerft. , De Zee-Wiche heee bj ſommighe oock Lenticula marina. Een mede-foorte Ban deſe Kee-Linfen fchijnt te Wefen dat ghe⸗ was / Dat wp bp de Dremde crupden fiellen ende befchrijven met naeme Dan, Sargaco. N Noch van de krachten. Guſe ghemepne Water linſen Worden feer gheptefen ende ghebruyckt teghen de hitte des inghewants / ende teghen De kortſen / ſos wel als de Plompen: te Weten in water ghe ſaden / ende ban bupten opghelepdt/ aft het water Daer af ghe⸗ Diftilleert / ingbenamen ende ghedzoncken. Ì Ge fclbe worden ban bupten ghelepdt op het aenticht/ ende ans Der hupt Des lichaems/om De roodthendt ban het felue te verdrü⸗ ben/ ende om Den heoft-fweer te ghene ſen. Sy ghenefen oock Den aers⸗ darm vande tonge kinderen / als Die te verre in Bet alle ban : het ven bupek ne koe: 3 genomen ende opge⸗ e nut iae nutter ghebreken ſonder⸗ linghe als het op't boorheeft ghehonden oft ghebonden worde: want dan berdrüft het de pijne Des hoofto di: van litte komt. Dan niet alleen de Enden / maer oock De Ganfen ende Hoenders eten bit crupdt ſeer ghrern / foo twel alleen; als met (ez meten oft meet vermenght / ende Gun voorgheworpen. S Plaete. Dit trupdehen Waft ín be poelen / ſtadts Grachten / ende andere ſtüſtaende oft traeah-laapenze „Van er- Kennen Van Waem daer v CARE ICN; Se ——— — Oe langhe Dracpkensydie dit cupdt i att Ken/ende De ghedaente ban wormen ponen te edt vaneen fee ſemmighe ſtapt · voſſen ende landt·vatrders ok ————— in fiolen oft deſfehen met water BeDaeri/erine op binne tafelen ten roos ne gheftels: ende dan maecken fp den flechten bupfman wis das Sen Ban ien andere. p te koope | Den men zin als Bodoncus ende andere met hem bebonen — Water Kupnters crupdt ban ®Bamiaten/ oft Hai halem maoui als tfamen-treckende ende droogh tweferide ban fmaeck/ De tongh nypende / wordt bande Egnptenaers ghehouden vooz Berkoetende nen eerften / ende drooſh boben den tweeden grasn ſp ghe⸗ brupcken Dar, teghen De felbe gijebzeken Dáer —— nut toe is. Be Boerinnenoft Bedoui van floppen daer mede den onmatighen bloedt upt De moeder êride alle andere bloeden /te toes ten bet affiedtfel Daer ban ghebrnpckende ; Di bet fap oft poeder twe € gheftooten blades ten op De wonden gyelepdt/ gheneſen die —S— baeft. ; HET X, CÄPITEr. Van Sium oft VVater-Eppe: AC rai bi G heflachten: n bere - . uiten bier twee gheflachten bart Sium VV Water-Eppe ——— een — — mepne / ende éen watt ghemepne⸗ vie Van Lobei — gheteeckent fg; 4 Lerxſte oft Sxroote mater-NEppe, aen⸗ 34 g Ghedaenite. 1. me eerſte oft Groote Tater-Eppe heeft vecht ober epnd ſtaende / langhe / vier oft Wijf boeten hooghe/ dichte; geſtreepte / kantighe ende holle fteelen; de welche nae boven wat duuner Worden, ende ín ettelijcke ſijd ſcheuten verdeylt zij: De bladeren zijn langhwor- xigh / van beelen tlamen vergadert: elek bijfonder ig effen/ Kael / glat ende bet / ende tondonume ghelijck een ſaghe eni hlepner dan de euckele bladeren Han Hippoſe⸗ tum. Op het opperfte Ban de fteelen Waffen kroon=. kens met ren ended zijn kwarte dun⸗ ne ende bijnae hayrs · ghewüſe velelingen / Die niet alleen onder aen ende naeft den grondt eude in Der aerden waſ⸗ fen / maer oock aen de hnoopkens bande fteelkens voort- komen / {oo berre alg Die onder ’t warer fchuplen oft in het flijtk vaft houden. Voorts ſoo is dit cruydt in alles ftercher ban reuck dan de oprechte Eppe/ oft oock dan het voorfepde en zedig / oft Souffrou-merck ; ende rieckt fchier ghelijch een lieffelietse Peter- Olie / als bet ghewreven oft in ſtutken ghebroken wordt. Tseceede oft Kleyne Spater- Eppes. sn A 7— UA — —25 Water-Eppe/ ban Lobel aende nict ongelijtk van reucht ende zijn ed — ———— bla⸗ childert ende zin teerer ende ————— 2. De ander ſoorte van vermaent / is de doorgaende . De ſteelen deren (foo hp die fc meer gefneden/ fcha eñ EN d ‚D groept / ſoo is fp gemepnlijch grooter; dan als fp op [ende warerfutbe: Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. aquatile oft Hydrofclinou fepde ; in t Italiaeuſch Gorgoie- frost Spaenſch Rabagas.Pliniug ende andere oude ſchrü⸗ Berg noemen’: in Latijn Lauer, Dioſcoꝛides Sion Zur. Daerom hebben wp de cerfte foorte eyghentlijck Siurz pft Lauer aͤheheeten / in onfe tael Gerfte Water-Eppe/oft Groote Water-Eppe; De ander Tweede Water-Epyes int Latijn Sium alterum oft Klepne Water · Eunpe. Fu de oude boechen ban Piofcorideg is het Sion oock Ánagallis aquatica ende luncus odoratus gheheeten: ende daerom hebben ſommighe gelooft/dat de ghemepne Ana gallis aquatica oft — bet opzecht Sium van de ouders is. Wan hadden fp De befchrijbinge ban het Sion neevftelijck oBerweeatst / ſy fouden haeft bebouden ende aenmerckt hebben / datmen de baftaert naemen oft an⸗ dere woorden / die inde Hoerken Ban Dioſcorides gualije- fen bijgevoegijt/ ende tuffehen bepden gheftelt zijn; niet alte lichtelgck Door goedt en moet Gouden / al is Het faecke bat (p ſomtijdts eenighſins dienen om tot de ken⸗ niſſe ban De crupden wat eer te komen· Mant het Sion, foo Dat van Diolrorideg beſchzeven wordt / en Heeft met De Anagallis aquatica oft Water-Pungen oft met den Iuncus odoratus geene gelijckenifje met allen; gemerckt bat het Sion, foo hp ſchryft / een verht opftaende heefter- Ken oft ſtruycksken ig / vet ende alat/ hebbende breede bladeren/ Die Ban den Hippofelinon ghelijck / maer klep- ner / ende welrieckende: (uickg alg den luncus odoratus gheenſſins niet en ís / noch oock De Water⸗ Pungen; de welche haer Felgen gheenſſins ín de hooghte an en rech⸗ ten alg een kleyn heefterken; nochen zjn niet welriet⸗ Kende oft eenighe ghemeynſchap Lan ghebaente met Hippofeltnon hebbende/maer daer heel veel van verfchit- Tende ; ende daerom Hooy eenn gautſch ander ghewas Han Boor Den Sion te Houden zijn. Aerd, Kracht ende Werckinghe. Det Sion (dat íe onſe Water-Eppe) als Galenus betuyght/ ig wel alfoa feer verwarmende Lan krachten / alg bet welrieckende in’t ſmaecken is. — — rauw oft geloden ingenomen/berwecht de macudt-ftonden van De brouwen, eft Doet haer geniac⸗ Kelijcker baren oft van Kinde verloſſen / ende iaeght af de naegeboopte ende doode vzuchten: ſy doet ooch water maechen / ende berecht den ſteen / ende Doet den ahebroken fteen vijfen eñ afgaen/ hoe ef in welcker voegen datte ge⸗ brupcht wordt / ãis Disltorides betupgt; die ooch Schrift / dat ſy feer nut is ingegeven den genen dre het voodtimeli- zoen hebben, oft met eenigen bupek-toop geguelt zijn. BLINVEO EG H SEL. * SE ghebaente ban deſe Water-Eppe ie dickwi ls ber: , nae De plaetfen Daer fp groept ; want als fs — De El es —— F andt waft: ende ban Daer op het landt ghebroght zijnde wordt fp klepner: ie ban Daet wederom in't water oft ap vochte plactfen aheſet / wordet⸗ grooter, Twelek inmeer andere erupden oock ghebeurt/ bie itt bet Water oft in natte beemden groepen. Sp heer in Banck zich ſom⸗ tudts Berle: welcken naem andere ceupden oock mede · gedeplde wordt. Sommighe ghevenſe den naem ban Pattinaca aquarica oft Sium Olufatri folio, in jonderhepdt De tweede foorte; oft oock Siu odoratum Tragi; in't ſomtijdts Brunnen-Pererlin: went het facdt ig Dat bande JD bykants gelijck ; ende komt ban fmaeck ben Comijn/ Vaucus ban Candien ende € iz troen fchellen ſeer nac; ende fchijnt wat warmtete ‚ Dome mige feggben datſe Sion ghenoemt wordt / om datfe eenpuerlijck gbefchudt/ ende bande Door-bij-lospende wateren, ín het mivder ban pd — — — — egt ten ghefineten wordt 3 n datfeoock i É hehee batt, —— — i in't Lathũ Lauerg ten och vande Krachten van: Water Eppe. In Italien ſomtijdts in defe landen wordt de —— noch edere ende tongl wefende/in Salaet ghegeten / als de Wierffe ende andere ent rbe BS ende ghede oncken/ open Tb p n/ bat water en Dan de Milte: ende ie goedt tegben be gbeslfucd "© feloe water ghedjancken oft trupdt felve ghegeten/berfcherpt — — — crupdt / bier oncen tfeffens- ghe ſoden / ende warm opghe berbitcinghen ene De bladeren in Azijn ende Boter B bengiltendten luide bier, ende Diergpeljke Be boutwen ban Italien legghen bit erupot (na Haer aenſicht / om de f; hed on ) Kler ame gleed Bet maeckt ghebrupcken di cruydt teghen ighe gheneſen de —— Somm * Veerden niet Dit ſcive crupot. ende fchorfthepot van be HET Het vierde Deel. B Beheer: GA Pel TE- Is Van Welrieckende W áter-Biefen: : Gbheſlacht. B B De ſoorten ban Dion magh dit trupdt ootk geſtelt AJ wooꝛden / dat lommige Welrieckende Water· Bieſen noemen : Want het ig De voorſeyde Water⸗ Sppen van reuck ef krachten foo ghelijck/ dat het Boor een Hlepne eñ teere mede-foorte Han de felve ahehouden magh worden. € Ghedaente. Dit ghewas heeft vunne/rondes effene/ niet merckelyck in knekens verdeylde / dele ende holle ſteelkens / de Biefen bynae ghelijck : Daer aen Waffen in ſtedewan bladeren niet [eer veele Dunne holle ſteelkens oft rigbekeng / ettelijcke Klepne {malle bladerkens ter fijven uptghevende. We bloemkeng zijn wit / Heel bp een ghe⸗ voeght; ende groepen op kleyne kroonkeng / ſmaller dan de kroonkens van Stabieule / ende oock kleyner: ‘t facdt fs grooter dan Anijs faedt/ witachtigh / boven Wat plate ter oft bpeeder dan onder. De woztelen zijn heel dunne fwarte befelinghen / aen het onderfte Han de ſteelltens Hanghende. Dan behalen * ſos ſeyndt dit ghewas oock upt het onderſte van ſijnen ſteel ettelijcke Aimme oft dweers kruypende ſaleli de welcke ergens in der aerden oft in het flick vaſt wordende / daer ín verworte⸗ Ten/ ende andere ſteelkens uytgheben: ende ſoo Wordt dit ghewag terre ende wůt berbzepdt ende vermenit hvul⸗ dight / hoe Wel dat het oock wel ghelaeyt kan worden: _ Gmelrieckende Water Wieſey . wit truydi / ais herin de hoden geplant- dn ende et {eo W e wert, blif hore Veranderinghe. fs/ oft elders op en / Blepne Wilde Gaepkeng /m epnev ende korter; Ban DE welche ter : oen oock ettelijche boort-cruppende fafelingen ſprun⸗ tten / daer noch andere ci bladeren aen komen. = „oo (eer kan de beranderinge deg gerdtrücks De gedaente ze S “feuden tp hier wat ban De oprechte Welrieckend cus od, anders Sch hum ‘worden)wat nae den gbeelen Het tyvintighſte Boeck. 535 ende Get wefen bande crupden verſtheyden / eñ vanden an beren, iae Ban ſich felwen ergens in verlthillende maken. — €. Ren bindt Dit truydt in de beerhskens ende Andere geburige wateren ; maer meeft op de feltje plact (zit daer de Water Eppe geoept:fomtijdts groet het oock m1 broeckighe vochte met: water befproevde zen ende wepen neffeng De beechgkens/ waterftroomen ef gracty ten, Det Wordt oock in de hoven ende op andere uret foo vochte plaetfen ghevonden doch algdan een wepnigho ken * het ander verſchillende als voorfeptis. € Tijdt, Defe Wetvieckende Biefen/(oo wel de gene die op Get landt/ als Die in her water waffen bloenen beyde in de Domerfche maenden: Dan in de Ooghfmaendt wordt Get lacdt/ te Meten in De boven / volkomen rip. g Naem. Dit is een naëmeloos ghewas in 2efe laar den / ten 3p Dat het Loor De foorte ban Sion te houden zy / Diemen Luncus odoratus, Dat is Welviechende iele” —— ; in’ —— erge) oft Schinos aromaticos xowas dempariòs + Welchen naem bet Sium t ſchre⸗ ven ende ——“ is — onder de onepghene naemen / diemen bp Diofroyides ende eiders vindt. Dan men magh dat foo beft/ende niet heel onep- gheutlijck noemen/ als Dat fteelen heeft als Wielen, ende geedt Ban reuck is: nochtans en is het gheentins de Welrieckende Bieſe oft luncus odoratus, die Foo epghent lich ende waerachtighlyck gheteeten wordt : maer tot onderlchil ban de ſelve ſalmen ait ghewag luncus odora- tas aquatilis; Dat ig Welriekende Water-Biefe/ moghen noemen. Matthiolus heeft die ſoorte van dit ghewag/die Mr gez fept hebben in de hoven / oft op andere nier foo vochte gronden ſomtijdts te waffen/ende aldaet haer oude ghe⸗ Daente verandert / Door de Mierde ſoorte vau Oenan= the ghehouden : Íp berfchilt nochtans Leer veel van De pprerijte Oënanthe pan de ouders als wp elders op veele p betoont hebben. â _q Aerd, Kracht ende Werckinghe: Dit aheflacht van Water-Eppe/ dat nu Welrieckende er-Biefén ndemen / gheljtkerwůs dat van reuck eft fmaechs de voor⸗ befchrewen (oosten Ban Water· Eppe gelijcht/foo is bat de tele ban aerdt eñ krachten doch gelijch/ te Weten warm ende droogh/ende — om de piſſe te loſſen / eñ al tlel⸗ ve te wercken Dat de Vooglepde WaterEppe kan doen, Br FVCOEG HeS-E-T: 12 beft Paororicje daden. is bit erupdt in veele betchokens qroepende) als etn ieder ghenoegh bekent is. Lobel noemt het > Oenanthe aquartica,oft Oenan:he quarta Matchiolt, in ſanderhepdt ale het in dꝛooghachtige gronden waft : Die sock twyffelt / aft Get Silaus Plinij folio Apij paluftris moght zjn. Dan/ om Lat wp dit trupdt den naem ban Welrieckende ÎDater-tefe mededelen 4 e Biefe oft kun- te, ê maer om dat het Schauamhum gheen Water 4 ewas en is / — ende iere bac ben bie nae in f — — van — —— ghenen rtuck en heb⸗ Te boch, Berunuugbeeren be 30 cie ban dit gee naja Betiemordeihek onfe voorouders zijn : ende Die ſi ate Peterfelte wó: f ende heben De feloe kratht tegen het gravtetende gebroken. erik HR KC i ches gag 1 ded Ö HET X Eis AP ITE LB: ijt Van het derde gheflacht van VVarer-Eppes ooo Phellandripm ghenoemt. sars Ket getal van He foorten Van Siujn indet het Phel- — J— doek gheſtelt blt waarden ‚met De (eine negote gelijckenifte ban vruch ende oock van hrachten gebbende. ‚gr Ghedaente, 4 ghewas heeft tenen dichen / hole Yen / gijelnoopten ſteel/ mel deß Hoeten boven ’t water ) Roe edes —— e -groen/daer nae (te weten à aedt tip — treckende / oft verſtervende Dienten Ortertelie pleegh te noemen / maer dun teerer/ oft meer ghjefneden. De bloemkens ende-komten in kleyne hranskens oft kr wit ban berwe, Het laedt ig welriecken 26 Phellandꝛium oft Herde gheftacht Gay Swater-NEpper. wh — ditkwijls daer bp; tetweten inbe ftaenbe watten rade ten eñ ſoet · vloeyende beken Dan defe ende andere landen. : > € Tijd In den Somer bloept Dit cruydt: het ſaedt Wordt m de Ooghftmaendt cijp. hele g Naem, Dier te lande en heeft bit ghewas gheenen naem/ die mp bekent 5p : fn de Apoteken is het ooch onz bekent/alg oock het Stum ende alle de Boor gaende foorten Van Warer-Eppe zijn : dan het fchijnt dat het Plinius Phellandrium noembde/ te weten het ghene/ dat hp in bet 12,täp. ban — in de broeckighe plaetten fepdt jen ; ende bladeren heeft als de Ep 3 eld Kehl oock wel een loorte Gan Sium wefen/ die Pleu Der ) e er: e Ban Eppe Shelijek te efen / daer Homerus oock af bere maendt/(eggende: Daer omtrent zijn Bachte oft weer k — ———— ER Tr nd ende de menighte groeyt: Wel berftaende / in⸗ Cruyde-Boeck'Remberti Dodonæi. BIV OE GHS Et: à \ iet EL ig het faetke / bat Bie crupdt heetachtigh ban ſmaeck ie ende den veuch bande warer-Eppe heeft / nochtans is Get ban ſommighe / ſelfs ban Tobei / boor ecn ſoorte ban Cicuraria ges houden/eude Cicuraria paluêtris gheheeten van Tragus Meer ú verlin, in’t Zatijn Sium tertium quorumdam , ende Ligufticurn, Feenicolum filuefre Trági. Dan ban foodanigte crupden hebben wp te boren eat ghefproken; ende ſullen hier naemaels datt noch meer af handelen / alstwp De Kervel etide diergheljcke cup? ben fullen befchrijven. |: honden. Lod naemt Phellandrium / ſommight feggben/ Dat be Witde Angelica Het oprecht Phellandrium ban Plinius iS; ans Bere de Beverneile oft de Saxifraga Hircina : Andere nemen Dez BSalſchen Khabarber / oft het Thalierrum Daer voor. HET XIrf 6 APITEL, Van VVarer-Kerffe. Ghefllacht. FE Water-Kerffe wordt oock Hod) een foorte bar Sión ghehouden / ende Lan ſommighe Sion Cra teur gheheeten. 5 } q Ghedaenite: Water Kerſſe heeft eenen dicken / lan⸗ poen” ronden ende holen fteel : Daer aen Waffen Deele anghachtighe rijen van bladeren / ban Beele bijfondere langhworpige ronde bladerkens vergadert / ſchoon groen Ban berwe, De bloemen zijn Wit ende kleynen; eũ waſſen aen D'opperfte ende langhs be ſteelen ende ſydtackskens/ Deen Hoog ende d'ander nae/op byſondere ſteelkens bp een ftaende: ende daer nae volghen ronde Dunne langachtige hauwkeng/daer in het faedt leydt / dat kleyn ende geel is. In ftede Ban wortelen heeft dit gewas dunne Witte bez felinghen onder aen Den ſteel/ foo Verve alg hp onder ’% Water Fchuplt / op beele plactfen herwaerts ende verz Waerts hangende, Dit gantfche cruydt is Lan veuck/ maer meeft ban linaeck / de Tamme oft Hof · Herle gelijck. Spater-Rerfeo. — —— llekouns ges «€ Placcfe sen bidt Dit erundt inde fehoone Klacre crorierbat he herrees ende andere grachten ende Guplen die repn fintee fepdt/ va tkanwojden. — € Tijdt. Dit erupdt bloept ín ben Somer: ter wijs —— Wardt teghe ——— Ten Worot het laedt id 2 dn 4 — teghen bet graͤveel RAE uid en SN. Dele Werffe wordt hier te lande Water- wete in boob Bub erſſe gheheeten ; in Poogbdupticplandt ín 7 = J „ Het vierde Deel, talen Cre/sione; ín Dranekrijck Creon d'eaue : in't ar a oe noemtmen’t nu ter tijdt Nafturium rd ed wijls oock Nafturciaria, Det is het Sifymbrion heteron Zroúpbpror Erepor, in t Tatin Sifymbrium alterum van Dio⸗ froytdes; 't Welck fommighe / om dieswille Dat Het ban fmaetk de Kerſſe (Cardamon ghenoemt) wat ghelijck is / Cardamine Kasdain neemen; fommighe oock Sium. Want het [chjnt ban Crateuag ende Piuiug Sium qhe- — te Welen + want het Sion , alg Erateuas daer ban chrijft / is een beefterachtiag oft ſtruyckachtigh ecupvt / van Elepner Weerden/ ende over al ghemepn/Beele blade- ren Boortbrengende/Die rondt zijn / grooter dan de Bunte bladeren, ſwart ende wat nae De bladeren vande Gachet- te treckende. Dan Plinius in bet 22, capitel Ban fijn 22. boeck ſchrijft daer albus ban: Sium s fepdt hp / is breeder Dan Eppe/ ende waftin't Water ; ende is better / gladder ende ſwarter / veel faedre boortbzenghende/ van ſmaeck de Kerſſe ghelijck. Weicke twee befcheibinghen niet dele onfe Water-Herffe heel wel ober cen komen : want dat lelve is niet alleen in De Berdeplinghe der hlade- ren oft Ban bloemen ende faedt De Hachette ghelijck / maer heeft oock van reuck ende (maeck met de Bof-Kerfje ende de Gackette ſeer groote ahelijckenis. erd , Kracht ende erckinghe. Defe Water-Herffe fe merckelijck ende werchelijek warm ende droogh Lan aerd; ende / als Boorlepdt is / ſy kemt Lan reuck / Doch meer Dan ſmaeck / met De opzeehte Bof-Werffe/ende oock De Gachette overeen, Dit rrupdt is fonderlinghen nut teghen den Scheur bupek / in t Booghouptieh Schözbauch gheteeten/alfmen ei in Win oft meſck ghefoden ettelijcke daghen achter een inckt. De leloe Water · Kerſſe doet de piſſe voortkomen /ende morlelt den fteen ende 't grabeel/ende doet Dien vijfen/ende wet den lijf be gaen: ende ig de nieren ende blafe feer nut, Deh leydt / dat De oude verbuplde zeeren ende dweerin⸗ ghen ſeer nuttelijck met het water / daer dit crupdt in ghe⸗ ſoden is gheweeſt / ghebaeydt ende ghewaſſc hen worden / alsmen daer naeꝰt cru dt ſelve daer op leght. Galenus fepdt/dat het Cweede Sipmbrium/daer wy bit cruydt Loor houden / dꝛoogh ende Warm Lan naturen ig; te Weten noch groen zijnde / in Den eerften; ende Dor gheworden / in den derden graed. d Men eet dit crupdt vauw/alg upt de boecken Ban Dio⸗ — blijckt; ende het is beguaem ont de piſſe te boen rijſen: ende i gan ſomnughe ín de Winterſche maenden op. tafel ghe⸗ oaht/ende boog ſalaet ett, ——— boet Sp: ef en ban de hunt ver⸗ gaen / ende De placken deg aenſichts / die Ban de hitte der Zonne ghekomen zijn / als ſy vnachts daer op ghelepdr woꝛdt / ende —— — — afghewaſſchen. BIIVOEGSHSEL. deſe Noordſche landen is dit een ban de feer bekende crupden/ Tifanderpeput batt De Zervaerende lieden. De bladeren zijn graos ter Dan Die ban De hof⸗Kerſſe; ende de meefte gbelijcheniffe/ die fn Daer mede hebben / is in Den ſmaeck / ende in't gebrupek. In Enz ghelandt is het oock Warer-Creffis gheheeten ; in Booghduntfchz tande ban fommigbe Brunnen Krefs „ende ooch Waer Krefle, ban andere Sion Erucz-folium Crateuæ, ende S ftS nâtion Se- kapionis; Senecion oft Senetion bp Erefcentius ; ende Sifymbrium aquaricum Matthiolisban andere Apium aquæ doch onepgtenttick; úronft tael oock Brun Kerfle, ende k Bruyne Kerfle; in't Franſch oock Senaſſous. Deelbeeten’t StymbriumCardamine,ende Card altera Diofcoridi: — Fuchfii, — Veranderinghe. De Water · ierſſe / ſepdt Lobel / is van tweeders hande ghedaente in grootte: want de ghene / die in Diepe waterkens groept/ Die fchiet op „ende Geeft bladers bjkants foe groot alg die Van den Terebinthjn boom : maer die in andere 0 eende bijz Kants groept / is dꝛumael lende Wikanes abe Den Dion oft Laver ban Diofcarideg, foo Dat t Boeren dickwijls D'een boor D'ander nemen in falaet/ ende oock in de drancken teghen ’t graveel: doch dat felbe en vergaet hunlie den niet qualijck ; want dekrachten ban alle sneven ghelijck, Sion van Matthiolus, — in — tthioli & Italorum daer de } van bladera De BOf-KerfFe ende Cardamine „ De fteelen zijn eenen boet oft ſomih dts oock anderhalben voet De bloemen zijn toit: ende De bautwkens die ban Be Water Nerſſe gheihek. De bloes men ende ’t ſaedt ie fcherp ban fmaeck. Bet watt oock veel in de beeckokens Turin omtrent Water-Kerffe met {malle bla. alterum aquarium lureum vel C. foo Wardt dele Water-Herffe in defelanden - ondt. — en, van Fabius Columna Sium rdami fol na ghe⸗ Het twintighfte Boeck. 937 —*— mett Ín be beken ban Itatien met beele onderhaprighe ghes s den kruppende / aen bepde ſyden met bladeren betwa en fteelk E meer getande Bbefcbaert aen de kanten bant bet hf ce: upt Den ooꝛſprongh ban de weicke kom en á fieelen/ op haer tfop met feex klepne drupfs-gbemige deren beladen / Die klepne geele bloemkens bectoonen ltnbe Daer nat bauwkens / met klepn facdt. Den fmacch 16 Joe berwewar geelachtigh: Sbetatpt side keuppt heel beere boort s'winters ende ‘somers overblijvende, „ Met Stam van Cotumna Heeft cenighe ghelicheniffe bet Stom mi —— *6* aeeec dit r t ommigbe/ wanneer ‘tfacdt top is aengberaeckt word, k weak J gbelgck ban Herba impariens of — —— F iddelbaer Water-Kerffë int Latijn Cardamina alpina beeft bladeren in de vonde ghevoeght / de ghemepne p el pr — | —— aſc hver wigh aen de onderſte groener, ſcherp⸗ achtigh ban fmacck ; de bloemen treden Water-Kerfle mer dobbel bloemen, in’t Katijn Cardamina alcera pleno flore , ig ban Clufius in d met heel Dobhete ende menigtbulvigte be 9 Kleyne Water-Kerfle met haer mede-feorten ig in't bolghente Capitelende Bijboegbfel befchreven. Andere mede-foorten van Water-Kerffe zijn De Winter · erſſe ende Boeren · Kerſſe. Noch vande krachten. Be Water · ierſſe met haer mede · ghe⸗ lat hten wordt beel ghebztipekt ban De Zeebarende lieden/ die onders beevigb zijn ban Deheurburch/ in falaet/ ende anders. De'ghene/Die Dickwpls metde koude piffe quelt zn / binden Daer oock groote baete in. ‚ k % Men boudtfe oock foo krachtigh ale het Laver ban Diofcorides tegen bet grabeel / ale gbefepdt is ; ende men magbfe feer wel Sbekgrupeken in al't gene daer de Hof· ner ſſe nut tac ig. HET XIV, CAPITEL p Van Koeckoecks-bloemen. £ Ghedaente. D E Kleyne Water-LHerfje / anders Koeckoecke · bloe⸗ me ghel Wogtel veele lan⸗ eten / krijght eerſt upt be fteelkeng met et rid bladerkens bew af- fn: tuffchen de welche Daer nae eenen Dunnen middeiſteel Roeckoecks-broeme oft RlernSmater Rex ffe media , 938 ſpruyt bijkants cenen Boet hoogh : daer aen Waffen dun⸗ ne klepne bladerkens / ghefneden ende om een middelribbe ſtaende ghelijck de ECruca oft Hachette / oft lieber De bla⸗ deren Vande Water-Hierffe niet leer onghelyck / maer Elepnet : op D'opperfte van de fleelkeng komen de bloem: Eeng Voort, ban verwe witachtigh / oft licht ljfverwigh oft peerſthachtigh / ín bier bladerhens ghefneden / ende Klepne Filterhens bijnae ghelijckende. Pae de bloemen bolgen kleyne hauwkeng oft laepkens/Daer ín leer klepn faedt lepdt. De wortel is veſelachtigh. q Place. Defe Kleyne Water· Kerſſe waſt hier te lande niet alleen int water felbe/ maer oock ín de vochte bꝛoec⸗ kighe leeghe plaetfen; de Welchie eensdeels dooz de vegenen ende eensdeels Door det overbloepen Ban de beeckskens oft naefte wateren onder ligghen ende bedeckt zijn, € Tijdt: Dit cxuꝑdt bloept in Aprilende Mey. € Naem, Imt Bꝛabandtſch ig dit cruydt Hoeckoecks- bloeme ghebeeten/ oft Kleyn Water-Kerffe ; int Hoogh⸗ duytſth Gaucbblum / Wüderkreſz ende LBifentrefs 5 in t Franfch Paſſerage fauuage; in't Latinſth Flos Cuculi; oft gocek Naſturtium aquaticum minus, ende Nafturtium aqua- tile alterum. Det ig een mede-foorte Van de Water · Kerſſe; ende mach Sifymbriem alterum minus heeten, _q Aerd; Kracht ende Werekinghe. De Koeckoecks- bloemen zijn niet alleen ban ghedaente / maer oock van vaerd De Water-Herfje ghelijck; te weten ooch ſchern ban Mmaech/ ende warm in't wercken weſende. BIEVOEGHSEL. a € gpehetde bandeft tijden hebben Dit crupde ſeer langh boor De Iberis Cardamanticeende Agriocardamon ghehouden / ende Naftortium filueftre gheheeten ; fommighe oock Lepidium. Dan uu zón die erupden heter bekent / als pt hunner beſchruwinghe bier naemaels beter bljehenfal. Lobel noemt Dit ghewas Carda- mine akera, Dan aengacnùe Dei naem Flos cuculi, die is De C vracpen bloemkens van ſommight oock mede · ghedeplt gheweeſt; ende eeni⸗ ghe ghellachten ban Wilde Jenettekens oft Thriſtus ooghen. Koeckbecks. broodt oft Koeckoecks-loock ig de Alleluxa oft Durc- Claver. Dan Koeckoccks-eruyde is den naem Dan eenighe forten ban Dtandel-cupdt. , _ Cardamine oft. Wilde Kerlle van Lobel (berfchepden ban Die Wilde Kerſſe / waer ban Boboneug hier nae onder de gheflachten ban Tplafpi handelen fal), in't Latyn Cardamine fue Sifymbrium alterum Diofcoridis, Natturúum agrefte oft Iberis van Fuchfius , Cardamum van Apuleius, Nafturrium Itaſicum oft Nafturtium pra- tenfe Trag!, ende Naſturtium ſilueſtre Cordi, oft Gauchblum,ts ban aente Koec⸗ ——— — —— evoent ï „ ens ter ; mast is el teerkens ende dun / hebbende be ie bladers breedt ers ſpreydt aen zenuwachtigbe fieelkere / die ban de ronde Kackette gheiick / oft ge ape en Water-Lierffe : maer Die aen de fielen komen/ de e anderhalbe palme oft eenen hoet hooge gn Die ES heel ſmaller / ende ghefncden ghelfjck bie bande Bof- erſſe. De bloemen zijn witachrigh ende komen voorts boven aen de fleelen/ ende zyn feherp van ſmaeck / nochtans in falaet niet foo feex ghepzefen. : „Claver-Kerffe, in tZatijn Cardaminetrifolia, falom de gheltke⸗ niſſe ban haer bladeren beter hier Dan bp de Kerſſe beſchre⸗ Ven worden. Dele waft in ſommighe hoven ban Hederiandt / fepdt Zobel / ende is een crupdeken bau ten palme hoogh / Dat ban fmaeck e ende ghedaente de Kerſſe fins De bladeren ban de Wilde Herffe voor ſepdt / maer waffense alseen Claber-bladt/op der aerden liggende) ghetijch Die ban De Oxysoft Koeckoecks· bꝛoodt. De bloemen zijn wit van verwe / op hoogbachtighe ſteeikens groepende. Be Worte! is fafelachtigh. Dommigbe fe fonder reden Sanicula erifolia gheheeten maer Ahulius noemtfe Cardamine alpina trifotia. Dp waft in often: tek ooch fer beel ; ende blijft Daer ditkwiſs den helen winter bhi an de Winter· Kerſſe. te Cardamiae , in't Latijn Cardamina alpina minima Danandere N. hiet oock —— een vierbladighe tt haer fafelinghen inde votfen eemarckt baff; maer ooch twel Kerſſe gheigcnt. Sp waſt ê tocht ende Dant/ JSleen leende boo? de nimmermeer Dooren laten is/ hebbende ceninh: Cruyde-Boeck Remberti Dodonæi tu twee ſnippelinghen berdeplt / ende daer nae in bier / fomtides in behtendeneghen; Die ve aerde naeft zjn / foo groot ende foo rondt als een kleyne Kinfe/daer nae langberende langhet aen den fieel : bie ſomtudts in fhD-Meelkens verdeylt wordt / draghende op fijn tfop witte bloemkens / foo klepn / Date nauws gheſchildert kon nen worden/ upreen knoppeken ban bier groene bladerkeng : abt De welcke wederom Vier andere witte bloembladerkens teghen de bloemknoppe aheftbiekt fraen/ foo Darter acht fchjneh te weſen. In t midden fact het fchepfel van de bruchtjende daer om feer Duns negeele Draepkeng. Daer nae Worden De benehten grooter / ende zijn eps-abevne / langhs het tfop ber fleelen met beurten oft over ander gheſchickt: waer in geele faven fchuplen / ſcherp ban fmaetk / foo als het gantfche crundt De Ferſſe ghelyckt. Verande- ringhe, Domtijdts is Get heel klepn/met wepnigber berdeplingen oft bladeren. Noch vande krachten van Koeckoecks-bloemen. Men pleegh dit cruydt teghen den Schturbuptk binat ſos veel te achten enne tegbebrupeken als be Darer-Hierffe : andere houden t ban krach ten De Iberis ghelytk; De welchefrer heet ende Hooghe is / be nature ban de Kerſſt hebbende. 4 Woeskoecke-bloemen inlooghe gheſoden / dooden ende veriae⸗ ghen de Zupfen/ alfmen’thooftaft Die plaetfe Daer de Lupfen zjn Daer mede waftht. — Daer Koecksecks · bloemen beel in de wenen waſſen / Baer genen De Kocyren ſeer goedt melck / daer feet goede vette ende fmaerkelijcke Boter afkomt. HET XV CAPITEL, Van Warterpunghen oft Beeckpunghen; — Ghedaente; - à ’ D & rig hebben ronde / Bette / malſche/ ghelüfvighe fieelkeng / met veele tachshieng ende oo-ftheuten: daer aen Waffen Bette/Biche gladde/ breeder ronde bladeren/brupngroen ban berweromtrent de tfop- pen ban de ſteelkens ende ſijd tacksliens Waffen fchoone blauwe bloemen/ de bloemkhens van Gupehelijent Dik Hen niet ſeer onghelick / maer kleyner. De wortel is wits knob hen gie en rm ed met Dunne gende velelinghen fn der aerden batt : welcke Rd ſteelkens ian. Soda q ede. Mit erupdt waſt aen de Kanten ban He grachten ende, dan be ſtarnde wateren/ eude ooch Lan de Woat expungtzen oft Beeckpungtzey. Het vierde Deel. beeckskens ende loopende Wateren/ ende omtrent de fon⸗ tepnei / [oo dat het dickWijle ban — leent haakt, ijls water beſproyt ende € Tijdt. Waterpunghen brenghen it Braeckmaendt / — ende Oogſtmaendt haer bloemen-ende facdt oort. á € Naem. De Pederdupt{rhen noemen Dit ghewas Weaterpunghen ende Beerkpunghem de Hooghdupytſchen Bachbungen ende Bungen de Frantoplen Berle zint La- tijn heet het Anagallis aquatica, dat is Water-Gunr el⸗ Hepl/ ende dickw hls nac den Duptíchen naem Becabun- 82; oft nae den Franfchen Berula, Dan Rarcellus fendt / gat Berula ’ felge crupdt ig dat de Griechen oock Carda mine noemen. Doorts foo Wordt dit ghewag ban fomz mighe Booy de Cepza ghehouden; de welche Dioſtorides De Porceleyne ghelck ſeydt te weſen maer ſwarter bla- deren te hebben / ende een dunne wortel: metde welche Dat feet Wel over een ſchijnt te komen; maer dan moet- amen ghelooven / dat het den naem Cepza koraie (pots- ghewijs (oft faomen fepdt per antiphrafin ) ghekreghen Ende behouden Heeft / al oft pet een tam ende bof-rrupdt Waer, daer Get nochtans nerghens min dan in de boven te binden fg: Want het is een gantſch wildt erupdt / sjen meynlijck fac alleenlijck op vochte waterachtige plactfen groepende/ ende Dat altijdt met water befproept ende nat ghemaeckt begheert te welen. € Aerd, Kracht ende Werckinghe. Water-pungen zijn sock Warm ende droogh ban aero/ alg De Waͤter Kerffe. Dele Water-pungen worden oock in lalaet gegeten als De Water-Herffen; ende Worden oock feer nut ende goedt ghehouden om De epgene Liechkte Lande Duptíche landen / Die aen de Zee palen / Scheurbuyck ghenoemt/te generen { op de ſelve Wife ghebrupeht alfmen De Water-Lerfie „ pleenh inte gheven. Dan ſy zijn Van krachten ende were kinghe onftercker ende llapper dan de Water Uerſſe BIIVOEGH SEL: D € bladeren ban deſe Beerk-pungben zijn de Porcelepne ghe⸗ liück / maer ronder/ ſacht / groener / om De kanten een wepnighsz vepnighs ⸗ Ken ghekerft; De welcke alſmenſe in ftucken wzüft fomtijdts wat reutks uptgheven; ende worden Van fommighe oock Water⸗ Por⸗ Eelen on A — tg aquatica, ghebeeten. Ban fp en heb⸗ Ben gheenſins de verkoelende kracht ban de Paorcelepne / maer zjn — warm ende Droog) in — gie — dea —J— ij —IJ boor gheen ſoorte van de ſelbe moghen rekenen : shr ——— een foorte Han Anagallis oft Gupchelheyl hous den: eude foo hebhenfe fommighe Anagallis gheheeten ; andere Sion oft Lauer; andere Sion non odoratum Tragisandere Alylasandere Fe- rusoculus; Dat nochtans naemen zijn De Gupchelhepl beter / dan dit tegenwoordigh ghewas / paffende Fn de hoben willen fp oock twel aerden ; enbe bloepen aldaer dickwüls vroegher Ban in't wildt. Lobelhoudtfe boor gheen Cepza , maer befchrift daer boor hee igbendecrupdt. — F Geen van Lobel heeft heele krunpende vande ſteelkens ban eenen voet oft anderhalf langh / Die banden klepnen Donderbaert ghelck / ende beele witte ghef je bloemkens, De bladers zijn Klepner dan die ban De Wilde JPorcelepne/ oack langber ende fmaller/ mals/ ghelijEbiah/ende bol faps. De wortel is ſeer klepn. Vit trupdt is overvioedigh groepende in de hoven ban Nederlandt / daer Van Paduaghebroght zhnde / als den felven betuyght. Sepæa Marthiolt is De felbe oft een mede-fogrte Van De Cepza “_Lobeli: oant fp beeft Witte bjfbladighe bloemkens ende bolle: kens bol Geel klepn fact als ſtol: van t Welck fpp haer tacrlijcks beenieuwt — Senb van Camerarius ig oock een igerigh ghewas met blade⸗ i celepn/op’t ſop ghekertelt / met ſilbere ſpickel⸗ eed a witte kleyne bi | {maeckende 5 ee zeven is met naeme Dan V l baert. — Latijn Alzoon peregrinum : bp andere is fp bekent met den naem Lunaria. ee d ie ee -Pangen , in't Latijn Becabunga (eu Anagallis areraleeta. Deeft lana blader / als Zobelberupgit! Bock en twee ffaende. De bladeren zjn witachigh / De ——— — bꝛeedt. Soodanighe ſoorte is De Anagallis aquauca anguttifolia, F Beel ſmalie langhe re, beeft ban de bloemen zin lithtbla 6 ere. edere baasben » htt Latijn Anagallis aquatica tertia , milſchien het Sion non odoratum akterum Tragi, en wordt foo beel niet gebonden. Haer bladsre zjn ban gedaente ende Fipo e van pe klepnfte Daleriacne — ede, — den — ei — felis, Deb — zijn wit ip pel — skens i ußchelhepl / ma leyne — ———— hebben het waſt niet verre ier ij edet van Antwerpen lan u ns. 7 À i -Pung “Latijn Anagallis aquatica quarta , roept indie teke poctigbeplaetfen in yabandt ende Dlaen, Het twintighfte Boeck. 939 deren / dragende veele ſteelkens een L Palmeoft anderhal 7 OP DE Welche waffen kiepne witte — —— — — nae huvskens ban Gupchelhent. De bladerkene zon xpi k bemepn Vue. De wore ie kleyn / unghen; De bilan, i — Bank benden er * tndt Deeogt in a —— zn wel ſoo krachtigh — toe ir kh rachtigh / hectet ende fcherper 5 Aberen ban deſe Watet Pungen met wijn ghedza: / Zn goet tegben de koupiffe ende dꝛoppelpiſſe / ende tegen de erk hept ban de blate ban binnen ; fonderlinggen als fp mer de wortes len Sorel cruDDt fagtenomen worden. zy € bladeren ban Dit crundt worden oock met olie ende azt ghegeten : endeisjn een goede ende begnoeme ſphſe De benede Qualicken water foffen/ende van ’t gravel iech zu” T felbe fender Diofcorives ende Egineta bande epxa oock. Warer-Pungben/ als Tragus betiw ght / worden eel gerekt ban de Peerde medit ing; Om te berdzijveu De gheſctien cude re Dg ber eg ————— Be deerden erbe Mater Jnghen in falaer geun eghen —— ey —— maendtſtonden. senad "€ felbe crundt met Boter ende Artin aberooftyahencen arte fwillen ende wilot vier / daer op ghelepdt / ende B——————— HET XVI GPi TEIL, „Van Lepel-cruydt. = Gheflachten. D & gheflachten ban Lepel⸗ trupdt zijn tweederhande: het een is hier te lande ghemep::; bet ander waft in Engbelandt. 1 Sfemern Depet crurdt⸗ —X— € Ghedaenté. t, —— — — — truydt / vo en Be upt (ne Wortel op Lameliicke lat —— ——————77 dicke wat uptghehoolde bladeren / een, Black oft niet ſeer diep Kegelen ghelijckende / ſomtijdts wat ghekant oft Goeekigh. Cuffehen de bladeren komen andere ſteelen poort omtrent een panne oft boet langh: langhs de welk: ke tot de tfoppen toe kleyne Witte Lloemkens ende als Die gerelen 3jn/ foo volghen daer Kl Reng oft laepkeng nae/ daer ín Get ſaedt fel Han de Kerſſe gelijck. De wortelen zijn Witte velelinghen. 940 2. Det Engheifch Lepel· cruydt is Ban bloemen / ſaedt ende ſmaecſkt — Ghemeyn hierlandtſeh Lepelcrumdt helijch; ende oock van bladeren / loo Beel de groete blinee ae verwe aengaet : Dan ban wacchfel eñ zijn die foo g-gewijs niet untghehoolt / maer cer Die ban De Melde oft Klepnen Patich ghelijtkende / als Lobel dat beſcaift. Engtze | AE Plaetfe. 1, G Lepel-rrupdt waſt nief ſoo ſeer | b ins ee epelctruydt watt int water fele/alg op ende met water hefproepde broechige plaetlen: in Driedandt {Hollandt ende andere landen Van landt aen den Zeekant ghele⸗ lenende emtrent i elders/ niet ſoo nae De Zer / Wordt het in De hoven gheſaeyt / daer het oock Weeldighiehk ghenoeghgroept, 2, De ander foorte van Hepel-rrupdt waft in Engelandt/fepdt ven felven Habely te weten omtrent De riviere Tamis/foo die voorbe Lone ben ghedalien is/ende ooch omtrent Bzifto/aen ve Weſt Zee von ———— — q_Tijde, Tepei cruydt bloeyt in April ende Mey het tweede jaer nae Dat het gefaeyt is gheweeft:'t ſaedt wordt 8 ín Mey ende Biaeckmacndt verbolghens rijp. en _€ Naem. De Dollanders, Driefen ende andere foo wel ___ Peder ais Dooghbuptfehen noeimen Dit ghewas Lepel- undt eude Löffclrant ; op't Hatijnfch dta ed / ende de ander ch Lepel 6 int ijn Cochlearia Briannica, Bet is de ouders enbekent hae mijn ghebeelen, Want met Telephium oft — thdts vermoepden en komt Porrelepue niet en qhelijcht / p um niet amentreckende en í8/ oft de foozte van i Ga Meheetenzende ig een fe Ben menſche leer langh quade zeerigheden daerom fulfen top tot onfe runden Weber De gbemepne lieben Craydt-Boeck Remberti Dodonæi. e equelt zijn / hebben eerſt het tandt · vleeſch ver⸗ —* gnoe len — van de tanden gheſcheyden: upt hunnen mondt komt eenen Luplen ftanck: bun dijen oft beenen zijn Feet Dichwijls mer blauwe placken geteechent/ al oft die plaetſe ghefiaghen oft gheneven Waer gheweeſt: dickwüls oock ís jun aenſitht ende hun gantſche lichaem bleeck batt berwe : hun voeten zijn ghefwollen ende Waz terachtigh / al oft fp be Leverſucht hadden. Olaug Magnus / in ſijn befchrijbinghe van De Noordſche lan⸗ den eydt dat Dit een ſirtkte is / die in de U Enters ende in't veldt meeſt komt / ende de menſchen laftigh valt die kome mer ende onghemack lijdert/ oft in ſteden erde belegherde plaetfen befipten zijn; ende Datfe haeren oorſpꝛongh boort jangh ghebruyck van foute ſpſe heeft ; ende oock datfe door de waldommen / die Van vochte ende koude muren ende wegen opghedzeven worden / vermeerdert ende ver⸗ argert wordt. De Hoogh ende Pederduptfehen/ als ghe⸗ fepat is / noe men dele ficchteSedözbauch ende Scheur bupe: Plinius Echijntle Sromacace Brouazei genoemt te hebben” ãls ſp den mondt ende He Peeltn ban De ſelve ontftelde: van als (p in De beenen was / dan hiet hy de felye Scelo= tyrbe Zaerordeen. Martellus ben ouden fchaüiber noemt het ghebreck Dat aen den mondt komt Ofcedo nt Latn. Hippocrates / in t boeck bau He Inwendighe liechten / bez ſcheůft een diergelijck gebgech/indien Dit her felipe niet en if Dat hp Eileos hemaites Fin{O- “juariTns noemt; Den men? Íche / Die defe kKrantkheyt heeft/ frincht upt Îijnen monde Ban wegen fijne tanden: Get tandtbleefth wordt lossende daer Bioept bloet upt lijnen neute: fomtydts pock right hy etelijche puchelen oft knotbelen aen fin beenen ; van De welche Veen ghenefen zijnde Pander Wederom voort⸗ komt; ende de verwe — ſwart/ ende De hupt dur. Ten oorſprough ban dele fiechte ia uyt Dick/ boudt/ tacx ende ſlijmerigh bloet/niet het gene Dat Dear berbrandtigepe aft Ontatige hitte (wart ghew orden fe/maer alleen Pt ghene dat fl Waer melanchslijc/Drabbich ende als eenen droef fent van't bloet is: ’ welck ban D'ongelchichee ende onre⸗ Belijcke wijle ban lesen in ſ onderheyt ban eten ende drinc⸗ ken / in de aderen erde ’t gantfs che lichaem Hooy bergadert Wordt, Booits foo zijn niet Dele fiechte niet alleen De dogh⸗ fehijnelijche eñ unterlijche deelen Des licha ems hefet onde bevanghen/ maer de inwendighe/ ende Het ingewant ſelve Wordt Haer Baar beſchadight ende aheguctst : want diek- Wils ig in bele fiechte de ever / maer meeftendeel de Mil⸗ te/ met % hoozfepde Ddich/koudt/taep enbe drabbigh bloet Derbult / ende ghefmollen ; ghemercht dat De er ende hooft ghefteltenijfe ende ſtoffe wan de fette feer beguaem Ende onderhevigh is om diche koude vochtigheden te ont= * fanghen ende ficde te gheven : t Welck Pipparrates in het 2 boeck Ban (ine Prorthetica gork betunght: Bet ta de Pleelch/ leydt hy/ wordt bedorven / ende den acbem Wordt ftinekende in Be gene Die een groote ende ghef wollen zite hebben : maer de ghene die cen groote Milte hebben⸗ ende noebtang neeghens gheenen bloet gangh en hebben, noch geck niet ftinchende ban acdent En 3ijn/ die hebben vupte TE — ma tic Een in hun bees nen. '& felpe tPaulus Egineta dork int 49. capi⸗ tel bau fijn — dele lieckte van de Smac: te lucht oft Miltfucht (l&terus niger gebeeten) met merz — an dels Wp al ghendegh ghehan⸗ delt / ende mifiehien meer Dan ons voorũnemen —— om Keeren: onz Det De Welche gheen he Emer en is om Den Goorfe den Scheur bupek te ghenelen dan dit Ley bat: bier belthzeven hebben. BIVOEGHSENL. ende Schippers van de ende Noordſthe landen tet Bidden — ounoodigh is daer veele meer Dan te maecken Doch de — hed beers er fe weren, Die lefen Be beferrijvins taetken ban ’t Zoeheuebupch, — fijn Evace Ee ghemepne forte ban —— cru is bar Tobel Cochlearia — — * rade Telephium Lacunes in ,Kooghduptſch ten ſoorte ban Thlatpi oe erſfe Herbe aux euilliers. Andert boudenfe voor ende. Bet facht ig Shemepns ek tarbtigh. De Enghelfehe foorte is ban beele boor epel ctrundt / dat Wp — Het vierde Deel. Boeren / daer in bebonden hebben tegen ’t Scheurbu * Plinius breeder berhaelt Dan dit ie Rn, varen of — Die fp bp brenghen / en zr niet ſterck ghenoeg om ons bat felve re Doen gheleoven. Den (elven Lobel gelekt de bladeren ban Defe foorte met Die ban Melde oft Foutepn-ctundtyfeggendedat fp eenen dupm bꝛtedt zijn/ende anderhalven dupm oft twee langh dick Di ende fapachtigh / ban fmaeck ende berte °t boorgaende Lepel crupdt ghelück / maer grooter ban wortel / foa Dat oock is ban alle — — — och vande krachten van Lepel-cruydt, Dit trupdt is w, Den eerſten graed / ende dzꝛoogh in den tweeden. Dee fap —— Wordt in ſommighe landen meer ghebruyckt dan het afledeſel oft het water Dact het in gheſoden is gheweeft / niet a Rt Deheurbupck/ maer oock teghen andere ghebzeken ban ſwaer grof bloet komende. Want Dit fap wordt feet nuttelick zoncken te⸗ ghen de gheſwollen milte ende verſtoptheyt van de die ſonder Prheurbupck komt. 3 ì Lepel-crupdt in water ghtfoden/ is feet goedt tegen De buple ſweeringhen / gheladenbepdt ende Amighepdt des mondts/ ende gock teghen de ghebjeken die ban't Deheurbupek komen / als den mondt daer mede Dickwüls ghefpoelt wordt. C ſelve crupotmer edick vermenght / ende op be bupt geſtreken / berdrift De Witte ende farte placken Die op ’t lichaem komen / ende De fproeten : ‘t ſelbe doet oock Dit erupdt gheftooten / alleen Dact op ſes uren langh gheleydt / als De placken Daer nae met Geeften- meel beſtrecken worden. Enghelſch Lepel-erupdt ig min tfamentreckende dan't ghe⸗ mepn/ende niet vut tot Die Dinghen de welcke Dioſcorides fgue Britannica toefchrüft / hoe Wel dat alfoo (eer gheyreſen wordt tes gen ’t Drheutbupek/ alg den felben Lobel betupght. HET VII LE Van Water-Boelkens-cruydt. 5 Ghedaente. B Oelkeng-crundt Wifken/ anders Water-Boellend- crupbt/ oft Hepatorium aquatile g heeft eenen ronden / omtrent Dep Boeten h overepnd ſtaenden fteel/ brꝛuyn roodt Ban Herwe/ in Veele ſijd· ſcheuten ende _tacken vertpreydt. De bladeren zijn bzeeder dan die van ghemeyn Boelkeng-crupdt oft Nalſch Hepatorium / an⸗ Berg de lelbe ghenoeghlaem ghelijck/oock rondom de kan⸗ ten ghefneden ende gehiertelt, Ken De tlopyen van de ſteelen Baila bier oft — bladerkens by een / ende ron⸗ water Woelkens cxuxdt⸗· Het twintighſte Boeck, Dát Dom Ben fteel/ gelijck een ſterre ghevoeght · ende tufichen Dient komt boort eenen — — cen ir bloeme/ ban verwe geel/ met wart vermenght / de nud= del krupne Van de Ganfen-bloeme oft Camlle-bloeme uiet qualijek ghelijchende: wiens dicht bp een vergaderde ende gehoopte dratyens / ais (p vergaen, plat ende langh- Worpigt Cacbt nae hun laeten / Dat boden vouw is / ende Wat (tekende ; in boeghen dat het aen de kleederen van de ghene Die daer Boorbp gaen aig t rijp ie/blift hangende. De wortel is falelachtigh/ hier ende daer Berfprepdt. Veranderinghe. Alg dit trupdt in't midden bande wij- de rivieren ende waterſiro groept Ï h oogher / ende brenght bloemen boort / bie rondom haer geele middel-krupne met bele klepne bladerkeng omrin= gelt ende belet zijn / min noth mer Ban men in de bloemen ban Gints-ooghe pleegh te fien. € Plactfe: fen Windt Dit trupdt ide vochte ende meeftendeel ouder ’t Water ligghende plactfervende in de ftaende wateren ende grachten/die ninunermeer/ dan alg het upttrmaten feet ende langh heet weder ghewerſt ig / en: ie Det komt oock ſomtydts in de Wijde Waterftroomen ende rivieren voort / alg Boorfepdt is. Dan meu Bindt het niet alleen ín Peder maer oock in Hoogh: bupt(chlandt/ ende in Beemerlandt; ende/ dat meer is / ín De vochte bꝛoeckighe gheweſten ban Enghelant, q Tijde. Dit erupdt ſtaet op (jn fchaonfte/ ende bloept ende maecht fijn ſaedt Bolkomen rijp / meeft al Ben Do- mer door, — : g Naeui: Dit crupdt is een mebe-foorte Ban dat Hepa- torium Bat Ben toenaem vulgare oft adulterinum boert; ’ welck oock Terzola gheheeren Wordt; waer ban Wp in't 8, Cap. ban ong z. Boeck geproken hebben : daerom: fal- men Dat Beguacmelijck —* — is Wa⸗ ter- Boelkeng-rrup men / oft oo erzola aquatica. € Aerd, —— Werckinghe. Dit rrupdt is warm ende dzꝛoogh Ban aerd/ als den bitteren ſmaeck ban ’ fele ve ghenoeghlaem uytwijſt. Dan in Be medicine en is het nerghens toe ghebruyckelitk / dat my bekent zy. BILJVOEGHSEL, Ten ig bit erupot Wel meeft bekent met den naem bdel · kens-cruydt Wijfken , in't Latijn Pfeudo-hepatorium femina. Lobeinoemt Bie ijck gewas Evpatorium cannabinum fem Septentrionalium ftellaro.& doráto flore ; tude fepbt Dat het m ín de No oꝛdtſche landen groept/ ende bladeren heeft als Kennep- bladeren/maer meer ghekertelt ende breeder. Den reuch is | alfmen De bladeren wrijft / wat nat de Paftendkenoft Kaber riec⸗ Kende:dart de bloemen en komen met de Paftenaken niet oder een : daerom foude Dit crupdt cer boor xen foorte van Baccharis ghe hou⸗ : de ‚Dan Hepatorium Mefuz ‚ Dat is bet Balſem · chii ber feer verl. pe Den naem. Terzola, € alpinus bermaent ban ten Terriola , Die anders Betofrica foerida Gefneri heet 5 die Bauhinis Scachys paluftris fcetida noemt / in't Boo ptſch Ro{z poley oft Kraur ſchaappen uat het Dat dé wortelen geben atmenfe bꝛteckt eer bet crupdt volwas van dat hoort Up een ander gheuatht van trupden / Die elders eſchred dense SWén bindt een ban Defeerupden / wiens bloem⸗ noopkens nederwaerts hanghen / ende niet obe en ltaen ende datrom Cannabine aquatice ſimilis capitulis nutantibus in't ghëbeeten wordt. — vande ———— van boellens· cruy gt Wijfken Dit ctupbt is ban ghelcke werckinghe met het Boelkeins: Manneken; wiens krachtentop elders in't laugh beſchꝛeven Bet wordt ſomthdts in won oft water Jende is Dan ſonderlinghen tut om de oude verftoptbept des levers te ontdoen ende te genefen ende de ghebreken van de milte/ iuſe Icke oock omde verouder⸗ De bierbedaegtfthe ende atdere kortſen te gheneſen / oock alfoo is genomen. i crupdt gheſoden ende ghedroncken/gheneeft dock aller⸗ —— ende is cen (eer goet worde · crupdt / € sp datmen ban binnen/ *t;p dat men ban bupten den ihfve ghe⸗ quetft ie : felfg pet wordt dies aengaende boor beter ende krachti⸗ gher gyehouden Dart het Boelkens-trupdt Manncken wortelen ban dit gewas hebben De Krachten Dies-woytel als fommighe gheleerde Dan B 5 (eïioe berfocht beheude/ ons verſckeren. 1 * 942 HIE TN VEREL CAP LT-E'L Van Water-Andoren. ' Ghedaenite, 3 Vv Ater-Andoren oft Water⸗· Malrove is Van vier⸗ kante hooghe fteclen/ende ftekende rouwe bloem· Knooukeng / rondom De ſteelkeus waſſende den war: ten Andoren volnaer ghelijek. Dijn bladeren zon oock ſwartgroen / maer langher / harder/ ende om de kanten pieper gheherft dan Die Dan Dwarten Andoren/ doch enftus haprachtigh/ maer wat gherimpelt oft ghe⸗ plopt. De bloomkens zijn klepn ende witachtigh. De Wortel hanght met heele langhe vefelinghen aen cen. Spater-Andozeg oft Sppater-WafroGe. A D TSS g Plaete. Woater-Andoren Wordt hier te lande Heel gebonden in de Diepe Waterftroomen/ aen de De Waterachtighe kuplen / ende neffeng — „het. ie Op Dorre droo⸗ _S Tijdt. Dit cruyde ig meeft te ien / ende bloept in de maenden / maer ghemepnlijck ín hopmnaendt ſtmaendt. q »_Dp noemen dit eerupbt Water-Andoren Water-Balrove ; ín’ Hatin —— — 4 _ Marrubium paluftre: Battbiolug fiet het voor e: pan, Sideriris gen /te eten de — — elek helchreven wordt : dan met De lelve komt de ba ludaica beter oger een / als wp ín't bierde Hoeck lt ghencegh betoont hebben, Iet de tweede Side- je dele water Malr ove oock Loor hou Beel min gelijcheniffes; want ſy en bomt ghellacht ban Waren aengaende haer Donunighe willenle oock Herba Cruydt-Boeck Remberti Dodona. begrachten!: want andtloopers ende bedziegelijche waerſegg hers / bie hun —* —* Egvptenaers oft heydenen Willen uptgeven/ pun hupt met dit ccupdt beſtrockende / de felve een ſwart⸗ echtigfje verwe boen krÿghen/ fulchg alfimen be Egypte⸗ naers ende De Gecte Mooren oft Africanen fiet hebben. Waunt het fap bau defe Malrove pleegh alt ghene Dat Daer mede beftrechen Wordt een dusdanighe ſwarte verz we te gheven; die in de lelve foo vaſtelijck blijft houdende! batmente met waffchen ende wrijven gheentins niet upk doen en Gan : ín Boeghen datde lijne Doechen / Die Daer eens in ghedoopt oft gje vert zyn ghewee ſt / de voor ſey⸗ De verwe daer nae eeu wighlck behouden. BLV. OBG. H S ESL, [die vit crundt afte de krachten ban De oprechte Mal⸗ — nere todferijben/ zin bedzaghen;al is ’tfoecke dat pet ve felbe ban ghedaente niet qualyek en gheluekt / ende daerom in Vuptfchlandt Waler Andoren ende Weiher Andoren beet; it Dranckrijck Marrabe d'eau gft Marrubin du lacq. Want men foude Bat alfoo wel / iae beter/ boor etn foorte Dan Slas· crundt oft Pas tietarie moghen nemen. Bebladeren / noch iongh zijnde / zjn bier te lande haprigh/ met (achte Dons hefet (als oock De bietkantiz ghe / fomtijdts roode gheknoopte fleelen/ Die facht vupgb sún) ende kamen niet upt De wortel/maerupt de knoopen Van be ffeclen voort twee tegen den anderen over ſtaende / Van maecklel langber- dan bie ban Parietarie / ende tuſſchen die Han Agrimon ie ende Par ie⸗ tatie middelmatighljck gheftelt/rondom de kanten gheſchaert / fous Der merckelyt ken fmaeck. Vr ben oorſprongh oft ſchoot Der felber bladeren fprupten De bioemkkens/vondom De fteelen wer bels· gewijs gheſchickt / ſtherpachtigh ende voets om aen te raecken / doch niee heel ffekelich. Eick bioemken is klepn/ ban bier witte bladerkens ghematcht/famtijdte met wat prerſchs beveierr. Wet pleegh hier te fande Hondts-ooren te heeten : Wekeken Macm de Bockshoonen ende meer andere crupven oock heben. Cenighe houden ’t voor Rhodora Gallica P linn: vandere naemen ’t Cardiaca mollis, om dat De bladeren als Epche-bladeren ghekertelt zûn / krups-ghew: ſtaende / als Die van Berrs-ghefpans de facdt-hupskens octk ale Die van Cardiaca ( maer niet vouw ) in Bieren ghefneden / met bier dierghelijcke ſaden / doch wat kleyner ende platter. Noch van de krachten, Dat be ghent / die Dit truydt alle de krath⸗ ten ban Andoren rocfchrijben / ongbelfick hebben / is feer mercher lek: Danoft het den Herts gheſpan oft het Glas-erundt in wert⸗ Kingben ghelckn ie/ ’t welck waerfchinelpeker ie/ ſtaet noch te one derſoecken. Immers ſommighe Alchimiſten diſtilleren daer een Water ban / Dat fp boor kracht igh houden in al t ghent Dat bere kaelingheendebecdrooginghe beboeit. HET XIX CAPITEL. Van Hoef-bladeren oft Tufsilage. Ì _Ghedaente. _ : D & Tufilago/ ín onfe tael Hoef⸗· bladeren ghenoemt — gheeft upt haer wortel ſes/ leven oft meer brecde ghe⸗ boekte bladeren/ grooter dan Depl-bladeren/ ende oock — Witter / de DDirte Popelier bladeren beter gheljtkende ⸗ doch grooter Ban Die; De welcke aen Deen ſyde met eenn dunne ſachte Witte wolachtighept hedeckt zijn maer aen D'ander fyde zin (pp gras-aroen. Oder rae komen de blaez men Voort / op korte fteelkens ſtarnde / Ban veele geele bladerkeng bergadert/ ende t'famen ghetoont / die feer volcken ende haeft vergaen / ende in grautue wolachtige bollekens veranderen / ende tot ſtuyfkens berwaepen ende met Den Windt wegh blieghen. De wortel fe wit? Bun on nen ende derwaerts onder D'aerde ende. 5 x «Tijd. Fn laetfte van Meert / ende omtrent het bez Lel Ban April kanmen de bloemen Ban dit ghewas te „de welcke Daer nae bij fter Haeft/ nudt{gaderg han ſteelliens bergaen: ende korts daer nae foo komen de deren upt Be Wortelen Voort; de welcke den Heelen Doe met boor ghelien {ulle worden. Ende daer van is ‘top —— datmen ghelooft heeft bat dit rrupdt gn Bert €: cape ban tears geen gbl . Le ijn 25. boet! Bep —— then bet wo + ende daerom 5 Beel neffens de beecken / ende lang ho de vivieren / bronz _nen/ fontepnen/ende andere loopende wateren / ende oock aen De Kanten gan de grachten ende waterkuylen bau * „gortkomen. J Naem. Dit cruydt Wordt in't Grieck: echion Bizwv „(wt Watijn — Bcn í allilago „U De poterten Farfara ende Vagula caballina, equina ; gan ant , : Farfarella? | wgn bop ie aat D ij : Het vierde Deel. De bloemey Gay Tuſſilago oft Boef btaderen. Mise \ EN dl Ë d NN Ef E H — lie kan — rr, ES AAN Dier te ande Hoef bladeren; in Italien vaghia dl cauallo ; ín Dpaegnien Paha de afno ; in Pranckrvijck Pasd'afne; in Elden Sol oe ende Coltes foote. Bet ſehn t oe Chameleuce te weſen / die Plinius ín ’t xs. capitel ban * AR boeck oock Farfugium ende Farra- En num tn Dien in boecken Wel ghelchreven ende niet bedor⸗ ven — ghenoemt te Welfen, CT welck Aẽtius oock ie h te kernen ghana, — boeck / wanneer | den maen, achten en De beugijben van Tot beeftinghe Lan deſe ind — — fine Fuste komen ( Collection leenlück Ban De — —— eng paer toe oock / leggende dat hy meyndt dat hd Bechion van ſommighe met eenen anderen naem Chamzleuce waer, ge — dbm blijckt a mog Get fefte capitelban f 26, boeck. Ende v ogtelijek weten bat Diolcorides ban een op verfehepden plaetfen met bijſondere wabe —— wel verſtaende / in — — u Get Woozdt Chamz- leuce Xeparreúrn, het an! ——S zr niet en mocet ſtellen gheen Tommigde die etfe ban Dioſtoꝛides * raudert ende verbet Oorfaecke der naemen. Poorts ief is dit rr dre Be- chion ende —— eerie te —* dat Get den Ho go pd, Farfara , od, ve ghelijcheniffe der. bladersn met A Aten eN ‘want de elier was ín oude tijden —— „alg blijcht uyt Plaats in Penulo. € Ootk foo is de felve Witte —— De Griecken Leuce gheheeten; — gan hebben delẽ e Hoef bladeren den naem Cha- vegtjen. de ortie laetfe fpreecht van tweeder⸗ tg edad van Bechioor sie de welcke De eerfte ban XO Saluia genoemt Wardt foohp fepdt/ ende met der ds end en is dan onfe oprechte Davie; int Gricchg Elelifphacos genoemt ; de welche Apuleius fn (ju zor. capitel ooch bẽtuyght Bedien ende Tuſſilago n Abeelboom Ditte opt Lari ach le Ô Het twintighfte Boeck. De bladeren Gay Tuſſilago esoefscaderen ghenoe nt ° 243 ghenoemt te lago, bie wp nu befrhrijhen / ende Voefbladeren noemen. worden: De ander foorte is dele ante Tui- Aerd, Kracht ende Werckinghe. Boef-bladeren/ nocls groen ende verſch welende / zijn Wat verkoelende vawaerd/ midtſgaders eenighe droogijmaeckende kracht. De felve groene Woef-bladeren gheſtooten ende met Honigh gemenaht/ghenefen Het Wildt pier ende allerhan⸗ de ghelwillen ende zeeven/ daer op gheſtreken oft gelepdt. Maer de ſelve hoef· bladeren/ als fp drooghe zin / foo zijn ſy Wat verwarmende ende Droogijnaechende / ende — dien Wat fchevpachti ander ft uptbr — kracht heeft oock de brooate — Dit truydt / als ſy ontſteken ende ghebraudt wordt / ende den roock daer af in Den mondt oñtfanghen wordt. De ſelve wortelen met ſuycker gheconfiit / In alg tas kens ende trochifcen bevepdt/oft tot een lecrkinghe ghe⸗ maeckt’ zijn —— bennen ee hoeſt / enne t het moepe adems. et Water/Daer be verſche bladeren van dit gewag ende —— van het leve ín den zijn/ oft sock eenen ſyre van ghemaeckt / ig ſeer goet om Den eerſt be⸗ en hoeſt/ ende * bunne ſinckinghen ver⸗ gorfaecht is / te ghenelen. BIITVOEGHSE L. ’ E naemen ban dit ghewas zón menigerhande / behalen de boorfepds; te Weten Peerdrs-klauwe ende Brandt — — pft Brandr-Lattouwe , ende Sinte Catijns-cruydt aft Sinte mjns-cruyde; int hHooghduytſch -Eirerziechen erde Huflatich ; Enuelfep Horfch e; In’ EromDpe Parte de OER ied âch uals in t Latin ſomtdts — * Far fi ſchien met bedowen woorden; in ’t Italiaenſch 7: Baene, Pan cate Page Cai Be Wen ff ven ig oock wit ende bapracheign hen — 44 zijn ban ghedâentteerten Peerdts voet ghelijck / vondt van maecks fel/ maer met fes oft feven kanten oft fiden/ Die feherpe hoeckert machen / Die bande Peftilentie-wortel foo feet nachomende, Dat gbpfoudt meynen als Die eezft tiptkömen/Dat dit het felfoe trupdt watr / alg Kobel betupght/ en bede Den veuch : want dien ban DE —— is ſwaer ende onliefljck De bloemen homert or De bladeren voort / als ghefepdt is; ctide daerom Worden ſel⸗ den de hloemen ende de biaderen bp een ghe vonden. Bergh-Hoef-blade, in t Zatin Tuffilago Alpina cafiefcerite Foliò ; waſt op de tfoppen van de Ooftenrichfche berghen/ fepdt Clufius/ ende beeft eerſt bijf oft fee bijnde ringh vonde bladeren) Die ban ve ————— Onderhave niet ſeer onghelück / rondom wat gheſchaert / ben gherimpelt / ende met een fwarte groenighept blinckende/acn de onderfte fide wit / ende mer weele Witte achtighe wolachtigs —— cerſt verdꝛooghende ban ſmaeck / Daer nae bitter. Den ie kael / een palme hoogh / bol, grijs ende twolactetgh/ee bloe⸗ medragbende/ Die peerfch is ende mofchachtigh/ óp zhndt als flunfkene vertwaepende. Dien fteel bergaet ende berdost haeſt / ende ſoo blijft dit ghewas voorts het heel iner Door fonder frecl. De wortel ts fafelachtig / berre ende Wit kruppende. In t wilot bloept ber fpaep / in De boben omtrent April/ waer Get Meelhen oock grooter wojdt. Dit ie’ t ſelpe ghewas dat Lobel Tuffilago montana minima noemt / oft Kleyne Bergh Hoef-bladers. Ander Bergh-Hoefbladr, in’t Latijn Tuflilago Alpina glabro folio, is ban ghedaenteende ſmaetk devbladeren ’tboorgaende gelijck : De bideme ig oock F achtigh: de wortel kruypt oock laughs der Berden / ende oveekt ck beele berfchepden nieuwe fcheuten upt. Dan de bladeren zjn ſomtdts wat grooter / noch en blinken foa feer niet aen De bobenſte (de / noch en zn aen H’ander fide. foa wit niet: alleen zn fp met ettelicke bapekene bedeckt. Ben feel in tat langer dan Dien ban DE baorgaende ſoorte. Wet maft oock in Ooſtenryck: ende heeft eenighe gheiteheniffe metde Afirine ban Matthiolus. Bergh-Hoef-bladt met langher bladeren wodt oock ſomtidts Bhefien/ ende heet Tu(silago alpina folio oblongiore in't Latijn. Tufsilage maior ban gheleerde (oa gheheeten / is andere Riet Dan Be optechte Perafiees oft Dacke-blaneren; Dis ſommighe boor — ſoorte ban hoef· bladeren Houden. Bp DE gheflachten van Boef-bladt heeft Clufiug de volghende twee faarten Han Cacalia oock gheftelt ; de welche ootk inde bochte Donchere bergh-boffchen ban Ooftentijck ende Dtirien waflen. Eerfte Cacahia, in t Zatún Cacalia vulgaris incano folio, heeft beele bladeren als Boef bladeren / doch grooter / maer klepner dan be Docke-bladeren/ bijnae heelrandt rondom gyefchaert/boben Bleeck groen / onder grijs / met beele aecen oft zereroen doortoghen / onlfeflgck var ſmaeck / bitterachtigh ende hett / op peer ſchachtighe —— ens. Daer tuſſchen komt den ſieel / gheftreept / ſomtidts anderhalwen boet hoogt / peerfchachtigh./ met beurten bewaffen met andere bladeren Die langhe ſterlkena hebben / klepner” dan de voorgaende / meer ghekaut eũde oock random ghefchaerr. Op'tfop bau Ben ſteel / ende ban De fijd-fleelkens-komt en peerſeh⸗ /meettendeel dzu bloemltens inhoudende; boort, n Han Bien bladerkens ghemaeckt / ende een weevoud igh mids Del-priemken hebbende / van verwe urachtigh / hij each: Boch niet onliefljch — —— eol [met aedt. De wortelheeft beete knob⸗ alle daer nieutwe ſprirpten ter bende. — ————— ss — —— » beeft meer vel⸗ athtighe bladeren, Det/ | onckerer groen / ouder niet gtijs/ maer op ronde kaele ſteelkens ruſtende / dschoock met beele ren ende; „doo, ende rondom ghefchaert / oocts ontieftijck/ bitterachtigh ende heet ban fmaeck : de fleelen zjn dock kaeler / ende de bloemen bl d eecker peerſch: anders is fp de boorz gaende gelijck. Veranderinghe. Gen Ben felben Cacalie congener planta gheheeten / waft op de bergh⸗ wepen ban De ſelbe lamden;ende heeft bladeren alg De Tweede £ as talia / ende oock eri — maet bp en beeft daer nim? nen an LE ken metde bebe ber) dend ghebꝛupckt — tbenghedzooght ende tot poeder — poeder op de ſpüſe van de prees menten ben “af De doode vruchtenende Ver crunot felbe is goet boor De Io daer op gelapdt wozden eñ de — —* ſaſelinghen begaeft / diergheluck ghewas van Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. Die hem met bier oft erghens anders mede berbran dt Geeft / fal deſe — op Den bzandt legohen foo ſulienſe de hitte daer upt trecken. Bet fap beeft alte de felfoe deugden; endet felve met bet fap van Sepfecom vermenght / neemt wegh de placken die ban De hitte der Zonnen aen’t aenficht komen zijn / als bet Daer mede ghefmeert Wordt. Bet maeckt be rupdighe hupt fupber ende fchoon. ‚ Plinius (chróft fine C hameleuce diergbelijcke krachten oochtoef egghende dat be wortel hast pan op gloeptnde kolen van Cppres- bout ghelepdt/ ende den toock tn Den mondt door eenen trechter onts fangben) feer goet is teghen den berouderden hoeft. Kondoni be Wessel van Boef bladers groept witachtigh Moſth: “Indien ghy dat bergadert / ende fter twel (upbert / Daer nae meenen lijnefi Beeck windet / met een wepntgh falpeter/cfide alfoo wat tjdre Tact ſie den ín Tooghe / ende ín De Donne verdroogten/ foo mit gÚp ten feet goet bunch he bben / omte ghebrupeken in een bierflagh : want het fat foo lichtelijck bier ontfangben/ Dat het met den eerſten flagij fal buncken eude o — — * Defoarten ban Cacalia, ban Plinius Leontice gheheeten / zijn. ban krachten de Boef bladeren —— ghelijcit: want haer Wortel in wijn gheweyckt / ghegeten ende ghelickt / geneeſt den hoeft / ende verſacht De rouwigheydt ban de keel. FHIET A %:GAPIT E:E Van de Docke-bladeren. Ghliedaente. D & Peftilentic-wortel / Diemen Dockebladeren noemt / bꝛenght haer bloemen oock voor de bladeren voort; ende bie zijn kleyn ende moſthachtigh oft deupfg- gewijg in een Dicke acre bp een ghehoopt /van berwe pur⸗ purachtigh oft lijfverwigh ; die met haeren dieken” ghe⸗ lúfbighen broolen ſteel ſeer Haeft verwelckeren ende ver⸗ gaen. Daer nae volghen De bladeren / die bijfter groot zijns ende rondt alg eenen grooten hoet oft mutſe; in voeghen bat een Hau Die bladeren alleen ghenoegh kan Wefen omt het ganefch hooft ban den menfcheteghen de Sonnete hewaeren/ende Van dert vallenden reghen te bevrijen oft droagh te houden: foo Geel grooter zijn fp dan de Groote Kliffe-bladeren ; ende zijn op Deen Lijde wat witachtign / Waer op D'ander ſijde Heel Witter. Elek bladt ftact Peſtitentie ortel oft Doeke-bladerey Ees. met de bloemen, . « Het vierde Deel. Peſtilentie· soꝛtel oft Socke bladeren ſonder De bloemey. vhlonderen ſteel Delen ſteel ſchiet femtijdts an —— ende daer op ruſt het bladt met ſijn middelfte navel; in voeghen dat het lebwe blade foo gelchickt ſtaende / de ghedaentẽ van ten Qroott Comvernoelie frhijnt te hebben (behalven al⸗ teen Dat het een Wepnighsken ghefneden oft ghekloven ig “aen Bien hant daer Get aen Den ſteel Daft is ) in fonderhept Die alreede beghint te Verwel oft Aâp te Worden: „Pant in % eerſte ſoo is de opperſte lijde vande Camper: _ noelten Krom ende nederwaertg gheboohen om de kanten) ende in de midden verheven; maer alg fp beghint te ver⸗ weltkeren / Han is fp in't midden holachtigh / ende om De Kanten wat meer verheven; In der leder voegden ie hladt van de Peftilentie-wortel oork bovenwaerts Wat _ golachtigh/ende in t midden wat inghebouwt, De wortel is dick / langh / Van bupten —— oft kr da he oid Han binnen Wit / ſterck ende Litterachtigh van fmaeck : Dichwijls Gindtmenfe nochtang Hol eyne wormkens de ende vptghegetèn. ——— Dit dele komt boost ín vochte plaetfen / omtrent de devers van De rivieren / ende den DE kanten van pe poelen/meeren Ende fraende Wateren / ende langhs Dé Bijchen/ in de meerffen ende vochte beenden. q Tijd. De aere met de bloemen Bande Peftilentie- Wortel vertoonen haer in't laetſte bat ben Meert; ende in Ben April vergaen (p: ied eg ang bladeren die alden Somer door blijden dur | ene fpyuptender Beeke nieuwe uptde ſelve Wortel. 7 7 te De Nans it crupdt Wordt Gier te lande Dotke· bla⸗ deren gheheeten; in Hooghduntlt hbandt Peſtuent zwurts paer Ban noenien t lommighe in onſe tael oock Peſtilen⸗ tie-wortel. Int Larún Geet her Peafitesnae Den Grieck fehen naem Perafites Teraotrns, die t ghekreghen heeft nae Be grootte Bande bladeren / die eenen oet oft mutle (in't Grieckg Petafos TiéreaG- geheten) eentghlins (thjnen te ——— ig, Det heeft eenig — chap oft ghelgcheniffe met de Taculagooft ders/ “ende fchijnt daer een mede-Louyte van te Weten: — men daevom loochenen foude dat Get de oprechte Peraſite⸗ durende totinden tighen ende Het twintighfte Boeck, ò45 ſdude zijn / dat en vervolaht gheenſins nict * ſaecke bat de bladeren Lan bit gewag uiet mede Valt zijn alseen Campernoetie/ maer aen D'een fijde ghe⸗ fpleten zijn,dat en ftrijdt teghen be Woorden van Didfeo vides niet; ghemerckt dat hp niet epghentihen en fcpdt dat De bladeren van Petalites vaſt zón ende een paerlijck rondt alseen Campetnselie; maer alleenlijchk dat de bladeren Daer ban op hunne fteelkens ruſten / gelöek be Canipere noelie op hunne fteelken ftact;fuicks alfmen in dit gewag fiet gebeuven. Maer wat is t Ban noode Be Woorden ban Dioftozideg foo neerftelijck ende anrtelijek te operwee ghen? aenatefien dat cen ieder die fijne boerken maer eens ghelelen heeft? ſeer hacft merken fal/ vat bp fijne ghelijce Keniffen niet altndt heel volkomenttich uptabelocht en Heeft ; ende Dat hp dichte met cen Klepne ende flechté —— te vreden is ghewoeeſtz (oomen fiet als bp den jtex ende de Conyza met DES ve-Lladrren Bergelijckt; de Althea met het Cyclamen; den Kemp met den Efichen- —— ard „it rte ed met De Mente? ne el n geel Tuttel fac bijnae ne ⸗ niſſe met den anderen en hebben. en € Aerd; Kracht ende Werckinghe. me Wortel van Doe⸗ He-bladeren / te weten ghedrzooght zijnde / 18 warm ende droogh tot in den treden gracd: inf: lijtks is fp dun ban deelen /ende bequaem om te doen ceren. Daerom is ſy (eer nut ghehouden tegtren de peft ende lie- ſmettelijcke heete fiechiten/ ende tèghen alle de gebr chen die boog Get ſweeten ghenefen konnen worden : want Íp drijft Alle quaet Wiet ende vergift vander herten / alt bet poeder van de lelie Wartelin Win gedaen ef geöronchen wordt. op doodet He Wormen/ende doet ghemackelijck piffen/ ende De maendt ffondên voortskomen. „an om't vooꝛleyde te doen / ſalmen de ſchorſſe van Befe wortel nemen: Want dat ig het befte ende het krach⸗ tighſte deel Ban de ſeive De bladeren lelve zijn ſeer krachtigh tegen de quade in⸗ unewaerts etende ſwerringhen ef voortstoopende zeerighe⸗ den / van bupten daer op gelepdt/alg fommige verfeneren. BiVOEGHSEL. D$ cerſt uptkomende bladeren ban dit ghewas zijn de Woef- bladers van ghedaente foa abelijek/dat fommiahe’t felde vaets am Groote Hoef-bladets , fn ’t Larjn TuMlago maior heben ghe⸗ noemt / als Dodontus oock betoont hetft. Nochtans deeft Dit crundt eenen guae den ende onlielcken reutk / ende eenen bitteren buplen ſmaeck / anders dan de Bacf-bladers heben : maer als fp groot warden / dan ſchillen fp beel ban de Boef-blaverd; in hoegen Batmert met een ban defe bladers feet wel een kleyn vondt tafelen „foude moghen bedecken· Ben bioem · ſteel is boas ende hol / ende ghelitkt den ſtam ban Oꝛobanche niet made: fmmers beterdan … Dien ban Dipcadi, Daer ſommight Defen fteelurede gheljcken/als bp bloept. Datr op ſtaen feev veele roodi oft lofberwiahe bloe meu: hoe wel Datfe Cluſius ſomtjdts besl wit dan er Voort Dan landt beyde We ghevenden. Sommighe noemer Dit ghewas Perfolara oft Perfonata ban Plinins : oufe boo maeckten daer Lapathium rotunduin ban, De Engtelfche heeten’t Butter burfe; De Ftaliacnen Capellazzi; De Spatgniaerts Sombrerera. Perafites Iadica, oft Indiaenfthe Doeke-bladeren/ Daer Lobel affpeeckt/ iseen ghewãs be boorfepde Peftilentie-wartet feer ghe⸗ Iek Wan groepen / hebbende ronde Bladers {oo groot. als eenen boet. Ban de wortel is cenen verwarreden riſch ter fden veele dongGeuptfpruptende ſtheuten hebbende / ende ffectendan bladers / Dip boeten langb/ Die halmachtigh ende volmargh zijn! dragende tick een bladt / Dat niet Afm iwtghehooſt oft ahefchaert en fs / ghe⸗ Ich in De Groote Rltſſe De wortel groeps in een baaferfmamachz, i -fteeckten riſch / boben rondom de ſteelen feex Dick prt/ ende bereden wijt uutgheſprexdt / fa greot afs die ban de grootffe Ofmunda : fp Geeft eener bisogten c'unentreckenz Den{maech: Mar dit ctupdten ts noch miet ten Dollen bekers ft Nocꝰ de krachten van Docke-bladeren. Nae De groote Eracht/bie be bladers van dit gewas teghen de Pefie ende andere heere fieckten ende kortfen hebben / is dat Peſtilentie · wortel im dese landen ende ín Booghdeptfchlandt gheheeten: dau de aon Hau de wortelen wordt meeft geacht/ als boorfepdt is: al ist faeche datmen die dickwijls daor gaet ende gelbonmtdteecht vindt: want men fiet Bet felle in meer andere bittere Dingen ghebeuren 0 Biffert; bp De welcke dickwils wormſteus gebonden de felbe bitter hept hunnen oortprongt oft bo Det en ig haer kracht dies niet té tupgpt / bat de Mupſen de bittere hi 946 ghewonden is dickwijls pleghen te knabbelen. Defe ſchoſſen Worden afghenomen / ende’t margh wordt uptghedaen / ende foo gheleydt in den azijn/ tot bat de kracht Daer in ghetrocken is: van welcken asn/ met Kupte fap ende T heriakel ghemenght / wordt te Drincken ghegbebenteghen de Peftilentiaele fiechten. Defe wortel ghe dꝛooght zijnde) heelt ende ghenceft alle quade innewaerts etende ſwerringhen fae ſelfs den kantker / alfmen’t poeder daer ín ffropr. T ſelve poeder alteen oft met Zever ſaedt ende Angelica vermenght / te goet teghen de opftüginghe ban de moeder ende krimpitighe des — met wijn ghedroncken. T felbe poeder gheneeft De kack⸗ ent , Defelbe wortel gheneeft oock de wormen ban de Peerden/ ende De guade zeerighept ende ſchorftheyt bande ſelbe hoe ende in welcs Ker boegben Dat fp baer toe ghebaupekt wordt/’tzp ban binnen inz Bhegeben/'t zy ban buptenaengheftreken oft opgbelept : ſp is oock goet als De felve bempigt oft kort ban aedem zint, Deele fchrben dit crupbt alle de krachten van Uliffen ende van WYoef-bladers toe. 3 HE TLC AP ETE de Van Dotter-bloemen. Ghedaente. \ D € Dotter-bloeme ís de Kleyner Gouwe Lan bla: deren ende bloemen {oo ghelijch/ dat de ſelve boor eenn — daer Han te houden ſchnt te wefen : dan de Dotter-bloeme is Beel grooter / ende ig een ghewas dat niet haeften bergaet, De bladeren zijn breedt / rondach⸗ tigh gladt / ſchoon groen /om de kanten een weynighsken ghekertelt/ meer dan biermael grooter dan de bladeren van de Klepne Gouwe, Tuſſchen befe bladeren. komen De fteelen boort ; de welcheeen panne langh zitt / ter ſy⸗ benwaerts deyſende / ende foo boort overepnd ſtaende / ende hun ſelven ín Beel kleyner ſijd· ſteelkens verdeylende: daer op Waffen ſchoone goudtgeele blinckende bloemen / de Boter-bloemen ghelijckende / maer noch grooter, De wortels zijn met Beele fafclinghen behanghen- … Dotter bloemen. —— de a — NE boven het water ut fi fonte komen felden oft” Daerom is fp ban Conunighe voor Weiſzblumen / Dotterblumen ende M Cruyde-Boeck Remberti Dodonæi. Ben gheweeſt; doch ſonder reden: want / om de waerheyt te ſeghen / deſe Dotter bloemen / al\waffen fp in t wa- ter lele / nochtangen zijn ſy eyghentlijck bau de ghene ⸗ Die ín andere dꝛoogher plaetfen/ te Weten in de wepen ende beemden/aroept/ nerghens ín dan alleen ín dei ftede huns groepens berfchepden. Dotter eruydt fonder Gfoemen in 't Gater Groegender. fe Anordt dit cruydt Giet-gras eten/in’t Latijn Gra- _merarundinaceum ; int Bret Calamagrofts Karajid- poos. Wet en ſchynt nochtang Die ſoorte van Gramen —— — — —— leydt / in het landelchjag ban Babplonten lan e wegen S tat / ende de Peerden / Offen ende andere beeften/ Bie daer af cten / ter doodt brenght ende Doet ſterven. wiolus heeft bit truydt / oft eenigh heel dierghelijck / boot Het Spatganion bel ende doen ſchilderen: dan hot Perre vat felve Van De opzechte belchrübinghe Lan het Zparganion verlchilt / dat kan alleen de fchickinghe ende, , RAe oft bruchten genoegh nen / Die niet alleen op’t top Ban de ſteelen / maer _pock wel verre onder tlop ende oock wel elders / pleghen te “affen : maer miffchien Coude de tweede foorte Han dít ghetwag wat meerder gelijckeniffe met het ſelve Sparganion moghe ben; immers meer dan de cerſte. nij gelen/foo {al dit ons Giet-qrag oft meyn met het Butomon Béropor perus oft Wilden kent en hebben, Het tyvintighſte Boeck. te hebben / die van den Cyperus oft Giet gelij nae eenen ghelijchen ende alleſins —— — Geelooor te bꝛenghen / ende daer op een ſwarte vrucht/ de van grootte aidernaeſt bijkomende + welche Sida een frupdt is dat in de broecken veel waft/ ende cen booft boostbrenght alg eenen Deul-bol/ foo den (elven Theo⸗ paus betupgbt in lijn bierde boeck. Wan dit Bavomon errnaent Democritus bp Caſſius Dionpliusg (2.lib Geo- ponicon) wanneer hp fepdt dat het bladeren beeft alg Cp⸗ aligaen; De welche ſeer gheerne van e Loepen gheten Worden : waer Van Dat den naem be⸗ ouden heeft / als Guelling betupaht. Dan in dat Grieck che boeck ſtaet gheftpeven vra Zora pfper desphans ; maer — —— in ers Ban derpfas het ander Woordt zv= pévors ftellen/ om dat dt gewas den Kir t Galigaen ban bladeren olie — € Aerd, Kracht ende Werckinghé. De kracht ban dit Miet-aras is ong onbekent: want het en Wordt in gheener: ghelijckerwůs als de oude gst hande fieckten ghebzuyckt: JBeefterg Ban de krachten Van hun Baromon (daer wp dít aiet· gras boor houder) niet gheſthꝛeven oft aengtjeteers 4 — ⏑ 6—3— En naem Kiet gras wordt ban Lobel ende andett AJ meer crupBen dan de voorbeſchreven twee foorten ban — naria medeghedeylt: be welcke van ons elders aengeteechent zjn. Den naem Bouromos ig te ſegghen Deet fnidende/ alg Zobel bes nobt. got Wel dat Ruellius den felben anders febijnt upt re legs gheen. Want boorwaer Dit — ſnüdende gewag (onde nae bns ghebeelen Dé koepen cer fchadelijck ballen / dan boor boedrfer ſtrecken. Sommige gheven Den haem Butomon T heophratti dat Geel Lifch Bat in't water wart. Maer andere fchijnen oit tegens woordig crupdt in onſe tacl oûch Duyckeren te willen noemen. mighe houden Dit crupdt Voor den opzechten Carex ban De ouders ; andere boor Den Phleos Van ET beoptraftu hoemt Het Seet (nijdende drijkanugh Lich , in’t Theophrafti ‚ alg T odoncus hier och doer. Den est lige hp De tweede ſoorte ban deſe Placanaria in Babaudt ft groepen met eenen ſteel / fonder (yo-bladergy ende klepnêr/ dragende imt opperfte vonde bloemen) d cen boven Vander ftaende / faechter ende niet ſtekende / alg de Eerfte foozter gheijck Dodoneus daer oock Van fchrift. ‚ $parganion van Placa waſt omtrent Valentzen: ende is cen klis fitvathtigh ghewas / met twoee Bladeren / ter aerden verſprepot / iangh / dickachtigh / upt den groenen flwartachti; n bert, be bladeren van Grooten Dpaeden Narciſs bjnae ghelijck/macr ban binnen langhs de middeltibbe oft zenuwe cen Langhe witte ſtreepe hebbende. De wortel is klifferachtigh/met beele bellen bedeckt Die tit sir ende met taep Aifmerigh fap berbult/onliefijck ende bitter bart fmaeck/ bupten met een farte ſthörſſe bekleedt. Den fleel ig genen boet hoogh / Kael ende gladt/op fijn tſop ettelijcke witte bloes men alg Lelien dꝛaghende; ende Dart nae vonde boofdekens/ met klepe faedt berbult. Cluſius noemt het Sparganion Plase, om dat den felven Placa dat voor het oprecht Dparganium biel. Andere ’t — ie A _ Noch van de krachten. De Die boor — — een ſegghen dat de wortel daer ban goedt is De beren oft ſteken van de flängten € Wijn inghenomen teghen — — be ater-Life u — — pe ronde bollekens ban dit [Die wat zoogbettne, ſmeis ende tfamentreckende ban fmaeck zin / in dbon gtefoden / De (ele kracht teghen allerhande bergift ⸗ ken ende uetſuren hebben / aiſimen dien Wijn inneemt / ende be wonden daer mede waſſchet. Wyp bevinden / Dat — crupdt koudt ende dꝛoogh van nature is ende behulpelitk in Tghene dat dꝛcoohinghe ende verkot linghe behoeft. EETXXVII CAPITEL Van Ghemeyn Riet. JE ghellachten ban Giet zijn menlgherhande: ban de ; welcke Wp hier ring bekkie belenen 5 ed eer hemepn Giet oft Deck-Biet even hebben. — Ghtinepn Kiet bꝛenght veele halmen vooꝛt / dicker dan die Ban eenigh Koren / maer dunner Dan bie Van Veele loorten van Preemdt Giet/ del oft hol/ gheknoopt / ende binnen-Waerts met een Dun Biesen oft helleken befett. De bladeren zijn langh/Lreedt/vouw. Op't upterfte Ban den fteel komt een uytverlprepde acte pft vederboich voort / die ſormighe Gtet-plupme (acht ende bijnae Wwolachtigh. De Wo gelen jn | mentghvuldigh / kuespachtiah / Berre kruppende. * g Platt. Dit Biet waſt in be ſtilſtaende oft afgeloopen Wateren, alg in de ſtadts · grat hten / ende aen De kanten oft — — —* — — — het HET XXXL CAPITEL Van Water-Wederick. Gheflacht ( 1 het ghetal van be Water · cruyden moet dele oneyghe⸗ ne oft baftaerdt-fooyte ban Lyſimachia oock gheſtelt worden / die wp Water⸗· Wederick noemen, Water⸗Wedexick. —F nen rechten ſteel / by de tu mighe ledekeng — 76 Cruydt· Boeck, Remberti Dodonæi. het top toe bekleedt met bla⸗ Beren die altijdt twee teghen den anderen over upt eltk Kniehemoft ledeken fpyupten; ende zjn langhworpiah, de ilgte-bladeren oft bie van Geelen poederitk van maeckt: fet ende grootte genoeghfaem gelijck: upt het Doortkomen oft fchoot van de welcke op, korte ſteelkens Wo oft leg rupghe hoofdekens fprupteri / kleyne mofachtighe geele bloemkeng bertoonende : De Wortel fimrkt vecht ende diep ín d aerde ⸗ maer geeft apt haet Auiekeng ſeer veele ſa⸗ —— upt/ ghelijck pie van het Phellandzium oft Waz ter-Eype doet. — € Plaete. Dit crupbt waſt in be ſtilſt aende oft facht- foopende wateren ende grachten van Hollandt / ende oock elders op dierghelijche plaetſen. —— « Tijdt. Delen Wederick bloept in dert Somet. ‘ € Naem: Wp noemen dit truydt Water⸗Wederick; want [ijn bladeren betoonen Klaerlijek gheu degh dat het een foorte- ban Lyfimachium ig : Daerom falmen't den Tathnit hen ngem Lyfimachium aquatile oft paluftre mo⸗ ghen aheben/ende boog een baftaerdt oft nepghene ſoorte ban Ly(imachtum houden: want heten heeft geen andere riaemen/fmmers die mp bekent zj̃ůn. € Aerd,Krachtende Werckinghe: Van de krachten ende bant ghebruyck ban dit cruydt en Weten Wp alg nu niet te ſchrꝛũven. E BIVOEGHSEL. < Q de laetſte Capitelen ban’t derde Boeck heb heels fe ten Van — oft Lyſimschia —— —— ig met Wilghe-Lladeren/ fulcks als De ghene die Lobel Saticaria mul- cibruta Germanica noemt / ende Hoor De Onagradondt: maer De re ende Pettifuga heeten ma Be bant Wierik beeft fant noe) ve onberforchen: HET XXXIL CAPITET. Van Water-Peper. — CGhedaente. AterPeper heeft vonde effene kaele ſteelen / an⸗ V derhalven voet Hoogh / met veele leden ende knoopen onderſcheyden / ende ín. veele ſijd ſcheuten Watex⸗ Peper. deren / Lande middel af tot ES: N A ) Al —* / F Ji, \ ( verteeren ende doen vergaen de koude ghe “tot sijn/ foo Cal be quet ſurt gheneſen zyn / als De Tu Bouden/ is t Dae gt ronde mme met defe bla deren bekleedt, Het vierde Deel. tide tackEkens Berdeplt : daer aen Waffen Ta ⸗ nighe bladeren / de — oft Diit bladeren niet feet ongtelijck, Wot ben ſchoot ban De blade- ten ende ſijd ſcheuten/ ende oock acn her opperfte ban de Keelen / tuſſtheñ de Gaoopkeng/ bladers ende ſde ſcheut⸗ Aeus / komen De bloemen op langhachtige fteelhens vobrt / aers · gewijs oft druyfs · gedaijs bp een gehoopt van verwe wit / zurpurachtigh oft lijf verwigh. Ende alg dele bioent- hens gherelen zijn / foo volaht daer klepn breedtachtigg bruyn oft ſwartachtigh ſaedt nae. Het Heeft veele ende Leer ghevelelde Wortelen, Dit gantfcijreupdts Loo Wel de bla- Beren / bloemen alg het (acht / is fcherp ende heet ban Dmaeck/ het Peper ghjetjch/ fonder nochtans eemgtje tief- lijckheydt oft bevaliigheydt Ban vench te Gebben. q Place. Dit rvupdt waft hier te lande in broeckighe plaetfen / ín de kuylen ende grachten Die in de winterſt he maenden Lol Waters zijn/ ende neffens Be over loopende ende — wateren ed poelen. „ g Aid Water-Peper bloeyt meeft in Bopmaen ⸗ de ede í 5 of ——— „4 Nacmen. Diet te lande heetmen bit erupdt ghemeyn⸗ lijck Water· Peperziut Hooghduytſch Waſſer Pen Mu nckenkraut; in Dranckrjch Curaige; ín Svaegnien Pimienta aquatica. Fit Latin noemtmen't Hydropiper o Piper aquaticum, oft oock Piper aquatile; in't Grieckſeh hp oppe A Dpomriarept. q_Aerd, Kracht ede Werckinghe. Water-Pepder is merchelijcken warm ende droogh van aerd : doeh noch⸗ tans niet (ao heet als Deper/foo Galenus nerfekert. De bladeren met Ben fade van Peper-crupdt geftooten/ Willen ende de oude hardigheden: ende Doen oock —— dat geronnen bloedt, ligghende onder tghene dat uw geflagen oft gez ſtooten íg/Daer op gjelepdt, A Zee D & Apatekers ban deſe tijden en kennen dit erupdt niet / oft immers fp en abebrupekten Dat niet beel : D is hacft Kennelfck doo? fijn heete kracht : om De welche Dat de volgende natmen beeft; te Weten Perficaria Hydropiper, Perficaria vtens, ende Aquatile Piper vrens, Piper monranum , oft epghentiheker Pi- per aqueum , ende astk Crarrogonum Cordi;, mact op't Hooghe Duptfch Muckenkrauts in't Franſch Culraige ; imt Staltaenfciy Pepe aquaticos wt Engheiſch Carfmirche. Bet Water- Slanghen· dolf ende bant heel ghewas zijn (p De voozbeſthreven foozten Van Maier ahenoegblaem ghelijck. — gut top ongemeen ba ate affen op onghe etten: ende inde mo: gen Komen fy fomtijdtg van felfg DODE, eet Tijd. . - genighfing ghelycken / als boorlepdt ís. 5. _moeg-rrupden/ Die ga _ Waterachtigh ban ſtoffe zijn: Wel Het vijfde Deel, Seoote bleeck roode Uftusseef bſoemen. Dijdt. Int midden ban den Somer worden dele cruyden met Haere bloemen meeft gebonden: ende ſy ſpruyten upt der aerden / ende zijn op haer befte in den ſel⸗ Ben tijdt Darmen de (oorten van Welde bindt. € Naemen. Int Puptíeh heet dit gewas Maier; in't Franſch Blete ; in't Italisenſch Biedoni ende Blito ; in't Bwpaenfch Bredos; in’t Latijn Blirum; int Griecks Bletton Barrror. 1. De gerfte foorte heeten Wp Blitum maius, Dat is Groot Maier. 2, Detweede Klepn Maier / in't La⸗ tiu Blitum minus. 3, De derde foorte/ díe groot is / Groot Roodt Maier/inꝰt Latiin Blitum rubens maius; De ander/ Die klepn ig / Blirum rubens minus „ dat ig Kleyn Boodt ater. 4, De Lierde Blitum maculofum oft Blitum ma- culatum, dat is Ghelpichelt oft Bheplacht Maier/ lonr- tijdts oock Herba Papagalli, oft beter Pfiraci herba , Dat ee foorte heet Amaranthus purpureus, ín onfe tacl fluweel: bloemen eerde Werekinghe, sate ig een ertbaer lmet ale leni beun b.6. De imp. den ſyfve bp hrenght / is enig gern ig ve — —— klim Desie ntfch ae eg ed oft fmaeck. p die ten Wepnighsken te op de tonghe en laten gi mas: de Ben niet alleen luttel voedtlels geven/ maer o enegen sin omt haeft van onder af te gaen oft Doop te mn doch nochtans uiet leer gheweldi / ghemerckt n fp gheene ſcherpe /nitveufe oft fa — haer en hebben; door de welcke De darmen tot het pe 7 ten oft af-drijven Ber over vloedigheden gheport oft ver⸗ weckt fouden moghen Worden. _ BIIVOEGHSEL. E foorten van Maier worden met reden voor onctupden ghe⸗ 4 een waffen / daer komen fp alle iaer Di — ee bee etc boor Moes · crupden ſtretken Het een-en-tvvintighfte Boeck. 967 mogten, nochtans weber fp niet vect geacht, beelt andere fmarckelpcher crumden in de Maoes-boben te beke en Ap hadden — boortDdts den nacm Echlotorpa ín Coppes en elders ik Stoor foorte —— Bhtum maius album mt FealiaenfchGelofia; (n’t Bopaenfch Blades; in't Engelfeh Wide orrage: Die ban Trenten heeten het oock Bredene, 7— Kleyne Roode Maier neemt Zabel Liggende Roode Maier, ín'g Defe fonste bloept fpaeder / « —— metals —— p fpaeder / ende en verdraeght De kouwe foo wei „Maier met verfcheyden-verwighe bladeren ie De bí hier van Dodoneus vermaent ; ende beet Pape —— — Papagen federn in’t Boogbbuptfth; Amarances tri- color in atijn ; om Dat r labere: Beeft/ te weten roodt / geti pe ——— ash : bonden Dau dD'ander : ende wordt ghevouden bear de Symphonia Plmij „oft boot de Gomphena, ende boor be Celofia T raa: (oft bes ter Gelofia ) ende Door De Herba admirabilis ban migbes ale iu Be befchrijvinghe ban de Fluweel-bloemen breeder berktaecr ie Aengacnde de twee gheflachten ban Fluweel-bloemen / wiens fchitderijen Dodoncus bier wederom felt / bondende be felve boor De vijfde ſoorte ban Maier / foo is Wet te weren da ten groo te farte daer ban cen ſwarte oft brupne placke op de bladeren beeft / ende in't Latijn Blitum maculatum beet / Dat te Geplacten Maier : ende ſulcks ie De tweede foorte van Slutweel-bloemen, bezen ban Dodonzus befchreben/ upt Weeft-Fndien ghebragtt, ende ban Cluſius Quinua oft Blirum Perwanum gbebeeten: wiens acten beurpn-raodt sijn / ende rp zjnde uptgefchudt; een groote menigbte ban (aeùt upefforten/condt/wit/als Bics/mer cen blincs kende doorfchijnende placke in't midden / een oogbsken oft peerle ghelijckenve / ſeere wonderihel om fen : Hoe wel dat fom- mighe 'tfelve ooch met roodt ſaedt ghefien hebben. Pulcks ie het ghene dat wm’t Boogpbupt{ch oock Welch Hirs heet / ghjelijch bet Paniek kozen Ende diergbelijck ie Den Amarantus purpureus Lo- belij. Maer Amarantus panicula fparfa 1e be foorte wiens acten wat Wijder ban ecn beefprepde flac. Bloedigen Maier, in't Zatijn Blitum fangaineum, fg bet Draet⸗ Wen-bloer/ bp de — Patich gherekent. Melochia igeen ſth moeg-crupdt / als Maier dat het ban bloemen ende ander ghedaente en Stoet Be on Igekst/ ie het bp De vꝛemde c mupben . Noch van de krachten, Be foozten ban Maier worden in foms migbe Apotcken ban Dranckeiek doop raedt der Medithns bp De kliſterien ghedaen / om den bunck weeck re maken : maer, alg Plinius berupgbt/ Maier maecht fulcken beroerte in den bunch; Dat bet De ſommighe beele (echten beroorfaccht/ tn fondergepdt t ore ea ende Den bupck · loop · immers te de magtje t hinderijck. De bladers ban Maier tuffchen be heete aſſchens gebraden, ende oack gheſoden / ghenefen de berbrandrhepds. Er Sen fepdt/dat Maier ſeer vutreljck ingenomen wordt teghen be ficken ban de Scoꝛpioenen / ende oock feer goedt is op De ers Pda vol geſtreken ende teghen De pine ban de Milte / eude phne den ban den hoofde / met Olie geten oft o t. ‘ Water daer de en ende bladers ban Leg zyn / doodet De lupfen ende neten. ilt “Bippoerateg mepnt/ dat met deſe ſphle de maendt · ſtonden Van de brouwen gheftopt worden :ende hedens Worden de Flu⸗ —— epe ber veg a „Dan ban De Sraliaenen — — maendt-ffonden te berwet ken / De Per He ene! Ban dar ſiedende crupdt Han moeder laten klimmen. Deerfte water oft fop/ daer Maier in ghe ſoden beeft; met Oſſe galle ende Olie ban ont opn ae alle placken ende ſmetten uyt de ——— Diete be maer men moet cftan: water waffchen. —— Weſt⸗ Indien Dient De intwoonders ban @uito boe: boedtfel foo in bladeren alg in facdt, De Roode Klepne faorte van Maier is beguaem om Daer mede te fchrijven : want met het fap ban Dit trupdt kanmen alfoo ſchoonen roodt febrijven/ als mit Bieſilie inckt · —— Van Spinagie. — Ghedaente. î — & Spinagie ig bynae een mede ſoorte Ban Maier/ — — de Melde. Sy heeft ſathte / ende. Weeche / Bontker-groene/ voor fpitfe ende onder bzeeder ⸗ ende bijnae foo beijkantighe bladeren / Bol laps / Dicke wijls omtrent haer ſteelken Baer ſp op Saen / over bepbe fijben diep uptghefneven, De ſteelen / die upt wortelen fprupten/ zijn rondt / eenen voet hoogh / bin — dg —— * lang oock op be tloppen tellen „ende p pe —— 568 ; en ín eert ghedrongen / ende dzunfs · gewijs ghe⸗ —— nae volgt het laedt; tweltk wat feherpachtigh eñ ftekende is/oft ouftercke doornkens gez wekt, De wortel hanght aen cen met dunne velelinghen. Dpinagie. se Plaetfe, wit ghewae Komt in de hoven ghemacke- teken nel Wilt wel ín allerhanden geondt gerden. gie magh bijnae in alle tijden deg iaers zin be benee / oft ín Meert oft April feer kk it: ende twee maenden nae Dat ſy pt 18 / foo leveret ſy ſaedt dan alle den Winter ober Durende / ende en bzenght geen ſaedt Boor inde Lente boot. * — € Naem, Pu ter tijde wordt Dit cruydt ín Hederduytſch Spinagie gheherten in t Hoogh· duytſch Spinet; in het Fr fpinats; ín ’t Engelfch Spinache; in Het Spaenlch Efpinaa; in’t Italia enſch spinacci: daer van kontt ven Latijnſthen naem Spinachia : hoe wel Dat het fomz mighe Spinacheum olus heeten/ andere Hifpanicum olus, Datis Greente JBoeg-trupdt: f noemt het in't Grierks Spinachia Zewayia : bande Arabifehen meer rg ende van Derapio ís het Hifpanac genoemt. Bom- heeten ten Det Seutlomalache Senaat oft Tele. : d 2 tael 10, DUA) Dat 18 in Latij un aluacea Beta, — oft in onſe t ——— jtí Beete. ie — — ———— an De Boulapathon han Pli⸗ nius aengefien hebben/3ijn leer bedragen: want Het Der 2 Lapathum oft Parich, De b ‚Sp wordt Boch Den De efaept; ? sine D —— ſp {oo faeft niet 4d p blie Cruydr-Boeck Remberti Dodonæi. ijn / ende geen merckelijche epghentheydt ín het ſmaer⸗ hen en berfoonen : — ri fp haeft nederwaerts/ e maeckt den buyck weeck. n en eet de Dpinagie als fp ghefoden is: maer ſy brenght heel luttel / iae bijkauts geen voedſel bp: fp ís wat windachtigh / ende doet de maghe Gaeft omkeeren ende walghen/ ten zy Darfe met Gember oft iet dierghez lijckg befpraept ende ghebetert Wordt. FBen ghebyupckt de Spinagie oock ín het rauw Sa⸗ _ Taedt/ te weten als fp eerſt uptghefproten is / ende eer dat Be breedt fte bladeren ghewaſſen zijn. BIIVOEGHSEL. j P beelt ig be Dpinagie boor de Lampfana oft Napium ban de B — gbepouden gheweft. Den Latijnfchen naem Spinacia fchönt gekomen te zyn ban De flekende puncten oft fachte doorn: kens ban het ſaedt. Sommighe miaecken daer tlwee fooyten van, gen Mannekensende een Wijf ken/dat in Switſe herlandt Fimmel Spiuct ghenoemt wodt ; ende berfchilt ban het Manneken; mits bien Dat bet hoogher ende breeder fteelen beeft (onder faedt/ ende in’t aenften de Wilde Melde beter ghelijck / oft de Algdede / nan De oprechte oft ghemepne Dpinagie. Andere ghelooven / datfe in oude tjden onbekent is gheweeft. Zp komt den ſeven ſien dagh nae dat (p ghefaept is boort met Drikantighe bladerkens. De Franfopfen heetenſe oock Efpinoches. f Noch van de krachten van Spinagie. In het eten is de Zpt- nagie wat lieflijcker dan De Beete : ende boedt meer ende beter Dar be Melde. Sommighe ſegghen bat de Spinagie eenighe afvagende ende berdeplende-kracht heeft / Daer Bodoneus hier nochtang niet af ent. 4 Sy is de maghe beguaemer dan Get Patith crupòdt. Men dꝛinckt het water Daer fp in gheſoden is om Den buyck weeck te maechen. % Spina gie op de heete gheſwillen ghelepdt/ verſoet de hitte ende voet De ghefwillen fchepden. : en feit de Dpinagie veel ín de panne fonder water / in fons berhepdt afs fp noch teer / mals ende iongh ís : want fp is foo vol ſaps / dat fp in epghen Daer upt komt/ alſos haeft als fp be bitte ghevoeſt. Spinagie in fpúte ghebrupckt / berfacht de rouwighendt ban de kele ende van de ffraote: daerom is ſy goedt gebrupekt ban De gene Die de fleme meoft den aedem belemmert hebben / ende dickwijis Goeften; infonz Berbepdt als fp ſmorgens cent ſopken ban Spinagie fuppen / die met beefche Boter oft Olie ban forte Amandele ghefoden ig, Bet fap ban Dpinagie wordt nuttelick ghedroncken teghen de „ffeken van de Deorpiornen ende Dpinne-koppen ; ende in de gualen ban de mage. Bet is goedt teghen alle inwendige ghebre⸗ Ren: ende bermeerdert pet Melck. Tſelve doet bet ghediſt illeert Water Daer van / fonderlin: ende oock De bladeren ban bupten send é * Sopunagie gheſoden / ende met Toock · ſauſe gheinengt / ende daer nae ín De panne gerooſt met Olie / is ſeer goedt ban ſmaeck / in fons de Dt als Daer Koſnen oft Corinthen eude Sproop oft gheſo⸗ en bp ghedaen wordt. Maer op Dat fp De magie niet en ont ſtelle falmen haer fap altüdt daer ober gieten. ; er Water ban Dpinagie ghediftilieert als fp ffact en bloeyt / woꝛdt met fine doecken ai op de voorts· etende zeeren ende — aen fic) tegen de roo drhepot Des ts/alffer wat levende Soifer bpis. De befte Dpinagie is Die teer} ionah ende mals 13 4 ende die „wat met den vegen befpropt is gheweeſt. KEE Te VES GAPIETEL \__ — Van Beete. — bnhellachten. Bie is tweeberhande; Wit ende Goodt, De koor fap ghefoden maal worden / dar gen ban de ionghe bladeren ghemaeckt: be íg oock tWweederlep : een Die ban bladeren ende” 5 É woꝛrtelen / maerniet ban Berwe/ de Witte Beete gelijck — is een ander / die een leer groote Dicke eetbaerẽ Mors € Ghedaente. 1. De Witte f Ghemes ne 3 cete E dj ' groote peen effene /linchenbe ion raedt Seats — BA rij — groene blad: wp Voeten F ke id —— rd in ettelijc — hek 1 groen Ban verwe: Daer nae w, rouwe ruyge (abel Deet isla k/ 98 ——— 1, De Ghemeyne Koode Veere ig ve NDitte Heere Baat van bladeren ende ſteelen niet rit/maer bruyn vaodt. 3 Dat bemdt ghef an fkaode. 15 rete ie oock Van bladeren ende roodt / maer fomtridts bieecher ——— + alleen de wortelen zijn ‘war horter⸗ — maer dick⸗ ifdts een Drecht-Gape gefjeh, van binne (hoon foeter „el -roodt/ ter ban lmaeck beguaem er om hed 4 eren. De ſtee en zijn langh/ te bladeren, ſteelen / ſaedt ende Wortelen eer ect alleen Het vijfde Deel. Spitte oft Sfemerne 25eetes. Het een-en-tvvintighfte Boeck. 969 Vꝛremde Eoode Weete oft Loom ſchze⸗Weete. < Tijd, De Beete woꝛdt al facpt in de Lente:ende dan kremer fn od —— ben — door groen / ende oock den naeckomenden Winter: dan het — ** komt den en verft mitlgaders Get faedt boort : tweltk gemepn rde ip is in de Bopmaendt oft Oo aendt. —— van de bremde Goode Beete moet upt Der aerden getrockenwopdé eer Dat den teel upt⸗ — Anders fal (p onbequaem zijn om getẽ te Worden. Naem. Fn’t mn ptſch hat end ins — — Enge int Itali — en aile: ar n Berg; ín’t don Een —* Teutlon T EE Wel emee Daer ís een rriimdt van es — ZEeurads : Dan dat —— Beete verre — — — Wwitte Beete oft Gemepne Beete gheheeten/n’t — Beta candida. EE heophraftus fepdt dat de Witte Weete S vaas Erhard, Dat is —— wordt: daer ban ſchint den naem S te zijn: met den boekten be Beete van je * van de Apotekers in veel landen ghenoemt pleegt te worden. 2e De tweede — noemen wp Eerſte Goode Weer te F Gemepne Goode Becte / in't Latijn Beta rubra, De derde foozte wordt Han De wv —— bat ie Goode Hege geheeten / ais Fuch ig nothtans geen geflacht van dg / maer een forte van entree fs dactom Lan ſeminige Goomfche Beete oft oom wad, Goode Beete/ in't Latůu Romana ra oemt Aerd, ende — — Beete/ der heydt de Witte / is een kaudt ende vochtigh moes · poles bne — braechighepdt oft lalpeterz in fich + Daer Doo, acte ig oock zal gebreken be wortelen — e ende fupverende kracht; ende treckt De * gr tegen fen / ban deme ende Get ban DE mer Binger ende fnot upt der neue. bladeren 7 Felen — * facbt de ander Gemepne Beete _ Ien ettle geniepulück gheloden zijnde: eũ dan ſ ae ghelijck. haeftelijch nae beneden/ende verweckt den q Plaete, Beete wordt in De Soes Goten gelacpt: uptlaten ende afdrijven Lan de overbloedighe ende waft geeen in Bette ende vochte aerde. Derlingen als [p met Get — ſy in 979 ghenomen Wordt; maer alfmenfe fonder loy eet / vaegt fp fin eñ en maecht den. bupck foo weeck niet/ door dien pat fp haet falgerachtighepdt in het Water afgelept Heeft. man het Boedtfel/ bat ban de Beete komt ban welche foopte van Weete dat Get ooch zp is heel weynigh / iae bijz nae geen met allen: eñ t ghene dat Het geeft en ig geenſins foo goedt als’t gene dart de Kattouwe pleegh bp te brẽgen. 2E (op van de Beete in den neute ghedaen ende opge⸗ haelt / trecht de Mijmeriahepdt fachtelijek upt den hoofde: ende fupvert foo de herſſenen / ende opent de verſtopt⸗ Gepdt banden neufe, 7 En Water/daer De wortelen ende de bladeren Ban Btrete in geloden zijn / doet de ſchellen ende neten Vander hoofde dergaen/ alfmen hooft Daer mede waſſchet. 8 He wortel van Beete / nae Hat haer ſchorſſe gen wey⸗ nighohen afgefchrapt is/ ban onder int fondament gelet alseen fuppofitozie/perwsecht de darmen goch tot het upt= Brijven Ber onfupberheden / eft maeckt den buyck week: in fonderhepbt als ſy met Wat Houts befpzaept wordt. i, De Hoode Gemepne Beete is mede-deelachtiah van eenige tlamentreckinge: eñ en maeckt DE buyck (oo werkt fiet 3 ende en ig foo goedt niet om in ſpijſe te gebpupeken. 3. Be woꝛtel Ban Koomſche Hoode Beete inde Wiu⸗ terfche maenden met Azijn ende Hout bewaert/ oft oock werfej gefoden zijnde / ende als ander Dalaet met Olie ende Uzijn/ ende fomtijdts oock met Peper oft anders/ ghelück de gemepne oade Caroten/op tafel ghebroght/ fg cen goede ende ſmaetkelicke ſpſe. BI 1V-O EiGEESE Ls JE Beete is bier te lande met Den naem Warmmoes genoegh bekent. De Witte ende meeft gemepne forte heet in’t Hoogh⸗ Dupfch Weifler Mangolt ; ín’t Franſoxs Betre blanche oft lor- te blanches (want Den ghemepnen Walſchen ende Franſthen naem ig Du lot,‚lote,Pôerce,Bete;) in’t Latijn Beta alba; in't Ita⸗ liaenſth Bietola bianca ; it Spaenſch oock wel Bledass int Enz gelfch Wite Bechis, Deſe heeft geele bloemkens ſterres ·ghewi flaende / oft bleechk-groen. Sommighe heetenfe Cicla , maer niet Sicla, inde Apoteken. Wet faedt ig Klaet/ fwart/ in groene velle⸗ Kens befloten/ harut ende rondt. Béeté met doncker groene bladers is be Witte ban ghedaente gelijck : ban de bladers zjn beupn groen; daerom wordt (p oock ban ſommighe Swarte Beete gheheeten: ende is hier bart Bodoz neus oock eensdeels bermaeut. 8 De Ghemepne Roode Weere wordt oock fomtidte in't Latin Beta nigra geheeten;in’t Boogbduptfch Roter Mangoltsin’t Franz ſoys Bee — ban Lobel Beta rubra vulgatior. De Ftaliaes ten noemente Bierola negra. Wildt ghy Koode Beete hebben / Dez aeptfe met Wooden Win em: oft plantfe daerſe heete * * RAE e « _ De berde foozte ban Geete oft Woomfthe Roode Veete heet oock Bera nigra Romana;in’t Engelfch Redde Betis: deſe Geet in't Italiaenſch Bietola vof. Candiorfche Beete, in’t Zatijn Beta Cretica femine aculeato, beeft heel ſcherp fickende ſaedt. — a h Horste niee a me Boogbduptfch Wa Water Beere ; in't Latijn Beta aquatica, waft in De beecksliens / ende is de ghemepne ghelijck: dan de fleelkens ende De ribbekens end bladeren zijn meeftendeel voodt. De wortelen zn fwarte inghen. 5 —— — — ſilueſtris ſpontanea marina, u felfs op ſavela plactfen aen De Zee ghelegen / fept Lobel hebbende dencker groene blaners (Bie mals ende Dicker zijn Dan bande andere; ende heeft eenen fouten ende fat peterfchen fmaeck : anders is fp be andere heel ghelijek. Wilde Beete van de Italaenen, ín hun tacle Bietola felwaggia ghe⸗ is De Plumbago , oft een foozte ban Limonium , elders bes eben. ê Noch vande krachten van de Beere. De Beete een weynigh (oben maeckt ben bupek weech/ te weren be Witte mare feet oes foden/ ende met Azu gegheten/ flopt ben fetven. Voorts alie het faecke Dat kn — en vocht is / dion eg ge Willen verſtkeren Dat fp warm nde da — — —— houden. zoog is ende Warm in den Herben De berftopthepdt ban De Lever / in Worden ii Kinderen De —— geguelt zijn. mus ſepdt mige ar e den Een Wildt: behalven Cruydr-Boeck Rembefti Dodonæi. ſelben in Dep uren tijdts fuer maeckt / ende in goeden Azijn bera anbert. Caftor Puvante fept/ vat Dier wortelen bart Beete wel fchoon ghefchrapt ende gheftooten / in twee pont Wijns ghelept / ban Den ſelven in een ure tjes goeden Azijn maecktn. Sommige flekense in cen neufe/ om te doen niefen/ erft wat gekroockt zünde, Water / daer Beete⸗ bladeren in ghefaden zijn neemt Get ieuck fel van de hupt wegh: ende gheueeſt De katk· hielen. Men fiedt de wortel doek in Looghe / om het hayr Daer mede fupber te macckten. Ne. 4 _ Dan be woel ban Koode Koomſche Beete wordt meeft ín ſphſe ahebruptht / te weten eerſt geſoden / oft Ander be heete aſſchens oft in Den oven ghebraden eudt Daer nae in dunne fchifkeng gtieftieden/ ende met Azyn / Olieende Sout / ende Peper oft Gem⸗ Ber gieren. Men fiedtfe oock wel eerſt / ende Daer nae ſudtmenſe ín fucken/ ende men teptfe te Wepcken mer Zout in ſtercken Azhn / om Daer nacmet het ghebraet te eten / om Den appetijt te vers becken. Do wordt gheheuder boor eat ſeer goedt falact Loor De apen ie graveelachtigh zijn : dan fp deet ſommighe te ſtercke⸗ gek piſſen. à yi J T fap. van Witte Beete ghedroncken / maeckt kamergangh / ende fupbert de maghe: maer en magh uiet te veel ghebr unckt worden: want anders foo beſwaeret De mage. Ban Bupten is het goedt om De kliebingben/ bie van koude gekomen zÚn/ te gheneſen. T felbe fap met Honigh vermengbt /ende met De neuſgaten op ghetrocken/ berfoet de pijne ban den hoofde: in Le ooren ghedaen / der ſoet De pine daer ban /ende Doet Het tupten Bergaen : aen De tanden ghehouden / ffilt Ben tandt · ſweer * Oe Vaderen van Beete vouw. gheſtooten / gheneſen de witte fchelferachtighe placken des lichadms / daer op ghelept / als de plachen te boren met Salpeter ghewzeven warten, Ve felbe blageren rouw gheftooten/ zijn oock goedt ghelent op de voorts etende ſwerringhen / ende opde quaede ſchorftheden dez hoofts/ als het haur upt balt. ER Ve bladeren ban Beete gheſoden / zjn oock goedt ghelück een plaefter gheleut bp de verbzandtheydt / ende op Ger wilde Viersende op De bloedt· ſwerren. 7 î ; ê Beete baar ſphſe ghebrupckt / is ſeer goedt den milt ſuchtighen: waut fp opent de verſtoptheydt ben de Milte. Befelve rouw gheknouwt / eude Dat fap ep het kael hooft ghe⸗ ſtreken / doet Get hapr weder groepen, Be Roode Beere met Linſen gheſoden / ende boor ſpijſe inghe⸗ romen /ffopt Den buprk / ev dan fp hem weerk foude maechen : Be wortel flopt noch beel meer; heel anders Ban De witte. fap bande wortel ban Beete is goedt teghen De beten ban de ſenhnighe dieren. ô 5 ‚ Oe Dpatekers zijn ſeer te beriſpen / die de Beete in ffede bar Maier ghebrupcken / alg Lobel in het langhe beroonts ende De Mater in ſtede ban Beetes het welck noch erger is: want Maier bederft ende verrot in den ljfve / om Dat het Daer te lange ín blijft; het welch Ge Beete niet en Doet / Bie Goor haer falpeterachtighe kracht haeſt nederwaerts gact/ in ſonderheydt He Witte oft Gez mepne Beete. Witte Beete ghefoden/ endemet vouw Loeck gegheten / is goedt tegen alle foorten ban kermen: fp Doet water maecken ;cnde gez eeft den bupek-loop.ende Be geelfucht / fepot Plinius. XE fap ban Witte Beete bencemt het loopen van De ooghen/ op Get boorbooft geſtreken: ende ghenseft oock het wildt bier / als Daer een weynigh Aluyns onder ghemengt is. Ge, fag op bet hooft gheſtreken / doet De Lupfen ende Neten —— HET VIL/CAPITEL. * Van Koolen. …— Gheflachten, D & gheflachten Ban Koolen zijn tweederhande / ſoo Dioftorideg de felie verdeyſt heeft; cen Tam / ende het Derde Zee-gheflacht/ dat bp bet ghefiacht bar de Helxine oft Winde hoort / daer Ws in ong xur. Boeck Ban ghehandelt Hebben in Get Capitel gan de Zee- Winde, Theophraſtus maeckt dip gheſlachten Lan Koolen; het een Gekronekelt ; her ander Effen; ende het derde Wildt, Cato/ pen ſelven Theophraſtus naevolghende / verhaelt oock dp forten ban Koelen: Beeerfte/tepdt hy / is effen en g — bad ns — — Por —— —— : be ander ig ghehvonchelt: De Derde ne ſteelen / ende ts teer / eude De Írherpfte van lmaeck. De lel⸗ ve — heeft Plimus oock ghehouden / als blijtkt upt Get 9.rapitel van fyn zo, boei/ daer Hp ſeydt / dat, de oudtfte Griechen de Koole in dp gheflachten ver⸗ deylt hadden ; te weten ín De ghelronckelde / De effene / oft gladde/ ende De andere/Die epgentlijck Crambe heet: dan mt 19, boeck heeft hp daer noch meer andere gheſlach⸗ reutk ten bp gebo te Weten be ghene Die hy De nacvolgen⸗ de naemen geeft, Tr ; „Pompeianum, Bru tanum,Sabellicum ende Lacuurrium : Die witter niet ten Bolten bekent en zijn / ende nuſſchien van de andere mastfen/ ín dan alleen in de veranderinghe der daer ſy groepen/ en verſchillen. Bee € Het vij fde Deel. Sxoote Eoode Kooley Het een en⸗ tyvintighſte Boeck, 9 Stzett onckelde Koole 927 Sloorey oft Kleyne Coode Koolen. idt — votk beclerhande gellachten ban — bekent; de welcke * malkanderen (ou wefen ende gedaente/ alg Han verwe der bla⸗ — tg andere kenteeckenen verſchillen: want de ſom⸗ mighe waffen wijt open / met plat ter aerden ligghende 3 i gewij ofts-gewijs ed nd Beneffeng de welche noch ettelijche wilde forten zijn/ in’t naegolgende Capitel ban ſullen handelen. — — 3 Det veele € eflacht ban Koolen (bat is de Groote Hoode Koole waſt weeldighlijck/ende heeft ote breede ende wijt open ſtaende de bla⸗ Beert doncker roodachtig oft bꝛuyn ende ſwartachtigh ban verwe / met eenig É ght: dan „Bat in de ghedaente der. Ban bepde lijden — esdeel sean: * Cruydt-Boeck RembertiDodonzi. | Rabuyé-Roofe oft Scurt· Koole. we oft vite tot éens oft tieemael nae — ugere diep Doorfneden zijn / maer aen de kanten Geel gerim⸗ td / gbefconfieit ende ghekronchelt; — T vierde / datis be Ghehackelde Koole/ Loozen alg niets bart te Dan De oozbe : Dan de bladeren zijn feer ghehackelt „ende ſeer Blepn doorſneden / ende in veele g verdeylinghen g — de Ayÿyfde ghellacht / datmen Slodren heet / is oock * — ————— bt UT he 6, Bet fefte gheflacht / dat is het eerfte Loolen/kabups-koole oft Slupt-Loole tee dicken fteel: dan eerſte lek brengt het groote bree: de bladeren voort / ter aerden berfprepdt/ wit groen ban Dicke noch witter vgelijck aderen then komen daer nae andere bladeren heel Wit / ae bijnae neeut-wit : die zb etape 7 baton — — dicht to p tfamen eenen tonden laat oft krop gelijck worden. fdaer als Bef Loolen de bere Bee dta ae en Ï oem, en 2 „at is het fe egte en gheflacht van Witte Koolen. © Witte Dlupt-koole feer ghjelijck: — ende flupt haer oock toe/ doch niet foo vaſt dichts Re Wozdt oock alfoo groot oft foo vondt niet/maer aen) ettelijche fteelen met Op ſchoone witte bloe Pre hauwkeng/ ooch ge Het vi ijfde Deel. Sabo ſchʒe Rootes. Aoolen: maer J — ban def : — ín ſtede van andere witte ghelloten ende bals wijs vergaderde bladeren / veele witte Dicke fachte — — korte ſd⸗ tackskens hebbende / die meeſt — boven gelijckelijck ende even langh uytkomen / ende vaſt ín een ghedronghen groepen : ende dele ſteelen alfoo —— ge de bloemen Han defe Koole le her —— fpijfe — ende met groote {mac —— ied eige — — een mede ſo * ende dele Krijght eenen Geel dicken niel —— — fu —— de bladeren / maer onder boven de aerde / naeft bp de Wortel : — daer 5 Gp knobbelachtigh ende ep sg orden / ende de e vaneen tamelijcke Gape nen/alg oock ben heelen Meel Scarnrbe wit is/ ende ge⸗ igci het binnenfte oft het mergt ban de andere Kool· ſtẽe⸗ Jen. Anbers is bi gheflacht gan wit — ongie: Koten blijvende / ende ter bladeren/ende voorts oock Yan —— deelen en banger fchyesene Witte ee — Koole —— iseen / niet gladt oft kael / maer ende oneffen / van verwe Doncker boncher geoen/nae den (warten treckende. Anders ín ghedaente Van ſteelen / bloemen / —— tepit gedacht bau de andere Koo” gheenfing verſchillende. q Plactfe. Nile Defe foozten ban Koolen zn Cant / e worden ín de hoven ghefaept : dan a alleen de bifde wilbachtighe foorte/ Dien en heet / wordt in de ackerg oft bouwlanden ende in gantfche belden ghefaept/ — ee om de blas peren De Koolen En op — goet landt / ——— ne sanne ——— die Ban bin⸗ Het een-en-twintighfte Boeck. loen - Rootes, 9% — allegader beter ende wa ſſen weeldigher/ Ag befe Koolen bier te lande meeft oper al te vinden / ende zijn Daer ghemepn: uptghefondert alleen de DoBopirhe/ ve Bloem- ole /d / De Àaep-Moole / ende de Dwarte Koole ; De welche hier te lande niet oort en hos men dan Lan laedt Dat upt vzemde landen ghebzoght 1e, 8 Tijdt. Petrus Creſtentius ſeydt da —3* bp — Bes iaers verdzaghen ende — | ederduptfchlandt fa / Apꝛil —— in Me —— 3 — lande worden verlet rn] EEn groen / end ui , te kadet —— — en Phan Re gemen/ en cp het ſaedt. in de Dogfimaendt gefaept zyn / Worden mn October oft ovember / Dat is — atlanaendt/⸗ ni ne cen ander plaetfe rd ſomtijdts bock niet vodr den Meert; ſulcks als zijn de Witte Dlupt-Loolen/ de welche daer nae toeſlupten ende te weten ín Rzgeckmaendt / Hop⸗ ende dan n3ún(p beguaem ou / ——— ten· W me foo wet en an, ant ſoo ——— de Bloem · Koole honnen (eer guatijck de Koude Berdragen; ende ſterven ghemepnluch als't beghint te oriefen / ten zy Dat deu Winter foet is; in (onder hept De rk ed dad biet te lande leer {elden polko⸗ faedt konnen krijgen /als voorlept ig. € wen Des — noemen Dit afewas Koolen pe Hooahduptſchen Koltraut; de Franloplen Des Choux; Be Spaeguiaerts Colhes ende ‘Cones 3 Be Staliaenen Caale — De Ayotehers noemen ’'t Caullssom Bat den — ——— — pd * dan den —— ZLatijnfehen naem tg Bralliea; den Griecklthen nug ende oock bp —— Crambe spans se been Baep- Root Dr — be Tamme Crambæ hemeræ Kpetubeu fjzépars ende De gilde - Crambz agri Kpduber dypiar @heophraftus ſchijnt de Koole Rap, P'gerG- te noemen/al iet faeche Dat den Rhaphanus nufter tijdt / nae de leetinge ban Dioſcoꝛides/ % fee trupdt Ii Datmen in ’t Latijn Kadicula/ ende in —— has Tae ven ß en ——— —— De felbe onfe Koole ig oock be Ame- thyftos herba; in't Greeks A’utèurG-, foo / alleen om datle De dron Beten ende be⸗ Tetten Ban / me ester Dedach —— de — ſonderheyt Ban het eerſte acht / dat is van de Goode Kodie/ den hoftelijcken ſteen Amerhyftus ghelijckt. De eerſie loorte heet in tDrabandtfchj Groote Roo⸗ He Boolen/ in't Latijn Bramca vulgaris fatiua „ maer meeſt Rubra Caulis ; in't Booghduptich Beciter Note Kol; in’ pps Choux rouges. Dit íg De ſoorte van Koolen heo iyllon Aesdgviror, noemt / ende > Pliniug op een plaetfe Asia „op een ander Cumana, Daer bp/datfe ommige oock Caulodes &ato noemtfe Braffica Lzuis- B 2, De tweede woꝛdt in Brabandt ban den — man ooskens ghehesren/ ende fomtijbte Goode Dlupt- Koolen. In't Latijn heetſe Braflica rubra capitatay oft nae ben randen naem Roſacea Brafsica, Somimighe oben dat Dele ſoorte ban Koolen tot dat ghellacht bat Pliniug Fritanum oft Braffica Fridana noemt / ‚ fegghende in 8 capitel van fún 19. boeck / Hat den ſteel Daer Van ín ſma⸗ jekheyt ende in grootté de andere ,Koolen te boven gaet / ende foo groot Wordt boor het “toevoeren ban aerde/Diemen Daer om ende omtrent lepdt/ — Maer ſulcks en is dele onſe Goode Dlupt- l — aerom dunckt mp / datfe beter ober een ria, bie în De Ballis Aricina grocpde/ * pgr je € Ì iet te lande Gekronckelde Koole / in? En Ben int Booghduptich Krauſs Foljin't Franfopg Choux crefpuz: Ende Dat ís het eerfte afefiacht Ban t bp Theophraſtus / dat be ‚ Cato rekent dat voor het daerom s heeten Cruyde-Boeck Remberti Dodonæi. Sb arte oft Bzugn-Proene Roof. Brafica fecunda Catonis heeten. Plinius noemt Het Braf- fica Sabellica: Bet gheffacht Lan Koolen / fepdt hp / dat Sabellicùm heet/ heeft [oo ghekronckelde bladeren/dat het gen wonder om [fen is. ss. 4. Bet vierde geflacht is in Rꝛabant ban den gemepnen man Ghehackelde Koolen gheheeten : dan Wp noemenſe in't Latijn naeden Griechfchen Brafsica Selinoïdes, zer voer8nst ende Darr nae foude het ſeer Wel Brafsica Apiana datis Evpe-Loole moghen heeten : al is t ſaecke dat Pli⸗ niug de Brafsica crifpa oft Ghekronckelde Koole foo fepdt ghenoenit te welen/ nae de ahelijckeniffe met de bladeren Ban Eppe: Ban De bladeten Ban de Eppe en zin niet ghe⸗ kronckeit / maer ghehactkelt / ende in beelen ghefneden oft ghebeplt/ ghelijckt alg de bladeren van defe Koolen zijn. 5. Bet vijfde gheflacht van Koolen / in't Brabandtſch Dloozen gheheeten / is de Derde ſoorte Bande Koolen / Daer de ouders Van ſpraken ende Die Pliníns fepde Cram- be koAucn epghentlick te heeten. Vp noemen tint La⸗ tijn Brafsica filueftris Crambe dita ; om bat het een foorte Han Koolen ig die Wat wilder ig danieenighe van de voor⸗ gaende: doch niet foo Wildt alsde ghene Die Wpin naer — bolghende Capitcl hebcheijtien fullen. 6. Bet fefte gheftacht / dat is het eerfte ban de Witte Koolen / heet hier te lande Kabuys Koole / ende Slupt- Hoolesin’t Latijn Brafsica capitata, oft tot onderſchu van de Go oft Goode Dlupt-koole / Brafsica capitata albida, datis Titte Dlurt-Koole, Sommighe noemen De ſelve Koolen Brafsica Imperalis; m’'t Booghduptf: appistraut; in’t Franſch Choux Cabuz; ín’t Spa Repolho ende Colhes Morcianos; in't Italigenſth Caulo Cappue · eio oft Capparzino y in't Enghelſch Cabbuge. Don Ì mepuen Dat defe fefte Foote ban Koolen de Brafsica Tri vana pan Plinius is ; Wiene hooft hp ditkwijls eenen Boet langh leydt te wefen in het 8. capit. van lijn 19-boeckt; endeeen Wepnigheken daer Hoog Bers fehert hy / dat de felve — Wordt door de toevoerin⸗ det derden. Maer def ouſe Dlupt-koole en Wordt kg niet door het toevoeren oft opbhoopen Bande aerde oude moghen doer; dan Door Haeren ep⸗ ghen aerdt; te weten in Dien ſu op beguaeme plaetfe ende tijdt berlet — lietmenſe haer bladeren toeſſunten / ende den krop oft groote ronde —— der blade⸗ Sluwt · Koole nae boert, bat ven hrijghen / daer fp den naem ” Het vijfde Dect. 7. Det ſevenſte ghellacht / in Braba siert le / dat í8 op't Iatijnfch Brafsica Sabauda opeen and mogen gheſtelt worden onder het ghefacht van Koolen pie Ban De ouders Lacuturres capirate ghensemt Wierdeu Men leydt / datle voortghekomen zijn ban ’t facdtuan de Bloem Koole dat in Pederlandt tip gheworden is. 8. Det achtfte ghehacht in Brabandt Bidem uoole⸗ in Dranckrjck Choux floriz , in Ftalien Cautofore, ende daer nae mt Latijn Cauliflora Brafsica ghenoemt/ is ban ſommighe oock Cypria Brafsica, dat is Epperfche Boole’ gheheeten gheweeft: ende fchijnt over een tekomen met de Brafsica Pompeiana gan Plintus/ daer hp int 8. capitel van ſiju 19. boeck af Dpeecht / fegghende : Bet ghetacht van Koolen / dat Pompeianum Heet Schiet hoogher op/ende brenght Boort eenen langhen ſteel / Die onitrent de wortel dun is/ ende Wordt tuſſchen de bladeren Dick. ‚9. De negenfte foorte ban Koolen wordt Gaep-Koole/ int Tatijn Rapecaulis ghehecten / oft Brafsica caule Ra- pum gerens. 1o, We lactfte ende tiende ſoozte bar Loten Wordt Swarte Koole gheheeten / nae ben Latijnfthen naam Brafsica.nigra; in Italien Negre caule , foo mien, ſeydt. Oft deſe Koolen in Het ghelacht van Bruciana Brafsica te vehe= nen zijn / Dat ſtaet ons noth te oberwegen eft te onderfoecz Ken: t welcke Plinius feerqroote bladeren ſeydt te heb⸗ ben eenen Dunnen ſteel / ende ſtherz ban lnigeck te weſen. € Aerd., Krachtende Werckinghe. Allerhande Koolen zijn verdrdoghende ende Hamentreckende Van aerd ; ende hJebben daer bp eenighe nitreule oft falpeterachtige/ noch ſterckelijcker afvaeghende eyghent heyt de welcke ín het fap wan de ſelbe / ende oock in't water / daer het ín ghelo⸗ Den is/ meeſt ende epghentlijcken is maer de bafte ftoffe/ ‘Dat is de Koole ſelve ‚behoudt een tlamentreckende ende „Berdrooghende kracht, Want defe Koole door Get lieden Berkeft ende lepdt van haer defe nitreule kracht; De welcke ín oft in de bochtighept van de felve lchuplt; ſulcks Bate” jater/oaer de Koole verft ín gheloden ig/alle defe “Rracht nae fich treckt. Daerom maecht Het eerfte water, „Daer de Koolen in geſoden worden / den buyck weeck / ende Doet cenen fachten kamerganck Gebben: tlelve Doet oock Get fap ghedroncken. Dan allmen dit eerfte water, daer De Hoolenin ghefoden zn / wegh worpt/Dandrooghen ſy en büpehijeide maechen hem hardt · Aengaende het voed \feldat oe Koole den lijfde bp brenght/ dat is (eer weynigh …— ende dengiloftbloet/dat Daer Han komt/en is niet gordt vpft prüfeljek/maet dich/ [Waer ende geof oft melancho= tcs hoe wel dat deWitte foo proven biget niet en maecht/ valse goodes eude daerom ie fp beter ende bequaemer „am in te gebeuprken. Cato heeft de Gekronckelde „Koole À hap —— hy en Geeft „De Ditte níet 4 t, Wiofcozides fepdt: dat de Koolen in ghebruyckt / goet zijn de ghene Die bevende zjn/ende die een ev gheſic Ei) “feberper ban maeck zijn/ eude be maghe aenghtnaemer oft nucter / ERDE Dae beneffens oock kra om be piffe te verwerken, Daer hp Hetunght/ dat be felbe Koolen - fu fout oft peel gheleydt ende bewaert / de maghe fchadez ck zijn / ende den bupek beroeren: dan rauw met edick ghegeten / zijn nut ¶voeght Den felven daer noch bp) den mitefuchtighen ghebrupekt. Plinius fepdt datmenſe De miltfuchtigte met witten Wijn viertigh daghen achter een te drin a —— eben. Men fepdt 00 1 — pe wacitújdt ghegeten / de dzonckenlt hap beletten : BDE wat dert ghe —— fooinghenomen heeft boor alle “ander fpijte / gheenfing niet Dronchen en falkonnen wer “Ben: ende/ dat meer i8/ Dat be felde bladeren nac den Eten „pock rauw inghenomen / de ckentchap verdrzüven / endeden {weer daer Han komende genefen. De 002: Farche Deer ban/is de fngeborene ende epgen bijantfehap/ “pie tuſſt hen de Koolen ende —— — gelooft ant — fe : ee ztiny : welche tegfentept foo groot iS, L — e ooie in emgh veldt nae en ers noe hee pit / oft felf Ban ſtonden af a „Sickert oft be anche don den Wijngaert doet verdor⸗ “ren ende verfterben : ende bp foo verre iemandt bp het “water/ Daer fp ín ghefodenwordt/ wat Wijns goot/ loo “foube be mbt poozte vaut blijven / ende miet mor Wer ‘worbert ban fp te Dogen was; ende daer toe falíp haer ver⸗ we perliefen/alg CafiiusHionplius Pticenlis it Geopo- gbefet „gefaept en 0 “ren/ daer Ip olie af liaen / eñ Daer groote winfte aen doen · bt hebben : ban Ip lepdt tas rnoch mieer toe te Weten pat de: opperfie tlopkens Bek wefen om ‘bifonderltich be fchreten. re wor dj Dat be bladeren Dan ep Koolen Catòlo liſcio oft Brafsica lijtia, Brafsica crefpa, Cauoli torfuri , ende Camoli t t „ke gbebrupe ‚nne tuplkens £ ; minima Brafsica noemt. De Ghekronckelde Koole noemt hp im 't Het een-en-twintighíte Boeck. DICIS, Dat ig ín fijn Boetk van tupght. Dan Atheneug en dronckenſchap te verdrijven —* vene — 4 ſaedt ban De lele, 00 zijn de koolbladeren oock ſeer go * — geſwillen ende ſweeringen/ *— — t pn ban Getfren-mout geftooten ende bermengijt : ia ee ghemenght boen de bloerfweeren doorbreken. C fap ban Koolen / fepdt Wiofcorides/ met Liſch oft ris ende Pitrum oft fatpeter inghenoimen/ maeckt ben bupck Weetk ; ende Doet kamerganck hebben : met wijn gedroncken/is goet tegeu de beten van deädder- Slangen. T (else fap met meel ban Fenigriech vermenght / ig goet ghelepdt op De voeten ende andere leden Daer bet ſler⸗ tjninis: hetisoock goet ghedaen in de oude verbuplde weeringhen ende bleeratten: want Het fupvert ende Deelt de lele, “© fap Ban Koolen in de neufgaten gijeftehen / ende foo opghetrocken / ſupvert de herffenen ende ’t hooft: t lelve met meel Ban Dolick in de moeder alg eenen pefia vig gelet / verweckt de maendtftonden. Plinius fepdt/ bat t ſelve fap met Wijn ghemenght / ende in de ooren gegoten oft lauw ghedrupt / goet is teghen de doof heyt ende Het tupten Ban de Dozen. T facdt ban Koolen/ín fonderbept dat Lande Egyp⸗ tiſche Koole, 't Welck Deelachtigh is ban eenighe hurtere epabenthept/als Galenug betupaht/ met Merde oft met Honig water ingenomen / dood Het ende Lerdrijfr De wore men des buycks / fupbert / ende neemt wesp De ſpzoeten ende pupften- Die Hooy De hitte der Donne komen zijn / ende Poorts alle De opdrathtigheden Die cen matelijche afs vaginghe behoeden. VE Water, daer de Koolen in ghefoden zijn gheweeſt / is 975 be Kandtwinninghe / bes fehrift dele kracht om de De bladeren Ban Koolen niet waonderlijtken goet om de gebreken Han de zenuwen ende Han de lidtmatente Helpen ende te gheneſen: is ooch ſeer goet tot allerhande foo Wel oude alg verſc he Wondenzende oock om alie voortsetende quade vervuyſde iae kanchers arhtighe ſweeringhen te fupveren ende te gheneſen / die met gheen andere middelen geholpen en konden Worden ; te weten alg de ſelve daer mede ghewaffehen ende ghe⸗ ftooft Worden. De aſſchen van be freelen ende ftachen ban de Koolen / midtſgaders de wortelen ghebrandt / ende met oude Vert⸗ kens eſe vermenght / is ſeer verdꝛoogende van krachten; ende daerom ig die leer goet om De verouderde pijn in de fide te verdz hven oft te verloeten / van bupten opgieftve= fen zijnde. he De wildachtighe foorte Han Goode Koolen / Dlooren ghenoemt/en Wordt hier te lande foo veel niet ghebruyckt in fpijfe oft in eenighe gebreken Des lichaems : fp Wordt nochtans van fommigemet groote menighte in be belden Be-anderhouden/om daer faedt Dante vergade⸗ CBIVQEGHSEL E Kooie geeft ſoo groote guemeynſchap metde Kaen / dat —J —— ſonderhept als gear is / bet ander hd wijls vooitbrenght. Andere ſegghen / dat het ſaedt ban de koole een 8 tb: als den het ahefaept wordt/te beet je DO 8 / 9 {gs ende eenen Rade voortbrengt als bit facdt heel oudt is; boe wel dat het fesiaer goedt blijft (onderte bederven. … De t achten ban Koolen ſouden bhnae anmoghe⸗ den: a De ghe⸗ telande Sluyt-Kooleri oft Krop-Koolen , ende de Meten bren nfops Choux verds oft Colerss ft 't Italiatuſch maer meeft Brafsica capuccia oft Cavol capheci : bier bp hoozen de Genueefche lln Brafsica alba Genucolis gheheeten / de Groene fupe-Hoole/ van ſommighe Keulfche Kappers oft Kappilch ghe⸗ ten/ ende andere /Die hier te lande ende elders ghemeyn zjn; ennede Allerkieynfte Enghelfche Kole, bie heel ſueen wit is behal⸗ ber aen D'upterfte kanten / Die gjcherft sjn/met ghekrotde bouwen impeide francen/met roode placken beſprenckelt; de welc⸗ —— elen als {p noch teevachtigt zhn / om De haepkens te binden) als Lobel betupght! die ſe Anglica Latin Brafsica fimbriata : de Sbehackelde oft Eppekoole ( luleks als fchijnt re wefen de gheue die forumighe Pluymkens- Koole hees teu) noemt Ip Brafsica tenuifolia laciniata ; € De ſeydt datſe bepde upt Stalien terſt ghevrogbt zún ; want be fprupten ban Diergeliche Kolen worden in t Kick van Napels Bruoccoli oft Broccoli gheee⸗ ten. De Dloontn sijn mt BoogheuptfcKleinder Kolen gheheeten Ende Crefcentius/ nat de mepninge van Deele (© rd Woote/ oft twel De Wilde / daer in't bolgiende € handelt woidt/Scariem oft er — un 976 ſeydt oat het een is met Culiculasagreftis,’ttwelek fp Cauliculus ver · flaen: ende den Franfchen oberferrer maeckt Dact Petiet Chou aigre Ban. De Witte Zlupt-Koole noemt den felben Lobel Braffica aiba feffilis glomerofa aut capitata Lactuce habitu , om Datfe de krop Lateuweoft de Ghekronckelde gefloten Batouwe foo ſeer ghe⸗ Icke. Defe ig war groorer/ ende in Italien eñde Branchrick ghe⸗ ® mepner dan de Roode. Nochtans begheertfe een koude locht / eude in heere landen verſterft ſe Met ſtros bedeckt wordtſe witter ende pt beter. Dan deſe Witte / ende oock ban De Koode ghefloten Kooten) fepdt Lobel} en iſſer nerghens ſoo grooten menighte als ín Aederlandt/ ban waer Gatfe met bolle fchepen gert worden in Buptfchlandt, Enghelandt / Dranckrjch / iae Spaegnien · De Davopfcte Koole is tweederhande by Lobel ;De eene heet hp Somer “Savoyc-Koole , in’t Latijn Brafsica patula criſpa Sabauda æſtina⸗ Ende deſe is meer gherimpelt ban bladers dan de Winterſche / bzuyn groen / maer in de middel min ghefloten ende geelachtig. De ander is vaſt ghefioten ende Wit gheijck de Ghemeyne / maer Taugbwerpiger ende malfcher. Bp noemtfe Winter-Savoye- Koole, íÍn’t Latijn Brafsic Sabauda biberna. De Bloem⸗ Koole foude beter Druyf-Koole magen heeten) ſeydt Den felbenLobel/intZatijn Braf- ficaflorida Botryits,nae De fprupt elen ban haet bloemen; De welcke inet feer Dicke mofchachtighe witte graenen ghelück die ban den Slijfboem voortskomen / met tahghworpiahe ghedaente ban Diupben / bijkante midden upt de blader: waer tuflchen Dat fp gheljck ineenen bunch beflatenende gheboedt worden. Bet ſaedt ban Defe Looe wordt meeft in alle landen upt het eplandt Lppera oberghefnnden. Be Kaep- koole is eeft pt Sriechenlandt ghe⸗ komen. De Diwarte ghekronchelde Italigenſche Boole) in't Latijn Caulis nigra Tralica an ommige / ende ban Lobel Brafsica nigra vndantibus , érifpis & laciniatis foliisgheheeten / is veel te. binden in De landen Daet”veelolie waft ; ende ie Daer ſeer ghemeyn in De pots tagie / midts dat ſe ſeer goet ban ſmaeck is / fonderlingben in olie Gbelepot/ oftin olie ende waterghefoden. Ap heeft fwattgroener ênde ghekronckelder bladers dan de ghemeprie Lioole/als de tiens De forte ban Dodeneus hier beſchrev í dude LafijnfchePoëten zijn de ionghe fprupten die inde Lente van De Koolen ghe neden wierden / anders Cyma caulium , fulcke als hu in't Ftaliaenfch Braoccoli heeten / ale ofmen Precoculi oft Pra coces cauliculifepbe. Dan oft deſe Dprupten ban allerlep Loolen genomen wierden in onde tüden / oft ban een footte alleen / alfmen în Ftalien hedensdaeghs doet / Daten blijckt noch niet genoegh. Stekclighe Koole ig een foozteban Kodlen / wiens bladeren ende fHeeters met doornen beſet zn/fulcks als Baubinus Brafsica ſpinoſa noemt. 4 Ghefpickelde Koolé , banden feet gheleerden Petrus ondius beſchreven / ede Brafsica variegata gheheeten / ie ban Gem eerst te —— in Weft-Diaenderen ghefien ghewee ſt. Defe lioole alfoo fp níet meer dan eenen boet hoogh en ie / verſchilt niet ſeer beel/Dan alleenlijck Darmen daer plachskens in fiet / fomtijdts cock gheen. Den fomsúdee beogber / ghebeurt /oft bladeren leden mat ’t midden een k t de ſtrengighent beg winters ſeer om fien Dan inandere tijden des izerg. wat moegher Dan dD'ander : maer intacte fraeper De f hoe wel datſe Den ende berte zijn Dan den andez Dan dat ban de ghemepne tp. De wortel dat {p en 5 en. Caules Prototomi van de ſommighe ſpits / als die Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. ſtercken bortt- gheleden / dan zón fp feer goedt Om eten / Ende fmaecken alfao wel als de Bloem Koolen / midts datſe mir vochtigheydts in Gebben / beel meer / ende begutacmer boedfel kp brenghen dan de ghemepne. °C welck De gene! die Daer han ————— boor ervartutheyt gheteert zunde / ſamentlgjck tupgben; ' ' , p In Egppten befpraeptmen de Coolen met water daer Niter in ghewepckt ie afs (p groepen/op Dat fp beter fouden weten. Noch vande krachten der Koolen, De Koolen bebhen fao veel etude foo grooten krachten in allerhande ghebꝛeken dee lichaems / Dat De onde Komeynen / als Lato ende andere Berupshen/ qieen andere crupden tegben unne fieckten ende galen en gebrek ten Dan de Koolen /ende Dat toel Den tjdt ban ertelijche hondert faren langh/ cer fp De medichns in de fladt ban Keomen woonſtede wou⸗ ben gunnen. À Men houdt ſe boot warm ende droogh in Den eerſten pred / vers droo ghende fachtmaecheride / afbaeghende ende toebeetende ban krachten. Andere ſeggen / dat fp kout ende droogh zjn in Den eerſten Bracb: maer bat ig ce verſtaen ale fp langh gheſoden zjn/ ende haet falpeterachtigtept afgbelepbr hebben. @m be Woolen in fpófe te ghebeupeken pleeghmen op beete plaetſen de lansig bladeren te verkieſen / ende De gene Die naeft bp den tfop oft de middelvan de Koolen ſtaen / ende Die open zijn / ende niet dieghefioten zijn: want men fepdt Dat hoe de bladeren wijz Der open flaen / hoe fp beter ghetoedt zjn / ende bande bitte der Sonnen beft berreert ende bolmaeckt zjn / ende daerom fmaechee Wicker zijn : nochtans inde Somer zijn De bladeren al te hardt ofc taep: daerom cetmenfe in de Winter / in fonderhept de Zlupt- Woolen / ende de Shekrolde oft Ghek ronckelde Woolen / die meeft met bet bleefchj gheſoden worden / ende alleen finite zón boor geode ende arbepdeude menfchen s hee wel vat fp nochtaug beter zijn dan be Ghefloten / maer niet foo goedt als De gene Die ont loten zón, Sommighe en nemen nimmermeer DE- upterſte bladeren / maer de ghene Die dacr nae bolgben. 15 Alie ’t faeche datmen ghemepnlick houdt dat de Uoolen niet ſeer beel boedels en geben / nochtans ſeydtmen in Stalien Dat ùe kinderen/ die veel Kiooleneren/ haeft groot wo rden. … Be Koolen worden in azijn oft meeft in pekel ghelexdt / ende foo vauw boor falaet oft anders ghegeten : tweltſt een feer gbez mepne fpöfz ig bynae alle be Werelt boor / maer Wel meeſt ín pe vei DBuptfchlandt. s 33 3 td fepbt Bipporzates / gheeft overvloedigheydt ban — — DP melck / ghefoden ende met laugh Peper beſtrapt ghegsten,/ oft ftooft / oft Vat fap te oitheken edig De boften met Yool-fop eeft. é : De Kooten nochtans al te beel ín foijfe gliëbiupekt / Ba {Waer ende grof bloet / verdupfterven”c — betsaat wr faep / oft maecken hem ongheruſt dao, ſwaert ende berdaerljche Droomen : Dacron en_ mogen De ſwaermoedighe menfthen k Koolen etén / ten waer in den Winter/ ende dat met Peper ende Benckel ohefoden :ooch almente met vet vieeſch fiet dan berliefen fp veel ban ha:rlieder quaethepdt ende ghchzerks andere legghen oock / bat fp gheen quact en Doen alfmen hun fan Daer op Drinckt, Andere legghen/ Dat de gheſoden Aaole Heel nuchteven geten/ met olie / fout / Comijn / ende Grout / Bet. droo⸗ a — ende het u belett / in ſonderhent ſonder bꝛaodt — ſcheuten vft tfSppen ban de Koolen worden in het ‘Booriaer beel ghegeten / ende zun cer verteert hebben meer bocheighept in Dandebladeren. Deſe ionghe fe t 3 kens (in Italien Broccoli £ ) worden in't Rick van Hapeis vooꝛ een ſonderlinghe fpijfe ghehouden / met olieendeasijn/oftoock met Boter gheſtooft / rar datſe vens lieht apgbefaben zn. ke den Den / ghenefen, De leber⸗ be Bool fstot Dar gene die grabeel⸗ „wel gheſoden / ende dickwhls — is bea bee ares op — — Koo worde dickwils Ge bꝛupt „ende oock foo betspor. — san — De lioolen twee oft Bypmael gheſoden ben buyck · „maer met ſwarten wijn genomen / trecken af De galachtighe “Eolumella fepdt Dat de Boole Crambe’ ghebeeten -is,/ om datſe t gheũcht hinderlijck is beel-giegeten ; maer van bu is fp voor : want, D Die bupfter- eben uien be oolblateeen ren alleen sen ee hele Be ooi asof aide Witmer gmt Den gro ——— bin be mt — „kostfen. Std wrat REE 1: —— ban lioolen od Sheich ee roo; Pi Gp ane aoch feel HEER Bled ampernoelien “Alle De i _ Het vijfde Decl. Water ghediſtilleert van de bloexende Shekronchelde l nuchteren ghedzoncken / helett de —— ij —* amer ed sbupch oock weeck: ende ig wonderlijcken geet tegen de beten ban De dulle honden; ende brenght de wonnen om. ; Bet merg Vande aolftrupcken gheſoden in Amandel-melck / ende Dan gheſtaoten / ende met honigh oft fupcker vermenght / ende — gheleckt 7 gheneeſt den hoeſt ende beesbept ende kozthent it em · De Koole ghebꝛupekt met Azijn / igh / Coliander i F goeree Bel re Ë 3 * Beni id ende Düle / e Koode Dlupt- Koolen worden Heel bp de klpfteri om den bupck weeck te maecken.. 4 à eeste 5 De — ende —— alle haer andere deelen heb⸗ en oock groote nuttighe om de uptwendighe ghebreken deg lichaems te gheneſen; want Galenus ſepdt Dat De lool biaderen alle wonden ende zeeren hoe Diep ede hoe oudt die oock zijn toe⸗ heelen / in ſwarten wrangben win ghefaden/ende opghelepdt. Een plaeffer ghemaeckt ban gheſoden Koolen / met Azn droefz fem ghemenght / ende twee rauwe doperen ban tpers/ met wat Azhn ban Koofen/al tfamen welvereenight ende gheklopt/ie goet om de pine van’t flerchn wegl fe nemen / als Dovoneus oock eensdrels te kennen ghegbeben beeft. … … Defe koolbladeren worden oock op alle ſchorftheyt / krauwagien / rappigheyt ende — — des hupts gheleydt: ende de ſelbe met fout bermenght / beletten Get-uptbailenban’tbapr. … Be ſelbe bladeren ban Koolen aheſoden / ende met honigh ver⸗ —— — goet ghekepöt op alle voortsetende quade rexviplde ſweeringhen * via A Bet hete blotpende Bhekrofichelde Koole gheneeft oock alle placken ende ſproeten ende ken ban de Bupt. 8 elk HN De keolbladersop be buplenendr andere blaime placken ghe⸗ leydt / gheneſen Dis” pd een De Koole met Kupe ghemenaht/ chdt apghelepdd / ghenee ſt de berkrompen leden; De Koolbladersn iet Boonén-meel deme ught / zón nut ghelepdt op Be ghebreken van de ſchameljcke leden. De piffe van de ghjêrte / dik veel Hiooten geten hebben / bewaert / ende wa maeckt / is De ze / daerop ghelepdt. bande Voole in cent ghedaen / ende nae Dat De vrouwe ont beeft in De RDR ghefer/ bederft het ſaedt / ende doetſe mids ene OR — d edt Sntböe van noot ed fout van ze alen / oft bat aer — se 4 a pen barn aol van epers ghemenght / gheneſen de berbjandthept. - * 3 Khoa ban — dl Laad — bier ; ende is goedt tte waſſchen / en) —8 * EE Ohe van't facdt ban 5e deitachtiane Koolen / Diemen. Bloozen noemt! geflaghen/wordt boorde Kaeyſaedt olie gebupckt / ende oock op fommighe plaetſen daer voor beekocht. HEE NTIL CAPLTEL “ee Va VVilde Koolen. N & Gheflachtene ⸗ vlij: bit Capit cl lpreken wp ban twee foorten ban tide 1 nen de pi en Koolen be beft ghelück: der Geeft — nen En i eeten / ede De Koo pijfbe forte ban Tamme Koolen / die Wp Sloozen oft zrtnachtighe Hoole noemden , heel ghelijck weten :dan fp is wit ger/enve Ban ſmaeck pan de Dloozen zijn : anderg en berfchillen fp vanmal: ; is Kanderen — ———— / bloemen ende “ faedt-hauwen niet Leer veel. vt — — dele iffer noch ten ander Wilde Koole met “geel Élepner/gladder/onghedeplde bladeren / breedt ende Yanghworvigh ban maechfel; be welche aen haer onderſte pe ſteelen bijnat omhellen / ende foo be bladeren van Deur⸗ wag niet qualijck en ghelücken. De ſteelkens zijn rondt / dun / ij del oft hot éerft Witte bloemkens vocrthrengen⸗ De/ ende daer erde rid laughworpighe hoeckachtighe feng met faedt, aut Orta De Pet: 1, De eerfte loorte waftop de rouwe hooge votfige plactfen banden Zeekant, alst tozides ſchꝛüft: Ee EEn Talfs eb Becher — wide landen foo Clus Gus berm; ende oock in fommtighe plactfen ban Dor Te ——— Koolen bloeyen ín den Somer; derd ‘wordt Het facdt vijp- Daan etrfe Bam bete gwen Det int riechs Cram ia Kp la; int Matin Brafsica ner Sar wide —— Brafsica rufticä ; van fopumigie Brafsica marina „datis Zee-koole; hoe wel Heveen-en-twintighfte Boeck, 977 ,/ Gmie Roofe, —— Ny hee ST he 978 batte verſtheyden is van die Brafsica mârina oft Zee-Hoole ban Wiofcorides / Hie men hedendaeghs Dodenelle oft Zeewinde noemt, Daer Wp int £ 3. Boeck van ghehandelt hebben. 2. De ander foorte noeme ich Braflica fildeftris perfò- lata ; dat ig Wilde Koole Bet bladeren Ban Doorwag : andere noemenfe Campeftris Braffiea ; fonumighe oock Braffica montana, dat he Deint Amable nit Bergh € Aerd, Krachtende Werckinghe, 1, De eerfte fonte ban defe Wilde Koolen is warm ende —— van aerd / ende oock afvaeghende door haet bitterhept. De bladeren van dele Wilde Koole /fepdt Dioſtorides/ —— / ER eude Geelen De Wonden / ende Doen ekiuahen ende ghelwillen daer op gelepdt: Kd” behe, foozte en heeft geen krachten die mp bez Rent zijn: ende fp enn wordt wan niemandt Boor ſpüſe ghebrzuyckt. BIIVOEGUSEI. His —— ban beft Wilde Booten ís ban ſommighe Ha a —— nae Den fauten ſmaeck / ende oock Caulis — andere Witte Zee-Koole. beſchruft ons cert fooyte vat Wilde Zee-Lioole / Die De —— it afleg niet en gheljcht. Wire Zee-Koole, ſepdt _ Bp / wt Latin Braffica marina filueftris multifiora monofpermas 5 ſoude be — Wilde Loot ban Diocſorides moghen weſen. Deſe waft in Enghelandt omtrent De Zee: ende midts Dien datſe Ongbeoeffent blijft / foo is fp gheheel rouw / ende feer hardt; maer De vruchten zijn veel onlieftgeker/ nochtans eenighlins cetbaer. De bidemen waſſen ghefijch Dicke kroonkeng op beelt tacken ; ende zjn biectk wit; oc hautokens zijn kort ende dickachtigh· de welche elek maer een ſaedt in en heben / als dat van de Sodanelle / klep⸗ het ban ten Ertwre. De bladers zjn byn ants gheihek die ban de bimpngroene Koole/- maer dicker ende — om fien / met ghe⸗ twaterde kanten ende feet kanſtighe v Bet thoeede geflácht ban defe Wilde — te weten met blade⸗ „ten ban Deurwas / is ban Tobel Enghelfchen gbehauwden Door- as met bladeren van, Steck- Rapen geen t Latin Perfoliata Napifolia Anglotum filiquofa ; ende ig van hem houden rte ——— gheſlacht ban ghewas tuſſchen de nter- Uerſſe as ende Doorwas / om Dat het ghtenfins ep bege oft gie ig nnee en ís: maerin Italien / Spaegnien end rp od ep ban ſmacck / ende Dies aengaende De Boden Oest — Caſtoꝛ Burante/ Die’t Brafsica campeſtre noemt / tlg het ban ——— dotk ghenoemt Wordt / nae Den naem Callejon, Dat is Kleyn Koolken, oft Brafsicula. Dan den er fefben € luz ſius befchrijft Daer twee foorten ban : De ctne noemt hp Brafsica campeftris albo flore, hebbende ee bir ghetackte ſteclen hoogh / hier ende daer bewaſſen bladeren bijnae als Die deſe forte Brafsica femine quadrangulo Dt Den eting: maer men foudefe heter Braisica Áiliqua quadrangula noemen: want het ſaedt en is niet vierkantigh / matr De hauwkens oft horenkens/daer Dat faedt in fehuple. Dales rius Coꝛdus febünt defe foorte Brafsica agreftis genoemt te hebben. Haer mede-foote — Elulius Brafsica campeftris purpureo fore: — ee ee oppe — ſcherp ende heet ban ſmaeck: D ——— LN ter Van verwe: daer nae gf beke than en 1 mijer alg aen de voorgaende foorte. ——— oorten vergaen alle ters / ende fprupten — — t afghevallen ſaedt tend fie bloept in Mey in Doftencijck / De ander in Meert / te weten in Mpaegnien. Fn de belden tuſſchen de Steck Waffen dier⸗ wak a hek Yoolen met vierbiadighe bloemen / onder bier bleeck — — een mid⸗ Een needed vmbilicorum. een oo; om; —— — Brafsica p — le: * wordt. Brafsica canina, — Daris Hopdts-Koole abe, EE ras halve kens — ——— van de hier befcbarden wend id Í iste Bafen-Latoutve oft ngen le Det Torscrumdt / we Büvoeghſel ban Neve —— ———— Wilde Loos bende Camz Bo balie bendes ——— mi ” | klepner dan Bollo _ bf bladerkens € Cruydt-Boeck Remberti Dodonei. boeckgheng. °T felbe water: twee oncen —— ghedrontken / brenght De wormen Vande ionghe kinderen @m De ghefvaitkert met He Wilde Zee - —2 ——— ſaimen De bladers met oude Bertkens lie fe ffooren ende menghen / ende foo als ten plaefter op eenen groven ljznen boeck DeeBen/ oft op een facht ghetauwt iecvet : ende foo gheneſen ſy De pene Van de fijde/ ende ban 'sfieccins in ſonderhent als De pijne ſcer oudt is. HET AEK CAPITEL van Bernagie. 5 Gheflachten: D € öpiechte Bugloffa nan de oudets / bat is be Ber: nagie / is tw eederbhande: de eene vergaet deg Winters; pe ander blijft altijdt groen · 25 ernadiës, a € — 1. De Bernagie heeft breede hladerert / Bee epe ed dau —— rondt 3ijn/ ter aerdenWaertg ghe⸗ — ghen / ende Der aerden ũyt⸗ abe — Vonage a de bl — — van — daente de Koeytonghen eli, Daer fleelen zijn oock rouw / anderha lveñ — hoogher / ende deylen hun aen t opperftein veele ta —— ae ————— — leflijcke ——— bloemkens/ ban Bere / fomtijdtg oock / maer — wit / hi ghemaeckt ; de middel ette: lijtke [watte eenn draepkens; de — hun opperſte te ſanien komen / Pader een vondt deberp oft fps foarte hant ae” tombes Ber oft mefens ſomtidts twee oft een/ ghelijck aen geleg maer de eg ter. De wortel ig met —— deeper en han de koude noch den Winter hit serine iaerlijcks. —— — moch ten foot ale bondenmet dierg — „met blauwe —— — — ———— Draepkeng in * — 7 in't leven / e1 Ran de Winter ſche koude wel — lelfs de blade⸗ ennen ine grtn. al — — Set vijfde Deel. ld Rernagie die attindte groen blijft, ynt — woꝛdt alom irt de hoven ghevonden: * mt op allerlen grondt ende aerdrijck Hoort. 2. De ander rd is ge fe Een te vin⸗ Den ; ende is Han Heel weynigh menfchen b < Tijd t. 1, De Ghemepne Bernagie groept * bloeyt gen F veel van bert ot ond — ——— erf geni ergaet deg winters. 2. an nagie f8’swint and — — green / ende blijft veele AEN in’tIcben/ —— * Naem. 1, eerſte en: — —— ſoorte van Dit ine poteken-Borago, ee aba Burretſch; ín gras inde Vpoteken- — — Bren zint En € Plactfe. — — nagie —Bs—— ugloftevan be onders/ Die ſy mt ere Biyosvor noemen / in't Latijn Grietks bouis, B loffus , bat —— —— Lingua —— hen jans ti —— an pen naem Borago ghekomen Boe Co mts DC ín B eranderende. Len ten 3p datmen ——— woozde Borago in ſtede —— — enbegerbeteren moet. Plimug noeintle ——— tlas, patte het herte verheught úch matt 4 ee amber min gemene Coone ——— /in’t Hie Boraginis altera fpecies, magh * virens iis / vat is Bernage bie altijdts is mertkelij Nete maer in Warm Kracht — —— “— woꝛrdt belsen Agen — filueft Het een-eni.twintighfte Boeck. 979 Maer nu ter tijdt leghtinen niet nd —— Daer van / naer ee geld be — — wijn; ende men doetſe inet falact bp andere trup · ende bat —— de —— —— —— te bere t ——* „dot (elven tende moerben bele Wee - —— inghemaeckt ende ineen conferbe bewaert ; ende dn or noch pd andere dinghen ban berepet /bt — wabe deg herten / ende om alie dzoef⸗ 5 ent te Hemera Benne ——— upc — —— gheleerde in alle landen ghe⸗ ban Bernagie / met ander moefcrrupden geben oock Wat vm den bupek weeek temacchen. ny ge — vj bladeren met —— gheſo⸗ zijn reden n/boe, dien dat hún Keele vouw ie was — betupght. _ Bau dit crupdt ſi e/ darmen ſeydt / Dat — bieb —5 eyne tackslens voorts auet Wortel ende facdt gheſtaoten oft tu Wijn oden ende goet is tegen De derdedatahſche oꝛtſe; ende De gene die Hier tachokeng heeft/tegen de Biecz dedaeghtee korte / in Der felder boegijen ghehrupekt, BijVoEGASEL (bie be boetken van trleitug leſen / in De welche hy die due ggben —— — o — — k — at Dit het Dreugden acndoet/ ertdt bat bet Coragie ban — „Bor- magic oft Bernagie moet heeten. Sommighe noemen ’t Bugloflon , Bugloffum verum oft fg Bugoffam vererum „oft oock Mum lati= folium. Anguillara (iet het boor de Lycop {is aen / mact niet te wel, Bries En oock befe mensen tfclie nâemen; Barpatz , Borrich „ ufres ————— u Himmêlftera „Ochfentzung. In’ t 34 groen ſtandt / maeckſel / wefen lhmighept de Waelwor als —— dieſe in be hoven van Antwerpen ‚Dan amet befe fchtiderje — md beteechent/ Die bp aldus befchrft : Kllerkleyntte Valfche Bernagie van de Herbariften. Befe beft Klepnet blader ban Die ban Bernagie oft Longhec-crupbt, Be Bbloemkeng zón oock purpurblauw/ als Die ban Bernagit. De wortel is cerdtbeerdigp / met veele ſaſelinghen. Sp bloeyt in de ———— {nde hoben bloeptſe in de Lente Sogſimatndi Ben ſmaeck is ———— hh / met etue lumig⸗ —— De Bernagie oft Bugioſſe nier en heeft. Hp noemtfe — pumilum repens Boraginis facie, oft Botago rum fpuria, 8 Columna ed minoc mede foarte van A lyſuum Noch vande —— van Bernagie. De bladeren vant Bernagie groem zijn / cride niet als fp borre zijn > Ì Giet balfeop mn dat het niet upt erf —— gore ce Er achtig m't wertken · — — —— Daer het crupdt toe isseude zjn oock goet * De bloemen e ander ooght greed jaer ghehouden. ban de —— — blöft / Ss reke De —— teghen Die e MSR. — ende deſen ijn ghedrzontken/ maecht goet bloet: pet Gele Doet DE Boomen rauw gelen / *— jn hed), ie fosijmelingbe in't hooft bbhen / die ſullen nemen — mengen * mes envel nin foo worden fp ghehelpen 980 Teghen de bebinghe ende kloppinghe desherten neemt Den Du⸗ toop Die ban Bernagiet fap gemaecht ie: oft, —— — raw tude drzinckt Dan daerop. De ghint/Bie voor De ballende Gectite bef: abt zin í ſullen fap ban Bernagien ũeden met Senebladeren: ats dit ghenoeghgheſo⸗ den is foo fullen fp ’t ſyghen door eenen doeck / ende mengen Daer onder Den boorfepden —— nen Bernagie vende ſulien daevaf ‘gmorgijeite endé ntg Dine * Den Sproop ban Bernagte is — ‘gerinicht, De bloemen in Boom- ——— EENS olie op hét beet tnde op de maghe gheſtreken / gheeft ote kracht. Saÿ van Sernagie is ————— — eide ynighe beten. ———— water Han Bernagie is ſeer onberlingten venen en — Diemen in De kortſen heeft / ende —* de verhittin⸗ — rd gheſwillen Der ooghtn / ban binnen ende ban, bupten zupt Oefen —— oock rauw ende cheſoden ghegetentenen ittin s lever De aſſchen ban Beeriagie/ met Bonighwater ghemenght/is feet goet tégen de berbittingde ende zéerighept Vanden mondt / bant anas op van 7 tongbe Ende ban ttanothieeſch / alſmen daer den mondt mebe waſcht Bethagtsin gbetnekt van Ethium be Ju kort, men — — en / ende thium e — in ſonderhept van tel ban ee Di groen blijft / is de Waeiwortei van krachten * — * t ck / als Dt is. Bel ed Benin bag Daer Columna ban bermaent / wordt in — gore bar de 5 — * niet — ge⸗ Zeten / in't warmoes gheſoden Der „HET X CAPETEL aime Van Butlolle oft Offen-ronghe. — Gheflachten. FE opsechte ende giemepne Bigtorië oft hak tonghe is oock tweederhande; een Groote oft. Tam? nie / ende een Kleyne oft Wilde. Bemegne ute — Jang e Cruydr=Boeck Remberti Dodonæi. langh / oft hoogher / xecht ober condi fia: — — ende nae boven heee Hek zaden Ende Daer aen Waffen veele ſchoone bloem — ** gevoeght / dan verwe in't eerfte voortkomen licht purpur / oft upt den rooden peerfchacitigh daer nae / als ſy heel open zin / blauw / niet ſeer groot/eltk in vijf ven ghelneden ende wijt op ftaendezende alg Hie af vallen ⸗ foo vindtmen in die —— bloem Viert Dep oft biet laugbarbeighe auwe korzenkens den / die Vol ——— de fronf= elenzijn, De wortel is langhw ndt / eenen vingher dick / veele — langh in t 7 blijvende / ín heete landen ende openluthtighe plaetfen van bupten roodtachtigh ban verwe ⸗ maer elders brupn oft ſwart · achtigh/ ban! binnen wit / ende vol taey ſap. Spine oft — Sugloſſe⸗. hiene —— — din * meynen man / is een kleyne medeſoorte ban de voorgaen⸗ De Tamme Bugloſſe / de iet gevan ou Bentacy Deighe ne — — —— — bals Elepn. De wortel is dun ende wit⸗ € Plaete, 1. De Gro ——— waf in de platte — — fepdt —— maer, —— in de — * waſt hier te re oper — De lee — — bike Deegan Sn 2aectimoenet af tot bi eint epnde ban. — de bladeren bergaen: des 5 maet in t el elders/ w/ — At) % * —— Het vijfde Deel. noemt gheweeſt (die Galenus ondert geta van Anchufatelt : Haer Dioftorides vien, — bekent en í8/leggbende dat de Lycopfis wan fommighe oock An- chufà genoemt Wordt. Ende voorwaer meu magt dat met goede reden Booy een ſoorte VanAnehula Fouden/aen- gelien Dat het de felipe ín alles ghelijch ig, Dan dat Het de xcoplis ban de ouders íg/fal cen ieder moeten behennen/ die Dat fele met de belthr b inghe Land proplig te famen brenghen ende bergelijcken Wil :dewelcke aldus ín de boecz Ken ban Dioltortdes lupdt : Lycopfis heeft“bladeren als ZL atouwerdoch langer ende rouwer / die ker ende breeder; langhs ber aerden omtrent Het opperfte Ban de Wortel verfpzept ligghende. Sp heft eenen langen fteel op /recht/ pee Beele fijb-tachen begaeft / die oock ruygh ende een ipanne langh zijt; ende daer op ftaen Klepne bloemen/ perfehachtigh ban bewe, Dan de wortel is roodtach⸗ tigh. Sulcks als onfe Ghemeyne Bugloffe gautfchelijck ig: want haet rouwe bladeren / grooter Dan Lattouwe- bladeren/komen Daer mede heel wet ober een / als odtk Haer ghetackte ſteelen / ende daer-en-boben, oock Haer bioemkens die deer op ſtaen / eñ upt Den blauwen peerfche achtigh van verwe zijn ; inſghelycks ooch de wortel / De Welcke ín De heete landen Van bupten roodtachtigh wort bebonden. Datrom en mortmen gheenlins gheloof geven de ghene Die defe Ghemepne Bugloffe Loor het Cirfion van de ouders aênghelien hebben : Want Tirſion ig een mede ſoorte Ban de Caerden oft Diftels/ iens bloem in Aupfkeus oft gupehelhapr berwaept:maer onfe Bugloſſe ís gan het gheflacht der Caerden leer verſcheyden; ende Haer bloeme en Verandert gheenling niet ín ſtuyfkens oft wolachtigheden. 2. HDe ñleyne ſooꝛte is van den ghemeynen man Wilde Bugloſſe/ ink Tatiju Bugloſſa filueftris gheheeten: defe is een Lycopſis minor, oft liever een valſche oft baftaerdt- foozte van Anchuſa. Ee — Aerd, Kracht ende Werckinghe. De Lycoplis / daer Wp dele onſe ghemeyne Bugloſſe voor houden / is verkoe⸗ dende ende dzooghende van aerd / als Galenus betuyght. De woꝛtel/ ſeydt Dioſtoꝛides / met olie gewrehen / ende op de Wonden gheleydt zijnde / gheneeſt die : De ſelve met Gerften-meel — — ſeer goet gheleydt op het wildt Gier, Ende ſy doet Weeten / als haer fap met Warm water op Be huyt gheſtreken oft gheleydt wordt / ſoo Pli⸗ nius betuyght · Kd “Dau defe cruyden / ende fonderlinghen Ban de Tamme oft Shemeyne Bugloſſe / ſchryven de geleerde deles tidts / dat e in haer bladeren/ bloemen ende wortelen alle De fel ge Rrachten heeft Diemen de Hernagie oft oprethte Sur toefchrijft;ende ſy doen de lelve bp alle gheneeſmen⸗ ben bie ip bere e {p bevepden om Bet hert te Verfterchen / gerlfchten /perheug — — droef Gept ende ſwaerig⸗ DE bi hen goch/ Dat de bloemen Daer van/ in Wijn gelepdt /ende De conſerven daer af ghe⸗ maeckt/ ſeer goevt zin ——“ ——— benauwde ende melaurholijthe meuſchen. De bladeren Han felbe truydt bp andere moelt ghedaen /permogtjen al '£ felipe Dat De Bernagie-bladeren zerchen. — — baal BV OE'G'HS EL. Eſe Ghemepne Bugtoffeis van veele hedensdaeghs tat onders D —— oft Bernagie / im t Latijn Bu- gloffam anguftifolium gheheeten/ Dat is Buglofie met {malle bladers; Ban andere Groote Offentonghe in ’t Booghduptſch Augenzier , maer meeft Wellch Ochfenzung ; int't Latijn Citfium Îrateum Fuchûi, datt Bodoncus hier tegen gefchreben beeft: it Engelſch “Beetfe Bugloffesiu’t Franfops Languede beuf. Dp waft in ancu⸗ zich onbe Loprepnen over at Dan felfs| maer meeft ín De kozenbels Den. Aengaende de Lycopfis , ſommighe ſegghen D de oprechte Lpeopfis is ig zom deſe GI ⸗ er co De Anchufa Onoclia. De Kiepneoft Wilde foorte worde ban de felbe oock boog een foorte ban Anchufa gerekent. Maer daer enig niet veel acu ghelegben hoe darmen defe ctupden noemt: Want om in?t kort beel te vervatten alle de foorten. ——— “ende Echion / hebben ban gheda bj Ben anderen {oo grooten epnfchap/Datmen niet beelmisdoen en magh / alſ⸗ _ men de eene booy De ander aenfiet ende getnupest Wel is t waer ‚Dat de ten ì de ander;endede gemepne Buglaſſe wordt gende banen » Latijn Buglofum magnum , ishet — —— — pier nae met Den naem Dan Cirfium en ‘berfchilten / ende — meer Het een-en- twintighfte Boeck. 98t Veranderinghe van Ghemeyne Bu lo hj B'one Apt Kobel ende andere. mem ee ln en Ee t Vlateren baten weber met voodrachtige wepute bloemen Wefe Vel (ite tonge noen Padre moch ten klepne foort; bie Label Kleya Oflen- Wda ÂÌ in't Latijn Echif facie Bogloflum mioiunum fote tcf etelche {male bladers hetft ban grootte ber Ectton ner ih 82* biolerte Bloemen; anders de glee — an zee Die uit Wildt waft noemt Den felven Lobel Errati- — u a tus ende kelg/ blâutwekiepne bloemen/ ende tad Dunne nbr vn ee agg abe hese Echioïdes luteum Hie - le ct nge de befé, fs ban ghebaente De —— ſter ghelijch / fende Kobel / ende werden Cugbes bi * t Drouwen meet gheacht dan d'andere / beblsende greie —— te ban haſe· Aatendt oelch/geoepende bp enop pe ſteellktens Endt bladerg ats die ban de Wi be € drcocun/ oock nier min Doornachtigh/een witte lymachtighe / m tude miick⸗ —— en De bloemen vergaen in en en oft flupfs Bug fie. eer ——— bameen ande gewas dan een aaerdr-Anchufa van Zginctà , in”t Zâtijn Ant ì Pfeudanchufa „ende Lycopfis oft Lycapûis geeen moe jn: glo lun Marthiol, eu heeft niet Dat de Anchufa ghelijckt / Ban de el/Die meer Dan tenen vingher dick i8/-boutachtigb, roa, hurtet oft niet berwende, De bladers liggben cerft plat ter aerden / veel in t ghetal / rouw / haprigh eude ghepuckeit / ten palme langt; eenen Dupm bꝛeedt: ín het tweede oft Derde fart komt den ronden Geel boozt/ twee baeten hoogh haptigh ghetackt ende gpebladert, met bleeckroode ghekertelde bloemen/ ate bievan Echium / met kleyne draepkens / ende ſaedt alg Bernagie / maer niet foo (wart. Fu Enz ghelandt waſt een — de korenuelden / die hp En⸗ ghelfche Lycop{isnoemt/ frer luftigt om fien/ met ſchoon purpure- bloemen / alleenop ’t opperfte vanden feel; hard sek een weps nigh roodtachtigh aen de vingeren verwer Ì Tweede Enghelfche Lyeopfis heeft (pet | prighe ‘conde vier⸗ kante ſteelen / ende wurgt bladeren, bip gate pmen langh / ‚iet bed be teren Bupra breedt) ſwattachtigh ende dic beu ſchoot van de cerfche bla. Jop bepbde ſden in klepne weſende boten ghelijk plupmagien : fan dep ld ds \ EE —J ade —— dit —* ú On / macr monde, kens ende ooghen eld giel, Mace bieeru foube beter Loor een ſoortt ban pi p= — + woꝛden gheluck eock De Loorgaende Báftatrdt-Anchufa / cũde meeſt al degene die Wop bier upt Lobelbermacnt Gebben. ‚ Lycopfis van Diofcorides batt Rauwolfius in Sprieu ghevonden / ende Lycopfis Diofcoridis ten / (oude alfoa Wel een foorte ban Bonts-tongbe als ban Oftentongbe weten: haer wortel is coodt / haeren fteel vecht : be bladeren; die upt de wortelen Apyupten/ zijn rduw / hardt / vie ban de Wide € pnógtoffa gheltk· aen De (lecien ftaender ander / klepner-/ hier tn daer verfpscpdt : op't fop flaen Beele fpit ie ſaipy elinghen ban bladeren alg tu het Echium : daer op flaenkiepne peerſe bloemkens / bupten ongtedeplt/ binnenwacrta in fes bladerkens ghedeplt/ als in de Wilde Betonte. Se ſooꝛten van Slanghen hooft / oft Ethunn / Aarden moch Wilde Buglos ghehheeren / als hier nat bijthtwſ Noch van de krachten van, Bogloſſe. ommige, houden d —— eel verkoelende en is / ende daerom goet de / tnbe Di bi poef ebben mbt langen belg! nende en Gopenoaren! Be rosbe ade beedjóft/ die van fen te ghebrupck: teghen De me⸗ faersbept / fchorfthept/ fwaermoedighept / Aauwbertighept / ende oock tegen de met andere beguaeme de ghemengbt. De —— — TED * ſatdt / alltem oft met whn ghe⸗ eghen ’t ber an” dt zate tiart ME t Á or VAD met wijn ghedzoucken / doet de voellets veelm riyghen. n worde de bladeren / wortelen / endet ſaedt gheſtos⸗ — —A hInde / warm op De lendenen ghelepdt om be phne daer van / het Spit ghenoemt / te verdzuwen .. HET -XL — Ls, Van de Anchufa. vaas Gheflachten. « CAE E ghellathten van Anchufa/beljalben de Lytoplis / D zún beiderande bp Diolrorides; te weten De Ous⸗ cha / het Aribiadion / ende De derde Die gheenen ep naemen heeft / ende Wp Orranette noten :_ ben pefe dep fullen Wp Gier cert vierde ſoorte befcigijden: Aegis — eele bloemen. 1, Anchula@nodia gheheeten / heeft breede) rouwe ende haprachtighe bladeren / korter G82 * | wet emepue Bugloſſe / maer breeder dan de Latou ——— Sp heeft veele korte ſteelkens ter —— — onighelagten/ oock foo rouw ende baprigh Hekende a ‚de welcheop haer tlop_ in, berfehepden ſyd· hartke berneplt zin / Berrier met bloemkens als Die Ban Ghemepne Bügloſſe „maer kleyner. De wortel ig fangh/ foo dick alg eenen vingher · —— in eN nchufd Nſcibiadioy « —— ig ein: a — De tweede Anchufa Aitibiadion ghenoemt / hecft — je ſmaller bladeren dan de voorgaende en ſteel ig tamelucken langh / met kleyne fijd-tachstheng ‘pewarfen, De bloemkens zijn kleyn / ende van verwe feer peerfch/ Ban ghedae te de Bugloffe-bloemen ghe⸗ Se wortels tone endelangh. — d vn Fe De derde ſoorte ban Anchula/epgentlijckOryeanette noch klepner bladeren Dau de voorgaende⸗ vene ſoorten van Vuchula zijn ín de warme landen ende roodt/endeberwen de herbes haet bloedich dan ín Pederlandt ende ín andere koude landen ghe⸗ daept zijnde/ en boen (p dat niet / noch en zijn. Dock niet roodt in t aenft telen ín ſultker voeghen veranderen Ende- ren kart. 4 Behalven dele Dip is iffer noch cen vierde foorte van bit ghewas / die met haer rouwe/ ruyghe ende ftekende Kogan be Deele bach —— Wiens e [os chuſa op wi ſteel van een ſpanne kleyne bloenkens — Ee eel nde ac 3 Dan Spaeg⸗ men. an Ki: De aub 7 lt … dd * t wildt/ 5 Cruyde-Boeck ReinbertiDodoneis bun bloedigh fs 5 ij 838 rouw ende hayrachtigh. Anel ‘bp fommighe Calyen⸗ tinge. De wortelen van Defe Dyp voorbeichre⸗ houwen, Doo Heel pleegh de hitte der - Sonne in De cruyden te werckẽ / dat (p De verweder wore gerkeeren har à Je De Vierde magh weten „anchufa, /van maeckfel fanghworpiah/binnen ende bie oock — bne — Dure Nnchuſa oft CDacanette). maer ‘oock ín Languedach: men bindtfe ooch mel elders: Biofcorides ſchrüft / dat het Alt ibiadion op ſandighen grondt wart. De vierde loorte is dickwijls te binden in WBeemerlandt/aen De kanten Lan de acherg ende Wegen. Tijdt. Dele trupden groexen ende bloepenin de Doe merſthe maenden: dan in den JRaeptijdt gheve Dewortels van haer/ alg ®Piofcorideg betupabt. I n, Dit ghellatht ban ghewas is in't Latijn Mae den Grieckfthen. naem A'yyssa Anchufa gheteetens . ende uitt Dien naem is het bier te lande bekent bp delief: — hebbers / bit Dat int bun Goten onderhouden ; d st by de duders hadde dele andere naemen / Die onder de Haftacrdt oft onepahene naemen ghetchgeben ſtgen 5 te int Sriecks Catanchufa , Libyce, Acchibellion , Onophyllos, Porphyris, Mydufà oft Medufà ; op fommughe ooch ini’ Lathu Fucus herba, reg barn — . Te eerſte is hler te lande Ban ſommighe Syaenfche lek hebeeten / in t Latijn Buglofa Hifpanica , ua Onoclia ; fn ’t Griecks Onocleia O'vorncua, ende UZ. : _… — De — peet — Alcibiadion, ende Anchafs tera, Dat is Tweede Anchula; int Griechg Alcibiadion A'AuCiád ror, Eide — — — De oft epâthent{nch anders a — ien gek anders gheenen naent Ong ufa tertia: Bande Franfopfen „noemen [oo wel dele alg de andere ſoorten Orchanette ; ende met Dien naem is bit ahewas bp fommighe hier te lande ooch — de Spaegniaerte Heeten 't — „De fa, / ——— F p De ghene die Plinius in’t 20, — — 22. boeck Pfeudo- mighe Enchufa oft Doris gheheeten wordt/maer Ban ons ‘Anchufa quara, bat iet ehufa. he Ae KE pe eerfte Aurijufa/ Die Droclia eer / „verkoelende Ban, ende e Werckinghe, r. We wortel ban … ig berdroogende ende t gerdt / ende met oock Wat tſamen⸗ treckende / alg Galenus daer van Fchrift: ende midts tterachtigh is / Daerom fs fp oock beguaem vor tate. maer de Ende walt heen” is goet reaper de dee ld ende aſtgerdt · Anthula / udemtz ende Han font - Het vij fde Decl. PYierdeoft Eaſtaerdt.·Nnuchuſa. oude —— toab —— fine —— met meel ban gherooſte —— nberg Polenta gheheeten/geneeft ſy het wildt vier ende e opdr en:ende met edick gewreven / Bert terganie ieuc lende Heete krauwagien ; ſelfs de maer meeſt De en * dn * de moeder gedaen / trecht de vrucht af; pefeleiu de ge —— ore he | gien pat Be lelve wortel gebrꝛuyckt wierdt om — — de — paer mede dick te maecken. De bladeren van dít felve rrupdt in Wijn ghefoden ende onchen/ ftelpen den loop DES bupcks/als den ſelven hed. 6 tel van cbúabion haet Wp be weede e pan. Anchufa boer houden | ís warmer Ban eerst et Galenus/Dan * * Onotlia/ende ſpe⸗ achugeec maer — — —— med * — opte 3 de welcke bitterer twee dad el chevper oft [pe van Gnactk. Ende / ae’ ecerijachtiger daer Ban ſchꝛift/ — ende de bla⸗ —— feer goedt/’t Pie ib % a gheb ot ben / 9 vm maer in fonberpepde raus tehen „ boëck dat — in't he capitel — sche wind daer mede roodt re ve dj … Bp fepdt (outen boter in wi eed ac eg pe eere z jde ‘Belde nut ig niet alleen om pi —— pie van ——— —— eren bie met warm bier int begtjifel ze daincken gheeft Het een-eri-twintighfte Boeck. 985 BILJVOEGHSEL; ES Anchufa is van heele | ban andere Tamme Oftento ban Groote ende Kleyn Roode Ofenronghe oock Schaeps- tonghe * wed Sm Offen- tonghe + Andere noemente Kleyne Wilde Ofleotonghe, tot 1 ſe ban! bet Echium bat nu ban —— Wildt — Di ghenoemt emt Wordt : Ononis oft Onofma — ind lengte min: van kan den lefer Wordt Dger eer Berachtert ghenoegh da — Dat de mi À ke ed Anchufa at ng z obebteren K an’ corkdadi paenfch Ancafa , in’t Engbelfch Alcanct, oek fommigte — boor Álcanhe radices gheboubden Worben / ende foo ghe⸗ noemt worden / te weten Anchufa a ende Fucus herba , om Dat fp de —— roodt verwen / ende als woor een blanck mogben Clufius fepdt dateen —* dit in paer — — — beeft Di e ende ans ende Branc —— Geele Anchufa,in’t* —55 — eerde Bah atrdigher ma werd te binden/ ſeydt Lobel; cuùe dr pe tachskens/m° toppers meer bp een gheboegbt : —— fp deel meer babers Die wole at htigh zn ende witter. Ven —— tenen boet hoogt / boos Lp ; maer —— af der — ke — bar tander, e woꝛ ten igher ende teffelijcher roodt berwe ende is —— — bart fap. J Alderkleynfte Geele Antilufs, int Zatíjn Anchufalutea minima, ne omtrent arg vend De bloemen / groepende op Klepne ſtrein eus / in een ghedraept Die ban en teh, ten wepnigh gbetijchende — enn Sco Ander Geele Ahchufa, bau Fabius —— Aachen Echioïdes lutea Cerimhaflore montana ghebeetfn/ watt op be Bergen ban ged De wortel is in ben —* — als fp noch} teer is / maer als fp oudt is / dan wordtſe ho grooter dan nae den ——— bet gantſch crupdt / gaa c. 1 bape De welcke beele achter oer he roode s ſprup⸗ — — Doug bedeckt / ata —— —— Linaria / beet fiel wordenſe alttjot grooter ende —— oemen —— ed *. has zon be feboot Der anghwo ouden: als — Cerinthe / bol, logs amb fe Ie te. dt be middel ban de welcke een en home oac ———————— ladde ſaden. Sp is ren langh⸗ levende ghewas ende magh welten van symphytam twefen : want haer klamme tfamentreckende vochtighept / bequarm om de Wonden erde open ſcha beelen/ kome met Die van Dpmppe tum oft Wael-wortelober cen, Witte Anchufa met breede “bladers ig ban grootte be Bugloſſe met fmaile blabers ghelijek. De wortel verwt oock roodt / ende eis w ————— Atichufa met malle bladérs, itt Latijn Anchuſa lignofiër anguftifolia, en ís naubse boor. Anchufa te houden / fepde Lobel at — wiens ——— bꝛuynroode Wortel lute tel oft niet pũr purat booth joutachtigte g roodt/ luctcl bek. D 7 t is van in ghevonden Ee Ee oren ba € ct wi Anchuſa m je ende Anchufacxalbido F — rupghe buyfskens ep — — bloes — —— — En ——— verbdeplit: nae de welcke — als dat ban veh sten adders hoofdeken Ve bladeren zjn beel in't pals tgene d ſeer bekende rupgh: tuſſt fche bet tweede iaer — voo — — — oock ſeer — te ehm be Dies: an bies — r — ee —— gheigfvigh / —* beſtaeven / ten gd irene s want De bloet fien: —— bard fonder —* oft tijen ende », > metde bloemen, * Anchufa ig ban Lobel in't Las — Anckuſæ ende waſt in Pienont / hebbende rouwe —— tachekens J met bladers ban Pecrel maer de vern oere Bm Bie fa ghelijck: als boren oo: —— ——— met roode wortelkens van Anchuſa oock elders vermaent / —— 8 oe — facie Mil omtrent Me⸗ zet ro: — Solis ghenoemt / waſt marter feld ; aedt boorder ghedaente / een sok Bugioſſe / ende her Peertl $84 Noch van de krachten van Ahchufa. Ce Granaden in Spae⸗ ien / fepdt Cluſius / verkooptmen klepne dooskens bol ban een albe ban be wortel ban Anchufa ghemaeckt / Die in Probencen beel waf / Daer De Drouwen haer aenficht medt blancketten. Dewortelen van Wilde Auchula met Flop ende, Kerſſe ghe⸗ ti gls af ende dooden De bzerde warmen Die fu't s men⸗ chen lijf groepen, ‚ De Klepre foorte heeft kleyn bꝛuwn faedt : Welck facdt ghe⸗ ——— ban i’tbackhups ban de danghen gbefpogen / oerfe ſterven. We blader ban Onofinaoft Stal trupdt / Dat een foorte bart Anchufa is / met win inghenomen / iaeghen De brucht af /fepdt Diofcorides: iae men fepdt dat / bp aldien ten fmanghet vrouwe Daer ober trede / Datfe foude miſvalien van kinde: 'e felbe ſeydt⸗ _ ten oock ban De bladeren/ als fp Die kuoutwen. ; Eeghen de weedom bande ineren ende lendenen neemtmen tert Draghme fwaer ban De wortel ban Anchufa met war wins. De gheftooten bladers met Bonighepghelepdt / ende met wat meels / gheneſen De beeftupekte leden. es , Bet water/daer De wortelen ban Anchufait gheſoden zin / langhs Be bloeven gbefgraept! bꝛenght de Vloyen om. HET xi GAPITEL: Van Echium oft Slanghen-hooft, Gheflacht: Sad E mebde-foorte ban Offentonghe / diemen Echium noemt/ ig verfehepden inde verwe der bloemen : Die vontidts blauw/ fomtijdtg roodt / ende fomtijdtg. oock it zijn. Schiug oft Slangtzen · tzooft . AAN \ KA WO NAS —RW * NC en B ‘ … « Tijd. Bet Erp alle wijlen federt bee ja zo Taent. ee nae de — v Slangheu· ei eed oo niet/ —— enne da Wilde Cruydt-Boeck Remberti Dodonti: vijf peerfche draepkeng ín’t midden hebbende · Als díe bloe: men afgheballen ende gherefen zijn/ foo lietmen t laedt / dat kantigh/ ſpits / {wart ende kleyn is / Van ghedaente gen flangben hoofdeken eenighſins gheljck. De wortel is langh ende rondt / Lan bupten fomtijbtg voodt Lan ver⸗ We/ alg fp in Warme openluchtighe plaetfen gewaſſen is. Nnder oft Dprectzt Echium. Á nad, 7 fl Nm EG WAAN , 7 * — * 2. Een loorte van dit ghewas Heeft fomtijdts roode — moore ús Din alle — teeckenen de vor⸗ gbelijck: 00 erghens itte — ——— — wordt. — g Place. Dit crupdt waſt neffens ende langhs de we⸗ 5 5 ze aft voetpaden / ende oock aen De kanten ban de bouts anden ende kozenvelden / felfg oock t —— ————— et —— — —— wel ter onne eude in de open omer zter oe * En | Bladeren en 4 Naem. 3Dp noemen dit crupdt fn’t Latijn Echium in t Griechg Echion E'yuv, dat ie —— of Ki eht Taat — hee het milde Deffemgungen/ ar ig fauuage; be Ftaliaenen Buglefafnluarica zhe pdr ad re de la Bi 5 E í noch Alcibiadion —— —— — Nicander heet het Echios, Echieion ende Alcibion, in’ rs an ben elan fries marche tone ber bie boagher op i —— Een ale ADD Tes Het vijfde Deel. Vooꝛts ſoo is het Echium met noch etter baftaerdt-naemen bp de ouners heen greener Anbere it Grieckſeh Hyperychra, Dafa oft Arida; uvt Latijn Alcibiacum. Zu de Appoteken fe vit ccundt Onbekent. Apu⸗ leius vermaent in fijn 5. cap. van cen Herba Viperinas die hy ſeydt Echidnion Eid vaor ende Theriorizon Ospripil ov ge⸗ neemt te Welen ; in't Latijn Serpentariä ende Rade Miet douica ; doch hy ſpreecũt Daer van cen ander crupdt / ende niet bart het Echium daer wp hiet nu af handelen. S Aerd, Kracht ende Werckinghe, Dit cruydt is De An⸗ chuſa / maer ſonderlinghe de tweede ende de derde / Gan eerd ende krachten ghelijch. 5 Be Wortel Ban Dit cruydt in Wijn ghefoden ende ghe⸗ drontken / komt niet alleen te hulpe de ghene die van de Slangen geſteken oft gebeten — oock enz De belcherũt den menfrh dat bp Lan dien niet gheheten en wordt allmenle te vooren ín defer voeghen ghebruyckt. Biergelijeke kracht ende werckinge hebben oock de bla⸗ deren ende het laedt als iofrorides daer ban fchrijft. Nicander in lijn boeck Theriaca ghenoemt rekent het Echium oock onder’tgeflacht ban de crupden Die De beren Lan de ſſanghen / maer meeſt Ban de adderen/ Wederftaen/ ende De lelse verdzijven. zaet BIIJVOEGHSEL. O JO dat het faedt ban defe crupden een Slanghen Hobfdeten abelijckt/ ende ooch in fommigbe landen den rupgen ſteel ban De felbe gheplackt is als Be hurt ban de danghen daerom geloos Ben ſommighe Dat het De bodrfepde naemen Echion,Viperina, Slan- Shen-cruydt „ Slanghen-hooft ende Herbe aux Viperes behouden heeft; hoe Wel Dat de naemen Viperina ende Viperaria De Scorzo⸗ mera oock ghegheven worden : ende deſe ghelchkeniffe is oorfaecs ke gheeft Datmemde felve ceupden teghende beten ban de flans Buen beeft beſtaen te gebeupeken:- oft Dir Ean di fnen naem Alcibium ende Alcibiadion , nae Len bomen Hiei us / die aller⸗ serf baete ende baete aen bit crundt teghen de Beten ban de flan: ghen gebonden heeft : Want, alg Den ouden IMicander fchrüft/ Doen Alcibius llapende Gan ven Aanghe gheſteken was/ ontwaecz Kende/ ende dit ceupdr bindende/heeft het ſelde in Den mondt ghez nomen ende gheknauwt / ende tfap doa: gheſwolghen ende het gez Krauwde cruydt op Be wonde gheleydt: waer doo hp tot ghefonts heydt ghekömen is, Poorte fod zijn Defe trunden Wilde Offen- tonghe ghebeeten / oft Bugloffem filneftre , wt Engheiſch Vipers Bugloffe ; om Datfe in het ghellatht bam de Bugloffen ghehouden ende in ghebreke ban de felbe ghebaupekt moghen worden : felfs De tweede ſchilderije hier ban Sodonus ghegeben/ bereeckent bp Lobel een faorte ban Enghelfche Epcopfis/m't Latin Lycopfis al- tera Anglica ; De welcke baren van ons in bet Bijboeabfel van de Bugtofte vermaent is / hae welfp van fasdt ende andere ghedaen⸗ te met De befchrbinghe bant Echtum ghenocgh over een komt —— n en Clufius heeft —— bd gotten ae Echium ven / mevne met hlauwachti⸗ ghe/ ende fo ſomthots oock heei witte bioez amet. 1. foozte ban dien noemt Ip Echium pullo flore, heb⸗ Hent eel ban eenen boet haogh / gheſtreept / ongheſt —— —— * Aen! —* Pr 7 —1— Ep 5 5 — eol nnen dte t — brupn if fluppende —— ig alseen langhen ooft De wozrel is —— burn. De bladeren hebben in't laetſte eenighe fcherpiehepdt. Sp waft in Coftenrijch. 2. De tweede ſoorte heer Echium rubro flore ‚ om Dat de bloemen bruyn oft lieht roodt zijn? ep omabebeogdee tackskens boerrskomende ; Pie naeft de fletien „gceff open gaen. Wet facdt 18 klepner dan Dat ban't boorgaende. langhachtigb/ beupn/harot ende dick: pt De welcke Bladeren fpnpten ate die ban gemepn Echium/ maer wat bzeez Per. en ffsel/baer De Bloemen op ſtaen / is hoogh ept/ende met peerſche placken gheteechent/ met Dierghetpeke maer (maller Bladeren Gewaffen. Dp waft beel in Bongarden / ende oock wel elders. 3, Oe Derde foorte noemt der felgen —— in t Tathn Echium Creticum primum; be welcke ban Candiotſeh facdt voort⸗ ‘ghekomen ie met de nacholghende foorte ín Den bof ban YJ. Jan ban Boogtelande. De bladeren zjn groot / als Bugloſſe blade: d veefprepdt: Ben freel is tupgh/met fmaller bladeren — bewaffen/ende darr nae (choone liehtvoode bloemkens dreghende / in bifveu geveplt/met der jes peer fc wordende ur’ t midden roo⸗ ) ke b ‘ ob, ff met nde met bleecke en / ende eentn dte ttr Poorte iffe bet ohemepn Echion ee —— ief beeft vate ſteelon var de voorgaeude ) A Seret bladeren die eenen Dupm — In / Dier cft bf dupmbrecdoen langh met dieecker roode platken ghe⸗ ſpickeit· Bloemen zijn veadt;ende Bljben ſulcks tot Dat fp ver⸗ gaen} it bun miùden tiwet groote ende Dip klepne Drarpkens heb; Bende met witte nopkeng. Anders ghelickt fp De voorgaende ſoorte: ende heet —— Echium mbrum Creticum. * Alyffon Germanicum Echioïdes, oft Aparine Plinij facie Mollu_ ginis herbanorum , {8 gen crupdt Van ſmaetk ende — Echium wat ghelhek / ſeydt Lobel; huurt is Be Aparne noch gie tes . - — Het en⸗en· twintighſte Boeck. 985 heker: daerom hebben Wp Dat in't Bijbeegbfer van Tide Ar: ps befchieben, Doei een medrfoonte Daun Ban / is hae * Sabius €olumtia in bet BBvoegbfel van Bernagie gocfte weeſt / om batfe in Italien in't maes gedaen wordt als be Bles ende De feïve heel Bbelgck ban Krachten geacht wordt te weten. Twee gheflachten van Echioïdes ban €otumna befchreben. * * beet bp Echiofdes parva, alba amphibia, om barfe in pulien o gbc ende letghe plactfen waft. Dit guewas 1e cen {panne boog oft wat boogter: : el is ban ouder af * — —— br aunt Ru: ben î ckt / roodtachtigh vondt; vouw; met Klepne langbwoy sr Dateren te hapt gep — A —— ——————— Supten witachtighe bloemen upt ruvghe met bier kromgbebeehee fader; als meeft Dic Ban antr beft forten. Ben fmaeck ís verdrooghende. De Tweede / joïdes minima lutea Apùla campeftris, ghet ft upt be weatel kiept bladeren boogbften twee ounmbieedden langb / fmal / ats die ban Dlas- undt / ghelfvigh hardtachtigh Drp oft bier wat omgheboghen elkens/ feet gheblantseen fpaane hoogh met geele peer fachtgtie placken; dragbende eenen bloem-krans van bf tacken / gbehlas dert ende ghetackt/ cen bierendeel voets tang : beh 1e zijn Dun/ langbhwerpigh/ geel/ met cen Dun pöpken in bijfven ghedenit, fterres-abewûs opengaende: als die id jn / fetmen in den gtondt bier vonde ſaden mer kromme beckens cer de bagel hoof Dekens dan de langen Boofbekens gielickende. Steme ruigck beeft dit ghewas een cenighe bloeme boor alle de andere upt den oorſprongh Der fleelen fpruptende. Zulcks foude miſſchien moe ghen wefen Die klepne foorte ban Echtunybdie Boëlirs Echium fa - uo flore heet/ Dat ig Echium met Beele bloemen. Dan Clufius beeft deft crupden oock: fomeijdte roode ende wies te bloemen fien hebben. * aj: „ Noch vande Krachten vân Echion: In Ftalien ie het Echion in beelerhande gebreken voor cen wonderbaerliek crupdr aebouz ‘Ben : fommigte ſegghen dat het warmte, doch fonder groote Droogte/em dat Dit het melck én de broutwen borften doet groepen te weten het ſaedt met Wijn oft anders ingenomen. Wet abedis ſtilleert water bant felbe / niet aîteen gebronckten/ maer oock van bunten opgtelepdt/ helpt de gene Die ban Be langen gebeen sijn/ ende De ghene Die met (inckíngen op De bogten geauet: zon. De bladeren/Woztelen ende fact ghpeftooren oft in Wôn olcfor Penfenbe waant opghelendt /beefoeten ende berfachten depjne ende om u , VEE, Tſelye ghediſtilleert water/ende De € onfere ban fijn ghemaeckt / bevfterelte het heete / verdrijft De Dt/ fupberr het bloedt / ende beefoet den brandt der hortfen, [be kracht beeft oock ben Lproop die in Ftalien bari’t fap ban bit trupòt gematckt wordt; te weten ala dat crude eeft gijeftooren zijnde cenen nacht op cen koele plaetſe gheferr wordt) ende sanders daeghs Dat fap daer upt ghedomut ende met wit van eperen ger fupbert wordt/enbe dan ben Sproop Daer ban ghefoden wor nt/nar De konfte ban de Apoteken. zj Ä Bet heet Slanghen· ctrupdt / om dat Acibius (als boorfepdt is) Ban eenn lange gebeten zynde dat crupdt gheknauwt ende op be chen pskens bloemen “wonde ghelendt hebbende; Daer ban gheutſen 15 ghetoeeft. — MILL he ETB Van het cruydt Mara. À tin Gheflachte:” 25: : — Et crupdt Moaru / miſſchien Ceri z Hoghe tenet ene bn ende cen met mailer bladeren. ‘€ Ghedaente: 1, We bladere ban bit breedt / Tanghworpigh/ npt ben groenen nae den blauwen trecz Kende/inet ettelt rmitachrabe plachten geteeckent ſom⸗ tijdts nederwaerts ghebooght oft en. Defteelen lycke / doch al⸗ jn rondt ende getarit / beileedt met — — bläbderen : aen be rfoppen Yan De welche kleyne bloemen hanghen / die vondt van maecklel arin binnen hol / geel Ban verwe / bp haer ſteelkens fouttijte met een kleyn gurpur randeken vertiert: nae De welche golghen kantighe wartarhtige ſa⸗ den. De wortel ig langhw orpigh ende tamelijchen dick, 2. De medeloorte ban bit ghrmas te kleyner / ende heeft fmaller bladeren / Doch anghworpigh van maeckz fel: De — zijn teerer: anders is fp de voorgaende es 8 * pe — KP aen inn bir gh be ete grafachtige heuvelkens oft b as ende datk neffens de weghen ende kanten Ban de velden in Beemerlandt / Ooftenrijch/ Hongarÿen / ende in De ngeſte ijcken ende landouwen/ foo w boel —— Bander fijbe van den Danouw. € Tijd. Bet groeyt ende bloept ban Aep af tot heel biep in den Domer. . : En : 7 Naem. u ter tdt is bit trundt Maru geheeten a ders gheen naemen en zin mp. bekert ick de eene ſoorte Maru maius , Dat ig d 1 Maru nanus oft Klep Maru re in ft Kleyr cai 986 6 Cmuydr-Boeck- Rembert Dodonzi. naem / foo bindtmen bp Avit euna in't 464, tapitel cn trupbt Maru germaent/dat vijfderhande is: De twee er ſoorten zijn warm Lan aerd ende welrieckende: De vierde is — —— wend: ed ng — bad de Derde ig middelmatighſck gheſtelt / ſultks als ghemepnt Wordt de Bugloſſe te Wefen: De Vijfde verkoelt / ende is Miſebar genoemt. Dan met welck van alledefe ſoorten van Maru Dit ong cruydt meeft ghelijtkeniſſes ſoude mo⸗ ghen hebben (immers indien dat gen medeloerte Han Ma⸗ ‚ruis) dat is moepelijck te Herseheven; ercht dat Avi⸗ tenna foo luttel woorden van de vijf geachten van Ma⸗ tu gen nae de aerd ende krachten / foo ſalmen feggen dat dit ons Maru be Mifebar fou moghen 3ún : Want dit teghen- wooꝛdigh cruydt ſchnt Dit crupdt ſchijnt ooch tlelne ghew ft 12. cap, Gan jet zr. boeclt met deſe Woorden ft / — Pe een Gerinchon oft Kerinthos aphdG- onder De (omerfthe bloe- 5 te Weten in fijn 6. boeck: ende in dat ghetal moet dit Kont eene Ben oe Det Hak in gned ef —X u in fine Georgica bermaent oock van een Cerinit, — de tſelve een onedel gras Cerinthe ignobile gra. —— er emeyn is ende over aſt: in Wael J ‚ aeckt heeft/ ende (Bat meer ig) ſoo dupfierlijck daer ban ſchrft. Maet indiennten ong oordeel magh gheven ‚wat wits befpraepdt. Kee oor alle foayten van gewas ber —— fact —— der — — die een ſoorte van Gras (ende mas hen welen. — in't xr. cap. van lijn 27. boekt vermaent ban gen crupdt Leucographis gheheeten/ dat hp Lan niemande befehreten en Geeft gewonden / foo hp fepdt. Dan indien De erupden ghemepnlijck nae eenige reden oft geliückeniſſe Baer naemen Berkrigen / foo falmeu dit ons teghenwooꝛ⸗ digh crupdt den Hoorlepden naem Leucographis Aeuzoypa- eìs wel moghen gheven als ofmen ſeyde Crupdt mes wit geplackt;mant de bladeren Lan tlelve zijn met Witte plac⸗ Ken geteeckent/ ende (foo het Grieckſch woordt lupdt) bez fchiewen. Woortg foo kan He Cerinthe ende Lencographis bp Plinius wel cenerhande ctruydt welen. Want per gez beurt dichwijls/ dat cen ghewas met berfrhepden naemen op bijfondere ende verſcheyden plaëtfen bermaent wozdt ; alg wp elders bethent hebben; É Van aengaende/Dar dit ond Maru De Memicha oft Glaucion Taavxrer Gan De Griechen nieten is / dat is ſod blijchelijck/ dat het noodeldos Waer, Daer meer woerden ban te maecken. — € Aerd,Krachtende Werckinghe. We fooien ban Ma⸗ ruïchijnen houdt wan aerd ende Pfamentreckende te we⸗ fen: ende ſultks wag de Leutographis oock / alg Plinius betupght: De Leutographis / fepdt hp / Wordt vooz nut ghehouden de ghene Die bloedt pouwen / ’tghewicht ban anderhalven ſcrupel / dat is dep oboli / ſeffens met Daf- fraen inghenomen : ſy is oock goedt de ghene die den bupchloop hebben / als [pet Water gheftooten oft ghe⸗ ftampt ende opghelepdt wordt; ende niſghelijtks em de vꝛꝛouwelijcke ploeden te ſtelpen: men vermenghtſe oock bp de ſalven ende andere dinghen Diemen teghen de ghe⸗ breken der ooghen berepdt. DD is Daer-en-boben oock feer bequaem ons de zeeven ende holligheden / die in He teert ende Weecke deelen Des lichaemg komen / te vullen ende met vleeſch te bedechen. : BIL VOE GHS-B-L; 1 N Ftalien heetmen deſe crupden Cerintha aft Almiarn Luicenna, te Parijs Telephrum maculofum, oft oack Calendula , óch nier’ epghentlijck ghenoegh: Lobel noemtfe Cerinthe Plinij. Be klepe tie foorte is Ban Camerariug Cerinche minor ghebeeten / van erug Berguüds zung ende Flecken kraut. ®Woorts foo is dit ghewas vifderlen / alg Cluſius Dat felbe berdeplt. Dep foorten 3hn grdot; de vierde ig klepn : De bijfde en beeft gheen plachen, r. Bet is be Gerfte foorte ban Bodoneus hier bermaent: ende Hie noemt Ciufiug Cerinthe quorumdam maior verficolore flore, ander Groote Cerinthe met purpur geele bloemen , om dat De-bloemen baat peerſchs bp De geele berwe hebben. Haer tachen zijn rondt / bolfappigh : Be blaveren zijn wat haprigh: De ſaden waſſen ghemepn!jck twee in cen sken. De woztel is wit / ende bergaet hier te lande alie iaer. Fn Poꝛtugael ende elders in el in blseptfein Meert: anders ie fp heel gelijck fe Bier ban doneus beſchneven is. 2. Groote Cerinthe met heel geele bloemen is De tweede ſoorte ban Cluſius befchreben/ende Cerinthe quorumdam maior flaue flo- re gheheeten; De welcke bladeren heeft als de eerſte / Doch niet foo Breebt omtent De ſteelkens / ende als met teere dorenkens oft haprkens rondom Hefett : Be bloemen zijn heel geel! / ſender at peecfichepdt. De wortel ie oock wit / Diek ende langh / gheveſelt / — pd winters hier te lande vergaende. Sp waft in Italien en aegnien. — — Ceriothe met rood-peerfche oft bruyn-roode bloemen, in't Latijn Ceriothe maior quorum flore ex tubro popurafcente , ghensemt / ſchiet bp be twee oft Dip on dn ed Dieeghelijeke doch wat kleyner bladeren Bewaffen / ban verwe blauw bermengbt/ende oock met witte placken gheteccs keut. De bloemen komen ín Doncker hupskens boots, —— hol / unt Den rooden peerſch ban verwe / met 4. Kleyoe Cerinthe met geele bloemen ig een medeſoorte ban De Kleyne — ——— Cluſius noemtſe Ceriathe quorumdam minor flore flauo. ſteel is anderha koet hooger / rondt ende men / De/aen De ie fwart, nf { Die ſoorte ban klepnz Cerinthe daer € amerariug ende ban vermanen dat haer Wortel swinters Het vijfde Deel. beren ſprupten Klepne tactkakeris / dꝛaghende eitk eerten hdop ban andere Klepnet bladeren / ende bar iben ———— peecfche ſteelkens: daer op ftaet een knopken ì Óf (malle blader: Keng verdeplt/ smbelfende gen langbworpigp vol bennen, onder — rn, g cpu en En EergC He. endt een Janghachtigh dun priemken es —* *35 — nk — is be ijn dgn De Bien feer. beghee ter wijlen ſy Wet Dan oft het deſe Maru / daet wp nu a e⸗ ken / is oft niet / is ong onbekent. « — lande — iantuſa * ded ſoorten — gemene FE atum is een Marid Oꝛtga oft bi gek ghewas. Marulliùm ig be — — liens: pg 3 Noch van de krachten, De bladeren ban deſe trupden worden in Ftalien beel boor Beenagie ghebruptiet / eude hebben nae t ghe⸗ voelen ban Den wthermaerden CTiuſius ende ban andere gez leerde / binae de felbe krachten. Dan Lobel fendt, bat deſe sEerinthe niet fete ongbelijck en is ban ſmaern ende ghedaente de foorten ban Deurwag/ noch Bock den Bpperieon. Immers de bladers / als ſp gheknoubot Worden / en zijn niet onlieftijck van fmaeck/ alg oft iemandt fmaeckte cen nieuw weerkachtigh Wafch: ende baevom iſſe miſſchien Cerinthe genoemt chetweeft; oft om Dat De Bien ghenucht nemen in haet bloemen; de welcke aerdigh gm Gen zijn / Ende Daer toe oock niet — ban ſmaeck / maer ſoetachtigh· Bet ſaedt ie ban dobbei lte / ſeydt Den ſelven —— bupten ſwart / van binnen merghathtigh het Lempfact tt £ bladeren ban de Bilepne Cerinthe / als fp noch teer zijn; mos ghen ín ſalaet Warden: ende en sn niet ghlijck ban ſmaeck / als Gefnerug betupght eit x Ban De Alchimiſten ende kon biftilleerbers ban Ita⸗ lien / ende oöck ban ſommighe p deren Dit gantfthe crupdt Baru/ te e gjemepnfte foorte: ende ghebruycken het ghediftilleert water van't felbe in alle de gez t t Telepbium uut toe is, Datrom Die de krachten Baer ban be te weten / Die lefe het Capitel van Telcphium eft Dmeer-oztel. 5 ze CCHET XIV. CAPITEL” Van Bupleurum. foorten van Bupleutiur zijn tweederley; een met Frater, ende een met breeder bladeren. k sWupteurum met ſmalle bladerey D en ban Brankrick / duftilz + Weten D d 3 me © Het een-en-tvvintighfte Boeck. 983 bt van — met ſmaller bladeren eten oft nicer ín De hoogte op / met Cin opte ef in eele berfthepden fb-achen vere den + aen elth een lidt oft knoop van defe fteelert lar ſuualle bladeren, Gebbende veele Die alg ribben * de — 4 wgge * lel⸗ ne dan a bant Op De tfôppen van de fteelen oft (1 D-tarkökêns homen Klepne bloemkens boorte / als Dilie-bie geel ban verwe / krang-ghewijg oft kraong-ge Wwijg ghefc hickt enbe uptgefprepdt: nae de Welcke bolght lanat erde Dun lacht —— — De wortel ig dun / tu ettcelijche …_2, Bet ander geffatht ban Bupleurim Deaf baecner ende Kopter bladeren / doth ooch met Diergelgehe firepen alg vibz ben in de lengde — te weten ſomnighe upt be woꝛtel ſpruytende / ſoninughe neffeng den fteel baorthaz mende: welcken ſteel vondt wo, ——— eude kor⸗ ter, Debloemkeng zijn inſgelicſis dock geel: dan de keanfe leng oft Rroonheng van De felve zijn wat gradter/oft wijz der uptgefprepdt : tſaedt is oock wat grooter. De wortel is langhwoꝛpigh / dick / bupten brupn oft Noartachug). Wupleuruni met baeeder bladeren. — | Nin # ST 90 $ gt 9 nh SWI TAS \ , N 5 — hetfe. Dit gewag groept op De berghathtige plaet⸗ dien De orig re Maten ban pe loopende wateren) vinieven enbe beechen, De eerfte Coorte / met (maller bla⸗ i ende overvloedigh waſſende omtrent í ptfchlandt. Dan epden plaetfen van ——— ende in t r plactfen. fen vindt Get ooch wel elders foo wel andt alsin Dpaegnien. f ——— set gt Degadt tube iae aer fac es 4 ¶ _Nacmen. op alen pit gewas Bupleutum, te. weten de eerfte loorte Bupleurum anguftifolium ; vat ig SBSupieurum met ſmalle bladeren ; de andere Bupleuram, akterum latifolium , oft Auber Bupleurum met Deed bladeren. at wijt dien naem — bo ten niet qualijck dver eenen ko bekejpbbtage ban Buplearan vie Pliniu ®eos 988 capitel van ſijn à2 boeck, Boupleuron Biracvper ; fepdt hp/ Wordt van de Griechen gerekent Hoor een Van de cruyden bindt he “ten Dan Bupleurum oft Melanthium _ Noch van de — Bet Bupleurum / 3 Die Van felfg groepen; met eenen feel Ban dzy voeten hoogt; met beele lange bladeren /ende ten hooft oft kroone als die van de Dille. De tweede foorte/ te Weten die, met breeder bladeren / noenit Valerius Corꝛdus Wfophyllon: ban Wien ban de oude fchriivers Gp daer in ghevolght maal hebben / dat is mp onbekent. Deel noemen't Elaphiobof- tum, andere Gratia Dei ; dan wp hebben elders een ander oprechter Elaphoboftum; ende noch elder] een ander Gra- pek F belchneven; de welcke Han dit frupdt veel verz en. _ bet ghediftiiteert water vari bit crupdt dient ooek wel tot de wondt · dzancken. e roken ende berkrompen leden worden met alle deſe crupben : ende De gene Bie door ſieckte Get (act afgact/ / wor⸗ Ben daer mede glen fen. CT ſelve crupdt/in londerhendt De Derde foorte/ gheſoden / bers ſterckt ende trecht tfameu De weeke maghe: met mech ge fodert helpt oock den buptkloop· Bur Be arme broukens cnoe beeren kinderen ( als Lobel betupght) plucken in de beemden omtrent de Mol⸗ hoopen Be onge s ten ban Dit erupdt/ Die half oberdeckt zijn Dan Der gerden ehde Batrom/ gelicht ín be witte Cndítie urt / te lieffelijthet ende ppt doen. Maer dit crupbt ban Den kamer, Be darm- aderkens: —— komter meer piffe in be gefonchen Dept — deken — ——— ta bd } b * — — cnde om Die dorſaec ſe Wordt bie crupdt Piſſe e gheherten. — Joven fu Italien / alg iemandt bef fap ban dít ctupdt met Olie vetmenght / ende Daer mede (jn lichaem ſtrickt / Dat hp daer Door liefghetal / ende —— Beeren ende Princen fal wefen: in voeghen dat hp ban De felbe al verkrij⸗ gien fal dat bp Maer bit en derren noch en megen wp niet berfcheren/ ghemercht be » — — — die pet bers t : ende voorwaer ſulcken krat n be crupbden te ben : / bat waer nae ong ghevoelen de Mature al te heel ghevergh ; t. - 4 : Waer De Somme ban dele wortel nut tot is / ſullen wy in't Bijz, boegbfel ban de Chondrille verhae len / midts datſe aen Dit gewas alleenlijck bp geval / ende aen De c hondrille beel Dichter tac bijz nae ghemepulgek ghebonden wordt, te weren in De ycete landen. HET XVÍL CAPITEÀ, Van Condrille oft Chondrifla. Gheflachten, E gheflathten ban Condzille oft Chondrzilla Zijn Dr Biofrorites tweederlep : Dan Wp (ultender hier vp befchzúwen ; een Groote met geele / ende een met blauwe bloemen; ende noch een ander blauwe bloemen. 994 Lerſte oft Saoote Gondaitte met Geelen bloͤemen. M en GS Li, — 1. De eerſte PE van Condꝛille heeft langhworpighe bladeren / ban gedaente ende Beringe oft vergoe Wilde Cicozepe gelijck maer klepner ende met een dichte gryſe wolachtighepdt bedeckt. Den fteel ig geren —— wit / oocn — ette⸗ licke eclGens verdeplt; e op haer agen Bobhele bloemkens / Van ghedaente de Cito⸗ tep-bloemen gon) ck/ maer geel ban verwe; de welche in 8 Beranderen. De wortel is langh/ tamelijcken dick: upt de welcke / als oock upt de bladeren ee alena als (p — zijn / een witachtigh fap als vloeyt; tweſck ghedzooght zijnde rofachtigh woidt — van — Dan omtrent de fteellieng van bit cruydt vintmen een Sonme⸗ als Dioſcoꝛides ſchꝛijft: de welcke hedensdaeghs in va —— LTemnos ghe⸗ —ä——— De ander ſooꝛte Van —— heeft bladeren / Die pier bepde [ijden Í … ft zenuwe toe erft zijn / ig dieg aengaende de i oock wat geken —* fp zin kleyner en- — Berdeplt / als die ban de voorgaende foorte. Den feel is dun / met dierghe⸗ teke / maer allenghekeng dunner — bladernens bew aſſen; ende in ettelicke ſyd tackskens g “tfop ba fen: de welcke waffen ſchoone Bobet gba 7 blauw Lan verwe / alg Citorey · doch kleyner. De is langh ende wit. — — ende — —— jn —— van — heeft langhe / ſmalle mighe aenwaſſingen brl eee bladen / infghelijcke Boer bi binacals De lele ter aerden en epe ee ger: ijtke binne. Brug, Bie ghetackt zijn / op haer tfoppen Verciert in EE / van rn Wits Beerdam en oft — 7 upt de dobbel ofer aen Cluſius send totde middelribbe erts· hoꝛen genoeghfacm Cruyde-Boeck Remberti Dodonxi. Tseede oft Alerne Cond⸗itte mek blaue sbloemey eN ka N INEZ * ed Hz 8 \ bloerkens / binae als ———— / oan verwe ſchoon blauw. De wortel is dun ende langhworpigh / ſeer biep ín daerde ſinckende: de welche ghequetſt zijnde/een melckachtigh it ae prend baer gheeft / ghelijck De ſteelen — kmr id — actſe· 1,2, Beyde De cer ten ban Condyille Waffen op de rouwe onghebouwde woefte nn plaetfen Ban Gtalien/bp — — Dammen van de Belden. Dan d ſius heeft de eerſte ſoorte op ee —— tin Spaegnien fien groepen: ende betuygt / dat hp aldaer * aen de tacksheng roſachtighe knobbelen ban droo Dick gheworden lap ghebonden heeft. 3. De derde — vindtmen in De hoben Ban deſe landen. Klepn Crups-crupdt wordt Gier in Pederlandt m arte rp geek alas mei Olp ame } eri re neer sue BL KNO E Vk ee TE tupebeoft wolachtighe oorte ban Crupsr-crupde noemt $ Dian rgren gaens ad —— zende medefoorte zit’ — _ Wolachtighe rug 2006 olachtighe bladers / Die ban de Milde € B — Cruydt· Boeck Remberti Dodonæi. / Erigerum quartum geheeten/ maeuden gegeten: ende en geen quade/ — etel bloeme eude wolle / als De Bloemen vergaet / bet ghe⸗ ea zaden crupòt” ghelijck. Aengaende DE Stinckende Ei⸗ cozepe / ende oock gengaende De eerste oft ruwghe ſoarte van Erups-crupöt / Die Vodoneus cock van veuck onbieflijch ſeydt te weſen / foo moetmen weren; datter een ander groote ſosete van Etupg-crupot is/ Stinckende Cruysreruydr ghebeeten/ me Latin Senecio fcetidus : De welcke Wy in t Bijvoeghfel ban het volgende Capitel boor het Eerſte @oftentijckfchh Sint Igtobs· ctimdt Befchrijben ſullen: maer Dat ſelbe en magh niet ſos wel Ben naem van Etitckende alg Lan Welrickende Crupa-ctugct boeren: ende foude miffchien bel mogen twefen Bat Erigerum fœtidum feu maius ban Ehaliug/ het weick hp twee boeten heogh fepdt te wefen / met tacpe eude klevende vochtighendt befet / Van versch het Bitumen niet qualijck getekende. Fu Statien Waft oock een Dievgelijck ghewas / Cruys-cruydt mer welrieckende bloemen beheer in’t Zatijn Senerio fore odorato⸗ het welck fachter bla⸗ Dezen heeft Dan ghemeyn Ceupe-erupdt / enDe Dan tcuck de Am⸗ biolia oft de Conpsa ban hippocrates ghelgeke. Poorte foo ig bet ghemeyn Cruns truydt in Zpaegnien van ſommighe Carda morto gheteeten. Mart ſommighe forten / in fonderhepde De bierde / hebben zen neem Grijs-cruydr, nae Haer ghedaente bier te lange boaztijats ghehaot: want de Bloemen Worden feer haeſt tuit ende grijs / Daer nae Dat Engeron fuer nacm beeft. Wet vers febitt tan het Senarion oft Seracio Ban Derapio : want bo heeft onfe Water Verffe alfoa ghenoemt. Men binde oock noe estelgehe bedorben/ doch gebmupekelijcke naemen ban Hit ghewas te weten Sampfon, Simpfori, ende Silfon in t Plaemfch/ nac den Franſchen Senefon ; ende den hooghduntſehen Grimbraut. Erigeron marinum is De Zee lacobæa bier nae beſchreven. Dit teghenwodrdigh Crups-cerupbt heeft Shemepnlijek alte maenden verſehe bloemen / in ſanderheodt al Ben Zomer door / ſomthots dotk des Winters: want dit is een rrupdt/ Dat in alle gronden acrdt / ende in alle landen Waft/ ende foo wel koude atd bitte verdragen mag: hoe wel dat het in heete lander meer ghe⸗ bonden wort van in kende. Pe ionghe teert khapkens zin groen wee war roodts vermengt / Rlepuer Lan Die Vanden Gans fen- Biftel/meefachtigh ban ſmaetk. 8 8 och van de krachten van Cruys-cruydt. Al is Crung-erupde een fee ghemenn ende bijnae veracht crupat/ bet ie aachtans bot van deighnen ende krachten / in ſonderhe ydt om alle quetſuren ende wonden te gheneſen: matt DIN al ig het voedt ghemenght bp He ftobinchen diemen berept om Den ſteen te Doen bzeken ende teghen veelerhande ghehreken Han de moeder Want Dit crupöt/ ’t zu ghefaven /’t zp enderfing ghegeten/ verweckt De maendtftenden: Bet feive zoet dock het fap ban de bladeren ghedroncken / oft het water Daer het ceupdr in gheſoden is / of: Water daer ban ghedi⸗ [leert ; her elek jeherljch ende dickwls bebanden ie gheweeſt. Dacrom en hoeftmen niet al te lichtctjek te ghelooven Le ghene Bie ſegghen willen; dat het water van Crups crupdt ghediftifleere Bhedroneken / oft Get crupdt ſelbe met al fijn bladeren in ſalaet abegeten/ ferwfonderlinghen is om den Witten bloet ban De brꝛou⸗ Wer te ſtelptn oft te nhenefen. : Crups-erupot is (eer goedt teghen de bloet ſweeren / ende heete opdracht ighesen ende geſo lien ervñnelata gheheeten / ais fp eerſt aculkemen : want het is rijpmakende / ende Wat tſamen- tret⸗ kende: in borgen dat het met een middelmatighe warmte moge We niBeckt) oft tot etter bꝛenght. ; ; De witte Dlocken oft grſe hepren van de bloemen met Saffracn ende wat koudt water gewreven, zijn goedt geſtreken op De zeere loopende oft lekkende ooghen. \ Tee felfbe diocken / oft de bladeren ſelve / met Wat Souts ghe⸗ on Eijer ie ve kroppen ende Klieren aen Den Hale / Daer op BRlEPE AT Sn B 3 — Erups-crupdt met onde Derekens lieft gbefiop tende ghe⸗ mengt /gheneeft uptermaten wel De wonden) Baer op gheleyt / als Apukius betupdbt. “© felve fepot hp / met veerdigheydt ſmor⸗ met oude Bet fe bolkomentfijck. Hp fepöt oact Crims· cx ſmeer gheftooten / De phne van De boeten wegh neemt / ende ghe⸗ meeft ſeer keachtigh de verzeerde aft berrn ongen zenuwen. De bloemkens ban Erupe-crupöt / feet ost en ende Shee „ftooten / ——— plaeſter op De nne gheleyt / geneſen tons derlijck De pijn, Re ik € rups-ceupot aleen gheftooten/ente tſan nuchteeen guedrane⸗ “ken / is uptermaten goedt tegen Be phue ban De lkeudenen ende ben. — Re ee ee — “Efclbe met fonte chetosten / ende paps-biewijs op de boeten ghelendt/ ie ſeer goedt tes ——— Als temant erft e nen (al’t cuupdt met oudt onge ſeuten fineer fiooten/ ende gelijck een Letoen op pen legghen Ee — je ian: 0 ban dit ec 8 loemen maeckt sijn / alg ſintts moefachtigh Ban weſen⸗ — ſgaders De bladeren / in't ſalaet ende epec-hoers en ghedaen,” DE GRE ne ighe ſeachen / dat glas in fap ban Cruye crupdt de in Botken Jarre | ——— aem — — ed —— rg — — Ero, Wo ſmen t in koudt water leydt Maer ach tbefache. wart en ve en hebben wp Het vijfde Deel. Het een-en-tvvintighfte Boeck. 1003 HET X% CAPITET: be Klffen: want dele bladeren zijn aen beyde ſ bies Van Si EL ghelneden / ende — met een achteren an Sint Tacobs-cruydt. achtigbepdt oft gryſe douſt bebeckt, De bloemen zijn Gheflachten. geel, bie ooch in wolachtighe fupfheng dergaen alg Die Ban de twee vo be crupden. EA abeflacht Van de Cruys· truyden ſoude het € Plaetfe, ts Gerwen Bint J atobs· crupdt waſt al⸗ Sin —— oock met goede reden gerekent Omt heel Peder ende Boogtbuptfeblandt deer m de moghen worderi; welck drijderhande ie in ghedaente Wilde onghebouwde wat vochtachtiger plaetfen / ende ends berwe berfehillende, neffens de kanten oft randen ban be belden ende bouw ackers. 2. De ander (oorte tg meeft in Tee-landt / ende Sint 3 acobs crurdt. in De landen die aen den Vee-hant palen / te binden. 3. De derde foorte ban-Afchj-crupdt wordt oock gevou⸗ ze * bj rp De Zee/ foo men ſeydt — jat. Dit zijn dip rep he mai eg nld 7 f NN a, SW mighe bloepden Hier boortijdts in de ⸗ —VB landt vroeger; —— md mt — —— g Naem: 1, De eerfte tdorte van bit ghenas Ns hier te lande Sint Facobe-rrupdt / in Do | Og andt Sant Sacobs Blumen / oft Sant — in N VEP ZES 7 VDꝛanckrick Herbe ou fleur de S. Taques ; ende daer van kN (4 AN ’ is ben Latijnſchen naem Herba Sanét lacob:, ende Sancti per W, On — Tacobi flos oft gock Jacobea ghekomen: 2. De tweede SLANK AED AN De is een mede ſoorte ban het Woorgaende gijcwan; ende Ë (3) NEON ASVI Baerom voertſe ende beſoudtſe den naem Lan lacobez — back / met den toenaem lacobea marina, vat is Zee Sint Jacobs·cruydt. Somnuge houdenſe voor een ſoorte van Zee Bijvoet / ende no € Artemifia marina:ban weitu ghevoelen wp hier voormaels oock gheweeſt zijn. 3. De berde is Cineraria, dat 18 Afcij-rrundt, gheleeten/or: dat fp De witachtighe verwe Van fonure affehens foo wel gelicht : ſomnugbe hebbenſe Erigeron matinum, bat ig Cruys· truvdt / chenoemt. g Aerd,Kracht ende Werckinghe. Sint Facobd-crupbdt ís warni ende dꝛoogh in deu rweeden gracd/ cude Deo, Á ** F Wepuigieen afvaghende van aerdt. Paka ï —— emg er en efen: want het fap van't felbe met Donigh bermengt/ g nut om Die te ſuyveren ende aftevaghen. — Det felve doet oock het watêr daer Dit crundt ín ghe⸗ foben is ghjeweeft : —— feer goedt gljevouden Wordt teghen de Dquinantie/ dat is om De geſwillen eude Fweeringhen van de heele ende Amandelen te hoen fchenben ende te gheueſen / alfmten Den mondt ende De keele daer mede { oft gorgelt· BIIVOEGHS EL. Gele noemen Dit erupdt hier te lande Groot Cruyt-eruydr in't jn Senctio- maior; in t Itallaenſch Senerio maggiate , Spelli- enen re ende Herba di — Arn 0 y DS. % d ð AN IS, 4, NSZ — v sad te gede gemen Ict ommige Actisblad po 3 ſommi ke sblá- 4d — pn egt enen os Aaón —— Senecio. Fn Italien 4 ‘hepb Peen —— ae , nde elders vindtmen ecn foorte Dacr van/met nach nicet gefnijn : 3 f bama vof hg wa Wie Stat beer re bladeren van de Baie gier er ende ——— wptghenomen alleen datte lan De derde faoste oft Afch-erupdt eeft bo x alle Br maes zijn / ende niet witachtigh oft (acht als Wffen-bladeren/ _ De derde (aorte oft Afc emumbr eeft Io On Ee roeren ___… Amaer glat endekael/ ende boncker oft bjupn groen van ML De PAPAS en Marna Tneobas , Cheyfndhremam — verweẽ Den ſteel ſtaet vecht overeynde / ende is merr rarinnm ende Artemifia marma neotericorum. Dan Daer en N 3 a pd er geftreept / roodachtig) ban nf ig mist bel a gtlepben Ld mie sings ankeennng 3 ende {warten treckende cen —— — che fijd- arten Aoeetpnenbe welelie fijd-tacten Diergbeinek ermpot beftrift aloe —— AN SEEDEN tet Kl hladeren bekleedt worden/diebanCrupg- Achsouanel kebir abiad glebyeeren / foo beet al oftmen Wire Bij pied bt oft Wilde arkette belde. Fe'bloemen fraen voet fepde / mits’ — pi lege : is een heefterachtighe fprupt / fee getackt / Dier oft oppen de ende zijn foo wel ín hun B baden — bladtren Die ban Bijvoet / binnen⸗ — — “bla eng als ín hun middel krupne jen (wart / — — geit, aat —— oft seh; go ge an ee each de Kerem onze be Cont q dn —— — — eght attſten bergaente Dekt bloemen / ale midttuad shet Á À —— tin ze In ej eik —— Wal Vark Jente zin foctachtie ſtede van wortelen ——— fo eben van í u met eenighe tfamentreckingbe. Aeommighe heeten 2. Det tW ís het voorg — fer tijdt Cineraria,bat is Ach trupdt / ans * « maer p geen ſtee⸗ “pere Facobaa marina andere Artemifia alba, Pe ———— ſter / ende ſomtijdts enren — * tt el > tl 4 ô geel ee „@ofteneijck ende elders ghevond 1 > a pock Elepucr. De bloeme is n —— ventiel dr van Ooftenrijck —— iacobæea Pannotica pti is langher/ve pefelingen/ende alom bele nieu — hert acobs crupdt frer gelijchs € — lr „ma n Sint É gamer gnd, € oe wolacbrigee: ven ſier is geſtreept ane eel boet hosats J in beete ſod ſictlen Lerdeplt / Barr onder — De. ———— je ê Sp de st Derde elt wor⸗ SS DP moet Iet Î gheftacht geft 7 bost, Den/ Cineraria, 4 4 heet: eude DIE k ghefhippelde fachte ende teert bladeren bitttr —— — ener oft ijver uptacfpsopde bla⸗ —— ssd feerpacteigp op Be tonge miet beren ; ende dieg aengacnde niet alleen het Gijemenn oft wan eenekzop d'opperfte ban de fielen aen Or Eerfte Sint Farobe-ruvdt te boven gaende / maer oock Ip cen als mdr gheneyut forte) * 1004 Kens vergacitdes met faedt ols bat batt hef ghemepn. De wortel is feer gheveſelt maer bergaet nochtans alleiaer / ende komt ban Bet gerefen taedt voort. “Eheele gewas is met fachten dong ende met eenighe tacpe bertighepdt befet. Dommigbe noemen Dit crupdt Senecio fceridus: ende her en verſchilt nier veel ban Die ſoorte van Sint Jatobs trupdt die aen De Kee-Dichen van ederlandt graept / hoe-wel dat het foo dick noch oock foo bolfappigi miet en is. Wet bloept in Baetk maeudt. Tweede Sinr Tacobs-eruyde van Ooftentijck, iw’t Latijnban Clufiug lacobæa Pannouiea fe- cunda gheheeten / beeft Dep / bier oft meer bꝛeedachtighe / rondom wat getande oft gefchaerde bladeren / ende eenen Dunnen hoecs nighen ffeel/ anderhalven boet hoogh / ongbefchicktelijck bewaſſen met Diergbelgehe/ maer wat klepner bladeren, onder bretdt / Bos ben fpits zop’t fop van den welcken Waffen biet oft bf bloes men als ineenen krans oft kroone bergadert / eerft bruxn roodt / Daer nae goudtgeel blinckende/ban ghedaente De ghemepne Dint Jacobs-bloemen gheljckende/ rondom befet met vijftien oft meer fmalle boa} gekerfde bladerkens / boven brupn rooùt / onz Der wat roodachtigh. Deſe re zeg vergaen oock in gupchel- bapr; ende heben ſaedt als Die Van de gemepne foorte. De Dors tel en ig níet feex groot / (wartachtigh/ met wirte befelingen be⸗ omtrent Den Berfft komender verſche breeder Bladeren / bet 0 van Den ſteel befettende, Dit heele gewas ie fachtende niet enig Dun dons befet/ ende ie wat bitterachtigt van fmaeck. Detde Sint Lacobs-eruydr van Ooftenrijck, in't Latin laco bæa Pannonica tertia, heeft eenen gheftreepten ſtertken ſteel / fomrijdts anderhalven boet boogb / omringhelt met breede / rondom ghe⸗ de / groene / onder breeder ende als met teníghe aenhanghen —— de ppekens beſette bladeren /oulieffijck ende wat fcherp van ſmaeck: van de bladeren) bie upt de wortelen fprupten / zjn grooter ende ronder / ende onder aen gheen aenhanghende lapkens hebbende, Boch oock gheſthaerdt aen De kanten ende ghekertelt : De taclis⸗ kene Dj Deel geelt bloemen / heel grooter Han de ghemepne int Jacobs bloemen/ ende bijnae foo groot als de bloemen Van untg-oogte. De wortel is Dick ende Wit. — Vierde Ooftenrijckfch Sint Iacobs ctuydt, in’t Latijn laco- bea Panponica quarta, is beel grooter Dan het boorgaende; ende Beeft fpicfer bladeren / dent Deen fide wat grys Dep boeten boog. Boots foo is het De Derde foorte in alten gelijck / maer broegher Bloepende. Í ì — Bepde befe laetfte ſoorten wilt den ſelpen Clulius lacobæa la- tifolia montana noemen / Dat e breede bladeren. Gefnerus befchrijft De lactfte boor een ſoorte np3a/ fegghende dat ſe van de herders Boni, Goldkrut oft Goldekzraur genoemt Wordt. 7 nde nieutw bedyckte landen waft ond ghemepn. Sint Jar cobg-ceupdt foo weelbigt dat het ſich felven ongelück is / ſeer hoor ghe ſtreien ende groote Bloemen boort-inengende ; heel vaeyn igh ghekertelde bladeren krijgende; wat rungh / ende ſwatr van veuck/ nat den poelachtighen grondg daer Datop waft. Noch van de krachten. %ee Lint Facobs-erupdt heeft oock dꝛooghende / teetende ende ſcheydende kracht, als be ans Vere forten. e foorte ftoppingben bes ingewants te Openen Ber te ontſſupten / De berkoudete berwermen/ de hendeoft worghende te Doen ſincken oft op — plaetſe kreren / ende de windachtighepdt oft opblafinge te doen ſcheyden: ende is oock feer nut teghende ondruchtbarhepdt/ ende om De maendt · ſtonden te Doen wederheerven. Fr't kort/ De ghebreckelücke brouwen wor⸗ Den fret geofgen / ale (p in't Water fitten Daer De bladeren ende - in en zijn ais den felben Proſper Alpinus betupght. — ſoorte Van derden — Di wordt bau Get nimmermeer gegeten: foo datter eenighe fdete-epgents beydt ———— moet wefen/ Die De beeſten gantfch Ee CAPITEL … Van Hafen-Lattouwe endeandese. Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi: ig Bergh Sint lacobs-cruydt met „ende ſtekende doornkens als de Diftels is kantatbtigh / binnen hal / met leden oft knoopen n= nae / die met den windt wegh ſtuyven: daer onder ſchuylt kieyn / plat / langhwoz pigh facdt/ veel kleyner dan Linz facbt. De wortelen zijn met veele fafelingen behangen, Pt de bladeren eñ freclen Han Bit gewas / als (p gebroken oft gequetft zijn/ wloept een Wit ende melckachtigh fau. Haſey SZattousse oft Sachztey Sonchus. Te men —8 OA — 3 —— Di / ú S Ba 2». Btehende Sonchus is de voorgaende achte loor⸗ te van Sonchus gelijck / dan fijn bladeren zijn War (mals Aer/ende foo dien niet gheſneden oft ghekertelt; maer zijn rondom ont haer kanten met kleyne doch ſcherpachtighe belet. Ben ſteel pérfehepden/ ende in (d-fteelen verdeylt/ met gijelijche - „bladeren bekleedt. Op d'opperfte van DE — ed sock geele ghevulde bloemen / de bloemen van Paper — maechtel/maer veel kleyner: ende als n i het „ faebt/ghel 1de Poor gaêr —— „ Wwoztel ig oock langh ende Geel hieu ele — Vobeꝛts oock ſoo ig deſe ſoorte met Wit melchachtigh fap —— _s gheflachten van Fonchusßs. vervuůut / dat Daer untulseydt / als fp ghequet ſt wordt. Ee bela St orirvanmonhummenen Kee Borus De PD srtacten oan Bonn a On Kate, (ARE B aime clever nne ae eous enne finds: une Dae bea ebr negenen bek re de EE —— bie aen ren sijn oacie mer Diecgteljche fekelingen foo oa ende Dee Enedaente, 1, Bale matig vouw (cGijnen te weten ate van Son — * ban Echion. Anders is dit gewas in alle fjyn EEE Sept 200 tele vien ve e DAD Aje aem gelijck, ntijdts aud veieeme PE eacnug want Dalen-Lattouwe ende Stekende 1/ bie bact den. hele eueBe Bonchus waffen van fee Gier ende in andere landen/ ijn. groen glat ende hel, tyeebt/aen bepde lijden am be velwen oft acherg Le AN den/Dan Mde ep Gelneben: eh enteben get elan oftbenr -Uetden oft actters. 3 Zee-onchug waft van (elfs in # — zom Geel effen/ enbe miet Taio: Pld, e Erge gg rat —— hl emmen, bande beken als die vergaen / 189 daer baprachtige bollekeng —_ @ Nacmen, Dele rupden zijn is Sriecks Soachizh- 5 : WEE le, : Het vijfde Deel, Het een-en-tvvinughfte Boeck. 1008 , et Matijn inſghelucks Sonchì gheherten Stegcende man — icetbite —— ende Lakerones. Ean De eerfte Cooyte wopdt bier tel ande Bafen-atrouwe abe Re HA A chien nae Beogende Di Spa Kn Be ega ca Leporina ; mm Wranchrijch Palais de leute; in Opa ien Cerayas ende Ceralba ; in Italien Laëncella ; in mbt Cieerbita. Dan int Latnn noe men Wp De felve Sonchus tenerior oft Sonchus luis, bag fa achte Sonchus. 2, De tweede foorte noemen wp fw't Latijn Sonchus afpera oft Sonchus afperior, fpinofior ac filueftrior , bat is Hilde oucjus / Bouwe Done thug „oft stekende SDonthus, De derde — eet Sonthus marinus; bat Lee —*& oft Son- ii —— Aperior „bat ig Derde Dbopnachtigiee pi} Aerd, ——— Werckinghe. De onchug/ foo Ga us erug ende verſcheyden cyghentheden ende „and ip in ghemaeckt van ter waterighe enbe een eervig; N27 bepde tameli kbudt: ende daer —— zijn íp mededeelachtigh ban cenigte Hamen-trethinghe. À ien eet Dele crupden als ſy noch teer/ mals —— ——— ere — pleegh. Dañ tʒp —5——— ond. apie " —* * ig ban bupten op leydt / fp zijn leef nut om a Guilin k Berkoeten — ue it gg elende ban aerdt: aerom zón eer op alle ontſtekinghen / verhit⸗ tinghen ee Hoy — gbelepbt. am ha aen an. Defe rupben met een fopken inghenomen oft gheflorpt / berfoet De pijnt / maginghe tnde den van de mag meis roerei / Doet gok de voeſters veel u haer zode alg de bladeren ende ſteelen bari worderi —— — ven omega gee bog de Storpidenen ghefteken zjn. BiVOEGHSEL. riemen maer bek pin ebens-arste aeghs mede bekent Jzn befe; te weten hier te lande Gan — — ht Dauw-diftel , eg emee Melck-weye 5 de welcke oock Veranderen nat be Doorten Die (p gelten of ait An gel waant bie heel fatlbed pour si beele boomer en Gebben / u Effen Ganfen En iel, — Sönchus lzuis, * — non aſpera: ſultks iſſer en fdorte ban vermaent / met Sonchus leuis tene= tior ; Dat sere Gánfen-Diftel met breede bladers, Be Italien — gentile oft Senco li ende Palais au heure; tnt Shaheen; 3 end bp g En jlueftris, sie t, Sonchus — — re Hieracij ‚ — Leönis, alis Dipfaci & $ feniote bet bea, Epimedium Tragi, Bepde petten Ee fi Candien ucho. er Sonu van deſe foorten Blijben klepn —— oft bjkants zegd bieten hoogu 9 op; che als is een forte Die Lobel —— bomachtighe Ede mogen wefen D an bermaeht : als is fp mals ende ioos) — beguaemer meten ban alfje beef kiep ê em eten / Dan a ede bpíe Arborelcens Sonchus tene- voodt / (ont jepdt. De bloeme —— de Wilde Endwie ghelij _‘Gheffachten van opftherpe oft fachte Sonchus tipt Cluſuis. SDe kerſte foorte noemt sSonchus leuior Auftriacus € — bat is Sachte Sonchus van Ooftenrijek mert blauwe. men: welcke bloemen ban omtrentde tw blauwe blad gematckt spnranders is fp De gemepne kick van blanereu z,De andere ſooite / 1006 Pannonicus fore purpureo, dat ig Sachte Soachus mer peerfche bloemen en heeft geen gheftreepte oft haprige / holle / maer beef olle ende flijbe fteelen ; ende De bladeren zjn Welfacht/ macr fmaller dan die ban d'andere foozten : De Bloemen en hebben niet meer dan vijf prerſche blaverhens. 3. De derde foorte/ Son- chus leuior Auftriacus altifsimus oft Hooghfte Sachte Sönchus van Ooftenrijck gheheeten / beeft wel geer doornen aen De fleclen; maer be bladeren zn rondom met harde tandekens ghefchaert : fp fchiet meer dan een mans lengde hoogh op / ende heeft niet feer groote bloemen/ ban beele geele bladerkens om De middel-krupue flaende gemaecht. De Wilde Lattouwe met den reuck Van Beul! ende het Babicks-crupot met langhe fleelen/ fchönen mede fooyten ban Dit crupdt te . $ Effen Ganfen Diftel van Matthiolus fig kleyner ende teerer ban de boorbefchreben/ met bladers om de kauten Dieper uptghe⸗ fneden/ gelijck Die ban Teskens crupdt oft Zee Violieren. Op d o ban de ſteelkens / die anderhalven boet hoogt zim / waſſen bleeck-geele bioemen / als die ban Habicks-crupdt, De twostel is langh ende witachtigh. p Sonchites is een Ban de naemen Van gemepn Babicks-crupdt. Bergh Sonchus mert de peerfche vierbladige bloem; Dit Fa⸗ bius Eolumna Sonchus montanus purpureus tetraperalos beet/ ig cenmede-feorte ban de Tweede faozte van Clufius: Dan De bloem en heeft maer vier bladerkeng / Daer die ban Clufius bf Geeft: ende De wortel is groot / ſim / langh oberblijpende. De bladeren geknautwt zijnde en mis hagen niet / ende en zjn matt ten viehshen bitter : daerom fietmen Dat be Hoenders befe Bladeren met De bloemten-op teten/ ende andere crupden/Die Daer aten ſtaen. his och wed rde van deſe foorten van Sonchus, Alle deſe crupden zn koudt ende dzoogh ban naturen / alg Shenoegt ghe⸗ fepdt is/fanbertingen als fp noch verſch zjn: want als fp gedrooght sûr / foo súnfe wat warmachtigh / als Galenus fehrijft. Doorte foo zin fp De Endivien foo ghelijck ban krachten ende werckins ghen / datter beele zjn Die ig bat de ſtekende Endivie / De Ganfen-diftel ig: maer Daer fullen wp in’t bolghende xx111.Cas itel breeder ban fpzeken: Get is ons genoegh Darmen in ghebre⸗ e ban de Endibie ende Titozepe defe tegenwoordige Ganfen Diftelen ende Bafen-Lattouwerr met klepne dwalinghe ghebzunc⸗ Ken (al. Immers ais Lobef betunght / De oprechte Donchi zijn ban de Griecken alfgo genoemt/ om Dat fp Van haer gheven ven ghefonde fap / dat De feber ende De maghe ghenefen kan. Hier voortodts is defe Ganfen-Diftel feer begeert geweeft Hooy falaet : maer nu en achtmen De felbe niet beel ; ende wordt alleen boo de Hafen ende Konijnen ghepluckt : twelck Den naem Bafen Lattoutwe ende konijnen · crupdt genoegh betoont, Ban de wor⸗ tels worden van de Italianen boor fatact gebꝛupckt / Die lieftijck zjn ende goedt ban fmaeck / te weten als fp mor ghefoden zn. Dit crupùt droogt zijnde geſtooten / ende tot poeder ghebroght / met win gedroncken / oft met water / alffex kortſe is maeckt den ch weeck :’tfefve Doet oock het fap. | matchen eenen e bladerg ban Ganfen-Diftel gheknouwt goeden aedem / ende berdrijdben Den ftanck des mondts. De ſelve geffooten ende o Dt / genefen’t flercijn: Daer het ghediſtilleert edge gelten Bet fap ban Den ſteel / Dat ff s fneen it ende ſomtüdts lac! is / gedroncken/ is een (onderlinge Den genen Die art ban aedem ende kichende zijn : het berdrift oock De pijne der gazen / alſmen Daer eenighe druppels ban in drupt / in fonderhepdt alg het met Olie in een Granact-fchelle ghefoden heeft. Het felwe geneeft oock volkomentljck de konde piſſe / alfmen Daer ban drinckt een tamelijck voomerken vol. 3 ' Dee erupden heel in wijn gefoden / ende dan ghedroncken/ allerhanden bupckioop / ende oock bet braechen ende ops had 7 Han de mage. d N — Tſap ban de Sonchen berfoet de pjne; ende verkoelt De bitte ban’t fandament/ende bande read in leden/met Catoen daer op t/ oft met eenen pe (faris daer in geelſucht. Omen, Gmb: / doet het hapr eenen. lichten arbepdr te doen heb⸗ . | ‚bee, faimen it fap met wirt loft De wat Olie tlamen $ nde té 0 ende / t Der- erhepdt ban ” dat pel edn aj fachtfte is gelepdt/ Conder dat fp Dare iet gl vane ride weten, de kortſe dost vergaen. RE KKIL GAPITEL Van Lattouwe oft Salacug — ‘ TE Lattouwe ís tweedertep/ Lam ende Wint: D De welche De Tamme wederom veeloerler wabe heee entente han 5 Ghedaeaie, 1. Gamme oft Cemebne Bor / doet water maers „ woztelen de Gem Cruydt-Boeck- Remberti Dodonzis Tamme oft Stzemexne SLattoüsse. We geeft eerft upt haer Wortel langhwoꝛpige / breedath⸗ tighe/ gladde / bleeck-groene bladeren : Daer tuſſchen fpupt daer nae venen ronden / dicken / gheblaedden ſteel vervult met wit melckachtigh fap; den welcken ín’ laet ſte in eenen wijder top oft krans verbꝛeydt wozden⸗ De/ veele ſchuetkens draeght / daer op klepne geelachtige bloemkens voortkomen / Die in haprat e bollekeng veranderen ende vergaen / als ſy hun ſaedt voort · bꝛen⸗ ghen; t welck kleyn is / langhworpigh / plat/ ende wit⸗ ãchtigh van berwe/feer ſelden ſwartachtigh. De wortel ís langh/ dick / met Beele ſalelinghen behangen ende bez Waffen : Be welcke ghequetſt oft ghebroken zijnde/ geeft — oock een dun fap van haer/ dat waterachtigh melck Belicht, ſulcks alg upt den teel pleegh tevloeyen. Ende (aodanighig de Lattouwe als ſy Ban lelfs voorts· komt/gefaepat zijnde / ſonder dat eenighe oeffeninghe oft konfte der hoveniers de ghedaente ende efen van de ſelve verandert Heeft. q Veranderinghe: oog konſte ende neerſticheydt van be hoveniers krijgen He bladeren Ban deſe Lattouwe een ander gedaente : ende ſoo ſietmenſe (omtijdtg heel ghez —J—— ende teal ateliers erg ín voegen ſchier een Kãlfs ijtken / ende dan noemt menie Gektonkelde Ee welcke voorts ban fteelen / bloemen/ laedt ende wortelen Lan de Gemepne boozbefchzeven ſoorte anderg nergens ín en berfchilt, B, Maer fomtúdtg ſietmen dat de bladeren foo dicht ín ten Waffen / ende tfamen fupten/ dat fp een Slupt- mnd rage ende daerom Gefloten Lattouwe oft Krop· ſalaet ghenoemt Worden: ende dele is De allers ſchoonſte ende De allerwit ſte Lattouwe / hebbende groots bladeren / Die ſeer Dicht tlamen ban eener wortel waſſen / alloo dat de onderfte op Der aerden uytgeſpreydt jen / ende de middelfte bp nae ober een Waffen/ ende gelijck een Kabups Koole toeflupten / als boorlepdt is: dan De felve middelfte bladeren en zijn geenfiens qeoen ald bie van De Gemepne Lattouwe / maer upt den Leer ich⸗ ten ende bleech-geelen wat witachtigh van verwe: anders is bit gheſſacht oock Lan ſteelen / bloemen/ facdt ende emepne JLattouwe ghelijch. De Ghemepne Lattouwesende de ge Ze Het vijfde Deel. fekronckelde Lattousse, 8 — —— die Door konſte gekronckelt oft gefloten zijn / iſſer noch een ander loorte ban Lattouwe met donckerer groene bladeren / oft/ foo Columella ſeydt / heel groene blade: ren; de Welche Plíniug Swarte ouwe noemt, beneffens Dele 9 E i den witten tighe bladeren ———— — E iſſen Goode Aattouwe/ ſeydt Palladius / waſt geeen ín wel omgeroerde/ verte/ vochte ei gemeſte acrde : eñ / alg pd kfn en ei 7 —— —— plaetſen Daer vochtigheyts trent is / dat ————— ende dat bp ſchoon ende klaer weder/ hp tamelichen warme Locht. Dan ſp komt weel- — 7 grooter ende ichooner voort / alfmenfe niet al te verletten/ſoo krij fp leer Gaeft/ ine binnen twee oft DIE “maenden nae dat gefacpt ig, oog (eel per vᷣdinomen fact:eft en ie dan niet meer BEG: dq Naam. —— t er te lande Lattouwe ende Dala ; ín Doos — fu Beemerlandt Salat : in't dat is Tamme Lattouwe; ín de Apotehien al oftmen FD ſepde / eñ dat nae het melckach= toog Cap bat pb fielen ande iejen nem ig — hemieros ordes eer ft (als alam fepot) Het een-en-tvvintighfte Boeck. 1007 Sheſtotey Zattouse oft Frop-fatact. Thridacine opidantm : ſommighe noemenſt sock Maroal- lion Maséansr: maer de naebolgers ban Pythagoras tenfe Eunouchion E'urbyur, A. De foopr van Dele Lat⸗ touwe met gekronchelde bladeren Geet me Latijn bp Pli⸗ nius — Crifpa, A *F in 8 igg 4 We; aogdupt raul attich z mt Frantops ikue crefpue, Eolumella geeftfe Ben toenaem ban La ctuca Cæciliana. B. De ander —* ge > er Ero: je in een gedrongen Gladeren hect hier te lane Deadline ae — ée out teftue; 4 rel fvelo: in't Latun noemt? — ———————— oft / als Pli⸗ nfus fepdt, Lactuca Laconica, ende / alg fepdt/ è ghehecten: dan dele en is oock niet bekent. Colu⸗ mella noemt{e Lactaca Cypria : ende den ſelven Plintug noemtfe op cen ander placrfe Lactuca Graca. € Aerd,Kracht ende Werckinghe. De Lattouwe ís een votht ende koudt moes· doch niet ſeer geweldigh⸗ lijck / maer matelgeh: want waer fp bjfter koudt / ———— om fn ſpijſe te gebzupchen. : fpijfe ingenomen / is goedt om De verhit⸗ ende helptle als ſy met oft overladen ig. Hp Lerflaet den dorſt / doet geh apen / in ſpyle oft anders ghe⸗ maeckt oock overvloedigheydt Ban melck/ e vꝛouwen / die Door ige hitte oft e geen oft feex lutrel Loch helse ben : want Hoor Dien dat fp De Gitte eũ Ve dꝛooghte Door haer i matight / daerom Dient (leer wel om het meick inde borſten te Doen komen: Dan De vaouwen / die houdt Han aerdt zijn / en dient niet ; felfs ſy belet haer meltk te heggen. — Pooytg foo eetmen de Lattouwe 1008 ende met goeden ſmaeck / alg fp rouw is / met Azijn / @líe/ ende eers weinigheken Douts. Dan als ſp in waz ter ghefoden is / dan ie Ip cer verdouwt oft verteert / ende voedt meer. Men brengt de Lattouwe ghemeynlijck op tafel ín’t bez —— van de maeltijdt/ ende men eetle voor alle andere lest welck den Poët Martialis oock betupgt in ou⸗ ben tijde gebrupehelijck geweeft te zijn feggende in fijne bichten/ dat de Lattouwes die in fijn Boorbaders tijden ín’t laetfte vande maeltijdt tot beflupt Lan het eetniael op tafel gebroght wierdt/ in fijne tijden in't beginfel van be macltriùt/ ende Hoor alle ander ſpijſe gegeten wierdt. Dan men en Zed foo wel int beginfel alg in't laet fte bande maeltijdt leer beguaemelijck ghebrupeken : Want Poor ander pijfe ghegeten pleegt [p tomtijdtg den, verz joren luft om eten oft appetijt te verwerken / ende de flappe mage te berguicken:maer int laetſte / ende nac alle ander ſphſe doet ſy de dronckenfchap/die door onmatigen dranck Han Wijn ghekomen is / vergaen; DOOL dien Dat fp de dompen ende Waegdommen Handen ſelven Wijn ten hoofbewaertg belett te hlinumen ende op te ftijgen. Ven gil oft fap / ende daer nae het bloet dat vande Lattouwen inde adere groept/ is wel vochtigh ende koudt/ ende weinigh/ dan nochtans niet quacdt / maer n:evchelijcken beter Dan Get gene dat van andere moes truyden ín den lijfve groept; gemercht dat het bloet, Dat gan andere moes cruyden gemaeckt Wordt, gantích weiz nigh is ende dat ſelve oock quaedt / als Galenus betupgt. De Lattouwe/ nae de leexinghe Lan den felben Gale⸗ nus/ en ftopt den bupekt niet/ noch en maeckt hem ooch niet weeck : want fp en heeft niet farps oft wzangs in haer / daer door den bupck hardt gemaeckt [oude moghen worden: noch oock ſy en heeft niet fouts oft (cherps in Haer / doo ’twelck ſy kracht (oude Gebben om den buyck tot loffinghe te verwecken / ende Den ſelven te ſuyveren. Dan al is het ſaecke dat Galenus Get lelve met eenighe reden fchrijft/ende dat het kennelijck is / dat de Lattouwe de voorſeyde wrange oft ſcherpe epgentheden in haer niet en heeft; nochtans is het Booy langtje ervarentheydt bez ponden ende verlocht / dat fp tot de Weechmakinghe des bupchs / in fonderbepdt als ſy ghefoden is / leer Heel Doen Fan : want door dien dat fp den buyck vochtigh maeckit/ Daer Hoor verweckt fp hem oock tot loſſinghe ende tut Bet uptd minften kame hebben: twe tialis oock wel bekent is geweeſt; want hp ſchrift daer aldus van in het x1. Boeck van ſijne Epigrammata, aen Fuliug Cerealis ſchꝛavende / Booꝛ allen fal v voorꝛ· ghelet worden Lattouwe / die feer goedt is om Den buy weeck te maecken. * Pan bupten gebrupekt/heeft de Lattouwe oock eenige nuttighept: want de bladeren ende De ſteelen van Lattou⸗ We groen geftooten/zin goedt gelept op alie verhittinge/ Elepne pupften eñ Wildt vier. Te ſelve met wat fouts op pe verfche berbrandthepdt gelept/eer De blepnen voorts hoz men / verloeten de Mmterte/ende genelen de berbrandthept, T ſaedt van de Lattouwe / Heel ende langhen tijdt gez — en ân bee ge ——32 — nor malfch zyn / ende eer Dat het crupdt ghefchaten brupcht/ —— dat mannelijck ſaedt / ende verdzij Ben fuft van Tilewe faedt met eenighe drancken oft fuppens inge- nomen/ is feet goedt om De menfchen te Doen ruften, ende ghemachelijck tedoen flapen, — BEV RG HS En TN E Zattoutwe / anders Lattuwe oft een É foo bekenden moes-crupdt / meer van De st in Grofler Maroul- Laêtuca polycephalos; lande Gefloren Lartuwe noemt Gekrolde ende ca Romans, Daw: in Cruydt-Boeck Rembert Dodonzi, ven der overvloedigheden / oft doet hemten ns welck: War Zattou: : fatina foho De onghelloten Lattouwe beet in Italien Latruga Prance. Lattouwe mer lange bladeren is in Geete landen gemepn / bijz nar fao langhe bladeren hebbende als De Cicorep bladeren / ende pock foo fmal/ maer Heel maels nde lieflijck / foet ban fimaeck: pe welcke met vecht Lactuca longifolia megh heeten Roode Lattouwe, Aengaende den naem LaCtuca rubens, Daer Plinius var vermaent / ban Buffel (fepdt Petrus Bondius ) iffer faedt van Erop-Dalacdt gebroaht / Daer cen Lattouwe ban guam/die heel roodt van bladeren was / ende Daerom Latuca ca- piraca rubra maoh heeten· Deſe Tattouwe was breedt van bladeren wt upt ghefprepdt / niet ektonckelt/ nochtans niet ſeer gekropt / ban verwe roodt nac Der ftmarten treckende / Daer wat peerfche bp engit was: anders was fp de ghemepue Lattoute Dan uptz wendighe ghevaente ende Wit ſaedt heel ghelijck; Dech veel bzuv⸗ ner oft fwatter dan die Koode Krop lattouwe Die hier te lane ober langi in De hoben geoeffent is ghewee ſt Voorts foo nder noch veele andere foorten ban Salaet doot geffeninghe futcks gheworden: maer Die zijn alle meeft in bier ſoor⸗ te begrepen die van Lirachten miet en verſchillen / maer zjn bart finaech lieflicher Deen Dan d'ander/ te weren De ghekronchels de/de Dlupt-kroppen/ de ghemepue/ ende De klepue · Be Dlupr- kroppen worden aileen berplandt:ende deſe hebben wit facht: ende fp torven grooter ende fchooner Door bet berplanten / ende ooch foeter ban ſaiaeek. Wildt gp bie Wit ende fcbaon hebben, foa. bindt boven bet opperfie tfamen twee daghen eer Dat ghhſe upt treckt om te verplanten van Deen plaetſe op dander / ende ſtropter zandtop.@m be Lattoutwe goedt ende welrieckende te maecken / ſte⸗ ken fammiate het faedt van De felve im Citroen · ſaebt oft Orangie- faeùt. Ont haer grooter te Doen groepen / leptmen op haer herte ten klepn fteenken. Maer Ariſtoxenus ban € preven begoot de Lattouwe met Bonighwater/ op datſe grooter ende lief lcker ban fmaeck foude wornen. Ban ban beft ende andere dinghen de Lat- touwen beianghende ſalmen de Boecken Han de Landtwinningle mogben lefens Die vaer in't langh ban handelen. 7 Brandt-Laccouwe en is geen ſoorte ban deſe Lattouwe / maer is de Tulilago oft Hocf· bladeren. Noch van de krachten van Lattouwe. Men houdt de Lattou⸗ twe door Koudt ende vochtigh in den cerften Oft tweeden graedt: ende Lobel ſeydt / dat de Lattouwe ecn ſoozte van Endivie is / maer Lactuca gheudemt ig/ om Dat fp meet melcks ban haer geeft Dan De Endwien doer. Dat de Lattouine koudt is / blijckt hier upt / dat het fap/ twelck upt De oude oft voitwaffen ſteelen ende bladeren ban Tattouwe ghevouwt wordt ende bewaert/ als Opium oft Beulfap oft Meconium / bijnae alle De krachten ban Opium heeft / boch niet foo ſchadelick en is. Eattouwe ghefoden in Gerfte water / ende Dat ghedroncken / bermeerdert het meick ban de boefters / is Datmen daer nac de borften met De handt wrijft. ° r — ghefoden ende met Boom olie gemenght / is ſeer goedt _Sheten ben ben geelſuchti⸗ —— _Lartouwe verbericht het heete t zy rouw ’t zp gheſodenzende ie teghen het walghen ende —— van de maghe. __ _Zattouwe-facat/ als Plinius ſchrift is goedt tegen De ſtekken ban de Deotpioenen/ met wijn en. °C felbe ſaedt ghe⸗ met faedt van Witten Beul verdryft De hitte ende ſnierte ande piffe: maer ’tfelbe oock gheftooten / ende met ſogh ghe⸗ mengbt ban een vrouwe die een Dochter heeft gedragen /ende wit baneen Ep / is ſeer goedt om op’t boorhooftre binden/ om te doen „flapen. Bet ſelve Lattouwe faedt ghewepckt ín water/ Daer ffael in gheblufcht ie / ghemenght meteen weinigh poeder Van Xvoir / is een fonderlinghe hulpe tegen den Witten bloedt bande brouwen. Mt Dit facdt met Kooſen water vermenght / wordt een Olie ghe⸗ maeckt; ban de welche een weinighsken met vleeſchſop oft wijt fmorgens ghedzoncken ettelijke daghen achtet een/ ſeer goedt is boo; De ghene die het ſaedt ontgaet oft dzuppt. De wortelen Worden ban veele Door een leckernije ghegeten / vegen heeft. Bet Vrop-falaet wordt voor het alderlieflijckfte ende alder⸗ tbelfte ban alle she foorten ben Dalact iS De La is — om rj — — wecken, fepdt-Lobel/ dan de * ol an De andere, wercke De tere enne menfchen moeten de Tattouwe cer ghe⸗ ſoden van rouw eten 5 oft ten minften vouw met Vack B isd deni inften vouw met Rackette cten/ ete trupden / als {Munte oft Nupte Maer hier toe Dient fp beft ten is Waut alg Den ſteel be ſſen / ſos wordt de Tattouwe bitter/ ende en is niet om boor fpüjft anderfins inghenomen te houden boor beſt / batmen De Larrouwe, bie men tonia art) niet k Bar fp ban gheen Un lonuetpenot eet Ee op brinekt. is West Men bewaerf Pe blaveren ban Lattouwe 7 Eri oen Lobelint - dende D u zjn, in Pekel ghelepdt : de oger fe racht/bet fap aft melein van Wilse — Meet De gene Die longterfchtigh sijn / bloet-fpautwern / kart ban aedem zijn; ende kinderen krijgben/ « cet Hetieune tb ofer: Hoent bi Kattmutoe best oen Aabeeht { maeckt demaghe ap/ ende doet Winden/Berdupftert het gheficht, Ì tegben alte heete anar opdrachtigheen· wormen groepen/ ende maeckt het attouwe bau bunten ghebrupckt / | Het vijfde Deel. matr teghen de groote en is fp niet krachti gheno miet olie van Kosfen-atemensht, berdzijft — rde ende voer Aapen de gene díe de koriſe hebben { op’t boortooft ende ati Den lagh ban Den haofde gheſtreciten Betis oock goet om te gorgelen / ghemenght met fap ban Granaetappelsitegen de heere gtefwillen ban De koele. Bet felbe aen De manlijcke febamelbepdt gteftecken/ ſtopte het vloeden van Bet mannelijck faedt/ in fenders bept aller Wat Campher bp is. Bet ghediſtilleert water Van be Lattouweisnurtotai’t ghene daermen het fap toe gtbiupekt/maer meeft teghen be verhittinghe der oogen! ende het wildt vier. HET XXIIK G ArPel Mik Van VVilde Lattouwe. 5 p . Ghedaente: CAR D & Wilde Lattouwe / die in de Apoteken Endiuia in't Latijn gheheeten wordt / Heeft langhe bladeren / Boch kleyner ende (matter dan de Ghemeyne oft Camme JL attouwe-Lladeren/ ende ober bepde lijden biep gheſne den ende ghekerft / die Ban achter / langhs de middelfte ribbe / met ettelijke facghe-ghewijfe gheſchickteljck ghe⸗ voeghde · ſtekende doornen belet zijns Den ſteel ig ander⸗ halven Boet hoogh / heel rouw /ende met Dunne haprkens ende ghelijcke bladeren bekleedt / ende omtrent yn tſop in ettelijcke ſid · ſteelkens Berdeplt aen d'opperſte Dan de welcke waſſen kleyne bloemkens / gelüjück gen de Tamne Lattouwe / Die oock metter tijdt in ſtupfkens veranderen ende verwaeyen. Tſaedt is bꝛuvn oft ſwartachtigh / an⸗ Berg dat van de Tamme Lattoduwe ghelijtkende. Dan de wortel is kleyner ende korter. Wt deſe Lattouwe / alg ſy ghequet ſt oft ghebzꝛoken wordt / vloeyt oock een Witz achtigh ſap / bleeck oft Waterachtigh meltk van verwe gheljckende/Wat bitterachtigh van ſmaeck. _ Spire Lattouse oft NEndiGia Gay fom- _migfje Npotekers —* UE: —* — — KA PR gaerden eude daer 't eens ‘fehoonfte in be Braecfmaendt/Bormaendt edt — en 9 ilde ⸗ Wen De * ijt / pol —— ets op Dart — Het een-en-twintighfte Bòeck. ioog Lailtue fanuage ; in Italien Lenes falmatca ; ' Ki 3 tn Lelbngs felmage. De Oriecken noemenfe Thridax * —* &yrla ; be Tathnen Lacuca filueftris. me Apotchers Gee tenft Endiuia, maer gualick ; want het Inrybum te met Stien bedorven naem Endiuia gijenoemt. Dooyte foo woꝛrdt dele Pride Hattouwe van Lommighe Sermola met twee rr ghehetten om bat de bladeren langs act ribben ban —— met ſtekelighe doornkens faegye-gewoije (m't Latijn Cere modo) ghewapent zijn. Pen echt Er Galer nug (lib. 2, De alimentorum faculcatibus ) vat De Camme Lattouwe Thridaane mt Órechs heet: ban bebatven oefe fepbt hy / dat bpfijnelandtslieven (te weten bp de inwoonz ders ban Petganum in ra) een ander widdt moeg- cruydt gebonden Wordr/datfe Thridacune noemen; rweicke ín De weghen felhe grotyt ende aende uptftaende kanten ban De grachten / ende Voorts oock op be borbtigbe ende —— at ———— plaetfen. Dele Thridacina ig een epn moefcrupde / leydt hy / De eerft uytaheſproten oft boortsghekomen JLattouwe ghekjehende „Dori eentge bits terbept tn haer hebbende die noch grooter wordt, als (p hoogher opfchiet: dan alg ſy heel opghefchjoten te / enve eenen Bolkomen ſteel voortgebroghi heeft, foo ie fp meres kelijcken bitect Ban fnacek, Dit zijn De Woorden van Galenus aengaende dit rupdt : maer oft bat etnerjande ghewag ís met deſe onfe Wilde Lattouwe (daer Wp tee ghenwoopdighlijek ban handelen) oft niet / bat fratt ven teder norh vꝛn om —A—— te hg te \ € Aerd; Kracht ende Werckinghe. De Milde Lattauwe is ban naturen koudt ende droogh ; ude Dat ( fn Dien ſy Ben Beul Ban Grachten ghelijch is / als Dioſcorides daer —— Ben derden graed; te weten als ſp n erſch en is / maer dꝛdogh ghew zun⸗ —— — twecden groeb ————— aerd foo beeft — eenighe de ende openende an ik F —— —— ghelicht / ende neemt De af. Op de — iet vꝛouwen mel í p inghe⸗ nomen Doet dapen / ende in't hort glefepdt / verloet alle iijne ende werdom Bet verwecut oock De maendtſton⸗ Ben des brommen: ende is goet tegen be beren ende ſteken Han de —— se eee Tol gefpic: kelde fenijnighe Dpinnekoppen/ î lievet ——— Dit waren be woeden dan Biofcoyides. ‚Can he ) woꝛrdt dit truydt in He ende elders in ſtede Han dat is brupekt; ende Dat niet gualjcken oft emg is dit fap oock geet bt. ME feline : wanttot Be on defserg / —— VE laedt van dele — en / ende beneemt ben luft Ban / van genomen rie aram ctdme pel gage BILVOEGHSEL E tegtentwoordigde foorte van ie van Tobti —— Endivie ———— ‚oft vock Tweede Tamme Endivie int Latijn Seris domeftiea fecunda , oft Lactu · if gtidis: Dau voege bat, oct Lp / bate anatek, ín Languedotk entffermer be Wulde —— van Diofcazides heeft ban deſe dighe bie ijjedtusd aegus in De Apoteken boor De * often 2 ane ans ‚ger Dandie ban — maen pond, es deet del * eig? ma free boornkens beſet. ono Coone eieren) — — die koudt ís. Bewark ie Endivie gier 1010 Daer haeren aerdt nochtans ſeer teghen ſtrÿdt: want de felbe En? Bibie en wordt niet malfch/ noch oock nimmer erelijck / iae fp wordt ger bitter ende houdtachtiah / alfoo baeft als fp ghebloept beeft. Man dit feloe crupùt wordt oock dert Sproop De Succo Endivide Bhemaeckt; ende Daer worden wateren ban ghediſtilleert Daer me⸗ De de Gpotekers bevepden hunlieder infufien oft wepekingben ban Khabarber. Endeboortwaer / voeght Den felben Lobel Daer noch by / deſe Endidie is niet alleen beguaemer tor Het ghefoden fap ende gheviftilieect water teghen de ongbeftelthept ende berftoppingde ban de Teber / ende grootſte aber /maer Dock omte weycken den Khabarber / de Myrobalanen ende dierghelycke medicijnen / ſoo wel om Dat fp door eenighe dunnen ende onnutter vochtigheyt die fp beeft / beter opent ende afvaeght/ als oock om datſe intreckt tot in't birinenffe vande Dingen Die te weycken zijn z oock en is haer biete niet te groot / noch (pen hindert niet met haer bitterbept: ende daet heneffens De teekenen van Defe komen beter over een met De teeckenen ban De bitter Endibie met fmalle bladers / dan met Die vande Wilde Tattouwe; met de welcke volkomentlijck ober een komt de volghende ſoorte / immers nae de mepninghe ban den felt ben Lobel Diefe aldun Befchrüft: Ì Wilde Lattouwe, in't Latin Lactuca ſilueſtris, in’t Dpaenfch “_Lechnga falwage ; Die in Languedock waft / id ſoo bol overvloedigh metckachtigh fap / dat Be ghene Die Dat fap bergaderen/ den ſlape⸗ vigh-maeckenden reuck ban't felbe feer qualfick verdraghen mo⸗ gien: want Die is feer vupl ende ontieflijckk / abelijek het melck upt Den Bel Bloepende. Wen fiecl is Dep boeten hoog) lúmathtigb / ende bloemen dragherde die van De Lattouwe gheljek/ alg oock het faedt is / maer wat klepner ende (wart. Veranderinghe. Defe Lat toute wordt ghefien binnen Koomen met ſwart gheplackte bla: ders. Poorte foo wordt Dit ghewas dan ſommighe gezonden boor cen Laêtuca ; feu Cichorium, feu Sonchus odore Opii; om dat het ban Die bier crupden / te Weten Lattonwe/ Ciehoren / Sanfen- Wiftelende Beul/ wat heeft.” 7 F Wilde Enghelfche Lattouwve, die ſeer hoogh waſt / ende ban rruck den Beul oft Opium oock ghelyckt / is De boorgaende ſoorte bart Wilde Latouwe/ oft een mede-(Hozte daer Dan s eude magh Lattuca filueftris Anglica odote Opiì heeten. Wilde Lattouwe van de Apenninberghen moght wel Laêtuca ſil⸗ uéftris fpinofa , odore Opii heeten: want/ alg Frabtús Columna die befchrijft / fp heeft langhe Dicke doornen gen haer ſteelen / ghelck⸗ men aen den aem fiet/ vol klam fwaertietkende fap / ſũcks als Matthiolus befeipijft; hoe welp De ſtekelinghen in de ſteelen ver⸗ geet: De onderfte bladeren zin als Die ban Lattouwe oft Volders- Caerden. Veranderinghe. Fn te haben ban felfs komende wordt Hzeeder Van bladeren ban ùe Hof Lattouwe ſelf iae wel eenen hal⸗ beu boet bzeedt; ſomt jdts met burpn veerſche placken gheteeckent / boch aen De kanten meer ghefthacrdt. — Svre Diſteien, ban ſommighe foo in Nederlandt bier voortüdts ghebeeten/ is oock cen mede-{oorte Van De Cndivie van be Aporchen/ oft de Wilde Lartouwe hier Wart Dodoneus beſthre⸗ Ven. — beeren Endiuia ſilueittis. Kleyne Wilde vrouwe Dan Camerarius Laêtucella Glueftris re= pens gheheeten / en aorùr nimmermeer hoogher dan een. E : gele Een toet fiche be Oue Kartaute — ne Lattuwe van hern is niet ten bollen bekent; ende daerom by de Indiſche crupden Br dat is Klepne Tattuwe eten Steen Latrouwe van Candien ig een ſoorte Ban Kaponcen niet Geel bekent/ oock bp de br emde erupden befchrebert Lactuca filuatica tg een ban de naemen van Babfr-erupdt/ dat dock Lactuca leporina gheheeten wordt. Haſen· Lattouve ís in Nederlandt den naem foa wel ban den — als van er eN actuca marina,oft Zee-Lattuwe,fs Dern naem ban eeni Ban Wiert. de ane woꝛ Lactero is oock den naem ban Sonthus Sen Lactuca marina, LaÂtucacaprina is den naem van Noch van de teken / ende Wilde Endivie beneemt alle alle heete ſwil⸗ Des pe: mede-foorte/ Alice edet fap daer Ed * als het gemacht Dient fer wel in De ſalven ban bupten des lichaems / oock feet wel / als bet Daer op n Diofcarites is in't toefchrijven : de Cruydt-Boeck Rembert: Dodoni. à Boorts foo worden alle De ſoorten van Sonchus gokt Laftucella ,- Endibie bande Apo⸗ Daerom / ſeydt Ip {nemende het fap van Wilbe Lattputne / menght Dat met feer goeden ouden wijn / ende maeghden Denig / ende betwaert het in cen glas: ’twekk ghebꝛuyckende fult bevinden Dat het feev gort is omt gheficht te berfcherpen. ; bet gbebiftilteert water ban De bladeren berflact den dorſt in de eſt / ende in De heete korten, Be wortel gheftooten gheneeft oock De ſteken ban de Zeozs ioenen. Alg deſe Tattouwe in water gheſoden is / ende als De vrouwen bier mede ghebaedet worden / Dan beneemt fp de beroerte Des. moes bers/ ais (p ban de eene plactfe in dD'ander loopt / datmen opſtygin⸗ ghepft worginghe noemt· HET-KHIV GAPTITEL. Van Wit moes oft Veldr-kroppen. Gheflacht: [ì pr be ghellachten ban Lattouwe moet het Wit mo B oft de Deldt-Aroppen oock ghevekent worden. kl Spit moes oft Veldt Kroppen· € Ghedaente. Wit moed o | kroppen í | neer ende leegh kleyn cruz — ed add Tamme Lattouwe ban grootte, ſeer ghelijch: want de bladerhens daer vau zún klepn/ breedtachtigh / Boch nen vin eedt / fp breedt zijn / oock — — re h ſelden een is dun / kantigh / dip oft bier vingheren hoogh ſpaun Wordende / met twee oft dip soft Kutekens onberfclhepden: upt elck een ban de welche twee blad renee ghhe langer 3 de ond | Bie upt de wortel oten gon:op t ſop van de fleelkeng gem ens voort / bijſter kleyn / beel bp een/ alg ín een kransken - Gn —— — a opt, Fn ſtede lutte) harre-ghewf í — Plaetſe. Men bindt dit truydeken bere velden uffehent Hopen Leer bickwijlg ende oberdloes — foo wel fn Pederduytſchlandt als ín Boogh: De ee, Ende oock elders, trupdeken/ de eerſte uptfpruptende ghedaente ende verwe Dwinterg ende noch wat mae den winter a an dt vie ghelijck zyn ende goet sijn om in fatact he ende Daer HAL Het vijfde Deel. Biift bit cruydeken ín De Belden groen / ende bet vergadert / ende op tafel ghebroght. — € Naemen. De Hederlanders noemen bit erundeken Wit moes / fomtijdts oock Beldtkrop/ ende fomtidts Bleer-oogte : anders en heeft Het gheen naemen die mp bekent zijn: ende Daer nae ſalmen ’ int Lat atch Album olus , ende in't Griecks Leucolachanon Acvnaidyavr Oz gjennoenten. … € Aerd, Kracht ende Werckinghe: Dit trupdeken is wat verkoelende / ende daer toe wat voehtnracchende Bar acrdy in alle lijn werckinghen ende epghentheden De Tamme Lattouwe níet leer onghelijck: in ghebreke wan de welcke dat in de Winterſche maenden ende fn 't beghinſel Bande Lente op de tafelen ghebroght wordt / ende met edick / olie ende fout ban Beele niet goeden ſmaeck ghegeten Wordt algander falaet : ende voorwaer het en Wordt geenſſins veer het ſſechtſte Dalaet-rrupdt ghehouden. BIIV:OE GH SER”. It erupdt is Deldt-kro: heeten / om Dat fijne bladeren) D als Dieet petite nie guoe ibagbe Tattouwe oft Endi⸗ getente worden: daer⸗ Sm noemtmen’t in Walfchlandt Sallade de Chanoine; fepdt Tobel / Die dat in't Latijn Phu minimum alteram noemtjende boor een als Leektepnfte mede ſoorte van de valeriaene houdt. Dan tact blaz ders en zijn ſoo ed Het gheſneden oft gheſnippelt als be bladers van de Vlepifte Dale riaene ban Montpelüers anders is fp be ſel⸗ De ban wostelen ende bloemen feer ghjelijek! fepdeden felven Lobel. Diergtelijck Salaet iet ghene dat ín Vlaenderen ende Bollandt Verrecoes, Verre oft Velde-Salaedt gheheeten wordt. In Zuptſch⸗ landt waft het oock verl in’ wilat ; ende heet Daer. SchafFmauler ende Weifs moofz ; in’ t Latijn Valeriana campeftris , ende Bupleu- rum Hippocratis, alg fommighemepnen. In Dieilien zjn de Wars telen heel goedt van tenek sale oock op ſommighe plaetfen Dart Italien: altwaet noch etcelieke andere mede-faorten ban Bit crupdt ghebonden worden / De welcke in het eerſte upten Defe Veldt · Kroppen gantfch ghelijckeri/ dan ouder wordende haet eyghen Daenteaenvemen!/ ban defe wat verfchillende, Doch allegader dert naem Valerianélla goe J ende Hoor, moefcrupden ahebrupckes lück / als zjn ze Be ie wp in’t Syvorghſel van de Daleriacne up Columna veſchreven EE ; Dearts foo ie het Dickwijls ghefien / bat dit Deldt-Zalact in de ,Koꝛen veiden van ſeifs groe pende gebonden vrel frhooner ende weeldigher groept / dan t gheue Dat op t beſte warmots · landt ghe⸗ faept was: twelck ín meett alle andere crunden anders ghebeurt. ó och van — Sommighe negenen borg bod matig) ban aͤltenis / oft voor warm inden s ; act Banen Dat alle de fodyten ban DPeldtkroppen ende Daz devianellen voor feer ghefondt Dalaet-crupben ghehauden worden / foo vertekseren. ſommighe datfe beguaem zin tot al'tahene Daer De Daterianellert in ehehrupekt warden : 't weickmen ide be fchrüz biaghe ban de Daleriacnen magh leſen AE HEP AKRNGAPITEL Van de foorten van Parichende Surckel. é 5 heflach htens ARE Ì J Ker ban Diolcor toeg vinbtmmen bier ghefach- — Edens oft Patich belchreven: het eerfte de wilt /Iet tweet tam: het derde heeft ronde heet Du daer ú et vierde fuerve bladeren /ende h irtkel: cheen — ent / die in de wateren afb” dippolapathum ghjenoemt. Pan ———— — en w ot veicheh vers daer noch ettelijchie bp beft kben, Dele Klien wp alte m acht verlcheyd foorten begrijpen. — 5 Het een-en-twintighfte Boeck. ror Patich oft Peerdick. nn he dl Der eerfie qijedlacht Han Lapathant oft Orplapa- ‘thum/batmen Gier te lande Parc oft Peerdie noemt / geft langhe ten panne hooghe/ boor bie — eede/ hadrachtighe blader zende tuſſchen Dien pe huoovachtigge hole Grupne ſteelen voort⸗ fomtijdts —— — ——— Blepne blaemheng/D een boben D'ander; htigh ſaedt / 't we fen ac lang — De kerl ndick - ende wafjen heel oogberden. * — ———— ij pok gelach prikantigh bpupn oft upt den rooden t 3, ighet —— tora Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. Surckꝛel oft Zurinck. Sroot Patich oft Smater-Patich. 3. Bet derde ghellacht / Dat ín de ſtaende wateren ende grachten waſt / ig-het vijfde ban Diolcorides / Lan hem Hippolapathon’ gheheeten; ende Dit heeft groote / langhe/ harde bladeren / de bladeren Han Patich leer gheljck / maer grooter, De fteelen zijn condt/ende Waffen Lier dft Hf oft meer boeten huog: daer én bloemen ende lacht boortkomen/ ghelijsk aen den Patich. De wortel ig dich] ende Ban binnen bleek roodtachtigh· TE 4. Bet berde ghellacht / datmen Surckel noemt / ende meeſt ghebruyckt / heeft lange ſmalle bladeren/ Die boven fcherp ende onder breedt zijn / maer fachter ende groener dan die ban de Voorgaende foorten Lan Patich ; Lan, fmaeck ſeer fuer / fchierghelijck azijn. Den fieel is vondt ende Dunzende daer aen Waffen De bloemen / die bzuyn⸗ roodt ende kleyn zijn, Det ſaedt ís bꝛuvn / drukantigh / den ſade van Patich ſeer —— De woꝛtel is langh eñ geel. $. Man dit gheſſacht vindtmen een —— wiens Wortelen Beele ronde hoofdekens oft Enobbelkens hebben pede nete Dan dele ſooꝛte ie (eer fefù te Binden. 3 : — 6. Bp’t ghellacht van Surckel hoort een ander mede- ſoorte van dit ghewas / t Welck korte / bꝛeede / ende bijnae ronde/upt ben witachtighen groene bladeren heeft. De Ban langhe velelinghen hanghende / (oa in de wortelen - en —— zijn dun ende teer /meeftopderaerden uytahe ⸗ prepdt lighende. Wet ſaedt ís kleyn · — 7. Poeh iffer een bijfter klepne iae allerkleynſte Wilde _ fooyte Ban Durckel/ diemen Drhaeps-Durckel noemt : ende dele is Ban bladeren/ bloemen / fleelen ende fade den Grooten ; Q Durchel (eer ghelijck / aengaende de ghedaente ende maechtel: maer den ſteel is nauw seen palme hoogh: te — onghelijck airbag red e dickwijls met den lade ende bloemen ende ſteelen ſchoon _bfoet-roodt gebonden worden / in londer heyt (oo wanneer het laedt r orden is. De Wortel ig Dun ende teer, 8, Ten } Bindt men een roode oft ſwarte foorte van Patith / die van freelen korter is dan Patíich / Elepner van bladeren / Doncker oft bruynroodt Lan Herz we / dach los / Bat fp met bleeckroode aeven / ribben ende middelzenuwen doortrocken zijn: upt de Welcke een fag vloeyt / als ſy ghequetſt oft ghei woꝛden / den roo⸗ „Ben wijn ban verwe, Het vijfde Dect, Het een-en-twintio : Ronde oft RN en-twintighfte Boeck. tom Rlepne oft Gochaeps-Gourctet. Ë \, 7 : A NK 9 In 7 —8 gs 6) ; | HEEN CHN : D IN ae SE 8 ires — NSS nader fegghen / Patientia : welchen naem van Bett La Patience komt : waer nae Dit feite trundt rn landt ooch Patientie plecgh te Heeten. 3. Det derde ghefiacht / bat grooter ie/en hoogher op: fchiet dan eenighe van de andere foorten van Patich/ is — U Wwater Patich oft Patith ghebeeren / iu 't H arr ä nn ee aj ve magnunf, La aquaule, ende Rumex * he en luftris : Diofcoptdeg ende Galenus zoemen ’t Hippolapa- Z thon I'rrondzabor; Plinius Hydrolaparham 1'dpsrsras — —* Ae ank ee om Dat De in be grace enb dts oe Be wateren aft. Deele zijnder Die Dit fel 9 —— 1. —— — ber al in natte ende — Monachorum noemen. wegkan vochti he beer ende neere byoec ige wepen. 2, Daz 4. et terde gheflarht is in ’t Nederd urch tíentie wordt hier te lande in de hoven gelaeyt: ende waſt ende Zurinck afeheeten;un 't Paogtumtje ran, gheerne in wel gemeft ende Wel omgerdert landt, 3. Mae intPranfops Ozeille; mt Engelfch Soares irt Spaenfen ter-Patich/ oft Gro t Patich en groeyt nerghens dan in Azederas » Agrelles ende Adeda ín t taligenſch Aerofa st t pe grachtervende kuplen daer Water inie. 4. Durchel Hehemfch Sfowijt slut Ortechg Oxalis oF ende “wordt —— ghevonden fu de wilde ongebouwde Anaxyris AsaEvels , oft/ foo Salenus fepnr/Oxylapathum, plaetfen ; doch ordt meeft inde hoven ept ende dat is Duren Patich; int Latijn oock Oxals, Lapathum bad otuoen elfs wogdt boor oefening he eneerftigh acidum,Rumexacidus,oft (foo ‘tin deAporetten bekent io) gade eel rendefchooner. s. De Accofa. ed van Durtkel met knobbelachtighe wortelig{felben _ 5- Det vijfde ghellacht is Knobbelachtighe Suechel oft re vinden; ende Dat in de hoven van trupòdt= *B gen Patirh van de sunt velen Geminnerg. 6. De Bonde Durckel ig pee Wildt ; ende — t Latn Tuberofa Acerofa, Tul ept op drooghe berghachtighe plaetfen: ende van daer B: m, ende Oxalistuberofa. Ere botte inde hoven gebroght ende onderhouden. 7. De _ 6. —— genoemt mt Silaeftre Lapachum, ſeynſte oft eps- Surchel wordt in de bouwlanden datis Patich ; ende is het Agrion Lapathon A'spsor _ ende Helden ghevonden, 8. De rodde loopte Dan Aazedw ban Dioltoudes / dat Ip Hoor het derde geflacht ET KEN dede ee vj * it t daer Van ende cr en „Aceto, 4 Í un met Jen St — Tuttel redenen; zaet heter Oxalis rorundifola , ft Nonde < Tijde. Deele foorten ban Patich ende Surckel zijn urckel. 5 —— en miet volkomen ende rijp facdt in de Hopmaendt 7. Te ſevenſte ſoorte wordt met vecht Acctofella ; bat ig ende Oogfimaendt : dan de Dchaepg-Dutchel is op Durchelken ende Ovxalis paruula oft lepe Surckei ghe⸗ haer fehoonfte inde @onftmaendt ende Deptember, heeten / oft Ozalis minima ; dat fs Allerkleyiſte Durchel; Le Naemen: Ale Defe crrupben worden onder eenen naem in Bpavandt gemepnkjek Schaeps Surckel / Dat is in't 5 pegrepen/ in't Griechs Lapathon AdraSw,in'tJatijn Hatijn Acctofa ouilla; im Dooghburtfejtandt Kern s Rumex. Pan Plinius ín °t 12. rapitel ban fijn 19. boeck Sawrampffer ; in Wranchrijck Petite Ozeille. _ fchijnt den naem Rumex alleen de Tamme foorte Gan 8. Dat ſaetſte ende acht ſte heet m't Latin Nigrum La- EomtDum oft be Parientietaegtiefinebenteljeben. __pathum, Niger Rumo, oft Rubrum Lapathu; als often Cs De eerfte loopte heet hier te lande Patich/met venen Swarten oft Booden Patich (epdr. Ade ghene Die Dit — pie ban den Latijnfchen oft Griechtchen Lapathon cruydt Draecken-hloet /in'tÎLatijn Sanguis Draconis, in’t “perdracpt ie / ende tot fommighe plaetfen oock Peerdick; _Franfaps Sang duDragon uoemen/ oft Daer Door houden / : in Booahduptie anbt Piengelwurts / Strepffrwousts / doen heelguatijcksende zijn tn hunne mepninghe Leer verre ende Zieterwurtg zin Dranchrijch Parcillesin van de tberd * Grin win⸗ — nn Aen in — Engelandt Doet; in At Rombice; in Dpaegnien Romaza, een ghedrongijen ende outert fap/'t welch in be Apoz en à sliep — — — —* teken met naemé —— —— Lotiju Sanguis hn Rumexacutus, La hum filueftre, oft Draconis,perkocht Wordt/en Wordt niet vergadert wor een : a pathum; ín Dé Apoteken Lapathtum acutum, Ei: ——— — ——— Patich/ en ín’ — tent gautſch ander ende verlthey { 7 2e Taninie looꝛte Van rb deg ne hed „ Kracht ende Werckinghe. fe „pathon hemeron Aaa — REDT UI REL — nde Lapathum — algfonnmighe Apotekers hebben cenighe koude vont NE ek Û 5 to14 Eoodey oft Coesartey Patictz, anders Srauen⸗bloet . 9J ldoꝛten en zin niet leer / maer alleen matelijtken kondt· —————— kouwer. Dp verdrooghen alle gader onck —— benoe / doch niet alle een ſeer ende ſtert⸗ bladeren van alle dele erupden/ghefsden ende voor fpüte oft moes inghenomen/ maeckenden buyck weeclt / éude betoorlaechen eenen ſathten kamergangh: ’ welck Ben Poẽt horatius Sermonum lib‚2. Saryra 4.) betupglst/ ſegghende / Indien ie mandt den bupck te hardt Heeft / die fal De bladeren Van Kavathum oft Patich moghen upeken; in't Latijn Ee Lapathibreuis herba, bat ie / Seko (oft malſch) cruydt Van Lapathum:waer mede Gp verſtaet de bladeren die ghepluckt zijn eer dat den ſteel aptgefproten ig: Want dan zijn De bladeren ban defe crup= Ben a fte omm eteu/ ende op haer malſchte. De bladeren ban Patith verkoelen met eenige dꝛoogh⸗ ter dan de faden Lan den ſelben Patich/ alg oock die ban De Patientie / ende ootk bande Duiker / verkdelen met tenighe dunnighext oft fijnighept ban ftoffe ; maer Hers Proogten ſterckelijck ende trecken tfamen. —— Sãed van Patichende van Surckel / met water oft Wijn ghedroncken / ſtopt ben loop des buycks / ende geneeft het roodtmelizoen; ende beneenit het ontkeeren ende wai⸗ ghen van de maghe: t ſebve laedt is oock ſeer goet tegen de beten ende fiehen van de Storpioenen: alloo Dat Die dit laedt met eenighen dranck oft anders ingenomen heeft / al Wordt hp van eenen ——— gheſteken / gheen pine oft weedom ghevoelen en lal / als Zioltorides daer van ſehꝛft. T feite laedt is oock nut De ghene die bloetfpou- Wen/ te weten met Acacia gemengbt/(ooPliniustupght. De deren zijn goet om eten; ende Hebben in haer een kouwigheydt/ maer Wat meer voeh⸗ — eenighe taexigheyt: waer door dat ĩ ij nst welck Diolcorides van alle foorten — woꝛden gheloden ende fog in (pijfe ghebrupch zijn nochtans gheenng P n oft Lap „gnum, ende Lapathium maius gheheeten; in't Franſth Lampe, Da > ME Cruyde-Boeck Remberti Dodonæi. Ie de Beete oft Dpinagie: ende Get fapoft gijl / dat ane —* daer van omt / bd tamelijchen dick à e gheeft den lijf ve luttel voedlels. * — ard de oock ghebrupeht Worden als de twee Boorgaende/dochj niet foo begusemelijck. * RZuicher 18 founder twij ffel verkoelende ende ſterckelijtk Hroogfpmaeckende van aerd: dan dodr bien Dat ſy ſuer ban maeck is heeft (p macht om de taeye oft gimerige voch⸗ tigheden ke doorinijden ende Dun te maecken "E fap Ban Suicker is leer tut in de Somerſche maen: den ende heet? tijden/ om bp Heellerhande fpúle te doen / ende Die eentghe ftefijchhepdt van ſmaeck te gheven: want get Berkoelt de verhitte maghe; ende verweckt den luſt vm teten: verkoelt ende matight de hitte Des leverg/ende dpent de verftontheden Van De felbes … De Dutckel-bladeren Worden nüttelijck gedaen bp de Andere dinghen diemen pleegh te lieden om De drzancken teghen de koztfen ende heete fieckten te-maeclien, Knobbetachtighe Durchel/ ende in ſonderheyt de Konz de / diemen Goomlche Surckel noemt, beeft alle de voor⸗ fepde krathten ban Ghemeyne Durchel. — De allerkleynſte oft de Dchaeps-Dulchet er wijcht de ghemepne Suicker in krachten gheenſins niet ; fac Ip gaet Be ſelve ín het drooghmaecken Bervete boven. Dꝛakenbloet ſchint de ſelve krachten Ban den Patích/ Patientie ende Water- Patich te hebben: De woztelen foo wel Han Patich als ban Patientie / ende oock van Surckel / in Wijn gheloden / ende door een ſtramn gebaen/genefen Be ruydigheyt / het ieucktelzende alle uptwendighe onſupverhent des lichaems, algmen 't Daer mede befteijcht; in ſonderheydt met de gheroofte oft bruyne Boter / oft olie ban Baepen / oft Wat Gembers bermenght. Díofcorides ſeydt / dat de rauwe Wortelen af dit felve oock verm oghen: maer voeght daer noch by / dat Den Wijn daer De le Wortelen ín gheſoden zijn / de pijne van de tanden perfoet/in Den mondt gehouden; ende Be Weez dom van de ooren verdrijft / daer in ghedrzuvpt. AE water / Daer dele Wortelen in gheſoden zijn / is oock feer goet teghen het ieucklel ende quade krauwagien / alfz men Daer in badet/ oft het lichaei Daer mede waſſchet. Men fepdt vock / dat De felipe Wortelen Van vele cruyden ín Wijn ghefoden ende ghedroncken / goedt zijn teghen de geellucht / ende het lichaem een beter verwe doen Erijghen. Deſe wortelen met wijn ghefoden/ verteeren ende doen fehepben de Klieren ende ghelwillen van Den halfe ende omtrent de ooren / daer op gheleydt: elfs men vindt Lan dele Wortelen gheſthreven / dat fp aen den hals gehangen ende ghedraghen / de voorſeyde kroppen ende Klieren doen vergaen: welck eer hoo? beufelinghen dan voor eenighe Waerfchijnelijche veden te jouden ie. Dan meu bevindt? Dat De ſelve wortelen alleen gheftooten ende met eenen peffus in de heymelijcke plaetfen bande brouwen gheſte⸗ Ken ende ghehouden/ de overvloedighe maendtſtonden ende allerhande omnatighe srouwelijcke bloeden ſtelpen. De wortelen ban Water-Patich inghenotmen/Worden oock gheloaft Ben bupck weekte maetken / iae de felve Eracht ban hen Ghabarber te hebben ; ende daer van ig der naem Rhabarbarum Monachorum nochtans wp en derren niet verſekeren dat het ſultks is J 5 Doo dien Bat Wp 't ſelve nach miet waerachtigh bevonden en hebben. BIITVOEGHSEL. DSfpetenvan Pariep Patientie ende Dulcher sitt markant - Beren ſcer ghelijtk; maer berfchillen van graatte/ghedaente det bladeren ende Wortelen ; ende oock ban marck. Lobel heeft Daer ettelijcke van befchreben / Die met deſe / vaer Vodoncus eus bier van vermaent / groote ghelickeniffe hebben; fommighe oock de felffle zn; naementlijck devolgende. Kleyne Parich mer fpiefe bladeren is ben Patich aft Oxylapathum, Dat is Dherpenofe Su al em Patich / niet feer onghelhek /maer beel klepner in bladeren/ fleelen ende wortelen / grorpende in dorre ende ffeenachtighe plaets fen. Peerdick met boter oft min fcherpe oft fpitfche bladers „ die in De Apoteken oock ghebruyckt worde / en ia niet ſpits van bladeven/ maer hoven botter / korter ende zonder ; ende | oock op rouwe plaetje, Patienitie, van Lokel ende andere Hippo- lapathum ſatiuum lacifoliam, ende Bulapathum oft Lapachum ma- apas, Du Lapais, Patience , Lapace , enùe oock Raved Italiaenſch io, Kamece; in't Spaenſth Labaca ; in Boogie Duptfeh Menwarrz, komt felden ban ſelfs boozt:-Daerom v tgenaem Lapachium faciuum , tot onder, ban den oft Perdick / die Lapathium ſilueſtre heeten, Haer zin N Het vijfde Decl. Water-Parich / oft Leeder / om is Dit ghewas van ſommi⸗ alſoo groot als die ban’t Groot eef k uiet ee fous en flijf : Daer ghe Lapathum latifolium, ban andere Lapathum rotu heeten. Waer wortel ie langher / geeler 7 tnde — 8 ban fachtmatckende kracht Die ban den Kha barber der Monicken gheihck; ende daerom wordt fp oock genoemt Rheum” Barbarum Monachorumt ende Joannes T zetses noemtfe oock Ryavarber : ende ſommighe ſegghen datſe al’t felbe vermagh dat de Khabars der / alfmen Daer tmeemael foa beel ban inneemt als ban de Rhar Bather. Groot Water- Pausch komt boorts in’t water / ende ners gheng clders ; daerom Wordt het genoemt Hydrolapathum , dat is TOater-Patich; ende heeft fwarter Bladeren dan de Patientie maer De Wortel is korter! fafelachtigher / van bupten ſwarter / ban binnen rooder ; ende Wordt Hoor Behen rubrum ban de hedriez ghers berkocht : ende deſe heet oock Rhabarber der Monicken , ala Sodoneus ende andere fchrijden. Valfch Rhabarber van deionghe Herbariften , ín’t Tathn Hippolapathum rotundifolium ende Pfeudo-Rha recentiorum , Wordt Ban ſommighe tot Antwerpen gheoeffent / fepdt Lobel ; endeig vonder ban bladerg / boven niet ſpits / ban grootte ende ghedaente De bladers ban Groote Peſti⸗ dentie-worrel ghelijckachtighs maer en heeft gheen grooter oft feet ander wortel Dan De JPatientie ; ctide is oock ban de felfde kracht ende nature. In Ooftenröch/fepdt Clufiusracn de beecks kens die wuder’t gheberghte vloenen / waft Hen Grooten Patich met heel ronde bladeren Dar fijne Wortel ch ſiuckt nier — in d'aerde ſoomenſe ghemeynlck ſchildert maer kruppt boot langhs den riſch ende t'opperſte van der aerden / als de wortel ban Aco⸗ rus ende Tiſch: ende ig ſomtüdts wel eeen arm dick / ouder ghe⸗ veſeit / van binnen upt den geclen peerlehachtigh ban verwe: de weicke ghedrooght zünde den oprechten Khabarber ghelijckt/ ende pock geel verwt. Ciuſius en gheefter gheen afbeeldinghe ban ; ende de ghene Die Lobel gheeft en is niet wel ghetroffen; veel beter en is oock De ghene niet Die andere ahegheven heben / onder den naan quantſũps ban Rha yerum vererum. Kleyn Water-Patich, in’t Latijn Hydrolapathuai minds , bj in natte ende vochte gronden omtrent. Antwerpen / fepdt Lobel; ende ig ban ghe⸗ Daente ende ghebruyck den Scheryen Patich ghelfjck ; maer De bladerg zn fmaller ende Klepner-; ende De wortel heeft meet fafclinabett. Kleyn Fonteyn-Parich , in ’t Latijn Pullum Fonti- Lapathum, en groent nerghens dan in claer, fontepn Water/ upt Ben gronde voorthienghehde teere gappe ende Dunne Geelhens / rondomme de wortel hangende / mer Dunne fachte laders / op ’t Water fwemumende / Veel ſmaller Dan Die ban Fontenn crundt. Bee blaneren worden ban ſommighe Apotekers in Branckrück in de Gerépdinge ban Vnguentum Martiacum ghedaen: want fp _ Houden Dic Booy De befte foorte van Patich / als den felven Lobel bes foo wordt dert Patich van de Franſopſen meeſt Parelle gheheeten; den ater-Pátich Parelle d'eane; hier te lande Groot _ Patich oft Warer-Parich; in t hooghduptſch Wafferampffer., Den, it tie t Parclle (auùage in't Franuſops. 8 ——— nicker heeft noch deſe naemen te weten Lapachum Oxalida; in't Franſops Salette, Vinette, Agrette, Aceteuic⸗· ín’t Waiſch Surette; in't Italiaenſch Aceteſa maggiorre ; in't Neder⸗ duptſch Sulcker, Surinck ende Suurick. é Die ban Zulcker-facot wil Gebben / Die moetſe volkamenlch tacten groepen ende broogten „Zpen dreef noch koude noch vorft/ oct feev beelwaters ; ende wilt om groot te worden Dip oft vier⸗ — — — ———— in't Lathn Oxalis tuberoſa, is vedttelick upt Stalin ghefonden gieweeſt ſeydt Lolrel. 6. Roomfehe Dutekeris van Lobel Oxalis faciua Francárotun difolia repens ghebeeten. Spisfrermalft ende Hiele in't moes; eude groept veetin Branckrÿck rondom Paris ende Oꝛliens / ende docn int * 4 Durckel groept obervloedighlück op De ſandachti⸗ oben rattan Picardiel Iormandie ende Enghe⸗ tanòt / D'aecdtrick bedeckende met De bꝛuynroode berwe ban 't {act / bladeren ende ſteeien / ſeydt Lobel. pp noemt ſe Oxalis te⸗ Puifolia inuata , veruecinain’t Latijn. Int Sranfops heetſe Su- zelle „ Ozeille de brebis, ende Perite Salette; in ’t Italiaenſch Aceto- fella ende Sanniciola, ſomthots pock Acctofaminore oft Poftola forti- „bier telande fomtijdtg Velde-Surckel. * — — — 5 —55 Lln gemepne Dur gek / maer beeft beel g —— ended — ‚van Elufiug Oxalis maxima a /waft op’t geberate van Ooftenrijck ; ende D I Waffen; waer pt DE DIA — 23 ia knobbelen in d aerde ghefteken bien? inten boort. Bites — ig ben Sauceboom oft Berberis / in’t- Latijn i »e metck gheen teer trupdt / maer ten boomken ie. * — ’Afrijcken „int Latjn Oxalis Africana fucculenta at B igonlanghsupt Geel fRooylandr ghebrogbt ; ende in De hoben pier te lande ghefaept jheeft Dicke / gp: — Bladeren voortghebꝛoght / blin glinſterende: ende ee-ghtwas aennemen foude / om haer groote ait en gen Petrus hondius heeftfe aldus * fan De Doen varanen twee —— de onde / twat upt den voflen groen : enbe Daer upt roſen vonde / omtrent ten ſpanne oft boet Het een-en-twintighfte Boeck. ross hoogt / verlthdts op datrdt bal ——— —— lende boor haer ghewight cude atels: De bladeren tick ——————— broofen / tabe —— am Wat roodtachtigy te : van m { * bladeren boven bzeedrachtigt —— —— —* én, als een fpade Dacrmen de acrde oft zoen mede affreecht / oft an Melde; maer feer Dich ende gbelifoigts gladt / bet; broos ? lek —— watt af cen handt bel ghrnomen zijdes icdte · ma tat Daerupt ghedoutt wordt tn grooten ober lerdt 7 font $ Del oft morgier ; De bladeren / Die op't boogdfte fraens zon —— (maller band ander. Ben (marck is ale vas * — Zurchel/ nier wel foo fuer ale De vonde Zpacfrye. t oock haer bloemen hangtenbe gheiſen bie doet /mact geootet ; —e— meer d ende vers at De warrel des Bladeren ende fkeupcte/boar för vof rupdt / in fiecten tijben den Dorf re vertincn, ſappight pt / bequatin om in Heere Zurckel van Teaien is vhfderhandt ban Columna bermaent terſte ſoorte heeft groott biadets ats Pereb —2 tweeen ghedepit/ als Die ban Arum. De tooed beefteen bulbachtigte wortel / met vonder ende kiepuer bladeren. De Derde heet Acerola ocimifolia; ende heeft bladeren arn bepde fo» ben als Bafilteon / fcherp / langhworpigh / niet maens-gbewns uptghehoolt. De vierde is ronder /met een aitpnachrighe wortel : „wiens eerfte bladeren bijnat als Depl-bladeren in Dtjen obeveplt zint. De bijfde is De ſmaiſte ban allen, in ſmalltt mentgbuioigpe laepkeng berdepie / epghentlick ale die ban Ocimum / auderkzatwe Dupmbzeedde breedt / pheltblgd ens gheveus / aen eeu langu fteelken baft / ala mer falpeterachtig poeder belpaept/ fuer. De bloemen ffaen aers · gewijs / klepn/ mafchachtigh/geelachtigh / upt bf klepne bladerkens ſprupiende: daer nae bolgben biaders achtighe vzuchten / gheljkendeern Sffen-hooft:Darrom gheeft bijfe Den tornaem Acerola ocunitolia bucephaliphota, Bp waft bp Pau⸗ filppo omtrent Sapelg. : ‚… Surckel van Candien, fn’t Latijn Acctofa Cretica ſemine aculea- to, en beeft gheen oorkeng oft lapkens onder aen De bladeren ; ende Die op langbe fleeten: het ſaedt ſchuplt in ſtekeli⸗ bupskens ; ende is ſelfs ſtekeligh ende ſcherp om acu re vaken. Rita ——— EM Surckel van Zante; fn’t Latin Acetoſa parua Zacynthia,wordt ín de Apoteken ven —— Zante 1 ** Pꝛo ſpet Alpinus: ende is fees kleyn / met dickt ighte baderen / die ban de Gouwe | / anders heel fuer alg onfe Burchel, Surckel mert dry bladeren ig elders befchpeven met name ban ,Roetkorcks·bꝛoodt: Die ooch Oxys Pliniana ende Oxyuriphyllon beet : Dan ís berfchepden ban Die groote ſoorte Dan Klaberen die audere Oxyrriphyilon noemen. — Surckel mec geele bloemen Oft Surclel mer hauwkens ‚in't Latijn Oxys corniculara lutea, teen foorte Han ’t booefepde loec⸗ koecks · bꝛoodt. ‚8. Be achtfte ende lact ſte foorte ban deſe trupden ban Bodoncus beſchꝛeven / is Van Lobel Lapathum fanguineum gheheeten / hiet te lande Draken-bloër , nat Het bloedig fap datter in is. Berents gheen Limoniam — ee ſodite ban Patich / waſſende beet in be ten omtrent Turin. ; — dna — Le en n Parich/ tienrie ende Surckel en kracht in beren, fer ene worselen Dat ſy den bupch weeck maecken; alwaer 'C faeche d p anders uier fn en naem dan Get water Dacr fp in g ſoden zn „Tant het —* Dat wp heeten in ouſe tacl den b: matchen ende ij {Bat heeren de Griechen Lapa- thein, alg Lobel oock aen t ; waer nae bat alle de ſe crupden Lapathum, Pat ich gheſw ghen: pdt / Dat Patich met Derchens-fmeer/ oft eest beftooten / ende met hupsvacken bauyn broot ghelcheen p Daer af ghemaecht/ ſerr wel gheneeft alle hars diahept / daer op ghelepdt Onde; ende verduft de klieven / klap” pozen ende andere gheſwillen / met venet liften · doeck Daer op ghe⸗ bonden. Van Shemepnen oft Scherpen Patich biftilleertmen gen water / dat alle pupften/ fproeren/ placken ende mafen ban't aenficht wegh neemt. Ber ſaedt ban deſc cruyden aen Den Mincken arm ghebaugben/ wordt gheiooft Leer goedt te weſen om be brou” wen bpuchtbaer te matchen. De wortelen ban Patich zijn in Cam? mige Apoteken foo feer ghebrupckeluek om Den bupck weeck te maecken als De bladers ; in wijn gheloden doen ſy water maet⸗ ken / boen den ſteen ende’t gravel bjeken enderdfen!/ ende ver⸗ weeken de macndtitonden / fegglen fommigte; Die fp met Azjnops ghelepdt zjnde ende achtec Boen bigven : in zjn gheſoden ghenefen De ſchorfte naghels / ;als De plaetſe éerft gheweden ie met Azúu ende — — — tn ij ep gheweptut jj eenen dagh langh / et! gt pts dt Da zp tet wilbt bietende De boortieape genomen J alfruen De bupt daer mede ſtrijckt. De zen / bur: —— felen 1or6 oft wat gheſtooten / ende ben tüdt ban dip oft bier uren in witten tin gbewepckr sijnde / ende Dit tfamen door eenen Lijnen doeck hedaen / ende daer af een kroesken bol ingegbeben/cen ure oft tweet ver de berdedaegbfche kortſe aen komt / gheueeſt De felbe/ ende doet ſe aebrerbtiben:’t welck andergdoen met De wortel ban Wechbree ende vandefen Patich/ ghtwepekr in half water half wit. Sommighe ghelooben/ bat De Woatelen an Patich ober ons ghedraghen / atie De fchemelinghen / dupſterniſſe / ghebzeken ende belemmier inghen Per ooghert verhinderen / erde De gunchelrüe beletten. De verſche wotteten / met Be geoctie bladeren ban aliedefe cruyden gheſtooten / met olie ban Kooſen ende wat faffraens vermenght / verteeren ende doen ber gaen De fachte ghefwillen ban Den hoofde/ende De zeerighe⸗ Den / die etrer uptwerpen dick ghelijck Bonigh. Water⸗· Patich sheneeft de ghene Die ban De dulle honden ghebeten sijn! waſſchende de worden cerft met herfap / ende Dan een bladt ban 't ſelbe daer op legghende. Wer id boarfepdt/ dat de wortelen ban fommighe van Dele crupden boor Khabarber ghebzuyckt worden / maer in dobbel ghetuicht. Zulcuer ig houdt ende droogb in den tweeden graed / berteert ende opent; maet het ſaedt is koudt in den eerſten ende dzoogh in pen tweeden. Bitceupotdickwils ahebrupekt/berfterckt de maz ghe / berguiekt het heete Jende gheneeft alle De ghebreken van’ t ſelve; ðerilaet den dorſt wederſtaet oft belett alle inwendighe ontftekin: ghe ende verrottinghe; doodet De wormen ban den buyck. Wie Zuilcker eet ghelück cen Salaet / die en komt de galle niet op. An⸗ dere ſegghen Dat Sulcker in edick ghewepekt / ende smorghens nuchteren geten / Ben menfche ban De peſte bewaert ende befchermt; Defghelijcke oock den Dptoop oft Julep Van haer fap ghemaeckt. °C fap van Durchet opent de verſtoptheyt bant ingewant; ende is goedt ghebrunckt in de heete kostfer Bet ghediſtilleert water ban Dulcker vermagh alt felves maer wordt meeft ghebenpekt tegher de peft ende alle ghebreken ban ’t heete. °C ſelve fap oft wa⸗ ter ban Surtkel is goedt teghen den loop ban De vergulde aderen oft fpeenen. Bet is goet tegen De dronckenfchap. Sproop van Dulcker-fap/ van Dupven-Hierbel-fap/ ende ban ſuycker ghe⸗ maeckt / gheneeſt De fchoyfthept. De noft onrijpe faden ban Surt kel met wijn ende water ghedzoncken / ghenefen Die ſwarte fucht oft miltfucht / ende De (werven oft zeeren ban De Darmen. cher wortel met wijn ghedroncken / oft het Water Daer ban Zul ghefoden/ Drift het graveel af / erde berweckt De maendtftonden. - Dan bupten Ben lijfbe Geeft de Surckel oock groote kracht; want Dulcker-bladers wel gheſtampt / ende op Den pols ghebonden / berfoeten De bꝛandende Hitte vande kortſen. Sulcker⸗bladers tuffeben heete aſſthens ghebraden / hebben cen fonderlinghe kratht om de gheſwillen van De doghen te verdryven oft cijp te maecken. Sult ker · ſap ban bupren op gheſtreken / geneest het witde bier / -berdzijft aile placken besl s / gheneeſt de berfchouwde oft ver⸗ bꝛande hupot. Een plaeſter ghemaeckt ban Sulcker · bladers / met tweemael foo veel oudt ſmeer / tſamen wel gheklopt ende gene naht / ende dan ineen kool· bladt onder De heete affchen gheleydt / te ſon⸗ De goedt teghen alle apofteunien ende gheſwillen °C facdt Ban cher —— — be, U Daer mede de Boghen gheftreken/ verſche et g t. De Italiaenſche mee⸗ — angen berte uiche bp: mms Braet minuaneertber ban rim db ziet — — onghe⸗ dierte ghebeten orden. Meñ ghebruvyckt De Sulcker oo — ee Ban dS reen gtje ghel — oom’ urckelop de tonghe g dt is oaf bebe Daran fe er en pater Ban /’t welck fijn ſuerigheyt ; ende daerom tick atgedroncken wozotr ín de heere echten. — — Surckel wordt oock gheſtooten; ende Dat fap wordt E — * —— — — ban en en rei ende de gheftaaten ge 0 dt / zij i — — er ze, pols ghelep — rathtigh et ís wat ſalpeterachtigh ban ſmaeck in fijn blader daerom De ſelbe bladers gheſoden / ende ’t fap eind, — ed teen gar cruydt. tba is i „goedt teghen den onmati — — met het bleefth/ hoe oudtende et fie male machen. HET XXVL CAPÍTEL VanAl goede oft Lammekens-oore. ES ie 5 Gheflache >_€ Ghedaente, Dit trupdt he fijn wortel —— ettelicke bladeren i — — Sommighe diftitleren Daer cen 5 be Al goebe/ba — — in ton Cruydt· Boeck Remberti Dodonæi. nae volghender ſaden ghelüek aen de Melde. De blade: ren/ foo Wel de ghene Die uyt de wortel lebve ſpruyten/ alsde gene die aen de ſteelen Waffen / ſtaen elck op een bifonder langú fteclken ; ende zn Van maechter meent ende Boor fpits oft fcherpafgaende / van ghedaente de bladeren van Arum oft Halfg-noet ghelck / maer wit / ende alg met fijn meel. befpraept. De Wortel ig groot, tanah ende dick/ lomtijvrg in meet tacken onderWwaerts gerbzepde/Han binnen geel/ghelijck de Wortel ban Scher⸗ per oft imallen Patich NME goede oft SLammekens. oor, F — DAE — CS mo —E— _g Plaete. Op onghehauwde ende fomtij — tighe plaetſen / neffens ende langhs de — — ghen 3 on —— —— ende afſchutſels oft tuynen en ende at is di ichwij aeg einen. BE boenen Anet q Lijdt, Det groept ende bloeyt í mn —— — — ies: ‚Naem. Men noemt dit ghewas h eghs int Latijn Tota bona; in't Pederlandte nl greed ed mekeng-oore/oft nae bendooghduptfclen Boeven Pein Dich; in't Engelfeh Enstifch Drereurp. Sommighe twijf- felen oft dit het Chryfolachanon Xevor garor „3 Aureum olus ban de ouderg oude mogten wetn: dart wo heben bogen hetoont / dat Chryfolachanon anderg ntet ens dait de Atriplex oft fDelde : ten waer dat femandt fe: Woude, Dat dit crundt Get Chryfolachanon gan Waer / Dat Gp int 8, capitel van fijn 17, ZLattouwe ban ghedaente ghe —— lick té weſen/ ende tuffchen de Phnbaomen (in t Latijn in Pincto) te maffen. De - Dee duytſchen naemen Dit Be fonderlí en Dit ſelve ghewas Schmerbet / ap tLatijnfch Bonus Heenan goede kracht ende epghenthept die dat 8 ús (p een ander crupdt daer en nae fin quade ende fc daodelijcke las Henricus, dat fg Guaden men : ’t Welt Conradus De BEE * — naevolghende Woorden beft: à usHenricus.Bp ons /(epdt ofdat Lorne hinderlijck truydt; van t welck Gun J limus doo kß Ú Bik Boalen⸗ eindrzick/ noe⸗ nietalleende Het vijfde Deel. Oſſen ende Koeven Wachten ; maer tp en ct 5 dat Daer omtrent groept ninnmermeer hiet / al 3 Dat de Peerden t ſewe Drijelijck ende fonder ſchade plegen te eten · Sommighe van onſe landtlieden noemen t Ma- dus flos oft @uade bloeme ; fommighe andere Heeten ’t @uaden Beinrick / int Latijn Malus Henricus: ende ick mepne Dat het anders niet en is Dau 't ghene Hat de oude ſchei vers Zgolethron noemden. De gijedaente daer van íg dele : Det heeft venen Witten feel omtrent eenen ‘boet hoogh / vaſt / ende vervult met vochte ende lachte ſtoffe De bloemen zijn ruygh ende haprigh / peerfchachtigh bau verwe / aers gewijs ghehoopt / bijnae alg in de Coorte van Dtandel-crupdt/DieBondts-kullekeng heet. Tſaedt ig rondt / bijnae alg Hirsſaedt / wat tfamentreckende ban ſmaeck. De Wortel gaet ſeer Diep in D'aerde/ ende is met gttelijche vonde knobbelen oft knoopen bijnae fchelfers- gewijs belet / ſomtijdts foo lang / dat fp bp de acht oft tien Voeten diep onder daerde linckt; hoe Wel Batte noch⸗ tang felden gantſch ende heel oft ongheſchent uptghegraz ven Wordt, Als fp noch verſch is / dan Loeltmen daer een feer groote koudighept ende vorhtigheyt inzende daer door - Doet Dit ghewas alle de Wijngaerden / die daer omtrent ſtaen / van kouwe bederven ett vergaen. Dit zijn De Woore Den Han Geſnerus / aengaecude Het crupdt dat hp Malus Heinricus oft Quaden Heindrick noemt: de welcke wp hier bp hebben Willen ſtellen / om het onderfchilte betoonen dat tufichen?t ſelve ig / ende tuſſt hen den tegenwoordigen Goeden Beindrick oft UI goede; daer Wp nu af handelen 3 Wiens krachten goet ende tot Beele gebreken nut zijn / als nu blijcken fal. — Aerd, Kracht ende Werckinghe: Deſe Algoede ig ma⸗ telÿcken droogende ende verwarmende / ende tlamen wat af vaeghende ende ſipypermaeckende Han aerd. De bladeren ban A goede gheloden ende met andere moeſcrupden in fpijfe oft pottagie ghebrupckt / maechen Ben bupck facht/ ende doen kamerganck hebben. - De felbe bladeren groen gheftooten oft gheſt herft / ende foo op de verſche Wonden gheleedt — en ende heelen Diesende Daer beneffeng ſuyveren ſy de oude Wonden/ ende oock de vuyle Verergerde ſweeringhen: iae zijn in Be ſelve tenighe gewormten / die doer ſy ſterven ende uytvallen. Plinius fehrijft ban fijn Chryfolachanon ('t welck miſ⸗ fchien’t lelfde crupdt is Dat wp bier befcijzijven) dat het de gefneden oft ghequetſte zenuwen gheneeft/als Het ſtracks ae dat De guetfinghe ghelchiet / daer op ghedaen Wordt. n foo Verre dat ong teghenwoordigh crupde 't feite Doen kan/loo ist met vecht ende veden Al goede geheeten. _- BIIVOEGHSEL. 8 bat niemandt ín de ghelückigheyt der naemen en dole / loo is ———— en andet crupbt is — AL goede ende in Branckryck Toute bonne heet; 't met eener ghemepneren naem Dcharlepe ghenoem gebben wp elders in t langhe ghehandelt. Dan aengaende dit tegen: 5 rvan Wp affprechen/dat ie ban Fuchlius boor Het derde ghellacht ban Patich ghehouden gheweeft/ende ban Tur⸗ nerus Hoor tweede / ſeydt Lobel; Die het Rumicis tertium ge- nus Fuchfii & fecundum Turnerinoemt. Tragus gheeft het Dert naem Rumex vaâtuofus. Daer ie een grooter foorte ban deſe Al goe⸗ Dein Vranckrijck / ende van daer hievte lande ghebꝛoght Die wat „onder bladeren ban fmaeck / Arroche oft Sar- eindriek heet in ’t Boogh / Gt „zoche gl ‚ Dan den den B ⸗ Duptfch oock Stoltzer Heinrich. Noch vande krachten. De ——— De en rd als de kracht ban Bingel-crupdt hebbende: maer fp heeft een kelgeker afvaegbende Éracht dan het Bingel-rrupdt/ ende ver ſeker⸗ Der in heete fiechte. Gock heeftfe cen naetrechende kracht / ende is Heel liefljcher om eren Dan Dingel-crupdt: hoe wel datſe wat win: Den maetkt/ende niet beel en ſchnt re verſchillen bande nature ban de Dpinagie. D an gbebnupehenfe alseen foopte tusen 5 ee als Warmoes — | denbupek fachtelcken — HET XXVIL CAPITEL. _ Van de Tamme Maluwe oft Winter-Roofen. Gheflachten. € — Maluwe zijn menigherhande. B len wy het Cam verft befchrijven / te _ merten Winter-Goolenzenhe daer nae Deandere/Die Wildt zin/ in het volahende Capitel | 3 E 0 ttworde : maeedacr ban Het een-en-twintighfte Boeck. tor7 8 Ghedacnte. De Tamme sRalicwe / emen bier te lande Winter-Aoofen oft — — woꝛden / hetft groote ronde upt den groenen wat witach⸗ tighe bladeren ; de welche grooter/ rouwer ende oneffes MET Sijn Dan de bladeren Van be Wilde Fatuwen. Ten oft ſtam ſchiet vecht om Hoogh op / ende te enchcl ende llecht / lomtdts meer dan fes oft Leven wocten lang; —— Daer aen hanghen beneffens de onderfte bladeren, op rogte fleelkens (clhoone groote bloemen vec grooter/macr Anders ban maeckfel de ghemepne oft Wilde atuwe- bloemen — fomendtg enckel „ende niet meer dan bf bladeren hebbende; fomtijdts iae Leer Dickw uls dob⸗ bel ende veelbladigh / ban veelderlep verwer te weten (om - mige wit, ommige raodt/iyfwerwig/ciyt roodt/Ichoon toodt oft byupnroodt/ fommige veerteh blunckende, (om= mighe (ao bleeckroodt / dat (p bijnae wit sijn. As be bloc: men gherefen zijn / foo komen de platte faden voort / bie ín vonde koeckskens als heeekens tfamen gehoopt ende in ———— — — bewonden zijn. De ngh ende Dich/ witat htigh / taep / ende licht om buyghen / diep in daerde ——— * Tamme WMatusse oft Gpinter-Hoofe. : Phaetfe. De Tamme FOalutme wordt ín de botsen _ghefacpt ende onderhouden : te verghefs falmenfe elders chen. pe — Tat. Dit cruydt brenght ſijnen ſteel voort Get twee: de iaer nae Dat het gheſaeyt is / ende bloeyt dan In Hoy⸗ maendt ende Cogftmaendt. Als het facdt Bolkomen ende jp gheworden is/ dan wodt den ſteel dor: maer De Wor: teln Hot fomtijdtg ettelijcke iaeren langt levende ; ende lee mf t Poopiaer Wederom nieuwe bladeren ende g Nacmen. Ben noemt defe fooyte ghemepnlick met den naem bart haer bloemen Winter-Goolen ende Herf ſt⸗ Goofen dan totonderfchept van de ander maghmenle (Eamme WMaluwe heeten / in't Griechs eyghentlck Maxdyn Malache , ende in ’t Latijn Malua ; maer tot onz perfchept van De Wilde / Malache cepeute —— int Latijn Malua hortenſis, van fommutghe Ko zina, ende Rofa hyemalis ; te weten De bloemen heeft Enchiele Wintèr-Aoole Dobbel Winter-Aoolen / int . zor8 varna rs multiplici flore. Ende dit is die Goole/ die Plinius ín Het 4. capitel van fijn 2 1. boeck ſeydt upt eenen maluwache tighen ſt am te ſpruyten / ende moefachtighe. bladeren te Hebben (in't Matijn folia Oleraéeastwaer wao, ín fenunige boecken qualiick Bhefcisesen ftont Ole oft Oleacca) die fonumighe Mofeceutor noemen De hooghduytſchen noem arten Pappeln / Herbſtroſz ende Ehenrofs ; de end Rofe d'outte mer, Malue de jardin ou it Ab de En ehevolpporke. on Gp de baftaerdt oft onepgene naemen / Die ín De boechen gen Diofrozides flacn / Wordt de Maluwe met de naez, olghenbe naemen oock gheheeten; te Weten Ban Pytha⸗ gozag Anthema; gan Zozeaftreg Diadefia, van de Enpyz tenaerg Chocortes, gar andere Ægos fplen oft Oura myos, dat ie in't Latijn Capre fplen' ende Vrina mauris. q Aerd , Kracht ende Werckinghe. Camme Maluwe/⸗ gft Winter · Aooſen⸗ cruydt / is middelmatigh ——— doch wat min dan de Wilde Maluwe 4 is oock fymerigh ende lijmigh Lan ſtoffe ende fan / afelijch De Wilde ; alg’ in De bloeme/ fact eude Waztel meeft _blijckt. Den rooden wijn daer dele bloemen / in fonderhepdt be roode / fn gheſoden zijn / (kopt den onmatighen vldet der ma n/ alg Daer eenige andere Dingljen De Lelie kracht ie & n wo ri sp 5 SR De / Wortelen ende ſaden Gan dit crupdt ver⸗ — gen ver pede ja ba — Doen; elcke di er meet gekzuvptkt Wo; Ben dan dele Eanume. — ged wetn ORILVORBASER oai, E Enckeleende de Dobbele Winter · Kooſen k Dante Dt boort: want / alg Lobel betupabt /’t fat — tie en Heee ebben nent JJ boperſte/ Bloemen. hp no mt Latin Malua Rofea fruricofa ; ende felt oftfe den Anadendromalache ban Galenus is, bp Misha — Es 1 Ee is, De Dobbele cepæa a ſatiua; ien maggiore ende Malson: d'un gambofolo, {Ben mine uwe „it Eatijn Malaa Romana; Onepgbenttjch/ Bifinalua. De blos e Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. warm ende , SOE ge. Dekeesheng oft facdt-bol / datſe feex ſpade bloeptjende-dicktwijlg int laetfte ban de Oogſt⸗ der 80 feer verſchepden ban berwe als D odone us docſt bermatnt heeft / foo wel de Entkele als de Dobbele: Dan de ghene Die dobbel ende boller ban bladeren is / is meeſtendeel de ſchoon roode Pioen-bloemen ban berwe ghelyck. Ap is oock wie; bieeck-roodt /, lfberwiahs ſomtidts oock Doncker bzupu oft bijnae fwart: ban welcke verboe heel luctel andere bloemen ghevon⸗ Ben worden] — zn gbeſpickelt / ende met berfchepden Bertweri DereiErE rn ren fm _ _Nech van de Ktachteh vah Hof.Malawe òft Winter-Roofer: Dee Bof- Maluwe heeft noch veele andere krathten / be welcke ſy met de Wilde Maluweghemepn heeft: daeram De gheric bie De ſel⸗ Be weten willen / (len het Volgende Capitel ende fijn Biwoegh⸗ _ fel moghen tefen: Doch tot meerder voldoenin ghe fullen Wp bier noch ectelijeke krachten ban De felde berbacten / Die daer niet berz macut. en zijn / maer nochtans daer eenighe ghemepnfchap mede hebben. fact voor allen is het te beten! Dat De Bof- Maiuwe hoe die meer Waterachtighe vochtigheydt heeft / hoe haer krache minder ig. Daerom falmar, De Wilde Malut® boor bequaemer acbten om foo twel in ſphſe als teghen De fieckten te ghebeuncken. Zobei fepdt dat de Winter · Kooſen meer ghelijckeniffe mer He Wiee Maluwe hebben / dan met De Wilde / foo wel in krachten-ats in ghedaente. "© ſaedt / fepdt hy / ban de Winter⸗ Kooſen is das van Witte Maluwe ghelck / maer grooter ; ende Wordt ban veele gez Brupeht in ffede ban Witte Maluwe · ſaedt: oock hebben de wora tels De kracht niet ongheltjck de Witte Maluwe Waerom datmen boodꝛ feker foude mogten ſegghen /fchroft Den felven Lobel; vat dit hewas cer De oprechte Anadendromalache van Galenus waer; var De Boomachtighe Maluwe / Daer wp int volghende Capitei van ſpreken fallen. - 5 : Ld _ Bet water/ daer Maluwe in gheſoden heeft / ghedzoncken breeckt Bern ſteen / ende Doet lapen. — Plinius fchrift dat Maluwe in wijn ghe ſoden ſeer goedt is mer gen kliſte rie gheſet teghen her roodtmelizoen / oft de ghebzeken van't kondament / oft sock daer mede gheſtooft. Sap van Maluwe tot een half pende toe ohemonekensofsmater Daer De wortels ende bladers in geſoden zim / Dat eenighe dickighept heeft / ie ſonderlinghen goet / lauw ghedroncken / De ghene die baat De ſwaere ſwarte melantolijcke vochtigheden overvallen zijn : maer Be ghene Die dul zjn / gheeftmen acht oncen: ende teghen de ballenee fiechte gheeftmen tienoncen van't fap oft Water daer Matuwe ia ghefoden heeft. es —— ſebe fap tg oock’ ſeer goedt teghen De ſwillinghen ende krim⸗ pPinghen des hupcks/ ende kromheydt van den Hals / lauw daer Hede gheſtreken. “© ſop / daer Maluwe in ghefoden Heeft / matckt De ſweetgaten veerdigh / ende Geeft een verdeplende ende moiwimnmnees kende kracht. ; 3 „Bet ghediftilleert water ban De Maludoe ie nut teghen alte de inwendige heere ghebrekzen / Die van brandende kortfen komen. CT felbe Verfoetende berkoelt De zeeven Han De longeren ende van Defgoen : daerom is het feer nut in het pleuris /ende inde ohehiez Ken bande longeren. Bet is alle bet ingbewant behulpſaem / ende in fouderbert De blaſe ende nieren. HET XXVII CAPITEL … Van VVildeoft Ghemeyne Maluvve. Ghellachten. De anwen zijn ghemepuerdanbe Tamme ende allefing meer gheacht om te gebruycken. Dau dele Cullen wp hier bier bijfondere ſoorten befchrijven; té Weten de Groote’ de Kleyne / de ntt De Besmarchtighe. : 3 € Ghedacnte. 1e De eerfte oft Groote Wilde Malu⸗ we Geeft breede bijnae vonde/ doch kantachtighe / ende random de kanten cen weynighsken ghekerfde/ gladde, ne ende groene bladeren /Die brupner/ Glepner ende ef⸗ er zijn dan de bladeren Lan Be Tamme Maluwe oft Winter-äoofen. Dp gheeft upt haer wortel ſomtidts Berfchepden ſteelen / die vondt zijn / ſomtidts twee/oft din oft meer voeten hoogh: ende Daer aen Waffen behalven de laders) kleyne bloeurkens/ op tamelijcken lange ſteel⸗ Kens vuftende / Ban maechfelde Enckel Winter Kooſen ghelreke/maer veel Klepner/in bijf bladerkens ghefnedenf — van verwe bleeck-purpurroodt oft ljf verwigh ende Baer nae komt oock een vondt plat bolleken alg een keeslen oft koeckskens / niet grooter dan een Bgheboon oft Lu pin/ Van veele ſadekens tlamen beb opt. De wortel is Witachtigh / langh ende vebelijchen diek, * “+ 2. De ander Wilde Maluwe ig klepner ende lee De voorgaende:ende Haer Dunne free! — — nne el en — de — een Wepu ext, De bloemkens zijn klepn ende —— — bleecker roodt ba — „Dekeeakensg oft Tacdt-bollekens zijn ſeer kleyn. © wegtel ig oock wit / bickendelangg. 7 Ln “eh Wa be 7 vecht op / maer kruypen langhs Der aerden. Dekladeren 2 N PEA d á fiet op teil haet aan á Het vijfde Deel. Sroote Wilde Matese), _ 3. Bp defe Maluwen hoort defe ander hooge foorte/ „met eenen rechten fteel: Wieng bladeren rondt / gladt ende bleeck groen Ban verwe zijn/ maer omde kanten foo ghekertelt / ghekrolt ende ghekroockt / dat ſp met recht Ghekronchelve Maluwe heeten: magh: de bloem: “Kens zijn kbleyn / witachtigh/ oft bleechtoodt. De Wortel en ís niet groot. À AE 5 4, Waer ie noch een ander Maluwe / bie ſeer hoogh opſchiet ende boonis ús waſt / ende wel twaelf iae fo langh wordt, met eenen rechten 6 bladeren/ eenen arm dick : den welcken omtrent Lijn tlop ín liid-tachen als eenen boom Berdeplt wordende / daer blameren aen i Groote Wilde Maluwe. De bloemkens zijn Doncker roodt / in tmidden ſwart; tan Waer oock ette⸗ _ purpur- Hiele [ware firepen nae de kanten waerts ſtreckende / de RKleyne waft tuffchen De ffeenen ende verva che: Z I taliaenſch ende ore ans can Maa 7 als ofinen (ende felve Door rijgen ende vercieren. Dit ghewas íe in der aer⸗ Ben voſt met eey tamelijcken ſtercke ghevelelde Woztel. — ah 9— — kp —— Waft over al op ongebouwde plaetlſen / doch not op vetten ende gheenfing — oft onvzuchtbaeren grondt/ bp be weghen / gen de kanten Ban de Belden / ende aen de tupnen Ban de hoven / in vochtachtighe — * ende oude timmeragien/ ende op andere woeſte ende ver⸗ later plaetfen. 3. 4. De elde ende Boom⸗ achtighe Maluwen en hebbe ick nae mijn ont houden nerz ghens dan in de hoven fien groepen. ze € Tijdt. De Wilde JPaluwen beghin nen te bloepen ín Bꝛeaeckmaendt: ende Dl van daeren Hoort tot ín deit Werft: enveter Wijlen Loo leveren (p oock haer volkomen Naemen. Dewilde Maluwe ig ínt Grieche Mala- di Maadyn ypia gheheeten/ van Dioftorides Mala- «che cherfea Maassen gepoaia; Ban fommighe Acopos Ax ende rrip ſaedt. Hú oock He 6 ; ende in t Latijn Mala filets eride Ofiracas ig 't Brabandtfch aluwe ene Keeskens truydt; int ch ; int ‚ ende | — die rondt zijn / lacht / gladt / groen / grooter dan die ban De Eerſte ijn verſachtende crupdt ; inſghe⸗ HS Het cen-en-twintighfte Boeck, 1oIg Roepne Smitde Malase — — y BF 5 Ned ad in't Enghellth Mallow; in't Behemſch Stijg, 1. Eude van dit ghellacht —A op waſtwordt in t Latin gheheeten Malua ſilueſtris procerior, bat 16 Gtoote Miide Maluwe. 2. De ander Loorte/bie Klepn blijft / heet in't Latijn Malua pumila, ín onfe tael Kleyne Waluwmes int Franſch Petite Maulue. 3. De berde ſoorte voert ben toe⸗ naem Ban Gheurontkelde Maluwe / in t Latyn Maluá ctiſpa.· 4, De vitrde ſoorte noemen wy Boomachrighe Maluwe / in t Latijn Atboreſcens Maluas in t Griechs (alg Ehegphraftus die noemt )Dendromalache Aerd'pogsardyn. € Aerd, Kracht ende Werckinghe. De Wilde Maluwe —— matelijche ende bijnae lauwe hitte in haer / met btighept gemenght : —— taey ende dacrom fs ſy n e / achtende / ende morw- maeckende k Engin Bd ment achten dan de Ek Athencug wel ende —2 — reden heeft / kegghende opentlijch/dat de Wilde Maluwe noch beter is dan de Tamme ; teghenftaende dat Dioſtorides de Sorted wan — nochtans daer in ing te e en en ziju : want de Wilde Manwe ig ſonder twijffel bez quaemer om eten/ aenghenaemer ban ſmaeck. VBooꝛts fog en id dele Wilde Maluwe gheenlins Loof pee flechtfte moefcrupdt te houden: eñ den ouden Grieck⸗ chen PoetBelrodug heeft Die in fijne gedichten ſeer gepre⸗ —— dat — ín lynle ſeer nut ie : met ben We den Latnſchen Poët Horatius ootk ſtemt / wanneer hp fepdt/Dat * ——— het —— ende ver⸗ t waer lichaem dienſtelijck ende ont ís. —— ile ghebruyckt / gheeft vedekijcken Beel voedfel / fepdt Galenus : dan het fap oft bloet dat daer Han komt/ is wat dickachtigh· ſy maeckt den weeck / ende Doet lichten kamerganck hebben : want fp fincht brie ende haeft nae beneden waerts: niet alleen — omt Datfe 1020 Stzekroncketde Malus). felinghen oft kieyne ftralen ban de Spinme-koppên / cort Welpen ende Bien / ende dievgelijcke beeften Dtorpioenen/ Pr ende ende ‚ daen zijn/ alfmen die daer op leydt. _ Belg algiemauds de (clue bladeren foot oft flampt ende met olie bermen ght/ ende Daer mede zijn unt beſtrückt / zoorfer: ſullen hem niet ſteken oft dor —— en jinderen/alg Dioftorides feltse met oude olie qualijck ſtaet in de Orierhifrhe boeken ban Diofcorides zer spe ghelelꝛeven / al oft hp hadde willen fe: / met met one maer met piffe) op „ghenefen erde berdrijven alle fchelferen/ onſuy⸗ ere placken/ ſproeten / eude andere rouwigheden oft put⸗ Belen van de hupt. — _ gen doetle ooch (eer nuttelijck op alle heete opdrach i ende het wildt vier ende andere vierigheden van pe lele hupt : ende ſy gheneſen oock de verbrandtheydt / ghefoden/ gheftooten oft anders berepdt. Det water, Daer de bladeren/ laden ende Woztelen ban dele Paluwein ——— een kliſterie ingegoten „gft ghefpupt / is goet tot alle merten/ krimpinghen / ver⸗ —_ fweeringhen/knagingen ende rouwigheden Han de blafe, deder / fonda ende Darmen. udefe Paluiwe wordt de brouwen die fn aer⸗ gheen / oft sock, Ben Wijn daer F tp te ghemachetjcher baren ende 8 Jongheren nut ende be hupe⸗ waeromn ſy ende be⸗ — fak worden > Cruyde- Boeck Rembertt Dodonëis felfs in Dep maenden tydt eefoet ende” vat de hardighepdt „ali —— —— toe de _mMerga fe ghebruyckt leer bienftelijek ib. $ Doorts foo flas E í afstwerr tr aenmercken / dat de bladers ende bloemen mé af ns van de Donne optngacn / ende ahelijck de Goudt- bloeme met Den ondergang vande Lonne weder lupten:ende daer ban ië den naem Hehoftrophos, Datis Sonnewende / ghekomen, De eerſte ende ghemepnfte ſoorte is in t Tatin Malua elarior , ende Silueftris Malua procerior vulgaris oft Malua equina gheheeten; iu’t hooghduytſch Koſ pappelâ; int Franfops M auluc faùnage: üt one tacl fomtijdts Ghemeyne Pappelen, oft Ghemeyne-Wilde — Maluwe. In den túdt ban fes aft {even maenden Wordt fp fog groot ale eenen booi als fp omtrent eenighen boom gheſet worbee want fp vlecht haer ſelpen DET om/ ende maeckt haer baft : ende Defe foo hoogt waffende Maluwe beet dau ſomtudes Malua arbo⸗ kefcens femeftris: De tweede Hitoe Maluwee hebt Eerd-pappel ende Kleyne Wilde Maluyve ;,iu’t Zatyn Maiua filueftris repens pumila, oft Malua pratenfis ; in t Beoghouprfch Genz pappeln oft Bap Bal andere heetenſe Malua montana oft Malua hederacêa; ende mt taliaenſch Malua ſaluatica. onnie — daer cen tichel ſtutk op om datſe gheen groote oft Hooghe heuten en krjghe : maeris & datmen de hlas Bere boven rfamen bindt/ fn ſal een fafelachtighe wortel egen. Maluwve vari dry maenden , ban Elufius Malua wimeltns ende Malua púmila ghebeeten/ wordt eenen boet boog) ; ende heeft eenen rondtachtighen / groenen / ruvg achtighen fteel / bewaſſen met tuttelteere / boven qeoene / onder Bleecker bladeren: maerdie aam — D'onderfte van den ſteel waffen /zjn bynae ringh-rondt Laen de kanten gheſchaert: De bovenfte zin kantigb/ ende die ban de Witre SBatutve bijnae ghelijck, De bloemen zyn tamelicken groot / van büf peerfche blaverheng ghemacchef omerent Den gronde done, kerer perrſch / ende mer bleetke dracpheug ende peeefche haprkens Derciert.” T facdtis als dat ban de andere foarteri, Be wortelig Kiepn/ wirachtigh/ war gheveſelt; maer bergaer ban 'Efelbeiaer dts. Be Ghekronckelde Maluwe heet oock in't Latijn Matua cru= flatis oris oft Malua laciniatà Cords: ſommighe beetenfe oock Malua femeftris : Dech dien naem magt de dudere Malu we. oactt mede — ghedenlt Worden. — $ Cn \ pe Be Witre Boom- Maluwe/ int Latijn Matua arborea Glueftris ie van Lobelin Gtalien op verfchepden plactfen ghelien fao groot — Wordende ende foo dick als eenen Perfchoom in de hoven pan ‚sPederlandt bindtmen oock ſommighe die bier ende bijf igeren _pberblijben/ met een feet groote houtachtighe wortel / ende vaſten fteupek foo hardt ats hout / biectien oft bijftien boeten hoogh / met. haer uptgbefprepde tacken/ bloemen / ſardt ende ghedaente / ene gock Krachten de ghemepne Maluwe heel ghelijek / maer heet grberendebolljbigher. Dee Maluwe wordt fulche niet door De neeeftighept ban Be Bobenierg / maer Door DEN grondt Daer fp -Broept. Ende nu Ketmeù een Boomachtighe sl atuwe in den hof ban € miftiaen Poiret bupten- Lepden ; wiens ſtam eenen atm Dick is / vijftien boeten hoogh / mee ettelijke ſud· ſteelen bewaſſen met groote fachte ronde bladeren / war ghekronckelt / ſommight bj de cer boeten in t omgaen groo) Dragbende het tweede lage Beele ſchoone groote bloemen / donckerer peerſch Dan Die banig ghemeyne foorte / vofbladigh Die in Haeren grondt bf velachtigte Groene bladerkens vertoonen / Die teghen de lacht ghehouden Defe ; feer bercieren :°t welch inde ghemepne Maluwe⸗ bloemen Die ſmaller bladeren hebben / ende inden grandt nacder bp een} men/ niet en ghebeurt. De faden zijn alg De ghemepne ; mdet Den ſelven ijare uptbottende / gheven Ip tamelijeken get ) Kens bentffens haer moeder ſtaende. Behalben De hogghd ſtrunck / ende ſchoone peerſche verwe Der bloemen / is (p à om de menighte ban de bloemen / die daer bijnae Den heelen aen komen/ als ís’ ſaecke das de andere tot ſaedt ghekomen Fl —— di Bande Boomachtighe Maluwe die haer gren hecht. “__ Beta Maluacea ig anders niet dan De Dpinagie. Eupatorium Apuleii was oock een Maluwe; dan welt ſoorte / datis ons onbekent. Á eN — ten Dan De naemen ban Malutoe / is bedorv riaca. bie Noch van de krachten, Benefſens dat De SP aluwe in ben alleſins deel gheachtende onderhouden twierdt om haet u „mende momuwmaeckende kracht/ foo is fp ſonderlingen goe Beele echten : waerom Datfe oock in't Latijn Omnimorb noemt wordt. Danu (pifeghebrupekt / voedt ſy welwat meerdan — De Tattouwe / ende De fetbe / oft haer ſteelen alleen Doen lichten ka⸗ uch hebben: maer fp en ig de maghe niet gaedt oft bequaem feae ende wack · 4% e met De wortelen ende verghiftigheyt / alſmen t mae Da eng se 4 om overgeeft. luwe ghedzoucken eeft / t ſelbe wederom Het vijfde Deel: ‚ Hepéen-enzevvintichft \ Malawe rouw aft geſoden / al intighſte Boeck. tost liefe vermenabt/vijpt ne —* rdnr oft met Derck 4 EERENS voobdachti n 3 oock de Beere/ met Wilgie bladeren. nik —* abeſwillen ende richt tn ph ted, —— ren ny de ed oft — deon rn SBaluwe met ech wepnigh soutende Komen/in keeskeng oft platte hoechgheng ——— daer op gelepdt: pe ilk, —— behoor ae —— diek er —— e* Westel 8 groot cdr we poat de Malis DL ie” ban binnen wit / ende met ljmachtigh taep Cap Die met het goadeel ghequelt zjn (ullen baden in't water daer Bervult. en B, — —— fet reen in gheſoden is gheweeſt burn î atatthen/Die bau Den hoofde fincken /.te beleteen ende witte atues XA op te Doen houden / ſalmen de boeten w in — te Matusse o thæa. ———— ghefoden Ke En — ve water daer Ne ft 6 Balutwe gheneeſt De fie] ende eteckt alie doornen ende (pt (u at D 5 upt/ Daer op gelepde ende.gigeftreken : De felbe Aimee ú—— Drjft de pine eude brandt ban De Veere Netelen dhe iomen ———— „Se bloemen ban Maluwe / in Win oft Water gefoden/met Bor Nd nigh ende Lupn/ghenefen de zeeten ende pupften Van de keele ende LN An mondt/alfmen Die daer mede fpoelt oft gorgtielt. à 2 WVE Bet water! Daer De ſelpe Bloemert in ghefoden zjn/oft het parte — pers f ‚daer ban ghediſtillert / ghegorgtjele oft in den niondt gGetouder/ m7 WEN is mit tegen De ontſtekinghen eũ de verhittingen van de touge ende — DI ban alle andere ‘foo wel uptwendighe als in wendighe deelen dee Í a Rn pipa : * cl —— — Wiet, 41 1 _ @lie/ daer Def bloemen in ghetsepcke heben) in de heete Dont gheftelt/ heeft alle be felve Krachten. … epen BEK Pond: * Bet fap van Maluwe warm tn d'ozen ghedꝛiipt acemt alle de Fi erde weedom ban De felbe wegh. * __ De fleelkens ban Dé Neyne keüppende oft Bêrgh- IR aluwe Worden Van ſoamighe ghebrupckt:am inde roede té ficken ban de „gene Die niet piſſen en konnen, dooz het oberbloedigi vIeefch Dat bün in den hals ban De Blafe waft., … Water / Baer de bladeren Van Lileprie Maluwe in ghefoden zijn/ maeckt De Ganden facht/ende neemt De vimpeler Ban De hupt wegh / in ſonderheydt ale naer Lúnfacdt oft Fenigrieck mede gheſoden worde. Be felbe bladercit met. Grifecont ghefoden / gheueſen de hoefthepdt / alfmen de Ganden baept oft wafcht in t water datt pir ghefoden: Fier; s gert octetten 2E ks — —— — deale — ——— Klepn ge⸗ ſtooten/ is „gheldck een plaeſi op De ſwerrende ‘roútwen hosten dek Tribe tied med. Ree IN aA Kep san CÂC AaRON dek 24 Be wortel ban Maluwe eenen gheheeſen dagt in water ghez wepekt / Daer nae in een papier ghewonden ende in heete aſſchens ghebraden ende Shed: Lig een em Dina om De tanden te wrijben ende te fiipberen/ ende te Ohtfaven van bet Am datter aen hangbt. aa Silke ; Hifmen De felve in water edt / ende mét Dat water: Be vervel⸗ De hupt wrijft / oft De berbrandthepdt ſtrickt / Dar falmen daer groote baete ende berlichteniffe iu binden. Bock de ghene Die hers -meept zijn van gaen / ryden / oft anders reyſen / ſullen hun boeren «ende vᷣreuen met dit water feer nutteljck baden ende waſſchen. SDeoſe ghemepne Maluwe pleegh van,de ſparighe ouders ver⸗ plant / ende in be hoben malſcher ende ſoe ter van ſmaeck gemaeckt te woiden: want ſy dedenſe dagheljcks in't moeg / ende verdae⸗ den den hongher Haer mede: eude noth hedensdaeghs/ im't eerſte ban Be Lente plucht bet ghemepu volci in’ t belde de onghe fcheuz -ten/ale die ban de Dparge —— alſoo welom Water te Hoen loffen /_à bupck D 1 2 De ander vremde oft uptlantfchje loorte van bit gez en /_alg om den ech te matten, Want de lees wragië upt den Witten groenachtigh ban verwe, ende nief ee ebde, Cogne al De booten Dar fen nee tegen berfchepden fiechten/als boren ghenoeglj berbact: ie. „ vondt. De bladeren zijn fart / aen d onderfte ſgde Witter san aen de bobenſte. De bloeme is wijf bladigh / grooter dan die ban itten Buen peerfchy tans ‘wordt ſy van ſommighe brouwen giefaept in ver eef ‘alfoo goedt/iar beter is, alffe iu’t wilt waff. Ende dan die van den. n Witten A ee atie kiepmee ehoe ie bee Fhacront gen fame tipt ben rooden / oft pt den Witten wat verrfachtig! ban mige bate en che oplals SOEP — hens Weeciert alg De andere De bladeren oomacbrigte. Maluwe fader fooyteg Ban IPaluwe. De beucht oft het (acdt-bolleken och ur moes WOLDEn/ al ſchünen bie bande cn 15 niet plat maer knobbelar nbe/1ae bijz ne Dees ban be Hilhe $Baltie gbetmicben oft sheftoos at tondt enbe bals. gewijd Doch ifor re en zimde/foudemen ten fclpoone lich peer fclje bérwe konnen harten; fthouwen, De ip * —— of bibs vende npt die ban De Boomarhtighe Waliwe noch fcpoonctende Plactfe. 1, Witte FBaluwe waft nBochte Teen ep nn / eer ; tri oo u — OA 1 ran tere ie lane pere, ende nergbend : f $ n inde hoven te et, d eee — U: ere K oft Althea. $opmaendt enbe Sogſtmaendt: en p z SND Wijte Mme BEA: Remmen. Be wentel —— err we 5 Ghellachheds < — —— — —— — ——⸗ witten Huemſt is dotk een men die / oft oork ín De maen P3 Dac. aderen — 4 d ier. twee dert opt: ez q 1, * ne eames zn Rd — — mn huemſt/ * ete ie ngtgelamds Pearse allo is pine atten feev ghjelijck : hef fp — eN lats As ad itfachfigie bladeren/ no r ken rn ee Heede, rijd e — ———— zijn van {eos Peio s fommtahe ag — — — lacht ende wolachtigh. — OE rset eni feb — zijn rondt / ende waſſen vecht op/ fomtijùts hi mehr z. De Ander foorte heeten mp int lar venfis ine peregringg Dat ig Hitte * „Oe bloemen zijn die ban y —— van maschtel ghelückende / doch niek toa: Gpzemdey Spikten Huemſt oft Witte⸗ — —— — * € ZN 7 SEND nf En ESR Althea, oft Dremden Witten Buemſt. Vairfommihe hebbenſe Boor de Sida aenghefien ; maer de Sida ig een Water-ghewag/met cen grooter hooft oft faedt-knop dan Ben Beulbol/als Theophraſtus betuyght; fulchg als defe Althea nieten heeft, · 2 Sida. Poorts om te weten Wat Sida Hooreen ghewas magh geweeft zijn/foo luyden de Woorden van Den voor⸗ ſchreven Cheophraftug in lijn vierde boerk/aengaende dit trupdt/ aldus: Sida, fepdt hp/is ban ghedaente oft maeck- ſel den Beul ghelijtk; Want fp draeght eenen [aedt-hol alg den Granaet-boom/oft alg heul / doch grooter/ ende niet Klepner dan eenen Apel / niet hael oft bloot / maertnct Witte Hellekeng rondom belett; boven de welcke bladeren ftaen / bie bupten grasverwigh zijn / bier in't ghetal/ de eyndekens bande Goolen/bie noch it haer knoppé fehup- len/ghelijckende : Dit faedthooft open gedaen zijnde verz toont roode keernen / van ghedaente niet de Gyanart- Keernen ghelijckende / maer vondt / kieyn ende níet Gee grooter ban Dirs ſaedt: ende Daer upt vioept een Wat wa⸗ ter fap/ alg Dat ban de Terwe. Wet wordt rin den Somer / ende ig aen Ben ſtam met een Neyn fieel- vaſt. De — als — Eno — ten Goole/ maer. / aae tweemael ſos groot, Wit —s—— get bladt/ fteecht botsen 'tWwa- ter upt: ende — e bloene vergaen is⸗/ ende de —— rvollkomen ſcheyſel gheüregen heeft / dupelt⸗ de er onder twater / ende raeckt den grondt oft ë * der te Sida in bat ben felen heop beaftus be hoor: “bie eoatbe charges van Hanotiap be pls ban be ereen Ende Dat haer ben —— — * be JP uc Dragtende gb 5 fe Weten De Dina / bet — — De Ditte Malw 1 him) 8 7 Cruydr-Boeek Remberti Dodonti. ers ende ve woztelen ende tlaedt van de lelv⸗ en bel —2— Ban alle — ende oock dunner „alg Galenus betupabt. s a rk van delen. Witten Huem ſt hebben hracht om te ontdoen/te doen ſcheyden / te verteeren ⸗ te vermoj⸗ wenfende be merten te berfachten ende te verdryven: ens De daerom Worden fp Lp de pappen/ ſtovingen ende andez re biergbelijcke dinghen ghedaen diemen tegen bet pleurig ende pyne in de fijde bevepbt/ende teghen de (merten pan?t gravel, fteen ende krimpingen Han den buyck / ende wee⸗ Bom ende iaſt van de blafe, Ailmenſe ín Water ficbt/ ende paer ín fit oft baept/dan Doen ſy alle [merten deg lichaents bergaen : ’tfelve doet oock iwater daer ſy in ghefoden ijn/ gheptonchen : welck niet alten De ſmerten ban den reen ende graveel komende Berloet/maer ig oock nuten- be beguaem out den ghebjoken ſteen ende ‘tgrateelte ghe⸗ marckelijcker te doen vijfen ende afkomen. De wortelen ende tſaedt Dan Dit cruydt vermoghen pock al tſelve dat Be bladeren Doen, Maer men ghez Prupekt het water/ daer de wortel in gefoden is / leer nut telijch om te helpen ende genefen de gene Die het roodtme⸗ lizoen hebben; het welcke Dat niet en Doet Doo eenighe tTamentreckinghe / dan alleen Door Dien Vat (p Kracht eeft om De pine ende weedom te verloeten ende te Herz achten: Want dit rrupdten heeft gheen f famentrechin= ghemet allen ín haer; al is faecke dat Galenùg vaneen ander ghevoelen ſchnt te Wefen. Baerom alfmen daer eenigte andere t famientreckende din ghen bp doet /alg Zijn de Wortelen Han Herts⸗tonghe / eude Van @onnentille, oft Dan andere dierghelijcke rcupden/ dan kan Befen Wit⸗ ten Duemft het roodtmeliz oen volkomentlijck geneſen. De flijmerighepdt ende taep fap Ban Be Wortelen Han delen Witten Huemſt Wordt leer nuttelijck Bermenght bp alle @lien / Salfven ende Plaefterg/ diemen bevepdt gn te vermorwen / ontdoen. ende alle ſmerten te ver⸗ geten, BIIJVOEGHSEL. D G Althea oft Witte Maluwe heet bier te lande oock Spaen⸗ fche Maluwe , Hooghe Maluwe , Witten Hemft, oft Wit. ten Hoemft; in Italien Maluauiſchio; in Spaegnien Carámera, Mar maie ; Matt meeft Malmanifto; in Wongatijen Mazola, oft Mazoa, ende Feyer Malua. Sommighe noemenfe it Latijn Malua Hi- fpaniea; Malua alba ; Malua paluftris, maer epgbentlócker Malua agteftis ende Maluauifcum : it’t Griechtch Beerfe Alchiocon, He- bifcos Ende Anadendron. De hlaverg en zjn De bladers ban den lier-boom niet ougbelijck. Sommighe Apotekers feggen/alfs - men De wortels ban Dit crupdt Van Den Zeekant haelt ( Daet het Beel waft) ende in De heben Berre Gan De Zee berplant/dat het dan inbe gemeyne Maluwe veraudert: daerom hebben (ommige dit trundt Zee-Maluwe ghebeeten. Zpen ie gheen Anadendromala. che ban Galenus: want daten is gheen foorte ve defe Wire Maluwe; maer is miffchien onfe Tamme Maluwe oft Winter- Rooſe / als Lobel bermoept. Eerſte Witte Maluwe van Ooftenrijck , in't Latíjn Akhæa Pannonicâ prima, van € lufius beltheven / ig de ghemepne Wits te Maluwe in alles ghelijck : maer be bloemen zijn feet groet/ iae grooter Dan bie ban Akra oft Sigmaerts truydt / Van vers We als D'ander/ oft bynae Geel Wit. TFweêde Witre Maluwe —* Ooftenrijck , in't Tatin Althea Pannonica — re er bloemen Dan de voorgaende doch grooter datt de g — Derde Wilde Maluwe van Botel, in't Latijn Al thza Pannonica tertia , heeft oock griſe fachte bladeren ; macr nochtans elek in Bap. fnippelingben — ve bloemen In foo groot als Die ban De bierlandefche / maer Geel tfverwwigh/ Oft incarnaet/birmen in met veele brupne oft fart: Diaeps his — Dep bloepen alle in hopmaendt; ende waſſen op bte plactfen. … î 5 Cen medefoorte ban de Vremde Tamme Kithea oft Witte Bof· Maluwe ban Dodoneus / ie van Lobel in't Lathu Alchza paluftris Cytini Bore , Ariftolochia: vericulis gheherteu (ende gehou⸗ Den Door De Sida ban Theophraſtus / waffende in de maraſſchen omtrent Ferrara. De wortel is ais Die van de hof Maluwe oft Winter-Koofe : den feel dry boeten Hoogh: de bladers vande Witte Maluwe / maer langworigbee, ende met klepner ghekerfs De kanten. De bloeme is roodr / ghelijeh Be ſchoon voode enckel Pioen-bloemes oft ban be Winter-Roofen/ oft van ben Granatt- Zen t opperste bau Be ſteelen fietrnen in den whn thdt tone Be langbachtighe bollekens / Die brupn ban berwe zijn / ende Bie ban de Doftertucie getij welcke vol ſaedts sijn / van verwe 5 èt W ende groette Van dien ban Den hirs d num. _ Gheflachten van Boomachrighe ——— ce Witte Man lawe , ban Clufus ende Lobel befchieben. 1. Wire Malowe van Hyeres in Provéncen , in't Tatjn Althea arborea Olbiz in Gallo-Prouincia , Dient om Daer tuynen ende ſchutfels van te maecken ſeydt Lobel: want fp beeft eenen vafteren ende hats Dan De oom Matuwe) feer gelijck De Wiighe/ ende _ Deren ſtam bjkants inde ghevacnte Han ernen Boom Berandert. De bloes Het vijfde Deel. mie ende ’tfacht is ale die ban de gheme Maluwe: De bladers en zjn ier 0e mer mr * mend foo fchoon, De wortel bijft fommighe Winters over / es Aen te lande; ten 3p datſe beef kouder ende fivaffer zjn dan (p af ghen. In De Lente komender meet andere upt de felbe blies baart. AP bloept in Sogffmaerdt. Wet facdtis in Zeprember rip; ’twetck afbaltende nieuwe fprupten gheeft. Diten is de Al- thea fruttcans ban Clufiug niet/ als Clulus felf.betoont. 2. Eer fte Heefterachtighe Witte Maluwe, Ban Ciuſtus Alchea fruter prima ghegeeren / waft in Spaegnien / ende vec t Haer felben op iis een beomken oft Geefterken / met eenen dickat bouz tighen ſtam / in beele ende groote tacken berdepldt / Die haer ſei⸗ Ben Wederom in andere klepnet fijn-ffeelkens beefprepden / vie oock hardt ende houtachtigy/ ende niet bupgbfaem oft tacp at zjn/ met een afchberwigge taepe ſchorſſe bedecht. De bladeren zijn de Witte Maluwe bladeren ghelytk / doth klepner / ronder} ſeer ſacht / heel grjs / niet eer bergaende Hoor datter wederom nieuwe uptgbefproten zún/ als veele altjdte groen blijvende ſooz⸗ ten ban ghewas plegben te doen. De bloemen zijn bleeck peerſch / bfbladigh / Die ban de Sheimepne Maluwe glelgek / — datt Die van De Witte Maluwe: maer her ſaedt is piat / als dat pan de Witte Malivwe. Tweede heefterachtighe Witte Ma- luwe , it Latijn Althæa frutex fecunda , ig ee “remde faorte: wiens ſchilderye aen Chiſius ghefonden is ghewetft ban J. Plas teau. Bet ig een heefterachtigh ghewas met houtige flammen/ in ſyd· tacken verdeplt / allegader met beupne (charifen bedecht: De bladeren zijn kantigh / in tuetel ſnippelinghen berdeple / ok om ghefshaerdt /-boven feer groen onder bleeckachtigh toppen komen bloemen groot als Koofen / fchoon / Ei stata: wit / met peerſche aderkens doortooghen / omitrent den grondt — int midden verle geele draepkens / ende echen mehighz buldighen middelpriem hebbende. Defe bloemen komen eerft in Zeptember boort. De bladeren rijfen in Nobember / ende fprupten wederom in April. Ap betdrac got De kotste tamelijcs ken twel. Ende men kanfe van tackskens —— ghen : ende fp brenght biet te lande alle iaer beele nieuwe bloemert boort / doch Die felben bolkomentijck tot fatdt komen / midts Dat: fe at te ſpade bloept/ ende ban De — oft reghenen oberval⸗ ien wordt. rede — kel Defe ſtruycken boog / — — fchao * ler wiens mid: ĩ ende wit / m — omringelt / ſeer ———— om eg pele gl isbn fp kleyn / ende raghen groote peerſche bloemen / —— felben torboubende tot dat De Donne Daer wel op fehiuts wiens middelpriemken wit is als een irbouen Drupben/feer cietljck ghemaeckt. „Detde Hee fterachtighe Witte Maluwe;, in't Latijn Altea frutex tertia, is miffebien een medefvorte ban de voorgacnde ban &andtotfch faeùt boortghekemen / hebbende tacken ban dap voeten / bedeckt met een groene ſchorſſe met Derie gryſe wolle. De bladeren zjn pock grys / haard) —— — dan de ten din, De. De bioemtn niet groster heg bet Witte Ma⸗ Tuwe / zón bifblavigh/ als de — alie B oogen: / Bleeck-vooöt /bijnae fverwigh / met beele Da Den : daer nat voighen Herskens mét ſaedt als bie Ban Ghemey⸗ ne {DR aluwe. — ——— Wijte Malùwe ther Bryonie bladeren is ten me⸗ ide. De boor heebene/ mt — Auhæa frùficans fo⸗ van — is van — wel wat gez tick s maer wort — — ſardt rekeunt: daerom — * — Ees D kende crupden Le ende hier — p.De Kraken cen die ei Jute bladeren atckt. achte van Wiet Maloive. Be be etringht Noch van de 8 tte nf ban Salenuê —— onge —— * — erdróft ende We —— — LRE daer —— —2 t fp daexom Bitimalva gheteeten is / als ofmen Bobbel Maluwe fende om dat fp noch gens ee rachid ende nut te in alle dE Maluwen in ghebꝛuptkt woꝛden / als De Ghe⸗ mepne Maluw dient oock ont den jk weeck te matcken / ghelteli be an⸗ ne Be. Ned — fcheuten;ende doet ; pien de pyne Der lendenen wt woꝛtel — meeſt — in Bn ende — Jom de apie knabbelen, Se, ——— mn Pra) ee) of en te ghtnefen,/! DN i —— Mes —— ait —— dof talen eden De Wortel vst it kt cen — dat rme “Boeck oft ſtramhn: en — — — EER met fupcher / al Amie k aecken ne oft koeckskens van Die fp dhr noemen / me tot beelder! —— wf tgn ged ne tatarchen Die m Woe wortelen ed Witre Raluwe / ín Win oft Bonigb, marre gbefoven ende — ——— ghenefen ende heclen De — noen fchepden ende perdeplen ied harde kous iten} alg ontſtekinghen apoftumatien gen achter De — — — Boen r ende u — vroe ghefindie en De penefen be kloten ben —— duide zo Het een-en-tvvintighfte Boeck. bet fondament / ende bert: ende ſchudden iben Dat beben ende —— tndt zenuwat htight leden. De ſelvt tn verſch (oer Mak —* — ghent ſen den hotſt / als Plinius fepdt : maer in Weer — — \ tbe ghedronchen / zun Gott De gene bie ouatijck hein te konnen maccken / ent gd bant grater n/ ende oock De ghene Dd fen ende ende ——— * befcheurt zijn. De fetne werden —— gebe ent foor —5 met epen „liefe oft Gau —— oſt mei Ter⸗ ioꝛʒꝭ ban de eva moeder / ende opende bep — — met De kratng bennen Onder geler. Ap gbenefen onch bt gene bie De wor felbe wortelen gheſoden ede 5 gelepdt datt bem ten menfche raden fp bervigben ot dent gotdt ten De püne/alfmenfe 8* —— — — voeg en in eenden. bef ee ae ae Bea Salute in dick weide : beeft! ſtatude onder den blauwen —— ende Dit water ban —— De ſt ſcherphepdt ban alle heere —— * kende tor — age ne is gotdt orn alltrhanden bloedrgangy ede brpchioop iftilleert water van deſt Wortel is goedt tegen De fprocte: — ronchen/ ghenteſt De apen F chen giet bet 7 ob — alleen gye⸗ ot a 00} ben ten ende — bladeren van des tree 4. 5— eend en gebrupckt maer uiet ſoo idee * tot als De wortelen, mer olie veemengbt ghene ſen fp De verbrandthepdt Ban ber oft ban beet r; ende heelen De beten ban De Wonden ende mens fchen / ende De gen ban de Welpen ende Bien : —* boet * nde oock he beige ds ben aerbepbd * t hebben : je het Water Daer Witten Buen: oden 1 ta tbe Ae ban De moeder/endt —— zi De blotmen met Metde gefoden, bentmen De pijne ban De (peer k oog oft ſtooten endt gedroncken; geneeft bet roormeitsoen / ende ftopt alte dioetgangh ende tod Pes bupeks/ 5 met hijn nm bermenght / verdrijft De Witte en blecken bes arnſichts / alfmen’t daer op ín ende meen be Donne oft in De ſtabe kr. Dit febe fact met water ende an 0 pin gheſoden / ie nut ende — ghedzonthen be gherit acis / Weſpen ende Bien geftehen zyn. Selfs als iemaudt het (acdt ban morren Buemft floot) ede met Olip ende Azn berme jembe Dact mes —— ſtryckt / ee en futten hem hem rd neee ien, € ft Brorpiovaen ficken. C nde De J binnen in A— en in eenig — —* ghefcheurt ek pee —* kij (utten batt bupten daer op legghen de ſaden ban we! ſoo — fe. HET)KXX. OAPITEL Van Abuilon. Ghedaentc, ijvers Eger boor een mebefoos: re — de — bꝛuyn — dtel is in rd tackskens verdep ; En lake. wit fB —— Was: ende en ís hier te lande ** —— areeyende ghebonden pt iwt lei ban be Somer; te we⸗ ader ghela bitcrupdt — Abarlien: anders geent ban zijn. Dat wir ſoo geheeten h vienna geenſins tegen / al is't faeche dat hp in “ds, copitei dat ſelve de Laut vee De (te meten aerigaende ve bladeren ) at fepbt belen ende Abuutum ende Arblutilón te heet ts foo fijn ge var — dat d we oude MO en Die ſogute Theophra Bins. — hè * fp een geele bloeme Geeft / * 1024 | eAbutitoy. nad en 9 LBR Er KAS — — (ss ee ſonde wefen / om dieswil witachtighe bloeme heeft. Dan boeck ban ne boer op berieern bedorven is/foo datz E en hebo Aoo bat= —— — he dens k ij at het daerom niet zeten er 1/dat bit Dat ſy gheen geele maer een: 5 Wefen/ dat het ifon een ſoorte Ban Althea bp —— mogen weſen; — ———— wortelan d nere bol taep ende imiah-famlepdt te Welen:/ ‚Daer ——— alfmen be ffooten gheſtampte wort el daer worpen "twelckt onfe G enbein't woorgaende Ce * paft ie Be welcke alleen van de h meyne Althea verſrhillende zaftus op die EE anale uptghes de: nik ij bebanven hebben, bat vergheten (Rea Benen ſoüde zijn/ / Cruyde-Boeck Rentberti Dodonæi. er ſaedt Heeft. Ende boorwact den naem Bs En ee Ep fommigbe Saab & Maluwen ghegeven: midts dat De faden als Klepne bzoedenen foe te Selen.) oft (foo als Wp Die verghelitken) Klep wi ietskeng. . : Î Bammia van Egypten ſoude biet oock mogen beſelneven w den / om datſe geeie bloemen beeft ende ban Profper Ulpinus ne fepot worde De Witte m aluwe wat te gheljeken : dan die fallen Wp.hier nae met nae me van Alcea Van Egppten befchrijven, Noch vande krachten ván Abutilon. Anderhalve dragme fens van't Caeat van dit Abutilen ban Bodoneus befchaeden mer Win ghedronthen / wordt feet krachtig bebonden tegben de mees pom ende pijne van't gradeel oft ghebroken fleen, Andere egehen gock/bat Dit crupdt goedt is om De wonden te genefen, Fn Cures Rijen neemtmen cen onte ſeffens Ban 'tfelbe om De menschen toe flaep te brengen : ban welcken flaep fp_ niet ontwaeckt en kons nen worden / ten.zp darmen hun DE neufgaten met Azijn weit. Gn Italien diñilleertinen daer een Water ban/ daer fp de droppie piffe mede willen gheneſen. HET XXXL CAPITEL Van Sigmiaerts-cruyde. —_Gheflachten. — H Hde Wilde Maluwen wordt Het Sigmaetts-crupde B — ghevekent :’twelck tweederhande is/ Groot wpik epn. wel dat het kleyn besoft Chobs ende Grigmacrtd-crugdtn. — 5 : € Ghedaente.. Ei * beeren omt met ten tacpe fear / bie in baacpen, frpelfa ane Het vijfde Deel. gheen Oy onghebouwde woefte plactten / aen De k Ban de Belden ende ha / gren heen Ve —5* D aen Sent Waege grathten daer ¶ lijd. Dele cruyden bloeyen ende b en ü Hooit midtfgaperg De andere Wilde foort lig derd We; te Weten in t midden bart den Somer. € Naemen, In t Nederduptteh ie dit crupbt Sigmaerts · cruvdt gheheeten; in't Dooahduptích oock igmaers Fraut ; in't Franfope Guimaulue fauuage; in't Italiaentch Malun ſaluarica; in't Dvaenlth Mala montefina s in't Gꝛieckſch Alcea A’axte ; in't Latijn Alcea vulgaris, dat is Ghemepne Alcea ;tot onderſchil ban de gene die wp in bet naevolghende Capttel befchzijven. Sommiahe noemeun’t in t Latijn Herba Hungarica; andere Herba Simeonis. De rerſte ſoorte heet Alcea vulgaris maior, bat is Groot Dig: am, pdt ; ende de andere Alcea vulgaris minor, dat is Kleyn Digmaertg-rupdt. Dit felve gewas wordt van ſommige oock Wildt Ken⸗ nep/in’t JLatijn Cannabis (ilueftris int Sꝛiet kſch Cannabis agria Kaeabi⸗ dypia gheheeten ; te weten om dieswille dat⸗ men van de ſchorſſe ban dít crupbt tauwen oft zeelen fouz De konnen dzaeyen / ghelijckmen van de Kenney ſchorſſe Doet, Daer wordt nochtans noch een ander Wildt Len- nep van Diofrorides befchreben, Maer de ghjene Die neer- ſtelijck Cullen willen overwegen ende tfamen bringen de befchrijvinghe ban bepde die crupden/te Weten van de Al- zea,ende Ban de Cannabis filueftris,fullen haeft konnen aen= mercken / Dat Die bepde maer ban eenerbande crupdt te Berftaen en zijn. Wilde Lennep / fepdt hy aldaer / heeft roepen oft vanchen ghelijck die van De Althea oft Witten Huemſt / doch kleyner ende ſwarter: de bladeren zijn oock Kwarter eude rouwer: de bloeme ig alg Die van Lychnis : de faden ende Wortelen zijn als bie van ben Witten Huemſt. — Welcke befchrijvinge met dele onte Alcea oft Digmaerts- £rupdt oock gantfchelijck ober een komt : want de Alcca en is ban bladeren ende fteelen niet wit/ maer groen; ende — daerom is ſy ín bepden (warter oft brupner dan de Alchza: De bloeme ig de eerfte Wilde Maluwe ghelijck; daerom magh fp eer Wel metde Tamme Lychnis bloeme ende met de Wilde Gooſe bergheleken Worden : vooꝛts in alle teechenen komt ſy met de Althea oft Witten Duemft heet over een. Mat ifjer dan anders Van te legghen / dan dat het Wildt Kennep/ ende de Alcea Hoop eenerhande ghewas te houden zijn / Die bepde Van Dioltorides met verlſchepden naemen beſchreven moghen weſen? in ſonderheydt mt de Alcea oft dit ong Sigm gerts· cruydt een ſchoꝛrſſe heeft als den /fon wp gefepbt hebben/ ende [oo Dioſco⸗ rides Daer oock Ban vermaent. 7 ———— t AI ig met een taep lijnug Ja pd ende daerom kont Get met de Maluwen van krachten — over een / alg een middelſoorꝛ⸗ te — ſod het tuſſchen de Wilde ende Witte uwen. den eeen len Bard wortelen ban Bigmaerte-crupdt in Water oft jn ghefoden/ ende ghedroncken / ftelpen het roodtmeli⸗ „ende ghenefen oft heelen De ghene Die Ban binnen den tfbeerghens gheouet ſt / ghebor ften oft ghefcheust zijn/ ghelijck Pioftorideg ende Paulus Aegineta ſegghen. De ſchoꝛſſe Gan den fteel Ban Dit Digmactte-trupdt maah ghebruyckt worden om daer zeelen ende tauwen ban te Praaverbdtichanen met De Lennep ſteelen pleeg tedoen: alg boren vermaent is. —— BMUVOEGHSEL. “Cut or Verveine Mallouw:; omdat de à son an Aleen „it Zar Fruricofior Aleca'Pentaphylli “folio, Cánnabis ilueftris — — ——— Kera: de bladers zjn ooch Diez pe ende in ij eplt/oock 1 ds terne) Täns: — —— standen Wiper — ‘woegi van bet Digmaects-rrupdt: want fp Het een-en-twintighfte Boeck. ee Pp foude ooch wel Alces asborefcens Alcea met {malle ohekronckelde blaberen deioortt | — re — ts een me 2 — Klepne Alcta in't Latyn Alcca tenwfolia, oft aeck Alcea ke Con oú Menem beft forten ban figmarrts-crupbt Hype- Alcea met rond Toa ban € amerartug mo, ‚ oft Des / De bladeren ban Area moeten De De: bladeren . - ohelx⸗ bans ben peen happen ftaen teel dicht vergadert op Her cfoy _ Noch van de krachten. Sigmatrts · crupht tn warmte ende koude / ende wat Droogte ban nature ; mart anders klevende ende papachtigp van arro. Wer Berreerr meet, tnde geeft min (ijmigbepdt Dan de Maluwe oft Wure as luwe Men ſeydt Dat de wortel ban bit bt aen ben auehban· ——— — bet 18 goede rot alle ontftekingen ende geſwillen bes lichaerms ende doet alle fweeringben fchepden/ ban bupten tepbr waor ende mag) in gebreke van De Maluwen Wojben. HET-.XXXIK CAPITEL. Van Veneetfche Alceaende Sabdarifa. Gheflachten. Ae Veneetſche Alcea ig ooch een medeſocate van 5 ſullen wp nu beſchuhven / Sabdarif ígmaertg-rrupbt : deſe mubdtfgaderg haer medeloopte a ghenoenit. Gpeneetfche Alcea oft Alcea met Der blaeskens. je RE ff A —— * Ne « Ghedaente. 1, De Deneetfche Al teere flappe ende haeſt ter aerden vallende ff in Beele andere ſteelen bedel 3 Ô 1026 nei⸗· groene vette ghekloben ende in Beele deelen diep ghe⸗ £ bg eude om De kanten ghehertelde bladeren / ban staodighepdt/ blinchen ende verwe / ende oock eenighlins tgn ghedaente de Tamme Kcanthus oft Meeren-klauw Lladeren Wat ghelijck / maer nochtang veel ſileyner. De bloemen waſſen opdopperfte ban De fleelen / ende zijn de -allerfchoonfte onder alie de FRaluwe bloemen / ban sacckfel De andere Maluwe bloemen bijnae ghelijck/ vock in bijf bladeren verdeylt; Die op Dat upterfte wit gft bleechgeel zijn/ ende in Be middel oft ín den navel Van de bloeme brun oft ſchoon purpur· roodt / daer een gout⸗ geldvoddeken upt waſt. Ende deſe bloemen en gaen niet oren daneen ure oft twee voor middagh: ende alg [peen ut oft anderhalf open gheweeft hebben / foo flupten {p waer toe/ende bergaen : ende alg ſy vergaen zijn / ſoo ko⸗ men Baer Wijde blaeskens Hoort; Daer in cen rondt langh⸗ worpigh harzachtigh bolleken groept/ inhoudende klepn wupn oft Mwartachtigh laedt. De wortel gheeft tamez lcken langhe veſelinghen Ban onder uyt. 2, Bpoefecrupden frhijnt de Dabdarifa ooch te hoo⸗ ren: want dat is een Maluwachtigh ghewas: twelckt vonde ſteelkens heeft / in ettelijke lijd-fteelkeng verdepylt / recht op waſſende. De bladeren zijn in ſommighe deelen gheſneden: de bloemen ſtaen aers-ghewijs gevoeght „ende shelijchen de bloemen Ban de voorbeſchreven Veneetſche Maluwe; te weten int midden wat byupn oft fchoen hwartachtigh van verwe, 3 Sabdarifa. vel, __S Plaete. 1, Men ſendt / vat de Penectfche Maluwe Efi ban gintrent Denetien hier te lande — is ghe⸗ enor batíe in de grenten van Artops _bewWlauden van feifs voortkomende gevonden is. Su andere geweften/foo wel van Ftalien algandere Grichen/ 2, De Sabdatifa is alhier upt in Be hoven Van de Crupdt- — iprit eñ ín Braecu fp buu bloemen vᷣoort. De kanten Bande acherg ende Cruydr-Boeck Remberti Dodonæi. me wortel ſterſt alle taeven Des Winters : foo dat Die cruydt iaerlijcks Lan nieuws ghefaept moet Worden. < Naemen. 1, Bet eerfte Ban dele twee cruyden Wordt densdaeghs hier te lande Deneetiche Altea geheetensin't pre Alcea Venera,bat ig Deneetfcl) Digmaertg-rrupdt: dan men foudet Alcea veſicaria moghen noemen / dat is Aitea met De blaeskens / nae de blaeskens daer de Bucht oft het ſaedt in fchuplt. Sommigheheeten t Malua Theo- hrafti + maer de JBaluwe Han Theophraſtus en ver ichilt van de ghentepne Maluwe nerghens in, Matthio⸗ lug fchijut dit ghewag boor het Hypecoon te rdern waer mede Dat gheen ghemeynſchap oft ghelijcheniffe met allen en heeft : Want Hypecoon is van bläderen de Gupte ghelijck / als wy betoont hebben: maer de bladeren Han Dit gewas verſchillen daer leer Heel Van, 2, Het ander ghellacht ig oock een medeſoorte ban dere JPaluwachtigecrupden : maer het en heeft anderg gheen naemen dan Dabdarifa / immers Die mp bekent zijn. € Aerd, Krachtende Werckinghe. gat defe Beneetſche Alcea de andere ſoorten van Maluwe in Krachten mat ghelück íg/te weten warm ende vochtigh / ende beelachtigg wan eenige berfachtende ende vermor wende spgenthepdt/ Dat ſchijnen De bladeren ban de ſelve genoegh upt te wije fen: want die zijn oock gladt/ ende met tacp lijmigh fap vervult. Dan ghenierckt dat het felve ban ntemandt noch niet berfocht en 18 gheweeſt / alg oock níet en {8 dit ander cruydt Sabbarifa gheheeten / dat de Maluwen oock van naturen gelijck ſchint te weſen; nioghen wp daer niet ſekers oft vaſtelijcks van fegahen. BIVOEGHS EL. Efe Altea metde blaeskens is in't Hoo ch Venedi- ger Pappeln ende Wetter Roffzlin — pi — * ſommighe mt Nederduptſch oock Veneerfche Maluwe oft Ica hiaen{che Maluwe ; hoe wel datſe in Italien alſoo Lutte te binden ís als in Nederlandt / fae min/ abeljck Lobel daer ban ſrhrüft: dieſe Vremde Alcea noemt/ int Latin Alcea peregrina folifequas oft Alcca Vencta Tragi, oft óock Hypecoum Macthioii. In de middel / fepdt bp / hebben De bloemen een geel langbtoorpigb Dods Deken; anders zn fp ban ghedaente ende blaeskeng de bloemen ban Aburilum ghelfjck: waer Door batmen foude moghen dencken / Dat het De Malua Horaria ig ban Theophia ftus be welcke ban Columella Molochis genoemt wordt. Bat Dit crupdt De kracht ban Beul heeft/ende bladeren al pte: Dan fp ghelijcken de lapper-Koofen ende “tZigmaetts-rrupdt oft tPfbinger-crupdt Veel beter. ’Cfaedt is dat ban Migelle bjkanta glelck : ende ale dat ghefaept wordt / dan komt Daer ten fpeuptken ban met twee ronde groene bladeren ; ban ’twelck ber cen merchelijck grooter is ban t ander:datmen in andere ups Ben niet beel en fiet ghebeuven. Boorts foo plagh de Aicea oock Aliſma te heeten / als elders betoont is. js ; Een ander Vremde Alcea heeft Elulius beſthreven ende Al cea peregrina genoemt / hebbende eerft bladeren als die ban de Wilde Maluwe / bynae heel rondt; ende Daer nac ettelijche ſteelen upttorpende/ anderhalben boet langh oft langer / in tackskeng berdeplt/ met dierghelicke bladeren bewaften/ te weten onders waerts: Want De bladeren/Die naeft het tfop komeky zjn meer enz De kleyner gheſneden / de bla ban Fifer-ceupdt bijnee ghe⸗ kende. De bloemen wafen op be toppen ban be fleelen / beef Ì peen) bifbladigt; tamelijck groot / bleetk⸗ peerſch ende bijnae ac en igh / doch met peerfche flrepen Doortoghen : Daer nat vol⸗ Weens met plat ſaedt / beef klepner dan dat ban’t andere. De wortel bipft laugh leben/ ende ig eenen klepren bingter dick? in tacken berdeplt:enbe geeft alle iaer nieutwe feeuten upt. Duicks is De Alcea Pannonica, Daer Cameratius ban beemaent. De Sabdarifa is ban Clufius Alcca Americana gheheeten/ enz De aldus breeder befchreben : Den fleel is vecht/geftreepr/peerfche achtiob/ bier oft bf boeten hoogh/ oft hoogher / ban onder af befstt met beele groene Doch niet di e⸗ ſneden bladeren: aen de midden ader —— deelen Verdeplt : het draeght bladeren in bijfben ghe⸗ ſneden als de Lennep. gaderinghe ban fmalle ghende een Groote bij Jupt berwe / aen haer onderfte bjupn oft fwart peerfch/ ende Voorts met peerfche ſtrepen dooztogden/ alfmen in de Deneerfe Asa er: her mitben ban de Blome faen veele Djacpkens met: n Defe bloemen en bliven niet deel ober dan tenen dagh ene innenn met als ramonia. De bee le ite fe mghen ; maer vers t d gaet hier te lande alle iaer. Bit. fonden gheweeſt met naeme ban Ma met haeme moet het bickwijls Gegoten zin/enbe beet bben : at elk et entel ba —A— re A 5 van Acgypten , Anders Hamia de 3 yro gheheeten / daerom en derren noch en atthiolus fepde oualijcky ” ep: dd / fl ende epnùt in een aete oft bees i me bladeren. Wt eiken odrfprongh ‚ban de ſod· ſteelkens komt cen fa igh knopken/ voo tbren⸗ fbla —— ten Belek ben — EN * Het vijfde Deel. Khtijn Alcea Acgyptia, ban andere Tobie Endigi oft Pha Indici, alg Kauwolfius fchrijft 1 Diefe voor —8 pred phꝛaſtus Goudt : ‘twelck Gaza in't Latijn Trionum beet / is van luſius albus beſthꝛeven. Bit erupor/ fepdt bpsbeeft eenen vons Ben rechten groenen ſtam / twee boeten Hoogh oft boogber / onder beſett met bladeren bjnae als die ban ghemepne Matutwe/ kans tigh ende rondom ghefchaerdt: dan de middel ban den fleet tot get tſop toe heeft meer gheſneden ende Dieper Gbefnippelde bladeren els Die bande Sabdarifa / bleecher green Dan De boorgaende. De bloemen zón Die van de Sabdarifa in verwe ende gbedaente helück / te weten bleeckachtigh / Doch hiepner/ maer oock (eer vergaende: (Kauwolfius ſchrft datſe fraep om Gen geel / met roode aderkens/ binnen peer ſachtigh náe den beupnen trechende/ met Klepne tootkens in’t midden: ) nae De wetche bolz gen dickat htighe langhe bijfboeckighe rupghe oft haprighe / bos Ven ſpit ſe boòfdehens inhoudende faedt ats Dat van De @oben/ oft heter van het Lrontopetalon/doct met wat wolle bedecht. De Wortel heeft wat befelinghen ; maer bergaet oock alle iaer. Pros fper Alpinus noemt dit ghewas oock Bammia; ende fepùt dat bet in Egppren beel waft / foo groot alg Althea oft Witre Maluwe Wordende / met diergheijcke / maer goudtgeele bloemen: naer de Welcke Dat volgen bruchten als klepne Contomnierkens / inbous Bende Klepne fwartachtighe ronde faden. Bet ie tſelbe bat Lobel Bamia Eben ende Exotica Maluacea planta noemt: foude oock — moghen weſen ban De Alcea Syriaca, Daer ſonumge af ſpreken. Bait Acthiopica filiquâ decagonà, ban € luſius laetſt befchres ven / ig een medeſoorte ban de Maiuwen | oft immers ban de As cea / upt Zwarte Mooꝛenlandt oft Ethiopien ghebꝛoght / voorts bꝛenughende groote ſaedt hupskens / bier dupmbieedden langh / ende onderwaerts oock bier dupmen in De ronde breedt, tien hoecs Ken oft kanten hebbende / daer Die ban de andere biergelijcke rups Ben niet meer Dan bijjf hoecken en . Saer ’tfacdt en ig wiet grooter Dan Dat ban de andere Atcen oft Bamia ban Egps ptens Wiens medefoorte dit ghewas ſthnt te wefen. Noch van de krachten. ¶ Matthiolus beeft qualijck ⸗ en fmaeckt hebben / ſullen ſegghen dat het bocht ende warm is in tweeden graed. De Sabbdarifa mogbt wel een ander Kracht hebben / aengheſien Dat haer bladeren ban ſmatck ſuerachtigh zyn / ende De Durchel ghelicken / als ben fciben Lobel betupght, De Alcea ban Egppten heeft oock beele Deugden. Tant doorde meetienbeeh nst bleep oben ae ere toorùt / ende el met ch ſop g ghebꝛuyckt wordt als by ons de Erioten oft Turckſthe Boonen: ende Dat fp De bladeren ende vzuchten Hoor koudt ende vocht in ben tweeden gracd houden; maer dat het kracht heeft om re dermorwen ende te fchepden; ende daerom bequatm is om de hoeft ende longhenen te helpen/ Den bupek te verſachten ende weeck te maechen. Bp fepdt oock / dat de bladeren opgheleydt als le ontſtekinghen ende ghefwillen berdrijben / ontdoen oft bermors wen / De pine berfachten / ende het etter doen boort ghelücks oock/dat HET XXXIIL CAPITEL Van Mercuriael oft Tam Binghel-cruyde. bbhellachten. el truydt is tweederhande⸗ Tam ende Wildt. B fette Wp ín bit Capítel beſthrijve twe gock Wederom tw eederlep ig / te Weten Manneken “Wiiffen/ alleen oft mee —* ſaedt ond den, € Ghedaente. (Tam 2Binghel-trupdt/ foo welt Man⸗ neken als tWifken / heeft teeve gladde kens / een — Ì ij voet h woꝛ⸗ fpanne iae fomtijdtg Wel — —2 — wij deunde miet ettelricke Rnooper oft “ende ín acnwaffende fijd-tackgkeng : daer aen i ebladeren / De bla⸗ e hꝛeede langhachtighe ſpitſe * zl d 8 Ben pan naturen / boch iet Derden —— Het een-en-tvvintighfte Boeck. 1027’ — —* —8 oft t famen Log een fteellhen faende : m ten Van Cen Tonde kleyn facphen Lgbt. 2. Der — Ie Ee Mannthen van fteelen/ bladeren ende waſſe gelach; atteen ban ſade ende bloemen —— Want fijn bloemen waf- len veel meer bp een / t’ amet gheluck cen klepu Biupfken oft aerhen gedrongen” dat eerft wie en tt eeen daet ree den gd —— bouwt/twrr vaſt t Cam Ringhel. crurdt Wanneer. Plaetſe. Tamme Binghel-crupden in de ————— ín be moeshoven / ende in meen ende Tommerachtighe oft douckere pen Berricpiant ————— * ten AMercorella — ——— Sted Dac. noemente L Auklwsu, infglelne ed fchen Niles: “ jul nacm 7 8 — — ————— Daer is noche tang noth een ander Parthenium , elders van ons befehper 7 nbere Phylion / van ‘twelck wy bier dermaenen ſullen. Aengaende Den fuite fi ban een noemt ; ’twelck —— ‘Mercurs geeft; ende daerom by | —* os A'pfecyrG- Phyllon arrheriogonon . Pet hen —— —2* in't — Thelygonos —— oft Pbiyllon Thelrgonon: ín onfe d Binghel-crupdt Wijfken. · Ne ded. ee Binghel-rrupden zijn Wan & 1028 am ingtzel· cruydt Wijften· daer beneffens hebben ſy een afvaghende ende verteerende ‘kracht/alg Galenus betuyght. ; Kracht ende Werekinghe. Bínghel-crupdt wordt hez deũsdaeghs Beel ghebruyckt in de clifterien : ende Daer in kan dat feet veel voen / om de overvleedigheden / Die ín Be — it langhe —— ſteken eg mar⸗ ren / ghemackelijck af te vaghen ende upt te iaghen· De lele Binghel-trupden in water gheſoden ende ghe⸗ Broncken/ oft anders met eenigh moeg-trupdt oft ín ſpyle ghegheten/ zin oock leer Dien ftelijck om den buyck los en⸗ Be weeck te maerken/ ende daer door niet alleen den Dreck ende de dicke overvloedigheden / maer Lomtijdtg oock de dunner flijmerighe koude / ende oock De heete galachtighe vochtigheden te ſuyveren ende upt Den lijfde te DrijBen, Diofrorfdeg fepdt/ dat het watet oft het afliedtlel ban Defe truyden De leberfuchtighe lithaemen Leer nut is / door dien dat het de Waterachtighe overvloedigheden uptz Det is te verwonderen / alg Plinius daer van oock ſchrüft / tgene datnien Gan defe twee crupder te Wez ten Dat de vꝛouwen door?tghebꝛuyck van Binghel· truydt NMannelten⸗knet htkens oñtfan _ Wjfken/mepskeng ter wereldt [uilen bꝛeenghen. de BLLM ORG HS EL ie ain” EE, > Cruydr-Boeck Remberti Dodonzi. fuülen; ende Doog het foo ghetwiltiatyin’t waffen/bat wate beplant worden bace kamen (p alte ace : e nevghens toe beguaern… Ger Woftzen heet har — ——— —— 3 ooch Vignoble; miffchienom bat bie fap Be groene bladeren ban Bingkel-crupdty alleen oft met Veres kens lieſe — keringhe hebben zeen terende ‘hracht SB bladrten ban inge-rupbt oft immers arr ap / doen zi | Biagpelesupbt oft immers eer fap / de Á e om De ghefmollen mage ende den herder Buprk te verſach⸗ af van — ende ban binnen ghebruyckt: want als dit crupde gheftooten is / ende Den bupck daer mede ghefmeert wordt / dan: maccket hem los ende weert. Ende dit ig fonderlinghen goedt De krancke menfche die van onder noch Van boven gheen drane⸗ ken noch clifferien nemen oft befighen en moghen. Ber maeckt. ‘oock kamergangh / als het gheſoden zynde paps-ohewjs oft plaes flers-ghewijs op DEN bupck ghelepdt ordt. Tegen de harothepdt deg bupeks/ fepdt Aputeius/falmen ſieden tBingei⸗ crupt ende geftoöten zjndemet Malveſepe ingeven: tfal terftondt nederwaerte trecken / ende De maghe fupberen : tſaedt gbeftooten/met atvefepe ingpeghrven/fal ‘tfelfde oock doen. @m de kranche menschen in De heete kortfen Den bupek weeck te maecken/ wordt een handt volban Bingbel-ctupdt ghefoden in gen pinte waters op De helft + Ende wordt ghedroncken met Dour ende Bonigh daer onder ghemenght : maer met Berckens-klauz wen / oft met een Boen gheſoden / oft met andet bleeftb/ ende Lat fop ghedroncken / Dekomt hun beel beter. Hippocrates gaf te drincken —— daer dit crupdt in geſoden was met wat Wies roock ende Mprrhe. \ We Bingel-crupden met Boter oft eenigh Kuet gheſtooten ende int fondament gefieken/ verwerken oock tot kamergangh : ’tfels pe doen De bladeren met de ſteelen in eenen Doper ban een ep ghe⸗ doopt / ende foo ban achteren in ghefteken s ende dienen foo boog gen fuppofitozie/ ín fonderhepdt boor kinderen ende weecke oft ſeer krancke men{chen. À 44 / De felbe bladeren op't ghemacht oft boben Be ſchamelheydt ces nen tijt lang ghehouden / doen piſſen / geneſen De koude piffe ende púne ban de blafe. _ : 7 Water / daer het Binghel-erupdt in ghefoden is / oft bet fap daer ban ghedroncken / Doet De brouwer ontfangben : het verweckt de maendtffonden/ende iaeght ae naegheboorte af. Ban dep ponden ban Dit fap / gheſoden in anderhalf oft twee pondt goeden Bonigh/ wordt Mel Mercuriale , Dat is Bonigh ban Bingel-ccupdt ghemacckt / ſeer nut in De badinghen / ſtobingen enz De uterien / teghen de gebreken dee moeders: want hippotratee t De Binghel-crupden wonderlijk ghepreſen in alle brouwes ficke ghebzeken. Ende foe bebindtmen daghelicks dat de blades ten ban Bingdel-trupdt met Olie van Lifsh oft ban Kooſen ghe⸗ mengbt/ende op De fchamelhepdt ghelepdt / terſtondt de brouwen … erlieder maendrftonden doen kroghen; deſghelijcks oock met de elve Olien oft honigh alseen peſſaris ingbeficken. Maer aen. gaende dat Dodoneus vermaent / dat De bi dien va kracht hebben om De brouwen knechtkens oft mepskens te Doen ontfans ghen / foo is't dat Plinius fchrijft/dat De bladeren ban de vrouwe Wecke Mercurialis oft Bingtel-crupot Wifken gheſtooten / ende bt des mans met dit fap beftreken / de broutwe een dochs … het gemac hemd, C ter Doen ontfanghen/ als het werck Des houwelicks kortelck Daer nae vo broght wordt : maer de Houwe mott ban bit fap te bozen gedront nen hebben met goeden Wijn /nae dat fp haer fons … Den gehadt heeft/ oft Dat fp gheſoden bladers met Olie ende Dou … … ten oft rouw met A haet ’tfelbe cruydt Peten · sdaeghs nae dat t 8 heeft. Andere gheven De Vrouwen te —… drincken ‘twater Daer deſe Bladeren inghefoden zijt / ende gheben haer ftonden opbous Den den tüdt ban dp daghen langh : ende op Den Hierden dagh … ſtove g chieden. , als De bladeren ban de mannelijcke Mercuriaiisf Dat is Binghel-crupdt fRanncken/alfoo gheſtreken worden aen des mans ghemacht/ ende alg De broutwe Drijmael hier af dꝛinckt als boren/ban fal fp anderg niet dan fonen ontfanghen. Doch op ſultke dinghen is (cer wepnigh te betrouwen. —— Sommghe vermeten hun de pocken te gheneſen bruyck ban het Water Daer Binghel truyd k ged ig gheweeft/gedzoncken alfmen den dranck ban Pocks sb. — Water ban Binghel-trupdt in't beghinſel van deg Iep gedi⸗ nae Date in de ben/moet de Ver famelinghe ghe⸗ met bet ghe⸗ t alleen oft met Affen ſtilleert / met den neufe opahetrocken / fupbsert het hooft; endeig nut tegen de ſinckinghen die op Ben neufe vallen/ende gheneeft de ghene — — zyn: ende ig nut tot veelderley —— der Tſelve met doeckskens opgheleydt / is nut om de verbrande hupt te gheneſen oft immers om De pine te verſoeten. Twee oncen, feffeng Han dit water smorgens nuchterert ghe⸗ dꝛoncken / drijft upt den lijjfbe alle grove / taepe ende ſwaere fwarte melancholieke borbtigheden. Cot dien epnde, manna ght met den Dautu click. 4 tin De oogen dzuppen ende tſai bat terſtont goedt in jefvaillen > want ſp (erde Galraus | in plaeſteren Ee oan A EN 1 et i l 3 Es gin ergg en agter laut — Het vijfde Deel. Cſelbe fap met Editk opghelepdt / gheneeſt ant hi dusdanighe andere zeerighepdt; ende Drooght Ibn * Dit fap ie goedt ghed nypt in de ooren ban de fffboozende iag doove menfthen / om bun Goorende te maecken : maer Daer nae — ee ed lie beft WL uptfpoelen. ie nſtaende alle deft deughden / foams, wachten ban het Bingel-crupdt te ſaepen in bk tabnosrttei toast Den Wijn Daer ban komende foude den fmaeck van Binghel- crundt hebben / enve feer onlieljck zijn om drincken : want dit ctupdt is Onbebaegblck ende falpetràchtigu ban fmaeck / ende is met beel Portepat htigh fap bervutt; twelek nochtans tot foo beeie Dingen ghebrupekelijck is. Fn Enghelande / fepdt Lobel / waft het Bingbel-ctupdt foo beel ais ergens elders; nochtans pleghen „De Apotekers ende den ghemepnen man aldaer / ín ſtede van t ſel⸗ ve / den Goeden Bepndzick / twelck gen ſoorte ban Meide is, te ghebrupeken; dach met klepne dwalinghe / als bet alleen in de elis ſterien ghebꝛuyckt wordt : want het verwarmt miri dan bet Sins ghel · crundt / ende maeckt den bupck fachtelijcker week : maer met moes oft anderfing Door den mondt en! ger 1 quelt bet fommighe geostelgeks met pitte in den bupek : ’twelek met den : —— niet eit — — Va * en ſeer geleerden Coſteus ſchrüft / dat Be gene bie bint beſtrücken met het fap ban Bingtel-crupdt/ met fap ban Beumft ede ban ozeelepne bermengbt / ghefmolten Loor omien handelen/fonder daer eenigh ſetſel ban te ghevo en HET XXXIV. CAPITEL Van Wildt Mercuriael: — Ghedaente, has pi hike sig VV Fot Binghel-rrupdt/ oft Wildt Mercuriaei/ ie / den Cammen ghenoegbfaem gelijck; maer wart Wat leegher: fijn ſteelen zijn teer / vierkant / niet over ten fpaune hoogh Waffende/ fonder cenighe Lijd-tacks- kene. De bladeren waffen twee ende twee t lamen gen de kuoopen van de fteelen ; ende zijn bleeckachtigh/lan- get/ Wijder ban een waſſende / ende grooter dan Die van het Tam. Tlaedt komt oock twee te gader aen langhe fterl- kens / ende is den fade Han Tam Bingel-rrupdt Panne: Ken ghelijch, Be wortel ië befelachtigt/ wijdt ende breedt onder D'aerde upt t ende kruppende, Dit gant: gehe cruydt is oupt ende onlieflijck ban reuck. Wildt WMereuriaet: nden tten ſullen Het een ·en· tyvintighſte Boeck. ro2g 5 Tijdt. Dit crupdt grocot ende bloeyt Bꝛoech maendt / ende ban Daeren boort aue —* tiek bet Tam —— genen den aemen. un onfe tacle heet dit ghewes J t Vildt Bingel truyd aA dee rale f Praut eude bundfsteBiint Franfors Mercu- © \auuage; in't Ftaliaenfrij Mercorelia baftarda. In't daz en 18 bet meeftendeel Mercurialts @lueftris gbeheeren, — oft oock Braffica Canina; in't Brier Cynia kene —— be Kovonpdacen. Daer fs-nochtang beijatben i ig dze * — Cynocrambe , dit anders Apo- XII, Boeck ban abel belt Î ee S Aerd, Kracht ende Wefckinghe. mit erupbt bomt ban aerd ende krachten met Het Tau Bin el-crupbt over Een; indien De bladers dan fetwe met be ftecten mgteno= men den bupek week maechen / ende goedt zin om m’t ben / ende oock de heete geele oft ho 2 Den/ ende infgheljchg ooch twater van belande oft waterfuchtighe upt den lifbe tagben kan, veh Dioſcoꝛides van de Cpuorrambe(daet wp vit boor houden) ghefcreven VUABILVOEGHSEL. 1 — dit Choul de —— tube —— nale favuage; in Spaegnien Verfa perruna ; nghelandt W rie Mercury. Bommigbe feggtjeu Dat het ooch tweederiep te / Mans neken ende Wofken/ gheïpch het Tam Bingbel-crundt; ende vat jet faedt ban’t Wifken den fade ban deu Cammen Wifken gez Gek is; Pmde 'tfacdt van't Manneken den fade van't Mannes ken. Den fmaeck ig moefachtigh; -tmaer den veuck ie al te onz liefijck / ale bourfepdt ig. Ayudect fegghen dat het wr’ t Oriech ſch Linozoftis agria plagt te heeten. Dan acngacndt den naem Cy» noctambe —J raflica canina, Die ig Dit trupdt met de Periploca Apoctnnon ghemenn / die ſommighe Hondts-koole noe⸗ men / als us vermnacut. ltaliaenſch Hondrts-Mercurigel uyt Fabius Columoa. Bip beerft Canina Mercurialis; enbe ia bp hem ofich, tweeberlep/bepbe Cyvo- erambe Diofcoridis mas,& femina ghenoemt. lt ban de Tamme oft Dinge zón fpiefer met h 8 ghint in Apri —2 — in Mep bolkomen. en fmacck reuck ie Wat kenbe/ als bien ban de Cams —* —— * tube berfpicpdt/ uiet Bingelrupdt/ onder aen, ——— de z De ſteeien zjn la: gher; upt de welche, ruifchen ben fchoot Bet enn ee —— — alg it ghemepn oft Tam Bingel- — PE HK k Drúkantigb/graf? tat en laeten. , De worselen lijbende: "twelck be hof-foorte niet en boer, Sen sin Ban Cafpar — Matthiolue in ſchilderyt 5D A ts": ten. Bet Wäüdi ice wt en * gk — — ed bedek je ín ben eerften gracd: ghelepdt. —— de, bet -Bupctk. we Sg bn rai an za omen NG Galle ende Get water upt het hi bale. SOHET XXXV. CAPÍTEL — — Cruydeken en reft my niet. wor 1030 Cruxrdeken en voert my nick. —— KD ST q Ghedachte, Dit erüpdt heft fich ſelben op met Lijn. /vonde/ gladde ende ghefknoopte/ anderhalven Laet Hooghe oft langher fteelkeng / ín veele aenwaſſende ſijd · tatkskens gerdeplt. Daer aen Waffen bieede/ boo, [pit le bladeren / alg die Ban Binghel-rrupdt / maer teerer/ oft dunner / ende oock bleecker groen, Opt tlop ban dele tat⸗ — de — —— Han ed ng rn ⸗ ende zijn geel / voorwaerts 14 ot / achter {mal / ende ck een fteerthen oft hozenken onrabe- Kromt: nae de welcke klepne ende langhe conde hauw volghen / die van Dtinckende Gouwe ſeer wel jckende: be welcke ban ſelfs / oft als [p maer eens hehtelijck aenqez roert en worden / open gaen/ende haer felgen inkron len / als het faedt rijp is / dat daer dan npt ſpringht. De Wortels zijn veele dunne fafelinghen. zis € Plactfe. gen bindt Dit crupdt ín De boſſthen van Hooghduytſchlandt / 2 landt / Dae ck ende sock Wel Ban anderelanden : ende Ban daer :_ dan liefft wafjet donchere ende vochte Has Vpb png 5 ín tel gergaet des Winters: dan — atd eld Daer komt bet lichtelijck alle faer op een nieuw ufijn afgerefen faedt boort : daeroin die dat quijt wilt ——— een Booz een upttrechen/cer bat het faedt ſe —— ende Daer — —— ſonimi tangere uwkens hoe luttel dat reeden gen / ete Daerom e t Latijn oock Herba Impatiens mogen noe⸗ gie S bꝛ— de ho⸗ gts ee ——— woeeldialjek bes e; ende dat om dieswille dat de Cruyde-Boeck Remberti Dodonæi. tus in't 17. tapitel ban fijn 24, boeck vermaent ban een eind Zfchynomene : welck foo gebeeten loude Weten, om dat het fijn bladeren intreckt alg temandt Daer met de handen aen komt : maer indien men op Die plaetfe wuooydt Folia, dat is bladeren/ in Siliquas, dat is Dauwen geranderen moghte/ foo foude Dit ons teghenwoording- lijck befchpeben ghewas de LEfchynomene van Pliniug moghen wefen, (want het treckt jn hauwen in / alg ie- mandt de feltse met de handt aenraeckt / alg voorleydt ig) is / Beſchaemt crupdts. t — Ren ende Wetckinghe. Dit Crupdeken en toert mp miet wordt voor een onnut fae frhadelijek erupdt gehouden; felfg moet onder de vergiftighe ende doodelijcke dinghen gherekent Worden : daerom lalmen wel toeften, Datmen’t boor gheen Bingel-rupdt en ghebruÿcke / alie't faeche dat Dit het ſelve eeghlins ghelijcht, BIJVOEGHSEL. mighe landen wordt bit crupdt Looy een ander ſoorte ba, Ered, ghehouden/ ende Mercurialis filueftris F tera geheeten / maer tonrecht; midts dat bet geenfins onfchanelijek om in te nemen en is / alg De Tamme ende Wilde Binghel-crups Den zijn. Cragus beeft hetoock niet fonder dwalinghe voor eert ries ban Wolfe-meick oft Tichymalus ghehoudens andere hoo; fula filueftris, oock eben qualijck. Cenighe noemen’t Arriplex ceruina Gefneri, om Dat het Gefneruê hoor een foozte ban Meide biel, pet is De Perficaria filiquofa Lobelij : want Lobel noemt het Perfick-cruyde mer hauwen , nm. Diestwille Dat de bladeren ber Perfick-crupdt wat ghelicken ; ende om dat het hauwen heeft) Die langhworpigh ende teerkens zjn / nederwaerts banghende ghez lúck Die ban De Dtinckende Gouwe; waer in beloten gaen veele Klepne vonde faepkens ale Die van den Balfem appel Wúfken: De welcke Daer upt ſpringhen in't aenficht ban De ghene Die de hauwkens aenraecken / al oft Dit crupdt hem wreken wilde dar bet gheroert oft aengherafckt wordt. Bet heet Balfamina altera, om de Doorlochtighe ſteelen / ende ander ghelückenis die dat met Sal ſem appel Wifken beeft. Veranderinghe, Columna heeft het in Italien feer groot fen Worden / met hauwen Wel twee duym⸗ breedden langbh/oft langher; met bloemen die ſomtüdts met beele _ - bloedige ftippelen berciert zijn : ende den fmatck ban bet crupdt 5 asp kp bpjende ſchint niet ſchadelick te wefen/ ats Het erlandtſch. Sium minimum,oft ĩmpatiens, wordt vermaent in't 13, Capitel Var’ t voorgaende Boeck. Indiaeních Cruydeken en roert my niet, in Malavar groepende / als Garciag al Oita fchróft/ heeft bladers alg Boom-Daren/ ende geele bloemen: tweltk met de handen maer eens acngevaccht zÓnde/ ich feïven intreckt. Be befchrijbers Han Peru vermaenen ban een Dierghelijck ghewas; ’twelek verdort / almen’t aenvoert. Meer andere erupden ban diergheihcken aerd zijn van Chriftoz paus a Cofta befchreben ; de welcke miſſthi ten Van Acfchynomene ban Theophraftus te houden zjn, als Cluſius pad a * — ons bp de Indiſthe trupden breeder beſchreven en. \ Noch vande krachten. In fommigbe landen wordt van dít Crundeken een water ghediſtilleert / tweick feer nut ig om depine - ende weedom bande handen ende voeten / dat is /e De flercijn/ te her ſoeten / van bupten met tÚne boecken/oft met een opghelepdt ende dick! bernieuwst. É ommighe weten het faedt in De Pinne-brancken te mifz ende Dodoneus felf houden Dit ghewas boor fchadelijch/ ale gefepdt ig: ban Columna en bindt daer geen fcherpighepdt oft ke epghenthepdt in/nae het upttoifen ban den veuck ende k / die waterachtigh ende Map sn ; immere (n-de Jraliaeufche HET XXXVE CAPITEL Van Phyllon van Dioſcorides. à Gheſlachten. Hit ae n q Ghedaente, 3 „Bier oft meer hoogh * * Het vijfde Deel. Phylloy Chety gonon Gay Sio ſtorides. ſteellens als be bladeren bai beyde befe foortein zijn He in't aenfchouwen / ende met feer lachte dunue fijne achtigheydt bedecht. € Place. Dit ghewas en ís í pen: maer ís Han loinnughe ft Languedock ende op veele laetfen Han Spaegnien gehouden geweeſt. Dioltorides kmag pa het op cen —— rouwe plaetſe groept. Het ofzo; ende Nemen mien 3 te onderſc gien dat nen dE gege Pijn — lon Enugu; 8 Bjnaor Af * „ B. Bet ander/ Wiens bile De it — alle ———— niet te bin⸗ mum: twelck — maer van het Spree: Á. — —— — boe — en /in t Giet bupel ‘Het een- en-tvvintighfte Boeck. hebben : beſc bebe 5 ——— ban bet Babet. cr —* rat Barram ten Wp bier bermaer 0 tufme berfias Nie —8 undt ond! ben beeftsemde dat bes Wofken tESDanneken boudt 'egset dat Diek —8 —** — 8 Wij de} oee — foe ſepdt bat be * ken / ende —** be mep⸗ * —— Nieten upt we ghendt bee — —— ens Phyllon, mt Grieckfch poyu h zeg — —— tude brie ed H F berk {it Beka) — on cb * pabericu! sche us —— anderen — — tnde fou |k chetat pan Gm “toet 8 beo: giel vise — deg lRve lt A — is f Pe jon, on, int Orierk(th Phylloh Thelygo- inificum „ Dat Lobel voor bet Man⸗ in volgut te woer⸗ Kus : maer het ſchiet gez tacken / ende beet moſathtigh als chrigh / op ( welche dt / ghemercht datde Dat bois kleynt elken De 1 op dun⸗ [ dat nefe tweede foaite [oe fatdr- baart t daer Get Manneken uprkos men is; een ——— Spinagien ki eu fiet ren; De ban eerieran s de * —— ende — boeit trupden waſſen ban ſelfs iu warme landen / als Dos —A— watt datſt dic kwila in Apil / ende pee ende sújn heet — tt sing Ban tu fp fee arcden Konnen. —— pat aen de Bingel Anisa et Wilden SMercuriael ghefchiedt ; te weren Dât gerden ken niet langhepdt batt tuden ent Panne Deen fp be, oft oock wat heer ende baltsen wijs banen heet Phyllon mw — Phyllon } — —— * —3* u on —— a ——— Wüfken — * — de voorleyde rieel 1 naemen onderlcheyden € Aerd,Kracht ende Werckinghe. ee — Dae tgene eraan eg HET KXKNMIL GAPITEL: — — oft dat —— * Van Porceleyne. vb iben mee ounce — Gheſlachten benen belt of e ig twseeder lep; Tamt Ende Wildt: Dacr- en-bogen bi nocth cttelijche andere foorten 0 de * zak — 6 H SEL. —— bie ben Felgen riaem Borren „alte welche hier — bat Dioſtorides oock vermaent ſullen worden — — she enn Ben ene gef bete ite rege —— EEC —— bee, de / blintkende ende bnae Boorfchijnende fie e ghewas jen/ dietecht op/ Omtrent cen — oft mêer / Wa ene en — Theo Beren boben, dit teghentoo — daerom zeft gbefepdt ie ) noemende wen DE — lion Diofcoridis; nochtans ſchi ius oabt Kabel amber geboren te ende in elek fd-tacken verdeylt worden aen QV * — „een duym baeedtachti gladt 4— 1032 Sroote oft Tamm Poꝛcelexne⸗ ai wolken — ———— — chen de bladeren ende — De bloemkens waſſen tu gock op d'opperſte bart de ſteelen: ende zn ſeer kleyn ende ——— — als die kala pa foo id daer fileprie asverw ed nae foo groot als een miek kozen/ d agt fn Bat ſe en is eude (wart, De wart Lis zeen cube 5 De kleptics mie Po veelepne rosdach mear on agt ef — ter Criyde Botel Rembert Dodonei, — ders ne Perseligneo, é ante € Sransehen E Di — oft bourcellaine; 3 DE WE liaenſc llana; Den She gd Vet ar of ende haldol ben „Enghelfehen orcelain. dere cruyden oock Porceleyne genoeïnt, 3, Behalven De twee doorbeſchreven Porcelepnein iffer nocfeen andere _Dilde Porrelepne by de Griechen bekent gheweeſt; he. ele cliche chtighe fte aerden neder oef rd —— De bladeren zijn die ban - Be Groote ín gedaente, Derwe/gladdtghepdt ende Diekigh- bep, oft lifoigbept heel gelijck; maer zijn Beel klepncr. … Paak: 1, De Groote oft © Tamme Porteleyne wait” ———— in De hoven gheſaept / in ghemeſt / Get ende re — — tende waſt geeen opg tad bit en ven il Jen gabens —— wordt /ende —— tſaedt —— et warden/ dan lalle daer liehtelijch ertelijcke iaren laedt wederom here ern briefen bet gherelen ⸗ oortskomen. — ſpruyten ende bh q — — in Meert oft April ghe⸗ ed gat in foo wel de adr or als Pe —— aen in de z —— ev ſaedt· hun oock Andrachne agria Avdpdyr nctypla” 3 heheeten; de welcke met eenen anderen naem nt we aL act llecebra ghe⸗ noemt toorbt, Defe wort fomtijdts met de voorbelthreßen onfe Kleyne oft Wilde Portelepne verwerret / ende Deen gek Boor d ander qualijck Verftaen ende genomen: Van he Dwalinghe meeft alle de boechen van Diofcorides niet Hopen zijn : Want het gene dat Gp in de —— — « ban fijne Wilde. Porteleyne fepdt/ Bat de ſtee lkens Van De geven/ , — ſmaeck zijn / “tfelge worde ban dele onfe Wilde _ Pereelepne met der waerhey be lele befetrijninge walgt matrmentlijck batte nes Koorgaende (oosten: Van Por is koude ín den derden qr dan de —— J— go vocht niet als de Tamme: DE felge geknauwt gegeten e den lyf e een goedt — heteen El p llijmerig eñ wat loutach⸗ dat in benenden fe miepe opeen —— aten an celepne geenfing toe te ſchrij⸗ / maer Wordt Saeracheeidek Ban He Illecebra oft « — 5 verſtaen/ wWy in het ro, Capitel van ons vijfde Boek breeder betoont - UE Poore ee dt gheſeyt: J—— — * aide ion noemt/ hooien e unvels · melck heeten / van ige oock voor Wilde Porcteleyne gehouden / ende hortu aca filuckris ghe⸗ noomt/ alg Diofcorides tupght : ende daerom eeft Die nius de ſelve den naam Perlis oft Peplion quae Tick medes plË in het zo; rapitel ban lijn 20, boeck. $. De nieuwe Erupdt-befcljrijverg hebben bp alle dele — noch een ander ghe⸗ eit ende ghetelt ; te Weten De Zee-JPoycelepne: maer dat Ba Geefterachtigt ghewag ; zand tal t boon wars Gek n — —* in ons, —— ie at t / pe fn —— pede Dienen Het vijfde Deel. Men ectfe Dickailg touw, zij alleen” â Erupden in ſalaedt / met Olie Edick —— ET Porceleyne in fpijfe vouw oft gheloden ghegeten ſterckt ende verkoelt de verhitte maghe; ſy maeckt appetit/ ende bermeerdert Den luft om eten : ban bet Boedfel Dat f gheeft ig ſeer weynigh: want ſy maeckt luttel/ ende pk 3 haeſt bedervelijtů oft immers onprzüſelijck/ koudt / dich ende Bocht bloedt. à Ô — de act ed — mondt gehouden ende ghe⸗ ant / beneemt de beumi Dt / fleewighepdt vadſigheydt Han de tanden. aps ver al: “@ feive Doet bet fap gock / oft het gediftilleert water, almen dat indrintkt / oft den mondt daer mede ſpoelt. Det ſewe ghediſtilleert water van Pozcelepne wordt pock (eer ghepgefen tegen de wormen van de ionghe kin- ders: ende is hun leer nut/ in ſonderheydt als daer kortſe by is: want het matight ende Herkoelt de groote hitte/ ende brengt het ghewormte om:’t welekk dit crupdt Door fijn brackighepdt meeft wercken kan: want de foutig= heydt wederftact niet alleen allerhande wormen / maer kan oock alle bederffeniffe ende verrottinghe verhinde- ren ende beletten, 5 BAITV OE GHS ETL D E Tamme Poreelepne / dat ie de Groote oscelerne / beet hier te lande fomtijdts Roomfche Porceleyne : (p tn magt be koude niet wel herdzaghen / ende moet dickwils befproept Worden : ende om dat fp houtachtighe fleelen en foude krij⸗ gen / foo moet (p gefielt worden onder De fchaduwe bande boos men / ende in De bedden bol cenpden/ nochtans niet al te Dicht bp een : want fp en (oude niet konnen breedt — In hoogh⸗ Duptfchlandt heetſe Reymiſch Burgel ; ín Vantkrycũ —— “Perceline oft Porceline domeſtique ou cultiuee ín Italien foms tüdts oock Portnlacas ín Portu: as; in enapsiandt Bes celynne , or Purcelayn; tn’t Portulaca fatiua, hortenfis aut domeftica. De te waft gewill /ende yd om bier te lande Wilde Porceleyne oft —— Porceleyne; ín Booghbuptfchlandt Wald: Burrzel; in Brantkrick Pourpier fau- “vage; ín pie ne Wilde Purcelayn. Lobel wildtſe bepde in't Griecks Adrachne lieber Dan Andrachne noemen. Deele fe bier te lande oock Burgel nae’t Googhouptfth. Allerkleynfte Porceleyne ig een heel kleyn crupdeken / vet / ghelivigh / geelachtigh / met kronune tauckskens ter aerden beefpreepdt ligghende / met klepne bladerkens / als Die ban de Wilde, noch bleecker/ altijdt tweebpeen. Bet ſaedt is ſwart / in Klepne hupskens befioten / Dic eer opengaen dan het vp is. Den fmaeck is moesachtigh / als Dien ban Muer. Dp waft Bp Zeipfich / fepdt Camerarius / Diefe Portulaca exigua oft An- — Beetkpunghe / imt Latijn Portolaca * Water Porceleyne ed ; — — Latjn Porculaca marina, is den halpmus woꝛdt meeft malle landen ghjelijck de Lattouwe inde Brupekt : maer ge — ne hd Ad Pik te are he beutntughet: boor — — (omge * — alte ende te hardtom te verdouwen ballen: anders e ben fp gheen merckelijcke ſchadelückheydt in haer / dan alleen deſe / dat lang opel pek ban De ſeive —— — Ban aller boegben ín ſphſe oft anders ingenomen, ffopt alle brouweljcke bloeden / ende fs * A led — * dS n 5 — anders en Gebs belet afte Gnckinghen ban of / oe gene Die ben KEEL aan of t x ynde van heteen emtovintighlle Boeck. Het een-en-twintighfte Boeck. tojs kkn De ſwteringhen des ahemachta ende van De frames teelepne gheknauwt maeckt de loterenbde tanden beft; — ie { ende « fwutinghen des —— bergaen; tudt te nut tegen Fut Koets Boreelepne beehoele al bet ghent dat Ì Mat den dorft feer krac gblpck: daerom bonden fenn peer fende leden altydt een koe oft twee ban Dit crupor —* fi tj tonghe/ om ben doyft min te gieboeten. Tet bien puts Dit crupdt de kortlight menichen m den t oem Bun te fn Sbemeecht / Dat het dickwyle drincken buu Dap ban Vordtepnes het welck wat Mimeriat ie ck 1 heeft al S boorfepde krachten. Sommighe marcken daer ed Sede pen ende Leekinggen van. Man men alleen :wanrt faa itraberiomen helpt bet de het roodtmelizoens alle blocdt- anden endt ſonderhepdt ban de (peenen okt aenbepen. „Tegben de Verargeenite ende verhittinght bande moeder ban binnen / ende tegen De heete ban be darmen te bet eend Poꝛcelepnt goedt met een klifterie bau onder inde moeder — wet poeder van Gomme Da⸗ Op Bun rabien vermtught amen pila- ing! his Gere tnt begbene bie Mieren prflen * oft Volders aerde ghemenght Gbcneeft De ghebzeken van aft. Shediſtil Meer wapper ban Porcelepne bermagb al Det fee dat bet fap wercken kan : maer-te fonderlingten tanbt- fte te been, entel eeen tgn De ande mondts te Sacdt ban bermagh al het fclfde/ ende Ì bd fap altpor in de oosfepbe gpebieken She, belicht worden : want als het met eenigen tugbenomen wordt / Dooder De wormen ende Drijftfe upt/ ende ffopt ben —— —— — —— je *— oft bꝛ is t de gl it an aedem zn ende Die nbe nootfel hebben; ende ts nut tegen va, ede /m alfe berrengden ende ont ngoen fe hee mien harm aldaer op gelen ont aleer Leen Gerften Mout bermenght. Porcelepne op Den buptk glelept boven Den mabel As gacbt te upteeevende kortfen; maer bp den navel feibe berfoeten de be wormen ban De kinderen. —— de Muer beter e landen / ende oock egen felbe verkoes 1 heeft de lende krachten ban be Tamme, mart ig wat dꝛoogher 1 1034 HET VIIFDE DEEL. Het twee-en-twintighfte Boeck. Van de Concommerachtighe ende andere dierghelijcke eruyden. voeR Kk EDEN 5 D cruyden, behalve Hs voren befchreven p Griecks Spermata zor 8 ghentlijck foo heeren _ eruyden waffen, ben mer de Concommeren ende aid mede- A den ; maer nochtans meeftendeel den naem van Saede tpuerme, in’c Latijn Semind, voeten. Dan de Vruchten „die ey- ‚ int Griecks Carpoi Kapr), in’t Latijn Fruêtus, ende aen de ‘ende nier aen boomen oft heefteren, | foorten groote ghemeynfchap ende ghelijckeniffe : ende == E eerbaere vruchten waffen fommighe op boomen ende heefteren; ende die zijn A) menigherhande : fommighe waffen aen leeghe en de n de ——— van het Koren ende Hauw-cruyden , die wy hebben: de welcke oock vruchten zijn, ende foo geheeten wor: de verganckclijcke oft iaerlijcke n, Graen oft Koren, in't zijn luttel in’t ghetal : ende meeft allegader heb. daerom fullen wy de felve (mit{gaders ettelijcke,doch heel luttel‚andere eerdt-vruchten) in dit teghen- woordigh twec-en-twintighfte Boeck in't kort begrijpen. HET IL CAP ITE:L Van Ghemeyhe Concommeren; Geflachten: D € Eamtne oft Ghemepne eetbaere Concommeren / Bfemen fas epghentlijck noemt/en zijn maer eener⸗ hande / hoe Wel Bat de Lruchten fomtijdts doo, konfte Berandert Worden: Dan behalven dele iſſer noch een fooyte ban Concommeren / diemen Wilde oft Eſels Con⸗ conuneren noemt: die hebben Wp elders beſchreven; ende —— Daer ín het naevolghende Capitel noch wat ban maenen. Tamme oft Sthzemerne Concommerey. Concommeren hebben langhe ranckacht ighe / rjfachtige/ md rouwe ſteelen / Die langs der aerden zerlgaepe iagen / ende herwaerts ende derwaerts eruypen: Daer gen waſſen rondachtighe / kautighe / groote / rouwe / ſcherpe⸗ rondom geſchaerde bladeren/ mitſgaders lammige kley⸗ ne klauwĩierkens / die alle dingen / daer ſy omtrent komen/ vatten. De bloemen Komen bp Den oorſprongh der bla⸗ Beren upt de ſteelen ghefproten / ende zijn bleeck⸗ geel: ende als Die ghevefen zijn / foo Bolghen de bruchten/ oft LangBssorpighe oft Slanghze Concommerey. VAR € Ghedaente. De Tamme öft ettelijehe Gt meyne Het vijfde Deel. Contonumers / die dich zijn / eenen halven voet Ie fomtijdte/maer ſelden / een panne lang, — eee met beele oneffene fipkens oft pickelkens van bupten befpraept/ ende langhe bazen hebbende, eerft groen/ ban naemaels geel als fp vijp 30n; In De welcke Booy (cljijnen= de vaſt ende ghelijfvigh. vieefch oft merg) fchupit / bat mitlgaders De facden ghegeten wordt een Wepnigheken eer Dat [p volkomen rop aheworden zijn. Wan de facden zijn langhworpigh ende plat ban maecklel/ende witach⸗ tigh ban verwe. De Wortel ig vedeliichen langh. g Veranderinghe. Ban dit gheflacht vindtmen een forte die langhworpighe bruchten Draeght/ ende fuicke ghewoꝛden ís eerft doo, vernuft ende kouft ban fommi- ghe neerftighe hoveniers / ende Daer nae foo ghebleven is / alfmen (epdt: Want als de vruchten eevft gheſchapen oft gheſpeent waren / hebben fp die in ten hol bupsken Bft pijpken ghefteken: ende daer Door zijn de bruthten foo Yanghworpiah ghewaflen/gemercht Bat fp de engigheydt ban dat buyskeñ heel vervult hebbende/ ende met Dicker Konnende Worden / allen hunnen Watdom in de lengde beſteden moeften: lelfs ale men’t faedt ban defe Concomz meren Daer nae fn D'aerde gheſteken heeft; foo is daer een ghellacht gan foodanfghe Langhe oft Slanghe Con- conmmeren ban komen / als oft ſy fulckg ban Hunnen eyghen aerd/ ende níet door konfte waren. Dan al ig het tacche dat ſy ban ſelfs Loo anghwarpioh groepen; doch nochtang foo zijn fp ghemepnijck dun/ krom ende ghe⸗ kronckelt / gelijck ghewroughen 25 ende heb⸗ ben daerom met recht Den naen Ban D anghe Contom⸗ meren behouden. —— ¶ Plaetſe. Contommerten worden ín de hoven ghe faept: ende Waffen geetne ín Bette wel ghemefte plaet{en/ daer de Donne wel frhijnt: dan de Dlange-Loncoinme- ten Worden leer elden ghtbonden. q Tijd. Fn de Bopmaendt ende Oogftmaendt wor „ate den De Concomimeren bequiaem om eten ; maer in de maendt zijn fp tip: _ ’ a een De Nederduptſchen noemen de vruchten van Dit ghewas Contommeren de Hooghduytſchen Cuz eumern; de Franfoplen Concombre ; ve Italiaenen van Lombardijen eñ daer omtrent Concomeroj De Spaegniaers Cogambro ; ies nae den Tathnſchen naem Cucumis oft Cucumer, [oofe be Apotelerg neemen; diefe bock voo, De Tamme Concommerg oft Cucuthis fariuus houden/ Die int Griecks Sicys hemeros zhuvs iuepes genoemt wordt. “Pan Galenus noemt bit gewas gheeũſſins Sicys oft ucumis,maer Melopepon Mijaorérers ghemerekt datter te Concommerachtighe vruchten een eet⸗ Sl bieeli oft biamentieecnD /wmaer dat Wordt in allede andere wegh gew gefondert alleen in defe rek edt woꝛdt / als Boor leyt is· t welck 8 van ſunen — ſchꝛijft hb, z. de Aliment. facult.feggende/De menſchen en eten ninsmermeer?t bin⸗ nenſte v „gan De Vruchten diemen Pepones noemt; Pan dat Bande Melopepones eten fp Wel. Fu voeghen bat hp met dien naem Melopepo anders gheen vrucht pe onfe Contommiers berjtaen en fchijnt te hebben. Poorts foo zin dele Contomniers in't Beemſch Wo⸗ kurta ghenoemt:de Italiaenen omtrent Florentzen nde⸗ menſe Cidmoli, opt Latijnfrh Citrulus; ende dat nae de _geele oft Citroenachtighe verwe die defe vrucht heeft alg p tip ie. Dounnighe willenfe ooch Anguria noemen: Dan de Anguria ig epgentlijck een gantfcij ander gewas, — Poorts 100 zijn defe Concommeren / foo ſy ghemepn= ick affen / epghentlijck Cucumis vulgatis, batig he mepne Contommeren oft Melopepon Galeni gent: „maer de foorte/ die Door konſte ende oeffeningtje flangs- ghewijs langh ghewoꝛ den is / heet 3 Lg ren oft Dlanghe Concommêren/ in t Latijn Lucumis anguinus, Cucumis oblongus oft Cucumis longus, € Aerd, Kracht ende Werckinghe. C zin allegader houdt ende bocht Dan aerd tot ín den twee: den graed: dan dele Ghemeyne Concommeren/ die Wp „ teghenwoordiglijck befchreben hebben/ zijn welde minft vochtighe van allen: ende daerom als [p geten err vd „pan en Worden {p foo haeſtel ch in de maghe niet bedor- „pen: daer en boven foo geben fp oock min quaedt oft on · Geker fap dan d'ander. Doch het voedlel / dat p pen fide bijbrenghen/ig houdt ende vorhtigh / eũ gantl wepnigh; ende en Wozdt geen goedt oft vagielijck bloedt. Be Concommeren . “in Defe koude landen waſſen: daer fp Het bwee-en-twintighfte Boeck, De Concor Ld of * amers moeten en ende geplu * Den om teten/ter wijlen dat pee — nd Ende onrijp zijn : want als fp vip ende geel gauewozden 3 dan zak rp jane om teten. nde Contomniero is oock houdt van aerd / doch Beel min dan de vrucht: ende · daer beneffeng beeft vt agbenbe, emg 7— oft opensubde kracht: maecken : het ontllupt de berftopt- eben ban De Lever, Is begwaem ont de bor ft prs 5* Bie ontftehen oft berhit zjn / te beteren ende te TE (else laedt gheſtooten / ende Bar beten Ran de hupt vepn/ glat ende bli Bache Wee, fijn afbagiende krac bt. * ep ade BILVOEGHSEL j Eft Tamme Concommeren beeren int Tati Cacume Ds & efculenti ; in’t Italiacufch — — —— ed Daer nae ín ’t Latijn Cucumer Citrulus ; boe wel dar De Xnguria oft É, hee iS * naem toekomt : in’t Sgele cumbres, an, Contomn noemt Cucumis anguinus iexuofus. zi * * De bloemen ban de Concommers ytens nachte —5 — an De Winde / ende berwelcheren haeft” Wet facdt is lier en eloen-faedt / ende Geeft onder een pre peftekcnde : ende Dit faedt heeft een wit —— march / dat (eer goedt ie, ende inde Aporeken beel gjebrupeht wordeyniace luttel in De beeuchen. ‚ De Concommers moeten ín Meert ghefaept worden / mar wet J mits Darfe Der naturen: in boegert dat foo verre men eenen pot bol Waters onder de € ftelt / men fal’s anderen-daegd bevinden bar het Dip bingberg nig, Maer bet water moct aen De wortei —— raecken: want veen Daer boo; berarges te rypen / dan te Den reghen ende ander 1 vfanbt: want fp wodt ſlappet / ouliefiges 4 datmen De € oncamnier groot ende ſchoon Wil hebben / mert moet Die plucheri met be bolle Mane waut dan wazdrfe dich/ende werg mn niet groepert als Daer ernighe Olie e Concommet en- Omprent ís: (elfs al en waert mart alleen/dat be gene diese t —— —* Eid - Eoncammers blijden iangh berfch/-ift dat fp ín bart foeten. Wijn wd ad oft in ed eft ke fp in eenen por bangten Daer wat Kijne fn ies, Concommers van Egypten ‚ Batt ſpet Apiuus Cacumis Aegyptias oft Chate ent is een foozte ban Comncommerg met kleyner / witter / fachter ende ronder bladeren ban ont ges mepne Concommer-bladeren ; boorr-Hrengende deel Langer bzuchs ten ban onfe Concomumers | ende oock groener} met een glander effen; geljcke fchors/ban fmaeck foeter ende lichter am te berrecen „ Witte Concómmers,ín't Tathn Cucumeres albi, In ter te lans be ghemepn aden / ende zijn heel wit ban buptert ende binnen; nimmermeer, geel/ (eer goedt. ban maeckt ; anders ban was ende oncommeven ck. aeute De ð 8 vande k rt. Biene — ken / boen twebtr tot hun (elven ka⸗ — — choon ghemaeckt / ende gheſchelt sijnde) wor⸗ ben als be Cttrullen ghe bzuptkt / ende in dunne ronde ſchyf kens gheſneden / ende etnen tijdt langh tn water pekt; ende Dari De kojtfighe menfchen —— gheleyt / om bun ben dorſt re berflaen / endt om té Dat Gur De tonge noch ber ⸗ melt niet dꝛoogh oft ſwart en worde: en foo konnen fp den draudt an De kortfen ernighſins —— —— * Lt * eh er op te lieden. Maer boo; pis arighe menft kette, — andere feex heete dins ‚ Anders dj an ——— en ce — r je lij n:in fonderbep ghehe Die want fp gane{ch ontbervoutelijck zij F ge — an aterachtigt erde te koudt / ende re kortſachtigh stjn/ ale Sober! betupgbt. Seifs in heete landen sn (p oock ougvefonts want Galenus fchrijft Daer aldus ban/ De Con S mers te beel in ſphſe ghebꝛuyckt / foo — fp. “met beel quaede koude vochtigheden: De welcke, goebt bloedt veranderen en honne 1036 ende fiatre fiecktren maecken. Daerom / ſegghen ſommighe / iſt beter batmen de Concommers de Muplen ende de Eſels t'eten geeft / ein geerne eten / erde min ſchade Daer Ban gheboelen dan Ben menfche. Sen fepdt/ datde Concommer ín de lengde bp een tong kindt ghelept * De kortfe heef: / foo langh alst kindt is / ’t ſelve heel van de kortfe De dꝛooghe —— ende oock ’t faedt ende De wortelen drooghen in Den eerſten graed ende zin flercher afbagbende ; Dar de groene oft verſche Concommet / Die koudt ende votht is tot in ben tweeden graed Tſaedt ban Contommeren ghepelt/ met Meick oft feet foeten Wijn ingenomen / Doet niet alleen lichtelick Water maecken/ maer ig fcer goedt als iemant De blaſe ban binnen ghenuetft / ver⸗ fmozen oft berftopt heeft : in Gerfte water oft ander Water ghe⸗ Daen / ende inghenomett / betdrijft De Gitte * de lendenen / ende dermindert den brandt ende boa inde heete kortſen. De ghedzoogdt wortel van De — planteit ghepo dert / het ghewicht van een vierendrel loots — * met — twatet ghedronchen / doet ſtercke lhtk braecken oft obergheven. Di Turckfche Contommeren (vie bart de onſe niet veel er berfchillen/ dan Datfe welwat fmaeckeljcher ende beter ban teuck zún/ door De berfchepdenthepdt des lochts ende aerdttijcks ) wors aldaer ban Ben ghemepnen man met bzoodt ende fout geghe⸗ ten fonder Olie oft Enick : iae fommighe etenſe (onder broodt / nde leben ettelijckt daghen langh bp deſe fpöle/ daer anders niet Dan klaer water op drinnckende. Als iemandt in De hoven ban Turch hen komt/ dan plegben (p hem meteen Eoncommer te ont ende fchellenfe in langhe teepen / ban boven af beginnende / ende laeten de ſchellen op De bingheren ſincken / tot cievact ſterres Abe ús tl ez Sbefchekt zijnde kliebenfe be Concoms mer ín bier Faanbe Deelen ( gheljck wp onfe eng tnt te te Doen ) ende Bieden Dé bftaenders oft de ghene die hun kor foechen een ſtuck daer Dan fe trecken) gheljeh wp met cen — ieſen Peer oft Appel doen ſoüden. De Eapptifche Concommers tijt dan ſmaetk noch ſoeter ende dies om verteeren Dan de Shemeyne / fepdt Pofper Atpinus: be Egpptengers ooben datſe heel gheſont sn om teten / fe wel conw als en. Zelfs De —— aldaer ghebenſe De kortſighe href rou teren; in ſon Dt de ghene Die de bben : Doety wat veden hun Dat felve gheldoven doct / is ond ent- Dan datfe ghefoden zine in De heete kortſen nut zim / ig eenighe reden / tetwiſ fp verkoelen ende Dochtmaecktn. In melck eden / * goedt ged — lp ghebreken der nieren ende lafe. teghen de ſelbe ghebꝛeken oock het — upt bela — deſe beant ghemaechtte ghebrnpcken. Te⸗ — heete ghebreken der oogben / ende andere eeeh beg haems legghen fp bet vleeſch ban DefeContotmmeeen/imet me melck fende tſamen eten zijnde! Daer op · Teghen be ſmerten bän e Concommers itte berooyfarcht zijnde / beſmeeren fp De ben mer bet ap bain Def Faes lie enne meidh Een pondt ban Get ghed abebiftikert b water ghedroncken / is ——— / beele achter een ghebruyckt onimighe Doen ghediftilleert water Bp et mak —— ee „KET — CAPITEi “Van Meloenen. die HEE & Meloenen ti Ei D — eeen h en : want fp üemen de € gncommet in hun dincker handt / de eenen — die den reuck van eenen Appel Oruydt· Boeck Remberti Dodonæi. Meloenen. Contorfimers noemt/ it Latijn Cucurús filueftris „er= faticus oft afininus; int Griecks Sicys agrios Zus onb: Ban daer Lan hebben Wp hiet boren in het 25. Capitel van ons tweelfſte Boeck breeder ghelproken Plaetfe. cloenen Worden aͤhelaeyt op Wel ghe⸗ bouwt landt: ende waſſen liefſt op heuvelkens ende Lerz en plaetfen/ vaer De Sonne Wel ende fterc ijnt: bande aerde / daermenle in bi en moet maer taz melijcken vet / ende niet te leer gheme — € Tijdt. In Hhoogh ende — chlandt toen de Meloenen feer fpacde ende vollkomen rijp fen zij dat Ben Somer feer Geet ende —— por di * Bon De A oft eee Dier te lande noemtmen dit ghewas ende jn vru elôenen ; ín uytſehlandt ende —— — 6 Melons; in Ztalien Melons fn °t Latijn Melo: dan Melon Bor — Bear Pt echg eenen Appel: daerom (al men bit Concomm ghewas in’ Griecks bez M Maramtmay noemen; als ofmen fepz heeftst Latijn Pepon Mali odorem referens. Want die brucht van Pit gewas is fomtijbts ban reuck de welriekende Appe⸗ den gehe; fomtübtg ſchnt ſy — cen Muſcus enden / oleefh/ Bn „Dan Galenus ——— Zoete, — ———— — EE 5 1 —— puede-loozte / diemen oft elen De — 7 be Concommers M we Nêting de — —— noemt. Aerd, Ke ende wercking he. De Meloenen ‘kondt ende vacht ban vleeſch; — worden traegelijt⸗ Ker verdouwt oft verteert dan De andere Cont — ende indien ſy in de maghe wat foo bederven ſy / ende verco ſaecken qũaede Aetius betuyght (T tete iden, PE welch 1 Kkennae íg/bie daerom Melo- _ wore ut bet vagans Capitel Belie hein — ———— — kend Zen cerabiblij ord Het vijfde Deel. wWitde Concommers oft Rſels Concommers. Hib.1.) fehafjvende Dat de Contommeren veel gegheten guaede kortſen inbrengen : want hp heeft met Ben naem Ban Concommeren oock onfe teghenwoordtghe Meloe⸗ nen berftaen. T laet ban Meloenen vermagh al het felve dat het Concommer faedt ; ende Wordt ín de Apoteken voor cen van de Dier groote koude ſaeden ghebzupcht. BIIJVOEGHSEL. E Meloenen heeten tot onderſchil bande Die oock D Melo bp ſommighe oude ghenoemt zijn bie Gemen: lick Melo vulgi: ban De welcke ín Stalen / in —— ’t Rijck Lan Mapels/ een foorte waſt / Die daer met reden beel geacht woꝛdt / in hun tael Meloni al ferme mondo dat is Meloenen met gepelt facdt, van ſommige Melones Gymnoofpermr ghenoemt; De welche De andere Meloenen heel gbetsch zn ban bleefch: maer er faeùt is ban fn nature met een ſoo Dunne ſchelle t/ Det —* bet felbe fons t t Heel bloot ſchnt te wefen: in boeten dat: n en vindt in het der elien oft te ſchellen eten magt. ſewe landt noch veele andere ſeer fi ke ende goede Meloe⸗ nen ais zijn de gene Die men Melones Parauini noemt / oft Meloe⸗ nen ban Padoue; andere Die Zatrs heeten; at Die Heel ruph ende haprigh zin: ende noch andere Dié tot Ben Winter toe goede Bliben/Melones Hyberni ghenoemt;ende noch ander Gulden Mae loenen oft ee noch 5 Se welck 4 ie ge, — appe, : fommigbe zjn 00 epn àl pelen ⸗ Arman 5 Bnkks tn de ghene Die Lobel Suycker Meloenkens noemt/ anders Mofcadelle Meloenkens ghebeeten ; de welcke niet beel grooter Êr zún dan eenen Coloquint oft Sranie appel / heb⸗ Bende Den reuck van Muſtus / ende eenen vptnemenden foeten ech Men bindt nochtans behalven defe noch groote Suycker rin: De welcke en ban facdt/ Dat in wel ghe⸗ water oft ín Bonigh ghtwepekt beeft: beige baetom Sucerins oft Succredes in't Franſch g worden. Daer is noch een foorte van Meloenen / diemen Wire Meloenen noemt/ de De buntenſte ſchorſſe ende het D vpleeſch Geel wir. fen vint noch een foorte Diemen Melones Americant t/oft Meloenen van Weft-Indien ; ende een ander in Ftalien Pepo In- dicus, ende Melone Indiano, in Portugael Pareca ghe J Die oock tamelrken groot ende eps-ghewijg rondt is / hebbende fardt/ bat wit, ende daer nae ſwart ig;De weiche in Oofi-Fnbien waſt / ende feet foer ende berkoelende ban ſmaeck is maer foo Map ban Pleefch/ dat het heel in rt bergatt : enbe Dacrom De Sndiaenen fnijbenfe ober dweers / alſſe Die eten willen niet in De lengde als b ban bet gh: t —* komt met onfe SBeloenen ober ten/ — Spãegnien aoch / aldatr Ad cione de 8 fe vw temen Webeeren : Die bet beeke ran, 5 de lomserne oft Winter- Meloenen ngen sijnde : fp sijn feer —— Eren van Meloenen uyt Eéypt —— — bande — Die fr degen Chear beef ia bne oaf ede om zeen —8— : matt beguaemer geacht om te berkoelen / ben ik ka epen —* 5 foo datſe om den wille Ban hatr fie erbouden te worden; feifs fp en achten ber fabr van be andere eten niet. Bet ghewas fetf en berfchitt ban dat han onfe se, ban De uee eren Beer 00 langeni ve den: ig n rs Zoen * jer get * 6 — zv e Meloenen uyt Barbarijen derſchillen ban de —* boorbefchreben ſoorten —— fepot Perrug —— e Daer etrelfjche fatben van dut anbin heeft. Def faeben zin Katern: — pd vand aen De fimalfle ee wat fart! blinckenve , met e: ben — ban be, fee faeden te bleech geel. —— nen van Grieckenlandt sim oack de andert on gedaente: immers het facdt ghelgeht bijna her Pepoen ——— roudom bende; aen de te wat klepner / meet mn tanden fmaelfte fijde bot : be ſchelſe wan Dit facdt is verwigh / bnae houdt · hardt / dick / jiuhondende een byo · e⸗ mergh/ upt den geelen witachtig, fimaechelfcher dan de ander. Andere veranderinghe ván Mcloen-facdt. Den felben Bonding (in re en —5 nj actor — 5— IJ er Dan onder ende in fomnugte mot ye. ae (ien uprpuplen : ug ac h / ban fmaech het gbtmepn facdt Dehende. In’ wf het onderfchil ban bit faedt was foo oat iet br We bentien beefchepden foorten ban aenmercht ende epgeterchent heeft / alle in grootte, —— endt berwe Ban den anderen frec ld berfchillende. Want ſo mmighe ſaeden waren eel wit / omamigte witachtigh / lommighe geelachtigh! geel mart, brupn/ voontscoss ende ban meer ander verwe. De wekcke alle ghefaept spjnde oock berfchepden bladeren / bloemen / ende vnchten vot -ghebrogtt ben : maet Dieen zjn nict vol-komen geworden / Doo; ongyee ck oft onacht ſaemhepdt. „Meloen-dittel, Melocarduus gft Echinomelocaftos, is bp de In⸗ — bheſchꝛt ven. ais alle foorten ban Meioenen / diemen fn a bindt, eenen goeden forten fmaeck / nae ben welcken fp in Fras —— vruchten (epe: fs bien ban de aps ie ghelijck: waer p be gene Die flauw- oft ban bun elven gheballen sijn / wederom ſtertkte geben, veel berer Dan de Concofnmers both : daerom met recht Sicya ban Dioſcoꝛides noemen. In Ftalien/ ende op verfchepden laesfen ban Brancktjck / ende oock in Dpargnien / zin De Des enen ſeer goedt ban k / ende worden Daer ín Ho met wat Bouts ende Bꝛoots gegeten : in Walſchlandt/ Heder⸗ landt ende Engelandt groepen —— oft fp zh wattrigh / ende niet liefljch van fmaeck ; en wordenſe og’ nißen niet ryp / dooz beel regheus ende luttel warmte: maet bp F7 bergh Worden fp ryp ende goedt van ſmaetk. Be hovenitts we⸗ ten de Meloenen met meſtinghe te vervooderen / erde de brucht te (ber) doch dat felbe en ſtreckt tot De ghefondthendt ban de men niet / maer bederft De bucht ende den reuck bart De Meloenen. °T facht en moet maer een faer oudt zijn : fommis dit fact Dep daghen langh in Meick / oft in ghe⸗ honighden Wyn / ende ſaryen Lat ats het Wederom droogh dhe⸗ ís. Andere leggen het ſaedt ettelgeke Da zen tufichen! Woofen/ ende Dan ſe fp bet mitfgaders De ſelb Koolen. Men fal oock beel lieber alle iaer berfchfaedt wt ander heetet landen ontbieden dan op het mdtſch ſaedt betrouwen; Get welck mees flendeel fletbter vruchten voort-beengbt. Maet van ve oeffenins Der Meloenen moetmen de boecken van De Zandt winningde lefen. 5 É teeckenen ban eenen goeden Meloen tn als den ſteel bitter ts / De krupne hardt / fwaer ban ghewicht / ende goedt Dau vruch, Men moet De Melocnen boor Den opgangh ban De Zonne lucken; te weten alg fp Den ſteert beginnen te en epude eenen goeden zeuck gheven : maer Dan atten wel gewacht wojden. * N 038 _ Noch vande krachten. De Meloenen zijn be Pompoenen Van krachten fehier gelijck / maer. niet ſoo vochtigh / fepdt Galenus; nochtans fp en mazcken foo quaeden bloedt niet / noch oock foo vaffchen kamergangh / noch fp eu Doen foo haet niet Gracchen als Be Pompoenen / noch en kederben foo haeft in de mage nict : fp zn oock beter ende lieſiücker batt ſmaeck Dau De Concomimers/ foo beerc alg fp hardt van vleeſch Sijn / ende Ban binnen droogh: maer andering ijt fp een fpife boor De Katten / Diefe ſeer bez geêren. ‘ 3 Men mòetfe nuchteren oft immers boor alie ander ſpüſe eten / pm datſe foo haeft berdouwt ende bedorven Worden: ende Dart moetmen Daer goedefpife nat eten; anders doen — — in Den bupek groepen/ ende krimpſel in de darmen komen : daerom de gheue / Die Colöche/ oft Schoorbupck oft eenig ghebreck in pe sBilte hebben / ende boort alle oude ende koude menſchen / die bol waterachtighe obervloedigheden zin / moeten hun van bet ghe⸗ brupck ban de Meloenen waeljten. Dan de ionghe ende heete men⸗ fchen mogbenfe brijelijcher eten) oft Datfe koudt zijn in Bet begins fel ban Den eerften graed / ende vocht tot in den Derden. Maer op datſe min fehaede Doen) eten fommighe Daer ouden Lats op] ude ghe ſouten oft ſuerachtighe fpijfe ; ende drincken dact beelen ſterc⸗ ken Wijn nae, De ghene die merigh ende koudt ban aerdt zn / moeten ban De Meoenen eten het ghene dat het binuenſte is / ende naeſt bp het ſaedt: want Dat en wordt in hun mage ſoo haeſt niet bedorden : ende Dan dienen fp De felbe / om dat fp hun water Doen maechtti. SE — ze ° Platen oft langhe ſchhven van Meloenen gheſneden / zijn feet goedt en de groote biete ende zeerigheydt ban de Kinders Boofdenf op bet voorhooft ahelept:ende berdzijben het loopen vau de doghen / oock aen her boorhooft gheheuden. Dan tor het ſelbe zijn de onrijpe ghemepne Concommers/ nae de mepninghe ban de gbeleerde defes túdts/ wet alſoo bequaem. Sy doen oock vergaen de verhittinghe van De ooghen / daer op ghelept. ſap ente het ſaedt van Meloeneũ met Terwen Meel / maer liever met Boonen Meel / ghemenght met Kooſe water / ende daer een koecksken ban gemaeckt/ende aen de Donne gedzooght / is ſeer Hut om de placken ban het aenlicht wegh te nemen / alſmen de hüpt agt oft wrijft met Dit koeckskten/ Dat in Win ontdaen is. ende berfacht De ſmerten ban De Nieren. Dan bit facdt is bez duaemer om De ffeenen ende het grabeel ban De Mieren te doen rſen: maet om hef graveel Han De blaft té doen rüſen / en beeft het niet wel krachte ghenoeal. à : Kijpe Meloenen ín kleynt ffucken gheſneden / worden abediftitz deert : ende Get water daer Lan wordt etteijcke daghen achter een bier oncen tſeffens ghedꝛoncken / om De ghebreken ban De nieren ende het graveel te gheneſen / de leber te ber koelen alle inwendighe hitte te matighen/ende den dorſt te Miffcher:met Line boechskeng òpabelept/ drpft alle ghefwillen te rugge/ Die bast hitte ghekomen zpu. °C felbe ghedroncken; verſoet den Heeten hoeft. — BE Oe he wortel ban Meloenen een dzagme fwaer met Bor nigh-water inghenomen / Doet bꝛaecken: maer iff bat iemandt nat bet avontmael tamelicken begeert ober te gheven / Dat bp ee edet iter be tatin d met Konigh aen t/ gheueeſt De quaede Dias gheude Ee ende andere onſu Krt L heks bek Bee Ber is ghenoedh bevonden / dat allerhande bleefch Deel cer morto dude abenseab ghefoven is / alſmen cen ſtuck ban eenen Melo Boet in Ben pot Daer bet vleeſch in fiedt. De ſelve kracht hebben 8 De Pompoenen oock : andere doen Daer war fRoftaert-faecdt b — oa Bent ſaedt / oft een Note / oft cen tatkonen eed gin. Tandefche; maer tj bierlandefche ooit HET ITIL CAPITEL Vande Citrullen oft A — id 5 St € Anguúria / bat is bat de Citrullen Dracat id a e — dat de Citrullen eg —— t ſaedt gheconfüt oft mer Suycker inghemaeckt/ Poet piſſen / chtighe / rou⸗ ende oock — Cruyde-Boeck: Remberti Dodonæi. Sitrxulleyn oft Mn guxia. MNnder ghe daente Gay Citentleg. Og be} „4 Pletfé. Defe Contommerathriuhe vr RX re — — — nj SES bok fs ER NA ANS TIN. 2 ghesans * Heevijfde Deel. ghebonden ín De heete lander Sitilien ende meer dierghe! ende lichtelijck wart: ojscn m het epnde ban den Domer met de Pepoenen Fijn. Dan fp en verrotten oft en bederven foo lichtelijch noch foo Gaeft niet als de EConcommers oft IPeloenen doen: ; (de welche korts nae dat [p ghepluckt zijn / pleghen te gerwelcheren ; ) maer konnen feer langhen tijdt bewaert ende oubedayven ghe⸗ houden Worden: ſonderlinghen in hoopen van Cerwe gheleydt / als Watthiolus lexydt. € Naemen. Gn onfe tael heeten dele vruchten Citrul⸗ len; om datle de Kpotekers Cittulus ende Cucumis Ci trulus noemen: de Meeſters wan defe tijden noemenle Anguria: immers in het getal van de Dier groote koude faeven Worden Be facden Ban defe vrꝛuchteñ met naeme ban Semina Citruli van de Apotekers al erekent ende gebrupekt. Dan indien den CucumisCierulus nae He gee⸗ de verwe ban den Citroen⸗ appel aldus genoemt wodt / foo ſalmen de Gemeyne Contommeren vequaenier ende eyghentlijeker den naem Cucumis Cirulus gheven. Poorte oo Wordt Hen Quint⸗ gel (mt Örieckg Co- Jocynthis gheheeten ) voot een wilde foorte van dele Cr- trullen gehouden: dan daer van hebben Wij in’t 26. Ca⸗ pitel Ban ong twaelfde Boeck breedt genoegh gehandelt. Duint ppel. € Acrd , Kracht ende Werckinghé. het bleefeh vante Het Wee-en-twintighfte Boeck, 1039 BIIVOEGHSE D Citrutien Plegben voorthdts Wier te lande ooch Kicheren Boo beeren; maer nu meeft Cuurallen oft Gurchen in't 5 Shduptfch ; in't Cngelfch Citruile Cucurmbres; wt Pranfops ®oek Cirroutie; in't —S —— — — ‚nde oock Anguria; in't Katph Carruitus ue Batecha Auicenne teminc chiol & iele Dre Curuilas Fuchfij, . is ban aentt toene glelijek / ban finaeck ende eren gn a, Deus * —* — * —* Den ſelpen Lobel vermoedt Da: Melo hoer —— vd zome geel onde ban Be Meloenen, ende nigto , oft oech Angaria Mar ban De Po j Dan ban de Meloenen. Bet binnenfte m vᷣ bocht waterigh / ſomthdts foet tude oel od, * ien 8 mattk ſaauadts (merg oft ſonder ſmaeen ſomtdts wat faecac gh. der ſaedt ie Dicks Wils klepn/ maer meeftendeel tineemnast len Groot als Pompoen - ſaedt. Ap aerdt beft in Beete landen ata an Iet Wyck ban Japeias ende v Beel Italien door. Dan be Schellen zjn Daer meert effen enne fonder voren. De Roemen Dt Curuilen Co. ——— ope Andere —— ‚als Wiater Concommeren; Ù abers Napeca ; at ift Dafter wor ten ander N se is / ger beſchieben ni — ngaenbe Den narm Aogaria, die Wordt De gljentepne Meloc nen oock cr ban fommigbe; Batt andere be glenepne Cons tommeren. pa oft Anguria Aegyptia ban Profper Alpi⸗ Cauwosinen / grodter dan ben —* ſſe / mhoudende anders niet dan ſeedt ende upenes ter. So pleghenfe aldaer eert ghebeel jaer Door te berkooptmenfe ten/ tuffchen ffroo ghelept zjnde : eride be fiecken Beel bier, Quint-appelen zijn elders byetder beſchutben ; De welche ſom⸗ mighe Citruiten over zee oft Cauwoorden over zee Le Noth van de krachten. Berapio fepdt; Dat De Citvulten noch kouder — — neee ved en onp: pfelgek bloet m d ten datt Dich wle bent kome, Als Lobel betoont: foo sin de Cis truilen ban k ende inghen De Pompoenen wat ghe⸗ Igek/'e zp in ſpu Van De ghefonde/ 't zij fn ceriighe echten van de — gheb upckt. {Men boudefe koudte ende vocht in den tweeden grard. os Citrullen vouw opghetept/ oft op oben ín Water: zun goedt tot De heete loopende zeerigtebens alfle daer rie De fucco Rofarum mengben. och Dit water foo 20: ken en is niet feer goedt be menfehen vie feer beeftopt / g oft hardt in't Ipf zjn : want bet en 14 foo krätptigh met, dat pet dooꝛwencken magt de hard et Die in't tf 18 : ende ala Dit in Deu bupek oft ingbewant. biyfe; ende niet wercken en kans (oo woꝛdt Iet —— ende bederft het bloedt dat in't lof 16, ende 15 aöcljch, ‚ —— loen Aapels ende in andere hetter landen ig deſe bucht beef t/ om ín tijden * — — —* * a ul — er 4 ee À audt veckoelt / ende De elendt ſhnen ktiger om ber Defe Citrullen vermagh al ’t felve dats n ghed rt kan doen. p ban Befe vruchten ghemaeckt / worde ſeer 0 Droogte op De tonge ende brandende voch· in De kortlen ed 8 ate ti oft more ide te verkoelen; ende dient itrullen / dat de ſchoꝛſſe naeft is wordt dit kwyls rouw, verden bie Be ho: te hebben: BE welctie 'r bkefch var —— dickwijler geloden — rije —— met wat Supthet tnnermen/ oft ten minften op De onge —* — ——— de ontftekingije Zr * —* fs dunthen het water van hunne Citruilen met mg bring han Be neig Deen esi * oft $ in Be deete tijden tegen ben bart —— — ———— ——— em⸗ * —8 als Be © ſelve vouw in den mondt ghehouder / boo; de DA flighe menfchen / ende de nlene bie be magt vof acht wígtepdt van de tanghe/ die door den et 4 D — ghelijck: ende Wordt ín — Apoteken met de ſelve Beel ghebruyckt / alg boven ghefept iss EN * gel, ende Beel ende De nieren bol bitten hebben, nft ne 6 an Een i wel hebbende — 1040 onthalen oft willekomen de vremdelinghen met deſe Citrullen / biedende Gun De ſelve t'eten alſoo / haeſt als fp Ban bupten in de fieden komen. Ende (als ghefept fs) (p worden tot het ghebruyck Der fiechen Het heel iaer oog in betwaect/ ende dan ſomtdts gen kroon ’tftuck verkocht. Voorts foo is dat water foo afdrh⸗ bende/ oft De pis aftagende/ Dat De ghene / vie Dat Veel ghebruvt⸗ Ben / ſultken bergaderingh ende (ickinge ban water in hunnen bupck berfamelen / datſe foo ghefwollen in hun ghemacht ende klaot-facken worden / datſe gheborſten aft abefcheurt fchönen te efen. Bock fou zónder in Egpptenlandt heele gheſcheurde men⸗ fchen / door het onmatigh Dzincken ban Dit water aldus ghewor⸗ Ben. Want dit water Drift De piſſe wel af/maer beckoett het bloet in't laet” alte ſeer / foo Dat het te Dick ende te Amerigh wordt / ende niet meer affchicten en magh/ ende in geen goedt bloet ver⸗ Anderen en kan. HET IV CAÁPITEL. Van Pepoenen. Ze — Cheſlachten. D EPepoenen zin nu ter tdt veelerley / ban mal- kanderen in ghedaente oft maeckfel / ende oock in grootte ghenoeglam verſchillende. Defe lullen wp in bier gheftachten verdeylen. Sroote Langhäbozpighe Pepoeney. OOK TNS ie — — Sroote Londe Pepoeney. mn — Cruydt Boeck Remberti Dodonæi. € Ghedaente. De Groote Poſnpoenen hebben bijſter Yange/ rondes dicke/vouwe ende met ettelijcke kopte ſcher pe doornen belette fieelen / met hunne klauwierkens at tgene Dat daer omtrent ſtaet bevattende / eñ alle prieelen/ wagens/latten ende ſtalien beklinumende; maer in gebe Ke ban hulpe oft ſteunſel ter aerden verlpreyt liggende/ oft Boort-rruppende: Daer aen waſſen groote, bꝛeede/ ſeer rouwe ende ſcherpe bladeren / met (ommige diepe kerven verdeylt / ende Daer beneffeng nach rondom De kanten ge- fchaerbt oft ghekertelt, De bloemen Waffen tuffchen De blaberen/ende zijn feet groot / binnen hol / als een koyfken oft mandeken/ ban verwe goudt-geel/ om De kanten met vif nptftekende hoecken tands-gewijsgekerft: De Bruch ten zón groot/Dick/rondt/maer langWorpigb/ef met dicke boren oft uptftaende ſtrepen hoechig-acwijg doorregen oft geboozùt: bande welcke’t vleeſch / bat de ſchorſſe nacft is/. wit ende tamelijchen hardt is / maer het binnenfte mergg is boog ende ijdel: ende Daer in waſt groot plat ef breedt witachtigh faedt/ Heel grooter Dan Conconumerfacdt/ anders daer niet Veel van verſchillende in ghedaente. $ Veranderinghe. De fchorfje van dele Groote Pez poenen ig fomtijdte Doncker groen / ende harder/ iae bijz Kleyne Londe Pepoeney. F RN ER NN Ee 7 je B Het vijfde Decl. Sꝛeede oft geen —— nae houtachtich· ter / dunner /fachter/ ende gheenſins 2. Het tweede ghellacht van P —— is —— ren ende ſteelen (Die bepde rouvo eik ſtekende zij sock van klauwi voorgaende ghel * ir —— cu zn Kep ee — zijn wat ijn De dunner ende dat daer berkel, vals Pepoenen: t facdt —— bies doch een ; 5 di iſſer noch éen Derde ſoorte Bart — vais peen Le abend chaerde ee Ban — —— is ende ſchen van de — eeen / aengaende haer grootte: wiens ſchoꝛſſe met len gerheven ende hefet ie ; wee Ain zi n ben Ci⸗ troen-Bppel / de weltke sbaerom Den Citrden- —— reede dat het ve — want Dee iaer an — foo is de ve dente, „maer om be Kanten Dunne ene Op OS ffeoft bhaefter gj iaer e dun, —— ber” te — —— ander lt pls tamelien paroe, „ende niet haeſt bergaende in lept — Daft ega — anne zele bam gare ene wgn gt ‘ont pc va del: oo hardt. od actden. De bloe⸗ tij em gfelijck ;ende oock Í Rane, alg van Het twee-en-twintighfte Boeck. zo4t Be Saucht Gay Platte oft Gochitte- ghessijſe Pepoeney. Dlarte Dezoen. ne Aerd, —— — Alle de Dek ban aerdt / ende daer foe fcer voch waer dooꝛ ſy be — den hen oft hema goden — ——— chreven heeft. Men ect het —— Pepoenen g touw, dan daelt het gemaeckelijck nac beneden/ende ma, ch ende bynae heel —— gel, bupck tamelijcken Wee iódt Boedfel dat het bu brenght ie wepnigh/ dun / Hocht ende Koudt/ende eer quaedt oft gheenſſins prilelijck alg Gaz lenus betupghjt ; in fonderhepdt als het inde maghe niet Wel Berteert oft vErdoutwt er wordt: (elf als dan pleeah het de menfthen ’ (ichaem ende londerlinghen de maghe ende He Darmen foo te — dat ſy lit htelijck ín eert ſieckte Ballen die men Cholera oft Dort heet; De welche met een ghedürighe braeckinghe ende buycklosp komt, De Platte oft Breede Pepoenen hebben harder ende hafter vleeſeh van d'andere; ende daerom moghen die langher onbedo rven bewaert worden Hand'ander, Dele Worden gheten niet alleen gheloden zijnde / maer met eenighe Bertighepot in De panne oft anders ghefrijt ende abeftaoft: Niettenun ſy ſincken oock haeftelijck ghenoegh langhs de darmen: ende gheven't lichaem even lulcken voedſel alg d'andere Pepoenen pleghen. Det faedt Ban De Pepoenen fs meer afvaghende dan Bet vleeſch Bande ſelve: het verweckt De píg/ ende is nut De nieren Die met Den (teen ghequelt zijn. BIIVOEGH SEL. Ege: ban defe gheflachten van Pepoenen oft Pompoenen zn Giet te lande Pompoenen Wijfkens oft anders Langhe Pompoenen (anders Pompen) gheheeten/ om Dat fp langer zijn/ ende fonder merchelijthe firepen oft ribben. Andere heeten Pepoe- nen Mannekens; ende deſe zijn Dick ende bupckachtigh / ende heel rondt oft plat rondt / hebbende merckelijcke ribben ende boorkens/ Deel ſeven in’t ghetal / uytgheſtreckt ban onder aen den ſteel tot boben aen de krupne. Sommighe worden ghenoemt Tur- uins,die de ſchelle ſeer groen hebben / trechende op het wart; berz fthillende nochtans ban De andere Turckſthe Pepaenen; tiens ſaedt aen Petrus hondius ghefonden is gheweeft: De welche het binnenfte mergh oft bleefch heel roodt hebben. Sommighe zjn gtauw als Meloenen: fommishe zijn vondt als appelen; Die van ſommighe Meló-pepones gheheeten worden / met cenen niet feet tpghen naem. Be Franſthe faorten zijn ban onfe ghemepne niet Berfchepdens ende heeten Pepons, Ponpons ende Poupons. Onder De ghene Die upt Ftalien ghebroght zijn/ vindtmer cenighe diemen Roomfche Pompoenen notmt / fommiabe heel klepn/ ſomnighe heel groot / heel plat oft plattondt. Maer deſe oft Diergteljche Pepoenen zjn ban Dodoneus ghenoegh befchreben. Men vindt noch een ghellacht ban Winter Pepoenen, die foo groot nieten sijn als De ghemepne ; van De welcke D'een Wit ende D'ander geel ban bleefth zijn : men bindter oock im Ita lien met vofachtigh bleef, Defc Winter Pepoenen en worden nimmevmeer in De hoben oft pe ike tdk Beding Die ghes Ë be ende aen den balck ghehanghen worden :ende men faiſe eter 8 — — — — Ee : * al Sp; poeuen heeten in Hooghduntlt h⸗ landt bſeben oft Pfeben;it’t Latgu Magút Pepones ; ende ae kifcher Cucumern ban ſommighe / dat is Tuickfche Concomme- Eens maer meeſt Groote Pepoenens ín Enghelandt Goarde and Great Pepons. Wan Dit-gheflacht befchrifeer Lobel ettelcke / Bie hp —— — om dat fp ben lieffijcken ſmaeck gheiücken. ik Î KDE, De eerſte zjn De Langhworpigh-ronde Meloen-Pepoenen, in” Latin M ne —— maior Stoner tlidb- woꝛpighe ronde vruchten / ban buyten dicht ghe . Deans bere noemt hpt Ronde Platachtighe Pompoenensin’t Latijn Coms- prefli rotundt Pepones Melonis effigie : miens bladers klepner- emd aneka As — hb rondt ende platz De fchorffe is tweecker } grauw oft witachtigh ende sbr de DSDe berde foorte —— Andere Platte bepoenen in’t Tatin Melopepo compreſſus alter: ende deſe isvan nlarch plat, geel Beene) ban fruarckt ende neck ‘ban klepner ha de Ì 3 grootte een midde z Hooten oock de Groote Platte Pompoenen, ban den felben Lobel Pepo maximus Indi ander foorte ban J zo oft Mellone Indiano ghenoemt ï tt zatin eget gaei Pateca; met la * vruthten / ban bladeren De pede. gbeflacht wordt Pepo marinus oft Cucumis mai enn Ee Kee ormmeren; Mt KTANOpPsS Concombre marin, e en rd enen ban Zobel/in’t 3 Pepodurië welcke ban ghedaente de heel oek ben grmiel 9 groot als genen Oranie-appel; ende Daer boor aenz — — enlyek / Des Winters aen Den balek ghthanghen zhnde. Gp ist ende dari — om Den doꝛrſt te verſlaen in de heete elfje; maer heel ki 5 —— paer — cus comprelſus gheheeten: daer ís nochtans een in dend zi ndiaenfthe Peren, Italien Pepone India Cruydr-Boeck Remberti Dodonei. eon geworden; fp Gebben meeft allegader De phedacnts _ et SPeloenen; ende su ſommighe heel groot / ſommighe mins Delbacr/ fonunighe klep: cenighe zjn vondt / eettighe langhtuor: pig: femmiste zijn geel / ſemmighe wit, ſommighe groen / ſom⸗ mighe wat gbefgickelt. De blaemen 350 als Zellen / maer peet grooter ende, Geel. De vruchten worden mden Herfſt gheptuckt / ende des Winters bewaert om Peten. Pe bladeren zón Deel grogs ter bart bie Dan De hierlandtſche / votum / elck een Dick ſteelken pets: bende) van ghedaente als Wyngaert bladeren. De vancken iruim⸗ men hoogd als de anfe. “CT faedt is plat wit / ſon groot als Aman: Delen/ met fact mergh vervult De bruchten ſelvẽ zjn fbetachtigg ban fmaeck / ende niet foo ſmets oft laf ale de Shemepne gier, Tandtfche Pepoenen. «ten ie ô deroe gheftacht sijn de Ghepuckelde Pepoenen ban Zobel / it Latin Pepo ftrumofus ghenoemt / hebbende bladers als Bijz ge-bladers / ende Vruchten foo groot als Meloenen/ maer ec bhetachtighe ende ghepuckelde fe horſſe / ende mer bobbe ls van rijder tande verwe / als Löbelfepdt. … TEE Ber vierde gheſſacht / te Weren De Breede Pepoenen, in t Latin Pepones lati, oft oock Pepones latiores, zíjn Ban ſammighe Torek- fche Meloenen gheheeten/ende Ban Lobel Plate Schildrs-ohewijs ® fe Pompoenen; in't Latijn Pepones latiores clypeiformes, Dit gheftacht heeft fomtijbts beel ronder bladers / ſeydt Den felven Las bel; ende de vrucht weeght wel tachtntigh pende. … Pepoenen met roodt vleefch, in't Latijn Pepo rubra pulpa, ban Petre Bondiue befchreven / hebben ſaedt Dat nat Het binnenfte vleeſch ernighe voodigheput vertoont: De welche in D'aerde gheftez Ken/ hebben firupchen voort ·ghebroght De ghemepue Pepornen ban bladeren / eude cruppende hier ende Daer bertiwortelende rant⸗ keu ghelijek: Dan de bladeren sijn wat rungher / Wat kleyurr / ende) bier ende Daer met witachtighe placken befpraept. Diergteticke facen worden upt Ooft-Fnbten ghebroght / ghehaelt ùpt Pepoes nen die roodt bleefth hebben / bequaem om eten, Conttantinopelfche Pepoenen ; in't Lathn Pepo Byzantinus, ban Ben ſeluen Petrus Bondius vermaent / zjn ban Eurchtei faeot baort-ghekomen/ban bladeren De Shemepne ghelyek nytghe⸗ fondert batje hier en Daer met Wit ghefpickelt waeren/ doc minr dan Die vande voorgaende ſoorte. Horte nae Dat De bloem afghez gevallen is / beeft De Vrucht twee berwen / van malkanderen berz fchepben: wauteen Deel ie goudt-geel/ ander heel groen : welcke berwe in de opgheſneden vrucht ban binnen oock gieten mozart, Dit bleefch is bafter/ dzoogher ende fimaechelijcker dan Dat ban: onfe ghemepne Pepoenen, De ſaeden zon ghemepnijck twee taz, men als aen een ghewaffen. © maechfel der bruchten is niet heef rondt / nach heel eps ·ghewijs maer ouderwaerts bijnae plats allengskens wat untghehosit. Da moghen Grieck{che ghefpickel. de Pepoenen heeten. Sp zijn ſeer goedt in Boter ghefcijt. Leeghe Pepoenen met orame rcode fchellen „ ban Der ſelben Bondi ouderhouden/ ende Chamw-pepo-ghenaemt/ atjelijcken in * nen. Dan De vrucht is alles De Meloenen beter dan de Pe 1 Daer fp aen baft is)cpg- meeft ringh rondt / oft bol rondt; ende beeft een harde ſchors geela achtigh / ſoet / dzoogh bleefch/ bat vouw gheten — er F h tw gheten magh worden met gheſoden sijnde ende inde panne ghefreyt met peper eude Gorter. De ſaeden zijn fes mael klepnee dan die ban _ _ ghemepne Pepacnen. Volkomen cp zinde fal lagh goedt bijven iet — * effeninghe van de Pepoenen. De Pepoenen ſullen den reutk Van de Kooſen hebben / alfmen Hum faedt eenen tijdt langen drooghe Koofen leght / ende daer nae met De fetve Loe en hapte om Den dor i kortſen. uch ban Muſtus hebben / als Ger ſaeot ahemepeke Pp fullen ven ompoeuen te wins Wozdt in water daer Muftus in is. Maer om nen fonder ſaedt binnen ze hebbe) Catmen ze Langh eermen dat faept in Defam-alie wepeken. Fe Maer als een peouwe / Die haer maendt · ſtonden beeft / nefſens de bedden wandelt bande Pompoenen/ Cauwaorden ende Cons 5 vemmens/ (og batt fp bie fierven ende verdidochen / oft ten mine enen langhe gordt magh Om te-maechen datmen de sd bederven) foo, falmenfe met fap ban Bonder-Bacit Van din be N — * * beſte Pompoenen oft Meloenen te verkieſen / en (aeot Dip dachn nemen de ghene Bie van binnen foo Waz terachtigh ende guel sijn/ Gat men het van fwalckeren oft loteren ; mars Be hete va fEof enne bacde e te hebbben / om te maetken water cn Gebben, ende Dat fp purgeren / & ende meer andere à ende den maecken konnen / ier · rime en sún gheenlius niet ſoo Noch van de krachten. De Peparnen bochtig al Dinner als de Concommerer/ doch veel ban de Sel : maer men eetfe nimmermeer rouw / ghe⸗ Ick de Weldenen oft Concommers: dan meh frhtíe her hete — hdd ® Het vijfde Deel. epgenthepdt te beteren : ende arfoo berepdt sijnde ; «5 brupckt De ghene bie tentgbe biete keine 55 bbr ej piffen/ ende genefen de droppelpiſſe; ende beteren alie ghebreken vende nieren ende biaſe maer Dickwöls ghegeren maecken de menfchen onbruchthaer. Dan op Dat De Pepoenen ons min ſchade Boen / foo falmen daer goede bafte (bie nae eten / Die de maghe berfterchendejende’t lichaem boedeftl gheven nen uptdzijven magh : anders alg de Pepoenen mien Belt ee Darmen en fincken / foo doen fp dichwijls vergiftighe bochtighez — ahd — ar *— aard Menfchen moeten daer \ Bn op drincken / De heete menfchen erninhen x tighen oft ſarpachtighen win. 5 — — Depoen ſaedt is beguaemer om be piſſe te loffen dan het vleeſch felve ban Defe vruchten: daerom wordt het inde Apoteken veele ghebruyckt: endt als het wel gepelr ende fthoon gemaeckt is dau wordt Daer een Dele ban gemaeckt met Gepelde Gerſte bers mengt : twelck ſeer nut ig boor de hortũghe menfchen / gemerkt Bat bet Ben dorſt berftact/ oen Brandt der kortſen berkoele / ende Daet toe De Der floppingen ban de leber ende niecen outfiupt / ende De piffe Doet vijfen) ende ’t graveel genceft, Zonumighe maechert gen ander Meick van dit facdt/ ’tiwelck met KRooſe water ende veel Dupeker vermengt ingegeben wordt teghen alle Be voor fepde ghebreken / ende oock tegen den hoeſt / teghen bet uptteeren / eude tes ghen den brandt oft feherpighept bande piſſe Bet ghediftilleevt water foo Wel bande Pepoenen als ban haer ſaedt / ende oock het bleefch Han de fetve geconfijt / ende infgelijcks et —— boor bancket · Supcker ghebrupcut / heeft alle de felbe vachten, é De woꝛtel ban Pepoenen cen dzagme (waer met honigh · wa⸗ ter oft Meede inghenomen / doet braechen Van bupten’s lichams Worben de Pepoenett oock veel ghe⸗ bruyckt / ende hebben daer oock ſeer groote kracht: want het bin nenfte bande Pepornen klepn gheftooten / berfoet ende gheneeft de eete ſwee ringhen ban be oogben / daer op gefept : ende belet den bloet ban De bochtigheden op de oaghen ſintkende / op't voors hooft gelept : maer de ontijpe Pepoenen in fchóven oft platte flucken gheſneden / ende die aen’tboorhooft ghehouden / doen den hooft-fweer vergaen. Bet facdt van de n met ende “tfap ban De vruchten felve vermengt / maeckt het aenhicht klaer Ende fchaen / ende berdrijft alle plachen / fproeten ende onfupberz heydt des huyts / alfmen die Haer mede inde Donne wrijft. De *— van * — — Aran dd gheneeft de quaede raghende ſchoͤrftheydt ban’ — De Indiaenſthe Pepoenen oft Cauwoorden sijn koudt fn den cerften ende bocht inden tweeden graed / wat foetachtiay Ênde aengenaem ban (maeckt / rouw ghegeten / maer de magie Geer fchadelijck ende laftigb/ de felbe omkerende / chde tot braces ken berwechende : Daeram cetmenle in Italien anders niet Ban ghefoden oft gerooſt ende gefrt inde panne/ mits daer beel 5355 | Eperen ende geraſpten Haes ober doende / om datſe den Winter alleen geten warden. HET V. GAPITEL Van Wilde Pepoenen. — _ Gheflacht. — ek He Contommeren ende de Citrullen fog G eig haer” Wilde als * —— — eed Bindtmen onder De Pepoenen Ook Ì bat ganefeh — pied aerdt is Pat lullen Wp in Dit JJ * Ce. sg ſteelen van het Wildt geflacht ban Pepoeren zijn vouw / ende met doornen Gelet: De bla⸗ deren zijn oock rouw: ende de bloemen zjn oock geel / als Die bande Tamme. Doch alles kleyner. De vruchten zún diek/ langhwoꝛpigh / gheftreept/ oft met — inde engde doorregen; ende hebben een harder ſchel groen gan verwe / vee neyner dan de Tanme: het lee sl ende % binnenfte mera van be welcke, mitfgaders bet laedt / zijn gantfeh als m de Tamme / doch uytermaten bitter Han (maetk : ende zr — nn — bet ſaedt wat dan dat Ban Tamme Pep je e Mette. Det is bupten alle twijffel/datmen dele dd De Pompoenen erghens van felfs in wilde ongebou [ — groepende vindt: nochtans en ſietmenſe hier te ck ín hourtichtandt nerghens dan in De hoven batt ſy —— faedt voortgekomen zjn. -_q Naem. Alis het fahie bat de oude truÿdt · beſchr wg an Dele wilde ſoorte Lan ipo — en hebben/ nochtans blijckt het nercken — — ueftris, fn Griecks Ilemor dypiO- Pepon agrios fal moe g 5 € Perd Kriche ende Werckinghe. De — genen zijn Geel bitter van (maeck/als —— je Barr upt blGekt oock datſe warm ende droogh — zin/ ende Bat wel Herre inden tweeden graed: daer Het twee-en-twintighfte Boeck, 1043 Side Pepoenen. * ende te luyberen / als De Wilde Contommeren oft Cfelg-Concommeren/ bie wp elberg befcfgeben Gebben; Den Wijn, die inbe ſchale oft ſchelle van de TOilde ez poenen/tiae Dat het mergh met het laedt uptgenomen 197 gegoten zijnde, daer foo lange in gheweeſt te/ tot bat hp Deel bitter geworden is/ fupvert Het lichaem van ouz der / ende —* — bupch — ern et bt —— achtiahe Wepachtighe/ ende galachtighe vochtigheden upt den ee. wi cort — — Het fap ban dele Wilde Pepoenen vermagh alt ſelve dat het fap ban de Elels Contoͤmme⸗ — moe Bir men later alt Dee is / in ſtede van Elaterium moghen ghebr — BIJVOEGHSEL Ommighe at Defe Wilde 4 — ee En — LEE derven Wp Denfe boor mede · ſoorten Var — heer oro — noemt andere booz een ſoorte ban Concom⸗ mers: dan met de felbe hebben fp wel eenighe ſchap / doch ín ſulcker voegen datſe daer licht ban te onderkennen zijn; hoe wel pat de kracht eenerijande ie / als engere pend betoont beeft. la en is te ban Deft crupden / matt ans ners — em bat fp etnigh⸗ fing nae De Pepoenen fchóut te riecken. HET VL CAPITEL Van Cauwoorden. Gheflachten; Cauwodrden zijn oock tweederhande Cant D Endemie: De Tamme lullen wp eerſt beſchrꝛtu ven: tlck maer eenerhande; want al is htt faecke dat de fommige Groote, ſommighe Klepne/ ende fommighe Lange eeten Worden / nochtans En at die ma! —— van — ende voorder g te gheenſſins onghelijck. * — ee —— la tige ende gekante fteelen/me e acnwaf —2 De welche hun (elen met Gar: ende die zijn ebben fp ooch een alfoo mevchelijche Bracht Van af te 1044 iN — aen al De ſtaken / hagen / tuynen oft beomen/ ende aen al * gene Daer Ip bp Waffen vaſt maeckendeende Herhtende/ ſeer haoab op ſchieten ende groot waſſen. De bladeren zun leer groot ende bzeedt / bopen waerts een weynighs⸗ en ſt / de bladeren Gan Groote Kliſſen in grootte bijnae gelück / maer ſacht / eft alg met een Witte donſach⸗ tige wolle/mitfgaders De rantken eñ ve klepne fteelkens/ Baer die bladers op Waffen / befpraept oft bedeckt / ghe⸗ lijchmen aen De bladeren Han Ditte Maluwe pleegh te fien. De bloemen ſpruyten upt den oozſprongh oft fchoot van dele bladeren, ende zijn wit / elek in Lijf bladerkens efneden. Nae de bloemen Bolgen de vruchten / Die leer el ín ghedaente Han malkanderen verſchillen. A. Want fomtidts zijn ſy bijnae ghemaeckt als Fleſſchen / met hun breede uytpuylende buycken / ende hunne lange hallen; de welcke daer A * — —— —— DN nee ‚Dom zijn dele vrüt t⸗ geenen hals / alleen het on⸗ een Prere ſchijnen te gheli C. Somtijdts zjn —— langh ende dun. Ende ban ſulcke dausoored Et Plinius mt 5. capitel ban lijn 19. boeck / ſeggen⸗ de/De Cauwoorde krijgt duldanige gedaente daer (ptoe ——— ditkwijls fp een gekront⸗ Dlanghe oft Draeck: maer alg ſy erghens aen vaſt renkens ende: De ende dít fact is met wit | € Plactfe. De g faept ende onderhouden te ; ¶ Tijdt. Dele vruchten worden eerft in oft gerffimaendt / Dat (8 omtrent bet begintel bans Cruyde-Boeck Reimberti Dodonæi. edwongen Waffen magh/dan heeft langh oft / ã datle bequa gewelflelen ende andere hof wercken te vans Breede oft Peers ghesijfe Causoorden. Ben Berffi/vijp/maer in Warmer landouwen vroeger / in fonderhepdt De gene diemen Proege Cauwoorden noemt. Deſe Broege Cauwoorden/eñ oock He Vroege Contom⸗ mers / worden albus Door konſte ghemaeckt / alg de oude fchyijvers Quintilij geheeten ons geleert Gebben: Doet in oude manden oft onnutte petten wel gefifte aerde / die met meft oft drek Dochter gemaecht eft wel gemengt zijzende ftecht Daer De faeden’t 5p Lande Couwoorden ’t zp vande Eounconuneren ín heel broegh in't faer/ te weten in't be⸗ ginfel van de Lente : eñ alffer eenige ſchoone daghen ziju dat de Senne ſchijut / eñ De Tocht tamelijcken Warm is/ ende eenighe foete regenen vallen / dan ſalmen Dele mans den oft teylen / daer Dit ſaedt ín is / in De locht ſtellen / eñ de feloe wederom omtrent den Sonnen ondergangh on dach brengen / eñ Ban de koude Bes nachte beſchũtten: e dit moet aldus dickwijls iae ghedurigh ghedaen worden/ mits De aetde/ alg Den noot dat vereyſthen ſal fomtijdtg met water befproepende, Maer alg de koude heel edi is /ende dat het niet mer en vrieſt / ſalmen de voorleyde teplen oft manden in goede bette wel omgeroerde acrde in een goedt bedt van deg hof graven / loo dat fp ghelijck met de aerde ſtaen: ende Dan moetmenfe voorts oeffenen nae behooren. Doo doende lullen [p vꝛoegh vꝛut Dragen. Dit arn de Woorden vande Goorfepde oude ichrijvers. Naemen. De vruchten ban bit ghewas heeten in opl 0e Cone ä — —A——— we ta! s Courge; int Italiaenſch Zueea; int Spaenſch ame nel A. De e foorte/ Die ghewijſe 0x eaht/ heet Cucarbiea prior,dat íe Gerfte Cauwoordet andere legghen / Fleſchs —— EEE B. De ander foopte met peers-ghewite Druchten heek Cucurbita latior, dat fe Bꝛeeder Cauwoorde. „C. We derde met lanahe ende fomtidts Jangs· ghe⸗ ì ite bruisen Wordt ucurbira longior oft Langhe Cauwoorden gheheeten. B — Imt Hatijn zijn {n allegader Cucurbita, Cucurbita edu⸗ is ende Cucurbira fatiua geheeten / van Plinius Cucurbita, — , ent zijn om De prieelen/percken —— Het vijfde Deel, Langhe Caus ooꝛdey. Wen Griecklehen naem van allen is Colocyntha Korhrur= Sz, ende Colocyntha edodimos Korbzurde 29 1aos,oft oock hemerOS Korbzur9e igzepos; oft/ als andere Íchjrijz ven / Colocynta Koxvzuvra; oft oock Sicyonia Zaworle. q — — ende Werckinghe. Het vleeſch oft bin⸗ nenfte mergh van de Cauwoorden is koudt ende bocht aerd/ van beydts tot ín den tweeden graed. fap ban be Cauwooyden met olie han Goofen ver⸗ meng este kust Î kenne ontftebin tekinghe oft verf wee Di fn: — Be (elberaud. van ooten / ende pap ús op alle heete apoftumatien n / verloet de in der hare an t vr ——— ban be tonge ⸗ deren; ende verkoelen den brandt van de ontſteken ende xoode oogen. 5 3 Almen neffens een iongh kindt dat de bonds heeft een — (oft oock — — * — | Dea kindt ig : a er pelon * te ——— Arid Ban de korte bee ijdt en. reef vans Camobs D ot 5 e — — dat n fulcks zijn. ne le Cauwoorden / te weten hun rauw foei fuctien gbefncden zijnde, fn ne panne gie: vooft oft gebraden zjn / Dan leggben fp Veel af ban hun — brandt van de piſſe / ende doet die ta⸗ mnielytken haeſt voortkonien · aſſtheus ban De menſchen beenders / ende Het twee-en-twintighfte Boeck. 104 BILVOEGHSE L DS berfcberdenrbepdt van deſt Drijderande € autwoorden is rs gbelegten alitenihen in't verkiefen van 't facdt: want {p komen gader ban tenerhande ſaedt boort! als Wp bier nac betoos ten (ulten, We bloemen van de Eauwoorden zjn broofch / vers Ganckelijck end: Tap / maer groot) ftecces-qbewiie atedepit/meez —— mthots dieeck oft geelati igh van berwer veel in't ghetal —* Wel datter wepnigh zón Bie balkomen vruchten Drac — brie —— licht om kennen ; want fp dertsonen aen lepe knapkens. ghe fchepfelen ban De Cauwoordekens afs Ber eerſte ghellacht is ban ſommighe Platte oft Breede Cau- woorde ghenoemt; in’t Srietks Sicys; in't Latijn Cucurbira lara aut feffilis; ban andere Cacurbica ftellara ; ban Tobel Cucurbita lagena- ria, Dat ig Flefch Cauwoorde; Aubers Fleffchen-faedrsin’t Franſch Coucorde, Een van Defe is grooter van bd’ ander / Diemen Cu- lor Hoemt / Dat is Groote Fiefch-Cauwoorde ; ghemepnlijck klepner is dan de Vande / ende ban De Langhe Canwoorder/ ende daerom Cucurbica minor i / Klein Kurbs in't Woogbbuptct / Kleyne Cauwoorden in onf® tael / ende in't Franfops Periee Courge hert. Saer de ant Ber foorte ban Flefch-C autwoorde magt engtentljck foo beeren / ott / als Lobel fepdt/Cucurbita lagenara minor,dat isKleync Fleích- Cauwoorde : De welche het befte fatfoen van ten Fleſch beeft. « —— baders ende De bloemen zijn alg D'ander / maer erier Eer. Bet tweede gheſlacht is bzeeder / dicker ende ronder dan de Fleſch· Cautvoorde s ende is daerom bier boortijbts Groote Cauwoorde ghenoemt emee ín’t Latijn Cacurbita perticalis aur Cameraria maior, oft Cucurbita magna; (n’t Wooghdupefth Grofz Kurbs ; in't Franſops Grande Courge. t Derde gheflacht heet epgbentlijck Langhe Cauwoorde oft Slanghe Cauwoorde ín Byabandty nae haer ghedaente int Latijn Cucurbita anguina, oft /als Lobel fepdt/ Cucurbica fiue Zuccha omnium maxima, oft Cucurbira oblonga; in Wranckrijck Calabalfes oft Courge longue ; int hooghduptſth Lang Kurbs; in Enghriandt Gourde. Men bindt dzemde Cautwoorden/ Die heelkleyn / rondt Appels · ghewijs sijn /ende andere Die plat ende black zpu/ als ſchildekens oft Campernoelien/Cucurbita capicara,ende in't Goote Buptfch Kepff Kurbs ghenoemt. Á Wilde Cauwoorden zijn in't bolghende Capitel beſchreben: ban Cologuint wordt oocit foa gheheeten; in't Latijn Caucurbica filueftris oft Cucurbita barbara. Bittere Cauwoorde ‚in't Latijn Cucurbita amara câthartica, is Den Cologuint-appel / elders van ons beſchꝛeben / ende in't bolgbende Capitel wederom bermaent. Á Zee-Cauwoorde ig Den naem ban de Citrulle / ende oock ban be Eologuints in't Latijn Cucurbita marina. -  Indifche Cauwoorden, in’t Latijn Cucurbita Indica , zijn ‘bazen in t Biboegbfel bande Pepoenen befchreven : Dan beneffens defe zÚnder noch andere Fndiaenfche mede-foorten Han Cauwoorven / Budiecas ende Comolange ghehetten / elders verhaelt. Cucurbitularis is den naem Dan Veldt· Cxypris. —— van de Shri vd —— gwen haer felben niet oprechten ; ende (onder behulp van eenighe fraken oft latten en konnen fp niet klimmen/ maer blijben langqis der 5 konnen dan oock Daerom en falmen aer ſtaken oft ander hepdt ban de Cauwoorden is ghelegen : want van't ſaedt / dat omtrent den Gate groepen De langhe; ban ’t glene dat in igbt/ De De vonde; ende ban bet light / komen De korte ende Dicke. Dan om feer gro te het ſaedt Dat in de mid het zerts in D'aerde. Cauwoorden/Diemen bewaert om Daer ſaedt ban te hebben / falmen in't Koren mogen graven : want Dan fullen fp tip ſardt ii rotten. De Diemen ileten { moe⸗ N fp vip zjn. T facdt/ Dat in ’t water ghewor⸗ te gronde gaet/ is goedt om facpen ; ’t ghene/ Dat dacr Maer men moet wel gade flaen Dat daer Beoutwen bp oft omtrent en komen Daer fp ghefaept zjn/ oft te groepen / in ſonderheydt die haer ſtonden hebben: fouden hatr Det wasdom benemen / oft boen ſterven; Bitter Boen Worden. Als He Cauwoorde ghe⸗ eent is / fe Baer ten eeple met water bp fetten / orarrent een panne berre ban Daer ; ende Daer doot ſalmen bebvinden datſe „uptnemeude langh fullen worden / tac (omtijdts op eenen nacht wel de van eenen halben boet aenmemen fullen. In Indien aer⸗ dende Cauwoorden foo Wel! tzpdoorden aerdt ban den grondtendelotht / ’tsp Door eenige ocffeninghe die ſy * toe in/ 1 „ Bier boo: t i ban te begraben/ faepden ſommighe Be Cau —— begorenfe Dic ofie;ende Daer Door kreghen fp in Den tudt groote ende volkomen bruchten. 1046 Men gheeft de Cauwoorꝛden albusdanighe kracht ende reuck alſmen begheert / midts datmen het ſaedt met eenige welrieckende dinghen weycht / eermen dat gaet facpen. Sommighe matcken Pat de Cauwoorden den bupck beroeren ende purgeren / leggende t fardt bande felbe te weyiken in water Daer Kha barber / Agâriz cus oft Scammonia in is / den tydt van dagh ende nacht: ende Ban faepen fp Dat faedt/ t welck Caiuwoorden voortbzenghen fat die alpe felbe krachten hebben fullen die de Wilde Cauwoorden hebben / iae noch beter / alg fommighe berfckeren. · De Cauwoor⸗ ten en ſullen gheen ſaedt in hebben / alfimen ’tfaedt/Datmen fnepen wit / in Defam-elie weyckt. De bruchten Worden langhen cho groen bewaert in een tonne daer Droeffem ban Witten wijn in is / oft alfmenfein Pekelleght/ oft ineen tonne hanght Daer wat Azin in is / boch foo vat fp dru Azin niet en ghenaken; be tonne altijdt Wet Dicht toe Cuntende. Men hanghtſe oock wel te Dooghen/ maer Dat om Den Wille ban Get fact; t welck Daer upt genomen Wordt als oen Winter aen komt / ende met Wat fouts wel ghemrez beny {oo Dat alle de Ahmigheyt af gaet ; ende Dan bewaertmen Bat dn een droogte plaetíe/ Daer Dat fomtijdte Dep taren langh goedt Blaft: andere bederft het haeſt Door vochtigheyt. Noch vande Krachten. De Cauwoorden zijn goedt om eten / fepot Bioftorines! te weten gheſoden zunde: want vaut ende on? Herepdt voor ſphſe in ghenomen / verkouwen ende verladen fp De maghe alte feer / ende doen bie walghen ende braccken. i > Be Canwoordemoer berfch / malfeip ende foet van ſinaeck zijn : ende ban alle de dp ghedachten zin de Witte ende de Langhe Cau⸗ woorden te berkiefen. fi Di enhebben gheen fonderlinghe epghenthepdt in haer; maer nemen aen stle Ge krachten ver Dinahen Daer fp mede vermenght worden :daerom alfmenle met Moſtaert oft Aumwn eet / ghez ben fp fcherpachtigh ende heet voed ſel: met Berjups gegeten / volgen fp den aecdt ban Der jupe di foute — vermenght nde eu gheven fp anders niet Dax ſiltigh ende brack bordspel. Saerom falmen De wijfe van De Ftaliaenen bolghen } Die Defe vrucht in klepne ffuchen ghefneden snode / met vieeſchſop plez abente feveu / ende met wat Perjups ghemenght zijnde de korts nahe menſthen boor ſpijſe in gheven / ende de gheſonde menſcheu én De Geer heete tüden App doen datr oock altidts wat fouts bp in het fieben / ende ſomthots oock wat groen crupdt/ als Oitga ende Peterselie / oft Peper / Saffraen ende andere ſperergen. Dan He kortfiahe menfchen en moghenſe anders niet eten Dan met Derjuns;, ende datals fp wel ghepuraeert ende in hun Gants fche lichaem wet abefupbert bol anders fcuden Bun De Cauz oorden fchadeiijck Weten. aet alg De menſchen Wel ghe⸗ fiupbere Gift / foo Dieren hun De Cauwoorden ſeer Wel om Hen brandt vande vierighe koztfen te leſſchen / om Den DOK te ber⸗ aen / ende fachten kamergangh te maecken : ende {5 ghebruyckt zön fm ſeer nut De beste dorſtighe ende oock De maghere menſchen / Die. beel galle in’t tijf heien : want. fp berkoslen Deleber. Dan fp fchaven deoude ende houde vothte menſchen: Want fp doen beele dunne kouwe ende rauwe vochtigheden ende winden in den lofbe vergaderen/ ende maccken de maghe Hap; ende zjn bijster quaedt de ghene Die krimpſel ende pine in ven buntk hebben. In t kot gheſepdt / de L auwoorden zijn quaedt inde koude ghe⸗ Breken die ban ſſcymeri komen :wantis’t dat fp komen bp auade vochtigheden / foa worden fp vande felbe Geboren / ende < maecken quaedt bloedt. Dp verminderen het mannelijck ſaedt / ende benemen Den billapens lut „°C bloedt datter ban komt is Dun / ende en Bijt niet. Gherooſt oft ghefrit zijnde zijn fp feet tuit boor De blafe ; ende oack voor De borft ende fongere ; ende en zijn foo ongtefont niet om eten algde Contommers : fp berkoelen tamelück / maecken vochtigh de verdrooghde ende verhitte maghe / ende (n en worden nief qualck Verteert / foo herre DE maghete boren nier ontfielt oft met bedorven vochtigheden Herladen enig Bheweeff; te weten alfmenfe in olie oft Boter vooft/ zeeft in klepe Re ſtucken ghefneden/ ende in meel ghewentelt zijude / ende Dan met Weriuns befptaept / als ſy upt de panne ghenomen zijn / Daer wat Saffratn / Peper / oft ooch groene Petevcelie ende Orega o her⸗ vende. De Langhe Canwoorden zn De bequaem ſte ora te tonfüten: daerom worden fp in en gheſneden / ende ín Suycker ghe⸗ zonfijt zijnde / ban De Portugiefen mde Spaegniaerts ſeer beel tekoop Ghebeoehe in defe Noordſche landen s ende Die h Carbafade oft CalabafJade : welche Confituren feer goedt ende li liek ae voor «« Borfiighe menfchen / eude Die met heete kortlen ghe⸗ le zijn — Pan in ghebzeke ban deſe dinghen ghebrupt ken ſommighe beel hutrelijcker het fap bande C auwsorden / douwende oft —— de vochtighepdt upt De verſche vnichten / ende ſiedende dat in nie pot fonder water in eenen heeten oben. — — — met end ſoo tfamen in eenen heeten doen { mivtsgaders het Bibodt als’t bꝛosdt i ted Ed 5 e # je Ben De Lanwoorden in klepne ffucken; doch fp en ſta d eefje bie mier 7 klep en ch fp — tor Decken! ende latenfe In Den heeten oben fieven; ende bewaren als beten. Dit watet oft fap Wordt met Zupcl den Brandt ban De vierighe kortfen te — ch te mat Bm Ben Dorftte berdlaen / ende om den Buptk wee m ende om Den hoeft te berfachten. Dit fcloe fap / met WHouigh noe met Wat Dalpeter 1 toet fonder cenighe pine „bft moepelick heyd t kamerganab hebben. ”@ felvedoeraock Den win Die senen beelen nacht langb in ven wprghehoolde verfche \ Cruydt-Boeck Remberti Dodona. Cautwoerve gheftaen heeft/ alfmen hem nuchteren brinckt. Water panonripe Cauwoorden ghediftilleert vermagh al’t felbe. Sit ghewas Dient sock feer welvan bupten opghtlepdt : want Die een hittighe lever heeft / fat deſe Cauwoorden fniden / ende prucken Daer bet fap up / eude menghen Daer war Azhn onder: ende daer naer falipp hier eenen Boeck in netten / ende Aaen dien alsos ban bupten een’ lyf ober De hittie he lever; ende Dit fal hem feer helpen. Ger binmenfie ban De Cautvóorden gheftonten / ofe betfap/oft ber ghediftiteert water Dan Deftlbe/ op 't ferebn ban - be boegen gheftreken/ berfacht de prne / als fp dan hitte kome : ig sock nut tegen den brandt oft pine ban thooft/ mer doerkgs kens op’t voo hooft ohrdaen : nde Dient ſeer Wel gbiefteeken op de Bladeren oft bleprien die van bitrekemeu. °E felbe fap van Canwoorten alleen oft met olie van Boofen betmenabr / ig goedrop de berbrandehepdt / ende op 'tWwilvr bier) ende op alte beehitpepdt ghefteekens ende Dieut feet Welin De brandende kort⸗ fen / aen de lendenen ende rughknocke ghefimert. Eeghen den heeten tanntfweer ſalmen den mondt met Dit fap fpoelen, Emre flilien den hoofefweer ghemenght met groote Bitte/ ſoodanigh arg is biede Pickers inden Zomer omt / {99 falmen op ’t voor⸗ oft leggen fneden oft platen van Cautwoorden ; ende De pine albergaen. ° — Nedt Van Cauwooꝛden is Den fade ban Concommeren ban krachten fchier ghelk. “EC fcloe met wijn ingbenomen / ontlupt de verftopte milte / leber oft nieten ; ende gheneeft dz ghene Die een verladen maghe hebben. Dit ſaedt felmen pellen oft vepnigben ban de buptenfte ſchellen / ende {ieden dat in “Berften-water: ende Dit water afabefenhen ende ghedroncken / i goedt Be leberfuchtighe,/ ende Doet wel piffen. Pan dit water — anek eenen Dproop met Supcker ghemaeckt / nut tegbenaye ortſen. Dioogh ſaedt ban Cauwoerden gheffooten / ende inde holle wonden gheftropt / boet De ſewe weder bol waſſen: met wijn ingtes gheven / flopt den buyek loop che lien ban Cauwoorden ghellooten / ende het fap daerupt ges Bouwt, isgoedt tegen de berbrandthepdt. k Affthen bande Droogte Cauwoorde fchorffen gheneeſt de ver⸗ brandedept: fupbert ende gheneeft De oude ſweeren ban. Demanljcks hepdt / die beghinnen te verrotten / daer op Ghefiropt, De vanckskeng ban de Lauwoorden/ als (p oudt Worden / mek feer ſoeten wn ende Azu inghenomen/ ghenefen het voodtmelizoen ende De gheguetffe Darmen . * De bladeren ban Pe Cauwoorden op de vrouwen borſten ghe⸗ leydt / verdzooghen hee foch : De ſelve —— chde’t fap opde bupt bande Offen/ Peerden/ SPuplen Eſels gheſtreken / keere De Blieghen / horſels Wefpen ende Mugghen vaer ban. Delfs ven roock vᷣan deſe bladeren} als fp ghebrandt worden / berdrijjt aldus⸗ danighen vlieghende onghedierte. ee eb loemen ban Cauwooꝛden in olie ghelepdt/ende Voor De heete Bonne gheſtelt zijnde) aen de lendenen gheſtreken / zin gaedt omde biete van de nierente verkoelen : (p Dienen oock om den hooft ſweer te beedrijben! ſonderlinghen in de heete korten. De wortelen van baord ga Been braecken. De Peigeims ben Branchrjeck Italien ende Zpaegnien / n ple ende ooen alle De repfende lieden ban Afien ende Afrijchen p ghen De Gzeede oft Fleſch Cauwoorden upt te holen ende bark alie haer ſaedt ende bleefc gheſuphert zijnde te ghebuupckens / em Daer win / olie (oft andere vochtighepdt iu te dzaghen : de — welcke hun Ghemackelijcker ende Geguaemer zij oft aerde ſeſſchen / die laſtigh zn ende lichtettjcht breken. Daer toe is De Hlepne Flefcih- Cauwoorbe de allerbe — De Viflehers ban Afrycken ende ban de omlivghende lais De en: deſe Cauwoorden oachsbeel am hunne netten /·˖· pg err te hefſen / hier te lande met hetdouk ger en die fp inde Zee oft —— — CHET VILCAPITEL — Vande VVildeCauwoorden. oe sqai puren een ander gheflacht / dat Wo hier fullen befeheijden / befialben de Colocynthis oft. Buint-appel / Daer WB ín’t boorgaende 3. Capitel van Jendeint 26, Capitel van ong 13. Beeck in't la wiek — ban Dele teghen € Ghedaente. Defe Wilde Cauwaorde ig be Tamme feer aengaende ſteelen / klau⸗ EE Kd neo. de djna «ed oid —* / 5 erch / daer (p omtrent waft: De vruchten zijn de ed ghe oft fefche-gheijfe Tamme Cauwoorden- * — Daane gegenereert ocen Dei blpndelje — * Het vijfde Decl. hiet grooter ban een ghemeyne Peere wordende; ín boe: glen dat elck een Ban Dien in de vunſt ban een menthe begrepen kan Worden, De buptenfte ſrhorffe oft Cchelle van de ſelne is eerft groen / naemaeis harder gheworden gock houtberwigh. Det binnenfte mergh is Borht / ende bijfter vollappigh: ende daer onder ſchuyit het facdt. Den fmaech van dele vzuchten ig ooch bitter alg Dien van de Milde Pepoenen. Wilde Causoorder.  € en li Latiin Cucutbita filueftris ‚in't Griecks —— agria Korsnuvder byplas — 5 .ctapitel van fijn 20. boerk verſekert / dat ———— in't Griecks Somphos Ziugos heet” ende dat fp údel oft hol is / eenen vingher Dich, nerg hens „elder dan op ; eude ſteenachtighe gronden waſſen⸗ “Bes Wiens fap/ alfmen die eet/De maghe feer nuttelijck is. Waer futckg en ie dele onſe woordighe Wilde Cau- Ke Hart GoEeN 8 —— —— voefen/ bat dele onfe Wil- _ woelen ie zijn daer — arbre eden want ve Coloeyattis konbeerdis 18 de Wilde Anguria oft @uint-appel ; wiens dunne (chorfie teer lichtelijck ghepelt ende afghenomen kan worden / ende Get binnenfte mergh daer —— — daa haeſt —— —— dighe Wilde Cauwooꝛde hardt ende {ing oft immers feer gualfieken ghedzooght Ean worden. CA htende Werckinghe, z —— —S aerd / alſoo ſeer als De Her twée-en-twintighfte Boeck. 1047 @uint-appelg ende Wilde Pompoenen / te weten watt bepdtg in den tweeen qracd, Sy is oocu uptermarert bitter ban (macck: daetom kanfp de verftopte door: Been Des inghewants operten ende ſuyver maecken. elfs ſp heeft Coa grooten Gracht om Den bupck te berot ren —— — maecken als de ——— u wijn / die in een uptghehoolde ſchorſſe oft, ſchale van een van deſe Wilde Cauwoorden ethen — nachtl achtigh mid ep — heeft / te oock krath gin den ijtk te beroeren /ou te keeren” putgeren oft weeck te maechen; efbe daerom beguaem om daer door De heete galachtighe ende waterige Aymerachtighe voch tigheden upt den lüjfve te Drijven / ghelijck wp voren Bau De Wilde Pepoenen oock ghefepdr hebben, À BIIMOEGHSEL. u N Etaghenwooꝛdight Wilde Cauwoorde is't felwe gewas det D Lobel Peers-ghewijfe Quint-appel noemt, in’t Latin Colo- eynthis Pyriformis , ofrimmers cen mede-foorte van De ſeive als bipeken kan upt — Ban den Butntappel oft Coio⸗ rpntbís boten ban ong ghegheben; te weten in —— apitel van bet tz. Boeck; alwaer wp errelijckenwedefoorten bart de ſeide Berijacit hebben / onlanghs ban, 1e’ tus eerft aengeteeckenegeweeft / met de beſchahb inge ban de Indiſche eps-gebon fe € ologuint. Doms dige gi ve Batte besien boch onepgbentljjck. zn van, / Dat fp foo bitter mbe wilt it {8 boor eendge konff van oc Bamenkene; bbetdeh fp chtighe crupden cen puugerende kracht kons Ì vjgben + andere ſegghen / datſe Ne ghewoꝛden is door eentghen quaden damp Die ſy — Baar t bijweſen Ban de onder niet wel gefnpbert en baren; Hhobeiutes De Broken omtrent De komen Daer De Cauwoorde ſtaet en gracpt : De welche noch heele andere de Maen om de Cauwosrden te oeffen-n ende oen W in't Badsgéende BAdeg iel betoont is. fat achgaende dat — De Barata oft Iname , anderd L De Conceriitnetachetge crupder a willen reken. Houwen/Die ban haet maendte Datrom berbieden fonunt bedden omm Dieswille Dat Haer bladeren de Wilde { bladeren wat ghelijcken / vaer in en ſullen wp Gurt niet bolgben: want ghemercht Dat haer wortelen / ende niet Haer —— eetbaer zyn / achten Wpdat fp elders behoort gheſteit re pen HET VIII. CA PITEL Van Balfam-appel; p ziachdn LAT SONEAENDEAEE 7077 EG 1 Inder den naem ban Balfam-Appel Worden nit ter tijdt tweed Appelen oft vꝛuchten verſtaen ende begrepen / die van bladeren ende Han Waffe malkanderen feer ongheljck zijn. D'een wordt gebeten Balfam- appel gBaneken; ende Get ander Balfaut-appel Wyf ken. Bet Wanneken (ullen es Get tegenwoordigh Capitel befchräven; het Wÿfken in't — ck Ghedaente. Balfam-apgel < î en 4 mebladeren en zjn ende facht/in vijf n chaert oft ghekerft is. eus zij ghemaeckt van Bijf tamelijcken breede bladerkens/ upt Den witten wat nae deu geelen treckende / dat is bleeckach⸗ tigh: Daer nae volghen de bruthten / Biemen Ballam- appelen noemtzende DIE zijn laugh orpigh ronde, boven: waertg wat fpíte oft leherp/ ende bijnae cen ep gelijeken- te / maer Rlepner / met ettelijche rouwe doch gheeuſfins fcherpe oft ftekende doornkens belet: de welclie rijp zijn⸗ de/ Ban bupten ende Yau Binnen roodt worden / ende Gan (elf opengaen oft (plien: ende Daer fn ſchupit breedt plat faedt/ bijnae als Dat Vande Anguria oft Curullen / brpun oft ſwartachtigh Lan verwe) als Get Doi ghewor⸗ ver fg: me wortel Geeft Beele tacken Geraerts ende Dec: waerts ghefpiepdt. — q Plactfë: Dit ghewas ent komt nerghens dan in be hoz ven voort / daer Get ghefacHtig: ende het detdt Deel beter ende grgept weerldighlücker / ende wordt hacgher in Ita⸗ Yfen/ ende int andere Warme gheweſten / dan in dele Bft ans dere Duytſche landen. Reu, € Tijdt, Deſen Balſam · appel bloet im de ende dodftmaendte ende daer nde / -te weten maendt ende Derfftmaendt / Worden DE welck in Italien ende * — 1049 — — hier te lande wordt hp Felder” ende [eer langh⸗ — — In onfe tael wordt dit ghewas Balſlam⸗ apvel — / ende. -appel Manneken / tot: — Wij / Dat W ee t nae age int Statia enfc: — Gar, î sits Dardus heet het doed jn andere Viticella „ „maer meeft Gharantia; oft / nae den ben Franíchen/ — mirabile,, alg ofmen van Wonder fepde : andere heeten t oock Pomum Ì hmitanum dat is lemg-app € Aerd, Kracht ende Werckinghe, De warten ai Appelen van dit cruydt / ende oock de bladeren bant fe | e groote Gracht om te — midtlſgaders eenige matelijcke ko: fp daer door bijnae get van aerd ſchijnen te wefen. De bladeren keg / tE zp groen arpa / beelen ende genefen allemande onden Bork nomen / heele onden / oo van de darmen; zijn leer goedt teghen de buyckpijn ende colijcke: iae ſy doen vergaen alle ſmert ende Weedom van bupten ende van binuen slichaems / alſſer eenige leden verkrompen/ ij zinzende eft moeder / met Klifterfe: afie ——— ——— mighe va ſchnꝛeven ghetweeft: w nie (doch fp zijn klepner ende oock Beel blüer in’ aenſt alle iaer / lentes nae dat de Vrucht vip is elighept zin — ken ende {p worde daerom ghehecten · Andere diſtilleren Dit facùt, — fa eon enmegbetgupeten dat ater om alt Cruydt-Boeck Remberti Dodonzi: 25atfam-appel Mannekey. oek alte ſpanninghe ende trechingte ban DE se är gierieken zenuwen vergaen / Daer opghe⸗ Pen nefe olie oock ſeer omm Dat ſy de verbrandt⸗ ben rf warm water oft heete olie/met een gloepenz De ſer / oft met — kolen ghedaen is/ kan verloe⸗ ten ende ghenefen: Dommighe achten: e oock voor feer nut om De lickteer: kenen ende — tedoen vergaen / als ſy Daer mede bez ſtreken w e chepi/ in ſonderheyt Gan de ionghe kinde: — dooꝛ Dit cruydt Leer Wel ghenefen/alfimen huit poeder gan de bladeren ettelijcke daghen achter een met Wijn in gheeft / ende de olie / daer dele Appel in ghe⸗ eben beeft/ op de ghefeheurthept oft bꝛeutue Dickwoijls richt Vance gheidoven/ dat de ondzùchtbaere oft gütenach: tighe vrouwen / die niet — konnen’ vzuthtbaer ende met kinde wórden lullen / ie’t dat fp haer ſchamelijcke ende andere leden omtrent de pꝛouw elijchhept gheleghen met dele olie ſtrjcken / nae dat ſy in ten badt daer toe Die: nende gebadet / ende het ge Der blaperen wan dit truydt ghedroucken 5 ende Dan met hun binen dhen. verſame⸗ en/ ene et were bgg ponaoetijch g vᷣolbꝛen É BIJVOEGH SEL: Ds € tephentoordighe foorte ban ghewas is albiet nae de Cons com, — grup den Met eenigheveden. gheftelt / ende bez haer bladeren ende klauwieren gelijck ms /maer noch en Die heter bie bande mld en; } — bruchten hebben eenighe gelijcheni ffe mer de Eſels Con⸗ ne Men noemtfe in t Hooghduxtſch Balfam opffel menlin oft tr Balfamikrans; ft Franſoys Merueillemafle, oft alleen Pommes des merueilles ;in’t Enghelſch Meruelous appels, and Balfem apple in't Italisenſth oock wel Caranzi, oft Pomo eg zat 3 dmt La⸗ tún/als Lobel ſendt / punicea, oft Balfamina mas. Ben oeffent fe oee! in Gaftencitk ende in Ita⸗ tien/ want {pen waft in Itaiien ſeifs nergens in't witdt: ende hee ig een crundt dat de koude niet wel verbraghen ——— ende vergaet ſe in goede vette Dt op — Bie wet acpenfc in aerde / op een plactfe Die wet gheerne begoten woꝛdt / ale’e bande Pr er eng ketan boorfepde la oft Dit en is gheen Ballamica: Want Dat is den naem ban Balfem- Erupdt/ ban ons in het 9. Boeck — Noch van de krachten. ſegghen / Dat Balfam-appel Janneken warm is in den — graed / ende droogt tot in dere tweeden. Boe her is / men bevindt dar de vruchten ende de bladers feer goet zijn om te ghenefen de vochte ——— van eht De géfeheurthept/ende de ſpenen oft mgr rn aet op Defelbe hladers ghedroogit / erde en —— als eenen Tepel vol / met wãter / daer Wechhret in ghe ſoden is / ghedzoncken / — alle a bes buycks ate ghefepdt is: ende woz⸗ oock ghehouden voor eenen ſonderlinghen wondtdranck / fel in be guetfüren ban de Darmen °C felbe crupdt beebzijftoft: ret ane alle ſteeckten / püÿnen eude weedommen ban de Drouwen Die in T fap ban de bladeren gheneeft geef den ander oaeen geſtre⸗ z De appelen met De tanden in doen dock ’ felbe „ Beal an dit crupdt Doe eneemt alle tnde Et i als ende fp ban ſonumighe epabent zelfem-olie tende De olie / die o ——— ten Diemen bindt. wel om unten wap meden Dient feet: —— planten of Diemet sbat Det aentjenean oan Tenis: Door ft aerdigh loof/ alsoockom datde Eens tannine hl anhe bande priecien opklimmen, HET — CAPITEL. | Van Balfam-appdl Wijk —— Shelaehten. Allam appel Wijfken is van het baord nneken” ——— in Dinghen ende tecthenen vlechtbare flecte maer ebtroichi nee cht / gladt Het vijfde Deel. gladt ende effen / vollappigh / als die van Porttleyne / dickt⸗ bijles onderwwacris wat roodtachtigh van verwe / ghe⸗ meynlick meer dan eenen voet hoogh opſchietende daer ecn waſſen langhe / fmalle/ voor (pitfe bladeren / de Wilghe⸗ bladereñ niet feer onghelijck / rondom wat ghe⸗ Kersje ; unt den oorſprongh oft ſchoot Lan De weiche fpgupten twee oft dep bloemen / op roodtachtighe ficel: kens ftaende ; he Welcke poorwaerts breeder zijn / ende wudt Open ſtaen / maer achterwaerts een omghekromt ſteertlien oft dun borenken dzaghen / ſchoon lifberwials / pft bleeck-raodt ban verwe. Daer nae volght de vrucht/ diemen Ballam⸗ appel Wijfken noemt: ende die is rondt / van buyten rouw / ſcherp ende, hapvachtiah/ kleyner dan de Vrucht van het Manneken/ bau berde eerft groen / ende daer nae/vijp 3hude/ geel oft bleeck. Alg delen Appel Beel vijnis/dan gaet hp open/ oft lplut / ende verlpreydt fn facdt/dat de Linfen niet qualrieken gelicht. De woz⸗ tel ig oock ghetacht ende gheveſelt. _25atfant-appel wijfen. 5, EN Zed * Sf 4 —— 3 E eueie Dit ghenas ie bier ín Kederlandt vremdt· ende en * daer nerghens Dan (u fommighe crupdt- inne ven ghevonden⸗ * — ———— fietmen be bloemen gan dit —— spil brem ennen De mt omen en TE NE at — Zu Byabandt ig de vrucht van dit trupdE 9Salfam-appel Wijfken gheheet Hooghduptſchlandt Dalſam óp jrel weibiin den ghemepuen Hatjnichen naem Daer het mede íg / te Weten Balfamina oft, faminum „oft / foo Gefnetug Dat noemt, Balfamina amygdaloïdes : ban Corpus Heeft het liever Balfamella gez ‚noent: andere $ Balämina tot onderlthept _ bau het boven betchreven / dat fp Balfamina mas naemen, _ € Aerd , Kracht ende Werckinghe. Ban be Krachten ee alfam-appel Wijfken en wordt niet —— Het twee-en-twintighfte Boeck. 1 049 ‚BIIMOEG HSE L Lel fee, Bat dit trupdt Perfick-cruyde glebeeten magt wor⸗ Den; ende notmt het Balfamina femina Perlicifolia, om De gele” keniſſe der bladeren ende krachten / diemen in bet Perfick-rrupdt bebindt. Wet iseen leflijck ende behaeghlyck ghewas om fen; met fn bleeckpurpure oft nae den blauwen treckende bloemen / ende oock met (jn doo iut htighe ſteclen ende mat ſon facht ; *t welch hoe Tuttel dat Be vrucht aengtevaeckt wordt uptbalt oft fprindbt/ ges tick Dat van htt Crupdeken en ruert mp uiet. Fn Ftalien eer het Balfamina altera oft Balfamina maggiere; maer meeft Balfamina ferzina, Ber gelijckt het Crupdeken en toert mip nies beter Dan Get (Mannes ken; enbe en beeft geen lauwieckerts om ſich (elven erghens aen te hechten / maet waſt rechtop: — de rt rde ne bat Lobel ende de” —— en Balſem appe en ſegghen de kracht Ban Pecrſick crundt oft ban de Smetrwortele oft Teiephuum te hebben / cnde het Man⸗ neken in’t gheneſen der wonden heet wel te ghelijcken daer aen twiffelen beele gheleerde ſeer met Dodoucus aihier nochtans ſoo heeft de erbarenthepdt naederhandt bewe ſen ats ſamighe ſeg⸗ ghen / dat De ap oft vꝛichten ban dit gewas in olte Men ben De felbeeen kracht geben om De gheſfneden Decten oft leben bes lichaems in korten tijde toe te haelen ende beelen. HET. CAPITEL. Van Eerdrbedien. EREA Dee TMN Been een te Weten de Gijemepne/ ende auder Die foo ghemepu niet en zijn. Shenerne Eerdtberiey —— ENE EM td —52 8 8 677 „€ Ghedaente, 1. Ghemepneerdtbesien-crupsit krunut — aerden met ſjn dunne Gaprachtighe rantks⸗ kens (Bie het in ſtede Ban ſteel⸗ fpyepdt : ) fommighe enn upt de wortelen Ver= gan De welcke Be bladeren / fons ghe — etteljcke fafelin — uldight / ende tot v aerden vaſt haetkende vervoortelt. Op rantkskens komen 5 1050 Andere oft Spzemde nEerdtbezien, NSS — langle ve beenen ondere onder grooter ende breeder dan — eren Han —— gen de bovenſte ſijde — weird Be onderſte — — — he op andere Per reg — vier — wan bi lufrre bladerkens — zíjn sn Aer akker ban bupten — ende — —— vip geworden meeſt roodt worden maer ſelden / wit/foet ende wijn d níet onlieflijck ban veuck - Han de het binnenfte bleefth facht/ bocht ende wit is / ende begrijpt Blepn faedt. De wortel erde rik miet leer veele lale⸗ —— een amber (anne Be Loorgaende Gan ranchekeng / /_bla ende bloemkens heel ghelijck : maer de bezien oft —— ten van befe fooyte sin bee — ende foeter ban _ fmaeck dan le, ende Ip — veel vaſter haer foo lichtelij — — — Beel Rie en — houde: affen Wel ende weel⸗ — De eerfte faorte is allefing ghemepn. F aet be ae ig elden te vinden ; ende En tb —— € Nae ® DEE Heeten bier te lande vane ede oat * ofiehen w pe eb. ck oft als de aenz 5 dr D besien Dragen”, Cruydt-Boeck Remberti Dódonei. beeren; in Prantkrijtk Fraifes; in't Latijn Fraga : en at dien —— {p hedensdaeghs over al bekent vende zijn oock fog ín oude tijden Van de Poëten DPirgilius ende ®hbidius gheheeten. De eerfte loorte Geet Ghemepne Eerdtbezien / ende epghentlijck Fraga ; De ander Fragaal- tera 3 dat is ander foorte Ban Eerdtbezien / oft Bzemde Eerdtbe3 fen. 2 dt Bande Eerdtbezien Wordt in't Latijn Fra- —— oft Fragula,foo Jatobus Manlius fepyijft in eze vh Eerdtbezien-crpbt; ín Hoog ——— Erdbeeren kr De —— Die dele Bezien voor Morus Rubi Ide hou⸗ den/ende foo noemen / zjn ſeer verdoolt; alg oock Die an- pere/diefe Comarum oft Comarus ghenoemt hebben € Aerd, Kracht ende Werckinghe: De bladeren ende Woztelen vanterdtbezien-crupbt berfroelen/enderiaecken droogh/ midtſgaders eenighe tfamenttethinghe! dan de vruchten oft bezien lelve zijn koudt ende vochtigh De bladeren ban dit crupdt op De Wonden oft quetſu⸗ ren Edel beletten die te, antſteken aft tef Weeten, Water / daer Eerdtbezten-ccrupdt in ghefoden i9/ in den mondt gehouden/ftercht het tandthleefth macckt de tan= Ben vaſt ende alfmen de keele daer mede fpoelt oft gozgelt/ ban belet het de begi be ontffekirigen ende meetingen banden mondt endt Amandelen Border te gaen/ oft te berargeren; ende verdrÿft allen quaden reuck Daer upt. Eerdtbezien ctruydt gheloden ende ghedroncken/ ſtelpt den loop des buycks / ende NEN, ende de onmag tighe Wrouwelijche bloed De Buchten ban bit it abelen) dat ig de Eerdtbezien felve/ becflaers ben dor ftsende zijn goet ghebruncht vande ghene Die groote hitte ende brandt fn de maghe Gebben. “@ voedlel Hat De Eerdtbezien Den ljfve Gp benghen is giek en ende waterachtialsende ſomtdts oock ende ——— alg (pin Be maghe Herz eren” ahvbiftitleeee water van de rijpe Eerdtbezien Wordt ban —— et gehouden om het aenlicht eñ de ander bupt tlaer ende fupber te maken/ende alte placken — Sproeten ban de hupt wegh te nemen. FBen geeft het oock ij oft leer nutz telchte drincken teghen’t graveel oft fteen in de nieren, de B IVO EGH SEL. lente er groote ende chelicke Gerdthe: Ïë it Mat gn —— ia nand kin oorte met meer ban noch eens —* aa groote nl ban —— — den geelen ende Den witten / met bafter-bieefch/ fpacber Cerdthezien hebben geerne de eb aepe bat andere crupden: twant men — in de — van he —— maer als fp in de Donne groepen / moetmenſe oft tweemael ter weken begie⸗ ten / in fonderbept als fp —— roodt te worden. @m groote fchoone benchten te hebben / falmen die alled:p taten berplantên / ende alle iaet omtrent — fupberen ende wie⸗ Kobtifrpor ber tp de ErLorbe Eee epdt Dat in chelandt ſomtüdts des Winters Baele? —— gbebonden heeft / als bet erupdt heel met Hen it dit dt niet ghek hebben oft im⸗ grup entte 5 ghegeven In ck twas. — en ft ja ende Engl usdranoeS ee mers bp bet eb Eralliersin Stalien … De tweede foozte noemt. Lobel Groote Witre Eerdtbezien , fu“ * —6 & dn maior fubalba ; ende, ſepdt datſe in wk — pitons ilde Eerdtbezien zijn ban on: ens elders vermaent ahetweeft ; ende zjn ún” t Latijn — Lobel gebr filueftris minimé vefca fiue fte nlis ghebeeten. Dit gheheel crupòt is magherer / end ghemars geie/ maer ban blaeme/ — ge eden Denans * naem Morum Rubi Idei, —— gomme auaiuck mede ahedevir oant / Die is de Binnebezien its foo zÜnder noch gerfbehecrupoen bie bezien an Gerbt- beneffens de 5) als is bie fa foorte ban llon fragiferum noe⸗ sg — — — rtrupdt / Die tj — pi * — pica zome; dan —— De Clabezensende De Derde mer Violieren befchjeven, — * — — Het vijfde Deel. Het drij-en-twintighfte Boeck. rost och van de krachten. De Serdtbe zien / gnd onrijp! dhedu oben intkt: zn heel koudtende dꝛoogh ban naturen/enbe wat tfamentreckende; teberwerhesr be ——— — ——— —8 maer tip zunde worden fp vochtigh ende koudt : daerom pleegbe den witten bloedt ende Get roodtmelisoen. We felve wortelen ende men De ſelbe met Wat Dupcher te beftropen/ ende met wattojn bladeren Warden tot Bien epnde dock welintwater met € ozinten oft te befproepen/ alſmenſe gaeteten; ende dan tn fpfeer goedtende Wötjnen ghefoden. é liellgck ban fmaech / iag veri berer ban de Binnctezien. Moorts Dee en zjn feer nut boog alle De Die dittigh ban nar F * — gende wcd —— — — an a beet galit irt’t lichaem hebben: want (p brengen de ghenaem; ende Daerom oock behulps fe koelbept ende stnbe nochtans be faem boorde ghene Die met de ſieckte Acheurbupek genoemt de Ti eige kan in hee maa hoet ghequelt zjn. Bier toe Dient oock het gyedittilleert-Water van defe de blafe. Wiet toe ghezupeken fommigbe het boormoemde ges zjpe vruchten / ’t welck eenen goeden reuck heeft / als Tobel bes Diftilleert water; matt andere achten meer den Den Wijns daer tupobt/ ende ban ander oock beel gheacht is om den dorftende deſe bezien tenen tijde langt in te wepeke aen hebben brandt inde bitrige kortfen te berflaen/ende om bet bloet te felpen. de Sorme / oft op eer warme plactfe. Want cen lepelken bol daet Cen wonderigche fatcke ig in de Eerdt bezien te aenmerthen _ban/ dagteljeketngenomtn/ berfoet De pine abeel / ruſen⸗ datſe — dr aerden —— ende tenpattlytk ban; aen —— —— fteen . Bketiften ende!andere bergbiftighe dieven ghjetveden worden (óns ghene / Die feet fwocetac ſullen dit ín water der eenighſins beſmet te wozden / oft eenigheu fenijnigben fmaeck den / eide hunne — blatni woede baben oft ſtoben / oft bet Datraftekrjgben. : —— vater van De vruchten ghediſtllierti ſcenen todt lanh ghebrupcken. Sap / vat upt de Eerdtbezien woꝛdt / ie ſonderlinghen Die pine in hunnt iendenen bebben, ’t toelck bet Dpit goedtom De roode placken ende kieprie puckels te berdsijven / Die — oft bf bandtbollen Eerdebststen-crupdr / pt bitte ban De leber in't — komen / ende om de mazen / witte ende dat in ater / eude baden hun felben Daer mede ban fehelfecingben 1 De Roofe } enne be puckels vande Lazerge wegh te onder opwaetts. 4 nemen. Bit fap wordt beter ende krachtiger als hetlangbbewaert Sommighe be Eerdtbeziert in eenen koperen pot met ís; ende ig foa ſterek als toúu / fare maeckt dꝛoutktn. __twat fouts / oft ae jes en oft leggbenfe te vacten tr De wortelende bladers in wijn gheſoden / ende Dien wijn gedroncs ¶ Peerde · meſt ende met Dit vochtighent berdjgben fp alie ſchellen ken ig fest ſonderlinghen teghen de geelfucht/ alſinen ernighen tzdt ende belammeringen van de ooghen. - Eynde van het twee-en-twintighfte Boeck. Hee drij-en-twintighfte Boeck. Van de eetbaere Wortelen; als Räpen ‚Peen, Aiuynen ende meer andere. Vv OOR-REDEN. ZN het voorgaendeBoeck deConcommerachtige vruchten ende haer mede-foorten, N midefgadersfommighe andere eetbacre cerdrvruchten befchreven zijnde,is het reden tdatwyin dittegenwoöordigh Boeck vervolghens handelen van de wortelen die eet- baer zijn ende in fpijfe gebruyckt worden : dan gemerckt, dar de felve feer weynigh gende winden doetom hebben wy beneffens haer de eetbaere Bulben oft Klifters 9 ende Loockachtigheóft Aiuynachtighe cruyden oock willen befchrijven. V Vantal MAERNG is't faecke dat wy veele Bulben ende Kliters in ons — — heb⸗ mochransen hoorden die tot het gheflacht van deſe wortelen niet; ghemerckt dat fy niet eetbaer en ; jg zn: dienden om door de fchoonheyt ende luftigheyt van haer bloemende hovente ———— ende daerom veel eer tot —— van de ooghen dan van den buyck ſtreckten. te neffens de voörfeyde fallen wy in die reghenwoordigh Boeck de befchirijvinghe van veele andere — enne — alle miet eetbaet en zijn ‚dan door ghelijckigheye van haer ghe- —— — voorder vvefen genoegh betoonden dat ſy vaneenerhande gheflachtmet de andere vvaren; ende daerom van de felve gheenfins ne en behoordente-vvorden. Het isons ghenoegh,dac Klifters van de fchoone Dloemd: ende Klifters ghefcheyden hebben;de vvelcke noch- — 55 mein edes — hadden — begrepen ende befchreven vvorden. DE oi CE CAI den erb se onderderwaerts feltden met een Dun : Ard — ria * in det — —— altijdts Nes Van Rapen. * F is fp met een dicke witachtighe ſchor ſſe bedeckt / ende een er binnen ín met wit bleefch vervult; t welck rauw ende hein tds Ghedeeme a en ern ber oft anders bevepdt zijnde — Hegt — en got te DE, fen DL ennderinghe. Bommighe ſegghen datter een ſoorte ie L hid eenen Gapen den Wordt/ Die Ban binnen heel roodt —— eik ————— ———— miſſchien weten Die roode ſoozte Van Beete ghetackten feel ; oP ae wolghen tanghe Kent pie wp in het 6. Capitel Han het Voorgaende 21, Hoeck Bauwens / erbult met Klepn buupt faedt/ ghelich — hen en ee Eese — Koolfaedt. De wortel, pat ig de Gape / is inobbelachtigh bn een elk er breedt wi / fomtijdts — Daer ie noel) beneſſens de —— ——— lanshwozvigh⸗ 105% Shemerne Lape. CRC Oi — 6 TN mt CEN 4 6 WA: — ed; p —9 — —8 Á GIN fl fefte goed — zijn ahelneeſt met naeme — il ve Doede ke Gage wafer je fn middelbaere abe — ende lichte aerde / Die (ao —— ende ontloken is/ ——— Def md man ls m fommigfe belden ende bouwlanden/oft oock gaerden Van ſommighe landen gracpende —— q Tijdt. De Gapen worden ghefacpt ín de Lente; ende ban moghen fp wel groot —— ín Hopmgendt ende Oo Blijven fp ghemepnlijcs kleyn) te weten int felve landt paer de Gogahe abewafjen is / Dp en krijghen gheen bloe⸗ men noch oock gheen faedt Hoor het tWeede iaer —— hef inde Koolen gebeurt s'en Ban — il — ende in Mey ne Bra edt vp. Maer imBien ghy S eckmaendt wordt Het _ Baer goedt facdt Han begheert / ende Det bequaem zp om —— Worden/foo nidet ghy De Gapen in’ beginfel verſetten: want het faedt Ban de Bapen/ die niet — — /ig wel nuttotal’t ghene daer het Aaepſaedt toe Ban noode ís; dan Get cruydt / dat Daer Van — ſeer kleyne —— woztelfiens/die nimmermeer lod groot/ dick oft knobbelaritigh en vüor⸗ den / als de — die van ander ſaedt voor toekomen € Naem. D it ghewas/oft ——— daer van/heet int Grieck Gong — —— ke ende Gon- is ende eK of ret — te weten de Rapum vulgare „aft Ghemepne Ga — Rapum oblongius , daf fe Lau Worpighe in t Door: —— iten; int Eton Naueau rond; in't Spaen(rh Na and oft Niaps vélo Zratiaenfch Raps fte — Acrd, Kracht ende Wer De dirid 5 * Warrel Hau Dit ghewas Die epacnclriek pd 8, dick wijls vauw ghegeten / maer niceſt DEN Be gftmaendt/ nae daf het Koren ghemaept is (ende dan ſel / dat ſy bp J—— et quact/ maer « goebt/ allernaeſt by De matelij - gert; Daer made tak t heg efen — koor: Cruyde- Boeck Remberti Dodonzi. Etant Bapes: * ete de Gapen rauw gegeten — — maetken ſy Mindert ende opblalinghen m den buyck / ende gheven ben — dick ee fap oft gijl ban haer: ghefoden oft anderg echt zijnde en verkoelen fp foo ſeer niet ; ſelfs foo weonig wepnigh/datmen daer gheen verkoelinghen in ghe= - oft ghewaer Worden en kan: nochtans fog zijn , fp dan oock Bocht ende windachtigh. Dan daer ig Geet aen gheleghen/ hoe ende waer in Batmen de Gapen ſiedt oft gaer maeckt: Want ín Water oft zent lop oft vleeſch⸗ nat ghefoden/ zün ſy vorhter Han ghefta — haeſt nac beneden / ende matchen den bupel log weeck: maer als ſy op de Kolen gbebraden zijn / bands: oger Van aerdt/ ende en bꝛenghen foo veele Mindert niet bp ; hoe wel dat fp alfdan noch niet heel Hyp ban alle winbachtigbept en- zjn. er welker voeghen fp — „oft vee — veel meer Een 8 / mact : —— ſel⸗ es Dat fp bananen” „enig niet {eer overvloedigh: bart paint zijn —— — ghenoegh om De vrouwen veel aba nf en te Doen krijghen / ende om het men⸗ ——— vermeerderen. Paer-en-boven foo zijn ſy wat afdrivende Pan acrdt „ende bequaem om de piffe te verwecken oft ghemackelijck te doen rüſen. F MWater / daer De Kapen in gheſoden ſt/ is leer goedt voor de ghene die hoeſten — van verkout⸗ t utg ponchen met ou eten/ ende om De kack — — Het vijfde Deel. De ionghe ſcheutkens Ban het Gaep-ccrupdt Die eerſt upt Der aerden botten /als (p — erde ce: berplant zijn ghjeWweeft/ in water gheſoden ende doen de piffe gijemackelijck vijfen —— — use sijn goet de ghene Die met den ſteen ende 't grabeel ghe⸗ guelt zijn. ’T facdt ban De Gapen ig ooef: goet teghen allerhande fenijn oft verghift / met eenighen dranck — —— — woꝛdt het des Theriaclen/ dat is in de medicijz nen / Diemen teghen nijnen * verghifteuiſſen bruyckt/ —— ils vermeng — De olie van Raepſaedt is 5 bo hier in Peder: duytſchlandt ſeer gebrupckelijck om alte de phne ende weedom / eñ in ſonderheyt de naeweeen ende ſmerten/ die nae het baren overgeble ven zijn / te verſoeten eude te ver⸗ lichten. Sy woꝛdt oock de ionghe kinderen ingegeven die woꝛmachtigh zijn : want ſy iaeght af ende doodet alle de Wormen die in’t lichaem groepen / alfimenfe rauw inz neemt. De lele Gaep-olie met koudt water gewaffchen/ ed leer — op de hupt —— den brandt verhittingen ende rouwigheden van He feltae tetzerkoes en oft te verberfchen: Men ghebrupcht defe olie oock wel inde fpijfe / Ban ntet vouwsende niet cer Ban {p wel ghe⸗ ſoden is / eude eenen tijdt lanat h gewallet heeft/oft dat daer et ín — ie gheweeſt maer ſulcken olie wordt haeſt bitter/ende ————— lichtelijck in galle / ont dieſwille dat ſy ín de maghe vlot ende drijft. BUVOËGHSEL. % ie’t faetke Dat De Rapen over al ende ban een ieder toel be kent zyn / ſoo is’t nochtans te weten / dat fp gbemepriljek vondt zijn (in't Frauſch Naucau rond, ale Ronde Rape, in’t Bollandtfeh Knolle) maer in gröotte * berſchillen: Want o aren plactfen worden fp (da groot als een hooft / maer — dan een vupſt / dicktwijls oock wel klepner; ende fulcke e Diemen Stoppel-Rapen noemt / om dat (p ten he de do ghefaept worden/ als t kozen acpt is noemt Lobel Rapum maius orbict eu wtb —— ⸗ woꝛpighe / anders Langhe Rape beet hy Rapum tereti —— — radice oftRapum teres. Vee heeft De wortel la: tielbeher ban alg een Steck · Kape / doch dꝛhmael geoöter / ende lieflgeker bar {maeck. De felter oft immers Die (eer abelijck / watt in Italien / hebbende een voodeclaere ende Doorluchtighe wortel / oock malſch erde foet ban fmaeck: De welcke daer vauw geten wordt des Win⸗ ters in —— —— a td thde 5*— crupden / in ſtede ban Kadijs. Zp ban de Roode Beere. Gen mes De · ſoorte ban De be * iel Lo hostie vant tang ivvoep she Soudrgeele Rape /in’t gd Rapum fuluum tereti rotun- ——— pe mir pinken welcke. feer (elden te binden is / ende ban de ‘baorgaende alleentjek perfebiterant dat ve wortel Bs goudegeel batt te. — zee ben emt t henwoordighe De en: 1. Rapum terre,ende Rapum Porcinum,is her — Hroodt. 2. Rapum D. Antonii,oft Sint Anteunis kens, ie den arte Barien-Boet 3; Rapulaci, — apun- “culus, sim be foot nn Hapert Main bie Dan (ams — ten ban houden word — — Rapa Geneftre, ig — — — F ereen. s- Rapeion is het Teontopetalon. 6 Kapitfum oft Erick ed nae befchreben worden. 7. Racp-Koole is bp de Woolen ineen. re van de Rapeh. Alle Kapen bemintien de köitwe; gd t ban fmaeck omtrent Ben Winter tijdt : Want d — — — Almen dit — il / maghmen ’t-facdt —— in ep bari Wonderbaert wepcken / oft Daer roet mede de dan —— als 38 ama mene lanai eb — —— faepen: witrmenfe kort ende vondt hebben / ſoo moetmenfe wijt ende ondichtban een ſtellen. Maer het ſaedt en manke ober de Det — mut ——— — — e ban Rapen Kapen leer groot ende ſchoon te heb⸗ end — oo haeſt als fp eenen bingher dick zin / op De sede, lanten / ——— ecken / ende ſeer weltreden⸗ die inde biaders ende fcheùten ſoude berandert Geen / De Rape Hetanderen/ —— eg — * winter B se —— in graven / oft Noch van N krachten. De gie eten on en eeft — —— nn — — berserende wetens —— geten too aten / uptgheſon⸗ _pertalkeen v magt Bene bis —— — — oft onder⸗ dorpen zn· Eerſt in water gheſoden — ende Dan uptgeperſt / Het drij-en-twintighfte Boeck. «toss Sa ee toeberomn (bet bleefchfop oft met boter gheſtooft / zu min — Andert — ettſt in water / ende Douwen —* ende were Genee ac dte Daas Dench n en Winter zijn fp atierbeguacmtte ende oock aliers fe fe erg houdenſe boor gheſontſit ala (p op de kolen gbebaden Der voock : macr ald Dart eenigten vroock aen berte banoe —— tube —— De heele : anders ſp Be Kapen pekel opes ter, van boen: —————— eten. Doms Daer war Groffels-naghelen noe andere De Rape kleyn / ende dotuſe in apr: vaer dan doen fp tube Die Dj ten alfoo een gijeheeliaer laugh. Maastr Dit aba be Koode Ra, pen gbefepdt. Zp maecken cupmingbeop — ret ter ghefoden ende Gbergen pre tibenefen Ben D; mt iter met melck — verſoeten De pyne van 5 op ghe · leydt. Eert raden / eet op. belegt 7 opdit qualgek —— hem 1 * al te —— — pende buple Wonden ende Kacpſqedt een halbe dra pagpme tefens ig gheno ten) boet be pet epe ende pockskens * en ba q uptllaeu kometi. Dan die cenigh bergbift in grevomen | tie at — legd. gegen met — oft DontdD- watert; bef ban R fat hem a nie — omde huatiten tie b ep ofwa (redenaetes Ken oft gheblufcht worden in Cap —— — beel waters / fullen de ſnede foo betreden baft heksen / Toet 3 ander Yſer ſouden konnen een! aloft Get Zoot waer als ams migbe Mesmacckers berfchieren. : HET IL CAPITEL Van Steck-Rapen. , Ghedaente; sterk apen oft Pariſche Bapen/ zijn ban blader Di — ———— —— * — Gapen ghenoeghſaem ghelück. Dan de Worte Gapt tele en teniet plat-tandt, qheiick De —— maer is langh ende Dick : ende ’t —— in — hebben / dat —3— Dele Baros Gapen ín de lenghde. Rotick-Wape oft Parijſ⸗ che Bapev. 1054 _ Heeten; Dele/ als auellius betupght/ komen boort van ende tuſſchen de Bunias : ende voorwaer het ſaedt ban de Boorbefchpeven Camme Dtech-Gapen/ endt oóck ban Be ghemepne Gonde Bapen / te Weren als ſy fiet verlet oft berplant en zin gheweeſt / maer op de Selve ſtede / daer ſy ghefaept zijn/ Daer bloemen ende ſaedt woortgebzoght hebbe, Ende defe zijn Ban bladeren, fteez Yen/ende Beorts van alle haer deelén be Monde Gapen/ oft oock de voorbeſthreven Dtech-Bapen ghelijck : maer Haer wortelen en zijn niet Dick oft breedt /maer langhwor⸗· vigh dun/ ende niet groot : t welck altijdt ghebeuren {al allmeù de Gapen niet en Verplant, Want geljek wp in't boorgacndeCapitel betoont hebbẽ / datnien de tongedaep= kens/ cerglp dick ende grof zijn / verletten oft berplanten moet/alih®n wil hebben dat fp faedt dzaghen / daer grove ende bzeede Bonde oft Ghemepne Fapen Ban komen ſul⸗ ten: van ghelijtken moetmen met dele Dteck-Gapen oft Parüfche Kapên oock boen/alfmen begeert dat (p langhz wozpigh grof ende Birk Worden /ende niet langh ende tanck/alg be Navettes oft deſe Wilde Haepheng zijn: q Plactfe. De Dterh-Gapen begheeren oor eci on⸗ dithte oft opene ende-lorhte aerde/ ghelijck de Ghemeyne Bapen: Ban fp aerden ooch Wel in Det ende ghemeft oft baft/bicht ende waer landt. Sp worden Beel in Vzanck⸗ tick ghefaept/ende fonderlin omtrent Parijs / daer fp ben naem afvoeren; ende oock welin Beperlandt/ende in heel meer andere landouwen. * De Wilde ſoorte ban Steck· Gapen — * ban veele op Berfehepden belden ende bonwlanden ghelaept / ghelijtk⸗ men oe Wilde ſoorte ban Booten pleegh te doen/dm Daer Taebt af te vergaderen: Want doop be overdloedighept Han Haer ſaedt brenght fp De landtlieden Heel ghewing ende huttighepts bp:de welche dit laedt met groote menighte Herkoopen/om Daer olie Gan te ſſaen / Die tot Beele dingen nut ende ghebruyckelick ig, RIE É € Tijdt. Pe Tamme Steck Napen worden ghefaept “ende verlet / ende krijgen tijp ſaedt met de andere Gapen. De Wilde bloepen oock met de andere Bapen in den Pep; ende in de Braeckmaendt Wordt het vijg faedt Bergadert. q Naem: De Tamme foorte ban dele Mapen heet in't ZLatijn Napus; in't Griecks Beviasi welcken naem nochtans op be ghemeyne Kapen Beel beter paft; hes - merckt dat — aa es —— —— cer knobbelachti ende e ie Wor zin de — taele heetenſe —— ENDE tot on⸗ Berfchil van de Wilde fooyte Tamme Dterk-Gapen/ende Parníehe Gapen ; in't ptich Stockruͤben; int Naucau ; int Engheilch Iape; in't Italigentch Napo; in t Spaenith Nabe commym ende Naps. De Bilde fooyte beet Guêlluug opt Tatnſch Naucta; om datſe in Wranckz rück Ban den men man Nauettes ghenoemt tuoydt: in onfe tael heetſe Wilde Dteck-Gape. Galenus en felt gheen onderfeljil — pd Gongylis epne Kaye oft Gongylis en berfchilt Ban de teg —— Sieck aape oft Bunias nerghens in/ dan alfeen F de ghez en en/ende niet foo lichtelijck nae en ſinck oft —— — epblafin: 2% niet bp en alg de ghemepne Gapen : anders hoz e ín alleg oper een, Gapen W i gock ín meer andere dmghen⸗ want men ſiedt — — ren nen lep ban; De Deane Dlamdt Daoy ghebpupcht Wordt / omt Haer allerhande lijnwaet andere z zen mebe te wafichen ende pen a ec and — BIJVOEGHSEL, € bladeren je Stetk Dram berner ennen Jende niet rouwende boo:te aork Beel bjeedrende groot / te weten inde Tamme foo Egepningg ban fommigpe/ Drooge Sache Rapen Genta Ino duwe is haer fchadelijck /alwaer de Cruydt-Boeck Rembert Dodonæi. uptſth Turcken Stech Ruben; int Lätijn Napus fatiuussint ret koe Dd ſommighe Rapella oft ooch Wel Naps, Naponi, Nagons ende Nanonisin’ t Franſops Nauet, Rabe, Nape, Nauêau long; mn % Engbelfcj Nauewof Paris, oft ooch Naucw gentle.Defe zijn ture⸗ Derlep / Wit ende geel : de Witte heeten epghentlijck Parbíche Was pen/ ende sijn Klepner ende witter dan De andere/ Die fp epgbentlijch Steck-Rapen no emen: de andere heeten Geele Sceck-Rapen, in Ataz jen Naoni gialls; ende Die zón, grof ende geelachtigh / ende nict foa — vanfmaeck alg De Witte. De Witte waſſen Beel in (tjchsz achtig) landt omtrent Paris / van Waer fp met bolle Haren in He⸗ Betlandt pleghen ghebzoght te worden: ende Die zijn foeter van fmaeck dan De hier landtſche Wapen: maer de bictlandt che Dtechk- Rape en is niet beter Dande Langhe Rape / Daer fn Sbenoegb ban berfchites ghemerckt Dat be Langhe Rape vouw ban bladeren is / Êhde grooder/ grooter ede Dicker wortelen beeft, „De Witde ſoorte ban Steck · Kaben is wel meeft ban’t ſaedt van Tamme Rondeoft Langhe Kapen gekomen: dan men vindere veet in ſommighe landen bp de Beken ende warerffroomen/ende diergez lche koude bochte plaetfen; ende daerom heerfe NarrcSreck-Rapens in’t ooghduntſth Nafz Stech Ruben; in’t Latin Repella oft Bu- hias fluëtttis, oft Maps flore lore. Sp is beel klepner Dan de ans Bet; ende hteft de bladers bart önder tot beven toe diep ghekerrt : ende Be wortel ert is niet foo langh / matt korter ende vonder } ſchiet ghelgekende een Walde Peere / foo groot alseen Dijghe oft Horte. Berfaent is hleyn ende ſwart / ban binnen wit / als ’t ghewreben wordt. Bier bp poort be belgberibe ſoorte. Wilde Rape ſonder bolle, ban Lobel Rapum ſilueſtre non bulbo- {um ghebeeten/ int Spaenſth Nabe fuluage, in’t Engbelfch Wilde Turnepe, woꝛdt ín Dlaendeven ende Buptſchlandt gbefaept om met Beit ertipde De Koeyen ende Oſſen te voeden / ale (ommige mer de bladeren van de Stoppel Kapen ootk doen. Wart dit ceupbt brenght foo oberblocdighe bladers voort / Dat De wortel geenen hot en woꝛrdt / noch knolachtigh oft bunckachtigh / maer Heel klepn bijft: anverlins is ſyde groote Ronde Rape niet ougheigek; maer beeft ghekrolder / gerimpelder ende heel meer bladers. De bloeme ís ber Daenen Stetk⸗ Kapen bip iaeren oh — het ſaedt van Steck⸗ Kapen bip igeren oft is / ſog groepen: Bet Koolen upt. De Stecki Kapen moeten iu epenturbtigte paded woelter Donner fraende plaetfen gheſaept worden : want De fchaz aerde hoch foo goet. In Joz bember worden ſy uptahetvocken ; ende Worden des Winters ín de Gelders in fabel bewaert / om alte den Winter langs, ende in der Darten teeten. Napi fg den Grieckſchen naem ban {Roftacrt-erupdt : ende de Bapen/ Kadyſen / Moſtatrt ende Liooten heben Broote ghenepn⸗ fchap mee den anderen. Napellus ig de Blauwe Wolfs· wortel. Nap, Napca ende Napeea —— ende oock by de Indiſche — beſchreben / als deſe foorten ban ghewas fees onghelick Nopium Gan ſommighe ie ve Spinagie. Noch van de krachten, De @Bitte Dteck-Wapen zijn beter ende Heter ban de Geele: fp zijn beft van fimaech/ atfmeufe in ver vleeſch fop ſiedt: met Peper oͤhegeten vermeerderen De bleefchelijcke luftens Men tet ſe oock met Moftarrt; anders ouden fp de kinderen wormen t ge ‚im den bupelt boen krgten/ doo: haer groote foetighepr. Du boeden min dan de andereRapen: maer sn bequaemer om de boꝛrſt te rup⸗ men / ende or Den Drooghen ende anderen hoeft te ghenefen : andere etenſe met Boom-olie ghefoden/ om de pijfe wel te Loen verbontwen, Men houdtſe boor warm ín den tweeden / ende vocht in den eers ften grat: ende dao defe kracht berfoeren fp De pijvie van't Bercijn ende cackbielen / gheſoden / oft ghebraden / eude warm op gyelepdt. nan — — ee — verven. met doeckgs em op t / ende dickwyls verberfcht / De ver ſworen ende verkoude verſſenen oft kacklgielen. — Ber faedt ban Steck · Rapen verwarmt / verdrooght / vaeght &/ operit / berteert ende doo ſnhdt. det is ooch ſeer peis tverghife ende w in De Theriakri ghemenght. Wet wordt be Die het aenficht deg menfchen wit maers ten guade fweeringhe oft zeerighepdt van à falfe waffchen met water Daer Die ſaedt in Ü ende bier af fat be bupe taat ende Blinckende ſchoon Woerden. Mer Aratue oft Limoen-fap ghedroncken / daoder de Wormen. Met water van Zinfenoft Prauwen-hapr doet de kleps ed age ende mafelen uptſlaen; ende —— alle ſmette⸗ ſieckten. T poeder ban Dit Kaep · ſaedt met wyn ghe⸗ doet piſſen. Ber Bonigh-azjn ende warn water inges nemen/ Doet braecken/ ende Drift alle rauwe bochtigteden upt de magbe. Met Malrove⸗ water gheneeft de geeltucht ende waters fiucht Die eert beginnen/ eenen túbt langh abebrupekt. In Egppten Wordt be olie ban De ſelbe gheſtaghen beel ghebzuncht tegen aue de booyfepde ghebꝛeken. ì fi HET IIL CAPITEL Van Herick. - Ghedaente, Erítk beeft groote rouwe breede bladeren / ghelijek be bladeren Dreck-Bapen/maer aen de lijden niet ghefneden Deplt. De fleelkensg zijn dun der halven voet hoogf-baer aen wafer * J Het vijfde Deel. _ bloemkens : ende als Die gherefen zijn / foo volghen daer dunne laughwozpighe klepne hauwkens nae/ inhouden⸗ de ſaedt als Raepſaedt / doch heet ende Ichery ban naeck abelijch Moſtaert laedt / maer noel bitterer. De Woztel is bun ende flecht/ ende niet groot. € Plaetfe. Berick waft over al bp de weghen / aen de gude muren ende weghen / ende andere Woefte rouwe on= ghebouwde plaetfen ; ende oock dichwijls op de Velden / alg ſy ftiloft braeck ende ledigh liggen/oft met den ploegh we Tijde mit gewas bleept wan in Meert oft Ayziltot niee 7 * timen aen ntm GEA Lon, wordt pac aedtrijg. PR, 5 Naem. Dit Feud wordt niu ter tijdt ohrbeeten Ra- hd piftrurù int Latijn/ ende van ſommighe oork S * ueftre; it — Derick; in’t Booghduprich oer derich; in t ſch Velar oft Dela Tortelle. ᷣat naem Dat het bp de ouders gehadt heeft / is ons en is gheen Eryfimum, Dat ſommighe mepnen : — veplde oft ongefneden/ heele / ende de Nackette diens ik afelgehenbe biabecen ghenseghfaem betgonen. Aerd , Krachtende Werckinghe. Herick / ende ſonder⸗ k Yngben fijn faedt/ig warm ende dzoogh van aerdt / alloo eer alg het Moſtaert laedt Dit crupùt en Wardt nu ter tüdt ín de medicine niet — maer van den ſade maecken ighe Mo⸗ eg díe Boor oprechten Moſtaert met de ⸗ vaer oft liefijch van (maeck niet / om dielwille dat hy wat bitterachtigh is. Ei BIIVOEGHSEL Of was gtemepniek tuiffchen De Kapen waft / oft f Aanmeee er Der lant Daer ; Kapen gheftaen hebben ; Dartom hebben ſommighe t felve boor oe Wiloe Bape ohehouden | of Eat een oncrundt ende mifwas van en. ene bend het een middel ſoorte is tuſſchen De * —— er aengaende de Wilde oft Rapum lilue * * Dat fchijnt de Mariette te [ate Lobelmeput; di eghen Bighen Hederick oft herick Rapiltrum atacoc noemt — Booshouptfeg Gachedrick; in't Engbelfch — Spe — Ende hp houdt vit oft niergbeljck BDE boor lú Te ï oudere (qualck Ery Gmum Thophrafti ghrpeeten taliatnſth Wordt: oft fp. men dat met het oprecht Wo⸗ Paert-racht : Dae Auchen sBoftacct en ig foo aenghe⸗ Her drij-en-twinughfte Boeck. ross Di landrs ende Lafanas Ut Franfch Sanves blanches ; bat ie "Wilde Witte Mofiaert: Dan be felbe raufopfen normen dat oock wel Ra- uenon, gelijck fp het Eryfimum ban Dodoncus noemen. We wor⸗ telis bun) ende niet fafclachtigh/ ban marck ghelyck be Wilde Kape. —* bladeren hebben fomtydrs fwarte doppen zieljck „Baren. Hederick met witte bloemen waſt bp de boorgaende ſeoete fendt Kobel/ ende heeft bladeren (eer atyekerft als de Rackertesende titre —— be en kn Rapiûtrum florc albo, Erucx folus. aer is oock een foorte ban Bederick met cen ecnigh facdt in Heke hauwe } Rapiftrum monofpermum ghenoemt. the Bergh- Hedenick van Columna ig bp De footten ban Erpfimum ed nae befchieben ; om dat her een mede-foorte van Trio cuve ken =P och van de Krachten. Sommighe ſieden Dit crupdt in Wijn / ende gheben Dien wijn te drincken / als temenor cam geworden age) koude. Met Azijn ghefoden doet Get fweeren/ ende gheneeft „Set Dit crupdt maghmenal’t felbe doen / iae beter / dat Dio ſto⸗ rides fijn Wilde Rape totſchrft / ſchgende De dl de Rape wordt —— etten ard —* —— woꝛden om i bel bart aem de (upberen/ met meel van $ nen/ Certoe/ Erben oft Bravick vermengt. ria T poeder bau De wozrel ingenomen vweemael’sdaeghs / ghe⸗ meeft De Rortfen. Op beeft de kracht van de Wilde Rape; marie heweldigher; hoewel datſe niet ghebzuyckt en wordt; ende niet ent enig. De Bien beminnen Defe bloemen feer/ ende maceken daer goeden Boniat ban. Wet ſaedt is warm ende dzoogh in den derden gracd Lobel fepdt dat Dit een moeg-crupdt foute mogen wefen / ende miſſchien voor be oprechte Lampfana der ouders te Gouden is, HET AV, GAPLIT EL, Van Lawplana. Ghedaenre. IS Lamplſana Heeft oock bladeren als die ban de Dteck-Bapen oft Gh Bonde Hapen ; maer kiepner ende fachter/ oft niet foo rouw in ’t aentaſten. Daer ſteelkens zijn anderhalben Loet langi / dun / ende ghetacht oft in veele meer andere teere vijskeng berdepie : op de toppen Van De welche Klepne geele bloemkeng vdortkomien / die ban Pavicfg-rrupdt Wat —— 7 te weten ban ettelijche hlepne bladerhieng tfamen vergas dert ende ghehoopt. Pewoztelen zijn dunne / ende Dicht in een ———— ende ghevlochten velelinghen. aZampfana. Ei Plactfe. en de Kanten van De ende hoven / ende dock langhs de We 1056 e Dep niet heef Dorre plactfen / ig Dit ghewas ghenoegh te inden. y Tijdt. Dit ghewagbloept den geheelen Somer door. Naem, In 't Griechg noemtimen Dit moeg-rrupdt Lampſane Azuldyn ; in't Latijn ooch Lampfanâ : anders gheen naemen en zijn ong bekent. Ban onder de baftaert oft onepghene nacmen vindtmen / dat het op't —— Napium pleegh te heeten ; te weten nae de ghelijckenifje Ban bladeren Die dat met het Napum, dat ig met De Steck· Gapen/ heeft, b € Aerd , Krachtende Werckinghe. Dit crupbt heeft een verdrooghende / af vaeghende ende een Wepnighsken ver⸗ teerende kracht. Galenus fepdt /Dat de Lamplana ín ſpijſe ghebruyckt quaedt ende grof bloet in’t lichacm doet groepen : dan Piofcorideg ſchrijftl / datſe meer voedſels gheeft / ende de maghe nutter is dan deu Patich: Daerom/fepdt hy / pleeghmen de bladeren ende De fieelen Van dit ghewag te fieden/ende Booz ſpijſe te ghebꝛuycken. BIV OEGHSEE d D E Lampfane ban Zobelberfchilt ban de ghene Die Sodoneus hier befchrijft (ende heet in’t Franſoys Sanaes blanches , in’t Graltaenfeh Di Landriende Di Lafana, qualyek boot Eryſimum Theophratti gehouden ) ende is Den Wederick in't boorgaende Capitel befchreven / oft een foorte daer Dan. Dan de Spinagie is ban fommigte voor de Lampfana gehouden gheweeſt. De Komep⸗ nen hielenfeeertgdts boor eenn ſoorte ban Wilde Steck · Rape; ende De Lampfana daer Plinius van bermaent / 't welck eenmoefcrupdt wWas / daer hun de krijgbhflieden ban Julius Eefar lang mede ons derhielen / is een Wildt moe ſtrupdt ban eenen boet hoogh / hebbende dry bladers als die vande Dreck-Rapen met witte bloemen. Maer Defe onſe Lampfana heeft geele bloemen / ende overvloedighlick Deele biaders als die bande Wilde Cicoreye / hekerft ghelſck het Babir-erupdts ende en ís niet feer beguaem om in moes te gebꝛuyt⸗ Ken. Bet facot is hardt ende kleyn. De ffcelen ende De bladeren Bebben:vit melckachtigh fap. Sp heer in Puipflen Herba papilla- ris, dat ig Tepel-cruydesin Italien ſomtidts Caulo ſaluatico, Rapo falfo, ende Rapaftrella. p Belloniug vermaent/Dat De Lampfata in Grieckenlandt touw ghegeten / maeckt alg Kadiſen; maer geſoden zijnde bitter wordt; en Datfedaer Lapfana heet; matt Vrouwes, als fp ſteelen beghint te krighen endete bloepen. í „Lamp{ana vah Apulien, ín’t Latin Lampfana Apula Plinit & Dioſcoridis ig in’teerft aenfien de Tamme Kakette ghelick· dan de bladeren zin in Defe ſoorte harder ; enBe de zenuwen oft ribben zijn aen de onderfte ſyden vouwer / alg ooch zijn De ſteelen. De wortel ie wit / dick / langh / als die van Wilden Kadys / fcherp ban mack. De bladeren ligghen op Daerde/ ende zijn hardt / groen / wat rupgh/ berdepit als loof / moefachtighvan fmaeck :- ft heele fleelen: maet de opperfte bladeren Der, ſyd ſteelen nie Jon: gbefmeben: De bloemen op tſop ſtaende zijn wit / met ſwarte ſtrepen / jan grootte enbe fchickinabe de Tamme Rackerte bioemen ghez lijck: dan De hantwen Ei langh endedun/ als Dieban Witben Kaz _Bjs/ doch min knobbelachtigh/ ende aengbenaemer bar fimaeck : Dan De wortel (maeckt ale Rade: de bladeren (maecken eer moes⸗ achtigh Dan fcherp; daerom maghmenfebp ’t warmoes doen / alg Die van Apulitn pleghen/ dieſe hedensdaeghs oock Lamplana hees ten: Ende boorwaer Dit fchnt de rechte Larnpfana der ouderg te weſen / ſeydt Fabius Columna: die ons henefiens dete noch ven ander Lampfana beſchrüft / ſeer hoogt opſthietende / bp de Babiex- — rap 6 a ; „ Noch vande krachten. De teghenwoordighe Lämpfana en t foo bequaem nietom Bp het moes tedoen alg rhenen ve bet wit fap/datupt De fteelen ende bladeren bloept; als fp ohequerft In / is goedt om de berfworen oft berseerde borſten ende tepelate- ghene ſen: ende daer ban heeft Dit gewas Den naem “Tepel -crupbt recghen. De ſaorten van Lampſana by andere beſchreven / zijn bequaemer er dn te fivecken; iae de Woztelen ban ſommighe ſmaecken HETE MV. CHAR 1TGE-H Van Radijs. …____Gheflachten. D En Gadijs is tweederlep/ Tam ende Wildt: ende ten Derden Wordt Daer een Groote — bp gherehent / Bremen FDeer-Gadig noemt, Wan de dry ghelachten fulien Wop in dꝛp bijfondere Capitelen handelé;te weten ín Dit tegenwoordigh Capitel vande Tan me ſoorte:de wele- ke gheen ander veranderinghe en beeft/ dan alleen/Dat fp fomtiibts grooter io Dt/ ende ſomtudts klepner blijft, Ghedaente, Den Cammen Gadijd/ datie den She⸗ meynen / heeft groote brꝛeede rouwe groene bladeren/ over bende ſi den Diep gelneden De bladeren van Garen níet Leer ongelijch/moer grooter. De fteelen zijn condt/ende ínfijd- fieelen verfpzept ; ende Daer op maffen veele hebt pende Cruydt- Boeck Remberti Dodonci. bloemkeng/elck ín bier bladerkens berdeplt + ende alg die gereſen zijn / ſoo bolgen daer ronde / dicke / voor ſpit ſe Lan binnen book hauwſſens nae: ende daer in ligghen twee oft dry ſaden / grooter dan Raepſaedt oft Rooſſtaedt. De wortel is Gan buyten ende van binnen meeftendeel Wit / fomtijts ban bupien Wat bruyn oft wartachtigh/Icherge achtig van ſmaeck / van maeckfel dick ende langh / als den grondt goet ie; (omtijdtg oock Wat Dicker ende korter. Srootey Tammey Ladijs, q Plaetfc. De Tamme Babijfen — in de moeg- Hoven gheſaeyt; ende groepen gheerne in Wel ende lanab onghevoerde/ontlokene ende tamelcken vette aerde:da ín (andighen oft favelachtighen grondt fetmenfe fomz Het vijfde Deel. ammey Barijs. — —— deſe —— ſoorten je —— deren wordt in Brabandt ghjemepnlij ae haer Wortelen Geel Preen / Geel Pooten ende Geel Woꝛtelen in landt Zan Veſtna⸗ chen Ende Gil oker 5 — Patende haalen : Spaegnien Canaboria, Paftù D í Lionel —— * maer wt à ick dtraphy linos =ragvaios ghendemt Cruydt·Boeck Remberti Dodonæi. Eoode Peeen oſt Caxoten. * — EZS 2, De tweede ſoorte / in't Latijn Paftinaca renuifofia ſa⸗ tiua rubens ghe wordt Dan ſommighe oock Carota ghendemt. Jacobus Manlius heetſe ooch Caryota, ende Houtſe boor een ſoorte van Paftinaca, cuius radix citrina eſt, Dat íg voor een medeloorte Ban de voorbelthreven Geele eeen, Dan Caryotra was Gier voortdts bp de oude Griechen ende Latijnen den naem ban eenighe Dadelen. Maer den naem Carota, Daer Dit ghewas mede bekent is / komt gan den hooghduntſchen Ger roth/ datis Heel root / in't Latijn in totum rubens; om dat de Wortelen Han dit ghewas heel brupu ende hoogh roodt Han Bere zijn: en⸗ de om Die oorfaecke worden defe wortelen niet alleen in Wrabandt met ben naem Caroten kp ben ghemepne tan ahêheeten; maer Gebben ooch bievgtjelijcken naem fu Mlirivende Pranckrijck b en. er: —— loorte van dit gewas / dat zjn de Geele Peeen / wor⸗ en 1 ende fp zijn middelmatig in Warmte, ende Wat H —— — femmes beter 9 oedigh / Bech redelgeken t/ oft ban gene Dat ban Beele — Boelen hont, ari nochtans oock eenige Windtathtighepdt in haer/ niet foo Heel alsde apen : ende fp en fincken oock foo boeſt niet nae beneden alg be ſelve Gapen doen. KFilacdi ban bele Peeen ig warm ende dꝛoogh ende ver fet [aa ſterckelück drijft be winden /ende doet viffen ; boch niet [ao fl alg bat van He Wilde Patti * — 2 De Cardten/ oft wortelen Han De tweede ſoorte Van Dele Tamme Paftinaken met [malle oock Beel gefoden gegeten / doch felden met vleeſch/ gel Aen een ô — —— en⸗ je Sout (twel ens daeghs genomen t vamt Garum dat ino tijben gebaupehelijek wag:) ende. fp dienen in be winterſche maenden Boor een goedt ende beguaerm Salat. Anders foo zin Cp ban Krachten De „Geele Peten ooch heel ghelijck. Vet laedt Vande Caroten ig oock den ſe nde Geele Peren gelfich; maer is-ooch in alleg niet wael Loo flérchala i Capitel Dat Ban De Wilde loorte / daer Wp (n't volghende van ſpzeken Lullen, —— u Kracht ende Werckinghe. me wortelen ban de udeel met vet vleeſchſop gefoden ende gegeten: cabt in ficde Bis pren — gedtfelf dat Aleen Eek 0d bladeren / Worden at x *— tien bo eeh v —— eh ſoorte an Do DE geen oock ruygh oft haprachtigh 3 gruylachtighe gronden, _tmbe ooch be Eon Het vijfde Deel. Het drij-en-evvintighfte Boeck. rot BILV@EGHSEL TS Peten ende Carsten zijn van bladeren de E; igh⸗ D fins ghelck / maer veel Bupner / grooter ende * — Den. Bn de gheleerde heeten fp beeltjdte Paftinaca Dancus Gale- nis oft alleen Daucus Galeni. De Geele worden Gier te lande van fommighe oock Geele Moren gheheeten; in t Latijn Staphyliaus facuus , Sraphylinus loreuss Int Doogboupfth Zam Paftincy; vaat Lobel Paftinaca fatiua lutea Diofcoridis, ende Daucús Theophrafti; in t Boogbdupefti Geel Ruben ende Geel Zam Pattiney; in't Frans ſops Paltinades ende Carottes iaulnes, ; — Be Roode Peeen heeten ſamtüdts int Latin Staphylinus ni- ger , Daucus niger Theophratti ende Paftinaca fatiua atrorubens 5 tt Booghduptfch Roth Ruben ede Pefteney; it Watch Pa- ftinades ende Carotes rouges; in't Franſoys Carotess in't Ita⸗ liaenſch Carorta oft Carotola. Lobel mepnt dat fp den naem Caro- te ghekreghen hebben / nae de ghelijchenifft ende maeghſchap die fp met De Cara: hebben. Wart de Catuen oft Suycker-Pecen in't Latijn Carum aft Carui gheheeten / in’t Booghduprfch Feld Ku- imich, it Spaeuſch Alcaronca, int Engelſth Caruwayes (daer wp te bogen b ſonderljck van ghehandelt hebben) zijn van wortel enz De bladerg de Wilde Preen oft Carsten qheljek : oock en ís ’taer brupck ban Dien Den felven niet ſeer ongheldek. Want fp worden bepde mét moes gheten : nochtang foo is ’tfaedt ban den Carui vollyfvigher ende ſtercker van reutk / beortekomende in kroone Kens / nae Dat De witte bloemkens bergaen n op eenen fteel van genen boet oft anderhalf haogbe,… — Alſmen wilt dat De wortelen han Peeen / Caroten ende Paſti⸗ taken grof ende groot worden / fag ſaimen hun biaders dicks Wijte af trecken : ende een half iaer nae Dat fp ghefacpt hu fals men de wortels uptnemen / ende De bladerg aftrecken/en in (adel rid ierk Des winters: waht fp worden Door de vorſt orden. 5 y EE ect Noch van de Krachtén. Tſaedt van Pectn ende Caroten is armer ende dzoogher dan in Ben eerſten graed. Be wortelen zijn vochter: maer gheven luft om bijflapen / eude beriwarmen de ins wendige leden / alſmenſe vedelijrker wijfe gebrupckt: want alfmenfe 8 — pr te Dich wijls eet / Dan Doen (poock in't lichaem quacdt edt jk — Be ſeve woꝛtelen / ende oock bet ſgedt / doen water joſſen ende hebben noth meer andere krachten met De Wortef ende faedt van Wilde eeen oft — rr Die kt't/bolghende Cayitel beſchreven zjn. KHiet temin foo 3615 De wortelen ban De Tamme Peeen Beter ende beguamer om eten ;, ende Die van De Wilde zijn nutter om in de medicine te gebrupcken, Dit Cams me zijn nochtans beguaem ghenoegh om ’tkvinpfel in den buptk id Rn / ende De colijche te gheneſen / ende de maendtſtonden te be dende echen. — De hladeren Han Peeen groen gheſtooten / ende met honigh ver⸗ menght ſupheren De ontepur voortsetende ſwer inghen. ‚ De felbe bladers gheſtooten ende gheleydt op de quetſuren ende gude wonden van De beenen oft ſchenclielen / zu Daer toe (eer nut / midts Dat fp De felbe firpber maecken. — “Be Kaode Peeen oft Catoten worden ban ſommighe it Chick ghelépde/ ende het betl iaer door bewaert / ende ghegheten am den left te verwecken. ele int water gheſoden / aeft ghedaen / als in de juden de Carsten Aeck-bbeck n Doo ſte weten als ſo egen an € be foorten van $P: abefoden zijn. — EE BEE 5 Bet laaf ban deſe td om: Doen Dac bijt moes. —— — ‚Van Wilde Paftinaken. 5 Ghedaente; — gan Paſtinaken met (malle blade⸗ — € wilde loorte AJ ren/ anders Kroonkeng-rrupdt oft Voabeis neft ge hepden herbin= Heeten / heeft ooch leer Dunne ende in verſche ghen verdeplde bladeren/ alg de Tamnie / die men Peeen _gft Caroten noemt / maer Wat ee re — inſ⸗ achtigher our aen te taſten. ende vou “ploemkeng bomen m breede ronde kranskeng oft kroon- wit van verwe; van be welche bet niddelſte vonchier oft brupn veerleh is : tlacdt „rouw ende haprachtigh: ende alg Dat Haer Die kroonheng oft Bransheug in / ende Aup- Klek “ten haer {elen toe, De wortel is witachtigh/ dun / tame⸗ “DE Plactfe, Defe Wilde Paftinaken waſſen ban lelfs o ‘rouwe ong ®oswde actien aen de kanten van veele den / Ep de Weghen ende lijdpaden; ende lomtijdtg oock in de vervallen weghen ende huplen / oft Op keenachtige ende hs _Guctktth u ‘woordig gewas tn’t Dooabdupt — ch : tlaebt is oock Tijp wordt dan - Doghiels-neftoft Croonkens-erupdts;, — ANN EN GAGE î dS Al Mi, U, NN „rt * € Djdt. Fn Oogſtmaendt maghmen ‘trip ſaedt bart deſe Wilde Peeen oft Paſtinaken pluchen ende vergade⸗ ren: Dan be bloemen ſtaen op haer ſchoonſte in Braeck⸗ maendt ende Hopmacndt. - — Naem. Dit wildt gheſlacht ban Peeen oft Paſtina⸗ ken met (rialle bladeren heet it Latijn Paſtinaca ſilue⸗ ris ende Paftinata filueftris renuifolia } Dat ig Wilde Paz ſtinake met Galle bladeren; in't Griechfcij Staphylinos Agios SragurnG- dyiO. De Kpotekers houbent voor aucus 5 ende pleghen vat felwe met goede veder „ende cock niet ſonder voorſpaet / ín ftede banden ten Daucus te dhebzupclien. Want s ſelve gheeft te hennen/ dat het in fi ven Boor den Dautus ghehouden wierdt: bead maer hee iseen medefoorte Gan den Dau- phraftiste weten Han de Peren / die (ale int Loo! avitel bermaentië) van © (tua fn?t genoemt ———— 9@1s dit tegen⸗ mepnlijck Biid Ee Ero — ę— oukens crundt / i “ en; Ore Prankig Paftenade fauuage; int Italiaenſch Paftinacd ladricas in’t Spaenſeh anahoria faluage. Atheneus ſchrift / Halt feggen ban —— Dat De Paſtinaca in't Griechteh Philtron ®/rpo? ghen worde ; en: dat fp den luft ban bijlagen Berm Gꝛpheus ſeyde oock / als Puinius —— vii, war krachts heeft om De liefde te Doen erderen. Al twelcke niet van De oprechte “Witre te tande meeft ghemeyne ende in de hoven e Tamme Paftimaken/oft oock bande Pezen/ maer Ban de teghenwoordighe Wilde Paſtinalien te verz ftaen ig : be Weleke meer kraches hebben tot de voorlepde di Dan de Tamme. Boo dat dit Pilot gheſlacht Lan s4Baftinaken den naem Pattinaca alleen bp ſonrniighe oudt — haer uytnernende kracht / ſchijnt ghevoert te pe tend nae bekender gewerk te zijn dant be Tanmefoorten, f — * Aerd; Kracht ende Werekinghe. ’Tfactt van deſe ABijde Peeen oft Paftinaken/ ense ootk haer We p arm ende Dreogh tot in Den tweeden grard mien oock outluptende / openende / e “pan krachten —— Put NK de Beer wortel oft Meum. 1062 De wortelen van dele Wilde Paſtinaken geloden / ende ghegeten / oft in aller voegen ingenomen/oft alfmen twa⸗ ter/Dact h ngheloden zijn, ghebrupelit Doen Water loſſen ende de piſſe vijfen; ende drijven ’tgraveel ende Den ghebro⸗ Ken ſteen upt ; ende iaghen De levende ende oock de doode zucht upt Den life: het weltk fp oock doen alfmenfe met genen peſſaris van onder infet. RR Fut kort gefepdt/ de wortelen Ban Bogels neſt zijn in _ alf€ haer werchingten flevcher bande Tanume Peeen oft Paftinaken; ende hebben eenighe kracht om ben bijflapens. » Juft te vermeerderen als Galenus betuyght: immers ſy hebben eenige windachtighe eygentheydt in haer : Doop DE welche ſy / nãe t leggen Han Oꝛvpheus / eenige kracht mogen Hebben or De lief De ende pleefchelijcke begeerte te Doen ko uen/oft te ontfteken/ als ghelepdt is. ij JA {net van Dit ghewas met Water oft Wijn gedronc⸗ fen/oft met eenen peſſus van onder ingefet /perweckt oock de maendtftonden ban de vrouwen : tlelpe laedt loft ooc li pe piffe ende tgraveel: ende te midts Dien feer goedt De gene pie quatijek weter loffen / die waterfuchtigh zún/ pine in De lide / ende in den bupck hebben : het ontdoet/ fchepde ende verdrijft alle winden ende opblalingen: Doet den ghe⸗ {wollen bupek fincken ende fincken : ende is feet nut on pe colijche ende pine in de armen oft oock pijne in de nie⸗ zen ende lendenen te born Gergaen/ met Wijn ingenomen⸗ oft daer in ghefoden : in der felper voegen gebrupekt is het gock feer goedt teghen het opftiighen ban be moeder, Fen fchrúft oock delen lade toe/ Dat De vrouwen daer af vꝛuchtbaer worden / ende lichtelijcher ontfangen / als (p pat bichwijle ghebrupeken. — ME felhe fact ingenomen wederſtaet alle vergift; ende fe goet teghen DE fteken oft beten vanalle fenijnighe dieven: ín woeghen/ dat de gene/ Die Dat laedt met eenighen dranck pft anders ghedyoncken oft ghegheten hebben / ban nerhande fenijnighe beeſten niet en lullen konnen beſtha⸗ Bight woꝛden / als Dioſcorides betuyght. BIIVOEGHSEL. It wildt ghellacht ban Peeen heeft noch etteliücke andere nae⸗ D men; te weten Cerafcome, Babyron ende Sycha int Sieckſch / in't Latijn Paftivaca ruftica; Caucahs Bellonij, als ſammighe miep: nen; ende Staphylinus Glueftris ; bp Lobel Genuina filueftris Paſti⸗ paca Diofcoridis; gft Carota filueftris vulgi,Sifer Lacune, ende Dau cus officinarams íw’t Engbelfch Wilt Carot ; in't Franch Panerz fauuâge; ende hier 8 —5 — — bel — — ma hmenſe it aftinaca ſilueſtris tenuitola at is Paſti mt! {malle blad 5 s erſe⸗ emen gheſaeyt zünde / als ſommighe Taroten oft Peeen. De blo bi xurpu g/ oft wat geels. De wor⸗ tel is (omtijdte heel klepn ; ende De ſteelkens en zijn hiet meer Dan ten panne haogty : maer fomtúdts / fepdt Lobel, wortele ſu — | gelijck de Eitorepe / ende loopt LIE oft ſes boeten Diep in actde. * ; 8 he Rs ak ommige houden dit ghewas boor den Oprechten Daucus Dieden —— Dat het ban Den Candiotfchen Baucug ners ghens in en berfchitt dan in De ffede ban groepen. Dan 'tghene Darmen Daucus Creticus noemt / verſthilt merckelijck ban Defe en ergen alien ende E De jbladers zijn klepner ende dunner dan Benthei-bladeren / De Dil ch. De bloemen zjn wit/groepende op kroonkens Bot oberbloedigh s ende is langhworpigh als Comijn, maer pit Í van } ende Welviecken: de : twelck meeft ghebru ' r wortel gock wel: ende Die Geet Kleyne Paftinake; ende is heeter eiste ſtercker ban teuck / ín fonderhepdt de ghene Die ett $ ; 5 —— alie weten ien gebeten / is oock een fooste ban 5 Comöns de ®Daucug : maer De bloemen zijn geel :tfacdt is bladeren als Coriander / maer ba heg Mind d _ Oprechten Daveus, ſeydt Cluſius / is mi _ Bergh-Daucus , it Latijn Daucus montanus, ban Elufie op De hoogte be den) rxghen van Dtiermarckt en á ‘upt eener wortel bijf oft fes tack mt finale lanker, als Die ban Beemd t wordt. Dan men ghebrupchtde — alleen over : Dieand Dic / fend Gupten gelacpe / bnmen wich / een Cruyde-Boeck Remberti Dodonzi. den ghemepnen Daucus / oft DE Wilde Peeen ban ſmaeck en reutk polnaer ghelyck. , ! : Agrío- Paftinaca, aft Wilde Paftinake van Candicn, beeft klepner ende Dicker bladeren Dan de gheinenne Peterfelie / brunn groen blinckende: Den feel draeght ten Eroon batt witte Bloemen / ende Daer nat ſaedt ais Peterselie ſaedt / maer kleyner / ſwartachtigh De wortel ig langh Hecht oft enckel! wit van binnen / ſmaeckende als (lepne Gerdt-uoten / met een ſchors bedeekt Die Baeft afgact, De bladeren verdrooghen in DEN Somer ; maer in Den Berfff kas inender andere upt de wortel / Die Den beelen Dinter ober blyven Dit ghetwas is tweederlep: want DE ſthorſſe ban de Wortel is fomz túdts rop / fomtijors fwart. De ſwarte forte Waft aldaer op't gheberapre/ ende oock in Dladonien : De roſſe waſt ac de ffeenz tatfen ban Candien/ in fonderhepbt ban Srabufa, Sommighe noemen Dit ghewas Saxifragias andere Bufclinon Plinij: maer De Eandt-liedteu teeter’t Wilde Paſtinake: Dan De Bhemepne Wilde Paftinake heeten De felbe Candiotten hedensdaeghs Staphylinon. Daucus fecundùs Diofcóridis, nag Dt mepuinghe ban Fabius Co⸗ lumna / is ’tghene Dat ban andere voor Apium Macedonicum oft Perrofelinum Macedonìeum gehouden wordt / in Candien ende oockt bp Venetie waſſende / met bladeren alg Die ban ghemepne Eppe; wiens fteel langhe igeren nae Dat bp gheſgeyt is voortkomt / veele witte bloem-kranffen dzaghende ; met kleyn ſaedt / Dat met witte rfingighepdr befet is / langhwornigh / welrieckende / ban ſmaeck fcherp ende op De tore brandende/bijnae als Comijn: feer krache tia omde pis teloffen. Jae hp houdt het boor krachtiger dan be ghemepne Eppe/alie’t dar Lobel anders gheboelt, Daucus Selinoïdes is een medefoorte Van Ben Doorgaenden Tweeden Dautus van Biofcorides: immers haer Eppe bladeren beefchilten ban deft onfe Wilde Peeen bladers, | k __Daucus ternus Diofcoridis, ban Ben felben Columna in Ita⸗ {ien ghebonden/ heeft cen witte Dunne wortel als eenen Radijs, ger Den feel voortkomt flinckende eude fchetp ban fmaeck ; bate - nae houtig ende ſonder ſtanck / nerghens toe nut: daer upe (prupe Ben ſteel / ghetackt / rondt ghelijfvigh / twet boeten hoogh / bol wit boon mergh / met fmaller en Dieper gheſneden bladeren bewaffen : want de onderfte bladeren zjn vondt gladt / ronder Dan Coriander loof / ende aen langer ribben ſtaende / eerſt een alleen/ Daer nae een aen’t upteefte/ ende twee teghen Den anderen oer; Daer nae Dier / Daer nae fes/ behalben het upterfte bladt. Op De tfoppen der ſteelen ſtaen veele witte bloemkrauſſen ſonder omz wind ſeis / begrijpende klepne bloemen, Bicht bp een / als Dille bloemen : maer tfacdt is kleyn / witachtigh / rupgh / den Antjs beft ghelijckende / van ſmacck (eer (chery / ſtereck Lan veuck / als Comijn / oft wat bockachtighe hebbende. Heten is nochtans gheen Saxifragia , als den bock achtighen veuck der bladeren foude moeten Betoone n : oock en is het gheen Saxifraga Pimpinella: want die heeft grooter bladeren/ alom vondt ghekertelt. Verande- ringhe, Domtijote sijn De bladeren aen Den ſteel waſſende groo⸗ ter/ teel Diep gheſneden. : 3 “_ Daucus Galeni ís bo hem eenerhande ghewas met Den Staphy= linus, dat is onfe Roode oft Geele Pecen. Paucus niger Theophrafti ig onfe Carote. Wilde Paftinake van Apulien; ban Den f ueftris Paftinaca Daucoïdes Apula gheheeten./ is De Wilde Paſti⸗ nake heel ghelhck / ende Daer ban nautws te onderfchepden boor datſe bloept : dan de bladeren zjn wat kleyner / ende in min Deez len ghefchepden. Den ſteel is vos) met Witte rupghte beſet / vouw din aenracchen : de bloemkranſſen ſpruypten oock upt den ſthoot ban de bladeren / ende zón plat/ vondt / grooter Ban nae eyſch: fben Columna Site Ì De bloemen zjn upt den witten Doncker peerfch : tſaedt is lange — worpiah! fmal/niet ffekeligh/ maer miet een vouwt witte rungigh⸗ Gepbt befet/ ende Daer in het Daucus-fatdt beft ghelijckendes Groen upt den peerfen/ bitter/wat ſterchrieckende. Den ſaetkrans ‘et Hupt niet rondt toe/ als hp droogt is / maer blijft open alseen Bogtelg-neft. Ve wortel 1 houtigh/ wit; foet van ſrnaeck / tertk van teutk. Doe dat het cen ban de ſoorten eet zen Dan Daucusfour De mogten weſen / daer Plinius ban fchrijft ; mart men vindtfe heels $ 5 — Zee Paftinake, in't Latijn Paſtinaca marina „hoort geck deed ‚ Paftinaken met malle bladeren : dan Die is Gier nat nacme Ban Creta marina. — — Wilde Paftinake mer ftekelighe vruchten, van den ſelben Co⸗ lumna Paftinaca echinophora Apula gheheeten (ende boot Scan dix oft oock boor Siter Ban ſommighe aen en) ig De Zee ftinake gengaende ſyn ſaedt alieenlgcken gheli r nee fnippelen berdeplt gheld fvigher nochtang/ende als tuſſthen De Kee-crupBen ende Eerdt truÿden middelbaer / uyt den „grifachtigh/ doer haer fachte rupghte. Den ſteel is dick / ander ⸗ {Ben boet B/ met ⸗ Bal 1 boet hoogt t foo veel fleelkens eude ſod· ſteelkens be⸗ ſſen / die in De roude ligahen/ dat Dit crundt eenen ronden kloot gelicht: De bladerkens Der — in kleyn pelt / ronder / ghelf vigher / maer De blader ap D'aerde) Die van De Caroten gelijck; doch in rd — — mighe Finocchio ceruon⸗ gheheeten — Aen: onfe gerne -b oe sie Ker —— — foet ban f: Het vijfde Deel. zenutwe binnen ín hebbende | ban ſmaeck fpecer 8 noch mals / volſappigh ende iongh sonde et mn rn} als be Caroten. Wet is cen wildt ghewas in Aputien / van ene Cen Caucalis mogen rekenen ; andere bp de eere ke ed ta marina ; andere bp het Ernngium oft Krups -wortele : d moge tetbaere wortel wijft upt Dat het bp de fran ben Water- Paftinake ís tweederiep bet een geftac t bp de tes ghenwoordighe ſmalbladige Paſtinaken oft ——— be del bp De Breebladighe: dan die zijn clacre beguacmer befchreben met den nasm ban Water- Eppe, Wilde Daucus van fommighe, it Latijn Dateus ſilueſtris Gale. ni, is De Cautalis hier nae beſchꝛeben. och van de krachten. Defe onfeâDilde Paſtinaken met fmals te bladeren moghen vrhelitk nhebrupeht woꝛden in ghebreke vart Den oprechter ende Candiotfchen Baurus / ghelyckmen felfe ín tijden ban Galenus plagh te Boen: Die ons raepde Daer ban noch eens foo veel te nemen alg ban Den Candiotfchen Dautus Tſacdt gedroucken / verwarmt / doet piſſen / verwerkt de maentz flonden/taeght de doode Wticht upt : met Wijn ghedroncken verz foet den Verouderden hoeft /berdrijft de kri — des buntks / is goedt teghen De beren van De Phalangien oft fch ijnige 5 — wederſtaet alle vergikt / ende doet den ſteen van de nieren oft id — ende opghelcwot verdrüft ende doet (cbepbent a oude gheſwillen De wortel met win ingenomemi in ſuderh pat Ban den Cars diotſchen / beneemt de kracht ban allerlep bergift : fp is oock nut om ‘trootmeliscen te ſtoppen / ſeggen (ommige/mer Wijn gedroncs Ken : ende eenen ſcrupel ſeffens ban de felbe met fes oncén Uppo⸗ tras ghenomen helpt de ghene die —— ende geplet zin:maer fe’t datter koxtfe bp is / mert falfe met Meede — De fclbe wortelen gepoedert ende met Meede oft honigh -water ghedroncken / openen De verſtaptheydt ban de lebeef milte / nieten ende lendenen : ende zijn midtsdien goedt tegen De geelſucht ende tegben ‘tgrabeel, De tanden met de felve fondom gheyeben ende ghekeutert / worden berloft ban pine ende fweeringde. Sp dienen Wel de ghene Die ſwaer ende Droekigh bas: gheeft zjn/ ende Drijber & — vochtigheden upt den | en Dautus fepdt „Plinius, tort inghegheven de bierboetige Dieten Die ghellaghen sin: ende gheneeft de pine des hoofts. laders And alle fchichten Die in’t lichaem ſtenen Den Daucus ban Candien ende Ftalien is krachtiger tenten —— bar Ark, ban alle de rid medefoozten ban Peeert HET X. CAPITEL. _ Van Ghemeyne Paftinaken. Gheflacht, D & Paftinaen met breeder bladeren, die biet te lande epghentlijch Paftinaken beeten/ zijn dock tweeder⸗ hande / Tam ende Wildt or, Deeerftefoorte van Dafimalen mèt breede blade⸗ en en / ban Geele en aen cen kina tarten erge gan Eſ⸗ gom: Lan ig twee — stef abi ghek Bene | Bechteh bs teen een — lenghde hoogt; eft beeft Deele voorkens ende ledekens gelijck de ſteelen Pan Eel: daer op/te Weten aen ’topperfte/Waffen breede tonde Eroonkens met geele Blepne bloemkens ende daer naë breedt, plat/conbr faedt/gettich Dat faedt ban Dille maer ter. De Wortel is dick ende langh/ wit tan Herwe/ / feex beguacm ende liefiütk om eten. Wilde ſoorte Dan Dit ghewas ig van —— ſtetien /bloem · krauſſen / geele bidemkens / ende ooch —— ged rondt ſaedt de — —— ame glen mei ꝛ oan baant at e — Kine —— wiet [oo begua eu. € Plactfe, pig oan hete migh en d dd ns faept: dan ſy bez fi ha er aerde / ————— ende bi diep n hier te lande chlandt — — —— - —— nova p Erde * — mate \ ———— teu ‘tweede iaer nae dat⸗ —— jn. bel BA besten oren — — Winter in den Berfft erde /totin’t tia derde dd toe/goedt ende — om dr za Warden, dt / van den Eermeue , bladt IK : — —— —— Het drij-en-tvvintighfte Boeck. 1053 Tamme oft — — Paftinattey. GE NN € Naem. 1, Vet eerſte van dele twee truyden / bat tant is ende gefaept woꝛdt / is hedensdaeghs met Ben arm Pa- ftinaca dver al bekent / ende in t Gutechfeh oock Staphyli « nos SraguAir Ge ghendemt : Daer nae heetmen Dat (cive in Bꝛabandt oock —— Paſtnaken; in Boogie duvtſchlandt Moͤrꝛen Weiſz Moͤren / ende gock Zam M ten. Wp hebben t in't Tatůn Paftinaca latitolia vat is Daz ftinake met breede bladeren / tot onderfehepdt van de Peeen ( die Paftinaca tenuifolia af — — Staphylinus san de ouders zijn) „Willen noemen; en: 5 meerder —— Paftirtaca latitoa (atiua , Dat ie int La⸗ * … De wilde fg: Abal breede biaderen. ri dgk — Ban conina » —— eonina ghenoemt. — wrd — betupght mm ſjn ghenoemt) is 5 — belen 4 Palma van — pe van de e oude fc en te weten be Da — bladeren / dat is Peren ende ſtinaken is van de oude ſchriſvers⸗ cha heden mides/int Grieckfch Elapho- — eh twee ſeer haeft ende lirntez chen en ve beſt hruvinge van het Ela- met — —— van dit tegenwoordigh cruyt vergelijcken eñ tp ſamen brenghen wil : Want dat de wore tel van Elaphobofcum getbaer ig / Dat bekent Dioſcorides — Den ſteel van Elaphoboſcum, ſeydt hy / is dien van de oft den ige Ate ghelijck as! 1e ekens verdeylt: de bladeren zijn * geet marve langher / ende als De bladeren ban ijn-boom / daer toe gockt — — elneden / ende wat rouw om — ir —— Weele tachige aen waſſiugen oft ¶ ris HA elan kroonkeng op ſtãen alg die Ban, met geel bloemen; ende daer naer Han de ee: e wortel is Dop vingeren le gher dick, wit, (bet vaut mach ú ide Hofton E'aagié lick b 4 B re wortelen van deſe Paſtinaken zijn matelijcken warm/⸗ _ Aitmaken met’ 1064 Wide Saftinaken met breede bladeren. * — — EBEN ib SS) —* EN nn Tlelbe ghedacht Ban Pa ſtina ken oft Slaphoboltum heeft oock noch etrelijcke andere naemen / die men onder de onepghene oft baftaert-toenaemen by Dioſcorides vindt⸗ te weten dele Grieckſche / Elaphicon, Nephrion , Ophige- tion, Ophioctonon, Herpyxe, Lyme, ende den Latjunfchen Cerui ocellus. —— q Aerd, Kracht ende Werckinghe. De ſoete ende eetba⸗ ie droogh dan Becht Gan aerd. cle „meer Dan De Kapen / ende oock Ban de Peeen oft. Carsten: ende Dat felve voedtfel is cotk wat dicker ende grover/ doch gheenlins guaedt oft onprijkeljch. — Meñ eet deſe Paftinaken gheloden oft immers niet „ouw : ende ſoo gegeten behouden fr eenige windtachtig⸗ jeobt. Aengaen de Het afgaen ende finchen / foo en dalen ſy nae beneden voch te haeſteljck noeste tvaeghelijch: en= _Deaengaende Den bupek / fp en maethen Dien nach weeck „noch Herdt : Dan ſy verwecken de piſſe / ende loffentwa- tet; ende zijn De mage / De nieven / de blafe ende ooch de bor⸗ fe oft longberen merckelijchen nut en ê Û ende beguaem. — . —_ Dit faedt Van De Paſtinaken foo wel bande Wilde alg Van de Tamme / is warmer endedroogher dan de worte Jeu / ſchier tot fm Den tweeden grach Komende: ente ze ae malen ne ODE en „glen / ende ont a tj ende o í te ij⸗ fen abelaoft, als Diofrorideg throft / dat het fripbt ensovatau oft arabe Dafa fo indie en alle bevgift / dat alte de Berten ende Binden / die De blade: „ren van't lele eten / foo bzp an atie vergif rie fenije „oorden /Dat haer gheen gangen / a t dierghelij „uple Bruppeude bergiftighe beeften Ginderen oft befha- ‘Higenen konnen Oderoni wordt het (redt bande Pa. t Tinte drincken ghegeben teghen alle fenij ant BMVOEGCH sry EE ineen Heeren. tems —— D de ixduntſth Hof-Paltinaken „ oft Moen van de hoveniers’, Koek Tamime More Boel mee Paliaaken: Zoommdgbe fe , * Li } ghemepne Paftinafien ín fwijfe getanpekt/ voeden „den Boot / Dickwijls gheenen anderhalven Boet hoo nbr? kwijls ghee 5 q fmaeck loet⸗ feer licfiijck ende aen — lat oto’ ie : Cruydt- Boeck Remberti Dodonæi. fanfen heerenfe Panerz , Paftinades ende Paftinaques , ſommighe Cheruys gheiyck fp de Surcker⸗ wortelkens ghemeynlck noez men St Latijn heetenſe ſonmighe Paftinaca veterum proprië di. Ga, oft als Lobel fenbt/-Paftinaca domeftica volgi. Sn Duptſeh⸗ ‚ Tandt heeten fp oock fomtijdtg Welch Pererlin oft Peltnachen; in ' Ztalten Paltinaca dometfticas in Enghelandt Perfenippe. De Wilde Paftinaken met breede bladeren , Daer Wp bier a handelen / verſchillen merckelijcken ban De Wilde Preen/ Dor gijelg-neft oft Uroothkens-ceupdt Dat Wilde Paftinaken mer final Îe bladeren heet ; want defe onfe teahenwoordighe Wilde Paſti⸗ haken zjn van bladeren breedt /- hochtans wat fmaller dan de @Eamme : de ffeeler zin oock Dunnet. Van de felhe/ ſoo Loter Beeupeht/ alfmenffe Caept ende oeffent ghelijck de Tamme Paftis neken/krijghen Schoone groote wortelen / ſeer goedt ende foet om eren. Lobel noemtfe Wilde Paftinake van de Barbaren, oft Baucia” oft Oprecht Elaphobofcum ban Biofcorides. Sommighe heeten fe Elaphobofcum filueftte, in onſe tacl Wilde Moren; in’t ooge Bupefeij cock Wild Meren ; twe Franſons Cheruy fauuage: ín Canbien heetenfe Staphylinon. Het Elaphobofcum ban Montpeil⸗ liers/ fepöt Label/ bat ten ſpüſe van De herten is verſthilt veel van het oprecht Elaphobo ſtum ban Diofcortdes: want Dat is anders niee Dan cen Bupieurun met breede bladers, d Noch van de krachten: De Paftinaken mogen een iger oft twee in d'aerde goedt gehouden worden ; om in den Winter ende Darten te frbtenjote in Meel onde Boter oft Olie te hacken) in frez De ban Difch: ende foo ghegeten zjnde / zjn ſy nut De fwacrmors dighe menſchen / ende vermeerderen De luftighepdt enùe bleelt heihe⸗ “Ke begheerte der mannen ende vzouwen De ſewe worteien ver ſoeten oock De pie ban der ſÿden / verdry⸗ ben de winden ende weedom van den buptk; ende zijn goedt de ghene die verreckt zyn / oft ban binnen gequetft oft geborften zijn. Ken ven bais gebhangen/zijn goedt tegen De fwillinge van den hars “ende keele: Andere ſegghen / dat de ghene/ Die deſe Wortel over bun ' —— [bat gheen vergiftigh dier beſchadight en konnen woz den We ſelve beel ghebauyckt / maecken Dat de brouwen haer maendtſtonden tee vechter that kryghen; ende doenſe vruchtbaer worden: vau onder ingheſtelen maecken deck lichten arbepot De bladeren niet Honigh opghelendt / ſupvperen ende gheneſen de boortsetende zeerigheden. fen De ionghe malfche ſteelen wierden in tijden ban Diofcorides boor moes ev . — ven $ Fut laetfte van Men wordt een water unt dit gantſthe ghe⸗ Was ghediſtillerrt; Ban tweleke Dep oncen ſeffens ghedzonten / Smo ghens ende ’'gavonats/ende opghekepde oft gheftreken) ghe⸗ neeſt De beroderthendt / geraeckte cade beende Teden : ’tftlbe Hott wien — oncen ſeffens ghedzoncken maeckt luft ende kracht an Hij NE, Pe é 5 Die Han Candien eten De wortelen met de bladeren ban bus — oft Wilde Paſtinaken in De Lente / gheſoden zünde. „Enge de Wilde Paftinake ban deſen lande / iu De boden ghe⸗ brogbt / ende gheoeffent zónde / gock goedt om eten / eũde binae foo fmacchelgck ate be Tamme. et ed HET XL CAPITEL Van Suycker-wortelen. — Ghedaente — ESerillen oft Suycker· wortelen hebben ooch veele D bladeren/ aen een ſteelnen oft middelribbe waſſende; Han de welche elck bijſonder bladt rondom De kanten pock wat ghekertelt oft ghefchaerdt is / maer Rlépner/ geoener ende gladder oft Kaeler dan de bladeren Han de Ghemepne Paftinaken : Daer tuſſthen Komen korte ſtee⸗ Kraugkens/ draghende witachtighe bloe mkens: ende daer nae volghet bat Ieedachtighis . De wortelkens zn Wit/ ende hanghen geel bp een / ende zijn een palme langh/ bickwijls dunner dan cenen vingher / in?tmidden een hardachtighe zenuwe hebbende AAE, gan À ughenaem om bede OR g Plaete. Dit ghewas wordt in de hoven gefaept / maer meeſt dooz Be wortelen vernenighvuldight ende geplant: Want men tretkt de dickſte ende grootſte woztelen af ont — teeten/ ende men fteecht de dunſte ende Kle wederom ín baerde; die teghen dat naeſte iaer groot Worden ende 5 beguaen: eten, EE EEN ef en GRA Tide betilanten oft brie ban De ze : Oa Waffen tonde hroonkens oft bloem- Ker-mortelheng ghefchtedt . lerbeguaemelijchfie Beert oft Apt / “te meten er De fteelen woor thomen ſchieten: ende dan zj oft grootfte worte⸗ Ten mee 1 gefoden ende te worden / alsdan ende Hiefijclthepdt hebliêude. pefe wortellens laet ftaen lander verplanten /foa fp haer bloemen ende laedt in de Popmaeudtende BERDE MOE nn — bn Het vijfde Deel. Coupekex-Goatelen oft Gerittey. A, Nil —_q Naem. Sn Peberlandt worden defe wortelkehs nat tmden ſuyckerachtighen oft foeten (maechk Dupcker- Wortelen ghepeeten ; ende ſomtijdts oock Serillen; in Pranckvijck Cheruy; in Hooghdupytſchlandi Gierlin / oft / alg Tragus ſeydt / Zam garien: Rapuntzelen; in Spae⸗ gnien Cherinia; in Italien sifzro; in Enghel Haeren Griechfchen naem is Sifaron zige» ; ende Daer een eene oee Meu We ij eggen / Sexuillum, Geral m oft Seruilla; ae Den Je aem Sacchareg radicule. En ; aak eed ede te Goomen — Slot Aen Plinius be en in 5. apt wars lijns beeeh CODE À \ de medichn· cruyden —— moet het Siſer „gork gherekent Worden: twelck den Tiberius bez Kent ghemaecht heeft / ende Ban grooter Weerden heeft doen Worden; die Dat Selve alle faer upt Duytſchlandt bp hem te Koomen / oft dh onthiel/ bede bꝛen⸗ ghen. Dan de plaetfe daer het Diler van komt / is omtrent een Cafteeldat aen den Bhijn lepdt/ Gelduba genoemt. $ Secacul. Aen —— Supcker wortel voor he —* van ſchrijft in fijn 89. ighe vermoeden / Bat dele te houden is / daer Se⸗ fi he sd —55 — zjn tp leer A gghen: Want dieen zijn niet; gemerc! —* bhp het Setacul beft heijft met van lulben, dat jg ban ten / alg Mattheus Dplvaticus dat woordt jelt: ende bt een ſwarte Brucht voort foo groot - oft v epdt / ende foet Han Granum Culcul ghengemt worst. waer dit ong tegenwoordig ghewas oft Dupcker-wor- a pt en heeft gheen bladeren als Erwten loof / noch; 3 Boort de Cice⸗ En — ren e: ſoo dat hier uyt ghenoegh bid an/bat vele Supcher-woztelen van het Setarul teer Heel Bertehillen / ‘twelch verre ís ban ’tgene dat ſp fouden weten. ir bf —— rd J— gu redelücken ende matelijcken warm ende Besitban aad fp wogen Geeft ende licferlek verdowwe andt Seyrret. Het drij-en-tvvintighfte Boeck. 106$ oft Berteert : ende ſinthen niet traeghelijëk nac beneden : (p_gheven tamelijch veel woedtfelg/ ende en zun miet QUAEDE ban fap: fp hebben ooch eenigtze windachtigh · pepdt im harr / Doog de welcke fp Den mentcij tot vn bepdt oft hefpe verweeken. Men eet defe Dupeker-wortelkens gheſoden oft anders gaer ghemaeckt zijnde; te weten fomtijbts met Nzijn/ Dout ende wat Oliep/ alfinen het ander Dalaet pleegh te Doen: fomtijdtsfrijtmenfe oft raoftmenfe in Olie oft Bo⸗ ter ende in Beele andere Wirten. In Dwabentandt/ fepdt onp eroldus ⸗ —n eydt Hieronnmus Heroldus / ple⸗ roubskens deſe Duprher-wortelkens veel gar te maecken / ende hun mans t eten te geben : twelck haer bepde niet qualijck en bekomt, BIVOEGHSEL, D Efe Suycker-wortelen verfchitten ghendegh ban de Suycker pecen: Want Die heeren in t Ratyu Caram oft Carui, als elders betoont he hoe Wel Bat Den Franfchen naem van deſe teghenwoordighe Zupcker-wortelkeng / te weren Cheruy oft Ceruy, daer oock groote ghelhtkeniſſe mede beeft. Plinius noemt beft Dupcher-worrelkens Siter ; ende fchütit Baer een Wilne mes de ſoorte ban gekent te hebben / De tamme feer gleltiekende / vie bp Sifererraticum hiet : dan de felbe is miffchien de Water-Eps pe/ van andere Water Paftinake/ in't Latijn Lauer oft Son ghe⸗ heeten: want voorwaer fp is dit ons Mupcker-wortelkens crupot ban ghedaente der bladeren foo ſeer / Dat Kebel twuyfſelt / oft bet ben naem Silarum nae het Sium ghekreghen ende behou⸗ Den heeft. Deſe Dupeker-wortelkens worden meer in Langues Bock endt ier telande dan in Italien ghebonden : daerſe noche tans oock Wel ſomtudts inbe hoven onderhouden worden / als Fabius Columna tupght./ endt Carora bianca tn Apulien heeten, Sy hebben dat bemdte in haer/ te Weten dat fp wel wit zjn alfmenfe fchoon maeckt oft fchetor / dan daer traent een geel oft roodtachtigh fap upt/ twelck De Handen ban be ghene Diefe ſchoon maecken foo berwet / Dat Die roſſe bertwe boor De dap daghen niet en vergaet. Den felben Lobel twijffele/oft fp niet wel Alphodelus Hefiodi en ſouden mogen heeren / om Dat Be wortelkens veel bp ten boortkomen alg Die ban De Affodilien/ daer den ouden Grieck⸗ fcben Poet, ban / be bat fp be mene ſchen feer nuttelijck ende t ban fmaeck zijn. Want onfen Aſphodelus Dioſtoꝛides is eer een voedt ſelxnde ijſe ban de pen oft Verckens / Dan ban den menſche. engaende den naem Sitcr oft SiCarum , Ben Gelaen Columna en. is daer niet tegen datſe foo mogten — unochtans twujfft it bp oock / ottſe niet eer De Scandix der Griechen enig. Dau ban — ed hebben wp op berfchepden andere plactfen aes zoken. — van Syrien, int Latijn Paftinaca Syriaca, Die Raus Wolfius boor ten medefoorte Dan het Mifer houdt / heeft met deſe je ker-wortelkens wat ghemepns ; ende Gp noemtfs oock itt Latijn Secacul Arabum: Be welcke in De hoven ban Sprien eel onderhouden wordt / met een gladde bieuckfaeme malſſe bgrautw / — wit / ei wed — eenen ving anderhalben vinghets langh⸗ de langh / in ſtede ban ſaſelinghen ertelijcke knobbelen hebbende / ie vond zijn als wratten/aenghenaem ende (oer bar : wiens fleet ende bloem-kranffe Dit heeft: maer De bloem is geel! Daer onfe Geele Deef foo wel Be Duptker-wortelkens als de Carui witte bloemen hebben. Def wortelen — Pfamen ghehecht ende bewaert / om — — met ſmalle bladeren / oft Vo 3 d Noch van de Krachten. Gert ſmaeck bande Supcker wortel⸗ kens ís lieflücket i aſtinaken / hoe wel bat daer ijbts wat bitterheydts bp íe; De welcke haer benomen wordt / als fp gheſoden / in meel It ende in Boter oft @lie ghebacken / ende Dan met Dupcher Beftvopt ghegheten wer⸗ den : om Den Wille ban deſe bitterhepdt houdenſe ſommighe _ boor dꝛoogh ende warm Van aerd / van bepdig in den derden me zden zynde oft ghebacken / zr fp Lieftijek om eten / ſepdt Diofcorides / vn * —— verwecken den gt ende luft om eten / end⸗ chen. MEt “ban net crupdt ſelve met enten nick ghedroncken / fg en bupckloop di A oi aat à fact ie ban ſtoffe / ende berdeplende; ende met Due oft fin bak oben gbeneef ing zin De gheue Die Den hick ende krimpinghe in den Dit. ' inius fepot/dat het Wildt Siſer / dat is Be wilde foorte van dit — Be aisle verdift deu bi us luft vermeer⸗ dert / het heete ffercht Ban de ghene Die ban fieckte Wederom behoe men/oft ban de ghene die Door langh bractken oft overgheven Nap ‘oft Aauw geworden zin ' "@feiwe crupdr is goeùt teghen het ingenomen Buichfitvers aje — Beraelides berfekerde. Daerom hebben ſommighe quali derrechte Alchimiſten met de roode verwe van t fap/ DA wortelkens traent / ook ier Brembrg boor / DAE ontdecken. Ed 1066 Die van Apulien frten deſe woꝛtelkens in Olie ghelick ſp de Paſtinaken oock pleghen te Doen / ín ſonderhendt in De Difch-Haz hen/in meel ghetwentelt zynde / oft anders: gelijck Wp de felbe in Boter pleghen te backen/Boch meeft fondèr meel. : S fiaotenfe gock / ende ſiebenſe inBaniab/ foo dick ende hard pls Peck / ende maecken daer koeckstens Van/ alſmen elders ban De Amandelen pleegh te Doen : ende Die noemen fp dock Copera oft Coptata Opt Ftaliaenfeh : twelck een ſeer aenghenaeme ſpüſe iu; foo bat de ghene dieſe maecken / daer ſeer veel aen Wirinen : ende Die ſebbe korckskens ſcheucken fp im De Vierg-heplighdaggen/ ende in den eerſten dagh ban Het iatt/ boor eenen Nieuwen faer; niet de kinderen/ alfmen Bier te lande Doet / maer elck fijn brienden/ Ban wat ouderdom fp oock zijn; boor een groote fchenchagie ; in (onz Berhepdt de brupdegoms/die Wat oudtachtigh zjn / ende twel wat verſterckinghes behoeden, MET. XIE-CAPETEL Van Loock. Gheflachten; E gheſlachten ban oock zijn tweederlen; te weten het Tam; tweltk wederom ín meer andere geflach= D ten verdeylt wordt; ende het Wildt / dat oock veelderley íg. Bet Tam fullen Wp in dít teghenwoordigh Canitel beſchrijven / met twee Ban fijn medefoorten + ende Van't Wildt Cullen Wp in de volghende Lapitelen handelen. Fam Loock, € Ghedaente, r, Wet ghemepufte gellacht ban Loocti/ Dat Tam is „ende ín De hoven onderhouden Wordt / Geeft eeu ronde Wortel / ghelijck eenen bulbus oft Hjupn-bol/ „Ban binnen Wit/ende vollappigh / ſterck van veuck / ende leer fcherp ban lmaeck / eft op de tonge bijtende’ Han bupz ten met Dunne bliefachtighe vpt Ben Witten heel licht peer⸗ —— bedecht / ende Han Beele aen cen hangbenpe teren oft klepne heernen; die oock met Biergelijcke ael- Tekens! bewonden ende Ban een ghefehepden 3zún/ tlamen bergadert : van de welche nae beneden veele, _bunnevefelingbekege als draepfiens oft hamkene afghez fonden worden / ende dit ghewas oon? wortelen (trecken. Dijn bladeren zijn groen / langhworpigh/ als de Aiuyn⸗ bladers: tuſſt hen de welcke voortkomt eenen ronden tol den fteel / Daer de bloemen ende 'tfaedt op Waffen / de bloemen ende Den fade van Wupn ghelijck ; En maer dit dat is Ghemepn Cam Cruydt-Boeek Remberti Dodouæi. voortkomen van den ſteel gebeurt Leer lelden / ende dat (ef ve nimamermeer Get eerſte oft het tweede iaer / maer Beelg faeren nae dat het gheſacyt is: ende Dit is De ovrlacthe waersm Dattet veeie geme ynt hebben Dat het Loock gee nen fleel/bloemen oft facdt Boorten Hogbt. z. Bet tweede ghefiacht Lan Cam Lootk is ban Dare rius Eordus befcijze wen / ende heeft cen klepuer Wortels gan niet foo veele filifteren/acren oft keernen Pfamen bere gabert; de welcke bloot eú fonder ernighe bijfondere plieg- hens zijn ; maer al Pfamen ín een geineyn heel dun bleeck peerſachtigh gelleken gewonden zijn. Ve bladerg zijn alg die van tgemepn Tam Loork/maer wat iltyner. Daer tuffeen prupt cen rondt fteelken /anderhalwen bore hoogt, Kael ende gladt / op fijn tfop cen ſpits Goofdeken Dragtende / met cen wit velleken oft vlieskien hedeche ; ’twelek met der thdt opengaende oft brekende / de rype vruchten vertoont / die vondt zijn als ballekens / grooter dan Erwten / dzuyfs ghewüs aen een hanghendẽ / Lan bupten peerlachtigh ban Berle / maer Ban binnen Wits voorts Ban reuch ende oock Han ſnigeck De kliſterkens oft keernſiens ban be Wortelen ſelve heel ghelijckz de Weicke in per aerden gheſteken / uytſpruyten „ende loof / ſteelen ende bloemen krijghen Rs 3. Bet derde ghelacht han Tam Loock is Ban Colu⸗ mella vermaent / Die lepdt dat het Heel beter ende weeldi⸗ ger groept dan tgemepn Tam Loock; maer anders tels e aengaende fijn mentghvnldige aen een hanghende mi⸗ ſteren oft Wortelen Geel wel ghelijcht. Plinius betuyght oock Dat vit Loock Beel grooter is dan t Ghemeyn. Plaerfe, 1, Det Oomen Cam Lootk Wordt in de hoz ben vet mee ft alle landen onderhouden ende geoeffent: en⸗ Petrus Crefrentins betupgt, geineynlick een palme ver⸗ te van malkanderen gjefer. 2. Det ander gefiacht wordt ín Wuptfchlendt ende oock Wel elders in emmise moeg- \ de in goede doch niet leer gemefte aerde gheſaeyt ende/ alg ° hoen onderhouden, 3, Det berde gheflacht pleegh meest. in Aftijcken ahefacptte Brgzben ; ende Wierdt Beel ban de landelieden gheacht ende bp hun pappen ende bip gebaen/ als Plinius betuyght int s-capitel ban ſju 19, boeck: enz De/ alg Palladius vaer van fchetift „het aerdt beft in Witz achtighe ende Wel omatelnitte ende gevoerde aerde/ ſon⸗ Der eenig) meft : alie’ faeche dat het dock in ander aerbe groepen kan / als Petrus Crelrentiug betuyght. — Lijdt. Alle defoorten van Tam Hoocit worden be⸗ quãaeme lck ghefaept/ oft ín d aerde geſteken in de maendt Han Hovember oft Veceniber / als Palladiug betupghts ban Petrus Erefcenttug fepdt Datmenfe oock Wel in Deptember/ Betoher/ Fehguariug ende Heert fapen magb/ende ín Warme landen in December, — ¶ Naem. Dit gewas wordt ín onfe tgele Loock gehee⸗ ten; ende tot onderſchil van De wilde gheſlachten Tam Loock; int Latin ende in de Apotelien Allium ende Al- Ham ſatiuum; mt Hooghduytſch Knoblauch; in't Frans fopg Ail oft Aux; in't Spaenſth 4io ende Alho; in't Ftas lia enſt — Beemt Czeſnek; int Engelfch Garlpke, In t Gꝛietkith heet het Scorodon Zxioodor , ende met ba⸗ faerdt-naemen Gebofcon TiCoa ov eude Elaphobofcon E’ag- pöCornov. F .Het eerſte ghellacht wordt Allium ſatiuum primum, dock / gheheeten. — Fine z, Det tweede ghelacht noemt Valerius Coꝛdus Ame Se Phícarpon lep hlifters daerde in ſtede baie faedt, Wpnroghen't Tweede Tant Loock noemen; in't Latijn Allium Auuum fecundum. — 3. Det Derde gheflacht is van Columella int 11, boeck Vlpicum genoemt: wp noemen’t Allium fariuum tertium, dar is Derde Tam Loock. Awt Griectrh heet het Aphro- af bet op pleegty te feorodon A'opoonspodor „ 11ä’t fehupm d woꝛpen/ſoo — mennt / feggbenbde/ Dit geflacht ban A ooch met Olie ende Azijn geftoaten sijnde/pleeghe wone berlijcken veel lchuym ende bobhelen op te worpen, felwen- Pliniug noemt Het ooch-Antifcorodon A'vricnipoSen in't Grieckleh/ ende Alliam Cyprium in't Latijn. Ditiele ve Loock (oude gock neiffehien wel moghen welen bat gez. flacht ban Loock ; tweick Molyza M ó2uZa gan Galenus — — Lin Expofidonelinguarum Hippocratis) ende een euckel hooft oft bsortel Heeft, in geen kliftever oft Keeruen berdepit/ghelick het eerfte ende gemepu genaeht Ban Hooch pieegbtewelen, enden — Auoiraprov op't Griechtth/ om dat het tweeder draeght ; te weten onder D'aerde ende hover ende oock ban andere oude fchpijers Vipicum oft Allium * … Her vijfde Deel. € Aerd, Krachtende Werckinghe. @am 3 oock is feer ſcherp van ſmaeck / heel verdꝛooghende ende sind enz de Ban aerd/ Wel tot in den Hierden graed / als Galenus betupght: in voeghen dat het door fou fcherpighepdt ende hitte De hupt bezeert ende herblupftert / ende daer biep: nen oft blaegkeng op doet komen. … à _ Loock boo (pijle ghebꝛuycut/ ver warmt het heele lich: aem ſterckelijck ende doet de grote tacpe vothtigheden / de daer in verſprepdt zijn / ſchey den ende vijfen/ende maeckt die Dun ende los het heeft ooch kracht om te verteeren ende alderlepe verſtoptheydt te openen. Loock ig goedt teghen alle fenijn ende koudt vergift / in be ſpijle ghenut oft in Wijn geloden / ende Daer af gedront: ken/oft oock anderg rn ende is goedt op De beten ende ftelken Ban alle —— ghedierten / als Spinnen/ Scorpioenen / Adderen / Slanghen / ende dierghelijche. Delfs upt lijn eyghen nature foo wederſtaet het alle fenijn foo fterckelijck / Dat alle fenijnigh ghedierie Daer af wegh Blieden fal : ende daeroni wordt het Han Galenus / Der landt-lieden Theriakelghenoemt, Dan Loork/fonderlinghen rouw/ Lòoy fpijteingheno- men /eun geeft het ad rme boedtfel; maer doet Daer quãedt / feer heet eñ ſchery fap oft bloedt in groepen. Daerom allebe gene/die heet ban eomplerieoft gefkateenits fe deg lichaems zijn / moeten hun * allen wel wachten van't Loock teghebrupcken. Haer alg het gefoden oft in Water ghekot kt Woyt/tot dat het fijn fcherpighept verlieft/ Pan en ig het foo krachtigh niet/ ende en mactht niet meer: foo quaet bloet / als Galentis betupgt; hoe Wel dat het den lijve algdan oock feer luttel voedfelg bp brenght:nochtang oo voedet meer Dan als het rouw ín ren Wordt. ILootk boor ſpjſe ghebrupcht / aertende beſt hermt De ghene Die veelerhande quade vuyle wateren drincken moeten / dat fp daer niet ſieck af en worden: daerom is het ſeer nut boo? de ſchipparende ende andere tepfende lieden. Tlelve Loock rouw oft ghefoden/oft dock anders bez repbt zijnde gegeten/ maeckt De ſtemme helder ende hlaer } ende gheneeft oft verfacht den verouderden Hoeft, Bet doet oock Water maecken ende de piſſe loffen. Bet doet oock alle Winden -felepden: . * Toock is oock Feer goedt de ghene die waterſuchtigh zijn / ende met koudt water verladen zijn : Want het ver⸗ dꝛooght de maghe/ ende tgantſche inghewant / ende Betz teert het Water: Daer-en-bopen foo en matcht het geenen fonderlinghen boft. 5 3L oock doobet oock nde iaeght af alie bzetbe ende ande: re wormen van den bupck : ende Daeromt wordt De kinde: ven /Die wormachtigh zijn / Leer nuttelijck Meick te drincz —— daer Loock ín ghef: ighe lieden * ende dan eñ is het, foo ſt oben is. - baden het Loock met Vieeſch· oabriende it marc Dt mage té helpen /ende aen « ende diet de oortkonren:enbe Daer-en-boten is het ſche tegen de peft ende de befmettingbe deg Tochtg te bewaeren ende te beſchermen. — Water/ Baer de tfoppen vande Loock-bladerer ingelo⸗ Ben zin / iaeght de naegeoorte af/ende verwerkt de maent- ſtonden / Alg Be prouwen daer in fitten / foo Dioſtorides Betupght : 'tlelve vermagh het Loock oock / allmen dat op gleepende kolen brandt / ende de vzouwen dien toock dranck ghebrupekt / doodet de gan onder hen. 1E is / boor nea menſch over fijn lichaem Water / daer Loo met s@lelbe Lootk tot aſſchen ghebrandt / ende met Bonigh eſt de cra: en ende ⸗ ende d en Pile de gelwillen omtrent de oogen/ oock elbers/ hypopia ghenoemt: iergelge fig gaoedt tegen het wilt bier ende di Neben met @lieaft Baloe ben De ermengbt/ende d ee Rec op che tt d eken / is feex goedt tot De quade Witte zeerigheden / loopende gaten placken ende Ban den hoofde / ende tot alle-guade : —— ſcheiferen wan den hoofde Sproeten, bꝛupcui / oft als een ffobingbe op Deh bupck ft pprt bande vuyle oft bremde - Het drij-en-twintighfte Boeck. r067 ot de pijne ban De tanden is Hooch (eer gordt : want bet doct die Bergaen/ alfmeu’t met Azun frost of tſtampt / ende teghen de tanden lendt ; oft alfmen’t alteen oft met Wat Wieroocks oft vettightydt ban Herſt · boom in Waz if ——— hijs 5* mond — t houdt / oft daer me- u oelt; oft allmen ‘tfelbe in de gaten Ban de — —— — rar met Conn ende Dijglje-bladeren vermenght / ende opghelendt/ghjenceft de beren van dat vergiftigh ges 5** F Mus arancus beet/enbe een foaste ban Dyinne- BIIJVOEGHSEL: It Koock heer tot onderfchit van de wilde oozten in't Boogh⸗ D Duptfeh Garten Knoblauch , Abfchlag 8 —E — Daer nae in anfe tael oock Af Loock ende Koop Loock; in't Enz gelfth Gardlcke : {n’t Sriechfcn/ ſepdt Lobel; is her Scorodon gez heeten om Dat ber den menfche beweegt tot upt-teckinge met gas pen ende geeutwen/ Dat in’t Griechích Scorodonilmos beet : tweick Dat Doet/ dooz dien Dar het ban hem ghteft eenigen frercken reuch/ ende gheeft in Ben mondt een onliefjche fcherpbepdt/ alfmen dar etet / ende Drift De onnutte buple dompen ter Guptwaerts. Loek met roode khufters woꝛdt in ſommight boven ghebondens “twelck het ghemeyn Loock anders in alles heel wel gtjetdche. ‚ Keock wordt red met Den Kiupn/niet met den geteelen holy — nt gd j * A wf —* bol rr — aIdt gl t op veelder e / als it langh gheſchre⸗ ben ſtaet ín De Oötthen ben be Landtwinn Bet groept ooch han ſaedt / maer traegbelijek : ende centge ver ſekeren Dat het facht ban onberplant Kooch/gefaept zunde / tot bijf oft ſes venfen toe, ten tactften cen bergiftige wortel boorthrengyt. Ende voorwaer/ bier te lande ie De eerfte ſoorte ban Loock/Die ſaedt boortbren ght/ van heele hopeniers niet bekent: de welche anders gheen Loock in hurt boer en onderhouden / Dan. dat klifterhens Mm ffeoe van facdt Beeft/te weten De tweede foorte: tae fp ſullen led het Loock nimmern faebt en heeft : twoelck Bodoneus nochtans met de befcheginghe ban De cerffe ſoorte anders betoont beeft. … Loock t feer wel ongedeckt op ſtroo / oft inden toock / in de fchouwe gbebangbens oft cen weynigh in fout water ghe⸗ gps: Om Dat langh goedt te houden/moet tet Wel rijp zn / enz in gedzoogbt/ende Daer nat uptde Bonne tueen dzoo⸗ ghe plaetfe bewaert worden. Doch ſultks en is niet bequaem om te k neen. Grot f > ‚Noch van de krachten. Zoock is (eben) therwarmt / bits dꝛuft unt / beroert ben bupek / beroorfaecht ont ſtekinighen / ende maeckt bozft/fepdt Dioſcordes maer Attius ſeydt dat her Den felben ver⸗ laet:het maeckt winden / eñ veel gheten zjnde betdupftert 'tgeficht/ delijck den hoofde ende De nieren; ende het berdroogdt het mannelijck faedt. aer De ghent Die bol quade vochtighept xn ban Bupten oft ban binnen Ben life / (uilen ’rLoock ma: —* ende het is goedt de arbeyders ende (laden die altjdts water brinchen / ende Koude anberdouwelcke ſphſe eten. Daet zyjuder gock Deele Die in't eerfte Ban de Lente alle morgen Loock met ver⸗ ſche Boter eten/ berhopende daer doo, tgheheele iaer oder ſterck Ênde gbefone: te blijjben. … VE é Plinius ſchft / dat Laoch met Pantorie oft in een Dighe gez fieken ende ghegheten/den Bupek tweeck maeckt : tweich Dat noth 5 groen zact Coziander in onghemengjden Wou ‚Loock ig oock geent op de gheſwilien ende ſweeringhen ban de Ee bic gedaen nao water/Daer dat m gheſeden 5 verouderden hoeft / bie fnen oorſprongh upt kous he heeft) is fest goedt datmen Bet hol van de boeten / Den rugh⸗ att/ende Be hupften omtrent De pols met een ſalbe wrijft /Die gee maeckt ís Han dꝛp bollen Looekg wel gheſtooten ende ggemenght ch eind É Yad. eer ſpſe in oude tüden ate —— Myrroron ghebeeten / bez berweeken / om be monden ban De aders ſuchtighe te ghenefen. De Turcken an Dick tantert/ ſarp / gheron⸗ gljeftremt. melck,/_ dat fp Lugurch noemen / daer fp. 7 m ken van ſommighe boor een * egen gelen bp aas ben faen oft ſueren toom : fg Boen Dat pock bp Hunnen Caimak oft | bat is voten Loock in gheſoden is / in clifterien gez lepdt / verdrijft De dep —— — ighebieren met ſzuen reuckz treckt ob Ki heeft : n. * ke —* mét / an De buite tje pok : laet he f fkeerhter af in dooie / np De fpde Daer Ghp De pij? Mawet ‘shooch wet. Ganfen-fpmout/ ade fleet he ren eren baloe mi patop De A ie net benee 1068 Cruydr-Boeck Remberti Dodonæi. bun Loock met beefcht Boter teten gheben / oft een plaefter daer af } 5 it Lo ock met ſmi afte bladeren: matchen / ende op het putteken ban de maghe legghen. Be ahene/die qualijck hun Water konnen maceken/ oft ban den atavecle ghequelt zijn/ gjeboelen groote laveniſſe door Loock te eten. Losck ghewreven / ende op den ſlaep ban Den hoofde ghelepdt / doet De versuderde pijne ban den hoofde vergaen. Tegen ve peft neemt een bolieken Loocke / tien Rupte blaz Bers / ende foo veel Stinthende Gouwe / al tfamen met witten Wia ende wat gebranden Wijn gheftootens het welck doorgedaen hebbende / ſalmen daer af cenen goeden teughe ingheven. Is t dat ap Loor Get aenkomen Van De kortſe etet een bolle⸗ ken ghepeit Lootk/ gijp ſuit De bevinghe der kortſen berliefen/ — als De fievcke landt-lieden verſekeren ende verſocht hebben. d Sommighe binden Loock Des nachts aen bepde de hertvin⸗ —— fende verhopen Daer mede De vierdedaeghſche kortſe te ver⸗ rijen. ——— anp Loock met Berchend-liefe hermenght/ doet ſchepden alle herbe quade Berouderde ghefwillen: met Soller / ende met Berft ver⸗ menght / treckt het upe alle ouacdthepde Dan de fiftelen ende loo⸗ pende gaten/als Plinius fepdt. Loock met honigh ende Mepfche boter ghemengöt / rexnight Î ob handen Die met Veel grobighepdt ende rouwighepdt overto⸗ Shen zjn. Be hoenderen als fp de fprouts hebben / worden mit Loock ghenefen. Dan de hoenders ende oock andere beeſten / diemen doo⸗ Den Wit, en moetmen gheen Loock teten geven dan langh eermenſe s Toaden fat: bant hun Lieeftt ſoude Daer nae ſmaecken. Selfs / de eperen ban de hoenders Die onlanghs Loock gheten hebben / behou⸗ Den Den ſmaeck ende Ben reuck Van Looek. E Jd vrat) laf Om tt maetken Dat de Dogtels het nieuwe Frupt geën hinderen Le zeceee doen | falmen veel Toock aen de tacken ban De boomen hanghen ' — Bet ſelbe verdzft be Mollen / als Get rondom haer holen ghelepdt Ze een ivardts ende doetſe ſterven. —— —— xvock bederft de Bracht ban ben Zepiſtetn eude maecht cer ed 4 Dat ho het Fifer van hem Drift Dam nae hem treckt / daer aen ghe⸗ menteel doek fielen. ede NEN RE gamle Om vip te wefen van ben reutk gft ſtanek des ademe Diez 4 men behoúdt alfmen Loock gheten heeft / (dn moetmen terftondt Lake hen ar! ole — —daer nae een rouwe Boone eten / oft een ribbe ban Beete in afz 7 — ſchens ghebraden / oft Joſſer marck / oft groene Petercelie: oft/ zt hart dat beter ig/ foo herre als ohp Den ſmaeck ban Loock tg werde ÍFH heben / fonder Daer venen fferchen adem Hart te behouden/ ſoo 5 / ghebruyckt Den Edick Daer Loock in ghewepekt heeft > oft Doet La. 7 en he fchotele dagt De ſpſe in fal lieghen/ met nie firijcken : foa on’ * 7 5 —* Lof —— ult ghp den ſmaeck in Den mondt hebben teniggen ſterc⸗ — — ren tE behouden. Alfen bate teehordt Perercelie oft Epz E LZ —— — e ee — 3* gheen pine int Veit —— me, MOC g tte in Get lichaem doen komen. acer De ſwan F SS 5 p „A — “Broutwen en moghen nimmermeer gheen Loock eten; noch Be * as Loock. 2 * — ne die kinders ſoghen; noch de mans die met de anbepen oft ſpee⸗ nen ghequelt sijn, — inh 5 > : RET XII CAPITEL- _ Van Wildt Loock. «>. — — — — —— SGhelaenten En 6 achten ban Wildt Loack zijn tweederlep: à D5 “beeft {malle bladeren / ende h et — Wildt Loock : het ander heeft hzeedebladeren/ ende ig pn roede deed é : * * € Ghedaente. 1, Det eerſte gheſlacht van Wildt Loock Heeft epgentlijck geen bladeren; maer brenght voort in ſte⸗ De Ban bladeren lange, Kaele dunne ronde/ holle pijpk rd —* D „an gr feel b — he _hlooten / harden ende ſtjven hoogh op Waft :- Wiens tfop nae De kleyne bloemkens / ble bart (ann II — —— PI — — —— —— — id — Toock/ klepe laven Goorthomen / ín eenen ronden IR ghehoopt ——— Elepne grepuke pen SN ch bleeck Be weltke een Dun ſteelken oe omtren rn ed es eenen fougen Lsockbo gel: —— i Gun erde ſnai heel ngen van on be met Dunne velen ges noen ene be bk Bepoe dele Wilde [oosten Lan Loock zijn de Tamme * Het vijfde Deel. HLoocken bau ſtereken reuck ende ſcherpen ſmaetk / foo — De bladeren eude ſteelen als in de worgelen heel abelrie d € Place. Wet Wildt Loock met (malle bladeren waft dickwijls ban felfg op De-koren-Lelden ; fomtijdts oock in De beemden ende Wwepden ; Ban Daer en Wordt” het {oo groot niet alg het gheue Bat in Be belden groept. 2, Het Wildt Loock met „reede bladeren Wordt, Pickwils in vochtighe danchere cnde oock andere boffrhen ghevon⸗ deit; ende famtidts-oock in Be hoven. #4 q Tijd. 1. Det eerfte wildt⸗· Loock blgept ende levert fijn ſaedt in Braechnraendt ende Hoymgendt. 2. Das Looth blogpt in April ende J ep, € Naem, Beyde defg cruyden werden ft Latijn Al- lium Glueftre ge heeten; Ht Guiecks Scorddon agrion =z4- pod'or dyprov, dat is Wildt Koock. 1. Mact het eerfte ghe⸗ flacht heete ick Allium fylueftre tenuifolium,dat is Wuͤdt ILoock met fmalle bladerens hoe wel Dat Het in —— met den nacar van Wildt Soch alleen bekent is; in Hooahduptſthlandt eff: Knoblauch / ende oock Feld lauch; in — ux fauuage; in Spaegnien Ai (al- nage; in Ita lien Aglo falmaritos, int Engelft h Wilde Gartpre. Bioltoꝛides noemt het im Griecks Ophioſcorodon O loc ꝛpo o gat is BE púm Allium; oft Dlanghen Loock: maer audere veh en heeten het Elaphofcorodon E'aagocnópo8ov,dat ig Ceruintm Allium, oft Herts oock. 2. Het andet —D— Wp Alum fylueftre latio⸗ zis foli) oft Jacifo man Das· ASodck gheheeten ; in DooghduptEchlandt Waldt (auch fende Waldt Hnob lauch / Dat 18 in ’t Latijn Allium taxi nde Allirm nemorenfe; hoe Wel dat het he⸗ dens-daeas ghemepuljck Allium vrfinum, Dat is Beer gLoâck/ genoemt Wordt, Sommighe meynen / dat dit bet Moly Mov van Hippoctates foude mogten Welen/ Boe wel hp nochtans daer foo luttel af gheſchreven ende vermaent Heeft / Da tf upt fijne Woorden niet wel en foude onver werftaen oft immers vaſtelijck moghen verlekeren. F Zaria, Aa Li Beene € Aerd; Kracht ide Werckinghe: wildt Tooch/ ſon⸗ —— dat eerſte Becam Det met {malle bladeren/ is ſtercker ende —— er in het wercken dan Get Tam/ Kd ——— —* het tweede gheflacht/datmen Matese enne op ſommighe plactfen ban deriandt gheftooten ende nict DE ſaulen van fonmuge Dien bang re fmaec gen sn of — daer van mof mac ae Kobe — De wortel en is anders niet dan een eenigh en! ——— Tek verbꝛ dende ſomtüdts met met ſcnuni aenghe⸗ Eeen Bende! ae abu bee — raffon eet ck/ ende eene ——— — Acoꝛides erde andere Bost het —— maer niet we noemen’t- Ege oft Allium vrfinum dek Arts ck wel Ber- Janch oft Fundts Knoblauch; aenfch. glide gb ef oft Raider 4 Amt Heh 1 cel geac * D — ij En reken Arétofcorodon. Ars brecde oor ven foo en ban Moly oock | ee alg Dit teghenwoordigh — Mo kots W ende daer bp iſſer een ander Allium * Hi caninum — Beel ban Hondt int Kat A iam — — e frerckrieekende faorten Van ï ze Dan Hyacinthus comofus, bp De bd befshreben. — vande krachten, Iu ch van Tam Loock mogten ban —— Ldock ts ghe bnckt worden: ende — heten Lan De danghen ende fez Be — doet — ve maendt · ſtonden: uni. noemen / Dat ie Wildt⸗Loock met bꝛeede nee is in Bgabandt van den ghemepnen zén ban Wildt-Zoock mer duw ⸗ Bieg-loo _nae boven groenachtigh fe: Wa 3 —— een menighvuldigh eñ nete-ghewijs vellekeñ ghe⸗ Het drijsen-ewintighfte Boeck. 1069 be Det verdeplt De groe ende taepe bocbrigheden; ende opent De — feer Peek thrlgek ende Dart Door Doet Het Di bide ie pd nd 38 * —* en boot Dergaderinge bari denturt ——— — edet a —— unde / quctfi o opbetent: —— — * ane Deel ſcherper / beeter ude Droogber- beu Wet Org hol an Das- Loach ffincht als ander Loock, fude is Scherm ban fmaetk/macr neer onlichtjch: — be he, Bag errakels gude 1e jan Ham De (mmetreigehke ether oft p HET KIV. CAP IT EL Van Bergh-Laock. p Gheflacht. Br het ghellatht van Dag-Loock foude dit ander Loock dotk Wel gfjerehenrswuve gyeftelt. moghen — dat Wp Bergij-Loork noemen/ nac De BE Daer her —— groept, 5 Sergh Dooes. — € Ghediense: Bet chellatht ban DE wb — Eer — I wen 78 / n en en⸗* pn ——— eenen vinger / nae beneden peerfachtiah/ van Bere: aen elcit een Ban dez ſſen bep oft Bier langhe breede ende gheze⸗ nuwede bladeren oy het tfop Van De ſelve ſteelen omen witte bloemkens Boort / oock Lan fes bladerhens ghe⸗ maeckt alg die Van Dag-Hoock/ feer veel bp een ghe⸗ Boopt / doeh eltk op een bijfonder langhachtigh fteelken ruftende : Daer nae volghen drijkantighe hoofdekens smet wart faedt. De wortel ig een langhw or pighe kli⸗ onden onderwaerts wat breeder eñ dicker / ende ette⸗ Tijche fafelingen. oft hayrachtige wortelkeng uvtgevende. Plactfe. Dele foorte Wan Wildt-A sock: wordt gevon⸗ den op de tfoppen van tommighe hooge Aipes bergen eit opde bergen de Dlefingerlandt bean Beemen af 3 ende oock op het geberghte ban ſommige andere la _Naem. De herders ban Get voorfeyde noemen dit ghewas Lang lauch oft Lan- Aug Clulſius betupght: andere — — 1070 Bere Sieben Hamkoen ende in’WLatijn Allium Alpinum; Dat wy Bergh loock berdupticht hebben. JRatthiolus eeft het Allium anguinum ghenoemt. Andere heeten Get in Lathn Viorialts met den toenaeyr longa, tot onder⸗ fehil ban den Gladiolusy vie ooch Vi his ende Victo- zialis rotunda ghenoentt WOIDE. q Aerd, Kracht ende Werckinghe: Dit gheflacht van Hoock/ dat wp Berah Loock noemen/{g oock heet nde droogh ban aerd/niet min dan het Tam-HLootk;’t weltk Bat van reuck ende ooch ban ſmaeck heel wael ghelijckt. Men prift het feer teghen De belmettelijche fieckten; ende men oudt het nut om den menlche Van de pefte te befchutten ende te be waeren ; ende infghelijckg oock ons fonumige Kaboutermannekens oft Cerot-geeften (Berch inen(in in Booghduptfchlandt ghenoemt ) te verdrijven ende wegh te iaghen: De welcke hun felben veel onder d'aerde ín De IRijnen/in fonderhept daer men het Dilber upt Gaelt/ pleghen te onthouden/ ende de menſchen / die Daer omtrent fapen oft arbeyden / te quellen ende laſtigh te ballen/als Georgius Agricola beeupaht iu ſün boech/ dat hp Bermannus noemt: BLIVOEGHSEL. JE tegbenwoordigte ſoorte ban Wildt Loock ie ſomtijdts VL — J Ban Lobel Serpent-Loocksin’t La- tin Allium ferpentinum ende Ophiofcorodon ; ban ſommighe Al- Yum proliferum,ende Allium anguinum Matthioli; in't Itaſigenſch Aglio ferpentino; in't Franſons Ail ferpentin : ende is foo gheheeten nae deu ſteel oft bladerg die ghepleckt aft gheſpickelt zijn ghelijck de Serpentaria · Dan dien naem willen ſommighe het Scorodo- prafon toefsipjben/ Daer top elders ban bermanen ſullen. Sommighe maechen twee loorten ban Dit Bergbh- Loock / te Weten Manelien ende Wijfken/ Viorialis mas ende Victorialis femina : Ban De welcke het Manneken heel breede bladeren heeft / et Wfken niet foo eedt. Andere ſegghen dat Den Gladiolus Viao lis rötunda, feu femina, Cordi heet. Balt zn noch beele andere foorten Van Geegh-Loock/ Die wy ín bet —— het volghende Capitel met naeme Dan Sergij- Mo 14 t ——— de krachten: Sonimighe fchrijtsen dit Bergh ·Toock álle de toe / Dit her Ophiofcorodon oft Dlangh-Looek bp beeft ſegghende Dat Get goedt is om be piffe te Wormen te berdrjben/de beten ban De adder · honden te ghenefen ; oock teghen de colck in Den buyck; Dat het ben bijflapens luft berecht ende De maendt-ftonden verbꝛoeght. ie J— — Van Moly. * Geſlachten. M Oly is Geelerlep Han ghellachten: ban welcke de Dep Gier Van ons beſchreven Lullen Worden ; een met (malle bladeren/ cen met breede, endeeen ander Dat in Indien waſt. leden F € Ghedaente. 1. Wet eexſte gheſſacht van Moly heeft langhe {malle bladeren afs Gras; de welcke haer lelven door haer flappighepdt niet over cpnd konnende houz Den / ghemepnlijck ter aerden waert omghellaghen zijn/ ende haeſt nedervallen. Den ſteel is h „effen ende Dun / op lijn tlop cen kroonken ban witte bloemkens dra⸗ ghende; De welche klepner zjn dan De Filier-bloemen. De wortel is cen kleyn bulbken oft afupnachtigh bolle ken / Ban onder met ettelijcke veſelinghen — 5 maer Ban bupten met beupne oft ſwartachtighe ſchorſ⸗ en oft Bellekens bedecht/ Ban binnen wit / Geet ende gan ſmaeck / ende onlieflijck oft ſwaer ban reutk. „2, Det tweede gheſlacht Van Molp brenght bꝛeede / ſaele / vette ende ghelijfvighe bladeren voort / groo· ter dan — —— welche een NK b dortkomt / groen verwe ghelij Bladeren. Den í í h emkens; Daer nae klepne Dyijkantí- ket —— — i igh · Ende gautſth ghewas betoont — heele gedaente dat bet een lasrte ban Aiuyn oft Loock ie: hoe Wel dat het tang ghenen oft feet klepnen veuck van ſich gheeft. 3. Bet berde ghefincht van Polp/ dat Fndiaeních Moly ghenoemt wordt, is het Boorgaende olp Leer gelijck / aengaende fijn breede bladeren /ende —— groen bolleken dat tuſſchen de-feltve bladeren fprupts inf= ghelijchg oock aengaende nen freel ende wortel ; maer ons vijfde Boeck ghehandelt “van fonunighe nieuwe lium, dat Cruyde-Boeck Rembertí Dodonzi: Molx met f watte bladeren: et die alleen sen hoof deken/dat Wat breeder oft ter dan Geel rondt ig / met een Dun vlies bedeckt; in het welche De vruchten Hoort-konten(fonder datmen genighe en draeght gheen froon oft bloem hraus op nerd — Bloemen fiét ) heel kleyne bulben oft kliſterrens abeljt= Kende: De welcke ín d'aerde ghefteken/Waffen/ende Wez - Derom diecghelijck ghewas a } € Plactfe. Delefoorten van IRotp pleghen ín ſommi⸗ ghe hoven Han de Crupbt-beminuers hier te lande geoef= fent te worden / aldaer upt premde landen i ſonderheydt de derde ſoorte / die nae Het — * an nd eeft. — ꝓhraſtus ſeydt dat Moly in Griechenlandt waftoms ⸗ den naem upt Indien overgheſonden is trent Pheneus; ende voeght daer bp/ dat lommighe ver⸗ ſekeren Dat het omtrent CPllena oock waſt. Fu Galatien ende Cappadorien/dat ís in Alien / waſt oock een Moly/ ſeydt Dioſtorides: maer bat en is geen Kliſterachtigh oft Aiunnarhtigh ghewag/maer een ſoorte ban Gupte/ anders Harmala geheeten : waer van wp it heben. en wan olp Glaepen aft been” Tijdt. Defe geflach olp Hoort niet de „hen haer laedt· hoofde ten van — Aiuyn/ oft wat ſ. € Naem, Dele dip Hoor dat Moly Mau, Daer Ben ouden Poët Bomerug in het Kane boeck van fijne Odyſſea ban vermaent · 1. met De beſchrzüwinge ban Moly by Diolcorides heel wel ger een: want het heeft biaderen als die van Sras bloe⸗ men de Violetten oft Filieren wat gelijck maer bleyner⸗ wit Ban &; eenen Dunnen fteel/ende een hlepne bulb- achtighe —X + maer in Die Woorden ban Dioſcoꝛides ſtaet qual eerfte ghjell; noemen. Moly a 124 heid be Kaai Madecht, — ——— — — —* —— andere {one — oan Dö wabe GE upot-betepgiiere ggeouden — 3 asuròr ; Dât ie Wit / alg oft hp hadde willen fegahen/dat den fteel van Molu Wit ban berwe fg: WANE men moet Bat wordt in Aearèv, bat ig dun/ veranderen / ijckmen in De boecken ban @zibaliug bindt: foo dat hp Willen fegghen/ dat den fieel van FMolp niet Eh ig maer dun ende rantk. Dit Llwe FRolp ig oock Het vijfde Deel, Golx net breede bladeren. d d = peerfche ) op _fangve — deld Het drij-eh-twintighfte Boeck. 1071 het bat Myle Mm Sistem nd Myle vaà noemt { libeva: De in fiebe ban M al Ln A oben bie plat ont dav qualtjck Murs becben (tact; cude foo verandert oft verbetert moet we Oyben. 2. Bet tweede cht/ Ban Ong Moly laifolium gheheeten / bat is met Ineede bladeren; 1e Het Moly pmen —— in ek o-hoetk/ ſeg⸗ nde wortel Heeft als eenen Afw en bladeren als Drilla oft Beelden * et Derde bt/ Moly Indicun, bat tg Juz ee ee! ar! Hebben het oock Caucafon — oe q Aecrd, —— ende Werckinghe. De kliſteracht wortel van wohl⸗ 3 tegen pers fer De ee Der / met falge Ban Lſch geftooten/ ende ban onder ín ghefteken/alg —3 —— Dan Ga⸗ lenus / de Woorden Ban den Telgen Dioltorides der hale n⸗ De/ en ſeydt niet Salve van Arigsoft Vnguenrum Irinum, in’t Griecks eckg Irinou myrou Y'píve óp } maer Arinou aleud tou Aîpóre ëredpe, Bat is Lolij farina oft Feel u Dolich; in voegen dat Lijn, Wooden aldus lupden/ Diofconded fehrift/ dat olp met meel van Dalich wermeugdt de moeder / Die open is/ Ae ende helpen han, Defe ban Moly / in Koerijept het twee⸗ — in oude tijden ſeer veel —* te w —— cht hebbende om alle bel etkinghe ende tooberijen han de yder mente & — ende krachteloos te maecken / als Theo ſtus betuyght / ende Homerus lanahe dooz feu met in dichten betoont heeft : Die pee oock bp voeght (Darl) tez — Waerhepdt ) dat fp met groote nideyte upt dee aetden ghehaelt oft oft begeven wodt, , BiVOEGHSEL. — 35* bart be tere feeste ban Molp bier van Dada, bere ce fte wat sijn aen den, gee ie — jrg ed ej 4 ztel foo groot als een tore, trent € zij enb amber emtſe ooch Phan ——— u- —— Kleyn Moly, van Den ers; lu⸗ Moly minus guehecten pe tenen groe nen fleel/ eers palme hoogh / Dragbende tien oft meer Cneetuu-witte, Biet fiere! maa red loinpe ſchoone bloemen / t boort tuſſchen twet Portep eri fate Bme iede upt een ronde witactrigke tel / foo groot alg eert Okernote. Diergheljck ghewas groept boel in ber ch vart Hapeis Ende ren ander obek met witte Bloemen Dt Moly minimum, hat ig Allerklepnſte olp) gebeeten. 1 Leeghèn Moly, amdtrs Chamémoly „ban, Fabius €eliimna echt Moly Diofcoridis g — chars; aderen /. ef t / egen EE ftely TH — de —— maan) hoed (be farte en op en ſttel a * — ghende eik dn —— ining bermaent ban een Moly Tealicur oude wefen/ ae fomtidrss laris Bpaeguin ontfangben 5 wiele 1 dat wp bier nae bez —— foorte ban Molp nu ter tüdt — nd ben rt 1 072 ſomthdts dryvoudigh / met een middel-priemkert/ oock dryvoudigh (oft bierboudigh ala de bloemen acht bladerkens hebben) ende foo beele draepkens met-noppen. Den reuck ban befe bloemen ie ſnghenat ende nier motptiijtk oft toorkigh/ als Dien ban de andere SMolp-bloemen pleegt te Weten. Get bloept in bet laetſte bart gep. De tworrel ís wit rondt / bolachtighz let ghebe ſelt / alte iaer nieuwe affetſels gevende eert dupme breedde hoegh/dD:p diwpnn· brecdden inde tarde bieentsuptgedendé tvoee groene oft porrevach⸗ tighe bladeren bp de riwee voeten langh/ in het midden breedtſt / te tweten bp de dyp Lupm-breedden bjeedt/bol oft gootsgews ende niet allten den fleel/ maer oóck malkanderen omvattende) bynae fonder teuck Ber (acht t& al Bat bande andere forten van Mop Ind iaen ſche foorte van olp beeft den ſteel eenen boet langh / vn ae plat / foo Aap dat Yp ſich felbeit ſonder ſteunſel niet ep houden en kan/ dragende op fit tſop een tſamen gehoopt rb ban veele küſters alg Looek-aeren betfamelt/foo groot als Sifpetenseerft groen/Daet hae — Ferrante a ief - to fepdtybat het in't Rijck ban Napels in het wildt walt. Dom? Side berfcheretijdat bet fomtijots ghefien wordt mét bleecke oft Bzupn peerfche blotmen/erde Ban Caucafon oft Moly Indicurh flore purpureo eet : het welck fp tijt Indien ſeggen geboght te weſen. Vreme Moly in t Zathn Moly pereginum ; komt oock upt Beert landen: ende heeft — ſteelen ende bladeren / eenen boet net Dragbende op lijn tſop klepe witte klockskens / bup⸗ ten f£ geben — —— Nieuw Moly , batt ctus Hondius Moly totrùtm gheheeten / „geeft wpt een Kleyn wortelken/ niet grooter Dat be kern Ban een ——— vier oft bf bladeren / lagh ende fmal/ groen / Half biefatbtiet / bat ie (nicks dattgr twee op ern gheleydt sijnde een belkemen biefe ſouden konnen iptmgecken / retht · opſtaende / reruen ſmaeckende tuffchen Porrey ende Aiupu Tuiſſchen deſe bladeren fprupt eenen vonden, gröeuen ſteel eng Kael ende bladeloos / bp De twee —— ee aghende op fn tfop een groot bloem · hooft / grooter Dan Den batt DE Wor telende ban den fteef fchürt upt te wijfen / met een bleeck rotks⸗ ken oft bliesken bedethts boven het welck Ben ſteel lich ſelben not meer berbeft/ in een biefachtigh twte Dapm-breedoen lang) ſpits tpndende. Dat hoofdeken —— rid Berroont in ſtede vau bloemen dertien oft viertien bollekens / eerſt groen / daer nae wit⸗ achtigh / inghedouwt / bobenwaerts dunner / ENDE, krom omghe⸗ bogen; upt fommigde van De welcke ettelicke langhe fpitfen nae “ bobentwacrts op vijfen / ende boorts nederhanghen/ oock Gun als Biefen/groen/tWwêe oft Dep duym⸗ breedden langh, De anderebols Tekens en Er gn + oan hét middelfte bolleken heeft op fpn —— tfop oft ſpits een ander bulbken onbolmaeckt/ ende eyner Ban De ander. Voorts foo hebben deſe bollekens benef⸗ ik id baptenfte blies) Haer ſy kri allegader ín be twaeren / noch elcke Dj oft bier een b ſonder bliegken, Daer fp ín fchuplen / ende ban de andere afghefchepden zin. De gheflachten van Bergh- Moly oft Ber&h-Loock Barn Clufius Befchreben / ende Moly montanum oft Álliùm Mobtanum ghe— / zjn veelerhande / in het gheberghte ban Ooftenrijck Prinz arjen ende Daet omtrent Heel gtoepende/ ende ootk ins Brauck⸗ túch. Eerfte Bereh-Loock oft Bergh-Moly, in't Latijn Allium feu “Moly montanum latifolium primum , ſteei omteent Dap J en met vee ed hater! — en epe: Dar 0 teen vergaderi 3 li t keernkens; Bube bate tuffchen op ianghe ficelheng waffen bleeck-peerfche bloemkens. Bier bp hoort de volgende foort: Bergh-Moly mer breede blade- ren ende geele bloemen „ ban fommighe Geel Bergh-Loock ghe⸗ noemt/ int Latijn Moly montanum Jarifolium flauo Bore , ktijgbt bladeren / tien oft meer duym · breedden langh / eenen duym · brerdt / recht opſtaende / vaſt ende ſtyf / aen de een ſyde goots- í uptgheloolt, van bertue de Parep-Lladeren ghelijck. Wen feel is gh / upt een Dun tweeboudigh bliesken ders - * k tander dive” bai fes ur —— ys iden gfemaecte — Boef etende ——— Belet Gebs of Bret ——— nd | 3 of if aten, Som red hewas maer eer blad: __ $malffe ban het grootffe ombat wordt. Bet waft op be Pprenee- bergben. Eweede Bergh-Loock oft Bergh-Moly,in’t Latijn Mo- : — d t ende bij are aderen / Djagljende op De en fet remigreren ting Peng red dijken — — rine “Derd Belen Look het Sada hbe bee Mol moree: en and paraaf pis ee bar caf — ee rat aderkens “Loock, mt Katjn Allium fine Moly montanum cheig! en / eenen ronden ffeel/ noen, in⸗ Cmydte-Boeck Remberti Dodonæi. daer nae volght ſwart plat ſaedt / als dat van Giof, eg Veranderiaghe: Eer mede-foörte ban Dit ghewas heeft ber, fiorven geele Gidemen. Vijfde Bereh-Loock,oft Moly montanum duintum „geeft eenen groenen blooten fteel/ met luttel groene blade. en bewaffen / draghende sen-beel. rondt hooft Van beele bloemen met kozte fteclkeng nimmermerr Det open ſtaende / fehoon purpue-coodt. Bet waft in ER ien ede bp Franckfort, ende Boekt omtrent JPapelg. Ander Moly met plirpur bloemen vande pyreenebergen, in ’£ afg Moly Pyrenzum, gheheeten/ bloept faeter dan het voorgaende te Heten in het laetffe ban Zeptember; ende beeft min bloemen / end doek ict foo fraep om fien, Moly met bladeten van Narciffen,int Aitin Moly oft Allium Narcifsinjg folis,heeft nf oft fes langhe platte bollfbige Bladeren ale are riffe bladerch/ (eer gtoen ende blinckende : den ſteel is kael / paft, groen/ A praghende op ſyn tſop beele peerfachtighe bloe; men : de wortel is kriooparhtig,/ cruppende / voorwaerts ronde, — ende veele afferfels Dhevendt, Veranderihghe. Cen mebde-foorte ban vit olp heeft fashter eude afthberwigher bladeren) ende - vock bieecker bloemen. Tweede Moly met Narciffe bladeren, fi’ Katijn Moly Narciffi folio fecunduäm, beeft bf oft fes bladeren atg_ Die ban de boorgaende forte/ matt Kortec/ wat bmigbekzonchefer groen ende blinkende ; Den ſteel is eenen boet hodgh / dunner dart den boorgaenden / maer wel faofterck/ ghefiteept / Bjagbende op fijn tfop beel bloemkens in eet. belleken gh en / fchooner peerfch van De boorgaende. Véranderinghe. Somtütts sijn de bladeren (matter ende iangher / niet ghekronckelt · de free{en zijn: wat flapper / de bloemen wat bleetker · Defe foorten ban 1orp bioepen fpaver dan de andere gheflachten ban olp /tetmeten in Gopmaeudt ende Gogflmatndt. Ende — he dat eps ghens/ te weten / bat De wogtelén ghetackt zn) ende boorts-crups pen / ende Dé teeckenen oft mercken / daer De ſteelen bet boorgaende iaer gheſt aen hebben / noch behouden / ale DE worte ien van Daos mons featel. Gen mede · ſoorte ban olp met Narciſſe ig ban forumigge Bulbus vomitorius ghenoemt/ am Dat De wortelen beguaem út orn te doen braecken /alſmen die kn auwt. Sommighe houden Dat Loor het Alum van Plinius / Dat hp een ſoorte van Loock fepde te wefen : het voelck ban De voghelen gheten zijnde, De fetbe foo tam maeckt) datmenſe met de bandt banghen kan. Ser- pent-Moly‚aft Moly ferpentindm ban Tobel / ghelfjckt bet Motp . ban Diefcorides / ende heeft bladers om ghellaghen nae Der aerden: De bloeme ig blofende Wit; onder De weicke ligghen blinckende bollekens / ale aen den Indiaenſt hen Moly ghebeurt. Be wortel ig bekleedt met eén feet Hardt aiupnachtigh vel : ende ben fteel ig eenen vort oft anderdalf Hoogh. Moly ferpentinum Rondelerij is anders niet Dan de Domer- ſottekens met fes bladeren. Moly Htppocratis fchijnt het Das-lootk te wefen. Moly marinum is Iet %è- {anders Zes-Ginoffelken ghebeeter. — z gt montanum der ouders, in't Grieks Moly oreïnen „ig be “toortel van de Wilde Kupte; ghelijtk De Barmala oock Mop te 5 He Tragi is het Colchicum. Molyza ig het derde ghelacht van Lovck. 6 ®e (oosten Ban $Molp heben meeft witte oft peerfthe bloemen / ſommighe bleecker peeefth / ſommighe biupnee / ſommighe fee iangh / ſommighe niet langh b 5 (nicks ale Moly attopur⸗ peream Det, Zomtijdte zjnfe ljfverwigh groen / ſo oock armozijn / bupten groen; ſulcks als Moly montanum carmefino aut coccineo ſiore heet. De witte bloemen zijn oock ſommighe ſterres ghewijs —— meer : isde wittigheydt met groene ſtrepen Door, en. We, Bloemen blitken fomtúdte feer/ ende Geeten Moly lucido colores Bie oock ſeer Bet ende ghelÿfvigh ban bladeren zjn. Dy — meeſt alle in haer bladeren Ben vench ende ban Loock / dan fammighe met fmalle bladeren en. hebben rang ere se eenen —— ſmaeck in bladeren; maer de wortelen ſmaec⸗ ten alle als es dan oock ghemepnijck bpupn klepn oft fwartachtigh one edt / als Aiupn-faeot/in Drhoeckige hups⸗ kens befloten. De wortelen zijn meeft alle vondt met ber fchep ſommighe brupne witte Bellekens bewonden/ ende ons derwaerts met witte veſelin bewaſſen / ende rondom met kley⸗ De ſteelen zón alie anderhalben boet hoogh / wat hoogher oft —— — rd 2 et gher/ dick meeſt Dun/maer ſtůf de midden tat tfop toe Kael ende bladeloos / randt ende glat. De bloes men zin allegader ban fes bladerkens ghemaeckt / a midden oeh rent hate — — hen Van de krachten. fen beeft efe foorten Molx alle niet —— nochtans foo wi — —— i —— — upt datie ban Wachten De Wilde faaszen var sock gelijck fouden mogben wefen. ® an ommige zijn bequaem om te Doen Bracken, alſmen De wortelen hat: ed , HET XVI CAPITEL. Van Loock fonder Loock. ; _Gheflacht. ” V het ghellacht Bande Loocliachtige truyden moet dit Big obedar oock gherekent worden / datde voorge⸗ ſchreven ſoorten niet ban ander gedaente / maer alleen van ſpnen ſtercken JL e euch gheljcht. Hee vijfde Dect, Loock fondet Loock. & Ghedaente, Dit gewas / dat Wp Loock (onder Lootk _ moemen/ heeft eerſt breede rondtachtige / voor ſpitſachtige bladeren / lieht groen van verwe / rondom De kanten abe kortelt / oft met kleyne ſc haerdekens laeqg-gerijs ge Ben: tuſſchen dele bladeven Waft eenen Dunnet fieel/binae _ twee voeten hoogh / daer aen wafjen bladeren die langer eũ ſmaller zijn dan De —— tondonr zaet d opperſte he band te weten —— * * Het drij-en-tWintighfte Boeck. 1593 Nochtans foo en Geeft dit rrupdt geen ſonderlin ⸗ bꝛuptk teghen fiëcktes dat wp weten / ee faeche dat het de ongheleerde oft —— Apotekers —— dn ftede —* we dium Bek lensen te ghe 00 van krachten te —— dns anne Maer in be ſpijſe ende mict best Den de bladeren Ban dit trupòdt ftooten/oft met ander fant Komrij in ſtede van Syemeyn Looch - Loock ghegeten. n te ER Sommighe lieden beft bladéten oock met de klifterien/ Die fp teghen de bupch-pijn oft coliche, oft teghen de pij- ne Dan de Pieren endê Laut graveel berepden : in de welche fp niet — de pe» fterchtelrich verdzi wen ende Doen ſcheyden / maer oocu de pijnen ban graveei ende van ben ghebaoſen oft ryſenden ſteen komende verz lachten ende verlorten konnen / foo mert gbelooft; « -BikvOerGHstr Aj — eeft bit gewag Rima Maria (niet Ricia Maria } Ere Pes Alini, aundere Ale&torolophos Phaij: in't Boat loer bee dantdoes Saltzkraut ende niet Sarkraucs mt fr kb Herbe aux Ault, du aux Ailletz.ou Alle iu't Engelsch Sauce alfonc,or lache bij the Hedge. °C gheheele crupdt en is de Metelen wiet onghelijck / uy de Bauwkens,/ vie vol ſaedts nale, Dát ban de Drech- — An Duptſtchiandt waft Bet ban (elfs. Scordoris; maer qualbek, Bier bp hoort tten van Cepza elders befchreben. Noch vande en Lobel fende / dat Dit erupbt ban kracht be Kakette oft Etpſinmun wat ghelutkt / ende dat Dit ghebeel ghe⸗ was hettachtigh is ende vocht, bart ſmaeck beter) ende leflcker ban reuch Dan de Wortelen oft Bladeren Van Loock. Vaer door te be ——— uwen de ———— bladers gheftooten Dicks aufen ende ſopkens gr ſeer ſen inde Lens je glen — {omdat taer He gheſondtheyd ewarren. Dao: de felbe kracht / ſeydt —E fat dat feex —— weſen teghen den Bet ie rt om te poogden ende greepje reke outen Viſſchen wore : De bladeren barf — arm vg ed a / de ret eg * ſaedt aen De —— plaeſters · gheboijs ghelent / be o aoe ende Doet De brouwen tot haer ſelben ende wacket warden ‘HET ett EC APLITE LE Van Aiuyn. Gheflacht. An Aiuynen vindtmen — ghellachten/ dt —— F welcke allegaber nae de * def daer fp groepen verſcheyden toenaenien hebben: — — Zoe are Hi — la —— zjn — erg al oozten —9 tel —— dun Ee ei —— zjn Di ee ee — —— —— fla EEn —— gheen wilde gehen an * worden / ghelijc ſmalle langhe — zh heee ane ene, gan / aen ec € beemden/ende Lan î /fomtijdts oock bp _op fijn tfop waft een — een dun velleken de tuynen eni ager at De Bosen omtreut de oude obertrocken open bekende oft ſcheurende veele > ceq. Naem Dit ghewas heeft ſijn en naem nae de Dijn: gaerden ghekregen; in? rafon A’ pirerd- wiedaors ende maghin?t —— vitium, ende oock Porrum viigin —— — Wildt ban aer | en’ De „Want — EE | ener e Pareye: ende —— ⸗ ve piſſe ende De maendt ſtonden ten / hat * etips edt geren egen be beten ft (ein — pis goedt ge De fanghen ende adders / als BIIVOE GH SE —— € Wüngaerdt · Pareye Due rd — perd ep en Lobel ſeydt alous : — gek Wil hd ’t Latijn Porrum Glueftre ghebeeten / pefch W Tauch reg Wilde, — in J ghebeutt —— is eenen encke⸗ — B ine Keris b — ier br boos Wille, estelijchke a er — oock van Bn : want dat woꝛtelen / b ae oock ente ban beeft met De Loock- dat is erdt-Parepe/ Pil id es ri * Het ‚1 Eler drij-en-ewintighfte Boeck, zeg ai oft —— an —— ende Lobel / moeten top bs ae Doene bier en. Loocke ye , (ebt Ak in —es eren "Boogh — Acker abad in't Franfops Ail porrcau, int Ytas cn — * —— t ye Ate porrune „en ie Mieke niet Egg Arm. iest dat —— 3 ** te U b Pa: “want fp w fen aten ban Dabopen/ ende à ag en bt in de * ban oen bebbeude breeder bla Parepe/ Ken bot van ban) Es — lichen Tweede — 58 beeft eenen — Ee ar D ten in e— —— m ghelyck Die ban ook De boorgaende Loock · Pa Eerfte Scorodoprafon oft 1% ghe breede bladeren) grooter goots ghews — un, 1 en loemkena, van fes e Daer nae Defjkanrt 3 wing * heele dunne bee Li t/ id met — ban wor teller pd chen Zooek ende Bme om —— San) —F BE — „ine Karim Se gb — J Ek — — Pean aft bant de bloemen venae ende. weet ie eh nae wi dip boeten bopgb, Zeh les ormagon | dk — BES, ván de — 5 De — a e be sbethchmer be Ö fo — ief te/ ee — bert oracle waor — —— jet De oa eg SSHET KL GARITEL — nde at sen — aerdenwaerts — hen ende sE Wortel ig eenen grooten boloft Kunn/ wita gp $ 5 ende Heeft Deele fchrlferen als Den Wiupn/ maer ghemepn lick grooter/bol taep ende ijmerigh ſap met Deele haprs-gheuijte fafelinghen befer. , „ Zee-Hiupn en W af ber te lande niet ban — onrigtonmae En Dt-lief hebber boen upt Spaegnien / Italien ende andere lanz Bet ogbt zijnde s al Waer dat ho Landelfs in het — bit groept / ende Dat meeſtendeel opoe oyen-lochtiafe plaetſen / niet verre Han de Zee. € Tijd. Scilla oft AZee-Kiupn bloept maendt oft Zeptember/ hinten —* 408 sein * hek sd sd blgene- 4002 / énbenanber naer: \want erft ———— de onderſte Daer nae de middelfte/ ten fact ſten de opperſte/ —B top van den ſteel Heletten: weltke Dy p ver⸗ landt· bou ortkoiten deler bloemen oock ft —— — Det boor — — Á6o iten nin —— den eerſten boas — is de cerfte bloemen bar — men den rien zals Be middelfte häer-herz göeirBit} ende dert Derden/ Als de opperfte bloemen te voorz mett, Wet faedt wordt in October ende Pobeme ‘bolkomen ende rijp, Dan debladeren en bomen — neer voort eer Dat den ſteel heel verllenſcht ——— is: — bergaen oock daer nae eer da ſterl awederon Boort-kömtt: ende tden el: Naem; Dele, ER hân ien tipt fn Brebande ef uptſchlandt En de Sch J —— in ndt Sea onyons. Bn Bat soe k k mi Det elen Sqailia; fomrijdts. Cepa muis, 8 d; Kracht ende Werc Dalla oft ZeeAiuyn — en en ahd 5 ds ret sint Latijn. ‘oock Scillasmaer — —— begr € ——— — bef, atmen e nimmermeer bin Bens babe Ben oft braden zijnde en neemt: — dan — haer gewe bie ge kracht cenighfing afebroken/ Beftupt oft bedwongen. Diofcorides leert ans de wigan de Stilla oft opin te braden; de Welthe is à Zee⸗ s volgt: Men ſſuyt dele telen in — h/ oft men bederntle heel met —— oft Mich; ende dan doetmenſe in eenen d an —— onder heete kolen: ende men laetfe daer eb a — het deegh oee hel at fe dan neemt⸗ geenen mien dat-af/ —— bringen — Ren EES ick ende men ſe 23 te —— — dat — sn maeckt teghen den verouderden J— Bad aedem / ende die De, gen Banen van de bozft doen 5, en ende rijfen / Wardt Zee-Aupn als vodꝛen be⸗ oft doorbacken Sin: — kts fos niet _ braden — en/en — — befe oben ; ä ſe Da bats arne ee Fehte — —— _Sauts vermenght oft ghekneedt jm D — glenamen mia oft tee bol met nuchteven mondtin” —— om ene te doen maecken; ende Doet de pifſe — ———— ——— ende wordt beguaeme- Ban al de ghene die vent Dt 8 —— mines bedie * — “Bende or@repde: Boeck Rembe Podonzit! nds ann ende * ai. „Def ſos gheſoden ende oogde ſnedekens flens van Zee en: út be potten HE vers ghebzuyckt om de Olie’ den Wijn oft den Wijd part: — à in t Latin Oleum — ijn van m⸗ Hen a wort: eenen Honi obd geſoden Oxymeli Scilliticutk gheheeten ; die —— nut is om de Diche/ grove/ taexe ende fimerighe Bochtigheden Dun ende fijn te maectien /e „deert rupmen ende af te iaghen. Zeer Kiupn op de Boorfepde wijfe ghebraden / is — —* goedt vermenght by de medicijnen ende dinghen die men. theden van De lever ende milte: lück ghegeven De ghenedie het water laden: betert de verwe / ende gheneeft de geelfucht; ende belet de opWorz — bring van De maghe; ende Berdrijft oft verſacht —— rommel — 5— oft —— van den bu st Beda: inſghel ooc feer-nuttelijck —— Een deel van Zee Aiuyn bereydt nomen / maetkt den buyck weeck / ende doet hamer⸗ angt hebben: % felbe doet oock het facdt van Ze Aiuyn met Dijghen-oft Honigh inghenomen. Po en fepbe / dat Zee-Afntpn aen den poft ot J “Dorpel bande deuren ghe haughen sik, nf * vie en oa ae DE, ende wed BL Dat bups en teken alg — benede ende elders in Spaegnien / Het vijfde Dec. BUVOEGCHSEL. EStilia is bier te lande van ſommige Squille, ende ban andere D Eerdt-Aiuyn ghehteten / ban audere docu Muyfen-Aiuyn , dat is Cepamuris; maer berers%ee-Aiupn / dat ie Cepa mariss; oft Cepa marina, alffe Lobel noemt: perd in meer | Squille heet / oft Spaenfcht Zee-Aiuyns in t Zatn oock Ala Hifpanica en ttellaus, nae Be vrede blo ſoorten alleen} AG ng rdodt heeft / gheljtk Den —— matt eben groot. De wortel is groot als eenen groo⸗ ter Citroen:wiens ſtucken ín —— — ———————— oortelkens pleghtu voorts. te bꝛenghen. De' bloemkens sijn Die vel Eruntiesien gheljck (maer kleprier)-oft banden Belnt-: —— ten laet ſten bergaen ineen aete. Deoft worte: len / aen den balck gehanghen of — aerde geplant/ bꝛinghen {malle bladers boort / ende verſchillende ban de ghene die op goedt ende bequaem landt kig ef Dp waſt beelomtrent Tis bonen / Dt Ehiſnis. Plinius maeckt Dep foörten ban Scillasdern Manneken) Scilla-mass met witte bladeren; ende een WDifken/Scilia femina, met bladeren; ende een der⸗ De foorte/ Die acnghenaem ende goedt is om in ſphſe te ghebee Ken/ Scilla Epimenidia —— ſmaller bladeren / ches ner oft berge T Ee boog welcke lacs —— ſommighe het Groot ——— ouden / veel heter dan De ans dere / die meynen dat de Hemerocallis Valenuna Daet boor te houden 3p: De welcke, nochtans als dert felbenr 'Clufius betoont / ſoo bers giftighie/dat een mes/ maten ene She hene —— ⸗ tiab ghenoegh ie om ten menſche te doen ſterben Die verige Daer mede ſndt: welcke fchanel jchhept in de — eige niet beponden mie sWant men Bebindt Dat de triwden / Scilla inde Apoteken mede pleegh beebs woꝛben ban mighe (onder eenigh letſel gegeten zyn / al dn daer alle ——— Belgekbept vande Scilla behoorden in te weſe Ftaliaenen noemen Dit gewas Scilla mas ende Silla; de Franfopfen Stipoulle; fommighe Nederlanders Aiuyn van over Zee. Scilla quorumdam ig Den Zee· Qareiſs oft —J den Haai comofus, in’t volghende C leock D Noch van de krachten, houdt De Dauitla beo: droogh tot in den Derden geaed : heen De ebde vend état / — be badts ftoven groept/is verghif — bart — in den — —5 — — rd den derden. De Deilla gebraden /ende met honigh ende olie inghenomen / doodet ende faeghtaf de langhe ende breede wormen ; ende maeckt Den bupck weeck. en lechinghe van ghemacckt / gheneeſt alle ghebꝛeken ban ’t verouderden hooft: ſweer / De vallende de ende verdupſteringhe van ’ gheficht: litten / ban De longer ende boſt; een / 5 Coſteus die upt de verſche / dan Squilla als alle e be bloeien von Lee Liupnbluyn⸗ pt bar — en vergaen / Dat her dan iaer ſalweſen / eet ard waffen Het drij-en-tWintighfte Boeck. 18: HETXXIL CAPITEL Van Pancratium; — — Deen een RN ee enife mét ee ande Salla/ende/ als Dio cheuft) langher / maer fmaller ban de L elie-bladeren De Woetel is oock eenen grooteren bol oft — ba ——— Zee-Hiu * dock ban Beele vellen oft ſcheiferen tia Verfamelt / ban bupten toodt / oft ——— / oft oo „ peerfachtigh van verwe. Haucratiun. —“ EE daan me 28 Non: Ant ———— ootk Pancratium —* — ect Sca — de landtlieden van eben ze, eid ep en bedie t daer mede Heeft. Dan ders Fenice — emiria; pat —— de aldugin het $. tapitel ban fijn 19, boerk: De cilla fe feer bekent / ende ghefchapen alleen ont den om, zijn beguaem * het Man deren —— itk liever hadde datmen albis bulbis,dat is witte wortelen / veranderde:) het Wijf Ken hee Nare in't Latijn nigris , vaer ick ooch wel KDE ban foune wiflenmaechen/om bat bele wortelen cer: soort dan fwart — ) De felven Plinius vermaent elberg ban het Pancration; te weten int» ben lijd 27. boeck; Pancration, fendt ot her bh Kiepnen Zee · Aiuyn / in’ ke — 1082 hadt te ndemen / met bladeren als Witte Lelien / maer langher ende Dicker ;- meteen groote bols·gewijſe oft balg- ghewijfe wortel/vofachtigl van verwe. Welcke woorden teghen hun [elven / ende oock teghen de meyninghe van Dioſcoꝛides ſchijnen te ſtryden: want is de wortel eenen grooten bulbus/ Waerous is dit ghewas Scilla puſilla, oft Kleynen ZeeAiuyn ghtnoemt 2 Ende daer-en-boben in ftede dat Plinius fepdt/dat de bladeren Dicker zn Dan de Witte Lelie-bladeren f daer Hooy ſeydt Dioſcozides datle ſmoller zijn. Fn voeghen Dat hier upt alleen merkelijck genoegh blijken kan/ dat be boetken ban Plinius op veele plaetfen bedoꝛven zijn ; ende datde woorden / Dit. hp Lan de twee ſoorten Van Deilla gheſchzeven Heeft / quatijds gheftelt oft oveftelt mogten Ween, é € Aerd ; Kracht ende Werckinghe. De wortel ban Pancratium is Lan (maeck den Zet Aiuyn wat gijetich/ als Galenus fepdt; ende daerom Wordt De ſelve in ftede ban den Zee-Niyypny alg hy ons ontbzeeckt / van Veele ghe⸗ bruyckt· Want ſy doet al t ſelve datde Scilla vermagh / Boch Beel flappelijcker, n T lelve verſekert Dioſcorides van dít ghewas oock: Pantration / ſeydt hy / ig ban krachten den Zee⸗Aiuvn ghelijckz ende wordt oock gelijck den Zee⸗Aiuyn bereydt / ende met Het feltae ghewicht in alte de ghebreken / daer de Della goedt in fg / in Ben lijfbe ghenomen: nochtans en is het ſoo keachtigh niet alg De Dcilla, - BijvOEGHSEL. Lis 't faccke dat Dit etupdt grooter is dan De boorgatnde Scilla / nochtans noemende Ftaliacnen’tfelbe Llepnen Zee Aiupn Scilla minor in t Latijn/ ende in hun taele Squilla minore vfwale ende Pancratio: Lobel noemtfe Roode Squille, in't Latin Squilla —— grafen Aloës carinato, Oft * Pan- cratium verum Clufu ; Wantfp heeft techt 9 ftacnde olachti Bladeren / ſulcks als de gude fchrijbers Het — — han * Hebben. À Ö Sen heet het bock Wel Bulbaslittotalis, om dat bet beter — — pleeab —“ ee en mede-foorte ban de felbe heeft hp untgetrocken aen den Zeez kant van Bzancltrijck bp de ‘AMibbellandtfëve see : wiens wortel is als Die banden Zee-Aiupu ;dan de allergrootſte is als eenen grooten Lelie-bol/ oft alg eenen Limoen / met de fchoxie vanden Liupn / bupten brupn/efi binnen wit / als de Squilie de weiche irt ’t zant gez geaven zinde / daer De baren ban De Zee aen (laen/voortbrengen feven oft acht bladeren ban anderbalbe palme / ſtyf ende vecht op fraende/ ban hreedde ende Dickte byk ants als die ban Freos / maer ſwarter / ende boven bot/ niet fcherp, Den ſteel / anderbalven voet hoogt / draeght Dep oft bier Lelieachtige witre bloemen/ban gedaente als de le Hartiſſen ; Daer nae langhtworpige hätwkeng; met plat ende wart ſatdt. Deſe Gebben alle witte ende gheen roode wortels; de welcke geten zijnde Doen walghen : iae 4ön Doodeljsk/ als € luius Hetoont. Gp tioemtfe Zee-Pancratium ; Ín’t Latijn Pancratium. ma- rinum,Hemerocallis Valentina Clufii , Narciffas onftaritinopolira nus Matthiolis in't Italiaenfth Giglio marino; in’t Spaenſch Amores — — — als we gen — en. Veranderin⸗ ghe. \ aen Den Spaenſchen zeekant geele b ende ſomtüdts oock fchoon roodt/ — — oe, felven Lobel twhffelt oft de Azouzenás van Fudien / die ban bolle ende fade 't Panctattunt ban Montpeiliers feer wel gbelgehen / boor. mede-foorte Van't felbe te bonden en zijn. „Dieeghelek ghewas / Cepot Anguillara, is Gepa canina in Ce⸗ phalonia ghenoemt ghetveeft/ ende dg oprechte Squilla ghes houden: welcken nem feer wel Ober een komt met den naem Loock oft Huudts Knoblauchs waermede ſommighe de foorten ban Hyacinthus comofus verſtaen hebben / die fp daerom Pancratium noemden / be degrootſte ſoorte Groote — tijn Pancratium maius; de k Ì Pancratium minus ende Kleyn Hondrs-Loock. Maer fp fehillen feer- veel in krachten ban De —— Zee· Aiupn als upt bet Capitel van de Bpacinth gez Pancratium quordindam is (alg is ‘Pancfatium À —— —— zi, u en Pancrafium fecundam Monfpellien (um zn be ——— Noch van de krachten. De landtlieden wan £ — —— boor (er feae tae beeb oaeen Houben ban Eruen 1 -pleegh in onde tüjden í d waert te worden; — in kortkskens bez menen met geoare bare logteggenen. SE ende milfuchrigpe Cruyde- Boeck Remberti Dodonzis HET XXIIL CAPITÉL. Van den Bulbus Eriepbord éhde den $ “Elos Tigridis. \ —* — Gheflacht. dn A fallen’ hiet tot deleg Boecks bêfluptinghe Hai V V etteiijcke nier bekende bulben (pzeken:van de pe fomintighe voor Balbus Eriophorus , oft wostel bie tolle vraegit „gehouden Worden ; andete voor Ben Bul- bus Trichodes ; ende, de Taetfte voor de Cigerg-blaeme. € Ghedaente, 1, Theophraſtus in't 7, hoeclt /endenae hem %rheneus in 't-2 boeck / ſpreken Dan eenen. Bulbus Eriophoras, vat is eern Loockachtighe oft Kiupnachtigge wostél / die Nol onder oft tuſſthen haer eerfte oft bup- ap vellelens heeft: ín vorghen bat tuffthen het upt- terfte vel ende tuſſchen t binnenfte dat eetbaet is / cen lacht wolachtigh dons fchuplt / beguaem em datmen Daer tabhaerts/ nacht-rochen ende andere klederen van foude weven oft maechen konnen: Î aen z: Dau dit ghewas ig my hiet voortijdts een fehildertje 7 ghefonden gheweeft van een edel ende gheleert man : de welcke nochtans niet opzecht oft nac de waerhept ghe⸗ daen en is / als ſammighe verſekeren. Defehitverije Gay 25ulbus Rriophhorue foo Die aen mp gheſonden ie ghesseeſt vg oggheden bench oachk/ bat iek eens ín ben hof ba EN an Brancion eenen bulb ——— eb us Eriophorus gfebeeten; bar: die ent bra, gheen fect oft bloemen boort : maer Carolus clubs rift, Dat bp hem te Tienen in Doftenrúich/te weten in den Ban: Profeſſeut in der Meditijnen gher / Die ban den — Bo 3 — bloemkeng/ (onder — ——— De wortel — / ende haer gee — fchelfermgten oft pellekeng ronden bol/ ban Heel Derlamelt / wit — Het vijfde Deel. Sulbus Rriophhorus, ſoo die te Wieney ghes aſſeyn ie. SNN ft donſachtigh / ende alg met Spinne-webbe bedecht/ ter lijden niet meet andere wortelen oft bulbkens befet, ende Berghefelfchapt: met de welcke dit gewag lich fever Vermenighbuldight ende verbrzeydt À __ Poorwaer defen bulbus Ban Clufiug met de voorghe⸗ ſtelde woorden befchreben en komt met de ſchilderije / Die ons van mijnen vriendt ghefonden is gheweeſt / niet Wet oper een: indien deſen Van Tluſius beſchreven bulbus den ulbus Ean opsechten. Bulb en —— e ES — en han nochtans niet lich ghelsoven / dat den Bonen eres eltefeliiberije versiert ſou⸗ hebben / 5 rie „aengbeften dat fijne bromighept mp alte wel - ig; maer Veel eer ſoude hp van iemanden moghen Bedrogen zijn, t welck mp nothfang sock uiet waer⸗ fchijnlcken dunchtte Welfen. * 4« Pan indien het Be ſrhilderje Ban den oprechteu Bul⸗ bus Eriophoꝛus niet en is ſoo [oude ick eer gelooven / dat Get de gedaente is van eenen vremden ende uptlandt{chen feiden gevonden bulbug/ ats naementiijck miffchien ban dien Bulbus Trichodes oft Baprachtighen Bulbus/ pie in Indien waſt / als Theophraſtus ende Atheneug betun⸗ —— Want de bloeme / Die DE seen ghehjch (oude we⸗ fen/ wordt hier. gheſchildert als oft ſy wolachtigh ende haprachtigh Waer: ende om Diefwille ſoude —— feer Wel Trichodes T oft Capillarts oft oock Capil- Taceuss dat ieDaprachtighe bigeme/ genoemt m den. $aer’t sp wat bet body eeen bulbeg oft L — — [det heid „act ffe ih agen bloeme⸗ — gheheeten. 5 Se ſrhiderije van de bloeme Flos Tigridis gheheet en is bier hoertijdte aen mp:gijefonden ageweeft : dan Iet gewas felve en hehe icũ wet houwen te fien komen: maer fao veel als (ek upt de ſchilderhe ramen oft oordeelen kans foo beeft het langhworvige (malle enive ipinfe groene bla- Beren 5 een bigeme die meeft geel is / doch iiet Beele end Berfehepden roode placken geteechent oft gelpickelt· ende ‘flos,dat is Tigris bloerme/ghefonden/en heeft ooch Het drij-en-twintighfte Boeck. 1683 igers Sfoemes. beeft in't midden een bleeck roodt oft peerſchachtigh priemken. Den Bulb oft wortel felise is beupn (wart: achtí pes bere. fen Balbus E e. 1, Den oprecht tiophofus wal aen Den oever an De Zee/ alg NEbmacbtalns coor —* neus ſchryven. 2,, Naer de ſoorte Van ghewas / wiens fchilderge aen mp gheſonden is / groeyen maqh/ en is wp niet te kennen ghegheven gheweeft. 3. Det ghewas / dat Cluſius Boor Criopborus befcljrift / is Wel ut vrcmde Tanden ghelonden gheweeft : danig foa als het Gier bez fchyeven ende gheſchildert is te Wienen in Poftenrijck in pen hof ban den boorfepden, Doctor Apcholtztus ghe⸗ waffen; endete boren Ban mp te Bꝛuſſel ghefien gewceft. Ven Bulbue ‘Erichodes deg aft in Fndien/ als Thea: hraftug ende Atheneus daervan fchrijden. s. Trigidis waet dat bet meeft groep) vens ban be gene act jet meeſt 5 mp Da Die de ſchilderije gefonden. oock niet te kennen — aem⸗ 1. Det eerfte ghewas / miens leuniſſe wp hier foecken te krnghen / was in't Griecus Eriophoros G- oft Bolbos Eriophoros Bôagos E’ voer genoemt / in't3La= tijt Bulbus Eriophorus oft Bulbus aniferus, datie Wal: Dyagenden Wulv/nae de wolachtighe dons die tufichen de fchelferen oft vellekens Wan dele wortel ſchuylt: cer over⸗ fetret van Theophraſtus heeft het BulbasLanofus gertaclt. £;Pau oft Het gewag, Wiens fchtverne aen wy ghefon> ben ig benseert oen öptechten Eriophorus ig of: Lie fg mp onbekent, EREN 3, De foorte van Clulius beſchꝛeven magh alde vooꝛ⸗ fepde naemen Boeren; ghemerekt dat Lp met De belchr⸗ vinghe ban Atheneus ende Theophraſtus gedaen / eerigh⸗ lins over een —F te komen. 4 De vierde looꝛte / die Wp twijffelen oft ſoude moghen wefen ’t ghene wreng (childerije-aen aur gheſonden fs ghe⸗ weeft/ is Ban Atheneus / ende Ban Theophraſtus langh Haar hent/Bolbos Trichodes BiACe “Tir, dns, int Hatun Bulbús Trichodesoft Bulbus Capillaceùs „ oft Capillaris / — Dat ís Baprachtighen bulb / gheheeten. EE N . De Vijfde foBrte / nen mp met naeme ban Ti andere naemen Die mp bekent zijn, Dai Bpppa 1084 gheflacht ban de bulben oft Aiuynachtighe rrupden te Welen: oft/ dat nin waerachtigher dunckt / ſy hoort onder ’% gheflacht ban Arum oft Kalfg-Voet; ende ig een Hremde oft uptlandtíche ſoorte Yan Dracunculus, tim zp dat de — mp gantſchelück be. 2 € Aerd; Kracht ende Werckinghe. In ouden tijde pleegh⸗ men de wolle / die tuſſthen de wortelen van dit ghewas fchuplde/te fpinnen / eude Daer Kleederen Van te maechen/ als de Loorfepde Theophraſtus ende Atheneus daer Lan ſchrijven: dan Waer de andere Han ons Vermaende cruy⸗ Ben nut toe zijn / dat is ong onbekent. BIVOEGHSEL. D & onfekerhept ban alte de befchrijbinghen der crupden ín dit boorgaende Capitel van Bodoncus gheghepen / is hem boor goet af te nemen/ ghemerckt dat hp al Dit fchijnt gefchreven te heb⸗ Ben om de neerſtighe crupdt-beminners tot het onderfocck Der waerhept te berweeken. Ban den Hoogh-gheleerden Cluſius beeft Den teghenwoodighen Bulbus Erióphórus te Wienen voortgheko⸗ men znde ban een wortel Die pt Conftantinopelen ghebroght is / Wat breeder befchreben/fegghende dat hp Veele langhworpigde bla: Beren heeft/behpacinth-bladeren gelijcher dande Parciffe-Dladeren/ niet foo ghelifbigh oft bolfappigh/ oock harder / groen / voor (pits / onlieflgek ban fmaeck; De welcke in feer dunne draepkens als ſpin⸗ newebben ree ende verbreydt Ronnen worden. Ben fteel is gladt ende kael / groenachtigh/ boven blauwachtigh / dDraghende ten langhe aere ban tien oft meer ven/ eerſt groen/ende allenghs⸗ Kens blauw wordende. De bloemen zón ghemaeckt ban fes blader⸗ kens ſterres ghews uptgheſpreyt / in t midden een uptſtekende dꝛh antigh fehildeken hebbende de Weefft-Bpacinthen ſeer geljck / ſonder reuch/blautw foo wel in haer biaderen / als in De ſteelkens daer fp op ffaen / ende oock in haer dzaepkens die daer in zn : de nop⸗ Keng ban de welcke cerft peerfch zijn / ende Daer nae met tert Gleeck achtigh ffaf alg meel befpraept fchinen te wefen. De wotel is foo als Bodoneus befchröft. · Sommighe Geetenfe Bulbus Bombycinus in’tLatún/ oft oock Balbus laniger , endelanifer. Rulbus Eriophorus „oft vvel S terre Hyacinth van Pers, p 4 isEriophorus Pervanus, ban € Cruyde-Boeck Rembêrti Dodonzi: 0 -Eyndevan het drij-en-twrintighfte Boeck en / dick / gelüfvigh / aen deerd ſyde untgehoolt / als be Hvatin th petje | nd endéblinchendes De welcke in ſtucken oberon, ſter dunne haprachtigbe Draepkens. gheliek fpinne-Webben bar haer gheven / alg de voorgaendt dorte · den ſteel is anderhalven boer hoogt) rondt ende dun / doch ſterck ende ſtut groen / dzaghende op fijn tfop berte bloemen/cerft alg een acte vergadert, Doet nae bange onderfte af allenghekeng tot Be opperfte toe opengaende / ende haer felwen ser fijden uptfprepdende/ elek Dan fes ſterres · gewys fraendé bladerkeng gjemaeckt / peerlch van berwe/ omtrent den Gronde blauw/ als oock te den middelſchilt ende de fes Draepkens Dieden felven omringen / veretert met bleeche oft geele noppen: elck via dernen van deſe bloemen is met een fwartachtighe.oft beupnpeerz ſche ader in De lengtjde doortoghen: Den, euch ts heel klepn: De ſtret kens/ daer deſe bloemen op ſtaen / zyn langh / upt den groenen cerfchachtigh / elck upt een velachtigh lapken fpruptende: nac de Bonen voighen dꝛhboeckighe ſpitſe boofdekens / bol rondt ende fmart faedt/als dat ban de Enghelfche oft IPederdupefebehpacin: — Wortel ig eenen Dicken bulb / langhworpigh ende binne peetS-ghetwijs (pits / upt ders witten geelachtigh / in hatr beltekeng met welachtighept ghevoedert / onderwaerts met heele Dickachtigte Befelinghefbehanghen. Get bloept in't lactfte ban Mep, Dan, (aa Den fefven Clulius berupght/ alfmen defen Bulbus Erophorus mer de fchitberije ban den Hyacinthus ftellatusP eruamus wil bergeldekens men fat bevinden / datſe bepde ctneriande ghewas fouden mogten wefen/ hot wel Dat den Dtetre-Bpaciatb van Peru gheſchildert is Met ronder wortelende niet met holle bladeren, maer Die m’tmidz Den eer Daorlooptnde ſtrepe Gebben. Want de Sterre-Hyacinthen van Peru, die on langhs van den felven Cluſius beſchreven ende hedeus⸗ daeghs inde hoven Han ſomighe lief hebbers bier te lande bez Kent gheworden zijn/ komen daer heelmede oder een: boe wet datter fomtgats eenighe ver: ringhe in de bloemen ís / Die inde eerfie Somier ſche ntaenden bloepen / ende fommighe blauw / fommighe peerfch/ ſommighe roodtachtigher zijn/ allegader veel bp een / ende lieflgck om fien ; doch ſoo datmenfe boor gheen ander ghewas dan voo? foorten Ban Bpacineen houden en kan. Sommighe / die weten Dat Dierghetijcke Bpacintten beel uyt Akrycken gbebroobr woz den / heetenfe Bulbus Eriophorus Africanus, Dah den feer neevftigen Wilelmus Boelins tupght/Dat Yp in het eplandt Calis Malis veet waft / ende niet en hoeft upt Afrcicken oft Peru ghehaelt te worden. Dies Dien oock den naem ghegheven wordt ban Sterre-Hyacinch Yan Spacgnien,Hyacisthus ftellatus Beticus. ( Befchrijvinghe vanden Bulbus efculentus. Sommighe vermoe⸗ den / dat deſen Bulbuseriophórus, oft immers De Peruaenfchet paz cinthen / boor den. Bölbos edodimós oft Bulbus efculentus „dat ig EtrelijckesBulbus/te bonden sjn/oft immers boor mede-foorten van De ſelve. Dan ban defe Etelhtke Bulbi iffer foo luitcel ſekerhepdt hedensdaeghs bp De crupdt · beminners (als oock ghebleken ig „pt het gene Dat Bodoneus in De befehribingbe ban de hpacinthen ende elders te kennen gheeft) dat het mp welde moepte weerdigh dunckt te Wefen’t ghene/bat den wijtbermaerden Lobel aengaende de € € Bulben gheſchreven heeft / hier bp te boeghen. Erelijcke Bulbus vande ouders, fepdt Lobel is in't Dpaenfch Bulbo bueno para comer ghenoemt / in’t Latún Bulbus efculentus. Dan gheljcherwijs als D’ 4 illen niet meet geten en woꝛden / alfoo en Worden oock De Creljche Bulben tot ſpyſe niet meer ghebrupcke/ door de weeld ende leckeenie Dee menfchen ; oft om datſe niet foo liefljck ban fmaeck en zijn alg beele bolachtighe trupden; ghelyck Parepes Loeck / ende Diergbelijche. ft alle Die-wp kennen Mlijmachtigh / inbebbendeeen: pdt Die ban het Pe tium ghelůck / ende meeft onfmaechelgck/ iae bequaemer om ſauſen te n dan om ſauſe te weſen / ghelyck als zón beele Hpacin⸗ then ende —— ban Galenus. Daerom / alfmen upt de feker te fgen foo cone ber barnectrldche Baden epe ker ie n/foo fchijut at deEteljcke en ſeer ghel — waren / ghewaſſe Kak rpſte De aren en in heetelanden/ als aen de Zeekuften ban Afrijchen ende ban Langucdock. Ende foo zunder ſommighe / die de Dcaloegnien oft Cepa Afcalonica boor ten ban De felbe te Bulben houden / hoe wel fp nauwe oor J — dat (pin t Jodſche landt by de ſtadt ——— grooter: zijn gheweeft. Den a bie bupten roodt⸗ achtighe ſchellekens heeft/Daer wpeen i ben / was tot Montpeiliers eerrijdte boor den Bulbus ende het Pancratùum / ende Dat de roſſe - Krachren van den Erelijcken Bulbus. Diofeorides ſthrhft / dat de berwaemt / beertert/ende de mage goebt is/ bijz Bulbus efculentus n de bitttre ende ighe: voorts ban fijne ne (08 bant Dntea als han boei alleen oft i maer 't Ld Die bier alle te berhaeten / ietbaften ga — — den Erelijcken —— — taepe bochtigheden in den lijjfve doet veerde endel ie fwatr om berteeren ende windigt / ende becweckt tot . ban bupten nde ſhn bitterhepdt ende ende Droogte. à HET grof ban floffeis/ ende ) Pochrans opabelepdt snde/ om tfamenrechinghe / foo varght bp af / ende dort met eenen Aupteul / > fulchg wordt : Want ſy bemint Be Waterachtighe plact: - 1065 HET VIIFDE DEEL Het vier-en-twintighfte Boeck. Van de Vleefch-cruyden oft Saufe-cruyden,, als Peterfelie ‚Kervel, Lerſſe Moftaert, ende*meer andere dierghelijcke. NO Re REDE N: eZ N die vier-en“twintighfte Boeck moeten wy handelen van de andere moes=truyden ende haer mede-foorten; die ons overbleven zijn ; te weren van de ghene die meer ghefaeyt ende gheoeftent worden;om de andere fpijfen eenighe (maeckeljckheyt te gheven, ende de felve voor een faufe oft inleydinghe te ftrecken; dan om den men- Ey (che eenighe onderhoudinghe des bloets te. doen ; oft eenigh voedefel by te bren- p ghen. Wanr al is t faecke datter veele van defe cruyden zijn „die foo groote fcher- & NN pigheydr oft bijtachtigheydr in haer hebben ; dat fy om dief wille eyghentlijck voor gheen moefcruyden ghehouden en worden ; ende datmen(e feer felden alleen plcegh te eten,ghelijck- men de Beete , Koolen ende meer andere dierghelijcke moefcruyden doet : nochtans en moeften noch en moghren fy van ons nergens elders dan onder het ghetal van de Moeferuyden gheftelt ende befchre- ven worden ; aenghefien dar fy inde Keucken veel ghebruyckt worden; ende de {pijfen dickwijls eenen, bereren ende aenghenaemeren fmaeck doen krijghen ende den mondt ende de maghe.behaeghlijcker; ende het gantfche lichaem ghefonder ende nutrelijcker doen worden. Sulcks zijnde Pererfelie,den Mo- ftaert, de Rakette, de Kerfle, ende veele andere dierghelijcke cruyden ; diemen nimmermeer alleen oft bijfonderlijck en pleegh te eren ;maer by andere fpijfen,als Vleefch-cruyde oft als een Saufe vermenght: waer by ghedaen zijnde, verbereren fy de ghebreken die daer in zijnsoft{y vervoorderen de verdouwin- ghe ende verteeriaghe. die inde maghe ghefchiedt, oft doen de flappe ; walghende ende onluftighe maghe wederom gretigh worden ; ende den verloren apperijt ende etens luft wederom krijghen ende langh behouden. * 7 IN È HET 1 CAPITÈL «peter fecien. Van Ghemeyne Peterfelic. ' — Ghellacht. & gheflachten van Apium oft Eppe zijn Beelerhäri: - g ee de ſullen wp aieanver Wiounalas be _ Kebzijven; dach eerft Vande Peterfelte oft Bof-Eypefire —— rn De meeft bekende forte gana EE , € Ghedaente: De lenen eterfelíe heeft ſchoon > bladeren/ Van Beele —— anghende bla⸗ s verſamelt; de welcke mee Lin ditjerhande hen Diep gijefneden / rondom de kanten oock 3 ghewijs ghekertelt oft ghetandt zún. Denfteel- _ ie meer dan ander halven boet hoogh / dun/ vondt/ wat ke oort oft gheftneent: op wiens toppen Waffen siege Eroonkens oft krauskens/ voortbzenghende bijftes klepe ne bloemkeng/ ende daer nae kleyn vondtachtigh ſaedt / Watfcherpachtigh op de tonghe. De wortelis wit ende langhachtigh / iteflijck Ban ſmaeck. g Plaete, Peterſelie Wordt in de moeshoven ghe faept: ende waſt (ao wel ín kouden als ín warmen grondt / als die eerde Ban Lelfs vocht is / oft Boor dichts begieten fen/ ende verheught haer in nattighept: Baerom aerdt ſy wel omtvent De beecken ende fontepnen, Ende fp aft gl — plaetſen banBoogijduptich- ndt van ſe a ſchrÿft. * Tijdt. De Peterfelie magh Wel vroegh gheſaepyt w dan ſy komt nochtans feer ſpaey ende traeghe⸗ blij t: in de Somer maghmen haer ldof wel Dicks wils affnijden om in ſpyle te chen : want dert” fieelen komt niet Hoor het tweede faer Hoort: ende dan bloepdtfe in -WMraechmaendt : ende im Hoymaendt oft Oogſtmaendt wordt haer ſaedt volkomen rijp, î “_€ Naem, Alle de ghellachten Ban erupden/ Diemen in't JLatijn Apium noemt, Dat isinonfetael Eppe / Worden in t Griecks Selinon =tar Ieheeten maer het teghen⸗ bind — Ss cepzon Zéamor zuamaior Wwoordigh ghellacht Geet wor hetin de CGeriakelen ermeneht. — 1086 ppt Latijnſth Apium” kortenle, dat is Hof⸗SEype · De Apotekers ende den ghemeypnen mai noemen” t Preroeli- hum: ende daer nae Heet het in Nederduytſehlandt Dez terfelie 5 in Wooatvuntfchlande Peterfilgen ende Peterlin; in Vranckrijck Du Perl ; ín Enghelandt Perfele ; ín Behemen Petruzels in Italien Perrofelo;in Dpaegnten Perel; Zulinerr ende sala. Het eu te nochtans het oprecht Perrofeli- huat niet/ dat opde ſteenachtighe plactfen groept / ende pact nae Petrofelinon,dat is Dreen-Eppe/ genoemt Wordt: gant weltke het befte ist ghene dat im Matedonien Waft. Daeroni dwalen Be ghene Die mepnen/dat dele onfe Bof-Eppe oft Peterielie Gan het oprecht Petrolelinum nergheng in en verſchilt dan alleen in de deffeninghe; ende dat heteen in de hoben waft/ ende het ander in’ wildt oy derven ende fteestachtighen grondt: ende Dat haer on: derfchil alleen gheleghen is in't ghene pat het Cam ghe= facht vuftercher ende Rapper int Wercken is / ende hef wilt ftercher ende gheweldigher : ghelijckmen ghemepn= lijck fiet dat de Wilde cruyden krathtigher ende ſtercket pleghen te weſen dan de Tamme / ende Die in de hoven Waffen. —— Aerd, Krachtende Werckinghe· De Ghemeyne Pe⸗ terlelie/ datis de Dof-Eppe / is warm ende dꝛoogh van aerdt/ fonderlinghe het faedt / Dat meet verwarmt ende dieeght dan de bſaberen oft Wortelen) als welende warm tot ín Ber tweeden graed / ende Drosgh tat ſchier in Den derden. De Wortel en. ig maer matelijcken ende vedelijcd hen warn: EE A EE De bladeren van — Peterlelie hebben een lon⸗ derliughe liellijckheyt Bau ſnaetkt/ om bp andere ſpijſen tedoen / als Plinius betunght in't 1x, capitel Ban het 20, boeck :waut met het vleefchfop endeander nat gheſo⸗ den / dꝛüben Daer boven op / erde maecken Hat behaegh⸗ lijck om ſien / bevallijk van ſmaeck / ende daer beneffens pock ſeer bequaem om de perftoutheden te openen//t Waz ger te berwecken / ende ghemackelijck te doen vijfen. De Wortelen ban defe Peterlelie in Water oft vleeſch⸗ foy gheloden ende ghegeten / Deen 't ſelve ooch ſeer bez guaemelijck; ende zijn Daer toe den monde feer behaegh⸗ lijck ende aenghenaenwende de maghe leer goedt ende be⸗ quaem zende Get gautſche lichaem (eer nut : Want (p openen De berftenthepdt Yan de lever / van de nieren / ende Gan alle de inwendige leden; ende doen de piſſe loffen/ ais) fieen — graveel vijfen ende afgaen ; ende ſy Wez aen En —— _ Bet faedt van Peterlelie en Wordt foo veel ín De fpijfe *— gh De bladeren oft Woztelen; maer noch⸗ dae beter dan De wortelen⸗ ende het maerkt dun / opent alle Berftoptheden/ Drift de piſſe af/ ontdoet ende breeckt den fteen ende ’t graveel Han de nieven ende blaſe⸗ daer⸗ en bo⸗ Hen foo doet het oock ſtheyden alle winden ende opblatinz ghen ; is beguaem om De waterlucht te ahenefen ; verz Weckt De maendtſtonden / drift De levende ende doode vrucht ende nagegheboorte af. 5 ben ME telde faedt brorde dock Leer gepreſen teghen den ver⸗ ouderden hoeſt / in alle ſeckin ghen ende Electuarien ghe⸗ a A a ke ge ijn. * * Het woeder ſtaet oock * J— GOC BEIVOEGHSEL. kens ban deſe Tamme toit Î Pererfelie zjn —— * Ap pock bladeren te doen krijgen: t metck e Rts deerr/ ſegghende aldue :-Airoocht) —— — Cruydt-Boeck Remberti Dodonxi. het bequaemer om in de mebicijne te gebrupehen: Want het is tot alle de Loorfepde gebreken alfoo goedt / opdghelepdt / doen aft felve: Peterſeli BIE metſeenen Wilghen ſtamper: Doet dat in een ÿdeſdzapien — wegraeft het foo. Oft alitenlick falmen grapig felie, als (peerftuprfprupt / met een Rolle oft Cplinder oberfteie ken/ oft met een platte plauck oft bzeedt Bert wat kloppen / epe - riederbouwen. Baer is nochtans een, oprecht Ghekronckelde Perer= 5 felie ban Lobel bermaent geweeſt / iw t Latijn Perrofelinum criſpm oft Apium hortenfe crifpum gheheeten; De welche in ’t wildt Btoept op ſomnughe berghen / hebbende klepner ende celder Sbefneden dlaberen / met ghekronckelde kenten. Sultke Peterselie aerdet in De hoven ban JPederlandt dock feet twel; ende Wordt Daer fog grape” nde igh als, De Shemepne Peterſelie untghenomen / Dar he bladeren ghekronckelt In ende DE Filipendula cenighlins terde — ken. Dulcks ie het Apium Sardum. À : _ Allergroorfte Hof-Pererfelie, in't Zatiju Apium hortenfe mari mum, beefehite vande ghemeyne nerghens in / dan alleen Date fees hoogh op ichiet / endefcer beecöt uptahefprepdt Wordt, Li Bufelinui Plinii tg onfe ahemepne Peterſelie ghelijek Han weſe ende krachten: dan de ſteelen zijn Dicker ende korter / ende de Waz m roſſer. Vue öft Apium det oiders/ mepnt Fabius Côlimna , en was anders nipt dan onfe giemepue Peter felie, ik … Apium Cicutateum is grooter Dap Wippofelinum felfsende tineke woat / ende en is niet welbequaem Om teten. AN Apium’ Catalonicum , Gallicum , Syriacum , Ahglicânum ente Turcicum zin aïtemede-foorten van ghemeptie Peter fcliesende nas ghen boog het techt Apium det ouders ghebrupche worden. — ‘Noch van de krachten. De Peterfelie is felf hardt om verdou⸗ Wen: daerom pleeghſe ban berle geten te Worden tuffehen ander ſpijſe; nde dan doetfe De ſewe berreeren / ende maeckt luft oft His gheerte oi eten :mact ffoptden bupck / ende Doet braecken ende is bet gheſicht fchadelick zende en behoort ban gheen heete mens ſchen geter te worden; noch oock ban De brouwen Die kinders fps ghen/ om dat ſy bet ſoch vermindert: ſommighe betbiedenfe oock De ghene Die De Vallende fieckte onderbebigh zijn. De vosbrigpe boude menten mogtenfe wieljcker gebuupchken: ende in de tele _ vermeerdert fp Den bijflapens luft. Andere houden vaar felter / dat gPeterfelie voor haer doordringende kracht in alle Haer deelen fee nuetelijck ghebrupekt fal worden van alle menfchen/ omdat fp foa- goet is tegben Den ſteen ende geaveel : want (fegshên fp) meg — bindt luttel menfchen bie gheenen ficen oft gravect en heben, É

. Het vier-en=twihtighfte Boeck. 188 … € Aerd, Kracht ende Werckinghe, fouffrouw-merekt is ban gerdt eude gantfche gheftaitenúje ve Dof-Cyye oft be Ohemepue Peterfehe gheleh / maer warmer ende dzoocher / ende in verle Dingen kratbrfgher in't wercken. JDaerin ſpjle en Wordt bat ghewas niet gebzurcht/ noch men houdt het niet beguatin om daer fauten Lan te maecz hen / ftde ſphien cenighyen Knack te geben : baninde RE eude —— gbebzehen is het ut. > @ lap ban Fouffronw-merck 8 tot verleende daichen⸗ den diughen Dienftelijck-: want het fupert / bacgyt af / opent endemaecht alie dicke oft wmerigbe bocht gheden dun / onflupt de berftoptheden / doet He pifie vijten-ende ghemachelijck vaekomen: ende daerom de Drroepen/ Daer, Dit fap bp ghedaen wordt / als is de ghene diemen Syrupus Byzanunus noêmt / enbe meer andere / hebben raeyt om De ver ſtoptheden Han de lever ende ban deamiite te ontſluyten; ende zjn Rag om De oude derdedaeghſche aft vierdedaeghſche kosten te ghenefen / ende alle andere kozt(en bie upt koude oorfaecken/ oft uot venige Verftop: ginahe hunnen oor [pronah heben/ende oock omde geels, ucht re doen Bergaen. oi ant ir Het lelbe fap ban Eppe met Gerfte mater ene wat Honiglj ban Hoolen betmenght/ reynight ende aenceft allerhaude zeeren ende (weeringhen Lan Gen moudt / — ende keele / allmen mondt daer mede — De keele daer mede ſpoelt oft gorgelen VE (ele met Honigh Bermentbt/ is obch Ter nut ende bequaem om alle uptwendige zeeten endeBerbuplde won⸗ ben te ſuyperen ende té ghenefen. Selfs het is oock goet teghen be ontſtekene ende Berzeerde kanckeren : Want af iet ſaetke Dat Get de ſelbe niet Bolkbunienthijch gheneſen ‚en kan/nachtans Wederftaet Het be Berrottinghe ende be⸗ derBinghe Ban de naefte Beelen Deg lichaenis/ ende daer boor neemt het wegh Ben ſtauck / eude belct ben Poorts ganck bande lele, vpt 8e B EC lacdt bam dere Eppe Wworbt nút ghehouden ín al’ ghene Baer het ghemepn Peterlelie⸗ laedt goedt toe is: men magh dat nochtang niet Wel foo fekerlijch oft foo 55 Wiek ghebꝛuycken· Want de ghene / die de Ballende ſieckte onderhevigh zijn Werden dooy Dit ſaedt ſeer beſchadight / als wp door merckelutke ende onwederleggelijtke teece⸗ nen bebonven ende ervaren hebben. Bet Eleoſelinon / batig oufeteghenwoorbighe Cppe/ peeft een eyghene ende ingheborene kracht / alg Plinius eydt / teghen het quaedt oft Berghift Ban de Dpinnen. BILVOEGHSEL. D Eft Eppe iin Waiſthiandt ſomthdta De PAdpe' ' in Branckrijek oock Apiende Perfil desmarez; im Spaegnien Perezil de agua; (Welchemaemen De oprechte Water -Cppeznde den oock med —— wordem) hier re lande Boer landt Stmallageende Marfche; in Apio palufire, Apio zequsticos bart andett Elco- n Zal Bur EN, Z —— Die jena chemwoiden ze — van Ruelliusíg de Groote Eppe oft Peterſeile ban lerandrien * rien. % ‚_ Ghekrolde palaftr re crifpam werdt oock top vain de Sbekronchelde Pes De kinder is 2 van wortels de ban boa ban goedt als bet om Deer ver⸗ van de kort⸗ oft ftooten / ende berfchepben ghe⸗ binnen de keele. uren goet voor % —— rauw 1 ban de Dreuten. — 2* In Jtalien,wordter een Water ghediftilleert ban dit gantſche ceupbr; t welck ſeer nut ig om te doen pillen / be droppelpif ende alle ghebzcken Vande nieren / Blaft, galblaſe / ent 1088 Cruydt-BoeckR Het it CÁPITEL. Van Bergh-Eppe- Ghedaente: : TN & Bergh Eppe heeft eenen dunnen teeven ſteel / als D Biofcorideg betere, omtrent ‘een ſpanne langh⸗ upt een Dunne Wortel voortfppuptende/ daer aen kleynt tachghens waffen met Rlepne kroonkens oft hoofdekens⸗ oft/ al Theobhra ius ſeydt / met kleyne bladeren/ ghe⸗ lüúcklaen Dcheerlinck / maer Heel klexner ende dunner; Waer op fanghathtiag faedt Loostkomt / den fade van ei ghelnck / iets Dun oft [mal/ welrieckende / ende eherp op de tonghe ís: eht LT Soodanighe Eppe en i8 hedensdaeghs noch Han nie maud ten Vollen bekent / dat ick weete: Want vat de Kervei het oprecht Ozeofelinon oft Bergh-Eppe ban de ouders fende weten (gelijck Seele mepren) dat en Dunckt anp tief waêrfchijneljck ahenoeghe Dan boor Bet oprecht Ozeofelinon wordt Han ſommi⸗ eas ghetoont/ dat in Dlefingerlandt hedens⸗ Deef guera oft iet gutt ghenoemt wordt: t weltk ghedaente Geeft alg voight Daer bladeren zjn Speet gutta oft Bergh Epped Be —* * * TE IND LDD): en — — * Bie ban Ghemepne Peterfelie / maer grooter / ende redger te pep nghende bladerkens verdeylt —— ſteel ———— ens veort/ende zijn — —— Webern rune Eeden / ende te ck van — — Diofeorides ſchrijft / dat eoſelinon / dat is de Bergh Eppe / ghemepnlijck op ſteenige ons de — gd end hd berghen waft, tegen= oordighe komt oock ont gheberghte voert⸗ te weten op Die bergen/ Die Slelien Ban Moravien ſchey⸗ Ben/ende oock meer andere Daer omtrent ghefegen berger ende Heuvelen, My ghedenckt / datſe mp hier booztijdts _ghelouden ig gheweeſt ban Martinus Culemaunus/Biete Maeſtritht ſelinon O'peoo nov; ker E 4 ſpanne hoogh / met veelk emberti Dodona; in an Luytk gewonden hebbende / ín lijnen plens —— — geffende ende in weerden „oer te Pete foorte van Eppe Geet int Griechg Ored. 6 in’t Latin nae den Grieckſchen oock Apium f omäntm ende Montapium , datis 2ergh-Cype, e . —— bp Diolcorides / te Weten Petrofelinon agtion TI. dpoaÁnvor dypiovz ENDE Apium in't %atijn: maer Drofcorideg toont genoegh / dat het Perrofelinam Dan het Orcofelinum gerfchilt/ te wijt hp daer aldus Van fchrift : Wp moeten ang wel wachten Van dolen /het Oreofolinon oog Het öpz vecht Perrofelinon gennemende / om diesmille Dat het g ratfen ende fteenachtiahe gronden Waft: Want Get Perro: felinum tg een gantfch ander ghewag: — Aenga ende ’terupdt/ dat ous poor de oprechte Bergh Eppe getoont is gheweeſt / dat ſelve is in Dlelingerlandt Piel gut/ Deel gutt oft Veelguwa gheheeten gheweeſt/ algeen truydt dat Deergoet endetot veele Dingen nut ende € Naem- t noch andere natmen onder De verworpen tag Vs dienftetijck is / als ofmen in'tLatijmMultibona fepde, Dan pet en (al dent naem Bergh Eppe oft Orcofelinon niet af _ e onvechtelijek oft te onepgbentlijck voeren : Want Gee gep oock op de berghen/als Doorfepdt is; ende daer toe foo en íg het de Eppe niet dughelijck van ghedaente: dan. daer onthyeeckt een teecken aen/te weten dat hetifaent met T EComijn-aedt geen ghelückeniſſe en heeft; want it moeft het oprecht Oreoſelinon Ban de ouders Weten. * en ende Werckinghe. Bergh dig Oꝛeoſelinum / als Galenus betupgijt / fs van aerdt ende Arachten de Ghemepne Eppe oft Peterlelie oock feer ghe⸗ ijcũ maer ſtercher ende gheweldigher in't wercken. — Oreofelinon / fepdt Dioſtorides / oft Bergh Eppe / te adde het luick ſaedt niemandt en ſoude Hennen canan oe ergh⸗Eppe oft Weten alfmen 't faedt ende de Wortelen met. Wijnte drinc: ken gheeft/ voet fierchelijck piffen : Berweckt De maendtz ſtonden van De Vrouwen: daer toe [oo wordt het leer nut⸗ ieljck bermenght in alle Teriakelen / compolitien ende gheen oft medicijnen Dit Water Doen lol en/ ende Verwarmende zún. E De loorte Van Eppe/ Die Deelgutta heet/ is tat veeler⸗ tep ghebreken ende qualen nut ende goet; ende magh daer⸗ om Den naent Deel goet oft Deer goet met reden Boeren: ‚ “Vaer wortel fg oock Hermarniende ende Gerdrdoghende Ban aerdt / ende dat Leer verre in Den tweeden graed : ſy maeckt dun/ verdeylt / doorſnijdt / opent / verwecũt de pils fe/breecht be ſteenen ende graveel Van De nieren ende blafe/ ende doetle roſen: Verweckt de maendtftonden : opent de Berftopt heven Lan de lever ende milte; ende is Leer goet — om de geelfucht te ghjenefen. De ſelbe wortel ——— verloet den tandt Tweer/ ende doet het zeever oft fel ghemackelijck voortkomen. EEE, (BIIVOEGHSEL , IEſe erg Eppe 7 ban Lobel Oreofelinon oft Petrofelinort abebeeten/ in't Enghelfch Mountayne Perfely, wordt beel ghe⸗ bonden in't gheberghte omtrent Lpans/ gebhende cen Dicke/lange/ / / ende boven Witte / ſtherpe ende fpectröachtighe / daer dert l upt Kibanstis, De bladers zijn Die ban De D tre g 4 ende uptgheſpreydt. T faedt ende Get kroonken is oock D ef 8 Ei 5 6 des-montagnes. Fu Italien wafteen Apio montano, Dat fp oot k Selino noemen/ Gebhende éen kk als Scheerlinck/maer beel klepner/bergadert ban tworpigh/ feerp/fmal/ welrieckende facdt/ als Comn-faedr/dat Op de berghen watt in oe Kleyn Bergh=Sclinum „ban €lufius befchreben / ende Selinum montanam pumilum 8 blaedde tackskens alg die ban Penchel oft Peucebanum/maer beef k ende ſelden meet dan viüftien bladerkens t midden ban deſe tacken ſprupt eenen ſteel van een ſpanne dick / in andere ſyd tackſtens berfprept ; eltk een maer neghen bladerkens en hebben / met hun bre den ſteel van De Paſtinaken oft — ende: elck tacksken is gheladen meteen k ſonder reuck / kleyn / van vif bladerkens ghemaeck draen vertiert: Daer nae volght ſaedt als dat ban Selinum ghemepne ie, De tg bovenwaerts dick / gebefeltendt tupat/ kort / boos ende wit ban Binnen / ban gheri J onderwaerts ghemeynlytk in tweeen gedeylt in Oo ſtenryck; ende vaer in Mey tweede iaer vergaet / afs De kraonkens- alle pleghen/ die miet langher en Leben Dan tot dat hun ſaedt ci Bhewojdenie. - 2 —— woꝛtel / € ckt / eenen haprathtighen krans, ghelijck dien bande ——— Dteen-Epvé belijck:den ſteel en is niet langl/maer En t het Berch-Epffich ; in’ t franfops Ache — n een tackskens / deaghende ktoonkeus veel klepn 1 er J gheeft upt De worteletteliche ghe ⸗ hebbende zapt witte — aeckt / met ſoo gebe, B; ende bupten bru; —— Het ſchint dat fp het draghende crupden 7 Sb De Ree rab kà Het vijfde Deel. Ander Oreofelinum is de ghemenne Berber. Petrofelinon quorumdam ig dt Klepne Bevernelle. ‚ Pattimendiila is oockeenfoorte ban ir Deinum oft Eppe (in't Katijn Apium minus) jn Grfeckentandt foo ghemoemt. Oreofelinum filueftre , niepnt Fabius Columna) is onfe Ghe⸗ menne Pererfelie; De welcke im ’t —XF de berghen waſſende den Stheer linck heel wel ghelijcht/ mact fn De heben onderhouden zón * — ſulcks wordt als De ghene die men bier te lande inde Wilde Pererfclie, oft Apium Cicurarium van Camerarius, ig De Cicuraria fatua , in’ b t Biboegbfel ban Schetrlintu befchreven: maer Apium Cicutaceum ban Columna / ie een groote foorte bart Stinckende Cicutaria; waer ban Wp aldaer oock ghehandelt bes ben/ ende bp De Sroote Eppe wat fpreken fulten. HETIV. CAPITÈL. Van oprecht Perrofelinon. Gheflacht: Wees het opzecht Petrofelinum hebben de oude meefterd feer luttel ghefchpenen : ende daerom en ís het niet te verwonderen / dat het hedensdaeghs niet ten bollen bekent 18 / ende Datter berfchepden crupden qhevonden Worden Die den naem Peterfelie boeren. Want Diofcopdeg Echrijft/dat het Petrofelinonlfaedt heeft alg dat van Am mi / doch ſtercker nan reuck / fcherper ende nae fpecerijë rieckende: anders en ſchzoft Gp daer niet meer Ban nach en gheeft ong niiet te kennen Wat ghedaente de bladeren, oft Wat Gerwe de bloemen moghen hebben, oft hoe groot De Wortelen moghen weſen. Plintug en dak daer noch foo beel níet van —— Theophꝛaſtus en heeft deu naem ſelve van Petrofëlinon niet eeng bermaent/ter wijle Pp alleenlijck van Sclinon, Hippofelittor, Eliofelinor ende Orecofelinon ghefproken heeft. Daerom lullen wp hier twee Pate upt Leonarth Fuchs ende Matthijs de Lobel beſthzijven / die van Gun toor het oprecht Petroz felinum ghehouden zijn gheweeft, Petroſelinum Macedonicum Gay afuchfius. 8 HD — * X € Ghedaente, zet onge van Puchfius / en ‘nde Diep fefneben bladeren Petrofelinon/naede mep: j mû belinept die van Bof-Epye oft De wortel ig dun/eude 6 2 Het vier-en-twintighfte Boeck. 1089 Pet roſelinun WMacedonieum Gay Dobet. ‚ Betere maer heeft langhworpighe bladeren / van Beel, lepner rondont gheke / ende acu bepde fiyden vari ten midbelfteelken dft viblieken Wafyende bladeren tfamen aheboeght / de eerft uytlomende bladeren. van de klepne did eenigbfing boch niet heel ghelijekende. Det elis Dun ; ende wart omtrent anderhatven voet Hoogl): ende Daer op konten boort klepne kroonkeng/ voortbren⸗ ghende Witte bloemkens; ende daer nae klepn ſaedt / dat upn oft ſwartat htigh 1e / den fade ban Ammi oft van hemeyue Peterlelie niet (eer onghelijck / maer beter ende aromatijcker van bengh sai a van ſmaeck. heeft aen De fafelingen: ban Lobel/ it Dat te heet; ’t elek bla⸗ ale be Pimpinelle. h: —— zijn haeſt vergaet oft ver⸗ [san ſmaeck / racht Ban het facbt deren als Bof-Eppe/ oft beter; Den ſteel is anderhalven boet witachtigh: het laedt is kleyn / d dwüjnt / als den ſelven Lobel betuy de werckinghe ſlapper ende on elinum Yan de ou⸗ Ber a Dat ia hem onbeken (op va noch meer bp e Plactë Bet Petrofelinum wierdt hier boortijdtg ge- ſocht in be fteple rotfighe ende fteenachtighe plactfen / daer het ban ſelfs / ende lijnen naem nae boerde : dan het befte was t ghene vat in fRacedonien wies: ende paer Van heeft het lijnen toenaem Perrofclinuúm Macedo- hieum behouden. De fooite ban dele Vremde Peterfelte/ daer Fuchfiug van — * — — ſteeuachtighe dorre fen van Booahduptfchlandt. < Tijdt: Devjembde Peterfelie pan Fuchlite bloept ín. De hoven van ſe trupdt-beminners hier te lande in Bopmaendt ; ende levert haer ſaedt in @ogftmaendt. € Naem. Dele vremde Peterlelie wordt geheeten in't Grieckg Petrofclinon rierpoobauror ; Bat is Dteen-Eppe / nae de fieenachtighe oft —— vlaetſen daer ſy in t Latijn Petrapium eude Petroſelinum cedor om Bat De befte upt Macedouien ghehaelt ple pen, Fu de Apoteken en ig Ep niet bekente ge uytwijſen Van haer ghedaente, reut 1090 De ſoorte van Petroſelinum hier Gan Fuchlius verz maent/ ís van loninughe voor Amomum aengheften ende ghehouden gheweeft; doch met fect groote DWalinge ende mieberftant ; waut Hef Amomum verlſchilt Daer Leer Beel van/ als claerlijch ende ooghſchijnelijck blijcken kan upt de befclzijvinghe van Amomium bp Diofcoyideg. Dan wp houdenfe Haay de oprechte Peterſelie pan de ou⸗ ders zende ſullen by die mepuinghe blijven tot der tijdt toe Dat ons iemandt een ander ghewas toonen (al datde Dof-Eppe beter ghelijcht; ende dat ſulcken ſaedt voort⸗ breught / als dat van De Peterſelie kehoort te wefen: · Maer het lãedt alleen kan ons ghengegh beveſtighen in dit ghe⸗ Boelens ghemerckt dat het ſoo Wel met den fade Han het gerecht Petroſelinum over ecn komt / datter gheen ander fact meer gelijckenijje mede foude konnen hebben: want dat is ſcherñ Van ſmaerk / beter Ban veuch dan Ammt⸗ ſaedt / ende Wat [pecerijachttgh rieckende: daer teghen en ſtrüdt de gedaente Ban De blageren oock gantichelijcit niet: want al is ’% laecke Bat fp andere lootten Ban Eppe uiet volbomentlyck en ghelijcken/ nochtans en zin ſy de ſelve niet heel onghelijck Gan maeckfel. 5 Nengaende het gheflacht ban vꝛemde Petroſelinum / dat obel Perrofelinum Macedonicum Venetorum noemt/ Dat felne en komt/nae mijn gevoelen/ foo welmet het oprecht —— nief oder een als het voorgaende: ende Lo⸗ el feloe en derft ons niet verſekeren / oft het boor het Waerachtigh Petroſelinum te houden is oft niet, € Aerd „ Kracht ende Werekinghe. Bet laedt Han Dez frofelinum Wordt / nae het ſchrxyven Ban Dioſtorides ende Galenus, meeft ghebruyckt: ende Dat [elpe is warm ende droogh Lan aerdt/ met eenighe Doorfnjdende oft dunmaeckende verdeylende hracht : Daer dooz heeft het macht om de piſſe tedoen vijfen / ende de maendtftonden te verweckenzende / als ſommighe daer upt beſſuyten/ ſoo heeft het Gracht om den ſteen Lan De nieren oft blaſe te breken oft te moꝛſelen / eude den feluen/ als hp kleyn ghe⸗ byohen is / ende tot graveel gebroght / lic hteljcken te doen vijfen/ ende met de piffe boortliomen. Dit felve ſaedt ſcheydt ooti alle Winden ende opbla- finghen; ende gheneeft midts dien Be pijnen/ / weedommen ende Breinplelen van de maghe ende Vanden buyck / alg Galenus wid en „Betis oock feer goedt ghebruyckt teahen alle Goude ghebreken van der ſden / lendenen / nieten ende blafe. Au alle Theriakel compolitien Die het verghift weder⸗ ſtaen / ende oock in De ghene die het water loſſen / is dit gock geet vermenght / als Dioſcoꝛides fepüt. Det facdt Lan de vremde Peterfelie bp Fuchfiug be⸗ ſehreven / Die Wp Loor —— Petroſelinum Gouden/ Keeft alle De voorſeyde iracht ende spabenthept nae het ende ſmaeck · BI IVOEGHSEL. I JPt Latijn wordt die teghenwoordigh ahetwag ban ſommighe Apium ghenoemt ; ende it’t Booghduptfeh Stein Epffich ende Stein Peterlin; in't Franſons Perfildes roches oft Perfil eftrange ; ende Daer nae hier telandeoock Vremde Pererfelie, om dat bet hier upt veemde landen komt: Lobel noemt het Perrofelinum Macédo- nicum; in ’t Nederduptſeh Stéen-Eppe; imt Franſth Ache des zochiers; in t Spaenſch Apsoque crefte en Jas piedras ‚ in’t Enghelſch Steen Perfely : in Ftalten heet het Petrofelino ende Pesrofello Macedo- to; hier te lande oock wel Veneriaenfche Steeú-Eppe. Aengaende ben naem Vremde Perefelie faa mogbrrmen bite Up de —— ban Bremdt Selinum oft Selinum peregrinum ban Eluſius heſchꝛeven welin’fkort verhaelen. 1. Het eerfie beeft Hourtin ale — viene — ter aecden betfprepde tuſſc pPrup Lt anderhalve boet hoogt! feer ghetackt / Draghende hroonkeng met witachtiz lende Daer nae fact als dat van ſeli 6 bie — ePeterſelie / no ee Bft Peter feite worretahelijckende, Zp waft í * el Zp waft in Spaegnien / aen de bau De Winger omtrent. —— bloept zt faedt ig rop in Da . 2 De ander le bladeren upr de wortei / als Dievan Pulle Lierbel: die om Den ſteel Waffen) deſen ſteel je Ri Á, sld a onp ette⸗ daer kroenkens ittelblee Daer nae bofght plat facdt / klepnerdandat bande —— — Dich / wit / welrieckende / Ende wat Geenen orn gfe aft oock in Spaegmen in opene Oprecht Petrofelinum , fepdt «abiit & oi EO a — us Columua / waſt aen de ſteent otſen; ende pleegt : Jende niet in De hoben Onbechouderte worden) oft ghefaept:. —— Sas î 5 — gf tet 25 Cruydt-Boeck Remberti Dodonzi, redonien ghebroght / ende bier datrom Macedonicams Petrofelinus; oft/nae de plaetje daerſe meeſt groepde / Eftreaticum Perrofelinum, — Bet en waſt foo bee! in Macedonien niet/Datter al De werert Doch Ì / ghenseat ſoude moghen zjn / fepdt Galenus : Darrom falmen be oock mogten upr Afbanien oft Epirus halen / nerghens clverk waffende ban tuſſchen De fpleten der fleentotfen ende hoogte klip pen. Ber is een berfchepden ghefiacht dan alle De andere/ met facht afs@numi/witrter ende klepnet dan Comijn (bet Oreofelinum gelijc ‘ Ber) beter han reuck / ende fpecergachtigv/icherper / iae bolkomen itter Van fmaeck. À — kig ve dan van Steen-Eppe , ín’t Latijn Petrofclini fucceda- pneum, ig Dat ghtwas / ſepdt Fobius Columna /t welck in Featien tuffchen de fpleten ban de ſteenrotſen graept / ende Saxiftagia Han fommighe gheheeten Wordt / maer UL Apulien Lan Den ghem manu Aneto felaaggio, omdat het de Dille foo wel gheljckt. De bras geren zin zeegeoen oft blauwachtigh / als de Wupte oft Kool; maer van ak De ghemepne hof Peterſelie ghelóch :Dan fp zijn totde middelzenntwe toe gheſneden / als De rerſte Dik bladeren / Doe Dicker ende ghelhvigher / verbepkt als Hof -Pererclie-bladsrend inderondeuptghefprept ; ban ſmaeck fcherperthde bitterer, De wortel is langh / als die ban De ghemepne Peter felie/ maer watef⸗ fener / ban ſmaeck ende reuck ſcherper ende bitterer Den ffam ig Dur (met wepnigh fijd-fleeten/-ende kleyner ſmaller bladeren / niee meer Dan indrijen gheſneden. De faedt-kranffen sn witachtigh/ klepn/vonöt/ kortathtigh: Het facdt ís vock als ghemeyne Deters felie-facdt/ maer witter/ ende ghevoort als Comijn / welrieche nde / graotet/ ſcherper / fpecerdachtigher/ ende feer bitter ban fmaeck,- Noch van de krachten, @Gefe Eppe is warm ende droogh tot febier in Ben Deeden geacùsin fonderhept her facdt.. Det water) daer bet faedt oft dit gantfche truydt in ghe ſoden is / gheneeſt Beneelfiachey Waterfucht/ende’t graveel / alſmen Baer Ban dry oncen tſeffe ns timers maeis daeghs eenen tudt langh inneemt. Bet ghediftilleere water > Ban de ſe lve is goet teghen de boorfepde ghebzeken. Ber ſaedt met meel ban gherootte Gerfte oft met verſch Bꝛoodt / is goedt gheleydt op de ontſtekinghen Ban de ooghen; ende op alle gheflachten ban opdrachtigheden/roofeende Wildt bier;ende teghe den brandt ban de maghe. Á Debladergzjnosck bitter ende heet ban fmaeck / herdeplende ban krachten; maer nothtaus onftercker Dan het facat. Defeve bladeren gheſtooten ende opghelepbt /ontdoén ’e gheronuen meick hatin de borfkeriie. 3 3 De wortel is ontſtercker dan het faedt : anders is (p als die bar Be andere foorten ban Eppes te weten dodrfnijdende/ afbagende ende openende alle verſtoptheden ban 't inghewant : maer Defchorffe oft. fchelle van De felbe heeft wiel de meeſte k vracht. De Spaegniaerts verſekeren / dat bepde de Hremde foorten van Selinum uptermaten kraͤchtigh zijn om de piſſe te loſſen; te weten alſmen ’t heele crupdt fiedt/oft de wortel in water wepckt ; ende dat Water oft affiedtfel te Dyinchen gheeft. Bet Petvofelinum van Macedonien is het beſte als Dit het fcherps - ffe is / ende oock het bittertte: hiet van wordt Be Theriakel melt foo bitter; ende Daer toe wordt deſe forte alleen verkoſen. Be mede-fooyte ban het opsecht Petroſelinum heeft groote kracht 4 omt de pie te Doen Voorkomen / ende De ſteenkens ende ’t grabeel ban de nieten upt te dꝛhven Bet wordt van (ommige bp de *— pe —— gn ted believe — op Def hetde p mat e leverſucht door ſÿn bitterheydt ende fuighept van Beelen ende afvaghende kracht ghenelen kan, f “HET V.-CAPITEL Van Groote Eppe. -_ Ghedaente. —_< A8 DS Groote Eppe / anders Peterfelie van Marede⸗ gek breede bladeren / in Berfchepden deelen ende ſninpe⸗ nj * breeder/ oock blinthende ende gladt brupu oft voncker groen ban verwe. Deu ſteel is Dich/tondt/ fomtijdts an ⸗ derhalven voet hoogh: ende daer op Waffen vonde kroon, Kens / boortbeenghende hlepne witte bloemkens ; ende nien oft Peterfelie van Alexandzien ghensemt / heeft eden / de bladeten Van de emepne oft gnekiee mobeiel schoenen — baer nae dick langhworpiak (wart faedt / dat Welriete kende oft fpecerij gachtigh ís / ende Han ſmaechk bitterach⸗ tigh Detwortelis Diek î F Lan buyten brꝛuyn oft lwart⸗ achtiah/ van binnen wit / enen kleynen oſt ghemeynen Gabjs ghelijckende ⸗ terde bequaem om eten: ende als dele Wortel ghe / bef t etft oft afghefneden Wordt / dan „ Bloepdt Daer een fap upt / dat haeſt ſtolt ende Dick wordt ⸗ fcherp ende bitter en aah als myrrhe: t welck Theophꝛa ſtus in dele Loock aenmercht heeft / leg” Sperber DE 5 Plactë, Dele Eppe waſt in Arradien / ſeydt Thea: Phrafins/ in neere donckere byoeckachtighe plaetfen/ Daer turght. Hier te lande mees hovengielaepn d ssir Heel lommer ende fchaduwe is / als. Diofcozides be⸗ fp aleer in ve crupdt-bemin- Het vijfde Del. Este “Eppe oft Peterſelie⸗ … Gay SN fexandziey, < Tijdt. u de hoven van pelt Tanden fietmen dele Ep⸗ gein Dormaendt ende Oógftm komen facdt-hrijghen; te Weren het tweede iaer nae datſe ghelaent is gheweeft. € Naem. nd gie Gat y alle de ERS en Van Ear F — Gaza gebjeeten; —— — pium Ban —— Bos oft Peertg-Cppe/ ende biedt / alg ofmen roote — —— — inꝰt erin Olus atrum, ende in't Gri eef lon Tpúnaars ende Agriofclinon A — — dat is / Wilde Eppervan Galenus ende rommighe andere _ igfp ooch Smytmon Zuúprur gheheeten / nae het digh fap det daer upr vloeyt; twelck de My Srietks Smyrna Zuvpre ghenoemt ) ban reuck — Waer is nochtans b 8 — beſchrijven eu Bis onder ban bie Perrol te lande — den ghemey nien / oft —— van Alexandrien tene — —* Peresil M Eene talen Geet het Macerrone ; maer in Dr vanderijch Tabdie 1 Hooghduy — Stof; sim * — Eppe: ele en ndem Bat bequaem —* / Bau den naem van Peterſelie van La ie want met De Op rechte Peterfelie van Macedonien eu heeft Dt * — /alg wp int woorgaende Capicel oh Aard, “Kracht ende We — vtrwarmende — verdrooghei van aerdt / ghelck de Hhof Eppe oft Ghemerne Peterlelie; in londer heyt haer faebt ende wortel De wsel the Fen ſuypermacckende ende dunmaeckende kracht gd / ende tse ende dꝛdogh zjn wel tot — En graed aad hd ijnt té Amanus⸗ —— Apd naevolgende Capitel — tn aendt bloepen ende vol⸗ Cit llen. Gn de Apotchen ig hef teoesmapgniad. —— ende — ghelandt Alexandre ; in Het vier-enstwíntighfte Boeck. sogt —22 fepbt, dat be — ende ſtetlen ban Dit —— cude ademen Yp met Den V ee — —* dat de felve rauw wegb Aiden u den. Be Wortels ad bp/wordt ti * w * denn abege: genten Tp DE mage ol en De magerder Wortel ban —5* chbe in ſiede a a det alaet 16 tot Het —— van deſt je aîteen oft met vouwen ee mer / beren de ———— heboorte we doode ten af/ —— 9— — ende verſoct ok —— be enbe me aken ens ende hb ut Bertel d Bk ee oden vride eik merk ende ia fatgbt of ben uit —— — zip kus | in fonberhept alg Selers * RAe de om Datft aftbiolus qualjek boer Sm y rniam Galen biel/ende be Grieck⸗ che ſchꝛgbers ban be lactffe tyven met — die dit aa ſe Seline, Bhetwag Groote Eppe {tt oufe tact ende Paefele acedonien noemt/ ont datſe ben ghenie pen mam {oo Alexander wortel, in't \Macedonicufn Belgarùm Fn Dantkt yen Heerft Ache Tarchie, 30u * — Nan aen etn Gen —* en sonde eelt Dich wortel / one ech ln — — oppe Dog * — be Petetſelie. De k b — —— barn: gE bene Faa lat 4 mpentum n ij — — boo, bet is / ende Peterſelie v magh: want da beeft hecl ander faeor 4 ende anderen ſmaeck ende —— —5 wordt in gheen ſalaet ghe⸗ Brupekt : want het ENE etelytk / maer heel onlicfigch Ende al re mien pede ſmarck tplandt verd beer * Pererfclie ende — — Condimento noemen” — ches ond: Det An ——— chn Bellonius ban permatnt / “Smytnium ate BE wonet met fe —— —E De kou- edi Dit faedt nnn gemee Dan onder opwaerts g gbelaten/ ——— et; mact berwoarmt euénde koude korts Roon Octuydt· Boeck Rembetti Dodonæi. 9 KE vonars — Gek/alsGalenus betuyght / dot nochtans niet ſoo fchety nd VRETEN CAPLT B be ie dr ban fmaéck ais de Hof· Epe ende Get oprecht Petrotent —— magh bit truydt / te weten de bladeren daer van⸗ op de zeeren ende —— ed —— verdroo⸗ he 0 Bnedachte vann oo ov: apt glen be viteratien ende zeerighed e moepe: Ki Ediderfte ertbe upf be wortelen fette gerſt Höort: Mekpeptsenbe op de vertehe gefwillen ende bergabderingen | komende bladeren van dit ghewaszin breedt ende _phetepdt/Doen die fchepden/ ende De herdigheden vergaen wijt uptghefpgepdt /maer in berichepdeu Blepne [niapes oft mor worden. Anders in alle fijn werckinghen is het linghsfens menighoutdighlick —— * * de ed Bonate bert baasen nn à il jc deel oft bladerkeng ron⸗ ck: ghe⸗ —— rd —— — aft kle nkeng ghekertelt 5 omm de maendtftonden te verwerken / de pifje te zijn/ende-ghemepnlijck dp aen een fieelfen tlarnen by een doen rijſen / ende daer beneffens oock om De enghborftig= Banghen: be andere bladeren/ * gerne leek ——— hept ende kortheyt van aedem te ghenelen / als Galenus tackebeng zin rondt alsde b nantes betuyght.. ducie; * —ä —————— ſteelen ſoo dicht / Dolj heeft bijnae al’ felbe ban dit cruydt ghe⸗ bat (pr bijnae doorde, midden ban defe, bladeren ſchynen frppeben/legghende/ dat De wWoztel ende bladeren ende het rhewaffen te, zún/ alg, inden Deurwas ghebeurt: EDE faedt ban Dit Smprniui verwarmende Erachten heb⸗ t. fteelen zin gbhetackt/ aen haer fijd-tachekeng/ ende ben; maer dat de wortel in fonderept leer nut is teghen upt den ongG van.delelge / tonde kroonkens oft pe teken ende beten ban de Dlanghen met eentgh nat inz Krangkeng ban geele bloemfeng Hobrthenghende/ dE genomen : de felbe den Ouden. hoeft verlget / den aedem Daer nae rondt/bolachtigh faedt/als Koolfaent/ bari bin= {angh matcht/ende be kortighept op De borft gheneeft; de zien witachtigh/ende Ban bupten bruvn oft (wartachtigh. pile doet vijfen / ende de droppelpiffe gheneeſt; maer dat - De wórtel ig van bupten oock beupn/ ende niet gnliefpek den voock ban de felve Van onder ontfanghen de vrouwen Bär teuck/in fonderhept in beheete anden. ! ban kinde doet mifvallen, * dg iik erde eg one Grande st "& facdt bandit lelve Smyrnion / ſeydt hy / is goedt te Smyxxnium vay Cilicien ghen de gheeeken ende verſtopthepdt van de mutte/ nie: - —* J jest ren ende biale: Het verweckt De maendtſtonden van de — at set lines! Ds KOW brouwen/ende iaeght De naeghebooꝛte af. Det is leer goet / ende epghentlijck beguaem-om de waterfuchtighe met eenighen dranck in te gheben/ende om tegen het aenkoz Van Smyeriiisen van Cilicia „… … vvues } men van De koytlen te ghebrꝛuycken. SIBIIVOEGHSEL. 1 P't Latijn ie dit ghewas ban veele smyrnium Creticum, ban an⸗ pere Smyrnium Ciliciee gheheeten / ban Lobel alleen Smyrnium; int Franfops Smyrnium de Candie ou Crete 5 ín ’t Italiaenſth Smyrnio di Candia. Sommighe ’ Petrofelinum Cilicix ende Hippofelinum agrette. In Sitilien groept het Veel in't wildt. Bier te lande gheſaeyt zijnde aerdt het wel; maer en Wordt nimmermeer ſoo groot detmen’'t boor Groote Eppe ſoude moghen aenfien. Loz belvermaent bar een Diergdeljck ghewas / dat hp Smyrnoïdes Mu toni noemt; °t welck vondt facdt heeft als Smyrnium / maer bzup⸗ ner ende klepner bladers / eenen ſteel anderhalben boer hoogh/ ° —— ed kroonkens * — oft — — langhe ende wirte wortelj-maer ſonder eenighen chtí : —————— bart Smyrnium heeft, er waft verlop k k <___« Smyrnium{Egyptiacum is een ſoorte ban dit gewas / in Egppten oe RE ner tuſſchen de boomen ban Balanus myrepſica groepende / als Belloz nt if — alu AGbt/ met faedt alg Coriander / vondt ende ſrer ſterck er Vee dij «5 — — J VES — quorumdam ig de Angelica / oft oock De Meeſter⸗ 2 | AN € ni; * ee Smyrmium Fuchfiig de Lavetſe ü el hd Smyrnoïdes ig de Bincoorde oft Maeghdepalm. 1 _toSmyerhiza is de Myrrhis Bier naebefchteben. · ì Shijrna is De Mprrhe ; nae wieng-vouckt alle deſe erupden ghe⸗ noemt worden: — be andere crupden/ die nae Wierdock wat —* wider hees Sahid houden „Noch vande krachten. i den Dit crupdt boor krach⸗ J Dan Ghemepne jpeterfr ie maer ontftercker dan de Steen⸗ à pd —— Petroſelinon maghen ghe⸗ _ De bladers in Deksel ghelepdr wierden in oude tijden boor ft ghebrupekt : fp Koppen Den Danhlotp. or riches eend zm — ende Ban onder ingeſteken / cenwdeelg ig. ſwillen / verg ende Den loop Des buptke; ende heelt de wonden / daer op ghelepp } met jn verfoet de pine ende tweebom bart — ten ende vifpemen/berdzijftde op? ari: se si È a » “4 APTN LCCHP IE LIN voo voer vore Van. Wilde-Eppe, + rate rr Capt oft, ——— ie bot (8. Vert Cl, tvoorgaende Capiteb mien! iede ghelachten ban Eppe / aengaende de mes tújdtg niet Smyrnion „maet (nippelinghen / ende oock, aengaende de Diíofrorides ende Galenus groette Dan fijn bladeren eeniabling gljelijck : want Die € Aerd, Kracht ende Werckinghe, Bit Sumpentum en ent biede heki eee ntt / mlphe DUH fg ban krachten het opretht Pervofelinon niet Leer onghe- De ſteelen zjn zonde / gheſtreept/ in —— — Het vijfde Dect. Spie Eppe. DAE 5 —X — PENNE RN — oft knosplem verdeylt / van binnen ol / anderhalven Heet hoogh / oft ho /ſomtijdes upt éenen Wortel twee oft dip bp een fpruptende / beneden omtrent der aerden ſomtydts bꝛuyn roodt Lan verwe: op D'opperfte ban de “welcke Waffen ronde kropnkens/voortbrenghende witte bloarmkens: ende daer nae volght plat rondt. facdt/Den fas De Lan Dilleniet feer onghelijck. De wortel iin twee oft dp langhe woztelkeng verdeylt / die felden nederwaerts/ maer meeft dweers / erve derwaerts uytghe⸗ ſpreydt waffen/ende ban binnen Wit ban verwe zijn. — Dit heel erupdt / met ——— is vol wit meickachtigh fap; tweitk Daer upt vloeyt als het er⸗ gheng beleden oft ghequetft wordt. … er Plaete. Men vindt dit gewag in vochtighe plaetten” —— omtrent de ſtaende wareren / ende geu De kanten Ban de grachten / fomtijdts oock heffens “firupchen oft ſtammen van de oude Ellenboomen. € Tijd. Dele Wilde Eppe bloept in Braechmaendt; ende in Dopmaendt wordt haer laedt rijp. î „<< Naem. De Apotekers van Nederiandt pleghen dit bt hier voormaels Meum tenoemen/eft het laet ban crupdt hier Ie Boor Get Waerachtigh Meum te ghebrupeken; doch ——— — De Boogh: « Duptfchen noemen’t Olſenich; ende Daer nae Heeft het Daz _ Aerius Coydus op’t Latjnſch Olfenichium willen heeten. ne ta —* t oock — /dattsopt La⸗ omnighe Gebben — La Sinte Uibe Griechfch Aquaule Apium, oft Hydrofelinon À ut Dan — eenen smid ed Sie anepne Eppe oft Fouffrouw Merck / ende he Sit aquatile Bars toert he medeghedep —— bit teghemwoorbig gewas bege liez $ pram,dat ts Wilse Eppe/tae-tpz en Ehbe laeten houden. Want aengaende het Syluc- ftre Aptam „foo iffer cen ghewas met Dien naem bp Diaz Krorides vermaent int capitel van Daucug : ende daer af Spreecht Theophra ſtus oock in ſyn 7. boeck / Wanneer hp dept / dat het onderſchi pan de foorten ban Eppe in de blaz Perertveensdeelg ende eensdeels in de ſteelen gheteg hen is: In voegen dat ſommige fooyten witte ſteelen Hebben, fam Her vier en-twvintighfte Boeck. 1093 mighe peerfehe oft verf: chepbentberwighe : want be gheue / die weertje oft berfchepdeuderwaughe freelen —— fepdt bp De Wilde € ppe meeft qtjelnch te wefen. Ende om def reden / fienbe dat ons regijenwmoordigte Tule Eppe oft Olfenict van fleeten onderwaerts rooùt oft peerfarptigh Was/ ende ban bladeren DE —* chelerck/ heben wp de (ele hier boortijdeg liever gheadt Apium filucftre oft Wilde Eppe te noemen / Dan de dwalngije vande vaar: ſeyde Apotehers van Pederlandt volgbende be feite boor het oprecht Mcumre houden ende re tacten qtjetpupeken. — —— tubt / merckrude Batte van Fonunigie voor et” yfiehum ban Plinius ghehouder Wordt 7 ende niet iudende Waer fn hun reden Dies aeugaende te weder⸗ legaten loude moghen weten / heben Wwp.ong tot die merninghe oock laeten brengen/ende ghelooven datſe het oprecht Thy@liur pan Piraug wel foudeatrogien we- fen/fouderlinghen nu haer kearpten met bete tegenwoor dighe Wilde Eppe foo wel boer een febrjnen te komen. Want het ThyHelium „alg bei®oortepben Plinius in't -brgrapitel vanigu ⁊5.boetk betupgijt, en ig de Eppe miet onglelijch: ende haer Wortel, recht ende haeit Betacye ac ende gijmerigheden upt ben hoofde: toe du dele han be en Dan bele onſe Wilde Epye ooch (eer wercke lijck ende ſtertkelijtk doen / als vay hrer vae betoor lullen· Domes en Komt den naem Thyfclionamet naem Wilde. o ater Eppe niet quamen dver echt ghemerckt dat het er ene Opestxeror (oo genoenut ſchunt te Welen 7 om Dat det ſich (elven mm waterachtight ende Kyoechige plaetfer(eleioi sneer oft: heloi tar ) ers tépbende oft Wfit verfprendende warft, :- zor 070 no € Aerd, Kracht ende Werckinghe. Defe Wilde Eppe, ende (ouderlingen de worteldätvups 18 Warm ende droogh tot ín ben derden graed. } De wortel in den mondt, en ende gheknauwt/ treecht peel flijmerighepbt ende taepe vochtighepdt upt den monde ende upt den hoofde; ende berloet ders weedar: van ad tanden : ‘twel Ume van fijn Thyſſelium oock bez yght. 5 £ Elan De felbe wortel is fopder twijfel ooch verdeylende / Dunmaechende 7 Doorfnijdende-ende openende van krach ten: fp verweckt De paffe ende maendtftonden: enbein't kort — al tgene bat de andere g Eppe doen konnen : felfs ſy is in't wercken frevchet ende gheweldigher ban de wabe van cenighe ander Eppe. Dan al 16 t laecke Dat bit gewag de Loorlende druͤghden ende krathten heeft / men magh uochtans/ nae de Dwalinz ghe ban be oude Apoteliers ban Nederlandtde / wortelen van dele Wilde Eppe Loor de Wortelen ban oprecht Meum gheenſins niet houden oft ghebruycken: want dat beele vanden anderen, lenge crunden zijn / alg upt” bet Capitel van Meum k erljchet blijcken kan, se BIV o c/H SE * Sia I? hooghdi it is niet enich ghe⸗ —— k Wilder E) 5 it ft Ache favuage; ût Griechfth Selinonagrion: Lobelnaämnt het Thylelinum Pli hij, ende niet Thyffeliam 5â Sylaus Val ; ende Meum ban de holiauders De acts. Bie erupdt ghe⸗ lückt be Eppe Oft Deldt-Paftinakeban de ouders; ende heeft de opperfte bladers ban Den Coli „ Be fleelen sijn ſomthdts Dzp boeten boogb/ fpruptende upretne wortel alg Die ban Meum, tenen vingher Bick / oft Dicker / Hol meickachtigh fap : ’tfaedt is plat/bladerachtigh/ grooter ende ra: dan Dille ſaedt / fpeterijs achtig ende heet ban ſma Sen bindt Dit gewas in f£ L ende oock ín Brabandt : Kievits fommige dele wortelen ton Bies fp oock Gentiana f: Groote E pifin Sleeftre gheheeten / als hier oor gheſendt Breite den Dlaboenfchen Wanen-boet Heet oock — arie rione MDA EKD hert tin Ap Aenga wt Nn Ápiunt aluftre aur rie! bien ———— van ⸗ epbt ís : Bam bet Sium eet dock Water- Eppe mietr ha —— — Phiellandrium end uvan belden van Hollandt / bf dock in De hoben gheoeffent. reele An Gollandt hebben eertuts ie — Gentiane verkocht: aden. ten ban Water- m-boet. > zjin veApium (us, off Ápium Sardontam is ben naem hen-boet/matr evg __ Apium Sardum ís Apium hä&morrhoïdarum ig Noch van de krachten. Deſe xinghe de verltoude maghe: ſy regni zepdr Die te ontfanghen: fp en 8 * 1094 moeder / iet dat olp Die met Bijboer rooſtet op een gloenende —— met —— Wijn befproepetende op Den buyck legt, Sp is oock fonderlingben goedt tegen De naewreen oft pine ban De moedetjnae Dat ven Drontwe ghebaert heeft / is t dat ghp Die met Bloemen ban Camitle/ende hladers ban Bijboet klepn gheſcherft / ende met biet voeperen ban Epers ghemengbt / in een panne met olie ban Lelien rooft/ ende al warm op Den buptk ende navel Lght Sap van de fetoe iS Pre rondore Be manlückheydt gez frekeuyberieemt bp nachte alle afgaen Van ſaedt. Een plaefter gez maeckt ban bladers ban defe Wilde Eppe) bladers ende Wortels ban Kaepen / ende Peterfclie wortels / al tfamen Wel klepn ghe⸗ ſcherft / ende met fupveren Wijn ende Boter-aherooft / toet water maecken De ghene die lange gheeft hebben ſonder te konnen piffen / boben De fchamelbepdt/ ende Op De liefchen ghelepdt. Dan „alle defe krachten worden Van ſommighe het. Berde Dion/ bat is de oprechte Water -Eppe/tocghefchreben : Boe twel de teghen woor⸗ dighe al tſelbe vermagh. HET VIII.CAPAITAÆL. Van Caucalis. Ghedaente. ziigi k ê Autalis heeft rouwe bladeren/Díe ban de Wilde Pa⸗ C ren men van gedaente / in veele ſnippelingen gheſneden / ende in meer kervinghen — dan de bla: Beren van epne Peterlelie Den fteel is (elden an⸗ derhalven boer Hoogh t op wiens fjd-fteelkens waſſen Klepne vonde Rroonkeng met witachtighe loetrierkende Hlepne bloemkeng ; de upterfte ban de welcke ende Bie rondom. / grooter zijn Dan De binnenfte : het facdt is rouw / langhworpiah / niet kleyner dan Dat ban de Wilde Paftinake/ grooter dan Comijnlaedt, De wotel is kleyn ende van gheener Weerden. Caucalis. dig 1e MZA Kel AS EN ZOM : — UL pe : Dn € Pate, Dit ghemaggroept heel op be blachie ongtee bouwne belnen Van Fatien” als iuPt SLandtiebap aan é als Toſcaua: men bindt het dock Wel fomtijdts in de bouw⸗ me ——— Maeſtricht. NVijdt. Caucalis bloeyt Hier te lande meeſtendeel ín de Bꝛaeckmaendt: ende Daer nae volght het faedt; — ze ë Dit as is in t Tathn endein’t Grieckſch aucalis Kaoteiis ghendemt/ ban fonumighen oock Daucos agrios a PE Latijn Daucus filueftris; enz Be met baftaert naemen In Keüxavenr Myitis Muirss; ban Demorritug Brion zyn; wt Larijn Pes gelinaceus, Cruydt-Boeck Rembert Dodonæi. ende Pes pulli ; ín Egppten Sefelis. De landt-lieden van Ztalien/te weten ín Tofrana/ noumen't Perrofcllo falaricg, € Aerd, Kracht ende Werckinge, Cauralig igeen moeg. truydt / ſoo Dioſtorides verſekert / Dat rouw ende gefod gheten wozdt / ende bequaem ig om de piſſe te berweeken, Plinhtg rekent de Cautalis oock in Get getal ban de moeg- trupden : ende Galenus leydt daer noel) meer toe / te we⸗ ten bat het ín Pekelbewaert ende wegh gheleydt worde, Pet fact van Caurcalig ig merchielijck LerWarmende en⸗ de berdrooghende van aerd/ Wel tot in ben tWeeden graeg, Det doet de piffe vijfen / ende De maendtftonden voortkg- men: ende Get drijft De gebrohen fleenen ende tgraveri apy ende mozleit oft bzeesht be (ele fteenen Van de fitten oft Blaſe / als fp noch Heel zjn. Men houdt Iet odEK boo, nue om: De verſtopt heden Ban de Lever / Milte ende Pieren, te ontflupten: het ſnjdt / maeckt dun / ende teert de roue We fiijmerighe ende taepe — : helpt de koude maghe: doer be winden ende opblafinghen{chepden, _ Aken fepbt/Ddat het faedt Han Caucalis nuchteren in nomen / tgelicht klaerer ende Scherper magclit/het hers ted behulpſaem ende nut ig/ende ’tlelpe verguzcken doet, BIJVOEGHSEL Eteghenwoor dighe Caucalis van Dodoneus befchreben / ende ban Lobel Cracalis albis Aoribus vulgaris gheheeten /- — pa agreftis Tragi, van andere Daucus ſilueſtris Galeni ín’t Boobs duptſth Ackerklenen, in Branckrütk Perl ſauuage, ig.nac't e⸗ voelen bam Cluſius de Caucalis ban Dioftorideg twel ghelijck : nochtans heeft hp/ bebalben De felbe/noch ettelhcke andere foorten _met naeme ban Caucalis befchpeben. r. Groorfte Caucalis, ban Cluſius Caucalismaior gheheeten Beele rechte fleelen/drp/ vier / bjf/iae fomtidts meer boeten boogby heſtreept / hol / gheknoopt ende atkt / groote ende Wit uptghes febr bladeren/de ffeelen ond s bebattente/ ro dom ghez meden ende gpekerft ala de bladeren ban Angelica / brupn groen ban berwe ; kroonkeng met witte / Doch onderwaerts ten weps nigbeken veerfapbeigbe oft wat lfberwoighe bloemen; ende daer nac bꝛeede platte faden/ vupgbachtigh / bobenwaerts twee ſpitfen hebbende) ende flekende bnae alg Doornkens. De wotel is mir) hard / Houtachtigh / niet ſeer gheberelt, J. Plateau twyffelt oft bet gheen ſoorte ban Tordilion en foude mogben wefen : om dat her — erp bd iss’ twelck in Be fooyten ban Dodoneus befchies oock ghebeiuct. —F ties — mer hooeh —* —— —* — red ban Dodos neus Ì eng aem ghe z Dan de Bladeren zij ter ende feex. br gein dd / De bladeren ban Bes erne neer gheldtkende omtrent Franckfort beel waffende fcpdt Clus Wiens bladeren allegader eben fius : de bloemen zijn grooter ; ‚ in /haogh oft doncker roodt van berwe: daerom noemt hijs - „groot zijn, 4 | fe Caucalis ſatũrẽ rubente flore oft Caucalis rubello fiore, Biers ghelijck ghewas noemt Lobel Caucalis met roode bloemen, int Zatin Caucalisflore rubeo, folio latiore ; met klepner oft leegher fleelen Dan De ghemepne/ maet Dicker ende Dieeder bladers) grooter ſaedt / Dat aerdigh ende klinckende ie / langh⸗ ende oock oorpigh ende Di hhoeckigh / ligghende in flekende (chubben / ves nobis die All ick : ——— pees De Kleeders hangende blijben: maer als De ſthub de af ghegaen ie — 5— la nghwoꝛrpigh faedt/ghelijck cen Fidel Bader /liefigek 3. Spaenfche Cancalis is ban Spaenſch facbt boort Diefe Caucalis Hilpanica notmt + ende Î be — — h met haer ghevoorde rouwe ens / tee wars nier zupgb:efts als Lobel hpt rs it feer witte en/ ende Daer nag tfasbt/ Datniet en fieecht.- Dit ghewas / ( Camerarius/ ie vervult — ed tiobfap : dat oock bloept upt het ſaedt. Den fmaeck is gran fok - Caucalis van Anguillara ig ban Lobel in ®, 2 t Er beenen Pe Beo hon era Î bate beaf en ——— ateeft et ban den windt t malkanderen * wordt. ———— alis met die van ies wat Pan om biestwitle bat Laucaus wan femmighe Witden Baucus he, Deerns Wp albier een foorte ban Claus moghen bets Rnd ed oort Ban —— ghe neft fonen mee fkes vub ot abus columna bef st. cn beeren / jckt De Jaftinake —* —— Beren: dan ve Bte + beate ie mae Peck viees Kende / alfmenfe + Den fles] Geeft bjeeber blai hek Het vijfde Deel. is ten hooghſten twee boeten hoogh / ghetackt / ee ſterres ghewys ghevoeghde bladerkens ——— — fp haer in eenen krans verſprepden / beflupten : upt defe bf bla⸗ derkens komen noch bijf andere Dunne flecllkens / ende daer tuf; ſchen noch Dip oft bier andere / alle noct vijf bladerkens Dragen: De / alle oock met eenen witten randt Epndende : waer upt noch vuf korte ende dunne fleelkens als dDraepkens / bf klepne witte ghefiervede bloemen hebbende / fprupten / Die elek een upthangh⸗ fel hebben / ſoo Dat den omgangs dan den bloemkrans Heel met witte afbangbende baerdekens befct is. Alle weiche bloemen elek een k tupghe groene vrucht onder haer hebben: Dan De bf upterfte ghebaerde bieemen worden alteen in haer mids Den Dick ende rijpen / harde grocne ende Daer nae geele fiches ingen kryghende: op’t hooghſte ftaen dweerſe witte teeve ho⸗ renkens / acn haer upterfte knobbelachtigh / als hozenkens vart De Slacken : opengaende vertoonen fp twee ep-tonde / breede, wat bolachtighe ſaden / heel fcherp / bitter ende nae harſt viecs kende / als Dit gantſch gewas oſck rieckt: ende aen Den fteel enz De fjd-tackskens -bindtmen een Witre Gommes ſcherp ban fmaeck / rieckende als harſt. Wet waft op flecnachei dorren het ſoude Gingidiurn Diofcotidis moghen weſen. Dau andere ſien't boor Caucalis arn. Maer den naem Echinophora behaeght Columna beft. 2. De tweede ſoorte noemt Hp Echino- phora altera afpgrior , platycarpos : ende Geeft wat klepner ende foeter wortels De bladeren Wat breeper ende op Korten ſteelen flaende / ruÿgh aen den rug). Den ſteel is binnen boos / ghez tackt: De bloemkranſſen ftaen op fieelkens eenen voet langh: dan Be bloem-hofe en eeft maer bip bladeren / met eenen witten boordt: ban De Wecke het Derde afhanght : daer upt fprupt de bloemkrans/ met Dip knoppen / met andere klepner bladerkena Daer op / witte ghefterrede dicht bp een ſtaende bloemen drꝛaghen⸗ De/ Die buptenwaerts baerdekens hebben / kleyner Dan de boors gaende / in elcken krang maerfes volkomen bruchten kryuhen⸗ — vaa had —— haer: — ſoo — rd ben nas an Den Door er / met fcherpe Dicke peerfche Doors nen: opengatnde Vertoonen twee faden alg Meloen · ſaden / bits ter ban fmacck, Op't tſop ban De vrirhten ſtaen twee klepne boz tenkeng. 3. De Derde noemt bp Echinophora tertia leptophylios purpurea : ende Die beeft dunner ende klepner bladeren / Die ban Dogtels-neft wat ghelijck : be wortel is wit / houtig: den feel Hol boos toit / vouw ende rungh / ſerr ghetackt met Diergez affen : Baer op ffacn dip bioemkrauſſen / fons Der hoſen oft bladerkeng Die haer begrijpen : defe knoppen zijn peerfch/ begrijpende ene purpur-roode bloemkens: de vzuchten ſtaen Dep op eenen ſteel / dat is negen in elcken krans, elck hefet met dep klepne bladerkens. Befe vruchten zijn noch grooter dan De boor gaende/ rondt / met noch flijber ftekelinghen / geelachtig Wordende, in acht ryen gefchicht in De lenghde / daer andere korrr gende groener Dooren tuſſchen ffaen : op het tfop is als cen geoez ne ſterre: Daer in fchuplt een eenigh faedt / wit / als Bloote Gerfts maer wat langber. en fmacck is fpecertjachtigh / bitter. De Bladeren fmaccken oock als Die ban Amalie Pattinaken. 4. De Bierde/ Echinophora quarta maior platyphyllos purpurca gheheeten / beeft oock Diergbelijcke wortel / houtigt als den feel boortkomt: De bladeren — rouw / — red oke pig te ſnippelin t/ als de Zorben- — : gede pend de rondom Diep egg Eee : an / dan de aerdt : op eick fleelhen ſtaen bf vruchten / en mb / foo datter vijftien * — — gheſien dens Klepner ac! e ſtekelinghen: het ſaed t klepner/ anders goch fpezerijs achtig). Diergbeljek ghewas is de Caucalis Matthioli; ende miſ⸗ {chien oock De Caucalis j. Dan den felben Columna en Defe ſoorten boor De oprechte Caucalis der ouders niet, Paftinaca echinophora, dat is Wilde Paltinake met ſtele⸗ autus befchieben; midts dat de wor tel eetbaerder is ende ghetjfvigher dan Die ban De voorgaende oorten. N î : Caucalis Bellonij is / nae de mepnighe ban ſommighe / anders wiet Dap Den Dautus / oft Boghels · neſt· Immers Be J——— aur alis een ſoorte van ig/ die de Griecs en roũuw in ſalaet eten alsde TL, > ende met de Cauca lis Der ouders ban ghedaente wel ober cen komt / ende hedens⸗ daeghs Cafcalirra heet. Dan Caucalitra ig Den naem Dan Wil⸗ de mnan Lende ban het Seſtli ban Candien / oft Tor⸗ kj e mins — F— caulium todos echinato, met ſtekeligh ſaedt aen De leden der ſteelen / ſoude de Rchmophora ban Columna wel fat mogten geleken : dan Die is in't Bhvoeghſel van Maclde Wervel beſt heben alg Séandix ban De ouders, É Caucalis pumila ig een leeghe Caucalis/ Die Clufius befchrijft/ ban Boiliue bp Calis Malis krans met bloemen/ende Daer nac gheuaort rouw facdt/bijnae alg Dat ban De groote foorte. Ep f ges foo wierdt de Myrrha oock Caucalis gheheeten; maer be isnoch beguaemer. _ och van de Krachten van Caucalis. @m Dat Dit crupdt ban ſmaeck ende alle andere epghentheden den Dautus ghelcht / : Het vier-en-tvvintighfte Boeck. 1095 darrom wordt dat in Italien gbebzupeke ín al’ tgene d . H atermen hee Dautus oft eenige foorten van Peeen nut tor houdt. Bet —— verdꝛooght/ opent / ontlupt / verwerkt, vaegbt afs 8 tDeplt ende maeckt Dun. ’T fap van't gantfche crupdt te goet m beel af te Driven / ende alie grobe tacpigbeden dun te … Wet faedt worde nurteljck gegeven den en Die Bun facdr ontgaet. Etreldehe Dagben achtereen met Win ahez toncken / maecht de brouwen vruchtbaer. Wet crupot ſcive ghe⸗ | Enbe Dan oberabegteven / (upvert de mate! maeckt tuft —— Appetit, ende gheuceſt De walginght De fmacrmoes ghe menfchen mogten dit ccupdt bp bun fpiíe doen, oft bet Cap Bimchtueft ber faedt alleen eten. Al 'efelbe doet bet chediftilleert ater ban Dit gantfche trupdt / oft het water daer dat in gefoden 8. Twelck feer k gbegbeben wordt tegen de Bierdes- Daegbfche kortſe tegen de fchorfthendr/ ende oock regten de poss Ken. Dan bupten ts dit crupdt goebt plaeſtera · ghewijs opghez lendt op alte peſtight oft befmerrelychke zeeren ade⸗ fwceringensende op De beten ban alle bergrftigh gbedzocht. Alle De boorbefchteben medefoorten van Caucalis hebben oock gross Kracht om De piſſe te berwecken: ende zjn ban andere wers inghen Den Daucus heel gheljck, HET IX. CÁPITEL Van Kervel. Ghedaente. K Ervel heeft trere / dumne / in veel Deelen ende kervin ⸗ ghen gheſueden bladeren / Die Wat haprachtigh zijn/ ende van verwe witgroen / van reuck miet onkieiijch, De ſteelkens zijn kort / dun / rondt / binnen hol, eerſtelick / midtſgaders De bladeren/bleeck groen Van verwe / mact Baer nae roodtachtigh; te weten alg iet ſaedt rijp is: ene he daer op waſſen kleyne wijde oft niet dichte kKroonkens / — Witte bloemkeng/ ende Daer nae langh⸗ ï —A — nal / dun ende wat ſcherpachtigh ſaedt. Be woꝛtel ig veſelachtigh. RerGel. ENE Ps DANK EN NG AS 6) € Plactfe. In de Goten ende — moidt me Merel Beel pt ende met ander moes j Gouden : — Wel ghemeſte ende wat vocht⸗ gerde. zn » k — € Tijd. ve Kervel / die in het Doortder / pril oft oock in Meert / ghelaeyt is/ ſchiet jd ende kryght harde hoogte ſteelen eñ is Daer! onbeguaem om in de ſphſe te oen upeken 1096 datmen de ſteelen in tijdts af ſnijdt / ſy fullen haer bloemen ende faedt teghen de Braeckmaendt ende Hoymaendt le⸗ Beren. Haer de gene/ Die in Oogſtmaent gefaept wordt / blijft alte den Winter durende; ende íg oock Wel heel Dien int volgende Wooziaer goedt ende beguaem om bp de fpúfe te doen: ende fp en bloept niet voor in April. Maem Dit ghewas wordt hier te lande Kervel gez noemt ; in Woogiduptichlandt Korffelkrant oft Kerbel⸗ Eraut; in Engelandt Cher ople; in Pranckrijck Du Gerfueil; ende im Staten Gerefoglio. Den Laãtijnſchen naem ig Ce- refolium , oft (alg fonumiahe lieber hebben } Cerofolium: Eotumelfa noemt het Cherephyllum , oft op't Grieckſch Charephyllon xaupipvaamr + het Wordt foo genoemt / all⸗ men ghelooft / omt Dat bet Bi ſelven ín de menighte ban fijn bladeren verheught / oft (dat my meer behaeght) ont Dat het den nienſche verheught ende blijde oft velijk maeckt. Wat Grieckſchen naem dat Get in oude tijden ghehadt mash hebben / eu ig ong foo bekent niet : Want Dat Dit het Gingindium niet en is / dacr't ſomnughe Voor aengheften hebden / dar blijckt lichtelijck upt den Amaeck: ; ben welcken de Kervel ieffelijck ende aenghendem, heeft / ende níet bitter als het. Gingidion hadde, Het en ig oock gheen Creofelinon, gemercht dat het in de hoven ende vlac⸗ ke Gelden / ende miet op't gheberghte Walt : ende daer toe foo en heeft het oock gheen facdt dat fcherp op de tonghe íg ende ban ſmaeck den Comijn gelijcht/ alg het laedt Dan Sꝛeoſelinon oft Bergh· Eppe ghelthrꝛeven wordt te zijn. Plinius int 8. capitel van Lijn 19, boeck bermaent Lan een trupbt dat in den Herfſt ghefaept wordt / Charefolium ghenoemt: dan die Wooden van Plinius zijn Leer bedore wen /ende ſoo qualjtk gheſtelt Han over lange tijden/ dat Ben Poët Macer De felse woorden Van Plinius niet Wel en heeft konnen begrijpen oft verftaen/ alg Cornariug sock betoont. RR € Aerd, Kracht ende Werckihghe. De Bertel wordt hedendaegtys over alvoor een gemepn moeg-rrupdt gege⸗ ten + ende in fpijfe ghebzupcht zijnde is acnahemaem van finaech/ ende De mage goedt ende bequaem: geeft de ſpyſe genen goeden fmaeck /‚ ende maeckt luft om eten. Dpis matelijckt warm ende droogh Van naturen/ ende peel min dan eenighe voorbeſchreven ſoorten van Eppe. Kervel ĩs oock feer goest De ghene Die hun Water qua⸗ lück konnen loffen/ altmen dat crupdt in Wijn liedt/ ende Ben Wijn daer op drinckt / ende Dat ghefoden crupdt Van bupten op de blafe oft tghemacht beydt. E De oude verſtorven oft Berkoude mang ig ve Wervel ooek goet gebrupekt want fp deet hun broom ende ſterck Worden / ende den verloren oft vernunderden luft om bijz flapen weder krijghen: Want dit crupdt heeft eenighe windachtighe epgenthepdt oft ſtoffe; de welcke tot ſultãs níet onbequaen en pleegh te weſen. BIIVOEËGHSEL, D @ Hetbel is ban ſammighe Charophyllum , ban andere An tbriftufn.oft Anthrifcus Plinij ghebeeten : Dan ban Den ops vechten Anthriſeus fullen Wp in't Bijvoegtfel ban Naelde Kierz bet vermanen. Be Herdel heeft ahemepniijck fes bladeren acu elck ſteelken oft wiecksken/niet onlicâijck ban reuck: nae De bloes men volghen rechte bauwkens/ dep oft bier bp ten / ruygh / mee? flendeel roodt : Daer in fchuplt langworpigh fwart faedt. De wortel ig wit / kort ende Herfprepdt. Fn’t Booghduptfch heetenfe Bock Korbel,Kurbel ende Korbelkrauts in’t oudt Grechfch Anifo- zharathron; it’t nieuw Grieckfch T ilimonidia. ì Noch van de krachten. Be Arabifche meefterg houden De Ker⸗ Gel voor Warm in den Derden graed / ende d inden twee⸗ Den. Dp werdt nuttelek vermenght met ander kouder moes⸗ trupòt / felfs oock met Wermoes oft Beete/ ende rouw met Lars toute ende ander falaet. Dp is feer fonderli om ’tbloedt te fupberen. Met andere crupden gheloden gheten / oft met meel tnde melck vermenght/ ende Haer een pap Ban ghemacckt / oft oock een taerte oft pafiep flapen : ende het — beer bra Baarshalitke nest „om Daer een fntacckelijcke -pappe ban te maccken, Dan de liervel. Met Wyn ghedroncken / Ont De phne it _ Hierbel ghe ſoden in Dijn, ende dien ghedroncken / doet het ghe orner bloedt binnen °slichaems fchepbden : defghelijck — Water ban Kervel ghediſtilleert / ende bet fap ban dit ctupdt / is goedt teghen 'tgrabeel: ende berfoet De weedom ende ſteeckten ban De fide. Be wortel in Wijn ghefoden / ende dien Vijn zonck bꝛeeckt Den ſteen in De blafe/ende Doet wel ende Heel — Es Kervel / oft immers den Anthrifeus / als Plinius fepdt / ſtelpt Den witten bloet ban De brouwen / in ſphſe oft andering ghe⸗ bzuyckt: Dan fp verweckt de macndeftonden. « melij bp het melck gedaen Cruydr-Boeck Rembert Dodonzi. Wervel ſaedt ghedroncken: heelt De beten Ban De Bulle honden: maer De wonden moeten met het fap ghewaſſchen worden. ij Dap van Hierbel wordt nuttelijck met wat hoenderfop te drint⸗ ken ghegheven teghen de colcke oft krimpfel in Den bupek: ende bags ae —5 het crupot ſelbe in Boter gherooſt ende op den nas vel ghelepdt. d 2E felbe fap met Azijn ghedroncken nuchteren/ doodet De lange wormen Des bupeks. Î Doogh Verdel ghepoedert / met Gonigh ghemenght / ghenteſt den Cancher ende Loortsetende zeeren. Groene Kervei bladeren gheſtooten ende plaeſters · ghewijs op ghelepdt / Doen fchepden atie giefwillen / rude doen Bergaen alle bergaderinghen ende knobbe⸗ ten oft buplen tuffchen vel en vleeſch / als iemandt erghens ghe⸗ ftaoten / gheblutſt oft ghellaghen / oft doot hooghen val ghequerſt ende gheplettert ig. 4 De kerbel beet ghebruptkt/ doet fpriet-oogben/ foo men fepdt: nochtans tegen het traenen ban de ooghen ende alle bochtighez den Die Daer op daelen / is feer goedt een affiedtfel gbemarckt ban bladers ban liervel / ende Daer mede De oogben Dickwijls afs ghewaſſchen. Wervel in water geſoden met Aberoon / ende met Dat water ende Wijn ek hooft ghewaffchen/Doodet De meluwen ende haprwozmen te fi opt b HET XC'APITE LL, Van Wilde Kervel. _ _ Ghedaente. Pwrhis / anderg Wilde Kervel. abeheeten / M gan bladeren ende ficelen den Deenik an Gr le Kervel wat ghelijck/ als Dioſtorides betupght : want aer bladeren zÿn groot oft Wijdt verlpreydt / ende in eer hlepne lnippelinghen ghefneden oft ghehackelt/ als de bladeren Dan Scheerlintk. Ende dele bladeren/ fon- derlinghen als ſy eerft upthomen / zijn met kleyne hapr⸗ ens bunnehens hefet / ende ban Herwe/ ſmaeck ende reuck De Kervel feer ghelijch; Waerom dat dit cruydt oock Wilde Kervel gheheeten wordt. Den fteel ig lom tijdte dp voeten hoogt, Dick ende gheknoopt / oft in lede⸗ kens verdeylt: op't opperſte Vande welcke ronde kroon⸗ Myxxtzis oft Spitde RexGer, — Het vijfde Dec. Kens waſſen / voor tbgengenbde witte bloemkeng, nae langh dick groot bzupn oft (wartachtigh Bae ore ter Dart Comijn. De wortel ig langh/ wits niet hardt / maer vodlathugh foet ende niet oabequaem om t'eten/ als Diofcorideg daer oock van (cafe, ban fmaeck be Gez mepne Paftinaken bijnae ghelijck « Pele. Den fepdt/ dat dit ghewas erghens ir Hooghduptſchlandt in t Wildt te bindente/in De beemden Heel Boorthomende: maer bier te lande en Wordt het nerz ghens ghelien / dan alleen in De hoven van fommigtje Eruvdt-beminners. q Tijds. Wilde — bloept in Bep: ín Braechmaendt ende Bopmaendt foo Wordt haer ſaedt rijp. De bladeren ende ſteelen vergaen nae dat Get ſaedt ghereſen ig : maer de wortel blijft beg Winters oper: upt de welcke alte iaer int —— van de Lente nieuwe bladeren ende fteelen pten.. € Naem, In Brabant wort bit truydt Wilde Kervel heheeten; in Do tſchlandt Wilde KerbelPrant, Ek % Griecklch heetet Myrrhis Mupfis: mm't Latijn en beeft bet oock geenen anderen naem: hoe wel bat Het fommige pock wel Myrrha oft Conila ghenoemt hebben/ (oomen onz Der de baftaerdt-naemen aengheteeckent Vindt, Plinius Vermaent Ban Dit crupdt in't 16, capitel van fijn 24. boeck / ſegghende dat het banfonumige oock Smyr- rhiza genoemt Wordt: Myrhis / ſeyt hp/ die —— xhiza, ende andere Myírha noemen / is den Schterlinck Deel ghelyck / van feel, bladeren Ende bloemen / doch alteenlijck Wat kleyner ende leegher / niet ouſoet oft onlieflijck omt eten. Hy Vermaent vande Myrrhis oock in't 11, capitel Yan Lijn 26-boerkt Pan daer verwerret hy dien naem met Het Geranium oft Opebaerg-bech / als wp in ong berde Se — — hebben. Kracht ende Werckingtie, De blabeten. van wbs oft Wilde Kervel zijn altoo eetbaer alg de blade- ren Ban de ne oft Tamme Kervel; ende Worden in ehé ban de f omtijdte bp bet Vleeſch ende andere aen. pt is” ende fonberlinghen be Wortel / alg Salus betuyght/ is warm tot inden tweeden graed; ende heeft Haer toe ooch eenighe buunighepdt Ban ſtoffe/ oft fjmgh⸗ heydt van gheſtalteniſſe Dele wortel/alg Dioſcoꝛides fepdt/ met Wijn geb ront⸗ Ken/ is goedt ghebrupekt de ghene die ban de Phalan wind „Spinnen ende dierghelijcke fenijnighe ghedierten zijn —* —— —— ier en inge oncken/ende iae ennegeboo; e or —* — et de brouwen / die vaa kinde berleeght 3jn/ De lelve nel ban Pparbis in bleef efop ghefoden / gid gert de borft vanalle Aupmen ende Afjmerighe onſuy⸗ poert De borſt verheden; ende ig goedt de ghene bie Bivötbfser — wordt dit ghewas Lan femmighe Ci — Ï zeden het bet den Scheerlinck oft Winterlinck/Die Cicura in't wordt / wat ghelück is: ende Daer nac hetten't de Latijn gl en oock Cicutaire , maer meeft Perl dafnc. Ban ban ——— —— taria hebben * dri — belt) — it Bet — tn oock Crucalis quofumdarh ende Cherephyllum lucftre, ende dock Myrrha herba ghebeeten;, in Fralien Myrrhide. Damtijbrs bindrmen een foorte Daer wens op wiens bladeren — woꝛ mee . É ftinciende Tammt ral oft Meet * — Peloponnenfe heet: an De teg} — Sefcli Pe-, iosocdenl e gehouden : in't —— — —— Kur-, bel. €en Kiepne foorte ban Dit s noemt — altéra oft Daucoïdes minor Cordi : deſe ig De Cicutaria oft pre van reuch ſeer ghelück nig eggen bladerg / ende 0 ' | — vaers beck ende Den maen Mente abend. reis Lobel ber apr be —— — 5 De chemeyne griepur-roode zen * rrhis Aequicolorum — ban Coma bef heerlinck/ ende kan — alfmen Daer wel op let : haer wortel is wit / langh tert Loven dick / foet ban — bijnat alseen pepe fwartachtigh ban veuck. De rerſte b — die ban € komen andere/aen wel twee boeten langbe ribben / els —E — — —— Het viet-en-tvv intighfte Boeck. to97 Kende / met witte vupgigbepdt / pan har alg met kalch befprenss zc als een ran NS eer Den F malſch zjn) boog tex Leben Jenbe Cerefoglie feimag gie ban bittere. Ee ee Ie Biek/ malfch / Deren bli fmaeck. Ben witachtigh. boortkomt / ende als fp t matt fp syn wat te foutrines —9* boeten boort / | tenen Dupm giadt rondt hol — —2 Teden ver⸗ deylt / bewaſſen met grooter bladeren aen gedote rù pgbe liggende ribben/wat klepner Dan Beeerintk- bladeren. Ut de fpo-flees len/ende niet op De tfeppen/ komen De kranen ban witte dunne Emen/ vuftende bovenop langhworpighe / rupue dobbel ronde ſaden / als Anijs oft Daurus faebt doch routwer/ende aen De klees bende {met een lang fptts/ fcherp ende foet bart Len ie niet gheplackt als Dien ban Cicut a / mart Noch van de krachten. Het loof maer meefk De Wortel van Wits de Kerbel / in aller maniezen gebrupekt / Doet het water eg Doet De pile De holle tanden goeden — ende —8 den franck ban de gene bie Loock Ben ſepdt oock / dat deſt wortel in Wijn gheſoden / goedt ater droncken is tn tijde ban peftil en / vijfen k —— gbeknauwt ende in motfwetr ; ende maeckt entte : ende dat de ghene / die Dep oft mertelijche biermael ban Wijn Drinckt / v — reach naden — — is / etr Den flecl boo HET XI. CAPITEL. Van Naelde Kervel. pn talien / Daer Columna ban fchrifts ——— t/ ter wijl De bladeren noch iongh zjn; Ghedaente. N Kelde erve is oock cen Wildt moeg-trupbt / heb⸗ bende ſmaller oft dunner bladeren dan de Seele eeen / maer wijder uytgheſpzepdt / ende oock meer ghe⸗ nfgbhelijcks brupner ende ooch niet (oo liefs erehaag « Wen fteel ú en Mrme Vaals roerend De bloem bob ai poe ——— —— leng zijn wit / ende wa daer nae polo langh fac, / tenen voghei⸗ „beck Óft beter een geljchende: ende daer ban ig den naem —* De wortelen zijn heel klepn, —— Kerðel. € Phetfe Bit crupt waſt in dè boutolanden op ette Wel gemeften gront / lomtijdts oock wel tuf eñ dat niet alleen in ock wel Ztalien / maer £ 1098 € Tijd Naelde Kervel bloeyt in Mey ende Braeck⸗ maendi; ende korts daer nae ſoo levertle haer ſaedt. Naem. Wp noemen bit truydt in't Brabantſch Nael⸗ de Kervel / nae de ghedaente Ban het ſaedt: in Enghe⸗ fandt Heet het. Pinke nele ende Storkes byllz in Spaegnen uixones + tt atijn ig het Scandix ghengemt / nae deni ziechfehen =rdrs:f. Onder de haftaert-naemen., vindt⸗ men / dat Get te oomen Herba Scaniatië oft Acula plagh te heeten: ende het magh met vecht Aculasdat ig Paeldeken / ghenoemt Worden / om Dat het faedt een Naelde ghelijck ig. Guellfus heeft het met Den naam Peteri Véneris bez ſchreven. Dit is tſelve ghewas (ſeydt Plinius in't £2,caz pitel van lijn 22. boeck) Daer Ariſtophaues Ban ſpreeckt / Wanneer hy den Poẽt Euripedes ſpots·ghewijs verwijt / Dat ſjn moeder gheen oprecht oft de ghelijck moes en ver⸗ kocht/ maer alleen Scandi $ pat een flecht ende niet veel gheacht moeg-trupdt Waag. ; —— € Aerd, Kracht erde Wetckinghe; Standir / oft Pael: de Kervel / alg Galenus betupght/ is éen frherpachtigh bve bitter moes cruydt / foo dat Get wel tot in't beghinſel an den derden graed/ oft immers ín't laetfte Han den tweeden verdroogende ende verwarmende van gerd is. Diofcorides ſeyt dat Scandix rouw ende geſoden zijn⸗ de ín fpijfe — ende ghegeten wordt : ende de ma⸗ ghe ende den buyck goedt is ende beguaem. Ende het is Boorwaer hier voortidts een feer ghemepn moeg-crupdt onder de Griechen gheweeft/ maer Van kleyner achtinghe énde weerde / ende alleen poor een Wildt moes gherekent / als upt de Woorden Gan Plinius ghenoegh te begrijpen ende te verftaen is. ; à ——— wozdt dele Standix oft Naelde· Uervel in famentghe landen ban Spaegnien oock op de mercht ghekiogkt ende berkocht / ende voor een moeg-crupdt gez en. Si: lelie trupdt ghefoden ende ghedronchen / opent de Berftopheden Ban de Lever / Pieren ende Blaſe: ende ig De ſelve inwendighe leden leer goedt, & BIIMV:OE GHSEL. € Naelde Kerbel isde Shemepne liervel ban hHooghde / bladeren ende bloemen wat ghelick: de fleclen zijn vondt ens De ha z De wortel is wit ende vinghers langh. Men bindtfe wel fomtijdte ín natte beemden, Lobel noemt{ein't Las tijjn Veneris Peten Plinij; ím’t Enghels Pinken cole. De Naelde Herdel/fept hy / is van fmaeck /bladers ende gebrupek Den Eerdt- gheltzck; ende wordt oock ban de Apotekers ban Venegien Daer 1 ende genomen; maer qualjck: de Stas Ziaenennoemenfe Pertsne di Venere; fomamighe Boeghduptfchen hee, tenfe Wilde Moren. Enghelfch Steen-doorfnijdende cruydt, in’t Lathn Perchepick Anglorum, ſepdt Lobel/ ſoude boor De oprechte Scandix ghehou⸗ Den mogben worden. Sy is bitter ende (cherp;ende fp wordt om epdt met moes en. Dan ghedacnte is fe meeft gez Wekt de Verdel : maer altijdte ist een crupdeken ; ende en groept nergbens hoogbet dan een (panne. Lp fprupt ban felfs upt alle bet iaer ober / ende —— op eenen dorren ende bez Den fteel is klepn / Draghende groenachtighe tuſſthen Antwerpen je bp boort bet Anthriſcum Plinij ban Cluſius bet ee t ſchreven / beſt die dat upt Candien beeft. Get ie cen gewas / ten aderen oft tackskens — te fieelkens met dons bewaſſen ín koste/ groene) d ne tackskens berdepit / — ban ſes Dir oft bier bloemkens; ban be e elek büſonder ban bf witte blaz derkens ghemaeckt fe / ín’t midden met wat peerichs oft brupnz btighs verciert: Daer nae bolghen / aft liever / deſe ens eenn Ed —— bladeren ende be Scandix Blote mr aen — zen fleel/ met facbthupskens ſonder hoſen oft onderblabers / niet ond ban beenen den Get, oooi is be Tie olumna / is — achtigh/ oft met dunne Cruyde-Boeck Remberti Dodonzi: bepbe ſÿden wat tupgh: Be blotmkranſſen komen niet op de fri, — en upt Den fchoot Det bladeren / met ftekende faden lp: Witte bloemen. … } } Anifomarathram Apulam íg een medeſoerte ban Ben voorhe⸗ ſthreben Anthrifcus Plinij ende is een foorte ban Dien Scandix Die Baübinue upt apel ontfanghen beeft. det is een ope: twas ban fmaeck tuſſchen Anüs ende Denckel/ in alle fún Deez dens een feer teer / aengenaem — — | een ſpanne î De wortel ig dum / klepn / wit / harde : De Bladeren zn dun/bapys— ghetwis /-tuffchen De Camil ende Ammi bladeren gheftelt/rupghy fn Dip oft bier bloghelen Derfprepdt : Den ſteel is Dum als ve Biel! ín wepnighfpd-fieelen berdepldt / Daer grooter bladeren aen Waffen : Daer ôp ſtaen de bloemen/niet krans-ghetoijg open, maer knops-ghewje dicht bp een / witachtigh / klepn / ban bf klepne finallé bladerkens berfamelt : ban DE welcke het een bet langhſte ie /_ foo Bat elcke bloem een Comete oft. Sterre met den fleert gelekt; Zp fchuplen eerſt in een _ghebladde.hofe : ende hebben onder hatt-als ſonimighe hauwkens : de welcke grooter. Wordende / De Bloemen Op haer tfop, draghende berbeffen ; ende foa dert Petter Veneris ghelijcken: tiert oft twaelf van dere beats kens blijven nat De bloemen ober / ende zón boden feberp / ons ber bꝛeedt / peet fachtigh : volkomen zgnde / zn hardt ende vouw; ende fplúten ban onder af op : ende Dat is het faedt / aen tfop. twee ſtekelinghen gebbende. Bet opperſte Dek flammen enne fúo-fleelers wordt in twee wiecken ende bloemkranfen vers beplt. í Knel Ce Noch vande — van Naelde Keryel. Dè wortel ban Nael⸗ be Vierbel met Maluwe gheftooten / treckt upt Den lichaeme alte fplinters oft andere Dingen Dte in't Lif ſteken. In Jtalien neemt: men dit gantfche crupdt / te weten met bladeren / bloemen ende. wortelen / ende men voofter oft backt het in een panne met Boter ende witten Dijn/midtfgaders wat bladers Han ghemepne Peters felie-: ende men fepdt Dit foo tfamet paps-gbetoós op’t ghemar ban de ghene Die bant water niet wel toffen en konnen Eh on k derhepdt bande kinderen. Ô De Perrhepier ban Enghelandt Hoef oock terſtondt ende frevcs Keljek Water maecken; ende wordt tor Dien epnde in Pekel ghee leydt ende in falact ghegeten:ende upt be felbe wordt oock een waz tet ghediſtilleert; twelck de Engbelfche gbebrupcken in al tghent Daer De Tamme ende Wilde Verdelen toc nut dijn. Alle De boorbefchreben medefoorten ban Naelde Verdel, Ans thriſcus ende Anijs Venckel / hebben bijnae dierghelycke krachten ii haer wortel / bladeren ende ſaedt: ende moghen boor ghefonde ende ſmaeckelicke moeo· crunden ſtrecken. —— Van Gingidium. Gheflacht. Zofcorideg en bermaent maer ban eenerhande Birt; gidium / fegahende / Gingidium is leyn crupz beken/ De Wilde Paftinake ghelijckende/ doch teever ende ban fmaecke haer Wortel ig witachtigh ende bittevachtigh. Dan hedensda zijnder tw ande — ban Gingidium bekent / Die Wp hier bepde ij⸗ Ben ſullen. € Shedaente. 1, Het eerſte ghellacht van Gingidium heeft bladeren als — — geſtreepten / pj fomtijdtg bzupnen oft Cwartachtighen e is verdeplt / wat ruygh⸗ J/ ín meer andere ſijd ſtee > ayr kens befet: op de toppen ban de welcke waffen rds; ere bloenikrans⸗ kens / met ettelijche bladerkeng ín de ronde belet / boort: brengbende klepne Witte bloemkeng Ende alg dat rip is foo worden de dunne ſteeinens bande hroonkeng wat in een ghetvocken/ alg de kroonkeng van een ‚Wilde Paftinaken oft Bogelg-neft ; ende zijn wat Klam/ ende lijmachtigh ende klevende in taentaften. De w is klepn ende wit. Dan foo Weld vn ne eos * cht ban Gingidium ís de ake ban ghedaente oock em ghelijck: dan het dder oft —*— —— ende Daer nae laedt: Het vijfde Deel. “Serfte Singidium. Het vier-en-twintighfte Boeck. 1099 S Place. 2epbe befe crupden Waffen in Sprien hen eet in€ —5 * t mi — Aes In fonumige plaetfen ban in’ EE en ve 6 In be hoven ban nben bloepen defe Beert Soofhmaenbt / ende leveren haer Tacht in q Naem. Ant Gziechte bit Gingidion Tryyideersiu't Latijn oock —E —— get fomstijdts Lepidium gehoemt: men bindt nochtans een anz Der Lepidium, daer Wp hier naemaels ban fpreken Cullen, t… De eerfie foorte noemen wp Gingidium primum , bat Cerfte Giugibium, 2. De ander foorte/ in't Kaz tijn Gingidium âlterama; Dat ig Tweede Gingidtum gije- noemt / wordt hebensdaeghs in Dprien Vilag ghehee⸗ ten/ in Dpaegnien ende in Btalien vijmiage opt Bifmiager welcken naem berdracpt ende ghemaecht fchiut te Wez fen van het Bifacuum ; (oo het Biugtdurm te Goomen in oude tijden ghenoemt plagh te worden, gelijckmen onder De baftaerdt-naemen 7 Dioſcoꝛides vindt, € Aerd, Kracht ende Werckinghe. Ber Singidium / twelck met groote menighte in Sprien pleeat te waf- fen/ alg Galenus betupgbt (in't boech De alimenr.facul- tat.)wordt Daer Ban den gemepren man veel gegeten „ende bp de ſpijſe gedaen / min noch meer dan Wp lieden in Alien te Pergamo / fepdt hy / ben, Deandir oft Wilde Kervel pleghen te ghebrüpcken. Ende voorwaer dít crupdt/ ’t5p touw ’t3p ghefoden in fpijfe — is de maghe leer behulplaem : ban het ig merchelrick/ dat het eer voor een mebirijne dan Looy een Boedtfel oft moeg-crupbt ftreckt: Want gelijckerwijg als het in haeren (maeckt tentgre bitter⸗ ende tfamentrechtnghe betoont / foo is het oock van achten, Wari ende droog : dan de Warmte en is daet foo merchelijch friet in alg be diooghte; maer Het dzooght tot ín ben tweeden araed/ alg ben felven Galenus bez tupgbt in fijn boeck De fimipl.medic.faculcat. Dioſcorides ſchꝛuft bijnae al 'tfelne van Dit erupdt: Gingidium ((epbt hp) ig een moeg-crupdt/Dat vouw ende ghefoden/oft gock in pekel oft anders bewaert zijnde gez geten wodt / ende be mage leer nut wordt bebonden: het goet dat Water ende de piffe loffen ende vijfen; eude is goedt tegen het grateelende den fleen, Tlelve crupdt in Wijn ghefoden ende, ghedzoncken / is be blale goedt. Ander ghebtüyk. De herde fteelkeng ban de ktoonkens ber bloemen van dit gewas / te weten ban de tweede ſoer⸗ te/ zijn gotdt om He tanden mede te ſuyberen ende te hos teven 5 a bat fp ſtijf ende hardt zijn / eude alle buplí ithtelijck af nemen/ (ouder dat tandtvleeſch —* ende daer⸗ en· boven dock eenen goeden geur — — upcken: daer ie Beroe in ie fDfen iel ig / ende —— int iſnag van dium / anders Bifniago * hrm pdre df ——— is ban Den felben — {op beele plactfen ban Italien van ſelfs groepende ghebondert —— ats tuffchen Peſaro ende Koomen; ende in Drauckrjck ingidi mdam ig de ghemeptre Tiervel. f d iem — Columna (oude mogen wefen be eerſte ſoorte ban Eshinopfiofà, irt voegd gef neben. an gh omen Sers Be enden ij al ] Italien dg ghegheten foo Wel ro bed, 4 Berlozen appetht oft etens zi oen kp arm” tgraber wpt te fagen/enbe om be mâ —— — poes ourooet bet gek ananmmhensidanide) 2007 1100 meltk in De borſten; ende is goedt ghebruyckt in het pleuris oft ne Der fijden, $ 4 m Aid in't wildt waſt / is beel krachtiger Dan tgene dat in De hoven van Wildt oft vꝛemdt ſaedt Yoorrghekomen is : cndeden Mojn/daer bat in ghefoden is / heeft meer krachts om De maendtz flonden te verwecken. Ver ie nut teghen De peft ende fmerrelijche fieckten / ende allerhande vergift. De bladeren felbe gheftooten ende opgtetepdt/ ontdoen alle ghefwillen/ende alle buplen ende bergaderitghen ban gleklontert oft gheronnen bloedt / Dar tufz ſchen bel ende bleefch lepot / door vor aecke Ban eenighen hooghen bal oft (waeren lagh oft harden floot, gn ri Dieilien/ Dpaegnien ende Veele andere landen Werden de droogte Érootkerie van de Viſnaga int laetffe ban de maeltgden op tafsl gebroght / oin De tanden daer mede te ſupperen. HET XIIE CAPETEE Van Afperges: Gheflacht: BE HEEE D E Alperges / anders Corael truÿdt gheheeten / zijn AJ tweederley / Tam ende Wildt. g Ghedaente. Tam Alperges cruydt Wworpt eerſtelijck uyt fijne woztelen langhe/ ronde / effene gladde ende ghe⸗ lfoiahe ſcheuten londer bladeren / omtrent eenen vingher dirck / die witachtigh ende malſeh zijn / ende boven cen bot punct hebben : ende dusdanighe ionghe uptfpyuptfelen gft fteelen worden ghemepnlijek Alperges gheheeten/ ende ban fommige met groote ſmaeckelijckheydt ghegeten/ eer íp groot ende hoogt worden. Maer alg dele fteelen vol⸗ Waffen zijn ende oudt/ Dan zijn fp dick / hardt / vondt/ Dep. err 4 ende lomtijdts hooger/in Beele andere lijd ſteelen oft Blepne tacken Verbrepdt / Bie Heel Hol kleyne groene lachte bladeckens gelijck hayrkens hangen. Ende aen dele fijd-fteelkeng komen Glepne geele bloemkens boort: Daer nae Volgen vruchten gelijck vande bezien/ die groen zijn / ende Daer nae rijp zijnde roodt Woyden/ gan verwe t Korael ſchier ghelijckende / foo groot als Erwten: in de welche ettelijchie brupne oft [(warte faden fchuplen. De wortelen zijn menighvuldige / dicke / fachte ende vooſe ſaſelinghen / Ban een beghinſel afhanghende/ door malkanderen gevlochten / ende Haer {elen herWaerts ende Derwaerts verſpreydende. Tamme AN fpergeé. Cruyde-Boeck Remberti Dodonzi. € Veranderinge. Dusdanige Aſperges bindtmen Gier te lande meeft in de hoven / daer fp gheoeffent ende onderhoy- den Worden: maer het gebeurt wel ſomtijts / Batmen dier gelijcke Afperges van felfg voortkomen, (iet fonder eenige geffeninge; de welcke ban De Tammie niet beel en verſchu len/ maer alleenlijck niet al upt foo mals oft geljfvigh en zijn/ow dat fp op foo vet gemeft oft gheoeffent landt niet en ftaen: want bet ig gen teder ghenoe gh bekent / dat meert alle de rrupden Door neerſtigh geffenen ende onderbou, Heel grooter / gheliender ende ſchooner plegen te Worden, Pochtang fietmen ín ſommige heuvelachtige oft duynach tige plactfen Ban Hollandt omtrent De Zee Düsdanigte - fpergeg Ban leifs voorts komen; De welcke fointidts dic- Ker zijn dan degene Die ín De hoven gelapt zijn geweert, 2, De Wilde Alperges komen Van ſteel ende lijd-tacfig- — feng feer wel ober een metde Canine: maer fn ftede van be lachte onnoofele ende dunne haprachtighe bladerkeng, Die De Tanume hebben / ſoo (fetmen/Dat Dele Wilde Afper- ges met, heel harde ende frheep ſtekende / doch nochtang geel hlepriè ende dunne doornkiens belet eñ bewaffen zijn, Dan men bint daer verſcheyden ſoorten van. A. Deeerz ſte Wilde ſoorte van Aſperges heeft veel meer ende dichter bp cen ſtaende doozenen oft ſtekelinghen; eude brenght ronde aſchverwighe oft Honcher-grauwe besien Voort, B. me andere Wilde Afpergeg Hebben min ende niet (oa picht bpeen ftaende boornkens; ende haet vonde beziekens oft beuchten zijn [wart ban verwe. De wortelen van bepde zijn als Die Ban de Tamme / oft Wat korter, … Berfte Wwilde SN fpergeé: ‚N Kk eN C, Be berde fooyte/ van Elufiud deichheben- heen langs lijn elen erreijcke harde) teke eo i wederwaertg waſſende / ende nu Gier nu daer met beurtert kn * ende dan die bn de eerſte t t zijnde wat ſoet⸗ bieee-geoens bloet ende Daer nae be buchten ban dit ghewas —— + ende deſe vruchten zin belinden —A— aroen / maer Daer nae rijp zjude ro. —— rz Het vijfde Deel. Ts eede Mie SN fperges. rondt Van maechfel / boch eenighſins drijkantiah oft van dp keernen ghemaeckt ſchijnende te weten. De beitel ie xienighpuldigh / verre ende Wijdt verfprepdt alg Die van de andere ſoorten. 3 f q Plaetfë, 1, De Tamme Alperges worden in defe en⸗ De in meeſt alfe andere landen in De hoven ghelaeptende onderhouden/ te weten in Bette / vochte ende wel omghe⸗ voerde aerde. Ju ve Winter moetmen daer meſt/ leydt Columella / oft oock affchen op worpen /op dat de vettigh⸗ heydt door De reghenen tot de Wortelen toe komen magh. ——— fepbt/ datmen de aerde/ Daer De A ghez aept zijn/met meft bebecken noet: maer voeght daer noch meer bp / te Weten datmen in De Winter Geel Stroo moet legghen; twelckmen mt beghinfel van de Lente oft Pooriaer wegh nemen fal. De medefoozte ban de Tam: me Aſperges Waft oock in gralachtighe vochtighe plaet⸗ ſen / als in de bemden/ niet Berre ban de ftadt JDent3 ghe⸗ leghen; Waer datmen fepdt datfe ſeer overvloedighljck pleegh te Waffen / ende van de gheoeffende Aſperges herz eng in / dan alleen aengaende haer klepnte ende ſchraligh⸗ epdt en Berfchilt. Fn de leeghten oft dellinghen van de Dupnen ban Bollandt aen de Groote Zee ghelegen warft He ander medeſoorte van De Tamme Alperges oock ; de wellie ſomtijdts ban grootte de Tamme te boven gaet/- als voorfepdt ig. 2, De Wilde foorten ban Alperges oft Coꝛruda en Worden ín De hoven niet gebonden oft ouders Gouden, A. De Eerfte ig van Carolus Clufiusg op ſteen⸗ achtighe plaet{en ghevonden geweeft/ ende oock in de vel⸗ Den/ ende neffeng de tupnen ende haghen Lan Dpaegnien/ te Weten in de Gijcken van Caftilien ende Granaden: Ip waft oock wel in VBranckrijck / naementlijck in Lan⸗ guedock, B. De Tweede Wilde Alperges waft oock in Duvaegnien/ te weten op ſeenachtighe dorre plaetſen / alg Den ſelven Cluſiuis betuyght. C. De Derde Ban Wilde Alperges waft 1m de favelachtighe plactfen ban Poꝛtugael / ende elders in Dpaegnien. Petrus Bellonius vermaent oock Han een Wilde ſoorte van Alperges / die in het eplandt Candien Lan ſelfs wa ft/ (te weten Lib.r.Singularium,cap.18.) € Tijd. De ionghe bloote fcheuthens ban Tam Co⸗ vacl-svupdt/epgentlijck Alxerges genoemt/komen upt der Het Vier-en-tvvintighfte Boeck. ende Corruda san de %potehien zijn [p onbeisent. A 1101 Derde Wilde Dſperges. Wi) 4 A) aerden ín Ben April: ende ter Wijlen Dat fp noch teer / mals ende verſch zijn / Worden fp van veele Voor cen ſonder⸗ linghe lacheenije ghegheten / fomtijdte rouvo / maer meeft mor gefoden oft —— zijnde, Dan men moetfe haeſt afplucken: anders ſullen fp opſchieten / hardt worden / enz be bladers krijghen / ende onbequaem ourt eten Worden. De vruchten oft bezien woꝛden in't laetfte van den Do- met oft in de Dogfimaendt rijp. 5 ; — — Tamme —— erde jer wee” in%t Brier agos A'zardpayG geheeten / eñ (omt Afp Arora sit Lacon infgelichs ooch Afpa- masus. ende — perba —— in de —— paragus en) ragus; hier te lan perges / ende ſom⸗ — Emarl-carpbt / bat ig Herba ; om Dat de baepen Cozael-root hp pbt ie; in't Dooghduptfel Spargen ; mt Fra ck Afperges; unt Italia Afparago; nt Spaenfclj Efparrages ; in t Enabelich Sperage oft Sperache; in't Beemlch Hromowe Pozenit. Den naem Afparagus ig dit crupdt toegeepgent geweeſt / alleenlijck om bat be botten oft tonge fchjeuten bau het (el- ve allede andere Han ſinaeck / malfighepdt erde hefiijche heydt te boven gaen : want bp be Griechen ende Latinen beteeckent Den naem Afparagos oft Afparagus eyghentlijck alle ionghe ſpruyten / ſcheuten ende uytbotſelen van aller⸗ hande gedoas / in ſonder heyt alſſe nóch teer ende mals zijn / ende noch niet gheſchoten en zijn oft in hooge herde ſteelen verandert: gelijcherwijg alg zijn De eerſte botten oft ſcheu⸗ ten Ban D pdt/ ban Wilden Wüngaerdt / van Cuts fen / ban Braemen / Van Duerboom oft Berberis / Hau Vlier / eñ Ban veele andere Dier gelijcke foorten van gezag. 2. De Wilde Alperges heeten epgentlijck in't Grieckſch Myacantha Muáxasda , dat ig Maris {pina , ende Afparagos peiræos A'oardparys merpeios, Dat is Afparagus petræus; m't Latijn oock Afparagus filueftris, Dat is Wilde Aſperges; . De rerſte foorte Heet Afparagus filueftris ſiue Corruda prior, datis Cerfte Wilde Alwerges. B. De Cwerde Afpard- gus filueftris alter oft fecundus , dat is tweede Aſperges. C. Dederde Afparagus ſilueſtris cerdius, B tael Derde Wilde Wiperges. …— g Acrd, Kracht ende Werckinghe. De Hot „ruyde-Boeck Remberti Dodonæi. Bens ban Corael-trupdt/Alpergeg gengemt/Worden ſom⸗ tijdts in Bet vleeſchlop ghefoden ende gheaheten: oft men fiedt{e alleen in Water / ende men ectie met Olie/Nzijn enz de wat Dout/ alg ander alact. Sy zijn aengenaem van fimaeck : worden haeſt verteert oft Berdomwt : doen _ fachten hamergang hebben: fp verwecken De piſſe eer nighfing + ende zijn De Blaſe ende Heren nut: ende zijt goedtt de —— it ghelijcke gebreken. Dan het brenghen/is wepnigh/-ende tigh/doch gheenlius quaedt lodft oock / datſe den bijflapens l De woꝛtelen H Alperges zijn middelmatigh wat droogh Har naturen / en gerechen e / endet Voo mel van de woedtlel/ Dat ſy den ljfve by Dat ſelve Bocht oft waterach⸗ oft onprijfelijck. Men ghez het menfchelijck ſaedt vermeerderen ende rhonten, ) je Wilde als Bande Tamme in warmte erde konde / ende de te lamen oock afvaghende ban aerd. De lelve / tzy alleen 'tzp met Citeren oft andere Daer tog dienende dinghen vermeught / ghefoden ende alg dranck oft ſphſe inghenomen / openen De verſtoptheydt van de Lever eude bande pieren: ende zijn midtedien ſeer goedt teghen De geellucht / Dz piffe/ endt tegheñ tgraveel e uut ende bequaem ont a oppelpifle/ berftopthepdt der nde fteen. DP zijn oock leer [le de ghebreken Vân de bor ft ende longheren te beletten ende te verhinderen / oft te geneſen. Diofemrideg fepdt/ dat water/ daer de wortelen Van dE Alperges in gheloden zijn/ den tandtl weer verloet oft ghe⸗ neeft/alfmen dat ſelve in Den daer mede (poelt oft waſcht. Wet ſaedt van Dele cruyden pock ſeer nut, BEV OE D mondt houdt/ende de tanden is tot de voorſeyde dinghen ESE L. E Tamme Aſperges zjn in alle landen ahemepner dan De Wilde oft de Corruda : felfS/ de foorte/Die Matthiolus Wildt Corael-cruydt noemt / Die int Latijn, Afparagus ſilueſtris Macthiolt he mede rines ghe mus Dio ges 0 met d Den. blauwen groen van verwe foorte van De Tamme Aſpe tens in't Engbelfch coridis Afparagus 9 van de Tamme Aſperges / ende niet foa Cozac is dd de brackighepdt ban dent grondt. D de föorte ban Afperges/ die bp Galenus Broeck Afp Afparagoi eleioi , ghenoemt zón. Dierghelijcke Aſper⸗ Grieck et /en ís De opzechte Corruda ban Dioſcorides niet/maer is een rges / int Franſoys Alperges ma- Zea Sperage; int Lathn Mariti- ft AMaragus marinus, dat is Zee Aſper- ft Zee Corael-cruydt. Den flecl is korter / flijver/ bewaſſen icker / ſthver / doch oock fachte niet ſtekende bladeren / upt … De bezien zjn. grooter Dan Die {-root. Den fmaeck it is miſſchien fperges , in't 5 waffen oock wel Herve Dan De Zee/ als in Borgondien / ende p Dienen / langhs 0 Eandien waſſen / gjn Daer Polytri⸗ van de haprs·ghewis dunne b — ee hier te le aeuſt os triguêros; in’ Bernabe nt inghe be Den Dano: Je an De Ufj uw De — — erf eit / nat De meuighte erkens. Voorts foo heeten de fomtúdte Spargel; ende in’t Franſth oock Sperages. … s/fooiette weten / cha g lad bat fp gheern waſſen op landt daer Riet ſtaet. Maer om te maecz ken/datmen alle ’tiaer door Aſperges Gebben magh / úptghenoz men deg winters / foo moetmen de wartelontdechen ende fupbez ren/ nae Dat De bzut Het fijn poedet oft fekeren / datter om fchoonc ende niet ban noode en is / dan ren / daermen Die faept oft men oft Bamels/ ‚oft a Andere datmen Den bedeckt met Boomen Ban beeſten; oft datmen verplant / gheta andere; ende tinen miet and: ht ak gheſneden is: andere ffropen Daer Dan apfel van hooznen ober. Sommighe verz veele Ufperges te hebben anders grondt / daermen die plant, ſtroyt in de voo⸗ hooꝛnen ban Rams nie De ſeibe Daer nae wel begiet ets en hoeft Dan De Boormen te . pere fegoen/ Baemen : p bBoorbaorden ende geadeu in goede aerde : ende Dat Daer dan goe⸗ De Spargel upt nimmermeer ban 8 tels te dicht by eenn li ban be uptfprup. . nn fſe tfels affnüden/ ende de andere laeten magsh de Dpar ——— een deel en ſal alle iaer mog om het faedt te winnen: hee wet bat De Aſperges beter zin gheplaut dan gbef: Keng De Dep voo verhaelde forten n fette ban hen ü eileen gefonden zijn gheweeft ten M urina (pina, qe Botiius frbft rt aen! aerden. Olijf boom / van ſwart hardt ſaedt. Aobel heetſe bp be twee aten la ndemt Be Tweede Corruda aende De Wilde Aſperges oft Corruda heben : ken red ende Daer Dip oft bier doorme ban bladeren: de baepen zjn oock eerſt ‚fes heeft Clufius + ban welcke De eers ock(che Corruda, gelij — ed een ffaende / in fide geoen/ Daer nae ſwartath⸗ egen meer andere dier⸗ ſelve wortelen met droogde tígb/vol groen. mergh ende fap : waer tuſſchen hardt ſaedt ſchuplt / bupten ſwart / binnen wit / meeſt een alleen ſomtydts twee bp een, De Derde Corruda heeft Lobel oock in Proventen fien poortko⸗ en. De wortel ig binnen wit/bupten geelachtigh : Daer upt fprupten ettelijche forse, die in Dpaegnien vouw gheten wor⸗ den/ oft ghefoden zijnde met Sig ende Azu. / Nepa Theophtafti- verſebilt van de Storpig ende oock ban De Corruda / hot wel datje Datt ban tiet haeſt te onderkennen en is : maer de Camme Afperges en gheljcht-fp niet wel. Dy waft in Proberiee / fepdt Lobel ; ende haer worttle zijn boutachz tiab/ dun/ beel in eert verwerret; DE ſteelen yn ban onder tot boz ben toe Dicht met ftibe doornkens bewaſſen die Dan de Corruda ghelyek/ maer wat groter / bitter van fmacch / ſonder eenighe andere bladers. IJ NE NM SEE Drypis Theophrafti,, von Lobel upt Anginulara befchreben / beeft cen Kruppende wortel als Bondte-dtaf.- De bladers zjn als Die ban den Glepnen Senederboom / epa oft Wilde Spaen⸗ fche Afperge / aen dunne Aheknaopte ghetackte ende anderhalben boet hoogte ſteelkens Hoortkomende. Be bloemkens zijn wits “dicht bp cen ffaende Kropnkeng-gewis: “Efatt/ale’t noch in de — light / is als Rijd; maer uÿtghedaen is geel / als ſaedt an de Ene Melilote. 58 Noch van de krachten van Áfperges. De Aſperges / Dat is de tonghe ſtheuten ban Cotatl-crupdt/ zn (als ſommighe ſegghen) warm in Den eerſten graed / ende matelijckensocht / ende daer bp afbaghende ban aerd. Simeon Sethi ſeydt / datſe meer voeden dan eenigh ander moes crundt / ende niet beel min Dan het vleeſch: Van welck gheboelen Salenus oock fchint gheweeft te zijn. Gez foden zin fp een iegheljcken ghefondt/ maer in ſonderheydt de ouz De lieden : maer rouwen zijn fp-De maghe niet nut ; felfg koudt gheworden/ al zijn fp te boten ghe ſoden gheweeſt / doen walghen / ende vermeerderen De galle in de magbe: Daetom moetmenfe/ alg het eerfte water / daer fp in gheſoden zn gheweeſt / afghegoten is / heel warm eten met Olie / Bout Azhn ende Peper/oft doek met » Beter ende Dout alleen : ant foo ghegheten fcherpen (p het ghe⸗ ficht/Doen de pijge ban De borſt vergaen / ende verdryven de gebre⸗ ken ban Den rughgraet ende heupen: ende maechken een goede verz we in’t aenficht / ende over alle het lichaem tenen goeden reuck: maer doen De piffe ſtincken „Dan om de befte Aſperges te betkiefen / falmen nemen die Dick / malfch / ſoet / berfch oft tang zijn s ende wiens tfoppen wat kromachtigh flaen/ende ter aerdentmaerte gheboghen zjn. Cenis ghe doen Get ſaedt upt Ftalien ban omtrent Derona oft Ravenna komen: Dan in deſe Buptfche landen vindtmender die alfaa goedt zn als in eenighe andere landen maghen weſen. Dau ghelyck fp rouw níet gheſondt en zÿn /ſoo en moeten-fp niet te feet gheſo⸗ Den worden. Sommighe fieden nochtans. de Afperges wel mars ende drincken het water boor leckernje : hoe wel dat het cer boog een medie hne ftrecht / ſeer Dienftelijck om de piffe wel re Boen ry⸗ ſen / ende Den fleen te breken / ende tgraveel upt te iaghen; ende oock tegen het roodtmelizoen. Seifs / om de pine Ban de lens benen ende nieren te verſoeten / floaten fomimiabe defe Aſperges / ende gheben ‘tfap met witten Wijn te drincken : maer andere ſegghen / dat De Aſperges foo heel Waters loſſen / dat fp De blafe Dicktohle gquetfen Door haer flereke Drijvende kracht. De felbe met Comijn gheten / ſthenden ende berdeijben De Winden ban de ——— Dicke darmen / ende ghenelen De Lotijcke oft krimpſe in Den bupck. … î Rh } — Tot al 'tfelbe is oock nut Get water / daer de bladers ende het ſaedt van Dit crupdt in ghefeden is / ghedzontken. / $ Men gock / Dat ve gheue / die hun hupt met het fap ban Aſperges beftrjcken/van gheen horſels Welpen oft Bien geſteken un — Afi lhleyn gheſneden in Wijn : e wortelen: perges klepn g n / in Wijn oft A ghefoden ende opgelepdt/zijn goedt boor De leden Die vpt hun ti maten gegaen/ verwrongen oft verſtuyckt zijn : met foeten Wijn geren Bedienen Beed J / efe wortelen erges aen’ ghebonden / oft twater ghedronck — ——— en / Daer fp in de Drouwen heler te ontfan: 1 tente ontbviucrbard. oel sed ie berloeten De beupgichte oft Belden Ei) telen in Wijn gheſod jelepDt/De pijne doen vergaen. bert ite Afperges zin Krachtiger mt wercken Dan de Tam me/ nochtans oock (als Galenus betupght) fondet merckelücke De tonge fcheuten (in fonderhepdt ban de Derde fooste ban Clufius een ) zijn oock goet om eten/ ende va⸗ ghen af/ghelijck Bie ban Zee, Cozael-crupot: ende haer fap in den mondt uden) Bent Maer het ſaedt is heet ende dzoogh tot in Den tweeden gratd. Het water/Daer de wortelen in ghefoden zijn / fal nutrelijck te drincken ghe Ì „Bhene Die met pine Hun water maecken/de end met eel verſteptheydt m De leber ende nieren / oft ooch met de beupgichte oft Deiarica sn. De felve in Win gheſo⸗ den / oft met Wijn ingenomen / ghenefen de beten oft fteken van — edge miet Bond bet — wats Ì erre Wer incken / daer de, telen in gheſoden hebben /dat fp daer Dan ſterven fuilen. id ej zat HET Het vijfde Decl. HET.AIV. CAPITEL Yan Creta marina. Ghieflachten; ” Nelen * bete dre zünder ettelijcke gpetachten ban Crith- mm aengheteeckent ende bekent ghe⸗ nideekt : — deſe ſullen Wop hier Dyp gaen befchpijven : Dau De welcfie het eerſte wel ’: * oft taebꝛuyc⸗ xelt (En —— ſtk Zee-Denckel : De ane — zjn foo ghemepn nie — marina of Seend. 55 — Ee cf bladeren ED: ende fmallet zijn dan bie van mlepne Pe ghen/ — —— ſade van Venckel oft glyenaem ende iefijck ban ven ghelinoopten ſteel is —— wafjen imaller ende in dunner haer aen cin E: heeft Ghedacnte. 1. De * — mee mast Creta ed —— daer aen waſſen veel ne deelliens ghefneben ; van de w adr ee — —————— —— bnn —— bedien sede Witte —— kanotig gelijck/ ende welrieckende. De wortel Sendar eg — oi ene ed z. De tweede —— — 55 voorgaende fees ghelijck :- Bladeren / voor ſchery ende cen rr de. Het ſe en ed — geele fleclhens worpighe bladeren /aen haer upterfte den dicker ende by eed —— — en Be be open. vande welcke de —— e hyſanthemum oft Vokelaer / te weten ſoo wel aen 5 enn ette death zanden geel pan! gets HA Het vier-en-tvvintighfte Boeck. 21103 Gotefende Creta marina. —— ARN, € Plaete. 1. De Genebhe Creta mátina groept aen be Kanten bande Zee ende ín foute gronden/ aen De ſteenach⸗ tighe rotſen ende klippen : ende — tot veele plaetſen Lan Italien / Spaegnien ende Dranchrijck aen den oever Ban De Zee oft daer omtrent overvloedigh ghevonden. 2,3. We twee andere ſoorten Van Creta marina en zijn foo ghemepn oft ſoo overvldedighlijck niet te vinden — bg ergg ——— felge landen: maer De enkels ftekende fooyte waſt in arn rvd eds ſavelachtighe ende dupna tighe wert. € Naem. 1, Bit eruwdt wordt en vj ín’ rg Cimon 5 — uat= Geet het —— de Apoteken van —— — in marina. Ereftentiug noemt Rincum marinum. wrap fenchell / dat is Zee — {im onle tael; in chio marino ende Herba ba disan Baer it zjn naemen Ban viper ies gE 23e De anderetmee rup: reg vinden ze — — te tellen ende te ſtellen / noe⸗ mende De tweede ſoorte Crithum fpinofum , Bat ig ende de derde Chryfanthemum, dat is Creta marina met gui⸗ de bloemen / oft Derde Creta marina met geele bloemen. ze ern rpg er at gen Creta marina oft. ce te weten ende ghemepnfte ſoorte / is droogh Ban naturen / ende sigh: ern ende middelmaz — ft wortelen oft —— a oft ſaedt o a in Wijn gheloden ende —— „ Eee ver RÓ 2050! Cruyde-Boeck Rembefú Podonæil wiens —— nde weg ne —RDV verre bande ED As TNT sen Oef ee ghevonden wor als sE Die ſoorten van Derde Cxreka marina niet geele bloemey. —* fmalle bladeren, Die hier — sn — ons ved : Cotumma beſchreven sf mt Bovoesh (bin Doge heft. 30, Beele crupden zijn als midd Bren —7— de — biun tanah Tu dé Be mug hes Da ing gin iere” rde hd —— baden 5* fi ma bari * — in —53 Beg gen — —— bre gals den — benee Hir Waffen — EE chdtantert; B el —2 hetrt worden: aengheſien op — ët of; brache — hbe beh aah — (in zalt dh bindtmen de Libanôtis Cachryfera met — — ghen ſteel / ende oock de Cap pere/ende Halpmus / Khemnus, Hert — die — — — p — EEE on NS VIN» lende Feruia / ende mee — MED bees ban felfs waffen/ ofrfpgetartBeriPban in Zeeachtigben oft nie BTS ten Bracken grondt. Bier ontv Hoertemen De Zee Porcelepne ban —— ſommighe oock Cit — Dioſcon n 9 ſoorie ban Hali — peet Coa 5 atichknf hooft Î at alle ghelifs ) Se ige brache ziltighetre tn {re EN tina ghehouden vorden ** ta mas, A AN De derde foorte foud Di —9— DN Goudr- bloem lk — — —— 4 ER enn Cmk dreum Chry- fanthe d de —X tte van aak ú — — hius in „generen b fe; geine tege bege we ig Bitters ende daerom War Dooggende mee beer ale à — — vereen Ben — — — Sen elven Lent B oor East taberen ha en de de he ommige / eee Ee bewaert; wenn — — sao * — HA eg-crupbt ghegete Re 35 D EN dimen ( * sin î je —— it gewas in Peet — ert zijn: Sede haaien. p= FOR of Koch ” ” Curt tw en en⸗ 7 fi 4 f De betepdt — — wnd Olie zó) Wordt. opeldes de Tappers HET SA) hed AP, PI — EL, 08 fo Gee goet any mt andere pijen teéran/ eben. ſel⸗ irm ere an Moes manon ven e fmaechelfjcher te doer Worden : ende f8 de Magiefeet — OE NN es ee e ghemat en e Hod jk Hi: hulu Us — — EEE Dieng, pien * bel | — ‚Gh boacher worden. — * | BIUVOECHSEL — Biabandt ye geen sens BORDES” — d EE Lobel ——— * — Heuser maes rt; paars vak die Zee dan [p moet met De [pijfematelijc: Pe: Et > 1 — D Led twottel fes bladeren ter aerden ber ú ft ot tel eee Betten. u en bee als JD. eha puurt maer — ia van labiug leert ang een faufe an JPoftaert-faedtbe- bewaren ne ooat/ oft wat hooger / dragende trol boers outen dent Den Azijn zac Boni — fes — ek nsbn bier witte bjdbethiend J J ten parten nemen ſoo Geel al alben fertarius inhou : rar banen Ten oa Deelfch, 0e eben / ende Sioapi pumilum Alpinum ghenoemt ter „als bezen vermaent is. 5 — daer tu{ichen ſtaet een dun ſtee ——— ie. eũ Ole doet: Ghp (ult het Moftaert-laent klepn omtúote en fietmen daer geen bloemen aen/ maer tot alle harde ende vrouwe fpijs Wildt Moftaert-cruydt, wordt den Erie leyn Be óft malen, fendt Gp /eitde Han dat * orenkene / Bie ramelcken groot zijn / inhoudende LME Op / tilde ban dat poeder oft meelfuldp / rotachrigd (ace wat —— Het vijfde Deel: Kleyn Moltaert-eruydt met een rouwe houwe zaubenus — filiquâ aſpera ptn Carpet Smapa Perficum 19 den Meer-Radijs/m’'t Grieche Sinepi Per- ficon, als —— gheſepdt is. ofte Sinapelzon is De Olie ban het 4 crt faedt ghemacckt Ee Ne — id Semen ende Wi f och van de krachten. ende Wit Moſtaert · crundt beeft in alte fijn deelen / maer meeft in fijn facdt/ een groote bekt om te petwarmen ende rijp te maechen ; boe wel dat de ionghe bladerkens oft fruptkens ban fommigbe bp bet falaet ghedaen wazden : emde in Ftalien neemtmen dit gantſche crupdt als het ftatt en {ende men Diftilleert Daer cen Water ban / Dat goedt is om ben berzeerden monde te waſſchen / om ’t bleefch in de zectert ende uptêertmde deelen Des lichaems te Doen groepen; ende oock —— ban de beenders te verwarmẽen / endt alle koude ghebzeken van De leden te gheueſen / als men Die Dicks Dam bet ener facht 1d nief glehupcheleh foo toel ben n rt is zup c el ban Dé gefondejom daer een fauft ban te maccken/ alsan —— upt komender blaerkens oft blarskens op De bupdt; tot de welcke bloet ban het binnenſte Der leden treckt) als Dodone ue Bock bermaent. Tor dien epnde doetmen Azijn bp gt Water: maer Dan moetmen Die blepntn met cErups falde ghenefen. Andere Doender veele andere dinghtn by / te langh om te beraten. ï \ ‚ Ver Wit Moſtaert faedt wordtin de Apoteken meeft ghedaen bp bet — bp het Biectuariam de ouw, in ſtede van Rakette ſaedt. 7 B g En ghebzeke ban dit Wit Moſtaert facdt / magmeit het oe, meyn feet Wel ghebꝛupcken / Dat kleyner is / maer ooch fret cherp / olieachtig! / ende obervloediahtijck boortkomende. Want ighe nemen twee ——— perd Ard een Bar — Caneel / ende ten te epn / ende maet Raeren Det merksonig ende Editk; de welche ja in gron oft inden òben droogtewdft hacken; en gh en Die bp bun ſphſe / om de ——— cudete helpen / te weten Die koeck ende oft ſtootende / ende met wat Derjups, Water / Wijn oft Ayn ontdoende ende weerkmakende / als een ander bochte ſauſe. : * Moſtaert ſaedt met Dijghen-ende arg vj er alfoo ingbenomeu / gheueeſt de Waterfucht : ende t en / Daer Moſtaert (atùt in gheſodden is / beneemt het kichen ende ' — beoog! erk [dat attt faebt geſtooten / tubde Die fap en/De — ende t verſtam Het vier-en-twintighfte Boeck. nej dee bat gp Etat Ineecht —582* mede Be handeu tenigt ander S lichaems ibfts dat gere moet 30n/ gyy falter groote bate bp — Et SMoftaert facdr bem te coſen ende doet hem tan * De eid ban den Moſtaert te acht gedurende ben wijn-tjdt in Moſt te wepeken / ende berepden dat daer nat foo alt beej. — is:dan boen fp Dien in tonnckens Andere maken SP daer Dit faedt het minfte deel ig / te weten wan Herfoden SWoft/ doorguedaene Roſunen / iae oock Doghen / Prupmen buchten / mger meet Quteen / nde wat Oranie febelten : m boegben Dat in Pralien clchen Apoteker bpnae een bfondere Wife eude Wetenfchap: heeft om deſen Moftaert te macchen. Maet foodanigben Mot ſtaert wordt nae ben SMoft/ ende niet nae bit — ghenotint: Baerom ſullen wp alhier niet meer Daer ban ſpꝛchen. Verkiefinghe van Moftaert ſaedt. Woe het Moftactt ſacdt bers — tj hoe Dat beter ie omt Caepen/ende ooch om eten : nochtans ds ie N nen geoen / ende niet —————— het knauwen oft iſt wit / foo is het oudt/ ende en deught niet / noch om eten / moch om facpen. HET XVL CAPITEL. Van Rakertc. Ek Gheflacht. — en Bakerte ie tweederhande: De eene id Cam ; die meeft ghemepn is / ende ober ai ghe⸗ brupcht Wordt : De andere ís Wilot, Shemiexne oft Tamme Vaketteo, 1108 g Ghedaente, 1. De Tamme Gakette heeft eenen rechten fteel / van anderhalven Hoet hoogh: De bladeren zijn doncker groen / langh / ſwal / over bepde fijden diep gheſneden / van ſmaeck heet ende ſchery· Langhs de ſyd⸗ ſteelkens oft tackskens waſſen veele kleyne vierbladighe wat geelachtighe bloemkens: eñ Daer nae volghen kleyne langhworpige hauwmkens met ſaedt alg Ban de Gemeyne oft Dtech-Gapen. De wortel ig wit / langh ende ſaſel⸗ achtigh 3 ende en fterft niet lichtelijck maer brenght allt faeven nieuwe ſteelen oft [pruptielen Hoort, à 2. De wilde Gakette is de Tamme Leer ghelijck / maer is in alle laecken kleyner / fonderlinghen ban bla: deren ende fteelen/ende Bock Ban bloemen; die Heel geeleë zijn / ende klepner ſaedt hauwkens voortbz enghen. Wilde Lagette. SS y VAER — — q Plactfe, f, De Tamme Gahette Wordt in He hoz Ben gelaeyt ende ondethouden: fp Wordt —— ei lande oock Wel gebonden in Comanighe rouwe verhalen fteenachtige plaetfen/ende daer noortudts huplen geftaen ebben. 2, De Wilde Bakictte wordt oock m ſteenach⸗ tighe plactfen/ bp de ftraeten/ fjd-paven ende Wegen in ma ane hele Seen — bloepen < Eijdt. e etten ende ſonderliughe in Brarchmaendt ——— ¶ Naem. Dit erupdt wordt geheeten int Griechg Eu- zomos Eil au@-; in — zint Pederduytſch ca⸗ geen trupdt en ig / maer pm je vegenoemt, pe * Goeft van't Koper/ die Doek anders Arien 1 — heeten. Pan a {8 it Latijn noch wat anderste ſeg⸗ ſoorte van Carplen/ Gifpen oft Gupen/ De moes truyden / doch meeft in de kon- Ten pleegh te Binden, int Griechs Campe Kagan ghehe eer onbe a oep enne Pau Welk fednogbe lijck van ong berhacle- en Se 3, De eerfie ongie van bit gheiwagig epgentlijch Ga- erba ſalax Cruyde-Boeck Remberti Dodonæi. e ghenoemt-: maer tot onderſchil ban de andere fi: eg Eruca fatiua; bat ig ‘Tamme Gakette, — 2, Pe Ander loorte Geet Eruca ſilueſtris, Dat is Pit ne Aakette, £ : € Aerd, Kracht ende Wetckinghe. takette is warm ende droogh tot inden Derden graed: daerom en kann: de lelve met wel alleen etert; nactj men pleegh Dat ope: nimmermer te doen : dan fp Wordt ghemepnijck met de Tattoue/ Porteleyne oft diergelijche andere (eer houde erupden fn’t Salaet gegeten: want in fulcher wijte ge- brupckt/ ig de Mage goedt ende beguaem: ef maeckt dan door haer onmarige hitte/ dat de al te koude epgent Pan de vooeley de rrunden / de Mage eit gantfche üchaen gheen letfel.en doe alg Hlinius ons wel LEEmaent, gakette ín de ſpjſe ghebruyckt maerkt ooch tuft tot büflapen; ende wordt gheloeft het menſchelijck faedt te SEECTTEEEDE LEN en ane eN Dau de Gakerte miaecht hooftlweer / ende verwarm te leer / ſonderlinghen alleen inghenomen / alg Galenus beturght: É , : —— gan de Baketseig oock bequaem am be piſſe te verwerken endete Doen vijfen: ’ ſelve is goedt tegtjen fenn ban deDeorpioenen/ guade Dpinnekoppen ende pock alte diergbelijche fcabelrjche ghedierten : feifs het is bequaem om alle De beeftkeng ende moepelijck abedyocht oft ahewormte/ dat lag Wel binnen alg bupten Gen kine groept/ om te brengen oft te Berdzijben. he Tlelve ſaedt met Honigh vermenght / Lupbert de ons reyne placken ban’t aenſicht: met Uyun opgeſtreken / doet me ſproeten vergaen: het verdrijft oock ende maerkt wet Bevomt Wit de Carte lichteechenen/met Oſſen galte pers menght / als Plinius betupabt. GE BIV: OB GH SE À D E Tamme Kakette en beeft geen kouwe : ende men maghſe alle het taer Door faepen + maer men moet fe wel meftenvende Wieden. Ap ie tleederlep ; De eerſte noemt-Lolel Eruca maior fue Hifpanica & Gentilis (hoe wel dat De Ftalianen hedens⸗ daeghs De Rleyne ende Wilde Vahette Ruchersa gensile naemen; } int Hederduptſth Roomfche Rakertes in't. Franſops Roquette; it Engelfch Grear Rocker: de welcke grooter bladeren dan He ghemep nde hauwkens als Moſtaert / maer grooter. Dp is upt Dpars ghebroght. Sommighe heetenfe Eruca hortenfis ende Eruca fatiua. De ander foozte is onfe Ghemepne | die in alles kleyner is dan De boorgaende. Behalden defe iffer een Engelfche Rakerte, in’t Zatún Eruca fatiua, Dit bladeren beeft als Jiſertrundt / maet fchooner groen / ende klepne geele bloem⸗ Kens/ ende Daer nae feer (malle hozenens met klepn faedt : ’twelele miffchien De Edel Rakette ende Irio ban Cobus ís/ daer Eobel Van bermaent. Dommigbe fegohen dat Wir Moſtaert cen gone ban Rakerte ís/om dat het facdt ban bet felbe daor het Ras ette ſgedt ghebiupckelijck ig / al Beorfepdt is : andere noemen De Rakette ſelpe Wilde Moftaert-cruydt. Be Milde Kakerte Kerbloemen / ende geele bloemen alg Woolen. SD ine en noemtfeint Spaeuſth Ornga faluage ; in't Engeiſch Wildt (Roker; in't Jee ig; 7 lianſth Ruchesta falmatica ende Ruchetza gentile, ale Shefepdt Hooghdupdtſch Wild Weiffer Senff Sars Franſth Roquette fau uage oft Petite Roquette. Een foorte ban De felve noemt Loe bel Eruca filueftris angu@tifolia „bat ie Wilde Rakerce mer fimalle — bladers, met geele / als Die ban ghemeput el 3 ghen aer nae É ide Moſtaert oft Wilde lierſſe becbuit met ſche end ſaedt: De bladeren zn ban fimaeck als die van de Wilde ebk smal miet ghekerft / ende Die vanden Dragou biijkants ghelijckende. Zee Rakere, int Tathn Eruca Marina ft Kakile Serapionis, aft aenden Zeekant ban Ftalien ende Vremde Rakette, in’t E: tabrica, oft oock Refeda Plinij — in Italien / ende oock ín Bo i * Bant t Dichwilg bladeren heet alg Vance me/ ge Warer-Lierffe ghelijchende, gheele —— rek — Het vijfde Deel. Vremde Rakerte vân Clofius, in't Katijn Eruca i _ fij, ig De Zee-Didliere van Padua / Omani fe * —— bermaent / ende ban andere Leucoïum femine rotundo ghebeeten; beblende ronde Dunne fleelen ; veele lange, malle; grufe wat gheſchaerde oft als beknaegde bladeren; met eenen berheben rugghe / fcherp ban fmaeck ; geele bloemkens / vee bier in tweeen loben bladerkens —— kf — — O0 bet fen, be — oor; | — — * Hee gan — * B ruca Geratina®, talitn oemt / is miſſchien bet Shemeyn Fiecruvdt / oft Sophia, elders befchieben / hebbende langbe — van inne ikken, nen bladerkens / ende bloemen / hauwkens kieyner dan Fentgrieck inhou⸗ gele Dende bhtende fatbt / wat roodatbtigh ban berwe. munt, houdenſe voor het Thalietrem van Btofcoribes: % — Rakette mer de ſtekende hauwe ig ban Den Wijtbermaerdert Cafpar Baubinus bermaent / ende in't Katijn Emuca Gliqua echi- nata heeten. JF * Poel-Rakette met blauwe blocmen is bah den ſelben Bau⸗ binus bermaent met den naem Etuca paluftris cerulea, Eruca Nafturtio coguata ig eer wilde ſoorte van lierſſe / bp de —— foo De Apoteken terrijdte gh is het ruce femen , n teker ts ghenoemt / is am Moſtaert · ſaedt / al elders vermacut ig. Dioda, Drodella, ende Dorellasig een ſoorte van Wilde Ras kette / in Italien waſſende Erucago Apulatufida, & quinqueſdna, ban Fabius Columna Befchreben / ende Hoor De Polemonia der ouders ghehouden / waft binnen Roomen / ende ín —— aldaer Erncagine ghebeeten! fteen langhe / witte / Diekachtighe wortel, fmaeckende rufs SAoftaert ende Herffe. Dacr upt fprupten bladeren bijz nae alg Die ban Wilde fmalbladighe Rakette / mact Wat klepner/ pskens / erts / ſmaeckende als Hierffe/ feherp opde tongbe brente. De bladeren en — he veh rid ende Worden ſeer edt om e Reen BN. van de kachel foorten ban Rite —— “touw ghegeten om De te berteeren / de flappe mag! Den appt oftetens luft te doen Wederkeer lat Diteripdt geten/ doet De jz Ende b be: ä — 8 ° 8 Ë 5 8 — RL ë î Í ged RE HH Ei 3 5 « aller / bol {wart facdt / als Biopen met fmupts [be dat Mit Moſtaert· Het vier-en-twintighfte Boeck. trog HET XVIL CAPITEL Van Dragon. n e * Ghedaente. trupòt gon gheheeten langhe (malle ip oeh —— de bren waa abe: mepne Diffope niet feer ongthelijch / maer langer ende grooter ; ban Cmacch feer heet ende fcherp oft bptende ghelijck de Gakette.De fteelen zijn teer erde dun rondt / Anbderhalben boet hoogt oft Googher ; ende berdeplen haet ín veele andere freelfens : Baer acn Waffen klepne ronde Anoppekens, bie haer felwen ninumermetr heel ope- _nende/ klepne goudt-geele bloemkeng met Mwart bere mengbt bertoonen. De wortel is langh/ duur met veele aenWwaffende befelingien —* 8 hier ende daet alle iaer nfeuwe fcheutkens boortbzenghende, Szꝛagoy. Matthiolus ſeydt/ dat hp ſt ſelbe ſom⸗ 3 Koaor baeten * nae gevolgt Grtellrug died Pu ter tribt is dit ghewas fw’t Latijn Draco in Ztalien Dragoncellum : De hobenierg van pick noemen Dat Dragon : ende met dien naem ig meynen t: Oft het de ouders ghekent ende hoe Dat (p Get genoemt mogen niet. Danfommiíghe vermseden / dat Get de Tarcon gar Avitenna is / daer hp Lan handelt in fijn 6 maer Be maeckt daer ſoo luttel worden: Het felbe niet wel en maah verfekeren. Al — 2 a a aa 5 hebben, en Weteick 1110 uoertüdts / dat Glautus met een cruydt Draco, anders Polyïdos rorvid&- int Grieckg genoemt, wederom ban de Host ín het leben ghebroght 18 gheweeft / daer Erafz mus in fijne Adagia af bermaertt : maer het is waerſchij⸗ nelijck / dat dit ons teghenwoorzdigh crupdt/Datwp Draz gon uoemen / daer ban ſeer veel verſchilt. q Aerd, Kracht ende Werckinghe. De bladeren Gan Dꝛagon zijn hittigh ende brandende inden menbt/eiton de tonge bijtende : ende doen Get ſeever ende De vochtig heydt upt den hoefde leer geweldiahlijck af komen/ alfje geknautt worden: waer upt dat blickt/ dat dit cruydt leer Geet ende BEerwarmende Ban aerdt moet Welfen: Vit crupdt ig oock goedt in het falaet ghegeten / dock níet alleen / maer-met de Lattouwen ende dierghelijcke kouder truyden; ghelijckmen de Gakette pleegt te ghe⸗ bruytken: Want het betert ende matight oock de hou- - Wighepdt Bander Lattouwen ende dusdanige crupden/ alfog wel alg de Makette, Anders geen gebrupck oft nuts tighepdt en Heeft Dit crupdt / foo Heel alg ick wete, -BÍIVOEGHSEL. Rt Latijn ig vit crundt ban Lobel genoemt Tarchon Simeo- 1 nis Sechì & Aúicenna; ban andere Draco horten(is; ban andere Dracunculùs hörtenfis, maer níet tels it Franſops Targon; maer meeft Dragon; in’t Neserduytſch odck Dragoen ; in’t Stas lianſth Dragoncello ende Dragone. Fen bindthet nergens dan in De hoven: ende daer wordt het. vermenichvuldight ende verplant ban De wortel Die ín ſtucktn ghebroken ist : want het ſaedt ís kleyn / ende berdtwint meeft. Met ſerndt Dat het eerſt unt Drantkeijck gekomen ende ín Hederlandt ghebroght ie. Fn goedt Het lande zijn De bladeren fomtijdte foetachtigh ban fmaeck/ immers gren⸗ fins fcheep op de tonghe: maer in beete landen ende tijden zijn fp althöts ſcherp ende ſterck Bet heeft peele naemen in be Latijns fcbejboecken/te weten Tarcon,Tarchon,Targum, Tragum, Tragiúm: die alle bedorven zijn. Sommighe rekenen het Hoor eeue mede⸗ foorte ban Chryfocome: door Wat redene / is ons onbekent / fepòt Clufing, Dan acngaende het woordt Tragus ende Tragium, ver⸗ ſchepden crupden terde alfaa gheheeten / alle om datſe wat nae den Boek fchijnen te ſtincken. Maer Draco arbor ig eenen boom bijde Indiſche cruyden befchieben; Nach vande krachten. De ghene Die ſeggen / dat Bꝛagon boorts ghekomen is ba Zinfaedt ín cenen gegactten Kadijs / Meer · Ka⸗ dos / Peper cruydt wortel / Aiupn / oft Squille gheſtetzen / betoonen Dat / mits dien Dat fjnen fmaeck Bet felve oock uptwijft: ghemerckt Dat Dit crupdt tensdeels nae Sout ende eengdeelg nae Azijn ffnarchtsende/ als Kuellius fepdt/ men behoeft niet beet Asing oft Houts tot De Saladen Baer Dit crupdt in ghedaen wordt : waut bet ig fmaeckelijck/ fcherp ende fut ghenoegh ban fijn felben. An⸗ dere ghebꝛupckent in ſtede van Kerſſe / ont dat hèt de felbe bar fm, feer nac komt. Sommige boudent boor droogt inden eer⸗ ften gratd / ende warm wiet berre ban Den Derden graed / de Kakers te fthier ban naturen gelck: in gebreke ban de welcke fp dit crupdt Etensende oock ghebiupeken in alle andere Dingen Daer de Raket: te ut toe is. Immers het berdroagbt merckeljek/ doorſnhdt / ver⸗ verweckt: gheknautot zijndetreckt het u 0 Á eers doet piſſen: heſpt Be fobte verteeren: ende verweckt de onkupstepdr. Waer om bp De ſpüſe te doen / nemen fommighe anders met ban de malfche toppen Van dit crupdt / cůde geenſins De bladeren Die ter aerden berfprepdt liggen, Dan de ionghe ende heete menſchen en mogben Bit crupdt niet beeleten/ oft immers —— — tſeffens: want Bet outſteckt de lever / ende maeckt het bloedt Beel re dun: doch fp mogten bet met Dernagie Bloemen eten / oft met Endivie telt met Zattouwe /op dat het min fchade doe. De koude ende oude menfchen mogen het Vrijeljek Gebiupken ; Ende dat in koude tben : ende Dan iſt een cr: dat het Gert (eer verquitkt de mas ghe ende bet hooft feer verſterckt / ende de lijmerighe pot Die-ín de felbe ſthuplt Dun maeckt /berttert / ende Deet vijfen. : Water ban Dragon gheniftilleert / wordt in Engelandt uyter⸗ „maten ſeer ghepre ſen (fepòt Lobel) teghen de pefte: want het doet ſweeten / ende verteert De grove taepe-Aijmetachtighe vochtighe Ende Be landtlieden ban Ftalien eten Dit crupdt oock veel: ke liechten/ v gheloovende/ Dat het ndige berrotting u le ban kouwe komen is / ende teghen het aefwil van het ranaruleefch, ieden fp dit crupdt in goeden witten. Wijn /-Die fp ecneit tit Kang in bami mende bonden. dente * HET KVIIL CAPITEL ___ Van Prarmice oft Wilden Dragon, VD REE 2e Ghelheht ES: B bet ghetlacht van Dragon ende Gakette fat be B Ptarnũte — gheſtelt worden : De welche ——— ten met ghekertelde ende een met onz $ Ghedaente, De Toonte van gecwag/ die van Kom overvloediglijck / ende in andere landen Cruydt Boeck Remberti Dodonæi Ptarmice oft Wilden Dꝛragen· mige boog de Ptarmite van Dioſcorides gehouden wordt / gan andere Wilden Dragon gheheeten/ ig Den voozbe⸗ ſchreven Dragon ban fcherpighept ende andere krachten Leer gelijtk / doth van gevaente niet foo leer, Haer ſteel⸗ Eens zijn vondt ende teer/ anderhalven voet langi / oft hooger/in ettelijcke fjdtackgkens verdeylt: daer gen Wal en lange {malle bladeren mat ghedaente ende tte de bladeren Bart Oleago / dat is de Thamelea oft Mezereon / ghelijck / doch rondom He kanten als een ſaghe g 5 op bet opperfte ban defe tackskens waſſen Blepne bloemkens/ in’t middel geeleft rondom met Deele Witte _ 2, Detweede ſoorte heeft ooch Tanghe (matte bladeren alg den Olijfboom: de fteelkeng fchieten fomtijdts anz derhalven Boet hoogh op : ende Dragen elek op hun tíí een tamelicken groote (choone bloeme; wiens middelfte tondom met viẽrtien oft húftien la vozpige bleeck⸗ roode peerſachtige bladerkens omringelt ie/upteenfchele ferathtigh hoofdeken oft knopken voortokomende. De wortel te vecht ende flecht/diep inder aerden [inchende. ice wordt € Place. 1, De eerfte foogte han Ptatm op hooge bergen ín ſteenachtige plaetfen/ende lomtijdte oock aen De kanten Ban de belden oft in de haoghachtige — beemden/ ende in ſtaduwachtighe ghew Onderz : men ſetſe oock wel — eñ Daer aerdt eñ wordt ſeer haeſt gh: ) waſt ín de vlacke belden ende beemden bau Boftenvick Tijd. De Ptarmice be bore nani s Tijd. De fee groept en sodrsae ine Oogaftmatnine — Naem. 1. A Want ſommighe willenfe Pyrethrum filueftre, dat ig Wile Ben Bertram/noemen:fommighe andere Goudenie voor Den Draco filueftris oft Tarcon filueftre, Dat is Milen Dragon: ende Die hebben meer ghjelijch/ foo wap duncktz want met den Dagon (oude Là —2— eenige gelicke⸗ niſſe van bladeren mogen niaer met den Hel. tram oft Pprethrum en heeft lo geen gelijcheniffe oft ge⸗ puls De meynlt hap met allen, — Fuchs liette — gh eñ groot.2,De ander loorte S Naem. enggente ben naem van devcerfie foozte bau dit gewas/3ijn Be Crupdtbetfpijverg oneens: bladerkens hefet / Die klepner zijn dan de Camille bloes … men. De wortel heeft Beele aen hangende ſaſelinghen. — Het vijfde Deel: Ptarmice Gay Doſtenrijek. Uk SZ R N Wi eek À ' Prarmice van Diofcorides : ende Daer mede komt fp ghe⸗ noegh over een/ aengaende haer fteelen/ bladeren ende de, cdaente Der bloemen : dan/ dat de bloeme ſterck ende her Van reuck oude welen / ende maer alleen geroken „zijnde oft Boor den neufe gehouden / het nieſen verwecken doude lannen / dat en hebben wp hier te lande in Dit ecupdt niet beſpeurt oft bebo nden: ’t wett nochtans foo, foude moeten wefen/ als dit crupvé de oprechte Ptarmice San Diofrozibes waer, Want de Ptarmice/ alg den felven Diofcorides ſchrift / is een kleyn firupckeken oft Heefterken/hebhende veele dunne teeve ronde tackskens/ De Averoon tackgkens rot — waſſen 1 / alg aen Den veele atd op mer in ſtaet een knopen oft hoof= —— ——— ———— eleudoer reuck / dat a ne Bie dat riecken / ni Het magh wel wefen/Dat ín deſe koude landen de kracht van dit fi j fn heete landen ig/ daer Dioſtorides fijne Ptarmite heeft fien groepen: Want in de Warme landen is allerhande eerdtghewag ſtercker Han reutk ende g Krachten ——— aarts Sone “Pan den eophraſtus/ chben vande Ptarmice nergens ghelproken. Daerom — fommighe vermoet oft getwijffelt / datter gheen —— —— —— où oft Nieſcrundt ger geeft; t E —— en ig dan het Struchium van De oude ſcha ⸗ Berg. Ende voorwaer Tirapuie Prarmica in't Griecks be⸗ gheen woordt met ‘twelck verftaen Worden alle de ingen Die het niefen verwerken : onder getal ban de toclelte het Scruchion oock íg. Doch bp foo berre dat —_ fulckg ig / ende indien de Ptarmice vande ouderg cenerz hanbe crupbt was met het Struchium, (oo en (al ons gymen Wude fooyte wan Dragon geeulins Hoor Prarmice gehouden mogen Werden/gemerckt dat ſy ban nedaente Ban Iet Struchion Leer Beel gerfchile. Want het Struthion ig gen doornachtigh ghewag/met eenen Denc- Kelachtigen fteel / Die dun 18 / vupglj ende Wolachtigh/ met bladeren alg Die ban den Olijfboom, gelijck Plintus in? 3e capitel gan fijn 19,boeck ghelthreven heeft, ghewas foo gheweidigh niet en ís alffe Brogt worden, De. bloemen Het vier-en-twintighfte Boeck. ixi 2.De Ander ſooꝛte ie van Matthiolus oock fier voors tijdts voor be oprechte Prarmice gehouden gebelt: mast naemtarls/ban mepninge verandert zijnderende’t gevat len Bant Purhliug nacholgende/ heeft Ip De cerfte fooste Woo, De wacrachtige Parmice geboudeng ende dele twee De [oorte Booy een mebdefoorte Ban de (else Ptarmice aen: geſien ende Pearmice Auftriaeas dat ig Ptaemice van Ooftenrijch/ genoemt. q Acrd, Kracht ende Werckinghe. Dex Witven Dra⸗ re Enis van aerdt ende krachten geenſſins onfterker oft per Dan den Tanutien oft ghemeputu Dragan: ende br verwarmende ende verdzooghende krachten, alg oock ſcherp ende heet op de weſende. … De pladeten van deten Wilden Dragou vrorben sock bp de Lattouwen cude andere falact-rrupden vermengt: ende Ep beteren oft matigen be kouwighepdt van de Íelie Boek feer wel / min noch meer ban de bladeren Hau Gà- kette eude Tammen Dragon plegten te Hoch. be BbliVOEGHSE i Eâéeffe fodyte Van Ptarmite is van omi rid D Tandtetaydt gheheeten (ont dat den es eat crundt genoemt Waordt ) ende in't Boagbountfch Wilder Bersvam; in't franfope-Pyrerhre.(auuage ; (nt Latyn oock wel Sternura- mentaria, Dat ien Mie 6, wt Italiaenſch ooch Sreraureila oft — —— — acum —* ‚ Lobel tarmica | araconië . groent ghe An fommt —— van Bꝛabaudt ende ‘Engelandt b yder A in —X ende eiders op de Boe oft eerste brdyeltte oft a ere Tanden / — mige! Hofella oft Magtyclerpdr Ende Kers trupdt: Hoor wiens te fp ban formmtre aenge lien wordt. Clufiug heetft-Prarmjca helf off Prarmira.pratenhs : Die ooch en —— chuift Do — 2——— in't Latijn Prarmica pratenſis pleno fore. Befe upt een langs jevende wortel verfchepden nieuwe tkeng oft tackekeng/ Bewaren met bladeren als hier van us befchieben zjns maer daer wafers andere — met ieyner bladerkena arn/ Draghende bloemen ale Den a Wilgen Bertram / te weten wit/ niacr dobbel ende ban verle lamelt. … … De tweede ſoorte f, oock Draco: filoëftris noe⸗ men / Dat ie Thoeeden ®zagou ;D — noemeriſe Cyanus Hierofolymitanus: Tracie Demel haf het Fos —— Dan bar ig Den natm ban de germepue Horen-bloemen. Clufiug noemtfe oock Prarmica Auitriaca,dat is Oo ehehe Prarnuca, ale Lobel fepdt ( dieſe ooch Prarrmica Maghsolrnoemt ) om datfe beel ín Ooftentjck aft ; bande brouwen Scabiola ghehee tent wordt. Op. heeft heele ende rg 7 bioemen/ Die hier te lande geer — hioepende ; ats bigtut upt de Biene Die Cluius upt Ooſtenryck over gheſonden beet: . * — ee de —— — « ban paenſch fact boortgekomen tot Amſterdam / bak den ſeer ghe⸗ D Clutiug gheſacyt zyude. Bier gedacnte ig alg Die ban De Ooſterirjckſche Ptarmice cbaetom normdenſe Elulius Prarmice Auftriace fpecies; ) “Ban fp ——— t 8 / bun doch ftf / bewaſſen aliér bläberen alg, @lifblabtren / maer fachter / boch wel ſos gts. Wet tfop bau —— cen, bien Ban fen BALD Drooge 4 bloem ban Drooghe fnde — als die van de Sofa maer ende niet fracp/ ende : inhet, midden met veele aepkt id dee bermaent ban een „Facta) LE weten de lacea met De bladers van Slfboom / bp boor een faorte Dan Prarmica houdt: chrijfr oock een foorte Stcebe, Die andere baar cen, oprechte Pearnrica” aenſien Det ypem ban den bergh Cetus Up den Lobel dat ig het Hippeglofum Va- fentinum ban Clufiug / 9 ban dock boor de Ptarmica — Herbe Terribile , Dan si Úp de 1 de Stceb — — ter, zn p acea en toebe reen: ede e is in boeg ban Sorgeat felt. ‚Noch, pd J —* De —— oft Wilder Diagon is warm ende dꝛoogh rot inden derden oraed/ oft/ als andere ſcaghen / opent / Hevreert / maeckt bun / ende boo} fnijdt / als wefende dzoogh inden Derden / ende warm iu de tioctden grad. De bladeren ſonmighe doen daer De bloemen oock bp ) ghenefen Ende Doen bergaen De blauw acher ede buplen: ende doen t Den hoofte : ende is daerom 5 (p r njkeher jen De GN — trupdt net: Dan alleen in de ghene dit lichtelzck cot n maogben des winters Kaaaa sg * B __damon 1112 ende tuplliens ſtrecken; ghemertkt dat fp aen Den balck ghehan⸗ ghen / —— iaeren langh haer ſchaonheydt ende verwe behou⸗ Den. De brouwen ban Ooftenrijck bewaeren Dit dzoogh crüpdt alje het iaer door : ende veele bart haer gelooven) Dat het water) Daer dat in ghefooden is de kinderen te dzincken ghegeben/de ſel⸗ be Han alte belefeghen/ vervioeckinghen etide tooberhen Gebzije; HET WIK CAPITE tT: Van Kerffe;, — * ie) T\ € ghemeprie Kerffe oft Hof Kerſſe heeft (malle D doken ne gheſnippelde / doeh niet (eer groote bladerkens/ ban Gmaeck heet ende ſcherp. Baer ſtee⸗ Ten zijn rondt / hoogher dan eenen Boet: Daer aen waſſen gerft Rlepne witte bloemheng / ende daer nae klepne Breede rondachtighe huyskens / daer in dat het Lacdt boortkomt/ dat rog oft roodtachtigh is. Stzemexne Kerſſe oft Bof- Reefer: b * € Plaete. Dit ghetwag wordt in de Goten ghelaeyt / ende komt boort op allerhanden grondt / in fonderhepdt alg het befproept oft begeten wordt. Tijdt. Kerſſe Wordt ín alle tijden / behalben ín ben — Ef emelij — Want fp komt leer hae ſtel —— iet oock —— ende L J en/ a 2 han nk Dern ee jaer rijp fact : odt / dan n foo lichtelijtk niet op / noch en krijgbt oock | faebt Loa haeff roh Debt wie men ende nú — pi gd gock Cynocardamon Kvond za) alſm — baſtaert naenen vindt: in’t La⸗ het N um, ende tot onderſchil ban de an⸗ J al ES urtium horenfe; Ban (omm —— den Franfehen oft Duptſthen naem Eremo — — — — int Frank Creffon erſſe enne Dof-Lerffe ; in't See ne ge efter ; int ch Garòp mt Beemt Zahradnn B, verweckinghe der pupften ende bla et, ' dt geheeten ín’t Griecks Car- - Cruyde-Boeck Remberti Dodonis Oorfsecke des naems Den Latijuſthen natm van bit ghewas / te weten Nafturium,ig ghekomen / als Plint hevoelt / à narnibus torquendis oft a naſo torquende; om St het met Lijnen ſtertken reuck ende dooz de groot⸗ feherpighepbt van Lijn laedt Den neus bat / bijt oft in⸗ trecht/ ende Bracht Geeft om te Doen niefen. € Ard; Krachtenide Werckinghe; De Kerſſe ig ſthern ende bijtende van fmaeck + ende daerom is [p oock Deeg felijck verwarmende ende verdzoogende Van krachtens in fonderhepdt alg fp oudt ende groot ghewozden ig » Want ter wijlen dat fp noch teer / iongh / malfch ende groen íg/ eri is [pp foo heet ende droogh uret; ende dat on de waterachtige vochtigheydt Die Daer noch bp ig; Door de welche haer feherpighepdt wat bedwongen, ghetemt oft Serdupftert wozdt ; in Deegen datfe ban bequaem ig om met boodt te eten ald een toeſple / ſas Galenus daervan fchrift } ende als hebensdaeghs iu Pederlandt, allefing gebaenwordt/ daermen He Herffe in fondethepdt in de FPernitendt) op het boter ende broodt pleegt te legghen: Fen dact De Kerſſe oock Geet bp De Dalaet-rrupden/gez lick Gakette ende Dragon daer bp gedaen pleegt te wõr⸗ den: ende tot Dien eynde Wordt fp meeſt gelaeptste Weten om de koude cruyden / als Lattouwe eñ meer andere dier gelijcke / door haer hitte wat te matigen ende tè beteren, De lele Kerſſe veel ghebruyckt / is oock feet goedt ont Die groote ende moepelijcke ſieckte / Diemen hier te lande Schoorbuyck noemt/ te genelen: Want (p fs daer tegen, Wel alfaa — h ende nut als hef Lepel-crupdt oft. De Water-Kerffe (ouden moghen Welfen / ín der felger voeghen ghebruyckt ende inghenomen zijnde. — Bet ſaedt van de Kerſſe is veel ſcherper ende heeter van aerdt dan Get crupdt ſelve; ende Doet nieſen door ſynen ſcherpen reuck / als voren upt Plintus verhaelt is: want get is verwarmende ende Berdrooghende bynae tot inden: vierden graed: ende Het fg oock mededeelachtigh van renighe Berbyandende ende verbluyſterende Bracht ; ende Doet bleynen / blaeren oft pupften aen Be huydt homen/ daer op ghelepdt zijnde: ende Wordt —— voor een van de ſterckſte dingen diemen pleegh te bereyden om de huydt roodt te maecken / ende daer pupften oft bleynen op te doen komen / om de vochtigheden van binnen den ljf ve nae de huydt te trecken / diemen int Griecks Phe⸗ nigmi wourygoì pleegt te noemen: om De ſelve oorſaecke ig het oock voor ſeer goedt ghehouden in tflerciin ende pijz nen ban De heupen / ende alle andere verouderde wee⸗ Bommer; de welcke niet wel genefen en konnen Worden dan Door dele voorſeyde — — bupdts/oft * '@ lelve faedt met Honigh bermengt/ende Ban buyten op de gheſwollen oft verherde Milte gelepdt)maeckt die morw ende klepn / als Dioftozides betupght/ oft beletſe groter te Worden ende meer te Maillen, Tot be Driatíca, Dat is pijne ende weedom fnde heupen ⸗ ende tot de Verouderde pijne Ban den hoofde/ende tot alle andere koude Verouderde gebreken / is Get faedt Han Kerſſe oock goedt mer Azijn ende meet ban gerooſte Gera —— — —— cie * —J in der elwer voeghen uyckt / verdeylet ende Boet ſcheyden alle koude ut Ì Tlelvẽ ſaedt met pekel bermenght / ende van buptet opghebonden / doet alte bropklieven / bloedt· ſweeren / binnen ende dierghelijcke —— tot rijpinghe en. 8 eig komen / ende Daer nae Kerſſe laedt met Boender lop oft eenighe ander dierge · lijtke vochte fpijfe inghenomen / doet de taepe dicke ft men/ bie op De bor ſt igghen Dun worden / rijpen / r en —— ln ee alle de gl — e eng / dempigh/ en t van aedem zijn. Maer die ſelve ——— alleen gelzuipekt, ontrkdt be Fage/ ende Boet paer letfel /fepdt den felien Diofeor t i Ure beet ende te :hetbevoek rides: Want het ig alte : den buyck; ende doodet oft iaegt af de wormen Bande ſelve met gewelt/ ende maeckt de Milte Klepn. Bet Ber De mariene cane te bebe wonen en hak naegheboorte en Bruchten zielfa brengt De levende vrucht om / te — — Bet is nochtans oock bequaem om den byſlapens te bermeerderen oft te Doen komen, 4 Men geeft dit felwe faedt ban feer Lerſſe Geer nuttelijch te __bainchen oft &eten be gene Die ban hooge gevallen oft gee len/ende oock groote ſweeren: Get doet oock Vergaen alle guade ruydigheydt ende fc : amenfchen hun wat meets Het vijfde Deel. floaten zijn / ende eenighe verſtuyckte / verwzongen / ahe⸗ kroockte oft ghequetſte foo wel —— — dighe leden hebben: want het ontdoet ende chepdt bet — bloedt / ende ap abe het goedt ende onberocrt bloet niet en ronne / noch erghens eenighe vergaderin — maecke/ J ne oute E — e t doet oo eeten / alg hedensda eerft bevonden / ende van beele verſocht ie enn ad BIIJVOEGHSEL. D € Lerſſe woꝛdt meeſt bp de Lattouwt gheſaept: ende daer aerdtſe beft:maer fp moet altijdt water aen De wortel Gebben. Bet is een ban De ghemepnfte crupden in alle landen ende vau ober langhe wijden. Fn Dzanchejek heetfe ne gd Cretfon; ms oock Creon Alenoys, maer meeft Creffon de iardin; Languedock Nafitor , dat is Den neufe tretkende / om Gat groote ſcherpighepot / als Lobel betuyght: ende daerom wordtſe Bier te lande oock dterele Ketſſe gheheeten. Veranderinghe oft gheflachten van de Hof-Kerffe. In ſommighe boven twaft defe Lerffe met ſeer ende bꝛeede bladeren / ende Die heet Dan Naſturtium hortenfe latifoſjum, daer Cafpar Vau⸗ — — oock ben ſpreeckt: den welcken oock vermaent van een ſdorte van Hof-Kerffe met ghekronckelde bladeten, in Latijn Naſturtium hortenfe crifpum : tiens mebefaorte hier te lartde oock ghefien wordt / ban ſmaeck De lander ghemepne Bof-kerffe Herre te boven gaende; met Witte vierbladighe Bloemen / bi lange Draepkeng binnen in ——— bp een ftaendk. Wan Petrus Gondius heeft die noch byteder befthrtben/ alt bolgbt : Befe Gektronckelde Kerfle, ghefacdt nde in’t Boors iaer (fchröft hp ) oft oock wel het heele tact Doo / brenght tiuee tps-ghetwofe lang) ighe bladerkens boort / elck meeft cen kers telken oft twee hebbende. Tuſſchen Defe komen andere bladeren boort / op langhachtighe groene bꝛooſe fretlen / ban maeckſel feex ekrouckelt aen de kanten/ foo datmen ſomtüdts / alffe beij ende onghedzonghen ſtaet / de felbe kanten boor eenen hoop klepne bladerkeng aenfien Coude/ ttos-ghewijs rondom het groote bladt bergadert : welck groot bladt ban maechfel ende grootte met onfe Kerſſe niet met allen ved en heeft: want De onderte Bladeren/ eer De plante in't ſaedt ſchiet / hebben veeltydts de lengde bau eenen uptgtereckten vinghet / oft meer / ende oock bijnae de felfde beende : ende zijn in't midden wat uptghehoolt. Den rons Den middeilteel / als het faedt begint boort te komen / id ban ons Der tot boven toe onghefchickteljck bekleedt met Kleprter Úladeren/ Dip oft bier trog-gjewijs voortkomende) als oft het nieuwe fcheutkens oft vanckskens waren : als ’t faedt —— dan is den se wel twee boeten haogh: wekk facdt in hupskens ſchuplt / ots ban maeckſel ende ſmaeck als Kerſſe faedr. De Wortel is oock als Die ban Kerſſe. Dpis feer aengenaem om aen⸗ ſchouwen / Doch niet foo malſch alg De ghemepue / maer Wel foo fmaeckelijck ende ſcherp op de tonge: foo datter beele zijn Die De gemepue berachten fouden als fp defe konnen bekomen. Fn Bolz Tandt ende Zeelandt iffe nu bekent met Den naem Kerfle van Sijn ———— in’t Franſch Creſſon de Son Excellence, in't Latijn afturtiam Principis Mauricij, , — — — noch * Koerd foorte — * eer ſmal⸗ Deven/ d g afturtiuns anguttifolium noe —— Lobel twijfelt offe cen ſoorte van Kaltette ſoude mo⸗ aten wefen 5 — Nafturuum filucûfe Cluſij, oft Eruca Nafturtio coghata „-tenuifolia : Dart Clufius ſelpe houdtſe ‘boor gen foorte Han Wilde Hierffe/ ende noemtſe Natturcium filucttre Valentinem , om datſe in Spatgnien waft/ te weren / in het rijck ban Vatencen/ voorts · bꝛenghende g De bladers / Dieper ghez dan Die ban de Bof-Merffe/ ende Dimmer / groen / ban fmaerk /- als de ghemepne kerffe: Den ſteel beeft heele hol fijd-tacken/ baprigh/ rouw / eenen boet Googh : DE bloemkeng zijn aets-ohewijs bergadert/ elek byſonder ban vier bleeck-geele bil aeckt/ met bier dpaepkens tt midden verciert: Daer nae belghen korte hauwkeng met een uptftekende tongesken / miet ober epnb-ffande/ mact nederwaerts gheboghen: in de welche Bet facdt fchupie als unerſſe ſaedt / in twee rien oft laghen ghe⸗ fchickt. Dewortel ie enchel/ witathtigh / tamelytken Dick / doch alle iaer bergaende. g p Kleyne Bergh- erſſe, it Latijn Naſtuttium alpinum paruum eapfula Naftarcij horten{is „heeft laedt· en& ats De Wof-Lier te. Allerkleynfte Bergh-Kerffe heeft een feet langhe ſaedt hauwe / —— minimum alpinum oblonga filiqua in't Latin ghehee⸗ ten : ende ig met De boorgaende foozte ban. Cafpar Bauhinus Vermacnt. j h van de krachten vande Tamme oft Ghemeyne Kerffe: Be verie oft geven bladeren ende malfche ſteelkens ban De Liet ffe heel —— { doen piffen / ſupheten De nieren tude De blafe; maesken 8 Dt t De verſto dt ban den buyck weeck: zjn goe eghen — rend e oft gehonighden Wijn gheſor 5 ghenoteri/fupberen alle tacpe vorhtigheden: ende zin goedt teghen Den beef * tegten de engborftigbepdt/ oft moepelytk herhalen. bes adems : met Gepten Meick gheſoden ende inghenomen ver⸗ foeten alle phnen ban de borſt. De kleynmoedighe ende bloode pleeghmen ín oude tijden te ghebie den Verte te eten / om ende igbepdte te Boen hebben : ende / als ſom⸗ wigpe feogben/oe lerie ie Cardamum ghehecten / om datſe bet les Het vier-n-twintighfte Boeck. rra ben ende De kracht Des heeten brvonert. S beeft een Kracht tegten ben fteen ende oruppelpifte, mer 2 eten. Deionght lieben ban parten en plegten tot buniteder boet geen ander toefpijfe te cten Dan Werffe S De riche eden: 3 boo, graore bergadertn ben ende gheſcaillen ebde d trecken Defplinterg j doornen ende fleketingben uot de ten, ende ghenelen De eruppende oft voorrsetende zeer . Befelve bladeren Doen oock. de warmen flecben / getgek oock haer fap; met fap ban Munte mde ke } Abedroncken. ‚°C boorfepde fap.beeft alle De felwe kracht ban be ‚ ten bladeren / ban bupten gheftreken oft opabelept zjnde Ende het ſelve in Den mondeighebouden dꝛijft Daer alle quaede bocbrighepdt upt/ Die Den tandrfmerr bevoorfaechen . Vndere fen Den tandefweer Die Van koude komt / mits. gietende — fap in de Water ban Kerſſe ghediſtilleert / ie ghene Die bloet fpatitben/. mdr nt a — nn Hierffe ſaedt is Den Moſtaert facde ban krachten ſetr getgchy bt : want Get (elbe ghekuauwt helpt de glpette Bie in De tortgbe gheracht oft gheflagben zijn , ende matt ſitſe wederom ſpre⸗ kende. Bet g gocht alle andere lanmigbepdt ende ghevacckrs t/ ende ooch be coljche oft bupckpon / ende alle gicht oft te Dan De leden, in Wijn oft Water ghefoden / ende —— —— Warm Baer op gheltyt. Ber ſelbe Doet pock ghemacs helgch piffen: ende maechtwacker De gent dte Be Mlapende fechre bebben: maecht ant fcherper tude ſtercker ende maeckt de dꝛoomighe geeffen licht. Bet doet oock kamergangt hebbensende druft De wormen Baer Door upt: Ende te oock goedt aj — lans ghenende ighe bierenseride beriaegt De fclbse met [yrien voock / als her ghebrandt wordt. Met honigh oft Azhn ap De bupt ghes ſtreken betert het uptballen bau’t bapr. Ghekironckelde lier ſſe is foo tiefie am Peren (fat fimaeches cker) als onfe gemtpne lierſſe ende magt et Boter eude Soot pt Der handt / oft oock in get / met be Winter Tattoute Kroppen / oft met 8 alaet znde / gegeten worden: alleen/ ghelckmen f ter-hierffe eegh ghegeten/is oock niet ontieftjch zende het is te vermoeden datſe ooch kracht beeft om het beurbupch te ghenefen / ghelütk meeft alte Wétffen doen; mied at{e oock ſcherp ban fmaeck te/ ende ve tonght wat npt, HET XX CGAPTTEE TL Van Winter-Kerffe; * Fet De Winter⸗ Kerſſe is Ban bladeren He gl ne da: gen ende de Steck· gapen feex ghelijchk: dan die zijn Wat gladder ende uiet (do ruygh. Den fteel # gheftreept / anderhaltben beet hoogh / in Beele fleelheng boven Berdeplt: aen Belen feel Ende ſyd· ſteelkens bijnas van He middel af tot boven toe waſſen Weele geele bloe⸗ inen: ende Daer nae BElgGen Tanghworpighe ronde lan: she hauwkeng/ daer ín klepn grauw oft roſachtigh ſae⸗ eken befloten groept, De wortel fe tamelijchen Dick ende „Dad oâft óp te elven dae dock J ende elders op Ön ude —— —— lanohe de —— Idpaden. € Tide: Dit rrupdr blijft al den Winter groen: Ig * ende Braecſnnaendt ſos bloept het / ende levert n ſaedt. æ Fortis. À - * Naem. Jh — woꝛdt dit ye Winter· Kerſſe gheheeten/ om dat het swinters in e Dan Be bg 8 erſſe ín’t falaet ghegeten wordt; ende oock Dteencrupdt/ om dat het [oo goedt is voor de ghene die met Den fteen oft graBeel ín De Nieren aft Blale ghe⸗ quelt zijn: An hooghduyſchlandt heet het Sant Barberen Eeaut. Int Latijn en heeft het anders gheen naemen Dau a nbenoft edere” —— bupt chen/ te \ arbarea , dann ——— Naſturtium hybernum, Bet ſchint dat Get ſter wel ſoude moghen weſen het Pfeudobouniof weudobtriors Dat is Falfam Buniuin, daer Diofcorideg af ſpreeckt: want het is Han bladeren ende tachekeng ende oock ban hauwkens de Dteck- apen gheliek / ende Daer toe is het oock Scherp van Imaecks gantfehelijck fulchs alg hp lijn Pfeudobunium ſchrüjft te weten, Dan het en ig de Sideriris niet / noch gheen mede foozte Van de felve/ noch oock gheen Scopa regia, al iſt faecke dat het fommighe gheleerde Daer Loor houden. g Aerd, Kracht ende Werckinghe. De WinterHe is teer Berwarmende ende Drooghmaeckende Han ae alg fc ende ſterck van [maeck zjnde: Da mente de Hof Uerſſe van krashten gelück 4114 Winter⸗ Kerſſe oft Coteen-cruydt, Bp ís doek een goedt lalaet· truydt· ende dient Leer wef bp be Lattouwe ende andere koude crupden (oo wel alg Kerſſe / om — epdt ban de lelve te matighen oft onſchadelüjck te m Almen de Hof Kerſſe niet w — PTR  ——— dient oock 4 Droorbupek te genez fen / alfoo wel alg de bof Kerſſe Men nóemt dit hier te 1 ten-rrupdt/alg voozſeydt ie; om dat het of } je gene Die gra tab ende met den ſteen ín de nieren bft blafe uelt zijn ; ſonderlingen het faedt : twelck gocek leer fcherp ban fmaerk/ heet ende Droogh) Van kra de ten / ende ſoo Dun Van deelen is / dat het de piſſe doet rijten ende — Zl vᷣoortkomen / ende de aen een hoùden- De oft vingen ghenefen kan de zandekeng oft grapeelachtighe bergade- /ie ten laet (ten eenen grooten ffeen fouden hduitas morlelt / doet ſcheyden / ende upt den lijftse Drift, BIIVOEGHSËL veele mdere naemen/-te theter — bm magen andere naemen/ te weten maer i Óft Barbarza, Bunium adultefi= „tum , Pfeudobunium ; * Pſeudobunias, als %obel bes upd: Anders Nafturtium hiemale , Carpentaria , Herba Sana, diaboli , Fralorum ende Fiftülaria ; in onfe tael Sinte Barbei el z’twelkk hy daerom Barbarca minor, bet Kleyne Winter-Kerffe noemt, ende Sine Aelbrechts _ “Sruydt van die van Bolognien, Dan de Winter-Herffe / ende serf (met haer medeſoorte / diemen Loeckoecks- bloemen ) foude men feet el onder een gheflacht kannen Begrijpen: fp en berfchitlen foo (eer niet D tube krachten ale Dan plaetf® bau groepen. Zelfs de Warer-Kerffe met dobbele bloemen {8 ban € (fins niet op echte plaetfen/maerin Drooge Opebonden gljetweeft : ende De Klaucr-Kerffe bijft gek ende Daer omtrent Dicktogts heele winters ober groen Min noch meer Dau de tegeutooordigpe e 8 ; ín fonberbepdt bes Winters, ande éock ſomtjdts Gruyde-Boeck Remberri Dodonæi. vande krachten. Winter Her ſſe is warm ede droogh tot ——— volkomentlick / ende afbagende ban bel —8 ſupbert ſp De vervu plde Wonden ende ſweeringhen ende neemt wegh het obertolligh bleefch/ daer op —I— oft het Daer in ghedruppt. Zp beeft eenige zerdighe ſtoffe / fepdt Loe, ende daerom wordt Daet mede een gorgel · water gheniseckt regten De ſquinancie ende den hupgh/ ende edad nr bande keeley ende binnen’'smondts. De five ghebiupekt in ſphſe / oft eenen dranck Daer af ghefaden/ ende gedroucken / vermagh al het at be wWon er Nerffe dort de welcke fp oock ban ſmãern ſeer ope, gek is. Maer vosꝛ allen iſſe ſeer ggedt om De loopende Gaten ende fiftelen te ghenefen. Tegen het Dcooybupek pleeghmen nies alleen Defe onfe Winter⸗ ierſſe in falaet te Shebrupeken / maer in mmelck te fieden ende te eten: andere fcherben oft den de bladeren wei Klepn/ eft fiedenfe in water / nde etenſe Dagelicke bas warms moes: ende Baer doot zíjn ſommige ban Die fiechte volkomentin ghenefen gheweeſt / ſonder daer iet anders meer toe te Doen, HET XXL CAPITEL. Van Thlafpi oft Wilde-Kerffe. gen — Geflachten. 8 Vv An be Wilde · Kerſſen/ die onder den naem bar Thlalpi begrepen voorden / ſullen Wp hier drijders hande ghelachten befchrivens ; Be on A : NL En 5 vof deet, et erft get Ch en Wilde-Lerffe/ dat Hier te . Piffel- „genoemt wordt heeft langs cb bit eline ce vo ten tacpe fteelen/ómtrent eenen boet daer aen Kle, fijb-tachslens wafjen/ soosttnengende ef kiept bl / Ende daer nae platt í : — Ars platte ronde Hauw kens oft oft wat (wartachtigh. De wortel ig dun. MEt en n dan iſſe í itg ende / ler Worden: Den fteel — —— eenen voet langh ende in veele fijd’ it. De bioemhens zin wit: ende daer nae voighen onde vlatte vonde, MEEL IN Het vijfde Deel, To eede mie Kerſſe. Het viet-en-twìntighfte Boeck. ms Aeffem-crupdt oft Kleynfte Wilde Kerſſe. — —* tat ghekrockte oft ghekloven huyskens oft laeyſens / maer veel eid Dan Die bande Woorgaende foorte: Daer in fchuplt het ſaedt / ſcherp oft —— van ſmaeck / als dat van de epne Bof- — De K En —— —* anders nj ted unne ſteelkens / maer meer dunne — —— rijsliens —— * ſoorten. Daer erkens oock er/ iae Eed £ in El en elck 1 ſcherp ende st oft bei De wr faacth ai hes act ban eceni⸗ he vande ſoorten welen. g Plactfe. Dele ru peel bp Be wegen/ dick⸗ ende fteenachtige toft SSalenus (1,de Antidotis) —2 — die ſoorte Ban Ehiat: vi oft Wilde e die in Cappadorien ende Candien aft : maer Hoor a —— — — tus ghebroght ie ; de welcfte De allerbeſte 18/ nae fijn ghe⸗ boelen/ende De andere foorten ban Thlalpi / di oft obser al in andere landen waſſen / niet en gelijtkt. — * Dele fooyten ban Kerſſen —— in Mey te bloeyen; ende haer rijp ſaedt Han Bopmaendt in Naem.· Dit ie dori geflacht van Kerſſe wordt gehee⸗ ten in —— Thlafpi Ondart oft Thlafphion Ondonur; eme ies om dat — Bol ; gotten befe Griechtehe — — — nepi agrion, Myîtes, Pea Ei ende Bigror; ee: li Et —— [8 Natturium te@torum,ende Sinapt ruz frcam. In NN Wilde Kerſſe / ende Boeren Kerſſe; in oren Bawrenfenff/ Bawrentre Wilder kreſz in eneue fauuage 1, De eerſte * is van —— he Die te lande Pilz felccupbt gehreten geweeſt / eñ van fommtge andere Sco· rodothlafpi; Ban ong Eerſte Wilde / in’ Latun Thlafpi latius ‚ oft Wilde Kerſſe met breeder bladeren. 2, Wetweede fooyte noeme ick Thlafpi alterum, dat ig/ Twecde Wilde Gerſſe. 3. De klepnfte ſoorte woꝛdt ín Brabandt ſomtijdts — gendemt/nae den Dot chen naem Bifemtraut ; in n Thlafpi msinimum, dat ig Aller⸗ Klevnfte Milde ghene dat Bel tu ons daler beſchneven 19. € Aerd, Kracht ende Werckinghe, De Wilde bat ís de foorten ban Thlafpi/ te Weten de faeben daer van ene ee Galenus; —— —— —— — —— Bande vꝛouwen. eive ſaedt met een kliſterie san onder ghefct / doet lauter bloet afgaen/ oft Drift Veele bloedighe overvloedigheden Door den —— af ende ſian foade Geupgicht oft de Stiatica gl „oft ten min= ſien De pijne van be ſelve matigen ende —— Dan Dit ſaedt foo veel alg in cen acetabulam ga andere onten tſeffens met eenigen dzauck —— taegtaf ban onder ende Lan boven de galle ende De geele Hochtigheden / alg Dioſcorides betunght. Men vermengt dit ſelve faedt ooch Lp de Antidota als sn pe T heviakkeles ende andere diergheljcke dinghz ren teghen het bergift ende teghen De * dicke fieckten pieeg) te bereyden. g Hindermiffe, Kengelien bat het > 3 * — Ken inhoudende 5 Bioeme is klepn/geel oft bleeck. Diergheljek ghewas ——— — —— ì incanum Mechlinienf® Thlafpì , in’t Zatijn Thlafpi frutico(u 1116 oft Wilde Kerſſen leer Geet ende ſterck Han wercken is/ foo boet het bloet afgaen als het te veel inghenomen wordt; ende is DE bevruchte oft Langere vzouwen Leer quaebt ende hinderlyck: want het doet De Vrucht in het hichaem gan haer moeder ſterven. HIE U ie eri de voorbeſchreven Dip foozten hart Thlaſpi bindemen nocig heel andere medefoorten Van de felde/ Die Dan Clulius ende Lobel in't langh beſchzeven zijn ; ende daerom Dan ons bier bermaent moeften wefen/ mitſgaders ettelieke medefoorten Daer ban. Bar eentghebegeijpen in het felve ghedacht oock dat vremdt erupdt dat fönimighe Roofen van Hierico noemen : maer Dat bez hoozt eer onder de Vemde ende niet wel bekende crupden gerekent ende gheſtelt te Warder. } Andere gheflachteh van Thlaſpi. Alle Defe ſoorten / ban Cluſius Lobel ende andere beſchrebven / zjn ban ſcerpen ſmaeck in alle haer beelen / ende ban fchilte-ghewöfe hauwkens De voorbeſchreven Dep foorten ban Thiaſpi meeft ghelck ; doch fommige meet ſommige min/ fommige als niet bijtende op De tonge. De wortelen zjn ge⸗ mepnlijck Wit ende houtachtigh / klepn ende gheveſelt / ende meeft bergangthelijch. 1. De eerfte foorre noemt Tobel oock Vifleleruyde ende Wilden Moftaert ( ghelck Plinius Ben ghemepnen Mo⸗ ftaert ooch den naem Thlafpi fepdt te voeren/ in't Latijn Thlafpi Diofcoridië ;-Drabe & Cameline folio in t Engelſth Driakel Mo- Raertsin’t Pederduprfc oock wel Daeck-Kerfle, Deſe ie De eerfte foorte ban Dodoneus Gefchreben. -z.Aller gemeynfte Wilde Ker(le met bladers va Vaccaria; in't Zatún Thlafpi vulgatiflimum Vac- > arie folio: het twelek is de tweede foorte Gier van Dodoneus ghez flelt. 3. Griecks Thlafpi, in't Latijn 1nlafpi Grecum , heeft blaz ders ale Die van Olijfboom oft Dalomons ſegel / platte tweedouz pii in gr bod gren — rg orb achtighen andere e witachtig ts / alg Die ban Duen-Violieren / nrder beelklepner. Zp waft veel in Sprien / Eanbien/ ende oock wel im Provence ende Languedock. 4. Sy- tiaenfch oft Tweede Griecks, T hlafpi,in’t Latún Thlafpi Syriacum vel Grecum alrerum (miffchien het Derde Thlaſpi ban atthio⸗ ius ) is van bladerg het voorgaende niet ongelijk maer heeft klep: net witachtige tackskens/ bekleedt met twee reken Van hoeckach⸗ tige kafachtigpe platte ſaedthupskens oft ſchildekens / Die in De midden mogen gefvieten toren in twee klepner ſchubbekens / bez fuptende in haer Dip oft biet bijtende fcherpe facpkens. s. Kleyn Tblafpi oft kleyn gemeyn Beflem>cruyde (Be Derde ſoorte ban Wodenens) oft Hof-Thlafpi mer bladers van Belem-cruyde „in't Latún Thlafpi minus; hortenfe, vulgare, Ofyridis folio,oft Thlafpi anguftifolium ‚ ig foo röfachtigh, dat chet in ede van beſſenis foude — ghebzuyckt worden / ghelck den Iberis; wien dat, oock gelijck is ban bloemen, Die witachtigh ende veel zyn. Dan het beeft fomtúots-geele bloemen. 6. Kleyn Thlafpi mer bladers van. vicks-eruydr, —— Thlaſpi paraum Hieracifolium oft Lu- naria latea Monfpelliënfium, ende oock Leucoïum luteum mariaum, Wedge Preignan gp da js oft, eft : Den. ghetgckt / Dragbende bleecke bladerachtighe ;) plat als Linfen / bijnae door luchtigh / maer ven faep- {bet Dilter ghelycker Ban Lierſſe facdt : de f ig ban Clu⸗ fiug oock Thlafpi clypeatum ghenoemt. Een ander medeloorte ban het felve waft brelomreent ua / Die grooter is/ende blade- Cruydt-Boeck Rembert Dadondis 11: on ken Lerſſe, in't Latijn Thlafpi album fv pinum, in’t fray neue fauuage blanche gouchantê ; heeft bladeren Ale rbe ven maer breeder ter actden verſpreydt: de täcken hebben twee tien van faedt | maer eerſt witte bloemen als Die ban Biaha 17. Boeren Kerffe van Huogarijen geeft conde bladeren / van oh, Daente ende fmaeck als. Die ban Loock fonder Loock) veele ferien met langher Bladeren / witse bierbladighe blaemen / tande hupse kens / enve in eick een geelachtigh feer fcherp bijtende faedt, Cin. ghe⸗ fiug heeftſe eerſt beſchze ven / ende Thlaſpi montanum primum heeten. 18. Thlafp: Badenfe Ban Cluſius fprepdt beele blage: ren ter aerden, die kleyn / dick / volſappigh / beupn groen / rondt / ende fcherp van ſmaeck zijn: De fteelen hebben matkorer ende groener bladeren / ende Witte bloemen / platte bantkenss met klpen facdt. 19, Kleya Bergh Thlaſpi, in t Latijn Thlafpi montanum minus, verſpreydt zjn Bladeren: oock ter aerden; — ende Geeft bladeren als Ghehouden Deurwas maer klepners Dan de Dlgemen zjn Wit / De hauwkens plat, ghefpleren / elek twee oft dep ſcherp bijtende fäeden-inbebbende. — Een groote foote Gier bam ig nu Thlafpi perfoliato folio maius gheheeren zo. Kleyn: Thlafpi mer witte welrieckende bloemen , ban Pigs N teau beſchreven / met de bolghende foorte / ende ban Clufius int Latijn Thlafpi paraumalbo flore odorato ghenoemt / heeft fmalle — doch boven gheſthaerde dladeren / ende kroons ghewhſe blaemen. 21, Spaenfch Thlafpi mer witte bloemen heeft klepne langhe 2 friefe bladeren / tweeboudighe platte ſaedthupskens: ende heet Thlafpi Hifpanicum candido flore in’t Latiin. 22. Lioohen= de Thlafpi mer geele bloemen, int Latún Thlafpi fapinum lu- teum, heeft groene bladerkeng ban Olÿfboomen / met witghez plackt. Befe wordt ban fommighe boor een foorte van Aliffon — ghehouden. Daer is oock een Liggende raygh Thlafpi, in't Katijn ‘Thlafpi fupinum hirſatum; enùe een ander Dat rungher is / Thlafpi : villofum gheheeten; ende een ander dat altidts groen is / ende tweemaerls iaers bloept/ met bladeren ban Filiecen, T hlafpi fem peruirens biflorum : daer is Oock ven ander Thlafpi incanum fu- pinum „ ende een ander Thlafpi rotundifolium Thuringie, bie als — le medeſoorten ban De boorbefchieben zn. 23. Alyflon van k Diofcoridis , bogen ban Dodoneus in het Herde Capite van ber * vierde Boetk beſchreven / is van Lobel bn ve ſoorten van Thlaf pi oock gherekent (in’t Tatůn h ſon Diofcoridis purarum) hoe twel Dat De bladers Die ban het. Echium niet feer ongbetijck en: zijn : het is van ſommighe oock Lunaria gheheeren : in alle fijn Deelen is het rouwachtigh ende wolachtigh/ grüs / bladeren als Conpza oft Witte Dileren hebbende, ende gheele bloemkens als Die vanden Frio 5 langhworpighe fchildekens met dobbele, bellekkens / ende facht als Dilier ſaedt / maer grooter, z4. Aflei="" kleynfte Alyſſum, ban Cluſius Alyſſum minimum ghenoemt / is nauw een panne hoogh / hebbende Bladeren als Vlageru ges: klepne krans-ghewijs ſtaende geele vijf bladighe kens / plat-ronde ſchiſdekens / met kleyn ros ſaedt. Dier : crundt pleegh in oude tijden in Neder· Duptſth Ringelair te hees ” ten/ in't Griecks Alyffon, in’t Latin Aurigalis, 25. Half Thlafpi, half Moſtaerdt, in t Latijn Thlafpi Sinapi mile, is oock een } crupdeken/ met geele bloemen / ed if als Die bart Jeiof bladeren ats Erick / wat ghekerft / witachtig ende touf s ende als Winter · lierſſe. Tweede Camelige den — hlafpi gheljtk / in’t Latijn Myagram alterumThlafpieffigie, hoort onder cen ander gheſlacht: nechtans heeft fp k : ders / als die ban den Zanguedochfchen klepneu Tbla itgeele fievreg-gewwijfe bloemkens alg die ban Thlaͤſni oft E * in ten kroonken bergadert. 27, Thlafpi perrwam Myagrodes ren heeft als Steck Kapen / van ighe Lunaria biful t Thlaſpi bifulcardm gheteeten. — lea Thláfpi mer fchil- dekens, ende met bladers van Quendel , waft oock in Langusdack/ ende heet in't Latún Thlaſpi aſterum minus, clypeatum, Serpillifo— Lio, ende ig bleeckgeel in biaders / bloemen ende ſaedt: De e⸗ Kens zin dun alg perckemeut; waer door Dat Get ghehoiwen Wordt boog een ſoorte ban Geele Zee-Diolieren. Ende fulcks zijn be ten ban Ionchlafpi, Die wp hier nae upt Columna verhalen ſullen. 8. Ander Thlafpi van Languedock,in’t Latijn Thlafpi Narbonenfe Centumculi angufti folio , oft Alyfon,Iralorum, is klept /, ja getackt/ wifachrig met klepnee bladeren Dan Die ban 5 koop oft Lavender : De bloemkens zn Witachtigh ende bijfter klep. 9. Thlafpi van Candien met kroonkens is Han Dodoncug ro, Witachtigh Th: Ahl es las Beren ale Olfbladeren/ witte bioemen / randachtighe bauwkens/ meen FAD EN: bet is ban Clufius oock in Ooftenrijck „ir, Thlafpi dat —— ‘is, met bladeren van iolieren, in't Latyn Thlafpi Éruticofum, folio Leucoij heater pieste Dineren m fpin: ende krom / klepne v beeft jj Thlafpi fraticofum ! boom rai pi van Cratcuas; nae d Die ban Groot Peper-cruy — van pf BE bloemen als die ban 8 iet bie ooctt TULES nge ban andere, ì | aope bn goet TilaipiBertieum Der 1e. Dnnslde Wa hee. _mibdelfoort tmfchen de Bergh Dilieve ende T ilafpi:De blade 5 — Marth q Pona beſchreven / rondom aerden % ver ſpreyde bladeren / eenen ———— —— 5 —* ed —— Lende erdee Die van Cameline. ſcherp als eenige. Thlaſpi —————— — — wit / vierbiadigh uptde wortel. z9.T dievan Teskens cruydt oren pissen voerden et pp hun ens: ' Er nd — nae krat E — — —— B Latin Lichon febsan-racdrl bikellabig/ met Hlachtops FL — fee hob: BENMLDE ch : elken. se.Fil Tplafpi, WE ane lonnen Ber maren add ige Dat Mattyio⸗ 8 swaffende onm vonde rjshenst water / daer fp in Het vijfde Deel. Die alle iaer npt De ſelbe wortel ſpruptende men voortbrengben/ tro ng ese) mrd 33 Kleynfte Filiet-Thlafpi, m’t Latijn Lonchlafp: minimum fpica- tum, luoatum, heeft beel roùtwerfjokens, een fpanne boogt/ bewafs fen met bladeren de Helft klepner van Thijm-bladeren: de knorfels achtighe vruthten ffacnaers-ghewis: De bloemen ffaen krans · ghe⸗ Wysop 'tfop/ bleeck / vierblad ighe t faedt is geel; ep-ronùr. och van de krachten. houdt bet Thlaſpi boor wârm ende droogh tot Schier in Ben vierden graed⸗: ende Get faedt van t felve op deupt ghelepdt / tretkt ghelich het Moſtaert · ſaedt in fonders hept Dat ban De tweede ende klepne ſoorte:maer De andere en zijn foo Beet niet / tac — zin tamelit ken ſatht ende onfterck int wercken; foo dar (plaa veel let ſels nier en boensende tegen’t nochtans allegraote fracht . Ban acngaende de ſoorte ban Tblafpiban Tanguedack / die anders AlyTon Marthioli oft Aly fum Iralorum heet/ die wordt in Hooghdupt ſchlandt nu Scéinkraur ghenoemt [Om Dar fp goet is om Den te breken : ende ſommi⸗ ghe geben haer (ende hactimede-faorten) alle de krachten ban op⸗ techt Alyſſon van de oude fcipijbers / fegghende darfe tamelijcken Draagh is / berteerende ende afbagbhende bar aerdr ; ende Dat joden is / ghedteucken den bick Doet ophouden / alffer geen kost{e bp en ig: maer met honigh alte placs ken ende fprocten ban De Dupt wegh teemt. Andere binden dat Erupdt intenentooden lap wollen oft ljneu taken / ende Hangen Dát aen den Hals van hun Vee ende andere beefteri J. verhopeſide haer Daer mede ban beelefiechten re bebrijen. Dan bet is ſekerer / dat het goedt ís op De beten ban de dulle honden ghelepdt. 2 faedt ban de Boeren · Kerſſe Van Bongarjen! is goede ont teghent verghift ende de peſt te ghe baiwcken / ende bp allerlen, T Hes tiakelen te Doen; Daer alte de (Posten ban Thlaſpi uiet dubequaem toe en zn. Á HET XXiL CAPITEL Van Draba oft Arabis. EEEN D € Wilde Kerffe ban Candien / anders Draba oft Arabie ghehreten/ vecht eenen fteel op omtrent eenen Boet hoogh/ oft hoogher/ in Dunne teere ſijd tacks⸗ kens berfpzepdt: daer aen Waffen tangpweipighe {malle bladereen : ende op De tfopnen ſtaen Klepne_ hrangkeng oft kroonkeng met bloemkeng / uyt den licht blauwen ende licht-rooden tfamen vermenght zijnde / ſchdon weerfepachtighvan verwe. Daer nae volgen hleyne ghe⸗ CChtafpi Gay Eandiey · ER] Her vier-en-twintighfte Boeck. 1117 ghekroockte huyskens oft facdt-lacpk be Andere eren Wilde — oft Tiara —J —— we Daer in fchuplt ooch ſcherv bijtende fact alg € Veranderinghe. Wan bit gheflacht bindtmen een forte, wieng krangkens fchoone Beel witte bloemkeng Zendefoo de Witer-kroon eenighſins ghe⸗ ennaem bai Bit ghewas wift upt bat in get Eplandt Cambien foude groepen: ——— =d tang eel —— — — Ooſtenrijch op onghebouwde J deſte plaetfen/ ende neffens de ben. ‘< Tijdt. Dit Dt bloept Û — maen de oet: gd levert [on facot ie Bop. gaen. Dit ghefacht van Wilde Kerſſe ie Kier te lande Thlafpi Candie gijepeeten / vat 1 monte rael Wil de Kerſſe Van Candien: Dan den vechten Latanfchen naem íe Arabisende Draba ; ven Grieckfcijen Drabe Apd- én, Oft Arabis A'paCh, alten de letter A mm A verandert: Plinius uoemt Get Dryophonon int 9. capitel van Bet 7. boeef:. Aetd, Krachtende Werckinghe. Wit trupdt /in lon⸗ derheyt het ſaedt Daer van / is hert van ſmaeck / ende ſcherp op Be tonghe bijtende ; ende daerom oock ſterckelytu wers Warmende Han aerdt/ alfoo wel alg het farot van de ans bere (oóyten ban Thlaſpi oft Wilde Kerſſe. Diolcorideg ſchruft / Dat Dit dꝛoogh ſaedt bp De ſpſen ghemenght pleegt te Worden fn ſtede van Peper / maer meeftendeel in het landtfegap van Cappadorien. Hy fepdt ooc / Dat Get cruydt fetwealbaêr miet Ptiſana oft gepelde Gerfte gijefoden wordt ; ende Dan Leer gocbt ís om De rauwe oft onrijpe taeye fijmerigheden/bie op de boꝛ ſt liggen/te vijgen / los te maecken / ende uptte lepden. BIJVOEGHSEL. tegbentooo tbighe Draba is nu in De boben van ghenoegt/ vaiens onderste bladeren deſe landen erft zjn € sufmal/ / a feer.niet aueſchaert: daerom noemt ſe Lo⸗ ThlaſpiCandix ymbellatum folio Ibendis : ende Diergelijch ghe⸗ was / oft een mede-foortedacr van / noemt € lling T blafp: Allobror gicum Cretico par, fn u waſſende / ín alles den € andistfchen rifi gels: maer be bloemen zjn (nectuwit : fulchs is Thla- Ípi vmbellatum, aruenfe Iberidis folio, Gan den (elven Lobel bee Schrijft ons een gautſch ander Draba/dieis alg bolght: Kerſſe van Babylonien , fepDr hp/ in't Grietkis Arabisoft Atabe ghjebeeren/in 't Katijn Arabis, oft Drabaá ende Naſtuttium Babylonicum,im’t frans fops Dravce , heeft bladers van ghedaente Die ban’t Lepiotum jck / eenighlins oock ghekerft / ſachtachtigh / witachtigh van touw! ſtaende ban de wortel af tot boben aen Get kroonken rondom Den fleel/ die bijkants anderhalven boet hoogh fs : op Den welcken meickwitte bloemkens komen / kleyner Dan Vlier- bloemen. T faent is heer) vondrachtigh/-witacbrigh/ban grootte Den Birs-fade gbelch / f noe beeter ban fmaech dan bet Dt, Dus plumna boor De Draba Diofcoridis Apula „ anderhatben boet / enckelen fie) beafen met Banse als De van Wera wat pincher / facht/gebs/baprigp) feex fcyerp ban op det veele biitmelbekepnbende rarkekene berdeplt ; Daer eenen. rans op ſtaet Witte bloemen / als vie van Iberis / die “ ban Diofcorideg met en Der woorden. Be bitichten zjn grooter Dandie van Lepiditim / pupleude / tweevou⸗ digh / toots-ghewijs eyndende / inhouden twee ſaden / met een mudbel-belleken afghe ſcheyden / geel; foo heet ban ſmaeck / Dat het nghebruyckt worden / als De ouders de — volmagrkt zijn / ende de hupsnene Ben mrgreen —— den en wordt alten aere inde Boeren petel leeft (eer lanah/-Dickwijls een verheven daer eenen worm in fehuplt. Cins foorten ban Draba. 1. De eerſte datis Ghemeyne Draba,te weten de boor: _ Ee d omtrent heeft gheftreepte ſteelen lange wat ghekerfde Bladeren / (cherpachtigh. ban ſmaeck — — — mice blaemkens ; ed Klepne facbt-hupskens met twet.lacpkens/ door, een untſtekende ſpits ven ton oefenen zin glck een ban De weltke een enchef faevt fchuplt. Poorts tetp alffe Lobel befcinifr. 2. Me ew foorte ban Drabaydie hy Draba altera noemt, ſore pot vpt h vel veele tacks kens /oie in d aerde verwortelen / ende beelt en den zin, de bladeren van de b rethtt Draba ban ghedaente ende verwe gelijk rondom wat chaert / eerst ſuer 1 gheſch 6 5 1118 fmaeck: De fleclkens zijn een palme hoogh / fomrijdes grooter / recht / vondt/ groen/rupat/ met etrelijche klepner Bladeren bewaſſen / Die tret haer bzeebtſie De ſterlen ombatten : de bloemen zyn aers · ghe⸗ wijs ghevoeght / elck Van bier witte bladerkens ghemaeckt : daer nae voighen longhe platte hautwkensals Die ban Moſtaert / met Klepn rog faedt/ in iwee laepkens fchuplende, De woztel is Wit / berreende wijt blivderende. Gphonfus Pancius heeftfe boor Leu coïum montanum, Dat ig Bergh-Vihcre, gheſonden. Sp bloept in April meer dan een maendt Hroegher-dan De voorgacnde ſoorte· 3. De derde foorte noemt hp Draba fucculento folio, de welcke beele fteelen heeft / bewaffen met veel Dicke bollappighe brupngroehe - blinckende biaderen / van gedaente ende grootte De Bladeren van De Vierde oft Lijfberwighe Auricula xtũ ghelchende / maer omde Kanten wat gheſchaert / fcherp bart (maeck/ De tonge bijtende ende treckende: den ſteel is eenen boet hoogh dun / met diergheitkke / maer klepuer blageren bewaſſen / die onder breedtſte jn. De vierbladi⸗ ghe witte bloementwaffen aers-ghewis op'topperfte ban den fleet; fnde Baer nae volghen ronde langhwooipighe hauwkens / twee vier ban tog kiepnende plat ſaedt inhoudende. De wortel is dun / krun⸗ pende ende langhlevende · Dit ghewas is den beelen winter Door groen; ende waft inbefelbe landen. 4. Debierde ſoorte noemt hp Draba minor; He welcke heele bia deren pt De wortel voortbrenght / op langte ffeelkens ftaente)kantigt ende wat rupgbachrigh. Den wende palmelangh/ met luttei langber bladerkens bewaſſen / an’t midden aftor't opperſte toe met vonde knoppekens ghela⸗ * die met een enn vaten * erg — Ë —— zupnachtigh ſaedt inhouden. ztel is tamelijt ken dick / nie ſeer sed Fabius Lofismna befchrift een Litepnfte Beaba, Die pint Latijn Dtaba minima mufalis difcoïdes noemt / ín De ſteen⸗ (pleten waffende / met een witte wortel, beete bladeren in De tonde etfpiëpdende/ eprondt / gheſthaert / tupoh; daer nae Komt den fEcel/ eenen boet hoogh / dun / rondt / roodtachtigh / beurten be⸗ baffen met bladeren ſonder ſteelkens / met tusee ſyd · ſtrelen: op't top ſtaen veele witte bloemen krans · gewijs datr nae kleyne epron⸗ devruchten / met twee klepue roſſe faden: nac De welcke het bladigh middelbellcken blúft ſtaen. Den fmaeck is feex ſterck in alle de Deelen ban dit ghewas. Bet ig gheen Myosotis ban Dalescampius / noch gheen Paronychia ban Lobel: wanthet is grooter van blader ren ende fteelen / maer kleyner Dart bloemen ende vruchten. Wp bez ſchꝛijft oack een Ion-Draba Alyfoîdes Apula, fpicara: wiens bꝛuth⸗ ten fchilts-ghewijs dobbel zin / alg die ban Uipffon:maer De bla⸗ Beren zó vapgb/witachtigh/De Vilier-bladeren gelijck; onder éen lapken hebbende / rondom gheſchaert: den feel ig wat meer dan genen boet hoogh / met tte fijd-ffeelen/ met ſmaller bladeren: op ’t tfop ſtaen kiepne vierbladigie bloemkens als Moſtaert · bloemen / eers-abewijs ſtaende. Wier bp mogen be twee bolghende crupden dock gheftelt wojden Torre-cruydr, in’t Latijn Turritis , is ſos gheheeten / om Dat de ſteelen foo ſpit s toꝛres· ghewys oft naeldes · ghewus waſſen / een oft twee ſpannen hoogh wordende / beſet met veele bladerkens / ghelijt⸗ kende bie van den ghemepuen TC hlafpi /ende Baer op ſeer klepne ae ergen * — nd welcke veranderen in lepue aunne hauwkens / Dicht bp een ghevoeght / ende * wege —— — i i hout nochtans maeck ende veuck is moeſach⸗ tigh / ende niet Toockachtigi als Dien bau alle de oprechte ſoorten ban Tblafpi. —— ſtenruck op verie ſteenachtighe heu⸗ Belg /fepbt ECluling: Die Daer een mede-foorte van befchrijft/ die oo niet en is / ban hem Turrica maior Plateau ghenoemt / ende milfs boor De Brafsica virgata Cordi te houden is. haer bladeren zijn grooter ban Die van De voorgaende / rondom wat ghez Kronckelt / niet foo rouw / ende oock bleeckergroen : De ſteelenende ijb-tacken zó bewaſſen mee beele bladeren //Die onderwaerta Ì ziyn / bijnae ats de bladeren ban Velot⸗· Koole: de bloemen $iju tat grooter / ſomtijdts war bleeckgeel / ſomtijdts ſnecuwit: Daer nac bolghen beele tſamen — fangbe bozenkens/ als ín De boorgaende ſoorte met wat dicker ſaedt. Bricorrhyes ban Cans Pien hodit hier oock bp. NET XXIIL CAPITEL Van Irio oft EryGmum, idtlgaders haer Ei ndu / ende laten haer —— ende wider. abelse daer act Waffen geele bloemkens ; naer de welcke volghen klepne dunne langhw hauw liens / Ee — als Herffe-facbt. Sewojcel islangd ende pot waft hier te Tante al ont UP be oughebouwde woefte oft verla⸗ De Woe „plaetfen / fomtydtg oock in Han’ 17, Boe een foorte ban (| Dan de ghene die Defen teghenwoordighen Frio vooreen - Bochtachtighe gro EE achtige, — kracht ende emeletin anne WG Cruydt-Boeck Rembert Dodonæi. Zrio oft Rxxſimum. Mem · In Agtün ie bit ghewas Îrio ghenoemts ende nae't Griecks Erymum E'pdoruor, oft oock fomtij Chamzplium xafzalasv: erde Dit Wordt van Diofcoy befchzeben. · Maer Theophraſtus bermaent ban noch een ander Erylimon / naementlijck bant ghene dat Dioſcoꝛides Myagrum noemt / als in het 23, Capitel breeder Gan ong verklaert is gheweeft: mede-{ooyte Ban Verbena oft Pler-criupdt houden / ende Bler-crupdt Wuflen oft. Verbena Femina noemen/zinfeer bedroghen ende verdoolt. _g Aerd ; Krachtende Werckinghe. Wet ſaedt ban is aan (marck den Kerffeslade gelijck; ende daerom ig Get oock droogh/ bierigh ende Verwarmende Ban aertt/ ald Galenus lepdt / ende Daer tot dock dunmaeckende ende fehepdende van kracht. : Dit fardt met Donia vermenght / ende ditkwijl Ee letkt / is ggedt om de tacpe Aupmen ende —— gaderinghen Ban de borſt ende longene te doen ryſen ende tüpen; ende is midts bien ſeer bequãem de ghene die hort Ban aedem — ende cenen verouderden hoeft hebben, @ felwe faedt in der felber manieren berepdt ende ghe⸗ bruytkt / ie oock goedt teghen de geelfueht / pijne ende Krimplel ban den buyck / ende tegen de dicht ende weedom Nan our in tec te 06 het beft/ alg % eerft —— ende verkoelt ie: oft als ’t in eenen boeck onden / eude met deech over⸗ deckt zijnde ghebacken is gheweeft : want anders ie het te heet Gan aerdt. h & iele faebr is ooch goedt tegen alte doodelüch fenn, ens —— — en oftorides voeght daer noch meer by; te beten bat het farde Vanerplien, met Bont — Berborghen ende Hoortgetende zeeven; op de har: De ſweeringhen ende Lieren omtrent De oozen/ —— verguderde Garde apoſtumatien ende gheſwillen aen de borſten van de Vrouwen / ende ij vande mane:want het hen Deet md — hie En. ine Re /goedt ghelepdt is alg cen plaefter op den $ een ſtercke ende omde felpe koude ghelwiilen te doen fchepdeu EN Het vijfde Deel. BIITVOEGHSEL. J Sttegbenwoordiag Erpſimum oft Irio / oft een te Daer ban / is ban Lobel Ery Gram Ee brad een —— ndemt; Edel Raketre erde Irion van Cordus / ende Cleome van ans * Verbent femina, ende Eyfeakraut Weiblin ban Fucbtmssin’t atugies Rein: : Wiens wortel ende bladers ende Hanwkens kleed Bie van de Rakerte) maer verft uptfpruptende * en ghekeut wórden upt * — * ——— —— — A — ens - — oft er att tſpitpdt —— ende groe⸗ ens crundt enke is de nebrirtde nn ’t Bijborgifel ban Kakerte vermaent. Ee in” oock’ Rauenon Sbebeeten / gbetdeh ben ‘Fraliaenen beven oock erteldehte andert che dathien ban : bet eerſte van de welche is Get Rapittrum oft Erick / Baren ban — ende in t an Erin primam Ira roede 8 March gheheeten, Een iitedt-Fôorte Daer Ban noemt “Eoturtina Rapiftram montanum Iriouis folio „longis tenusbus côrni- —* ed —— ban die ban Ì 8 ke — ba haas bip nippelinghen fcberp fp a upt — }facht ; D De ſteelen rss — ed en det is teniab / dip gh/ ghetacht UPD en ub: pt wiens midden tot ter Ee ete e ſaden inhoudende J doncker geel: * niet Ae de „Sp betefdp flan ten gehoopt / upt lips ne bupskens ban blát uptenbde : ende elch bloemkenia bi „Het } im’t Latin EryGmum al- refum Itahicum & Matthioli, —— oöch een ſoorte van Kakette te ſepdt Lobel / Bbelick alfe de Walterren in ghebreke van rio ghebju —— woꝛdeti Dan fp en is De oprechte Ino ban de ouders niet : wa — — ders bamde Lampfane / maer Klepner/ ende foo — phen crupdt oft Botrps ende de hauwkens —— fiebels De welcke ban onder tot boz Be bloemkens —* ed beef bet fdan! Hende ban ſmaeck / ——— —— Erpfimum. © fimum 5 is gd nt fommigbe/ de u t — fops Sanucs vedan fe tact rije — Mottaert ; ende in't Ita⸗ Hiacnftb Di afana en ende Di, Landri; maer fp en is — — ——— —— Det van Egppten Get o pietht Es mon EA de [dat De — bg re 1 boren bef: fees pere us ende an tyſimum Theophrafti Plinii te Den — ten, bet Eryfimom Aldrouandi. Rakette ——— is — — Eryfimum ghehouden: datis rupdt / elders beſtheven * met R —— teen (oost ban fonte, bie andere noemen: dan Columna ioneeen sine Datfemet de oprechte bladeren 3; > De l niet vupgb ; de dm — ea Ô — re vrkaapne het Iro — — (on, la 5 sis Den naem EE van de krachten. 3 Gladeren ban Erpmum sn goedt nae tenen bus Erpfimum. goedt is de bent die hunnen — — — [ Datbetupgbt ioſcorides boor 5 — het i i in hebben bock goedt ís Be ghene Die pleuris Pae enige 4 ingben ade de borſt rup ee hetnet ede eee De flercjnachtighe fieckten ; ende ghenefen Daer mede alles omtrent Den cera „darm komende. Det oude verckens lie ſe vermenght pr fen fp dat rn en Het vier-en-twintighfte Boeck. nig — vierenderl toer * van het catede Crpâmum ban lus met een Cp mo w ghefoden, ov: pOagten Bervorggens pen / gheneeft oft flopt Den Bloetr Ban 't farbt : maer mer Dpt Deur ſteen upt De actc a HET XXIV. CAPITEL Van Iberis. Ghedaente. DD EIberis beeft eenen ficel wan andtrhalven voet ogh/ met Beele danne tetve mcrughvuldighe ſad· tackshens * tijpkeng bewaſſen: daer aen Waffen kiep: ne —— bladeren / final’ ats Uerfft vladeren —— ied ijd⸗ gee oft —— waſſen Witte u > Ende Dart mac volghen klepue tacpkeng oft hauwkeng,. met facdt gijelaven / bhuae als Kerffe-factt. De wortel is laugh / allcnghskens vuuner Wordende 7 —— tide van binnen wit / (cher ende beet ban * 7 Iberië, & Piaetfe. vit erupbt aft — oude wegen ende —— ende in de t de we⸗ gh — dae andere —— ‚oan bier n Dent heetf Windtmen't nerghen n in van De cru: —— ders geenen naem te gheven dan den Grieckſchen Iberis 1'Ceris ende Odie Kapdagerruù: Galenus eude fammige met hen noewten’t Lepidion Acri8ry. 1imiug Get nt Latin Hiberis genoemt ende Nafturiuri- laeftre; —— oock Lepidium. Waer ie noche ————— met Meeder bladeren bp € Aerds Kracht ende Werckinghes t van aerden in den —— 20 reuck / ſmaerk ende krachten heel ghelijck: dan fp en is ſoo verdrooghende niet / ſeydt Galenus · De Wartelen van JIberis / leydt Diolcorides / zijn ver⸗ warmende/iae brandende Han aerdtjende Worden nutte⸗ ck met ghefauten Perckens-fmeer/ paps·ghewijs oft er ei idee Bermenght zúnde/op de heũpe gelepdt an de ghene Die t Aercijn oft heupgicht hebben / en de daer Bier uren langh op ghelaten: want daer door ſal De zijne Berfehieten ende vergaen / te Weten allmen tecftont nae datmen ’t crupdt af neemt / in cen badſtove gaet / ende Daer nae De plaetſe ſelve met wat wolle / die in olie nat ghe⸗ amaecht íg/beftvjcht: 't Welck van Damocrateg met ette kijche dichten breeder verclaert ig gheweeſt / alg blijckt in t #.boeek Gan Galenug De medic. ſecund. locos. Bet inhoudt van de welche aldug lupdt: Iberis is een cvupdt /Dat ober al eel Waft ende overvloedighlijck te Binden ig / neffens de oude vervallen hupfen / endet begrabeniffen/ende Lp de oude muren / ende op de weghen ende paden die oer lange tijden niet betreden en zijn gheweeft/ende ín plaetſen daer pen ploegh nopt ghewẽeeſt en is: (p ig altijdts groen/ ban bladeren De Kerſſe ghelijck / Doch grooter: ende bloeyt in De Lente: den fteel Wardt anderhalve voet hoogh / min bft meer: ende Daer aen hanghen in Den Somer de blade: ten / foolanghe tof Dat de Azengigbept Des Winters Die Kael maeckt ende rijfachtigh oft wilachtigh doet fchijnen/ ende Dat alle de bladeren door De vorſt af ballen ende ver⸗ gaen: niet te min Dit rrupdt blijft altijdt eeniahe andere bladeren behoudende; te Weten de ghene ſelve ſprupten / ende de ſteelen niet En beſetten. Fn den Somer komt de. bloeme voort / melck· wit Han verwe/ aen De menighvuldighe dunne ſteelſtens oft rijskens groeptnde: Daer nae volght het facdt / dat fod kleyn ig / datmen t bijnae niet gheoogen en kan, Daer naer heeft de Wortel eenen leer ftercken ende ſcherpen reuck / de oprechte Kerſſe Heel welgeljckende. Defe woftel ſult gh upt der Die upt De Wortel D Cruydt-Boeck-Remberti Dodouzi. BIV OEGHSEL: It voorbeſchreven cenpbt is De oprechte Iberis ban de onz ders / alg ® odoneus ghenoegh betdont heeft: nochtans Geeft Fuchfiug De Koeckoechs-bloeme boor De oprechte Lberis gehouden; oft} als andere fegghen/ de Lbetis Fuchûirig de Milde Lerffe van Lobel / bp de Woechoechs-blogmen Befchreben. Men noemt dere tegenwoordige ſoorte Sciatica Kerfle, oft Walde Kerffe ; in't õoghduntſch Wilder Krefz ; int Zraliaenfeh Nafturtso falwasico, Piperite ‚ dbersde ende Lepidio. Lobel heetſe ooc Ì / Lepidium herbuta ende Iberis Gardamantice. In Engyelant heet fp oock Sciata Kregk ende Wildekreffe; in®Dzanckrijck Cre{fon fauuage, Pafferage fauuage bft Chaflerage, ende anders oock Naficort faunage ; int pari tb Maftuergo ſaluage oft Maftuergo_ montefind. Het ig dock het eerſte Lepi- dium Iberias ban Paulus Egineta /iw’t Latijn Lepidium Primam Pauli Eginere genoemt. Andere noemen Den Meer · Rads Lepie dium Pauli & Plinii: dan in't volghende Capitel ſal noch Lepidium Plinii hefchpeben worden. ten ander Iberis var Grieckenlandt, m’t Latijn Îberis Gracotum „Daer Bellonius Ban bermaent / waft oock in Alien bp Den bergh Foar ende elders in Grieckenlandt; ende Wordt Daer vergadert om daer wortel gefkooten ende opghelepde/ghenefenn bft Sciatica/ maeroock De mitefucht / Deffemen bantemaechen. EE 1 Iberias is Bet Peper-ctupdt hier nae beſchzeven. 4 - „Noch van de krachten. De bladeren ban deſe Jberis niet lande tet alleen De heupgichte ende allerlep fchorfthepde ende krauwagie : min noch meer dan Peper-trupdt. Domm fegaben dat de wortel alleenlijchk om den ale bebat lft ons ghedzaghen/ Den tandt · ſweer verdrijft) alſoo wel id de wagter Han Peper-crupdt; ende daerom is dit trupdt / ſegghen fp/ ine Franſch Chafferage ende Paſſcrage ghebeeten / als De pÖne ende epude is het beter annen t crupdt ſelbe oft De wortel kr Dulligbept ban be ſweerende tanden verdzüvende maer tot bien ende eenen tGDt langh in den mondt houdt / ghedurigblck fdeecs aerden trechen / te Weten in een tamelijcken groote mez _ nighte / eñ dat inde Smer;want dan is ſy beſt ende aller krãchtighſte/ noch verſch zijnderghemerckt datfe onſt ert⸗ Ker wordt alſſe verdraoght Dat gedaen hebbende! luttfe wel ende ſtijf ſtampen oft ſtooten / hoe Wel datfe hardt ende moepelijck om ftooten ig / ende met Wat Aneer oft Perckeng-liefe vermenghen fende fag aên het gantſche been/ maer in fonderhept acu De heupen ban de Aercijn= achtige men!chen ſtrijcken / ende Hau wel Baft toe binden/ eñ daer tWee uren op laten/ ale den kranckeneen Grouw ig; macr aen. de prang (almeu '£ bier uren laugh laten blijven. Daer nae luldyſe in een badſtove lepden / maer met geen olíe oft ander Vet meer fEcichen: dan (uit{e alleen ſachtelijtk laten Fweeten/ ende ban in een badt doen treden: Daer ſy ín ſullen moeten dupcken / ende eenen ied langh blijven / ende de fmerte verdraghen: want ſy fuiten ten groote hitte ende bijtachtigheyt aen hun krancke le- den ghevoelen. Dan fulvijfe daer upt leyden / ende (uit bebinden dat ſy groote bate daer fn gebonden fullen heb⸗ ben. Want Get is dickvails gebeurt/ dat de ghene die (oa Kranck waeren Datmenfe inde badſtove moeft draghen/ ſweet hebhende ende ghebaept zijnde/foo gh den zin/ dat ſy op hun en voeten ende heel gefont upt Be badſtove gegaen zijn / ſonder eenighe pijne te gevoelen. tatrtot / kende tnde uptſpouwende. bs HET XXV. CAMITEL | Van Peper-cruydr- Ghedaente. pbt heeft langhe breede bladeren / upt ben Eper- groenachtigh tan verwe/ grooter dan blauwen „wer-bladeren / ende oock fachter /tondom de Kanten ghelchaert pft ghekertelt. De fieelen zin tondt ende Peper-crupdto. Maer tot meerder Ho í ende om de kranche bol- — — Doeninghe Ae \ me ra, * ‘Den nd mtd werrighepten te vellen —— del heart id eñ boen alt genedat hp gelont ine — — dit bedr à — tegen de v —A de welche aeen⸗ medie ——— teuoen/ genefen kan, Daersm allede gene die do mid⸗ Del Gan pine ende ſmert herloft zijn — Ren is prijſen ende loten) ghewordensijn. Dochindten nae ens he is ettein her⸗ Bende Worben gdeſteten Dâgen Soor bp sijn. Dit berie : de welche ieu ponen endvene Lit eeuw Gracht van het (ele claecder te kennen te gheven, De gemaeckt / uto ortel⸗ t welck ſy geſont ghe —— ft fulop dele cke reyſen her⸗ F paer — — „_melaedtfchept / krauwagien ende vuple ſchor Het vijfde Deel. taep / omtrent twee boeten hoog) / in ettelicke klerner ſteelkens oft lijd-tathgheng berdepit: daer hens boter aen D — Waffen veel klepne witte bloemkeng/ ende daer nae Blepn ſadeken. De wortel ig wit/ langhs ber aerden Kruppende/ende tot veele plaetfen alle faer.nieuwe febjeu- ten ende bladeren. boortpenghende / alg be wortel ban Meer-Badijg pleegh te doen. _ ¶ Plactfe Dit erupdt (oude hier te lande te vergeefs elders dan in de hoven ghefocht Wozden:maer als het daer eens gheplant is / ban blijft het daer langen tijdt waſſen / foo dat de wortel daer naemaels niet lichtelijck upt ghe⸗ roept en kan Worden, Dan Lan fijnen eyghen aerdt (ba bemint het (ehaduwachtige ende niet heel dorre oft drꝛoo⸗ ghe gronden. € Tijdt. Debladeren van dit ghewas konten it Door: iaer eer upt Der aerden: maer het Blocpt in Braccmaendt ende Dopmaendt, € Naem. Bier te lande Wort dit erupdt Peper-crupdt gbepestensin Poogbiusttrplanbt fefferkrauf in Dranck- zich Pafferage ; in @nghelandt Dittammer 5 in't Latin Lepidium Phnù ; om dat het groote gheijckeniffe fchijnt te hebben met een Lepidiun dat Punius befehzift in’t 9, tapitel ban {lijn 19, boeck / ſeggheude aldus; ILepidium ſchiet anderhalven boet hoogt op/ ende heeft braderen alg den Laurus / maer fachter: ’E (ele cruydt wordt ban ſommighe oock Raphanus filueftris; oft beter Raphanis fil: ueftris, gheheeten / van ſommighe andere Piperitis. Waer ís nocijtans noch een Geel ander ſoorte ban Piperitis , te Weten het Capficum , Bat wy i’t bolghende Capitel bez fehzijben Fullen. ——— J — q Aerd , Kracht ende Werckinghe me blad eren ban dit ghewas / maer in ſonderheyt de Wortelen / zijn Hoek feer Warm ban aerdt / Alg haeren heeten ende brandenden fmaeck ghenoegh betoont; _ bag 5 Lepidium / fepbt Plinius ín’t 17. rapitel ban fijn 20, boerk/ Wordt begrepen onder t gheta e bran= Bende ende hlaermaeckende dinghen. Ende [og (ietmen dat het de placken ende ghebreken van t aenfieht wegh neemt ende Berdzijft / midts Daer puyſten ende blaecheng fn berweckende; de welche nochtans haeft ghenclen wor⸗ den / allmenſe met wat Walch ende Goofen, olie ſtrickt. Fu bet felver voeghen is dit crupdt ooch feer —* ed en feet haeſtelijtk wegh te nemen / ende om de leelijcke lichteeche- nen van de zeeren wederom op te haelen ef té verbeteren, BIIVOEGHSEL © a Franchenlandt waft Dit erupdt in t wilde / ende heeft feer veel — loemkens/als die dan Iberis/ maer ban reuck bijnae als Die ban Ziguſtrum / ijd De bladers hebben ! jet tDie ban Den Bof-Lot - soft Balfem-ctupdt; to he 0d peritis noemen, berfchitt ban het boorgacnde ectfte Lepidium Pauli oft Iberis; nochen ie het-Lepidian van D Briet; maer is het Lepi- díum fecundum oft Iberías Paul Zpinetz‚oft het Lepidiam, Pipcri- zis, enùe Lepidium-maius Cordi,& (Tragi 5 end m beet bet in Ftalien Lepidib, Piperiteende Piperellá # met { ) t Ra- banus filueftns pfficinarum , om Dat het de Apo tte lande Wilden Radijs plegen te naemen-/-ende andere ooch Mirradick 5 » paenf Ban den Mect-Radijs ie : wi forte Dit gbetmas nt sete fen. Dik oft den baorfcpdeh Meer· Kanps/ moehtoock het Lepidiors maias Nebrilenkneft Pipentis Plinii wefen. B NEA ä Wilden Peper eenen 4 ban al in 1 de Hie ì oft Koers ie Der iii / in oude poen merſ Dentátia oft Dentilla- 1 t | —— als Het vier-en-twintighfte Boeck. trat As dit dan Werdt oft Draba / aen Den fleet hanghende; wijf bla diobe peerfche bloemen upt ben blauwen / beet bp ecn op be tfoppen ban be fecten g t; Daer nat rupgbe/ blinckende / klamrne 7 Kiebende ende alg mer (jm beftreken bupskens/ met ſwart faedt als klepne bloote Waver korenen. CT gantfche ghewas te (eer hect tnbe Brandende ban (maeck /tnde blepmaeckende van kractyten ; be beet m Featien Piombapine , Limenis fal'e , Ceprinelie „Herba ds Sant” Antonie ende Dentileria; int Mpaegnien Belefa. Bulcke ie dat trupdt Dat Fabius Columna Tripolium Dibſcondn noemt midrd dat heteen updt is Drjmacl de ghedaente Der bloemen verander vende: oant op de tfoppen der fleeien ftarn eerft groene bloem- knoppen / met dicke k baprighepdt befer : de woticke opene gaende in bof deelen glefnedenzjn/ ban verwe upt peerſſchen war witachtigt ; d taftanieberwigh : daer in worbt daer nae glcbonden Lan boys pigh faedt /bjnae als Tetwes met etn en Dunne kane bes Pecht/ende Daer onder een purpur-blauw blieeken hebbende / dat 4 hapier blauw berwen kan; bat daer nae ghedroogbt sindt wart ig: bet mergh is binnen wit emoe bitter. Dit waft oock tuffchen IPapels ende Koomen ende is het Lepidium Monfpel lienfiom” heel ghelijek van bladeren / altijdt aen Den ſttel kleynet Wordende / hoe ſy hoogher Komen / ronoom met kleyne tandeitens gheſchaert. Veranderinghe, Pit ghewas wordt ſomthdte peel oogt. Van men binder een foartean / die wel brupne Diergbee Ke bladeren beeft /Den ſteel ban onder omvattende : bau dit tu A zEbery ban ſmaetk; nóchtatie iſſe voor Defe Molybdani Bhefon k Noch van de krachten. Ong ghemeyn Peper-crundt ie heet ende drdogh tot in den derdru geaed : ende De wortel 10 De Softacrt ende Kakerre ſchiet gheiht Immers bet gact De Iberis ende goch den SMeer-Radhe in hitte bere te boden. Ende bet words nu ter tijdt ban beele in De fpofen boor gheb;upekt / om aat bet dierght lhcken (macch cudt krachten betdorit/ ende daerom met teeht Peper cruydt magt heeten. Dan het beeft cer deu finaech Ban Peper ende Maftaert id gbemengbe; ende Dient om de magbete verſtercken. Ende fonuntghemaechen ban ’t felbe crundt / om den apperijt te berweeken/ een groene faufe met Durchel/ die fp met De fpdfeeren. "E-felve worde met de groene bladeren var oe Groote ſooꝛte ban Dit Peper-crupot enderet Die van het Jaerluck Pepet· ctrupdt oock ghedaen. Peper · ctruvdt in water gheſoden / wordt ſeer zeſen teghen de dꝛacpinghe bart Den hoofde / vallende feckte/ bempigtept / waters fucbt/ geelfucht / cdeoock teghen De coljcke/ graberl ende koude piffe/tnde om De achterbijjbehde maendrftonden te berweehern;oock om het kinder baeren te vervoozderen / ende de fecondine-oft nas ste af te iaeghen. A De woꝛtel bient ooch weltöt de Deiaticaoft heupgicht / met eenie ghe ſoete bettigbept/als Ganfen oft Capoenen-fmour/bupren op de heupe ghelepdt ; oft ooch met Alant-woztel ende Derchens plaefters-gbewijfe beemenaft. k Domm —— dat dit Peper trupdt alle de krathten banden Meer· Kadzs heeft; ende dat de warrel oock beter tf groen dan eeliigog! s matt Dat De fchellen de meefte Ivacht hebben, t /oftde wortel (feggten fp) geren ban de ghene Vie van tenen Dulleit hondt gebeten oft ban gb quact verghiftigh ghe⸗ goeree sin! gleneeft dre: chidede gene Diele nutbteren gez bet Sohar oee : hoe at fp nuchteren m { e end Doet : maer in't laerfte ban De maels ende ten/ et Bonn brente / bepit de oft binnens monòts/ alft Daer mede wafcht : ende Be berfche wortel in go: —— inde ketie. Water jande woꝛtel ver D eef berta: enof anode loopende gaten/ ende oude zeeren. Bet fap ban Dit crupdt in be ooren ghedruppt/ gheneeſt de fweerins gen) ende dꝛooght Die ban het loopende etter. Water / dacx Dit cruput in ghe ſoden is / op De katie gheffreken/Doet daer hapr groepen. facdt met ooten ende inahenomen / ghenee ot Ù chtende lliers beeft eerien foo heeten ende } ende fao-bjandende Kracht / dat het in De palme dt een blautpe lootachtighe placke oft wevel brandt : ende met fout op den pols, oft alleen aen 't bolban de boeten ghe⸗ bonden/ nat dar wel tt oft het is/ kortſe berdꝛijven kan: maer Kupte varn de Wiers mede woꝛdt het oock var be dact mede Die. 3 1122 vellen ende andere belammeringen der ſelber (als Plinius ban fine Aolpboena fchrift ) ende in fonderhepbt dat ghebretk datmen plambum pleeg te. noemen. Be wortel gheftooten / oft in Azijn ghefoven/ in den mondt ghenomen / oft bp De palme ban de hande — berſoet den tandtſweer. De Italiaenen knauwenſe ín Den tandtſweer / ghelijchmen den Bertram pleegh te ghebzꝛupcken. Als de rugghen der Peerden dod: het wijden bande ſadels oft an⸗ ders ver eert ende open Sn / dan (fepdt Fabius Columna) moet⸗ men dit Peper-crupdt / gheſtooten ;jnde/Daer op legghen: ende de zeeren ſullen ſeer haeſt dꝛdoghen. HET KXVL CAPITEE: Van Breflie Peper: Ghedaentë: — : ¶Aplitum / hier te lande Brelilie Peper oft Peper batt Indien ghenoemt / bzenght boort eenen groenen Wat e gheſtreepten —— langher dan anderhalven ðvoet: daer aen waſſen ughworvighe breedtachtighe/ effene oft gladde bladeren / De bladeren Van ghemepne Pachtfchade ſchier ghelijck / maer (malierende fcherpers Tuſſchen de bladeren van de ſÿjd ſteelkens komen kleyne bloemkens voort/ op Horte dicke ſteelkens waſſende; die ghemepnlijck vijf oft ſes bladerhens Gebben / ende Wit ban verwe zin/met een groen ſterreken in't midden ver⸗ ziert : nae be bloemen ſoo kofnen de hauwkens voort / Die effen ende Kael zijn / van verwe eerſt / eer fp rijp zijn/groen/ ende daer nae Íchoon roodt blinckende als Kozacl:: ende ín befe hauwen ieydt dat ſaeot / dat klepn is / piat oft breedt⸗ gehtioh / bleeckgeel/ oft upt den geelachtighen nae Der itten treckende / heet ende chery op de tonghe ahelijtkk Peper: Welcken ſmaeck in De hanwen ſelve oock is, Sꝛeſitie Peper met Lange rechzte haussey. Bpeeder/ende zün ban maeckt LoL Ren 5 bieeot / be gljebaense man en Iers babbanne 7 nnee Cruydt-Boeck Remberti Dodorzi, Bae filie Peper met Lange Kromme gausen.. Beꝛeſilie Peper met bꝛeede Gausen. J Het vijfdeDeel. Steſilie Peper met vonde Klepne Baucsey. ín Hooghduptſchlandt netgens ban felfg: dan woydt daer A eenen ín Be hoven. ghefaept ban ſommighe crupbt- ief hebbers / bie Dat upt Indien eerft ontfangen hebben” * met groote neerſtigheyt onderhouden/ ende niet al⸗ tint in de hoven en betrouwen / maer gemeynlijck in aer⸗ deteplen — om t lelve foo eel te beter teghen de | ende koude des te moghen ende des in lauwe plaetſen te mo⸗ Winter, 5 nti rel bee bit ghewag hier te lande Ag rad ntijdts oock ep van í jin 2000hd 4 and! Bian: —— pr Piper —* um, Piper Hif Bentprier. Múmaciu Dertt Des Iet liens Capa — ——— Capficum — te weten de eene ſoorte oblongioribus dat í fe Peper met tweebe foopte / Capficdm recuruis ae Het vier-en twintighfte Boeck. 1123 € Aerd, Kracht ende Werckinghe. wit erupot ban EUD berwmarmende ende beed, hen weder ban tet in den Wierden —2 ende —— he on Dat tee oe er: 1 zoo dat Horiffelen ftaet / dat het boor 't Zingiber caties ban ben en Worben. _ N ie eten: want het heeft een (eer quadeende (chaz Belijcke abenthept im hem; door de welche —— Ende Bet ander aghewant moeptlijck eude : BIEIVOEGHSEL: D It mei aft meeft in Bielilien nochtans foo te pet in Cucopa ghebrogbr ban de landen omtreht Goa ende Calicouten. De zon bieckant / bren / ende wijr uptgtes fprepdt; bewaffen met voncher groene fcherpachrige blaners / be bladeren van Perfiek-erupdt gheljeh. De bloemen zjn Die ban be Nachtſchade ende -palm — Lobel ger ber alle Defe naemen ; in't Latijn Caplicum Actuarii, Zingiber Caninum ban Abicenna/ Catecouicum Piper Ban de ionghe Berbariften , Pi- per Indicum | gioribus Gliquis; ende ho bet boor De Piperitis Cordi, Siliquaftrum Plinii & kie, mart ſeydt Dat het quatsek var ſommighe Piper longam Anr Avebeeten woordt, Ant Frans fops beet het Poiure d’ Inde &de bint Fraliaenfch Pepe d' India ke Pene cornúto. Men pleegt 't in t Latin oock Caplicum Brafilia— * tenoemen/ oft Caplicum robrum & nigrum, Ssiqaaftrum maius & minus; Piper Calecauum, Piper Indicum Matthioli,Cirexa Diofco- ridis Cefalpioo : maer €lufins ber lieber S1ligaaftrum Bra- Lanum te 1 Oft Piper Americum , bat is Peper van America, Want alte Defe ende De volgende faorten wan Peper waſſen im Weft- tende Heeten Daer Ax. Beel Dpacmmien boos) ende òp beele plactfen ban Boicilten nae Fralsen/ wodt het venie rs Wen gheoeffent / om bp de ſphfe te doen. in te Weten in be ſtadt Brunn / wordt Get oock veel gbefaept/ ende van't bolck zupckt. Bet wordt in't tactfte bari Beert gljefaept : uprotefproten zynde / Wordt het Herz lant ’tzpinteplen tor cieraet ban be benfterens ’t zy tin be boven. : t bloept in Oogfinaendt / wg” waard ben Derlen Ber ft boer: D. dt tp. Maer in heete landen ept bet — —* Mts Den beelen Winter voor. * Brefilie Peper. Micolaus Monar⸗ Vv dus heeft dit hus boom fie at ghe ⸗ ban Ita⸗ dat boch het —— ende bladeren „Dodonmi , foorten van men bevindt caule genoemt / baer Câmerarius ban oock Sen ander tacken aen ben alle gr als Die ban Tamme 1124 Bꝛeſilie Peper hebben, Des ſalmtuſe Allerkleynſte Brefilie Peper noemen, —— den andere gheflachten van Brefilie Peper. Deſe zijn eerſt aengeteeckent ban den Eerweerbigen Gregorius De Reggis: daer⸗ om fullen top 't ghene dat bp in ’tlangh ghefchreben beeft / alhier wat —— ſtellen / dan Clulius dat uyt fn Italiaenſch in't Latin vertae Bp beho * beft forten allein Dip ghedachten, Het eerſte bes grip big oren Jie recht om hoogh waffende ronde vruchten tweede heefter sock Dier / niet vande richten; dan Bie zin at aerden waert gheboghen. Bet — dieg dock bier/ met langhwopighe neecwaerts afh De hauwen 1. Groot Rond: recht opttaende Brefilie Peper, int Lathn Piper Ameticum rotundum maius furre@uth. Deſe ſooite is grooter bart De andere) ende ghelickt De ghene bie Befchahft:; banden fieel ban De vruchten is niet krom oft ter gerdenwaert ghebo | maer ſtaet vecht overepho: De bladeren In als die van Wof- — boch wat grooter ende langhei: den ſteel is dep voe⸗ ten boog) / —— langher⸗ ſomthdts koyter / groen / miet leden oft knoopen onderfchepden : be bloem ie wit / ast vijf oft ſes bladerkens ghemaeckt / a ls die ban JPafchade : baerupt fpzupt ten brucht / die vonde is / om hoogd opgberechty eeft groen / toodtatbtigh alffe vip wordt / heel vp pnde ſos toont alg een ghepolijſt Kozael. Vierderley Brefilie Peper met récht opflaende vruchten. „Groot Langhworpigh ſpits — ———— Bref lie — Banner: fa E Latijn Piper Amerieum oblongum erectum maius pyramidale EN bladeren als foortel —e— Cruydt· Boeck Remberti Dodonæĩ. et verle ſehoone blaemen ende ſos roode bruchter berciert / d ide is Veranderiughe. Gert pieenelijche maer leger fonte heeft hy Allerkleynfte Langhworpigh Brefilie Peper, in't Latón Piper bl erectum ghenoemt. Vierderley Breſtlie Peper met neerhanghende vruchien 2 J — Hers. ghewijs Brefilie Peper, ín’t Tathn Piper Áciediëhn Groot Balilicom / Ben ffeel meer * Dan twee boeten Hoogh; oock witte vijf ng pam bloemen: Daer upt ſprupt de Beebe / upt een ſteeſlken dat omghe liromt genen ringh / fomtidts min / ſomt dts meet / neerwaerts afhans ghende / ban ghedaente als een bert /cerſt a, nd nat roodt als blincltende ghelócht’t Lorael. Veranderinghe, ®'eene Vacht ís ſomthots grooter dan D'ander: ende daer ne vermaent bp baneen Piper Americanum cordatum maius, ereêtum ‚te weten gemee opftaeme faoste — bit Beets bewijs Brefilie Peperl — Die — ig ; zal ven kl —— minus — toes. be —— dopen wijk hang erken a —— et — —— ijk BR — ed —— Ennn —— D {Bore met oberepnd / Frea cum — Pie creêum noemt es — met ronde Kriec — bauwen isootk Groot) Piper maius cam de, arotunda’ —— wneer ptt/ Piper minus liqaâ. — leemte on wed zeer ; — — Daer pe ; — — tgn ° 8. Brefilie Peper met — — erim; Peen à Belien — Ene in filiqua lata ae — Futhſius Capũcum — — latis cordatis. be Naſthade ghelijs ft maer be ee alie fe: langhtoorsigte eenn Ì ietkt alseen biesen oft Dirie Pe d ft De ï 4 ei 9 — —— ——— — — hanwen, eve arie Pipes ob) ter arden waert longum recuruis Gliquis, is oock en ge Siigoatram reum 5E Het vij fde Deel; Vierderleg Brefilio.P, Lench 5 — baret ol Rene anghende; ende is ban fue Capficum oblengius ghe⸗ at ana Baubhimis Cà enten pe quis longis recuruis ‚Zan Cuyp Due — fiue — Peruuianum. Den ſteel is rip twee voetten hoogh / laderen als d' ander / witte bloemen;nat — ——— langher dan vijt dweer ſe vingheren / ſomtudts groen / daer nat 11. Breſilie — — —— har: int _bifarcatâ De ander : dan — — ES : ende Daer tuffchen waſſen de bloemen / Bie wit A hekann omzet (eenen ingeri — — rende bant: sf groen 1 Daer han os, Def aut open 4 nin berzeeven : Daetom is te krachtig om bp de gheneeſr — al Wife Dat het in veele landen bp de fobfen Het Vieft-eh-twintigh fte Boeck, nas p ‚Want bit Peper is le t/ ed * ——— nen tethen/ ban komt dart eren foo —8 domp fi be enen toe ghe pt / Dat Iet * bes ej is Kerle elf komende ; t den —— foo ftrre” Brattken } bar bin anke Dat bp alle fn ag tend Alſmen De hauwen ende binnen: veg kocht) alt wozdtmen batt Doo, oock ſitrckcigen giefende : endt alfinenfe —* de ame * ved Wojdtmen Daer futcken eener a ) e uren zen ute branden, Batmen de vin miet konte Bali oft wijn verkorten moer. C Welck Den boorfepben Gregorius de — — ‘Want áls bp tenicht ban deft Haut en (Het ban —58 — boorrgbekemen ) — * fatdtdaer upt, te. u/ en Die bem boo; den ſchrrpen domp ban de. Ô pt be o n bg / oo ä et doghen v rf B met be Beeorindeat bie ben sen — —— 59 leer onte — dere ige bp — bpfon Berlee fer (onde 4 De pyue verſoe den met lauah —— reet kou oudt water. De fee bauwen tt't Dier apen / — teen * voock ee tcutu ban aer) Die bt atnders walghen ende bijhae braecken. Doch uiet teghen · aende al bit” fe } fop Wordt befen reuch ten lactfien uiet ve if elk. Amt koꝛt / die fdg oid is heet ende dzoogh in ben vierden gracd) pel eeh van —— Alin 'tfacché dat defe truyden aliegas er ſter a: am detbt Sh /chde bladeren oft blacfen tu De bupt chtans worden De hauwen ende het faedt ban be id beelt addo fd be welcke fp geel verwen / alg maffraen. Jat men binder beele Die Dit Breite ner ese dere ban bet opiecht Peper: * om bat bebaegtttjeker te martuen / ftooten ſp de be m shet facht / ende Aneden ſe met ï — —J proft twechacn Barr: crtbe dit tor — Den, andere fj Prot —— rige ef 1 gbeeft Dé LE fi OP neben han De in gene aje ten ap 0, na en —* goede ſauſe. —— bef eeeh bóor de bic — batt —— rif benhe ze ingbes Want boo; ———— epobtitutpt: cle ben oe vab ot gtt —— —— ende gheven pend —— de waterladen — te yinchien; ’e welc me voce beed (pfe Di ft. * — jen storen ep — ———— * — Datr dooz alle quade vochtigheden tot — — — Brefitie Peper Be ich feepber de kroppen / klieren ende allerhande koude gheſwillen; ende derdz gtt het (proevende alie kenvant —————— ander An — Bar de hupt met nigh berm, jende Daer ong ein alert sigh vien om F ioterendt tanben baſt te maeckern; nemende per ban Peerle moeder ende ban De ghe⸗ bladeren —— in water ghewaſſc — tot dat bet t ſamen foo wie —— ſy hunne reede bat fp atrpot baft breder He sh td. z pl in de — — jen nfe foo met langbfacm F Drost ; lij — trie va iegben bies mon bon gn ef Daten me Leed bieten eens nis ed An — * acken sjnde w klepne neden en ucken derd cd not obevesken Ghelek bifcupt oft tweeback : tert laeiſten worde dit Lzoodt in eenen bf heel dun gheſtoottn / ende lie Pepsr-poeder/ aldus berepdt snel is (eer bequaem om alle fpbfen ſmaetkeſhek ende ——— het boer de winden ban de maghe ende dar⸗ en ſcheyden: maecht gretigh ende etens Wuftigty: boet beef alens oock den wijn ſeer welſmaecken / in foniderhepe als herop windight ende pied fpbfe abeftropt worst. Dit poeder alle mera heus ecu ſcrupel (waer ingenomen met Tapoenen oft alfs-bieefi mat, derwarmt De maghe / Doet De Fimeriggebache tigbept fchepden / ende verteert alle vaepe ovecbloevigiebenbie tt de magbe ligghen/ bervoordert De vervoutingte der sj — deed Berklactt — ghelitht / bp de (poten ghedaen D:p DAG dan die et faedt/ q € Plaetft. 7126 Maer een berſche ed Kan — gotk een dzoo⸗ ght in de moeder E Hau kine bert ieeabt oft verloſt is! — en vie t Mo: Biefilie Peper- poeder) met Lohoe de maes e ghemenght oft met Loch Canúm, gheneeſt gem veronder Dit fefve gene met onb Peemendhe 1 epbt / ne hrupgicht ende alferlep fect in. et gekoo bosten onigp op De Keel gedaen ghenreſt be ait gid * water) dact Laütder- bladeren in hefoden roncken met B 20u ge bupekpin/tnoe gijentent atie de bacnikeimpingge, ete # Shaun met Rofgnen ende Statiſagtiacreckt het fli id Den hoofde. bet felbe poeder miet Nitrum oft Salpeter betmengbt/vaecht af alle vuple placken ende fprotteh Des bupts Be ghefwillen ende beenie een Van De ien Werder oock Bers moztot door Dit poeder /met ſtercken Azijn op: Met foeten wijn — ae bie aci Di Borft/ tongeren ende da Lil leeft. pen omgatigt ende wederkeeren Der Koit fen te beletten Alz ebi rn — ale van atabaft meughen / ende daer mede den ng a Bꝛeſilie Peper-poeder if Hef Taback bla⸗ deren / ghenceſt de beten batt alle berge ir Ghelfjcke deelen bart dit hen ende Dar Pendel. facht alte Smo ghens nuchteren twee rupelen fen fnghenomen / De fmerte bes moeders in bf dagen todts Pred. peffavis oft moeders ber ban Bꝛelilie Peer, zocht @lie ban baepen Gentiaen/ ende Cotto Hede vzou⸗ eken/ Doet de ——— —— joen ta ondet in gheft ers ie iis oden zin / noch warm op de u Det darmen’ gmoigens ende “plaefters-abrnis Den wiju/ daer gefebantendn gl — —— oft — — ie beft hauwen in gheſoden zn gheweeſt berdrijft ben randt-fweer / ende he ed De tanden nieten beder⸗ ben/ vercoiten oft —— [Baer deſe hautwen € — te weptke gbeftaen ebben alle baabeitbes morghens twee lepelen vol inz genome} beneemit den ffanich bes mondrs. De, ifbe nat hautwen ín Bontghater oft gebe gheſoden sinde/ ban dfent dat Water om den anc Der neuſen te doen vergaen / DIE ban flijmerigtept ——— is DSe gheracckte ende lamme leden ſullen e bate vinden / als⸗ menſe baept met den — J———— haet ſaedt ie babel leek dt dn fie pe Boenderfmeet gemenght / —— * —— — st morw: met menght/ ontdoet tmeeche Termentijn op het gerchn ken/ doet D — eubemaecht d wate een knobbel ——— 3 met eben Ban P: pale lephangine i — — enn af cs Eid ek oet piffen. herr water ban Beele ——— Drófe het eben upt De nieren / dat anders infaut/ grups oft groenten ſouw HET XXVI €: APLTEL Van Valch Brefitie Peper, Se __—_Ghedacûte, J Dales oft Balta ban — filie Peper: An erheen def hoedt lagh — — Bladere lt kid Kael, ad Belse: men zjn Wit. — root / doch bleecker Ee Ld etn —— — — je ede — — ben el —E—— eine seggen — dais 5 dirhigbe voch⸗ Cruydt-Boeck! Rembert dont: elk ꝛſitie Peper Naem. — noemt dit —— in't Latin ‘Peudot ie bat íg Dalfch — Peper / nae de — ke niſſe Die dat met het opꝛecht — —— heeft. Houden t booi het Solanum rul gi fum, dat is Goode oft Boudtachtige. — Ma het en ís gheen foo, te ban Solanum pachtíe habe, — meme ie le a J cht «en 8 trupdt en ban aerdt ende Krachten Gier zepen iet ghehe: : want hef en ig — de Ù ban nature, Zbas vaars toe pet be ten ol ut aem, ma ſe ren verſo ai F — ns heggen Bifvo EG drsn talent is ke ghewas —* beeke — Lobe fnonle tae —— a Strychnodendron; Solanum arborefeeꝛ Lenin drie Pfe Capficum oftCapficum Beet daerom in't. tonde bz bat — — (det ten mede ba hier” Er 35 — — —— BA uik HET VIIFDE DEEL Het vijfen-twinughfte Boeck: Van Diftelen ende Caerden. Vv ÒOR:iREDEN: F E gheflachten van Kaerden ende Diftelen zijn menigherhande : vande welcke sg (ommighe by de moefcruyden gheftelt ende ghertelt moghen worden ; als zijn de * Articiocken,ende deCardons oft Scolymus. Sommige zijn tot veelerhande fieckten à ende ghebreken nut , naementlijck de Carlina; wiens wortel in veele dioghen goedt g: ende nut is; ende oock den Cardobenediâus, het Eryngium oft Kruys-Diftel „ende meet andere diergelijcke;sdie van veele veel gheacht ende ghebruyckt worden. Dan EN SENS (om mighe zijn oock fchadelijck ende verghiftigh „ als is den Swarten-Chamaleon, Aenghefien dan dar defe cruyden foo verfcheyden van aerdrende ghiebruyck zijn , daumen de felveal t'famen geenſins niet rekenen oft ftellen en konde by cenigherhande gheflacht vanalle de cruyden ende foorten van ghéwas „die wy in de vootgaende Boecken Befchreven hebben; ende oock , aenghefien dat fy niet bequaemelijck van een ghefcheyden oft bijfonderlijck befchreven konnen worden : daerom hebben wy de felve in't laetfte Boeck van dit vijfde Deel cfamen willen ftellen;ende als een aenhanghfel " vande Moefcruyden befchrijven; Ende dat ghedaen zijnde , fullen wy-de volkomen befchrijvinghe van alle de cruyden ende teere foorten van ghewas ten eynde ghebroghr hebben. Want hee vol- * ſeſte ende laetſte Deel van dit teghenwoordigh Cruydt- Boeck ſal alleenlijek dienen tot efchrijvinghe der Heeſteren ende Boomen: HET L CAPITEL cTammey oft Sachtey Acanthrie: X Van Acanthus oft Becren-klauw: Gheflacht; : A Tanthus / van —— Beeren· klauw ghenoeint / is tweederley van gheſlachten: het een is wildt / met geele doornen ende diſtelen rondom belet: het ander is tam ende Heeft fachte bladeren / fonder eenighe ſtekelen oftdoornen. et 3 € Ghedaente. 1; Dent Cammen Acanthiis oft Weeren lauw eeft groote/baeehe kwartgroene / vette / effent bla⸗ aen Di 3) „fwa: bie ijben Diep gtjefneden ende met bele Behage apenioben ie of en Dele banen jupe verciert met Deele befct zijn: ende Daer nae voighen breede ok lacpkeng/ plat ende breedt faedt De. De wortelen zijn Van br che í voorne ende niet lichtelijck en vergaen berfterben. 2, Den Hilden Acanthus is Sen Tammen aengaendé den fpitfen ende met bloemen befetten ende omringelden Kanten w | —— harten foozte ban Atant hus waft gnbebeben, gen mcjeen 1[ů[[ fen / als © Sche — — — — erupbt-lí erts —— be mie Wordt in q Tijdt. Beyde De fooyten ban Acanthus bloep, ín de fo mige plaetfen ban Ztalien omtrent den Zeekant Bomerfehe maenden: het laedt Wordt omtrent denBerfft — Ende van daer 18 mp hier voortijdrgeeubladt volkomen ende ge De wostel / in fonderhept ban den 5 pit gien g/midtfgaders de bloemen ende het laedt Cammen / blift feer langh in 't leven : fe gepre in neder Dt 0 onden gheweeft van den wijter= ftuckgken/ dat daer van gebroken ende in daerd pe eden Klfonfus Panciug / Wijlen Medichn van dem Ken werdt / dat felhe is ghenoegh oi wedetom HP Bersogh van Ferraren · fyyupten ende een nieuw ghewas voert te ꝛ . — Cruydt-Boeck Remberti Belous * Ree g Vardos dypios » int Latijn Acanthus fylueftris, bat 4 { Soie oft Gstekenden Acanthus, eg Dart met den lelven naem Acancha Ti —* neth een ander ghewas bekent; t Welck een Dooynachti gie heefter ie; Wiens traen oft fap (als Herodotus ende @heophzaftus legghen een Gomme ig : tot ondergerg gan telde heeft dit teghenwoordigh Wildt geflacht bai Acanthus / miffchien Herbacanchâa , dat ie Bcantha het trupbt /-aGebeeten wordt. Voorts ſoo bindtmen Onder de naemen banAcanthus het woordt Mamolaria,ende het ang ber woordt Crepula: Dan daer en ſtaet niet bp upt ghe⸗ druckt / oft dat naemen vande tamme oft Lande Wilde * > Yoorte ban Atanthusziün.. € Aerd „Krachtende Wetckinghe. De bladeren Van den Ncanthus/ te Weten van Den Tammen / zijn Middelmaa tighlick gheftelt tuſſchen de Gitte ende koude : ende zijn — wat Borhtigh ban aerdt; ende Hebben een bermorwende ende fachtelijcken Herteerende oft ſcheydende Bracht /alg de bladeren Gan Maluwe: ende om DiefWwille worden úp he Blifterien alfoo nuttelijck als de felve ID alume-bia peren vermenght ende gheſoden. De Wortel is wat diode gher ban gerdt Dan De bladeren/als Galenus betupghe,” De wortelen van Tammen Acanthus groen n Se ten / zijn goedt ghelepdt op De Verbrandihepdt / fepye Diofcorineg/ ende op de leden Die upt haer lidt endeinnes — tuten ghelweeft he ben: 4 — De ſelne wortelen met eenighen dranck inghenomen/ been piſſen / ende floppen den buyckloon: ende zijn leer goet aͤhebruyckt de ghene Die in eenigh hot den Gram hebben/ ende de ghjene Die ghenepabt zyn tot untdyeogen/ — ende in De longher gebreckelijck zijn / ende díe Ban % ghequetſt / gheborften oft ghelt heurt zin ; als den (efen Diofrorideg betuyght. 2 É — Ende voorwaer Dele Wortelen Sijn de upteevende mens — ſchen / die bloet oft bloedigh etter [pouwen/ ende de ghene Die Ban hooghe gheballenzijn / oftdoor centgen flaah oft ftoot gheguctft zin / oft iet boWen hun macht gedaen hehe bende hun ſelven verreytkt oft vekftupcht hebben/ along — 5 beguaem alg de Wortelen van Groot Spinphptum oft Rn N kN —— — perd —— tſioffe⸗ verſtaende in de heete landen/Daet dit crupbt Wel aerden eude Ban tdep ſujmerigh lap/ende voorts ban haer andere ende waſſen kan: want hier te lande/ende oock in hoogh⸗ eygheut heden leer ghelück ſchijnen te welen. zn Buptfchlandt fietmen dat swinters vergaen / alg de. locht At Wat te ſtrengh oft te koudt is RDG BITV:O'E- GH SE EG gn q Naem; Dit ghjewag wordt | Griecks Acanthos , en end en Kars geheeten; tut Latin oock Acanthus. Nochtans DD eneen — is van bla bet Wit 2 Beteeckent dien naem Acanthos oft Acanthus ghemepnlijck SMoftaert-ceupdt wat ghelick; ende beeft geela ep — Bi tighe rrupoen woꝛrigh faedt. Dy heer nuin t Franſoys oork Branche vrfing; j 1, Det Tam ghefla ne elen ‘Acanthus ns wordt foo —— enen abe) —— ——— —— bt ; : on, Ìopiaria, ende a n en opgbenttijch nier Actis, Bag ld Boorn oft Diftey abe: Ben ffe amo orthehent gbetweefi: âibe bac De — en / als het wilt; dan fe alleeni gendemt / om daer te nemen ende te ghebꝛupcken dat crupdt-/Dat tp elders m at het den Wilden ende Dtekenden Kranthus ban fteel/ Dupefehen Beeren-klaut beſchꝛeven hebben. In Bladeren ende bloemen heel wel ghelijckts-al1s’tfaeche dat oock Acantho ende Herba marmoraria : Waeichk koorde Bet gheen doornen oft ffekelinghenen heeft. Wp noemen naem Mamolaria niet quatjck over cen en komt. Zp bari Lac Ácaarhus Geus oft Acaachus lortens, tre ATEN. AEEA AND Dat is Cammen Xcaitthns. u’t Grieclig ig het Pederos “we Hide foot noemt tekeride Beeren-klauw, í 3 Tlaldepas edt Melamphyllos MeaduguaaG- ghtnoemt/alg tin, Beaner vels zeuietss nde (opdt Dare beet in oribabien Galenus) Oꝛibaſius end Maer Pli⸗ waft: fp „Beefraock naemen / Chamzleon Monfpellienfium niug noemt het eygentlijck Acanthus lauis ; Bat is Dari: Acanthusfûilueftris Scolymo (imilis aculeatus Diofcoridis ‚oft Acan- ten Acanthue; ende lepbt Dat het centam oft fteed-gewag thus aculeatus. Dan fp is de Tamme foor re foo ghelijch/ dar ven is / ende in De botsen ende feer teel ghebrunene DedEDeflekelinghen/daer zapt plee Onterdiennen en fouhé pleegt te worden. Domntighe noemer dat Branca vrſina Acantha Germanica: fg bet Spondylium {oft oogde: pe - ks eden tan dn ware vie eten _ Deeven-Klaut. “ à — Wp elders met naeme v eeren⸗ _ Acanthà na catharifi Der hebensdaeghfche Griechen ts de Hip- Klauw befchfjven) in t Italiaenſch Acaro ende Branca orfinar _ Pophaës,oft een foorte ban Ztekende Wolfe-meelik bwa de gna andeaachBee- —_ Acaorhisis gock bennaem bande Carline. ren-blauw; in t Spaenſeh Terva giguante. Ende dit ie dien — Means Arabica is agch een ſoozte van Acanthus, wiens blaeren tn oude tijden ban be Bonfte: * Weanthuskeerend (Ebe Wllbe Duel aft beter be __maergpleghen naeghemaeckt oft glefeljibert te Worben — Noch van de Een tot cierset van de columnen'/ Bilacen oft 3 7. laut tor ben bertegbeljouden bor warm endt pes” in den wordt en /tweeden graed Ende van veele ander lelfs sock aur De wortel boor ken bs haben oft Dep eta Men ende mMeude ban aerdt / ende doorfniderde/ Dunmaechende ende inckhekergte be tbe oon —— "De hie watten ede oock be bla, tienden Gnfchen Doêt Besags rd — 3) fondeel den bloet pie ban eer ——— —— —— —— gie b benee oft berzottigde binnen be aderen — te Bef ander fiefieligG ende Doormachtign. fact Gan Deken si goebe gbelephe on pe banden ende Acant hus m on naer vat die met herchn ghequeit zjn. Dp worden oock nutteihen gbc is Doren ( ſos den Acanthus pan veele ghenoemt veg in de kliſterien teghen be waterfucht : dan Lobel fcndt / Ka ee age mede aen amban Een ban megen ac —— EDR DEE nnen genus je phne Dau De Grieck: heet Iet noe * — BRL hae reactie bramen. Parhtans is © * Het vijfde Deel. ghediſtilleert water van de felbe two, | rf ' ttel/ ende oock van't F ie Pri, { Wordt in Italien * alle De boorfepde dinghen € bladeren gheſtooten ende opg bt/zjn oock goedt trght —* ee made er beer — Kc geen de berbellins fchaems : worden rutte —— te on —— berepdt om De klieven / daden —— Weeren ende harde gheſwillen te doen vijpen cude Dan Dit felt crupdt wordt cen feer fonderti teghen alle ohebieken van de Milte — Seca In olie ban Capperssmet Cerrach / fchellen van Camarifch/ ende — Dube daer waſth bp menghende foo veel after van Den Wilden Acanthus is den T ls Diofeenines oet jd i⸗ ammen ban krachten gelck / Het vijf-en-tvviìntighfte Boeck. nag eseede Witte Westz⸗Diſtel. Van Witte Wegh-Dittel. At Gheflacht. : E gheflachten van Witte Wegh-Diftel oft Acan⸗ thium zíjn twstederlep; een met breed ij — erley breeder/ eude een met Eerſte Witte Smegh-Biftet. ende niet dunner ende niet ſoo dicht bp een waſſende bond befer. Den fteel is hoogh ende t alg dien Han de Boorgaende loopte: maer de bioembollekens zijn blepuer / ende ftaen op langher ſteelliens / ende hebben oock: lachter oft min ſtekende doornen. Auders zijn De bloemen oock dierghelijck / te weten van peerfche draepkeng tlamien bere gadect ende Worrel q Plactfe. Defe Witte Wegh· Diſtelen waſſen in Hoogh ende Nederdupytſchlandt langhs Be weghen ende paden/ aen de kanten Ban de Belden / ende ooch elderg op onghe⸗ bouwde fandachtighe plactfen. 5 „€ Tijd. Witte Wenh Diſtel bloept ban in Bꝛaecli⸗ mmiaendi tot in t eynde van Oogftmaendt/ oft noch (pader; te weten ín geede iaer nae Date ——— is: on ee ee ip: ide / [o: — ——— — gE oock 2 5 de welche s k niet — leven / ban tot ber tijdt tor bat haer laedt voort ende —— Noem. Dele Diftel wart ghehoudn wor Dat gh was datmen in't Öriechfch A A'rdobúornoemt/Dat —— Viofcovides. belchrhft met bladeren die acn De kanten \ . ſcherp ende doornat ende met een wolachtighe € Ghedaente. 1, De eerfte Witte Weab-Diftel heeft dons als Spi pt te welen: in't Latn groote ianghe bꝛeede bladeren / Die ‘aen bepdelijden diep Acanthium. Bier te lande heetfe Witte Wegh-Diftel/ te , __ghefneden / ende rondom De kanten met weten de eerfte foorte/ epgljentlijch Acanthium,oft Cerfie ——— Witte Diftel/ met breeder bladeren; de ander A EM t/ maer Boorts meteen teer ſo ijs oft ï wolleken oft dons — Daer tu À canthium —— —— and, hoogh ſmaller bladeren. Fn heeten ſy ſtaet eenen mêer —— met AD met ſommige met pepde LB 5 b Chardon’argentin; Wenbeoeienggetapent. Die tot Coton. en toaflen couwe ende sock fie oftboorm- € Aerd,Krachtende Werckinghe. De bladeren oft woꝛ⸗ bollen / draghende bloemen/ van veele telen van defe Diftelen zijn goedt ghedrancken oft anders tfamen bergabert ende z ende Daer nae iten De aene Die wan Ben ramp lieck zijn / oft olght het faedt/ fn wolachtigh bons betoten / la or⸗ — —————— hebben / als Diaz ad! bee geerte van De ter onbe bt fcoridesfepbdt : ende baron houdt Galenus dit ghewag amug, De Wot groot / bi bout: poor Warm van aerd. * ——— biep fab aerde ſinckende —_ men félven Diolcoꝛides ſchꝛijft / dat het en gan verwe. be ad Ee Bong / bat opde bladeren van dele Diftelen gebonden 2. De ander foorte Ban Witte Wegh · Diſtel is de mordt/feer nut ig om daer boeck af te Wegen / d oygaende van witte ende rondom De kanten ende boers fijnigalsDijde. Ken dogrmachtige bladeren gelijck: dan die zijn fualler/ aak kee Ecce À inzs BIIVOEGHSEL. R Efe Witte Wegh-Difkel Geeft eenighe helütkenis met De Vrouwen-Tifel, fonderlinghen it haer bloemen, ende ſaedt: beyde Baer gheflachten herten (ut Frauſops Chardon ſauuage⸗ ende in't Outptíth femtijntg Wilde oft Groote Witte Diftel, tot onderfcGepat Ban He ſeive Vrouwen Diftel. Dande bladeren ban bit ghewas / tuffhen de handen ghewrtpen gheven eenen rtuck ban haer / ſulcks als de Boonen heben. Fu Italien heeten fp oock Acanthio. “3ohel noemt De eerfte foorte Spina alba filueftr:s Fuch- tij, ende miffehten Onopordon Athenzi, nae Be mepninghe ban Anguillara . Een medefaorte Han de tweede noemt Den felben Lobel Sla- voenfche Witte Week Diftel, i’t Latún Acanthum Iilyricutn, ende Onopordon alterum hefbariorgm : De wete hy ban Diar voeuſeh ſaedt heeft fien groepen / eude (oo groot warden alg een hoomken/aen alle tijden fdo Hett doornen uptghevende / datter nic: mandt enghefteken onder De ſelve en moght komen : ſulcks als Do doncus hier nat met Den neem Leeuwe Diltel befchröft. Ban acngacnde den naem Onopordon (int Franſch Per d’afne) Dodoneus beſchrhft ond hier nae in het 20. Capitél ban Dit Boeck een andre Diſtel / Die hp boor het optecht Onopordon oft Acanos houdt. — mk ee, 5 Beemdt-Diftel in t Latijn Carduus praterfis Tragi, is een mids belfoorte tuffehêit ben Beeren-Klaytu enve, Mirte Wegh, Diftel! fepde Lobel; veel groepende in De beemden, ende vochte boſſchen ban Brabandt/Artopg ende andere geweſten Van Baoad efide Ne⸗ Derduptfchlandt : ende is cen feet fchoone grote Diſtel / met bladers üie van den Beeren-klauw (Lo Wel van ſnedtu als ban uptfprupten ghelück / maer ſachter flapper ende bletck groen: De bloemen groepen veel hp een / Ghedoenht gen cenen ſteel Dan ſes oft ſeven voeten hoogh: ende zjn wolachtigh / grooter dan De bloe⸗ men ban rupe cruydt van verwe purrur upt ben geselen . E fact is beel klepner. dan dat ban den Wilden Lattamus. De wortel is langi ende Dick . N ZHET AIL CAPITEL Van Onfer Vrouwen Diftel. — Ghedaente. O Per Vꝛouwen Diſtel is ban grootte der bladeren De boorgaende fooyten Wan Diete Wegt-Diftelen heei gelijck : Want haer Bladeren zijn oock groot / breedt / eude Wijt uptghefpepdt / rondom ghefchacrdt oft ghe⸗ ones Mous ey Diſtel. RSS Mi st Cruyde-Boeck Remberti Dodonæi. wortelt / miet weete Gardelchêrpe ſtekende dorenkens pp. fct/ alg die van De Witte Wegh Diſtelen: dan fp 1 be⸗ met gheen ruyghe Witte dons oft Wolachtighepdt Bez fileedr ende bebeckt / matr zijn Geel effen/ Gael ende gladt, pleeck-groen Ban verwe / Doch met Veele Witte oft metck. gerwighe placken ende Herre ende Wijt loopende ſtrepen gheteechent ende hefpraept. Den ſtrel f8 hoogt / m ter Dar cenen vingher dick: op d'opperfte bau den welcken Waffen vonde bollekeng met ſcherne dorenen hefet : daer iipt baorthomen ſthoone bloemen ban pureure oft peep: fehe dracpkeng tfamen ghehoopt oft perggdert: naer de welche in de felipe bollekens ſaedt waſt tuffchen wolach⸗ 5 tia Gaprken befigten/dat den fade Van Witte Wegh di Helen niet feevongbelijckenig. De wortel fs langh⸗ bn ende Wit. ; € Plaete: “Defe Diſtel gtoͤeyt hier te lande ende ooch — over al van ſelfs/ ſchier in alle moeshoven; ende wort pock fomtijdte op rouwe onghebouwde plaetſen aen de Kanten van Be weghen ghevonden. Tijdt. @nfer Vrouwen Diftel bloept in Braet maendt ende Hopmaendt / op't felvetaer Dat [p uptghekas men ie / midtigaderg de Witte Wegh-Diftel : ende alg íp haer laedt ghelevert heeft; dan bergaet ſy. À Naem: Dier te lande wordt dit gewas Onfer Vrou⸗ wen wWiftel geheeten; in Booghourtichlandet Marien di⸗ ſiel / Frauwen diſtell; in Bꝛauckrijck Chardon de noftre Da, me; in Enghelandt Our Lady thiſtell. Imt Latijn ig ghemepnljek Carduus lacteus ende Carduus Mariz heeten, Dan Get foude epgentlijch Cardaus Leucographus É genoenaf megen worden/ nae de Witte placken ende ſtrepen Daer De bladeren mede geteeckent zijn. Plinius in't 11.eap. Bau fijn 27, boeck vermaent han een crupdt Leucographis: maer hp en fepdt daer niet bp Goedanigh dat hetis: daer: É pnt en derre ick niet Herfekeren/dat ’tfele cenerhande gez dag met de teghen woordighe Diftel foude meghen zijn. Poorts foo zijnder Veele die geloovê/dat dele Ouier Vzou⸗ wen Diftelde ongechte Spina alba oft Witte Liftelvande pubers ig; De welcke in't Gꝛieckſch Acancha leuce A'varfa asv heet (ende nóchtang pau de Leucacantha verſchilt )en⸗ Demet andere onepghene oft baftaerbt-naerzen fomtijdty » Agriocinara donacitis A'ypuoutvepe Sovariras, Erififceptron E'ps- — cinwarrgdy, Regia Pty in't Grieckſth / ende CarduusRam- ptarius in't Latijn gheheeten wordt / ende in't ArabilrhBe- doard oft Bedeguar , als Mattheus Spluaticus betupght. Dan Vioftordeg hefehnift die Witte Diftel met blades gen Ban Witten Cham eleon / maer fmalier ende Witter/ Wat runghachtigh oft havrachtighin’t handelen: eñ daer⸗ Buir/ gemercht dat de bladeren bau onfe te — enwoordighe Jaen Diftel ſultks niet en zijn / foo en kaumen nochen — fiel oft Spina alba van de ouders is. maghmen oock niet ſegghen / datſe de opzechte Witte Di € Aerd, Krachtende Werckinghe. De teere ende iongje — malſche bladeren van Onſer Vrouwen Diftel/ te w als haer de doornen vondor afghenomen zijn / Worden fomtijdts niet onbeguamelijck bp andere moeg-rrupden ghedaen/ende ghegheten: dan Waer toe vat {p noch meer nut zijn / dat is mp onbekent. sl. Aengaende de Witte Diftel oft Spinaalba Han de ou⸗ ders / Daer ſchruft Galenug albue van / te dat haer wortel droogt Lan aerd is / ende tamelijcken tſamentret ⸗ Bende: daerom fepdt hp datie en kan de gheue die 8 weetk ban mage sin, enbe de —— dun in den — ende licht van kamerganab zijn / ende met trootmelizaen. ende anderen —— —— gock de ghent die bloedt fpouwen. Bp Bost oof / dat de lewe de piffe verwect / ende de koude nror we gelwillen ver⸗ brijft/ale [p daer op gheftreken wordt : ende vat Wijn oft Water, vaer deſe Wortel in gefoden is/ ner ſt / allmen den mendt Daer mede waſcht oft poclt. Det — — nd pnt bp warm ende dun oft fyn offe en te welen; ende Daer te nomen van de — — —— rk Te * van * n Wordt van de ionge hinderen die den kramp ende infgelehs ooch van de ghene die van Slangen oft et nigb ander bergiftigh oft feiyadelijck gedierte gebeten zijn? ende dat het aen Den hals ghehangen/oft anders ober tigf tandtſweer gee — e gene die cenfghe verſtf de oft verkrampen — leden oft erghens — Ae — erupdt nuttelijck — Het vijfde Deel. ich verfekeren/ghemercht dat het heel onteker De ſelve boo, de — Witte Diſtel oft 8 dpi Be ouders foude mogben houden / alg u noegh ghefepdt is. zes ———— BIIVOEGHSEL. JA onft tael wordt deſe Diftel oock Melck-Diftel Sbebeeten; 1 Italiaenſth Cardo dal latte , ende Cardo di Santa Maria, ende A Cardo afinine ; om Dat de efels De felbe niet noodeen eten. Lobei houdtſt boor de Lara (pina, oft boor Den Sylibum ban de ouders: ende noemtfe Leucographis Plinij; in't Franſch Chardon noftre Dame; it Engbelrch oock Silver Thiftel. Wet faedt is ghemepns vin plat / den fade ban Cartamus ghelijck. Dan een foorte Daer ban waſt in Candien/ ende heeft Sheen bꝛupu faedt / maer wits achtigh : fulcks ales De ghene daer Kauwolfius oock van — maent; be welke teerer bladeren heeft dan De ghemepne / Bleeckpeerfche bloemen / ende met witachtighe fleeten/ atom * bleeckgeele doornkens beſet / die hp Carduus iacteus ende Be- duguar Arabum noemt. Dan Matthiolus beſchruft ons een ans Der Bedeguar ban de Arabers/ te weten een mebefoorte ban De Ek Sine Diftel bie Bobon us chrben fal — guard van de — de t Latijn Spina alba ; —— Guillan⸗ dinus boor de opec Acantha Leuce ban Diofcordes Giel : nde is een heel witte Diſtel / beneden gryſer ban wolachtiggepdt te er Ì — ——— Dan Die dd —— (te mes in ghe lan ant in Enghe aept zunde Wat breeder bladeren:) ende den ee ie dps bier o nn ten hoogh / eenen vingher dick / ends grs. De ftekende bols ten zijn vondt/ den et Chiu gl opel 4 be bloemen —— ur oft lüfverwigh: als be felbe vergaen / ſteken haer boven Boogger upt_ bip oft b bier haprigbe Kben 1 Die ol flijbe pie laegkens zijn; waer in —— gh ſaedt beſſoten lepdt/ groot alg een ghepelde haber. Den beed oft Sulben oil Wordt ban ſommighe oock Carduus lacteus, it Spaenſe dechal , Dat is Melck kend eme / * biet nae bit Ende den Witten Chameleon wordt andere oock een lacteus ghenoemt Noch of de krachten. beft zouwen fe * Spina alba ban Biofrozides foude toefchr poen eer Dat fp De krachten hen bet Silybum foude hebben; de welcs ke keton Ek À —— * oee ende ſout ghegheten plagy te worden / als ban t meren mand Dede braecken Lobel en wilt niet —* {ban ghe⸗ ietm en beele arme bzoutwen ouwen Difel oo wel pt De wortel als upt’ — erupde Douwen ende boo} (pijfe upchen / fondet letſel te elen : ende in Ftalien —— de wostrie in ſalaet gheghe⸗ 17 —— De onderſte eerſt uptfpruptende fteeten. Daer⸗ * ——— de En ende et raed —* Onſer Bzou⸗ Ha iftel a t pride dꝛhven ———— hie loen cn mer Din ghefoden ende om den ſteen te hes eten die — — deet / om dat Dit ’tmelck Doet Da ban de blader: ſtilleert / is —5* pine ban Be fide gpempancken mer en ———— gee van t —— upcken —* Drouwen Diſtel ai te ſtoutelijck in pen ) sinus —— goedt toe fchrijft te —— ſchröft vat een Half beaobmme aghine van Dit cru, inghenomen / hen Die bloedt — —— dock gene die den herb heb⸗ ben / Eel. be drag met water omen : ende ig oock feex —— den vᷣ —— de bauer oock dd Die deg vid p ge de ooghen/ ende vingben te bullen / Die in de hans leden des hemmen 4 zijn. Dan de fele en behooren ban niemanden nat —— te —— 1 boor Datmen met fekere bat deſe Ons fer Dzoutwen lft bmananlgde kre De kenen A—— IV. CAPITE L. „Van Vremde Diftel. yi Gheflacht.. E Djembe mind anders oom Diſtel — D ten/in’t Lat —— Bande: — vinden mfal Lupe be if netgpende le Ghedacnte. 1, ®e eerfte Dremde Di 1 chiet recht * hg) Artie pre hoogten fleel/ bewafjen met groote meede Tanghe bladeren/ rondom diep g —— nerft/ oft ſwaer van vench ; bie aen de opverfte Je Het vijfen-tvvintighfte Boeck. remde oft Boomfche Diftet. 1131 8 —— — — 4 am bip groen sijnenbe de be onbeefteoitachriah oft oft afclje verwigh ende wo Op de tloppen van de ſterlen ee volkomen Bg d touwe bollen ; uyt be —— Eer witte bloemkeng/ in’t midden met —— ertiert: Daer nae Ho wat rupghac /tamelijcken langh Ve w —5 — —— —*8* fjb-woztelen beren. 2, De tweede ern che Diſtel heeft Blepner / maer —— — er ende doozuachtigher bladeren: de bloemhoofden bollen zijn oock heel volkomen rondt: maer upt de ſei ve — — eli 5 % — noch ettelücke langhe en hae efen getinte ende — Oet wi rech ant — Se vite is de ind ban Ad bloem ——— — trice loem⸗ n wleachich als bie van rapers oozte magh bp be —— oock wel gez — hoe wel dat en oo volkomen rondt niet en is / maer meer —— een getrocken ende bovenwaerts breeder: ende De bloemkens / die daer homen/ zjn bla, Den fteel is Duns ende met fijne ‚ De blaberen —— langhw / oock —— aen elck eyn⸗ et Dorenkens geWwapent, Phetſe. Defe fielen sm — lelfs oock ꝓtſchlandt vremdt; endeen Waffen daer ners fut wilbt. Panmpgedencht/ dat ichte hier voor⸗ tijbtg ín den * — Condebergh Apoteker tot Antwerpen hebbe fien Waffen. Dan Be eerfte ſoorte ———— hoven dickwijls gez faept; ende is Daer Bere Dioeven Eee ghebsorden. 4 Tijdt. Dele D bloepen oock met de andere Di in Brꝛa arten ende ——— meeſt cent aer nae dat (p ghelaeyt zijn gewecft; te weken ín de hoven van defe 1 — a a. Naam. De eerſte oonte ban bete Din Je geen Cruydt-Boeck Remberti Dodoner. Sukke ig de ghene die Camerarius Spharocephalus Maximus Á Pan | Ì cmt 3 ; Soherpe E oomſche iſtel. Me “tweede / berde ende Vierde forte Hebben Sbermepth ea met den Spharocephalus Bore albo, ende infghelijck oock mer Spherocephalus annuus flore caruleo ban Eamerariug / tuden De Roomtche Diſtel mer blauwe bloemen Daer Tobel van fpreeekt: want ín Die blauwe foorte zijn De bladers wel klepn cnèe bin. ghefneden gheljck bie ban de Spina alba, ende beef k ep Die bart De Carline / maet den bloem · bol is rot / vond, oft feer fchoon purpur peerſth/ ende luſtigh om fien; ſoo Je als cencn hae tsbal:’tfacdt ende Pe ſchubben zin fonder ver; — ſigende oft frekende puutten / ban binnen kafathtigh ende ops achtigh. De felbe blauwe foorre Heeft bp oock wel fondee fleet ghevonden/fomtijdts met eener ſtetl Ban een palme hoegh cp en Dere plaetſen beel hoogber : macr De tweede foorte beeft ee, rouwen witren bol, fteltnde/ vondt/ten hoogbften venen midde tba, ten Aranie appel groot. F Sef HE dad De vijfde foorte/ Voor He Spina alba Maschio gehouden F bits ſchilt van de Spina alba die Lobel befchtijft / el8 in't voorgar sie Bijvorghfel vermaent is ; maer is 'tfclbe ghe was Dat Gutland nus vor het Silybum verum Diofcotidis biel; ende ig Miffchien den Carduus Galaxias ban Plinius: ende ts Dan bladers ende its ſprupten ende heele ahedaente be Spina alba Bozen befe neven ljck 7 maer De vouwt bolle kens zijn (achter ende min fiekenbe: oft / als de Fraliacnen Die befchrijben { Diefe ‘Spina bianca noemen) fie eeft op Gaeren hollen geofen ſteel eenen Doornachtiggen alg eenen Zer · Eghel / maer wat klepher ede langhworigter; fs houdende peerſche bloe men / ende Daer naer faedt ais Cartamus ſaedt / maer ronder Ap waft beet in't ghe berghte van Statien! in fonderhepdtin Toſcana · — bseh van de krachten: Dit vremdt ghellacht ban” Wife 1132 warm ende dꝛoogh ban naturen / dat aen Den ſeer flevken vers Die mer Daer in ghewatr wordt / alfmen dat tufft hen de wrijft ende ootk aen den ſniaeck goedt té mercken ie: Dan’ en Geef gheen fonderlingh ghebrupek / Dat ons bekent ís / anderg Dan dat eenige ſeggen / datmen de boilekens ban deſe Diffelen op gemengde plaet(en ban Ita lien in Diecfchfep: Gebijende gelijck de — — eid \ 91 — last. BEAEG Aman ESommighe bevftkeren / bat beft erunden alle be kruchten va Crocodilion hebben: twelck ej en Blcht: Aerius: Darter cen Groote Crocodyliás (ef } Be Welke aen de kanten ban de wateren groept / ende ſetr goedt ie n den heoftfweer. Baer De wortel bart CrocoDplion ban Dioſcorides in Water gheſoden — Ehedrontken dreef tbloedt overvlse digh ten nefe upc, De f — — LES EN 5 ſeive wierdt De mil in tüden ban Dioftorides gie pj — — edna — —— — —* chlius eerſtelick boor den. Charmaleon niger beſchre⸗ rend derwerp —— met ber wacht uret ghemepnäp mede Ge kracyes Elp 0e oet ban ben feae ban ane EE pe maer naemaels beeft jp de lelie met beter reden int de pijnie Dan be lendenen. De wortel ie feev goedt dj — ve epen als let amen Die op Be bof Lig: oepeans en 5 JP Yos Beer niee * 8 — 3 — in REL û bitter. » e Srrpaiie 44 AITCNE Tati |De —— tel oft Wiemde Biſte ee —— „Be vijfde foo:te ban onfe Vremde Tifteler toor Heet Teer bearikeh DpaP Tocdnepebarenre dee eee dee Te A J— i —— Spina bianca) Dat haer: wortel verdzoog —— ——— mebefoorten ban Dit ghe Hende bam aard te) ende cr fact fin bar foglende coat eieG ” past deylt niagh worden. AET DE xude warm 1 De derde (oorte heet Carduus — Klene Brende Difielzomdat Bie gljefcheurt zijn/ende ban cerighe lar „twee, Mact de Bierde fal facksken’ gebonden aeu den hats ghehe ús, dat is Allerklepnfte wer. Dero: die en bied Di 1 fijne witte ende lacht sola lt ende al om met ſcherpe uptftehe: — — fet/maer boe w gerte (FjDoue bloenzen vertoo / 8 iedee Hij tie EEND ANU J gar an eeen dee en EE nf a oe OMR B 94 4 deld eid 3 wp eert ander geacht v den dat daer ob min oft m ——————— genaken⸗ nat wp beligh waeren ſtock upt te Erste -_ mijdt berfprepdt / de bladeren ban Carlina jekende: Het vijfde Deel. ban Dyaeguieu Ban ſelfs waſſende gebonde Baer iſſe korter, leeger ende klepner/ dan weeke inbe —— ban deſe Hederduptſche landen fet groepen: want Daer Wart ly weeldigher / hooger / ende in alles graat fu Die landen Daer (p van ſelfs voorgekomen is. he SD iftel mere Bolachtigfe bloemknoppen, ʒ ——— hg x Naem: —DS Diftelen en t andere * me gie duus Eriocephalus, 88 Diſtel a /Corona fratrum Gan phalus Her heele — En —— gene Dat fp daer Lan — gh mis; aen — van EE * emee nde Diftelen ijtk Wa daer en / ende in de — Diſtel heeft bladeren ter erden fp en heeft gantich geenen feel; ende brenght veele hoofde⸗ Keng oft bloeniln vooꝛt / gelt k in be olghenbe Wi e: In t midden ftact een grodt ruygh alg eenen Zee Ggel; ene dat is ditht aen de Wortel aft: ende baer vanen (aen a negen ende fomtijdte bolfekens / fegtontteeen Oher: er/ foie een ghevoegt / dat ſy — groote bg voe —— verfgrepdt liggende, Ende ter Wij omeen van defe Di ord eenen {teken oft upt ber aerden te halen / lao vraegh⸗ pen wp een Van De — die Baer omtrent woon: Behtiap wamre paer bp gevalle voorbe gonah/ oft hn den naem van dat cruydt — waer op hp antwoor⸗ Be/ Hat Get eenen naem Gadde in fijn taele al ofmen in't Latijn Gorons facrumn [epbe, A chen naem ong niet one de / ende Daer op Bt’ : —— met oper En Het vijf-en-twintighfte Boeck. _ 41135 billigh en bocht te weſen / marr feex woel met de ghedaente ban Dit gewag ober etu ſcheen ve Komen : batte nude belfte graotfte hooft is als eenen Wader / mbt de andere kleynet hoofbekeng/ die daer rondom: ſtarn * als fijn Kinberkens; ef ſchynen Beele —— en Die hun⸗ nen Wader krang-ghewig s grwijs in de vonde omtingbelen oft aeferten / Ve: Waer nae Bebben Wp een ftuck vaude! uyt der aerden gehackt; Bat (oo dick was als egen Rock, mact mans oe teer/ ende mct ee nighe tfamenttecht acngienacm Ban fmacck. Dit —— aengaeude de ſoorte Ban Diſtelen die udemen. Waer unt merckelüůck genoeg blijcken kan / bat het gheen ecuerhande 8 as md deſe ſoorte vant Di die Ways hier met Den toenaem van Eriocephalus ben. € Ard , Kracht ende Werckinghe, Wat aerd ende nut · tigbeporse. teghenwoordigte Duftel hebben magh / is mp te rv * HS EL D lis: 385 Salamanta g sf dr wah kan often» rock ende teg ri —F K (ker waſ⸗ fen alg in De haben Ban daer de ——— oock ſom⸗ —— n — ——— ban herl witte dracpkend bers — —— en beeft uiet a wer Beele bladerin aca De ſtetien — pen hef —— blaveren upt de war boort) tang) fer ope Neel n-gbewapentsaen Deen fide grys / aen d” * met ten dunne bong bedecht ; be Dicke bollen ban De et bede vooren gewapent / doch met (oo Dichte wolat geno ebeckt } Bat be boorten maer een weynighoſten upt en ficken: tſaedt fchuptt muf? ſchen wo iachtigh getjatbeldam De {8 lang gh/niet feet ges befelt/ meet dan eenen dupm dick en brupn/ laugh chende / te weten Daer ſy in t wildt wa maer alle iaer vergaende daer fp ghefaept is : van bupten is fp Pan binen wit Hie ban de Groote kliffen {maeckt / fcpot Lobel s Die bit gewas in't Latijn Carduus tomento (us ** cude ſeydt Dat het ban —— tael nn we oer t Wordt; om —— ae bol van De bloeme boben kael is ljchenve cen gue⸗ vupne van eenen Manith —— — bat be bollen tn de ronde chen hooch grooten bel om kick —* *3 iu’ t miodin van fan ien Lo —— Dier te ande len niet eben abe bef daer een afie perte vaniende Roemtfe Carduus Gigeme / ende in witte hamigheytt wer — be welcke grenſins $honichs- krupue yecren ent mag eere rg str —5— in € jd oock in Arrops: —* De an — De — bam d Ban beft Di iter {8 foer ende tiet Ban —— } beguatm om eten ende krachtigh om de piſſe te iaffen/ als den felben Lobel betupaut. Baer upt vermoeden ſommighe / voel eenige keacht (oude magen Gebben om de ghe de blafe cnde nieren te ghene ſen / gelochers wijsg veele andere —* van —— fu be feloe mur ende bes bebonden. — gharm worden — RET: VL’ CAPITEL 4 — — — —— EE 7 EE Bte ged p van” — omt / „daer de ende on etiiochen van ghe⸗ utg oft Articiocken hebben ghe breede blade⸗ gen ghelneden / Bie wiet freien / ries Geel luttel ſtekelinghen oft door nijd / upt oe wen nen aſchverwigh oft witachtigfg van bere: he ved epen Bien komst Den feel Baart / meer Dan . wen Ee — — n e eenen vonden bol / eer⸗ else eeb —— — pel hebbende / te —* wan Serie feheife ffeven oft fehubben tfamen verga⸗ pert: de weleke open gaen ende haer felven ontlußcken / als de vꝛucht gheworden is ende bovenwaerts grden zijn/ maer onderwacrts ude Han binnen witachtiah/a tifvia ende pick # maer alg Den tfop Ban ve Deuce boven open gat / dan Hertoont haer de bl fchoone blauwachtige — vraephens daer nae voloht het bruvpn ſaed — — honen nm. men 31 A.D groote / Wijt en 15 á of AA “të Cruydr-Boeck Rembert? Dodonzt: | Ja haer moeder rutken / ende DE felise/mibtfgaders een kei eN stichaus oft Nxticiocken. finchghen tan de wortel omtrent den Derfft bijtonderg tʒ⸗ tick planten — b'aerde ſteken foo Columelia ende ſadius ong Teeven. — SNN Pe Nac: A. Dit gewas is int Latin Cinard gebeetens 5 e ende dat alleen liſck „alg fommige gelooven / nac be Affeen (int Hatijn Cineres ) diemen gitrent De Wortelen Leys | pm dat beter te doen aerven = Galenus heeft ijet nochtang in't Briechtej Kynard Körepe Shenoemt. In Viaurkrjek ende Peverruptfehlandt heetet Artichauits oft Articiockens in Pooghduptichlandt Strobildoen; in Ftalien Carcioene pe Archiocchi; în Spaegnien Alcarrhofa. Dommighe heb: ben’tint Watijn nae die Frantche ende Ataliaenfche nace men Articocalus ende Árticoca willen naemen. 0 B. we berwilderde oft verergherde ſtekelighe ſoorte van dít ghewas/ban fonunighe Spinofa Cinara,dat is Doors achtine Articiocken/ genoemt, ig van Hsalladius int Ka tin Carduus,ost is epghentlijek Diftel/ geheeten gewtefts; in't Italiaentch Cardo; in't Spaeuſth cardos; it Franfopg. Chafdons: Fuchling (ende beele andere met hen ) is van geboelen / dat {p den oprechten Scolymus oft Scolymos gan Miofcorides ig, Wan ben Scolymus ig Han bladeren den Chameleon. oft Be Spina alba ghelijckz ende beeft eenen feex ghebladden fteel/ ende eener ſtekeligen oft doornachtighen bleembol oft dacht. Maer fulchg en zijn noch de gemep= ne Articiocken/ noch oock de teghenwoordigheflekende _ rticrocken oft Chardons gheenfins niet: Want aligden — bol oft vrucht van de ſelve ſtekeligh oft met dozenen ghe⸗ wapent / nochtans en is den feel met niet Veele bladeren befet/ maer is bickWwijls kaelende bladelaos / oft meteen Blant alfeen oft met toee ten hooghſten bewaſſen. 5 Wan dele onfe Actietocke komt heter oer een met Dat ghewoas / dat Theophraſtus ende Plinius Cattos Kaye —_ « noemen; hoe wet datfe geen kruypende ende ter aerden ver ⸗ fprept liggende ſteelen upt haer wortelen voort en bꝛengt⸗ want ſy heeft breede ende dooznachtighe bladeren: ende de middelſte ribben Han haer bladeren zijn goedt eñ bequaem om eten/ te weten als de ſchellen oft buptenfte vellen af : ze gedaen oft gheſchrapt zijn: ende De Hrucht ie oock eetbaer - : in EEn : ; __, Allmen de wolachtighe oft baprarbtige Draepen/ midtſga⸗ is / grooter ende Dicker ban Bat Ban Onfer Vrouwen Die pers het laet / dat Daer tuſſchen ſthuüylt / untneemt eñ wech⸗ fiel? ſchuplende tuſſchen de wolaebtigge hayren / die in de worpt ende het vleeſch oft inergh/ dat daer onder is / enis vprucht belloten ligghen. De wortel is dick / tamelijcken ‚niet immer oft flechter pan ungeck dan het binnenfte EK ——— Oe) panden Lerghen Dadelboom oft Chamerrhiphes pleeght B. De Chardous / dat ig de Dtekelighe Artithauts / ziin te weſen. Ul twelche Theophraſtus ende Plinius ban van ſeer geloven ende ghelnippelde groene bladeren/ende hunnen Cactos dock geſtherven hebben, Maer tgene dat pack vañ gheſchelfferde — de gemeyne Artiriochen de keide Theophraftus ende Plinius ſchryben van de ſtee⸗ Deel gelijck : Ban Op verſchillen van de felipe alleenlijck bie Ten/ die upe de wortel voortkomende / haer leboen ter aer⸗ im/te weten / dat afte de hoeken der bladeren efidefchelf- denwaerts wederom bupgenende omilaen/ ende beguaent feren van be vzuchten met Leer fcherpe ende ſtekende har⸗ zijn om gieten te Worden / dat ſalmen — ht de dorenen belet erde gheraauent zijn: Waer Door dat {Pp verſtaen Van de midd elzeuutwen oft ribbeu Der bladeren; / den naem Carduus oft Chardons / dat ig Diftelen/met de welcke ban de bladeren felise verloſt — — gelijck men verht ende reden boeren moghen, — pieegh te doen allmente bereydt out op de tafelen te bzen⸗ g Platte. De Arttciockeñ noch de Chatdongen Waffen gen) de gedaente van ſteelen oft fifd-tacken ſrhinen te heb⸗ pie te lande van felfg niet/ maer worden inde hoven ghe⸗ ben. Dan het magh imiffehten wel welen / dat ſy in 5. aept ende gheoeffent. Sy groeyen ſeer welende geern in Hen (waer dat dit dhetoas in tijben Ban Theophraſtus al⸗ wef ontbaene oft omgerderdeende gheme ſte aerde; hoewel teentijch groepende gebonden wierdt) fommige ftecter up bat (p ín betten grondt oock beter aerden ende Weetdigh de wortel boortbrenghen / die haer ſelven op der aerden Waffen-konnen. De Chardons wozden {ulchsdoorfang- _fpzepben ende ombupgen/ ende daer beneffens nocheenen — ban tüden / oft door Dien/Batmen daer geen behooz⸗ hoogen ende rechten middelfteel boortbrengen: maer van hitke neerſtigheydt toe en doet om die te oeffenen Diede daer boort in Italien oft im Duptichlandt gebroght Artitiocken verenlchen. En 5 De/ Die Voortepde leegte fijd-tarken niet meer upt enghee ‚_s Tijd. Artichauts ende Chardons brengen haer ſtee⸗ ven. Wan de gerde ende de Locht kan leer veel tot Hever: Kende bollen ghemeulijck in be Dogftmaendt voort. _anderinghe Der rrupden Weren / als Theophraſtus ſeß Jen mart de Artictochien facpen omtrent tbeginfelban ve betupght/ende de erbarenthepdt alle dage Klaerlijck gee * -___FBep; in't waſſen bande Mane / indien het mogbelijck id: noegh pleegt te betoonen. Dan de woorden van Cheo ende de ſaden moeten op de bedden omtrenteenen halven phraftusaengaende ben Caêtos lupden alaug: Katoskd- Boet Berre Dan een in De acrde g rworden/ende dat ros, fepdt hp/ waſt nergeng elders dan in het eplandt Die — niet heeldiep : maer men moet de fader tuſſthen de dip _eílier; tg a eg ge | —* —— en, —— ende ter aerden liggende ſteelen voort; ende heeft . de N knokelen J nae € bladeren met doornen beſet: ha len mrgetmen Dat fact heel fachtelijck met aerde bedecken / ende —— — wat hitterachtigh van lnigeck ende GANA ee har — Allmen de tiop⸗ mogen in Pekel gelepdt oft bewaert worden, Weneffend per de ; ſaden — t oft bꝛeeckt / dan en lullen be pete lerghe aft liggertde fteelen brenght hp noch eenen an⸗ Wei / Die Baer van ke gheen dozenen oft fieke: deren fleelBoort / Prernierirkenië ghengemt / die oock bep pak chen, Oren eg ban bene of quaem is om eten / maer en f ——— — oock we rede wetend e Duptíche landen/mioetz er ee Worden : De vrucht ig doornach he  om neer douwen/ eñ baer veel aſſchen in't aenfien/ende ig oockrectbaer / nac dat de wolachtighe En — epgencjchatng ed van ben. Biden Daneibonrn At derge Palmer de inev moetmen de ionghe —— uptkens oft icheutkens van _brym) heel gljelijch, Defe vrucht noame ip Sal lamel Het vijfde Decl. in Sieiienoft/ (oe Plinius ſchꝛůft / Aſcalia oft ooch Afca- leros A'onanarss, alg Atheneus feytor. q Acrd, Krachtende Werckinge. De bollen oft vruchten ban det ghewas / bier te lande psbeutlgek Artitiocuen gez heeten” Be Weren de epnden Der rijclferen oft ſchubben dat is De onderſte witte ende dickſte oft gi hſte beelen van de lewe / inſghelyztuüs ooch de dn chyven daer de ſaden met de walatbtige hayzen baftin zijn/worden Dick: Wijls rouw niet Peper ende atm Wel foo Bichatesjls met bet Blerftij-fop gheloden ende met Peer wenmengtst/ aen bn lecker fpijfe ghegheten / ende tot berweckingheder Bleefeheliehe Tujten odebrupckt. * Inſghelüjcks pock foo worden Be middelſte ribben oft zenuwen Der bladeren / door neerſtigheydt ende kouſte Ban De hoveniers Wit ende malſch ghemaeckt zynde Hoor een groote fonderlijckhepdt ende leckernije met het baut- Ket op ida / Ende met Peper ende Doutalsde rouwe Artitiocken felbe geheten. … Boch het voedfel oft fap/ Dat van defe Dingen komt en is niet goedt / maer onpriſeluck; ende doet geen goedt bloedt m den lfve groepen. Want de Artíctache heeft ven groote overbleedighepdt van gatachtige oft want boet tighepBt: ende haer ſtoffe is harder; luſcke dat upt de ſtof⸗ fe oft vleeſch feltoe ban de Krticiochen grof / fwacr ende melancholijck bloedt pleeg) te groepen : ende Lan het lay Der felwer anders niet dan Geet ende dun galathtigh bloedt Komen fal/ ale blucht unt Get felrijben van Galenus hb. De aliment. facultat. Dan op datmen daer min quaedts van ghevoele / ſoo ſalmen wel doen / midts De ſelve vruch⸗ ten hever gheloden dan rouw te eten. Maer de ribben oft nuddelzenuwen der bladeren zijn veel harder bau ſtoffe dan dE voorſeyde ectbatre Deelen van Dit tegenwoordig ghewas : daerom doen fp ooctt rouW ende [waer melanctolijtk ſan oft bloedt in den lyfve oepen ; ende hebben veele windighe oberdloedigteden in ij Es — BIJVOEGHSEL. E ghemenne Articiocken bieten hier boortijts oock Pityacan⸗ tha ( matr gualijck Pyracantha ) Garduus Pineus, Strobilus, Carduus fatiuus, Pherufa, Arocum , Alcocalum : in't Spaenfch Heeten fp oöck Wel Cardo ende Cardos de comer s itt Fraliaenfchs Beck Cardo, Carcioffo ‚ Carcioffolo ende Articocd ; in't Enghelſch Ar- zichoques. Den naem Cattos ig niet jalteen deſe Arriciocken ende be foorten ban Caerden ghemepn/ matr wordt oock de Xyris oft. Wantlups-rrupdt medeghedeylt. Bedensdacghe vindrmen Daer oaenoen foorten ban / in grootte / leughde / rondightpdt / Berwe MD ſmaeck: ſommighe zu ſtekende; eude andere cn heb⸗ gheen ſtekelinghen oft doornen / ſuleks ale zn De glene Due irt icilien (ſelfs mt wilde ) Waffen; de welcke be ſmaeckelyekſte zijn om rouw te ete te eten-zedan om te Geden zin De — — k o m/_ont Dat fp veel meer lee; bben; ſultks als prs — | Bobet — ud or reren noemt / in’t Latijn Cynara maxima, ex Anglia delata : ende Defe pet platte Befloren hoofden / Van achtien oft büpmen De torde/ ende ſos Dat eenen hol eenen Kerel bult / alſmen Die ſiedt: De fchelffers oft kliſters ban den bol ER zn niet langhworpigh gelijck d'andere / maer zijn boven breedt, in — — fe deelen uxtghehoolt / hebende een fcheryt pinneken oft doornken in de middel. Maer noct veel grooter zjn de Turckfchê Articiocken , Die Pieter tlaindt De Jonghe tot eta ban Conftantinoplen ocffende : ban welck ſaedt hem oock 3 groote vꝛuchten vosrighekomen zyn in —— — te Banauw/ tot groote verwonderinghe Van de ghene dieſe geu⸗ ſche uwen. Boots foo zijnder Articiocken bie tamelieken gtoot nde langbworpigh sijn : andere zjn rondt ende befleten / groet oft toodtachtigh / fee nut om gleftooft te cten / hebbende blas Bers onfcherper dan De ghemepne A chen : want de ghemep⸗ ne hebben klepnet / opene ende meer ſtekende hoofden / als Die ban de Carbong. Maer alle defe bevanderinghe komt meeft ban De oeffeninghe ende neeeftighepdt diemen daet toe Doet : als in De Hoeeken ban de Lanttwinninghe in't langh befchreven ſtaet. Want Boor allen moetmen toelien/Dat het ſaedt niet en wordt met De purckt nederwaerts gheſteken in’t facpen : want daer fouden Kromme kiepne ende harde bollen ban komen. Oock falmen het -groffte ende grootſte (att herkiefén : wel ie’t waer Dat het beter ig Be ſcheuten ende tacken Dan 'tacht te planten / om Darmen Daer eer bruchten af heeft / al ist faccke dat het Turchfch ende ligenfch ſaedt bant felbe iaer volkomen brmchten boots zengbt. Beide breken” afie maenden eenighe iougbe fcheuten van de Irtit ocnen ende ffekenfe im daetde: ende Daer Door komt bet bp/datmen in beele plactfen gan Italien op beefchepden tüden Beg taers. goede ende ſmaeckelicke Articiocken heeft. Om te aecken Dat De Articiocken fonder Doomen oft flekende puncten groepen / worden fommighe tſaedt tegen senen ffeen/ als ern (7 Deele abefepdt ie / ende fleken Dat in de Wortel ban Katrouwe. bete feaahen/ Bat de Artitiochen welrieckende fullen Worden/ — bet faent.Dyp daghen iangh in fap ban Telien oft Koolen / Het vijf en-tvvintichfte Boeck. _ f13$ oft in @lie van Barpens oft van Lavender: oft eenigty ander met? riechende fap Wepckt 7 ende 'rfelwe vaer nat Droogbt ende plant: Macr ſommighe feggtn dat bet farde in de Olie bederft. Op futien Den vruck ban den k auwerboorn hebben 7 i9't bat gp ten gat in tenen Bakelaer maeckt, ende dart in Bet facdt boet, ende ban tn a ade flecchie. Pp fullen foet wefen/(s°t bat gp tiaer in Mekh —* weptken / 'tfetve twee oft dabniaci veenteuwende ; oft in Bos nigt: maer bet moer gbedroogtse zin eermen’t plant. « De Drekende foorte van Articiorken/ De welche ban felfa Godeptsoft beranderr is van De Arriciocken bie in langen rdt niet Bheoeffent oft ghebavent en zjn / heet Cinara acura vaft Scolymus acutus, als ſommighe mepren; emoe Scelymos Dioftoridas; wel ——— tenen *— Soolymos Dioſcorau 4n't laet» Boeck be t. Cluſius herftſe iu ve verve landen ban Portuga) van io Een Soo edes ! groepen. Op waft ooch in Italien / daer fp fomtyors b J — Pp * lauwe ) ſomtodts purpurt: ktp ots Behalven de fe foortt befchrjft ons Lobel een fooyte ban Wilde Triciocken omtreht $itontpelitern wodtrenbt/anvact boor cen foors te ban Chamaicon @beheuden / ende Darrom Ban bem — Monfpcllien(ium glebgecten : De welcke is een Diſtei bol flekende Deopmen / Den Arehenden Bcolpmas oft € ardens beel ban ger — gelich/alleen bat verſchu bebbendesDatfe (malier ende der⸗ Ber pan blades is / cude met deel meer Doorten befer. Bip heeft gock heele aerdighe purpure bloemen voi woluguepot: ban be bots ten oft Appels zjn de helft ieper dan bit van de Articiochen. — plat / als Dat ban den Cartaimus oft ban Onſtt V du⸗ el, Andere Spaenfche Wilde Ärticiocken; han € ute Cynara filue fris Barica gheheeten / Breng yt-upt tet opperfte der wortelen vetie ghe ſnippelde oft menigtbutdrabtjck veedeptde bladeren /Die fiches gb oft eormachtigh gn / cen palme laugh / oft langber/ aen de bovenfte Vde witachtigh gen de onderst groen: baer muffeben rpft tenen fibben feel, grofachtigh) bijrae anderhatben boet hoogt bp Beurren bewaſſen met dittrrbeldcht bladeren/maer klepnersin fons derhepdt bp het tfop : 'twelcke tſop cen Dichtebrigh botieken braegbr/ ban beele doorndchtigbe fchubbern oft chelfferen ges thaecht ; datt ten bloeme uptfprupt / ban Deele blaùtwe peerfche aepkens ver ſameit. Builieinuis Bolus heeft die crupot bier te lande Droog ghebrogbt. Aguocinata, bari be Eanbigt(che herberg alfoo gendernt; tupght Belloniug/ is cen mebdefoortt ban Wide Artictocken. De wortel s anberbatben boet langh loo Dick ale rend mand been/buprenen binnen fwarts; Die in de Apotekeri van Canditn boor Cottus Indi cus Verkocht wordt. De facdthoofben zi ale Articiocken. De bloem is meeft wit / ſomthdts peerfs/ foet ban reuch. T fepde woꝛte len zjn Die bart den Witten Chameleon ghjelgiëh; mact be bladeren portbeken bie bari Den watten Chameleon beter, Anders komt Dit gewag fret Wel ober den met bie foorte han Wils De Artitiocken diemen op beele plactfen ban ratten vinde, „Articocken onder d'aerde is Be Wortel wart etu Indiſch ghetwad bier nae befchjeden. EN. ; ‚ Cardaus Madagafcârenfis,Carduus Peruuianus ende Spina Guia- henfis , ad ootk mideſdojten bart Actictochen / bp be Indiſche crupden befchicven. — Chardonnerette van Vranckrijck is een gheſlatht van Stolp⸗ mus / oft ban Vemde Diſttl. Noch van de krachten. De hollen / vruchten oft appelen ban befe Diſtelen / bat is de Articiochen) zjn Watm Batt notuten tot in den twetden (als Galenus ſchryft aft in't cerſte bar ben derden, in en. — als fp rouw t laderen ban bit ghewas / ende ghebert Be brouwen biet oncen ban Dát fap te drincken / om te Weten oft fp met kinde zjn: bant De ghene Die ſwangher zón / (llen dat fap ban ſtonden arn obee gheen: ende De andere bjoutwen fuilent ins ES ‚ , p : De rde eers epen dolwaſſen ſtrelen ín DE bebe en ve /becdrijben h- * — — —* in Wyn ghefoden ende ghedtoncken/ je goebt teghen de boppe lpiffe ende De ghene Die hum water qualgek konnen maecs Ken} ‘tsp boot pocken / tzy boor andere oorfaccke :“oock gheneeft fp be water fucht : want fp iaenht af dooz oe pifie allt quade vups ligbepdt bes bioedts / ende boer Dat water flincken ende ſwaer ban reutk Worden : ende fp verdrüft oft betert midtsdien Den ſtanck ban De opelen ende ban’t gantſche lieaem : tact toe oock feex goedt is De felve Wortel gheftooten ene op De bapt ghelepdt / oft Daer mede ghefterken. B De felbe —— be nn oer eet jn alle quade rups díighepdt ende ſchorfthepdt opg en. — —— van Italicn eten oock de malſche ſteelkens ende dt appels oft bollen Ban De Wildt Artietochen / die no fongh zjn / ende noch gheen bloemen en berroonen … ende fp zún Boorwaer niet quacdt ban fmacck) rcruw met Peper tet in De winter oock Wel de onderte fB ne —— 136 ſtelende bladers van de Cardons | nae dat fp met aerde bedeckt zón geweeft/ende bevept zijn als De Witte Endrbie/ghelijch Dodos. neus.oock bermaent. An Italien gheven fp De felbe bladeren als fp nach iongh ende maſſth zin de Eſels terensende oock De Liorpen/ die daer goeden fmaeck in binder, 7 We Wilde Acticiochen van Tangiuedock / daer Lobel ban ſchrüft / te wéten de bloemen daer ban, ger Die in Witte haprigheydt berans: Deren/ wozdert ban de Tandr-Aieden aldaer afghepluckt om tmelek fe boen vunnen: want nerghens elders toe en Worden Die daer ghe⸗ rupct/hoe wel (p niet onliëfek ban ſmaeck en zin/eft de Articioe⸗ Ken niet ongetójck. °@ de Cardons in Italien oock afgheplucht. De Wilde Articiocken ban Spaegni lieden te Sivilien ter marckt ghebroght: ende ban De borgers niet min gheatht dan De Tamme oft ghefaepde Acticiocken. „De Agriocirara oft Wilde Aeticiocken Worden ban De fehaep- herders ban Candien oock vouw ghegheten. u HET VIk CAPITEL. * Van de Diftel mer geele bloemen. HEE Ghedaente. Ë Diftel met goudt-geele bloemen/in’t Latijn, Cat: duus Chryfanthemus ghenoemt / gheeft upt haer woz⸗ tel fomtijtg veele ende vertcheyden recht opftaende roude ende ghetackte ſteelen / bekleedt met lanabworpighe/ fchoou. groene / act beyde lijden diep ghefneden oft ghe⸗ erfde/ ende aen de hoecken met ſcherpe ſtekende dorenen befette bladeren: upt den oorſprongh oft ſchoot Lan welc⸗ Ke bladeren komen de bloemen voort / upt cen kleyn gez „fchelfert hoofdeken / ban Beele bladerkeng tfamen ghe⸗ oopt ende Gergadert/Dan ghedaente de Cicozer-bloemen ——— gaudt-geel Ban verwe / als voorſeydt ig: ende daer hae volaht bzeedt ꝓlat ende kafachtigh niet leer groot faedf / in geen Wolle-sft hapy ghewonden. De -Wartel is langh / ſoo dick als eenen vingher / foet ende malſch oft facht ende bequaem om eten/ daer Be Verckens vdoen eer groot behagen in nemen. Wt dele Diſtel ploeyt ger meickachtigh Wit fap/ als dat tzy in fieclen /’tzpin bladeren-oft ín eenighe andere van lijn deelen ghequetſt ft ghelneden Wordt. : Cards Cherfanteumus oft Sulde Diſtet. * — A zele Gonen van geoeviandt bambzemds faam beant: @ot den ſewen epnde worden De blormen batt en worden ban de landt⸗ _ feer langh ende dien Bꝛaeckmaendt af tot in den Berfft Ben lelven Scolymus Bock gens sena be bortvan Beene) DEE Cruyde- Boeck Remberti Dodonzei.. Mnder ghedaentt Gay Sulde Diſtet —* —⸗ men, Dan Petrus Bellonius ſchrijft / datle veel ende ober⸗ vloedighluck groeyt in het eplânt Candien; ende dock beet ghebouden wordt op Berichepden geweten Ban Italien Clufius ſeydt / dat hife in Spaegnien / ende in ſonderheydt in het aijck van Caſtilien /op de Velden ende bouw landen Moutpelliers / doth niet ſoo Heel tacken uyt de wortel bin std boogber opſchietende. — ¶ Tijd, Dit crupdt heeft in de Gowen ban dele landen int iaer heath, te weten Ban de Naem. 2p noemen dele foozte van Diftelen in't Kaz tn Carduus Chryfanthemas: hatte ot —— Te bloemen / oft Gulde Diſtel; oft oock wel in't Latijn Scolymus Theophrafti. Mant/mae mijn foo is 2d ban Eheoppentkus: en (rgene/ aat aftus; ghemerckt Dat al 't Dat bp ín lijn 6,ende 7. boeck van den Dcolpmus ſpreeckt met dele foozte van Gulde Diftel gantíchelijck over een komt: Wortel/ ſos Wel vouw als gefoden/ig fp gtoot ende hardt wordt. Theodorus Gaza noemt Diſtel eygent ljck —— —— uus Def ga 1 Bant 21.boeck: Scolymos , fepbt hp / is oock een ſote —— de weicke ndgn A —— an de Ácorna ende lis, Baer ín verfchtte / dat haer unen fchint te gheen — ldaer ch te. je 5 hpa Be foorten Lan De phyllacantha evardrarde, Dat is Die [oor ten ban crupden/ die doornen aen jen bladeren ter: Á etende ende tellende / ten laetſten daer den Scoly en toenaem Leimonia, Brieckteh ZxavuG- ij Aespeovle, % A ghebzupcht; ende is Haer andere Leimonion, — ———— egelien heeft / ende oock ín Wranclirijckomteent / " * A ghewag den -oypzechten-Scolymos - eere Srolpmue / fepot he / bl ben Domer:endebee — —* — Peas din fie zijn: de ende bequaem „am t'eten ;_enbe gheeft een melcharhtgh fap ban haer alg — —* Het vijfde Deel. ten purpure bloente boort te brengen / die tuſſchen haer ſte⸗ Kelige doornhens tact grijs wordt / ende Dan met den Windt wegh gedreven wordt / als bricht unt het 23. Caz pitel Bant >o, Boeck, Weiche foorte van Dtolpmus (on- der tWnficl merchelnchen peel verfehilt van Defen onten Carduus Chryfanthemus oft Scolymus Theo » bact Wp nu Lau gaudelen. Doedat hier upt blijcken kan/dat- ter tWweeder bande ſoorten van Scolymus bp Plinius ber: nge ss Oe met ectbacre —— ende een ander met pecrſche men / die in ftupf kens pel ——— pi oft gupchelbap: Dioſcoꝛ ides beſchꝛijft oock eenen Scolymus : ban die en komt met den Scolpinos ban Theophraſtus niet ouer een; Bach Ip is cen ban De twee foopten van Dtolpmug daer Pliniuis af vermaent / als hier nae Klaerlijcher blijcken (al. Maer om tot onfe tegen\woordighje Guide Diftel weder te keeren:: deinwoonders ban het eplandt Candien noez men die hedengdaegijs Afcolymbros , den ouden Grieck- chen naem eenighfing behoudende oft nacvolghende: de Ataliaenen/te Weten die van Ancona/noemente Rini ; bie ban Aoomen Spina borda ; De aegniaerts Cardon Lechar. ommige heetenfe op’t Gꝛiccaſfth Glycyrrhizon „ Dat ig spt Latynſch Dulcis radix, op't Nederduytſch Docte Wortel; om dat de Wortel foo goedt oft foet ende aengthez staen Van (maeckt ig, Andere Willen fegghen/ datfe die oorte van Eryngium íg daer Degetiug in Ärte Vererinaria Ban Bermaent: Dau (np zijn daer in feet bedragijen oft verz doolt: want het Eryngium albaer van Wegetiug aldus gee noemt, en 18 anders niet dan ong Zee-Erpugium daer wp Kier nae Ban handelen ad € Aerd,Kracht ende Werckinghe, De wortel ban deſen Stolymus oft Gulde Diſtel / nůdtlgaders haer teere ende eerfi-fpruptende bladeren/die bichWijlg in Cprfe/tzp vouw %3p gheloden/ gebrupcht worden als voorfepdt is / zijn de niaghe redeliictten nut ende behulpſaen: dan ſy geben heel Tuttel voedtſels; ende Dat felipe ig dun ende waterachtigh/ als Galenug betupght. Plinius ſchrift dat de Wortel van Stolynius leer gepreſen was Ban Eratoftheneg/ ed datle ſeer beguacm ig om vande arme liedẽ voor fpute gez bꝛuytkt te Worden: ende hy ſeydt daer noch meer toe / te weten Datfe fonderlingen nut ende beguaem is om de pil fe te verwecken cude doen lofjen Bp ſeydt ooch/datfe met Edick bermenght ende Lan bupten op de huyt gheleydt oft geſtreken / alle placken/ malen ende ſproeten verdzift ende doet Bergaen ;-ende Dat ſy met Wijn gedronchen/ oft ghe⸗ gheten / den menthe bij — luſtigh maeckt / als Heſio⸗ ed beed Nleeus betupgen, Bpleptoach/ dar een once van Dele Woztel van haer middelfte oft mergh — zijn⸗ de / ín dap (loopen geben fievelien Wijn Han Falernen ghe⸗ foden tot het derdeBeele toe / ban de nuchjteren — nae de badſtove ende oock nae de maeltijdt dp kroeſen „3 feng eltke reyſe gedz or en flanch endet van de ot tert ende Doet vergaen. Welchie laet⸗ fte woorden Diofcozides van fijnen Dc ooch ghe⸗ eydt eeft : ende ——— bet datle Plinius oock _ghefrhgeben/ ende linen Scolxmis toegelcheeven beeft BIIVOEGHS EL. — Fe ban Montpelliers hebben dit ghewas boor Geele Meer aengeſien:daerom heezet Lobel Eryngium luteum Mont- D — — Atchigenis ft ——— Vegeuij,nae't ghe⸗ eer- Boeien ban 5 an ace! ber ra, za * fi et De eerſte ſchilderte hiet ban Dodoneus ges —— Dpaenfche fooste — pas/ Scolymus Theophrafti Hifpanicus:mâct De tweede ſchildethe ig van Die ſoorte Die in Kan Waft/in’t Latijn ern nage Nartbonenfis. * ſeydt / dat bet ſchünt dat lymus — nit thent en heeft. Gp ſeydt oock dat De ghene die omtrent⸗ — beelt : boo: Ban Been 5 ——— ——— vi “aen ben -erkant bank angueuoch ancher- 5 ice 0 jiepbt s. Wader die vandom den fteel ffaen/ beneden je lanaer! feer Doncker groen/ende Daer met melckachtiz x Dee al met foo Deel ſtekende doornen bes en hie Ï ag; > ; * — 1Iybum Drofcoridisverfchilt / als € 5 3 en Rt id * ts B aft lechar, Dat — es k oft In Dicilien langhs Den gantſt ant bindt, EE ï ———— — —— ghebeeten. Hee vijf-en-tvvintighfte Boeck. 1137 Senigte vermoeden dat het de wagrtel Chara te7baer Julius Cefar fou volck eenen todi lanat mede Onderhtel. Andere Willen berfches h dat bit anders nict en ie ban De Erynge ban Pliniugs die oock slyeymrhizos oft Soete-wortct ghenormt werdt : ban Plinius mMaccht daet luttel woorden Lan / Dat tet fele miet Wel te webers —* —* — te ouden en i —— ben nacm vmus, be Articiocktn ſthuntn wa oude taden Lp fommigt: oock foo genoemt te sn/ende haer Wilde foorten; ale oock De Chardonneretre Der Ftanfepfen ſchunen van De befcije inge ban Den Scolpmus foo bremdt nict te efen : nochtans foo to:den Scolimbri in't Giiechích ende Frattacnfch ghcheeten) niet atieen be boorfcpbe Guide D tfteten ende Articiocken , maer oock de foorten ban Kancker-Wioemen/ ende alie De eerfl -uptfpruptende faorren ban De Cichorepachtigte erupden / ende oock ve kruns-Difteier oft Erpngium/ ende Bondts-rongben : maer meeft de glent: die noch mals ende vetbaer zón; fuichs alſſer in Die Boeck berſthep⸗ Den befchieben worden Noch van de krachten. Ce Salamanta / fepbt € luis, worden De ionghe fcheuten met be wortel van dit Gbetwas rouw gheven oft met bleefch ghefoden : ende met bet mctckactyrigty fap ban De felve Boen fp het meick efamen toopen ende vunnen. Op ghebauptken be bloemen aldaer oock om ’t Daffeaen mede te bermeerderen oft te berbalfchen ; ’twekck andere mer De bloemen ban Carramus plegben te doen. In Sicilien Worden be iongtye witte ſprunten midtfgaderg De wortelen oock rouw gbegteten/ maer meeft ges foden; ende zjn ban de Grieekenydie daer woonachrigt * [boog een ſonderling he leckerntje gehouden; alg oock bande € andiots ten/ mibtg bat Dit ghewas in Candien feer ghemepn te; als Wel lontus berklacrt. BEKEN TLT GAD ETE kh. Van Carline ende Leucacantha. Eik Gheflachten. arline íg t\weederlen van gedaente/ D var menen een eed * NEerfte oft Saoole Carline. —— q Ghedaente. 1, De Cherwortel oft Carline heeft lan⸗ ghe / Gmalle/ rouwe ende feerdoornachtige bladeren/ober bepbe fijben biep ende ín Gerfehevden kervingen gelneden / ende aen be hoecken met Garde ſcherv · ſtekende dgornen be⸗ fet / ende in de middel fomtijdte roode ribbekeũs hebben⸗ de tuſſchen be weicke eenen ſteel voortkomt / omtrent een * oft meet hoogh/ met gelijtke bladeren bear” fen : Daer op Waft gemepnlijck cen eenigh vondt pl — leben / bloemknopken oft hoófdeken / FONDO ten ende alom met ftekende Dozenkers * 1138 Ranie lnoeſteren hefet; twelck bovenwaerts in't nifdden Wijdt opengaende ende lich ſelven ontlupckende/ een bree⸗ De blocme vertoont / in haer nuddelſte kruyne ban veele dracpheng oft hapykens tfamen bergadert/maer rondom met Blepne langhworpighe bladerkens onringhelt; de welcfie bich wijls witachtiah ban verwe zijn / Leer ſelden roodt : ende ale die bergaen / foo vindtmen tuſſt hen die apykens grauw fimal ende Dun facdt. De wortel is — lemarsiab eenen bingher dick /brupu oft ſwartach⸗ tigh ban verwe/foo voos ende ghekloven / datſe gefpleten oft in ſtucken ghelneden ſchint te weſen; van reutk ſterck aft lieffelhck / ban linaeck wat ſcherp ende wat bitterach⸗ tigh ende heet op de tonghe. Tsbeede Carline. — = 2D medeloor te van Carlina en Geeft gheenen ſteel: Han haer bladeren zijn oock ſeer doornarhtigh ende fteken- De / be bladeren ban de eerfte bijnae ban ghedaente gelijck/ op der aerden plat verſpreydt li de : daer tũſſchen fpyupt een rondt bols-gewijs 1 oft knopken / ban bupten dock doorznachtigh alg dat Lan De Voorgaende ſoorte/ maer grooter: het welcke felgen bobenwaerts ontiup ende opendoende/ cks ooch een bloe⸗ oe te gen, enght ; — — van a hayrkens ghema / rondom met rood: /-fomt be aneh met witachtige blanerhens omtin ende beſet is. De van Defe ſoorte ig oock lã sorpigh roudt./ ende ban reuck / maer wit ban /uiet voos oft gheſpleten / maer vaſt endefghelifbigh/ ban (maeck oock niet foo bitterachtì —— ijd € Tijdt.De bloemen an defe Tupken haer felgen wijt upt Weder is: maer alg het du, en etos onderaan 6 fi bien en Ger À vs ni u. Cfi dit bl gefchiet gemepnlijck in Bopmaent ende tende : Hir langebac na eben Te balen — ende daerom niet is Cruyde-Boeck Remberti Dodonzi. ¶ Naem. 1, Bet eerfte van Defe twee crupden wort op't Latnſth Carlina ende Cardopatium ghebeeters ban fommighe oock Carolina; ende dar nae den Boomfeen Kepler karel den Grooten; Wiens bryghevolek met de wortel ban Bit cruydt van de pelt genelen ende betwaert gheweeft / foo men ferdt ; in Doegbduptfeblandt hie Eberwurts/ dat is Everwortel; hoc Wel Datfe in Peder buptfehlandt ende in Pranckrijck / ende oock in andere landen met den naem Carline ghenoegh bekent ig. Dan om deſe fooyte Ban de volgende te anderiehepden, fa mente Eerfte Carline, Goote Carline oft Eerfte Everwortei moghen noemen. Hp is de oprechte Leucacantha pan — * Diofcorinee/ it Grieckteh Leucacanthe Aevrardôn gehee ten. Patick ſultks vermoede / doen haer Wortelen / die bit- ter zijn en ſterckz ende oock haer andere krachtẽ / de weicke met die Ban De Leucacantha gantſthelijtk over een komen/ als het hier nae blijcken ſal. Voorts foo heeft de Leucacan. « tha noch ettelijche andere dorth onepgene ende beftaert nae⸗ men/te weten dele bp de Griechen, Polygonaton, Phyllon ende I{chias ; bp de Komeynen Gniacardus ; bp bie ban @ofcanen Spina alba. Sy verſchilt nochtans van de Di- ftel/ Die van Eiofroydeg Acantha leuce A 'zarda „eur Dat ig Spinaalba oft Witte Diſtel / gendenit is: Pan de welche bp bofonderlijck ſchrijft / ende haer andere eyghene Grachten toeſchrijft; De welcke ban de Grachten, Die hp dele Leuca. ‚_canthafepdt te hebben, feer heel Berfchillen, 2, De ander ſoorte noemen Wp Tweede Carline oft Eeede Eperwortel/ in't Latijn Carlina altera: wantde nieuwe Crupdt-befchrjvers houden haer oock voor een medeſoorte van Carlina, ghevende haer den naem Carlina humilis oft Carlina minor, batig Leege Carline ende Llepe __ ne Carline, Te gene/ die bepde dele cruyden ín het geflacht ban den Chameleon willen begrijpen/ zijn leer bedrog hen ende Herz Boolt, Want in Ftalten/ Duptíchlandt oft Branckrijck en Waffen nergens geen fooyten ban Chameleon, als ghe: noeghſgem blijckt upt Petrus Bellonius in lijn cerfte … boeck Singularium; Waer Yp dupdelijck ende merckelijck te kennen geeft/ hoe groot erde hoedanigh onderſchil datz ter tuffchen de fooyten Han Chameleon ende Carlina ig; tw dock upt De helehajbinghe Ban den Chamzleon hier naemaels openbaer fal worden. € Aerd, Kracht ende Werckinghe. an Befetwee rup: - Ben Wopdter niet meer gefocht ende — Ban de woz⸗ tel; ende Die Han De Groote oft cevfte ſoorte Heel meer dan die Ban de andere : Want (pig Geel birterer ende ſcherper van marck dan de Kleyne / ende is verwarmende Van aerd/ Berre ghendegh ín den tweeden graed/ ende droogh tot ín den Derden / midtſgaders e dunnigheydt van deelen ende fijnighevor ban fioffe daer bp ghevoeght. Dooꝛ deſe boorfepde kracht / ende oock door e an⸗ dere verborghen ende niet foo merckelijcke eyghe Doet ele Wortel het ſweet voortkomen ende u 1 ſy doodet oft ft de wormen ende onghedierte bande — darmen : Wederftaet oft oberwint allerhande Lergift ende fenijn : Keert de Mmettelijcke fiechte oft peft ban den men⸗ fche; ende maeckt Dat de ſelve aen ong niet vatten oft in ong gheen ſtede grijpen en fal konnen: ſelfs oock als ie⸗ mandt Daer mede beſmet oft bebangen is/ —— hem volkomentlijck daer ban / te weten als fp hem eerfte ban de fiechte met dranck oft Aad Wordt; eer dat de ſieckte haer plaetſe mi berte ban Hen krantken oberwonnen Heeft, De lele Wortel van Carlína in ben mont geknauwt / Be pijne ende weedom Han de tanden. 4 oock alie. van —— welche den tanbt{weer verdrijft. Dele wortel ig vork goedt eghen de verouderde pp — ——— —— in — ct takt bacr defe Woptel ín gE Gani? 1de her borgen geaupeke gnel isk —— Het vijfde Deel. De ghene die Lan binnen gequetſt oft t Den kramphebben : tot de felve — — en fap feer goedt gyedzonchen. Di zijn de woor —— ziyn ben Lan BIIVOEGHSENT.: s Ak is't facche bat Dodoneus hier betoont / dat de Carlina h. tweederiep is / cen met fteel/ ende ten fonder ſtetl nochtans gepot Lobel Dat Die twee maer eenerande gewas en zijn / bep Be ecnetlep wortel hebben / ende oock bepde cen gtes wormituckte'ende wat aoorfehjnende qualyck rieckende Gom id Geen : ende / Dat meer fo / dat upt cen wortel gekomen ts Deen vepfe cen Bloeme mer den fieel/ een ander tepfe Conver fiel, Txoelek Camerarius oock beveſtight fegghende Dat De Carline / dre van't deldt im de boben ghebroght is / ghemepulgck het eerste iaer De Dlotime fonder ficel Boortdeengbt/ maer het twoeez ve iaer eene ſteel kryght. Den ſewen Lobel bekent nochtans, dat ve gene Die fonver feel ghthonden wordt (re weten mffchen Zufpruck ende Treuten / ende oock op D. Bernaerds bergt) be Bioeme biermacl grooter heeft Dan De gene Die den ftecl Heeft. Clutus fendt / Dat bp deſe twee foorten in Ooftenrijchk veel ghe⸗ bonden heeft / maer dat de foorte niet den ſteel is / hebbende ven ſteel eener voet hoogt / ende beel fn . bande ander/ kleynet knoppen ende bloemen : dan dat gen de fer Doormachtigge ſtekende bladeren Gebben / Ende ⸗ de eenerhaude dicke / bupten bꝛuxne voo tel / met Pen Dicke fcho: fs fe bedeckt / anders dan Sodoneus Biet ſchzüuft. Den ſelven L luz fius noemt De ſoorte met Den feel Carliaa elarios „ende oock Cha- maleon albus vulgr« ende Be ſoorte fonder fiecl-noemt ip Ixia heophrafti, ende Chameleon albus Diofcoridis „om datter veele zjn Duc De felbe voor foorten ban Chamalcon houden + Daer Lobe gen ban is den Welchen noch zen foórte ban Carline beſchruft / Carlina minor, Dat ig Kleyne Carline, gheheeten / in't Latin Car- duus acaulis Sepreacrionalium, Cl leon albus Cotdi, ende Cha- meleon cxiguus Tragi, op de heudels Van mar arm” / ende acn De kanten van De achers in Picardie ende Walſch Federlandt groependel Bander ban gedachte ende bladers ghelgek: an Dat De kerven boter enge minder zjn; De Bloemen purpur ; ende de bollen/Die van Be ghemepne Diftel ghelck / deel ſonder fteel/ ende altemers ens. Ciufius Geeftfe oock in Ooftenriek ghe⸗ fe baupner groene bladeren ende fachter doomen heeft Dan de ſosꝛten Van Bodoneus beft : ende uoemt{e Carina minor purpureo flore : ende ſepot oock datſe (ams mighe voor Den Chameleon Theophrafti houden. Fabius Colum? na rupgbt/dat De Ghemepne Carline op De tfoppen ban de Apenz ninbeeghen waſt / met een bleeckgeele ende met baerdekens ghe⸗ Krooude bloem/ ende niet pterſch / ais ſommighe Die fchilderen. Bu fept oock / datſe fomtijtg eenen Meel heeft: maer Dan en hlüftſe nimz mermeer leeg / maer heeft fmaller ende ſtekeligher groene blade: ren: De bloem Heeft klepmer witachtige baerdekens : binnen in fraen purpurroode Gloemkens/ Dit geel wordẽ eer fp geel wijt open zn: ‘tweich oorfaeth is datmen mepue/dat fp beefchepden crup⸗ Den zOn. De Gepren eten De hoofden ban dit ctupdt / als het ſteelen krijght. p k naemen bp Lob weten Chameleon albus Fuchfij Chameleon nìger vulgaris Herbarioftun, Helxine Pliniana An la — Carina Herba rc, Carlina 5 lina i int Mylcle Thiſtle. Sn Itauen ende Branckruck Geet fp sock (£ ;_Cameleone Gianco , oft Cameleon blancq; in pints oft Cardo pino, met eenen naem die andere ghemepn is. abius Columna ig oock ban gheboelen/dat Des fe Carline anders niet en ig Dan De Spina Ixina bande ouders / Die Cproptraftus Ixine get} ende het gheſtoit melek oft De goms me vaer van) Dittel-Maftick, in't Stiecktch A maer Plinius Geetfe Helxine , qualck / indien (Gn boecken niet ——— — ——— hd — — an⸗ ——— — { al ü etcons als Theophꝛaſtus enve Plinius tupghen. re ot b biet in ban den Chame ieon / Dar fp in beten facts ôi paer gomme heeft / ende Den Éhameleon tuffchen den oor⸗ fprongi der bladeren fact Ixia ís / di warten ee — — mede⸗ dt / midts datſe JO raaten: maer eygheutluck is Ee Di hakt van cen bergifrigge wartel /_van bepde De foor: ten ban Cameleon verſthillende Sommighe mn dat De Carline De Suchaha bande Moezen is / and t Larijn Spina Arabica Spint Acgypria, twe Gieckſth Acantha Arabica, Acantha Acgyptia ende Acanthis gh 3 De welche veel herz (chit van Die Sping Acgypria die bier Hat met naeme ban Acacia befchreven fal worden; ende gheen ) maer cen iftel ig: dan De fefve ſchhut de Spina alba, boren ban Ons ver maent/ beter te gijeljcken/ ale Zoielberaont. In Puptfchylan ct de eene ſoorte van Carline Weiz Eberwurtz, Dat ie Witte ver- wortel, De ander Klein Eberwurtz,ende Petite Carline imt franfops. Maer aengaende Dat DSodoneus onfe Carline boor Be Leucacantha:Diofcoridis houdt } daer ig Lobel heel tegen! ſeg⸗ ghende datter gheen Diftel met de Leucacantha Beter ober ten Komt Dan De „gene Die HP Carduus bulbofus Monfpellien(ium. woemt | ende aft beel in De vochte plactfen omtrent Shouts pellievs / met dicke ghelgEviste bladers/ cen palme langh/ rond⸗ om gsherft als Dic van Mitte wegh-Diftel/ met Dunne Leken: ‚ berfacht en zn / dat wy were. oorts foe heeft deſe onfe Carline noch andere ben ei / te dts v „end onliefitk — — Ixia gheheeten wordt riep te is/ dt. D Het vijf-en-tvvintighfte Boeck. 1139 De Dooren befet. Den fiel ie dun / dip boete de de 5 ‚mn, N t — — 7 She in ban De tie oft Cyperug, in heele s etedenit, eer in't kouten: oorte met gulde blotmen / in t Latijn Deveacanth re gheheeten wordt in Dranrheijch — — hi cucacantha tw oock een be nacmen laugitum. x ers * Leucacantha bân ſommighe € Dé Hus. Noch van de Krechnen ee * —— arline / ín ſouder⸗ bepdt ban de Siooit / ie feex krachtigh fn al 'tatene daer ctnis gee berbeplinghe in Ban neode is : rude Wordt van fonunigve ——— — —— bloedt te dorn nije De Dranken Andere middelen Diemen te ùe doekt he —— —— De felbe — — ne} f_enbe een vierenderi 5 (waer met Wijn oft ee ander ger wgbenomen/ ts n alleen een fonderlingte bate enden Í ) te van Betten : ende is (eer Mut de gent vie hun warer qualytk konnen maechen/ oock an ſtern te breken 7 veghen be pine in De ſyden ende fparmnt im De zenuwen; ende oock res ghen De beten ende frelten banDe Bangtjen. 1 rachten bande Leucacantha/ D ban de Keucacantia ban Lobel be Ban Carline. Enbe om de foo moeſt De Carline atterieh bio b floppen / de maenors ſtonden doen op houden / ende Gille Cararctyerrende ſincſtinghen / die upt den hoofde op eenige leder dalen / Beletten ende olle onmarigte bloeden ftelpen : wekke krachten ang in enfe Cattine niet et fap Ban Ever-wörtel godt Apache / met Won oes benee oft met water / Si hapte pa le be keverfuchrighe —* eer goedt * Eder woꝛtel / my Gámaämwettin / ende Veldt⸗ Cy⸗ pꝛes / van eltks eben bee! n ende atjelift, im ghe⸗ Wa Wijn ghedaen / ende daer aß de tonpbelingben inghtghe⸗ bigetelycker in be wortel en / Pan tn beft worttlen Sachaha ce helsen / terden ben bijf lepels/ de n s / De tongbt dochters ende —— Wa ve banen ba epel / Dg ———— atle water upt Den lichaem boog De viſſe ghe fegghen vat de wortel Van Carlina ghedra oft aen den bals ghehangben/ De menſchen kloeckhendt ende ſtetckte Sbeefts erde goedt is de gene Die haeſt befwipmen oft in onmacht allen. » * Be felbe wortel in Edick gheweytkt / ghenecſt De crauwagit / buple rupdigheydt ende quaedt zeer alfmen de huyt Dacr mede rijckt: inder ſelber voeghen opahelendt / verdzuft De pyne van De herpen oft ſſerchun. ‘ ’ fi In't hort / beele zónder Die deſe Carline alie de krachten van Witten Chameleen gheben/ Die Dodoncus in bet bolgiene De Capitel van den Witten Chameleon berhack > fp. fen: asch Dat (p ve kracht heeft om De Bonden, Berehens ende Mup⸗ ſen it dooden: fp voeghen daer oock bp/ dat Be Gomme/ Die upf bepbe defe faortén ban Carline / te — de wortel ſom⸗ ij e feer onlieftjeh ende búpl Han (marck ende reuck adt / Hoor een Vers ſommighe Ear : nochtans -befchrberg/ bat Defe —— ſelte eten teghen dE Faig fp bes tabe wercken oft waecken moeten : wait Dat haet den baeck niet en oberwalle : maer het is te gueloo⸗ —— De gomme ban ben opꝛechten Witten Chameleon veer facn/die in Candien waft. hd HET IX. CAPÍTEL- Van Drije-Dittel ofc Wilde Carliné. if _ Gheflachten. … ije Diſtel oft wilde Carline is tweederlep: be ——— teid, ghemepner * be andere is klep⸗ fer te lande foo, eyn niet. mi ——— ve rerſte Doije-Diftel oft Wilde Car⸗ lina Heeft tuſſchen Laer bladeren eenen vechten. ronden fteel/ een panne lang oft hooger / n ettelijcke lyd · tacken erdeplt. Me bladeren / fog wel De ghene Die aen den ſteel ende fúu (jd-tachen groepen/ als de ghene Die upt be woꝛ⸗ tel felise ſpꝛuyten / zijn anghw orpiah ende ſmal / over bepde fijden diep gefneden/ende rondom de kanten t Ô ende met feer fcherpe ſtekende Doomen belet / be blades ren Ban opzer bte Earinafeergelijck. Opt opperſte v pe ffeclen waſſen de bloemen / LPL ruyghe Door fteliende knopkens boortkomende / ME Kruppe van Dracpkeng oft hayrs · ghewonle DE 1140 Leeſte Sꝛoote Sꝛije⸗Diſtel miaetkt vertoonende / maer rondom met vrele inde bla⸗ derkens oumwinghelt: welche bollekens met haer doren⸗ Kensg/bloemen ende ſaedt / de bollekeng ende bloemen Bart Earlina feev welghelijtken / maer alleen eel kleyner enz pe bleecker Dan verwe zijn / nae't geel trechende, De wore telig Dun /van (maeckt Beet /ende (chery inn den mondt. 2, De ander Wilde Carline rolus Clulius beſchreben / heeft eenen enchelen/ Dunnen” korten ſteel / niet meer Dan een palme * t bedeckt. De bladeren zijn oock doorn⸗ lepner/ ende oock met grijfe bon bloem-knopkeus oft bolleher eren — aer de gerwe. € Plaete. 1. rete Can Waft foo welin Peder als in ns gapend ee opo ve pn ng ae ver ende (om: tijdts oock op Wilde Cartina fg van den v pen Cluft ue Eine fleenachtige an tus in dorre/ ende —— Berlaeten plaetten —— —— See ard end. ak eDrje-D ded open Are bel hier —— Diſtel q Naem. Dele Di —— te lande Drije⸗ Di geheeten / in Hooghduytſchlandt Dect diſtell / Frauwen bic re Saw sl gebe den om baie asia oan arlina ban zende enden eee bars Gree lr Carin, med wabe nne efen : dan dat ſelve te Verfekeren / Dunckt mp dat T us Daer vant bint alien De Arn oft Daije-Wiftel/van Ca- blijckt genoegh upt haeren Demer Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. Casette oft Sroote Saije Siſtet. Acarna, als epchtas vei, is anders níet Ban — een ſtekelachtigh ee oft Die ————— — Dat be Dije-Diftel E 8 min van aerd is / ín fonderhepdt ín erf — — fmaeck/ die vo ende heet bijtende op Be —5 — benenden ie —— niaer wat ander Kracht ende —— — hebben magh / ís noch ter tnt onbeken en woordt hedeũsdaeghs nerghens in gbenupeht. BIVOEGHSEL is ban Eobel oock Wilde Velde-Saffraen 4 heeten in't jn Sequamorum Cirfium ei Carlina ueftris Dodongii, A werg mitior Fuchfij : en each mir off De Acarna fithalis ban EC heopbrattus fo , ban —— boor Onopyxon Theophrafn Sn ooi rijt at kKlepne ſoorte noemt den felben Lobel Acarne fue — — Cirfij, Carlineve — Eryngium Árchigenis ende Carli- na — minor Clufij : ban Elulius Gestfe Carina — nor Hiſpanica. De opꝛechte Acarna —— nae de Bir ere edere bee —— ME 3 —— En rie Het vijfde Deel. niet fafclachtighe wortel / datront / ſoo te bench levende; beeie bladeren uptgtevende langs bes actden. _d * een duymbatedde oft anderhalf / oft oock wel twee lanh nauwe ten Gafbe bupmbreedde bzeedt / om De randen ghefneden / ende doornigh; als oock zjn De andere bladeren / Die den ſteti onge, fchichteligekt ombelfen. Defen frect epndicht op ſon tfop 1m cen rondt hooft /van veele heel fimatie bladerhens berfamelt; de welcke aen beyde fgden met ianghachtighe doormkens ghewapent zjn: upt't midden ban Welck Hooft een geele bloem . Bau Bien ſelven freel wordt omtrent fijn tfop fomtidts tm twee tacken berdeplt : de welcke boven Dat boorfepde bloembooft haer felven Berdeffende / oock dierghelycke/ maer kiepner ſtekende hoofde⸗ kens boostbienghen. ile de bevalltghepdt ban dit ghewas bes ſtaet in Die vonde ſaedtbollen / Die bjnae nets-ghewis ghemaeckt zin. Defe foorte waft in't ghebouwde / ende niet in't wildt. Acarna Pheophratti oft Acorâa Plinij , nae De mepnighe ban Coltimnae/ waſt in Apulien / ende is de Atractplis gheljck / maer bol wit meickathtigh fap / foet ban fmaeck ; ende Wordt in den Bomer haeft dick : de wortel is langber dan eenen boet / Dicker Dan eenem vingher / bleeck / viechende als Die Lan de ghemepne € arline / oock meickigh ende foet : Den fteel is roodtachtigh (als Bijnae 't heele gewas) twee boeten hoogt / bewaffen ober andere met bladeren als die ban Artractplis / maer rouwer ende ſteke⸗ Ugter: op’t fop ſtaen Dyp oft bier bollekens / met cert geele bloem) omringbelt van geelebaerdehens oft bladerkens/ als in De bloes men van Afrer/ Carline ende andere ghebeurt. Ander Acarna, ín’t Katijn Acorna aftera Apula, waſt oock in Apulien / ende is firupckigher ban De voorgatude: De wortel is Bicker Dan cenen Dupm/ bjnat twee boeten langb/upt den witter geelachtig) welrieckende ende ſpecerhachtigh / als Die ban Witten Chameleon (Die op in't volghende Capitel upt Den felven Cos tunna befehtijden ) vervult met foet melck / Dat omtrent Sprot⸗ Kelle onder De bladeren gheklontert gevonden Wordt / als gorie bft wafch : de bladeren zjn als Die Dan Wilden Cnitus oft Ars teactplig ter aerden berfprepdt ( Doch Daer aen niet baft bly⸗ bende/ alft in De boorgaende foorte ghebeuct ) harder / glat/ met feer fcherpe angels oft Doorten : Daer tuſſchen ſprupten roſſe —— meickigh / anderhalben boet boogh/ over anderen met jaderen bewafſen:opt ſop ſtaen veele ſaedt bollen/kroons-gewijs oft krans -giewijs dicht vp ecn bergadert : elck facdtbotleken is / ftekeli eng D 8 x is nat den Kk geel : De haprlocken onder %faedt zón wit / facht / fin als fide. Den ſteel ende tfop blyft Het heel taer ober: Des winters komender nieuwe bladeren upt de twoztel. Bet is banden ghemepnên man Cardoncelio glebeeren. Acarna Walerandi altera, fepòt Den felbet Lobel / beeft langber bladers / flekenve voorhet ; De welcke in De lenghbe rondom dert feel ftaen ghelieck ftjve wevers joft gelijck de beders Diemen aen genen pil baft maeckt. Bet ganrfche ghtwas is grus ban baprigs Bepdt. Den fteel is ſomt hdts auder ha wen boet hoogh. De bloe⸗ men zijn als Die ban den Cardobenedittus / wel Dicht beſet / Doch Kl maer zjn grooter dan Die ban Crups crundt. C facbt ís alg bat ban Den Widen Cartamus; maer klepner. ‚ Kleyne Acarna, oft Acarna humilis quorumdam, ig een ſwarte foorte ban Chameleon die wp hier nae befchziben fullen. dr Kracht ende Wertkinghe. De ende pne Wilde Cattine/ oft Op Diftei; ts in Soſteurick Sarkraut glenoemt/ fepòt Clufms;om dat t felbé ceupdt miet alleen groen oft berfch enbe dꝛoosh glen / maer oock alleenlgek voor oogen ghe⸗ Houbden/ den Dat/ dat is cen Dorftt ende ontſtekinghe van De keele/die van bet gulfigp oft onmatigp etenende drincken geko? men is (oft dien brandt oft heete opworpi maghe / Die ff e hier te lande De Sode oft ende berdrijben kan / als Den ghemepnen man aldaer nde fcherlgek bevonden ſepdt te hebben Ende daerom ( fetwen ‘Elufius) hebbe ick dickwyls ghelien / Dat De Dienaers ban De groote Geeren / als fp vob hun meefters te peerde reden / Dit trupòt op hoeden oft mutfen flaken: op Dat De heeren 't ſe we cwypòt althdt beoor oogben debbende Dan Dat ghebieck bez twaert fouden mogten zijn / oft met tfslve bebangben zunde / Dart van ghenefen foudert. in % De woztel ban Acopmaydie Columna befthröft/ wordt in Apu tien gheten/ ahe ſoden znde ‘ende Daer nat in olie gherooſt / als de — ui is: end ® xo be ſaedtbolltkens ol prghenomen ís : ende is tenen goeden koft in Ber Da woor De arme lieden, Het ander ghellacht ban Acomaf dat die Van Apulien Cardoncello noemen / Wordt spe uden Boor ten ft oft bate teghen alle bergift ende bez Amereljcheper. * HET X. CAPITEL. Van Witten Chamzleon. TN ghedachten ban Chameleon zijn tweederlep : — is F / Get ander (wart / als Dioltorides terijft: ende/als Theophraſtus betupabt/fp verſchillen ban malkanderen aengacnde de krachten gan haer worꝛ⸗ telen ; be welcke den anderen Han ghedacnte oock niet ghetjck en zijn. Defe Cullert Wp bi derlijck — en ; tt Weten in teghenwoordigh —— en Pitten Chameleon handelende / upt cor es⸗ Het vijf-en-twintighfte Boeck. 141 Cheoplzaftug ende andere ſchauverc ende in’t volghen⸗ de 4 —* van den es aente. Men Wieten Chameleon heeft breeder (tekende, laughs ber aerden verſpreydt —3* bladeren / De bladeren Ban Artithauts ende Chardong/ oft anders / van Ben Dilpbus oft Deolpmus net onghe⸗ lück / maer grooter, ende oock vouwtr/ fleecher/ grover ende bicker dan De bladeren van ben Swarten € hamse leon. Bp en heeft geenen fteel/ maer tuſſchen Die Booze ſepde bladeren Grpupt upt de wortel eenen ſcherpen vonz en ftekenden bol / eenen Zee-gel oft de bollen wan de Artiehaurs ſchier ghelijck; ben welcken woortbrengijt cen purpure haytachtighe bloeme / die oudt Wordende tot fupfkens oft gupchje —— oft verwaeyt Tiacdi ig Den ſaede van WBuden Daffraen oft Cnirug ſeer ghe⸗ lijch. De wortel is groot / dick ende grof / alſſe op goe⸗ ben grondt ende luſtighe Geuvelkeng groept / wel foo dick als eens meult hen been oft ſcheuckel wogdende/ ban biu⸗ nen wit / ſrer aromatick ende ſtertk van veuck; in voegen datſe met den ſelpen wel eeu Geel kamer oft befloten plaet · fe vervullen Rans doch Get poort laſtigh ende al te Waer vallende: anders goedt oft (oet van ſmaeck. Ouder be bladeren Ban dit gewag, te weten omtrent be woꝛtelen / is ſomtijdts een Gomme te binden; de wele⸗ Ke van de vꝛouwen inſt eplandt Candien gekuauwt ende in den mondt ghehouden wordt / min toch meet alg be Prouwen van Chios deu Maſtick pleghen te kuauwen, € Plaafe. gdetvug Wellontus fchzuft/Dat Ip Den Wite ten Chameleon in’t eplandt Candien ghevouden heeft: maer in Italien / Buptſehlandt oft Banckrick en gept hy nergheus niet. BDioſtorides ende andere oude oͤvers legahen dat bp ghemepnlijck waſt op be ghe⸗ berghten ende andere onghebouwde plaetſen / doch geer⸗ ne in vetten grondt. — …€ Tijd. Pimius ſchꝛift bat be Gomme bp de wor⸗ tel ban Chameleon meeftendeel omtrent ’t beginfsl van de Hondtgdaghen gevonden Wordt. # _ € Naem. Dit crupbt wordt gheheeten in't Sriecks Chameleon leucos Xaparrter atuxès , ende fomtijbte Ixia VElez iw’t Latijn Chameleon albus, eude Jxine. Dan de Gomme oft taepe lijm / bie bp de wortel — Wardt, ig epghentlijtkk Ixia genoemt. Dooyts (oo Geeft Drt (elve ghewag noch ſommighe andere onepghene ende baſtaert ftaemen ; alg zijn Erylſceptton Xpwafonnaropor ende Car- duus (uatius. Bp Apuleius vindtmen oock veele andere Bierghelijcke naemen in t CX. nq te : ban dat en zijn au⸗ ders niet Dan De naemen ban Beelerhande ſoorten ban Biftelen by een geraept ende berwervet. Maer den (elven Apuleius ſeydt / dat delen C — Coo geheeten wordt nae be verſcheydenheydt van lijn bladeren: twelck Bli⸗ hiug ín*t 18, capitcl wan (ijn 22, boeck oock beveftight: want den Chameleon verandert ende verlchiet fyn der⸗ ve nae He verwe Der aerden Daer hp — hier fwart/baer groen / ginder blauw, elders engeel van verwe / oft ooch anders twelende. Twuelck Dio fcozideg ban den Swarten Chameleon alleentijch leydt / ende ntet Ban den teghenwordiahen Witten. erd, Kracht ende Werckinghe. De wortel van Witten Chameleon ig warm ende —X van aerdt/ ten minften tot in den tweeden graed k. Wat meer dan twee oncen tleffeng Ban dele wortel mEt raar Ben farpert oft wzanghen wijn/oft water/Daer Otega in — is/ ghedjoncken / tacght af oft doodet De breede platte wormen Ban De Barmen. Een vierendee lootd (waer van Dele woꝛtel tleffefis met Wijn ingegeven / is goedt de gheue Die’t water laden: want Get doet de voch bt ende den bupck flincken ende bun oft vanck Woiden / oft ont{wsllen. water daer defe wortel in gefoden is woꝛdt nutt elijtk te dꝛincken ghegheven de ghene die hun Water gualijcken konnen machen ; want het doet de piſſe loſſen ende vijfen. De felve met Wijn —— is nn —— CTheriauei oft teghenbaete van alle quaedt eũ vergiftig gebiecte ; ed orneeft alle be beten ende fteken ban de fel: este weten ‘oan de menfthen gebrupckt. * be Bon- pen/ Derchens Ende Mupfen moeten daer Gan ſterven; alfmen Haer een koeckgken ban dele wortel met Polenta, batig Óheroofte Gerfte Feel met Water ende Olie ghe⸗ needt ende beflaghen / teten geeft oft Haorworpte — De wortel Ban Witten Chameleon, ee pe linius/ Wop wan lonmighe in bd aen tauw⸗ gt. Reus ghereghen / opghehanghen ende bewaert; om ín tijde van noodt met De (pijfe te fieden tegen alle De ſinc⸗ kinahen/Woedingen eũ katarrhen (in't Griecks Rheu- maufmi ghjensemt) die Ban den hoofde pleghen te dalen: BILVOEGHS EL: E Witte Chameleon heeft noch ettelijcke andere naemen D die in fommige ont boeken vermaendt worden / doch meeſt bedorven fehinen te weſen: ala zijn Erylfceptrum , Carduus varinus „ Carduusirinus ; Carduus lateus ende Carduus murinus: Su CanBien heet fp hedensdaeghs Chameleous, Colla aft Cola, Dan ghemercht/dat de Diftel Chameleon) als Diofcozideg berz Klacxt / alfoo ghenoemt worde / om De verſe heydenheydt Van ver⸗ we ende Blageren/ foó Moet het Chameleon een crupot zin / fepor Lobel dat opp berichepden plaetfen verſchexden verwe heef t/ ghelijck het dier Chameleon 5 wiens bel De berwe ſchünt te heb⸗ ben vander acrden Daer't op ſtaet oft light °t zp fwart/ groen oft tit. Soo veel Dan alfmen magt mercken / ſeydt Den ſelben Lobel/ foo en weetmen gheen crupdt Dat Defen naem ban Dioſcoꝛides gheftelt ſoude bequaemer moghen voeren / dan het ghemepu Erpnz tum oft De Crups diſtel: want de gene Die op De hooghe plactz fen ende berghen groept / is heel blauw : mast op be belden is ſy tuit / ende fomtijdts purpurachtigh / foo fp ghebonden wordt aen de Pupnen ban Dlabongen/ ende bp Loreto: maer de Witte groept langhe De Kanten Van den Wah in Duptſchlandt / ende elders. Ban het trupdt / dat in Candien Chamzleous genoemt Wordt / ende Wiens gomme Cola gheheeten / Daer Veel hergadert wordt ban de kinderen ende ſchaepherders / ende in De ſteden te koop ghebraght/ heeft De wortel foo Dick als cen menſthen Bpe/- eenen boct lang / fomtijdte langber / haeren ſoeten teuch feer wor berfpecpdende / altaren Violette) mart bet hooft war befwatende. Fabius Columna befchrijft eenen Witen Cha maleon van Apulien ; met een peevfachtighe bloem/ als die ban De Articidche. De wortelig feex Dick en langh / bupren roſach⸗ Nngh / binnen wit / meitkigh fap voortbꝛrenghende / ſpecerüachtigh / niet onarnhenaem / doch Wat ſwaerachtigh ban reutk / ban fmaeck foet ende setiacr : De weicke upt Der aerden ghetrocken zijnde/ te wijt datter altÿdt eenighe Dan De beſelinghen ghequetſt worden / ten Bette Ahmerigheydt ban haer gheeft / Dic daer nae Diclt enve Kienterachtigh wordt. Jae men dindtſe ſomtüdts met klonteren behanghen / alſmenſe uprgraeft / ende in beefchepden affetſels verdepit:upt eick ban De weſtke een rondt bolleken voort⸗ Komt / alseen klepn appelken / hanghende aen Den navel ban eick vladt / foo rouw ende ftekeligh alfmen fier aen de ggemepne Car⸗ line: maer Dit ſteke ligh hooft ent is mer gheen bladeren beſet als meteenroon / ghelijckmen in de ghemepne Carline fiet : ende De middet ban de bloem en is niet plat ende inghedoutwt tuſſchen de bleeckgeele — — — rg And arl Geen / gheſwollen / klepne voffe baerdekens oft fc ens be⸗ ordt in bf bumne Elck b binae baprs-ghez Wife deelen ghefchepder/ ve bloem ban Scolxmus oft Arrieioch ban ghedaente heel ghetijck/ maer riet foo blauw) ende eer — hebben itte als deſe Bloemen bergacn / De sfkens onder Haer / alft in alle Difte cupd ——— t chgrauw incha miet diek. De langbworpigl / bladeren zijn eenen boet langb/ oft langher / dieper gheſneden / ende flekeligber dan De ghemepue Caclina / de Articiock Waderen Gez ter ghefjckende /witachtiah/bijnae grijgjeonderrupsb;fomtijdté groen: De ſteelen Der bladeren sijn ſonitydts voodt: anders gheen ffeelen en vindtmen in dit gewas : want De bloemen. ſtaen heel Diebt bijder aerden > gheljek Dioſcorides ban den Witten Cha⸗ leon oock fch:bft. De Offewepders van Apulien vergaderen gomme Die fn Den Diftelbol ende in de ſtekeli aderkens den bloenkelck traeniende gebonden wordt: ende noemen Die Cera di Gardo: waũt fp kleeft als lm / te Wil fp verſch ie / ende kan met Dracpen Van een. gtertochen worden : ende is eerft Wit: want fp ſtolt verk trand fap/ende Daer nae wordt ú: wartachtig. ghewas noemt hp in’t Lat —— Apulus, greo flore , — — ſaedtbollekens alleen ſiet De ſtekelige bladeren / dan fchúz Arxtitiocken te weſen · De zjn ſomtdts ghekronc: Kelt. Boorte foo flact den Witten Chameleon met fulcken pur⸗ J oock in eenen feer ouden pergaz rg en de lamer Bemet el Berwe gheſthildert zjn: welck Loeck te bewaert wordt in De fehoone Boeckkafleoft osaid pint Jen, Cathonara, —* t Oei Columna veele jen) Die met fijn ghevotlen / a ee nameleon albus Matthioli, mêlean van wish gbefebiine — Chameleon albus Fuchfij is de Carline met den ſttel / die Mat⸗ 38 aten opene ú nes. Eee nk 5 * — Ine | EN * i it De beeb ba nea hea Columna befliupt/ ie bergiftigh Ebamsleon/ foo tel ban den. warren. * Cruydt-Boeck Remberti Dodona. als bart ben Witten: ende Geer ſoo / Ont Hat Baer eén Lint / Chm oft Lxos upt bloepbj Dan daer Van hebben wp bier Bozen oncis ghehandeit / bande Carlinen ſpreckende. * Poorts den naem Chameleon worot ghegeven alle De crunden bie De verwe Ban haer bladeren Veranderen / ende Dies aengaende het veranderlick bier € hameleon gheliücken. Maer nie De bladeren ban Den Wieren Chameleon de bia⸗ beren Van de Cartoons oft Artitiocken / ende De ballen oft Goofs Den Der Bloemen) de Phnappelen ghelheken / foo moet bier bp beftheeven worden dat ghewas/ dat Lobel Chameleon, fomtijdts fonder fteel,fomrijdes met den fteel noemt / in't Latijn Chameleon pon aculeatus, Ixia Theophrafti , Carduus pineus Ban Theodorus Gaza /_lacea montana ende Carduus pinus Narbonenfium ; ing Ppaenfch Cardo pine. Dit is ven klepn Diftelkhen / met bladerg ban Scolymos die niet en ſteken / ende een ſwarte Wortel / fog pick alg eenen klepnen vinger, Ten ſteel is een palme / ander: hale palme/ ende eenen voet hoogt : maer binnen waſt tenen bat van bleemen bol purpur Dractachtighe blacrkens/bupten ban bele blinckende witte ſc hubbekens over malkanderen ſigghende ghemaeckts ſeer gerd igh om fen: Al ſthimen dir twee berfchepden foorten, te wefen (alg ban De opzechte Carlina in't baar gaende Lapitel boorfepdt is nochtans ſoo kel die met ben ſteel als (onder fleel zijn bepde ban bloemen, wortel / fmacck ende alle an Binghen malkanderen ghelijck ; tar Dat meer is / de foorte fonder ſteel geoeffent. nde / brenght met Den cerften uptkomen eenen fleel voorts. Dan de ghemepne Articiochen Worden oock Carduus Pineus gheheeten: ende boorbaacr alle be crunden / die ſtekeligh zjn ende ſaedthoo fden oft bloemknoppen hebben ban ghedgente De at ghelickende / ſouden ſulcken toeuaem maghen boeren, Noch van de krachten. Theophraſtus fchróft/ dat be wortel ban Witten Chameleon Cale Die ban meeft alle deſe ſodrten ban crupden) De beten oft ſteken ban de Scorpioenen gheneeſt ‘Ende alsmen weten Wil/ oft eenen krancken / Die °t vaodtmelizoen bft anderen-Bupekloop oft bloet geeft / ban Die ftechte opfta oft ſterven ſal fao moetmen hem Dip Dagen met het arteofd Van deſe wortel Waffen: want indien hp Die waffchinghe vers Dragen kan/ ho en fal Bie lieckte niet beft k ius ban Bier Chameleon fpreekende ſendt / Men vertelt Bat den ſlint⸗ fen boet ban Dit Dier in den oben gherooft wordt / met ber crupde - ban den ſelben naem / ende met eenigh Bet oft ſmeer tot koeckes kens gyeknecdt wordt / ende in een Houten busken hewaert : ende Die beuekens hebben ſulchen keacht/ cat de ghene Dieft Over bun dragen / inwiſibel zijn / Dat is onfienlijck / ende ban een ander niet ghefien en konnen worden. T welck foo Tacheljck is / alg gualijck om te ghelooben. Boch om defe oniekere verzitringhen acn een fe telaten: De Gomme ban den Witten. Chameleon in dandien waſfende / aldaer Colla ghenoemt / wordt daer gljes knautnt/ alg elders de Maſtick / teghen den tandtſweer / ende om De Afjmerigbeden unt het hooft te trecken : nde men ghebzxcktſe dock boor Lijm : gheljck Die ban Leſbos de Gomme ban Chom drille / ie fp oock Colla noemen. — annet HET XL-CAPITTEL Van Swarten Chameleon. hes — Ghedaente. — — bee Swarten Chameleon heeft sock bladeren⸗ KS de bladeren van Scolpnius oft Articiocken van fatſoen ſchier ghelijck / maer klepner/ ſmaller ende dunner / ende met voodt beſpraeyt. Den ſteel is roodt⸗ achtigh oft bzꝛuyn roodt / (oo dick alg eenen dingher / omtrent eenen voet hoogh: ende daer op groepen ronde hoofdekens oft krangkens/voortbrenghende kleyne dun⸗ ne ſtekende bioemkens/ blauwachtigh/ ende de blemen ban de Facinthen niet fee ongheljsk Van berwe. De Wortel fg Dick / vaſt / Ban bupten brupn oft (wart; de welcke ſomtidts ghequetſt oft behnaeght wordt bevon⸗ den / alg oft afghebeten waer: ende is Van binnen geel — achtig ban berwe/ fcherp ende bijtende op de tonghe. ge elen avan B ghelonden gheweeſt Van den Ede⸗ Ten Jacobus Antonius Cortufus van Padoua;de welt⸗ be met alle haer verwe afghefet ende Verciert was; ver⸗ toonende een ruygh rruydt met cen biche fwarte Wor⸗ tel/onderwaertg in veele enw, ſtucken ghedeylt / bov ijs ende met —— belet: Daer u hapnrs · ghew fprupten bladeren, die vver beyde (den feer pon 2 ende ſtekende zijn ; ende eenen vooden fteel/ i berdeplt/ drag op haer tf oonkeng oft kranskens / Gergadert van kleyne groene —— oof dekens; upt de welche bleeck purpur roode Ef voorwaer de voorleyde ſchilderije en homt niet ualijck een met de voorverhaelde beſchrüvi ä „B die wp upt Dioltorideg ghenomen Gebben:upt gefondetk ale Dat Delon a green ag î bloemen ghelij rop klepe Den Obie Darten alen | /ä —* 4  — — — Her vijfde Deel. Gofbaxten Chameleoy Gay Coꝛtuſus. —— zin / als blijkt niet alleen upt Dioltorides⸗ maer Dock uyt Nitander in fijne Theriaca: waer bp — Swarten —— cyaneon xvarto⸗ to gemt te weten nae de blauwe verwe Der bloemen ; ten zy Dat dit ſelve gheen ergeng een ander verwe Han bloemen Heeft: het welck ſonimighe oock vermoeden / dat verſtaen moet worden upt het Woordt rormiz,dat is —— — Dat nae het woordt deurdiZorre in de — inghe Han — 2* al ui —— hadde willen dat de bege Chameleon — J— loe en dunckt Chameleon — verlt heyden zijn in Haer Blaute el ì tinth verwe: welcke verwe fomtijdte hooger oft doncket — —— li rich ec oft bleecker blauw kan weſen. —— hoven Ban Pez — ——— ſoorte van Diſtelen hebbe ghe⸗ fien / Die mp voor den ———— Chameleon — Wierdt / hebbende leer vecie iange / fmalle/ iet * are iede eñ bijkantgnae den witten de bla gheſtre —— ——— ——— de welcke o oppen droegen ſommige — be ———— „peer! bd ei ener. ; Ende met een — ireen fannee k was. Ende bee f Clufiug eerft belchreven / ende bier te lande bekent ghe⸗ maeckt gheweeft, Dan datſe den opzechten Zwarten Chameiean ——— deal —— — Het vijf-en-twintighfte Boeck. 1143 Ssarten Chzamæleon Gan Sala nanca. eg Ds 5 CNE — TS Ji * D —— — mina he ben — Abydus / ende aen de kanten van wateren ende beecken van Bellegpontug/ ende in va tlea ban Chracien, € Naem. De eere ſchilderije / Bie * hier ben / wentie crupdt Dat noemen/ bat fe lag van — van * tulus ; ’t welck Wp (eer gel — Chameleon {datse kk gan een ander cruydt / Dat wp Chámeleon cenfis noemen / dat warten deo manca/ om ——— Enne Een Ben pain —— — niet wel/ «gm tn den lij —— wat —— hen quaets / iae een dootelijcke st ín haer / als Gale: nus ſeydt. Ap wordt er De ende ſchade Vtne trupden Ban Picander in fijne Theriata / ende Ban Di fn fijn 6. boech/ ende oock van Paulus exom foo wordt fp Ban de duders alleen ban ì ichaems gebrupekt ; naementlijck n de Parin placken/ walen, feauwagien, ant Blieken: felfs € ande des huyts; in't kort aefendt/ t CP —e— sen oi EN on aft atie nes en bie afbagens ende Ali — — — — On smet bite ie ee ee Belloniug/ie hp feer g zer — —— dje oo fchoone tn waden / als Galenus Geekpeht. , bir loen boete —* blaser BUVOEGHSEL. — elo * 4 arten Chameleon beeft noch ef eri; Bf melgblauwe K Aike, mede v heel brides olon ,O id idio Biedt Schijnen te wetens Wp waft oock ín be lache ief ones Dataerr marie doa 2 in — ng in Italien bost den opiethten Swarten Chameleon ol wooron/ hest Daer Chameleon nero; in Spaeguien Cardo pinto; in ®ranckegek Chatdonaet; in Duptſchlandt Eberwurtz, alg Caz flor Durante lepot:’t welck oock alie naemen zhn / die eer Dienen tot verd upfteringhe dan tot bebuip van de gene Die tor de kens wife dee crupdeu ſdecken té komen. Dan De ſchilderhe / Die van Eotufus aen Dodoneus ghefonden is / Dient Lobel om den 5 warten Chameleon pan Warantha te beteechenen/ Die hp Chas meteo niger Diofcordis-Maranthat noemt; ende twfjffeit oft bp De — foude moghen weſen. Deſe Diſtel ie De lhzleyne € actine ſeer gheijütk: maer heeft op eenen ſteel Dan eenen boer Boogh veele bloemen Bu ect gheboeght ghelck de Diftel Picno- mos ghenoemt. welcke ſoorte den felven Lobel albus Befchrijft: De van Swarten Ck fepdt hp / Die miſſt hien ben Picnombs oft Picnomon ban be ouders ig / cnve ban fam: mighe boor De Acarna humilis ghehouden Wordt / is een Klepne igbeende ſelden gh Diſtel / bt pe een kleynt woz⸗ tel dic in het knauwen wat gomachtigh ie; ende langhe bladers · langs ven ſtrel groexende / Thelück Die Van ben Chameleon bare onrpeltievs) oft Cardo Pino, maer beef ſmaller / ENDE gen DE tacker {oo groot ale ban de Sterre Diſtel / ende op De ſelpe maz niete rondom uptgbefptepdt / flekende / ende met langhe doornen foo feer beſet / datmen De ſeloe niet en derf aentaften. Beſe Diſtel beeft veele kroonkeng met bleeck · geele hloemkens / Die bau het Erups-rrupdr ghelück / maer grooter / upt ftekende ende langh⸗ tworpighe haprachtighe bollekens baorrst mende; De welcke tot flupfkeris beegacu / ende verbliegen als Die van den Wilden afz taert- Dafftaen/athterlatende kleyn kafachtigh faedt. Bp noemtie int Latin Picnomos Crete Salonenúis Gallo prouwncie, Chamæ · Non nig fpecies, om datſe waſt tuffchen Arles ende Salon de Crau, miet berreban de zie/ op Dorre wijde blacke belden. Dan aengafnde den naem Pycnomos; DE Pycnocomos Diofcoridis, nae de mePhinatevan Fabiug Columua/ is bat rrupdt Dat Dobo- neus elders met den aem Dupvelg-beer befchrijft. Wan den warten Chameleonsdie Ben ſelhen Columna voer Den optechten houdtsende Chameleon Diger Aputus noemt/ mite Dat hy u Pour glien veel waft/ heeft blauwe bloemen / met witte deacpen binnen in/ smet eenen diehten bieden krans / ſulcks als die ban Den feet M eer, kt i gh íg : ende waſt op fieple diooghe veltachtigpe plaerfen omttênt ve Zee/ als Dioſtorides Baer ban ook fehrft. Swarten Chameleon van Matchiolus is De Carlina met Den fteel. Bellonius fchrift/ Dat den Zwarten Chameleon veel waft omtrent Gevacea in Thratien · ende aen Bn wortel ** ne Si pane by-boor De Lxia udt / dat ecn ſeer el et ingh is/ de ghene Die daer ban Eren) terftont —— * De foorte van Chamzleon,die te Salamanca waſt / ende daer⸗ em Chameleon Saimaat cenſis Clafij heet / is de Acarna Waterandi * spele 5 ende ‚fp hoogen bepve onder eenerhande ghelacht, an de ficelen an vele (oorte Att geftreent./vaft ende fÌijf / (eer — de bloemen zijn bleeck peerſeh ende vergaen tot ſtupf⸗ ens: het fact ie Klepnev Dan Dat ban Cartamus/bupterr ſwart oft: c wait ende (het watt (marck. In Gopmaende jp; “Fn Adederlandt Dan woꝛdtſe grönter ; mact Hd a nn werdt Wen ED ergiftighe abeel) lemen van Paturett Batt DE ‚fe weten __Noc — zen. nn ij farm in den tweeden graed volkomehtijck fende m den Derden. Dart —— ü ug alhier. iet kort. ten, ol vann ee ed kept en x ve n J gt ? * tanbt 5 ts le bare sins * kt de tanden Dt nd 9 DEE sÖne Cruyde-Boeck Remberti Dodondis- ig: want bp (og verre De Bien ban dit fap 1 Gert is te gefooden / Har buiten Honig dies — — Bp ſchryft oock / dat De wortel ban den Swarten € hameleen in het eplandt Lemnos oock (eet quaedt ende ——— ſee maer teng aengheraeckt zijnde ; in voeghen Dat alle De gheue Die ban ſyn ghefelfchap weende / De felbe ghe handelt hadden / te mes ten imt laetfte van den Zomert / ende hun aenlicht daer nae aens vaechten/ Daer een ſeer groot icuckſel in beeghen. Want fp ie faa Krachtigh / Datfe op De hupdt ghedaen zijnde / De felbe foo berbie ende ontfteecht / Dat De HPetelen noch De Dquillen dat foo ferr níet en konnen Doen. be Al Sd en openbaert ad foá haeſt niet ; maer bes is het te + want nat een ureoft Wordt de hupdt foo ontfteken ende toodt oploopende / Datfe heef — ſchont te weſen: ende hoemenſe meer Wrift / hoeſe meer cht. NET. XILSGAFITER Van Eryogium ofc Cruys-Diftel, Gheflachten. / Jolcorides en vermaent maer van eén ghegacht san Eryngium: dan Plinius in’ 7. van lijn voecũ fchinter twee gekent te hebben / het een op rouwe ende dorre plaetfen groepende / ende Het ander aen den Zee⸗ Kaudt, Maer nu ter tgdt zijnder veel meer andere ghe⸗ fachten Han? felge in de Apoteken bekent / ende van de Crupbt-belchrijderg aengheteechent ; te Weten een Zee- Erpngium / ende eenander Delt-Erpugium : welcke bepbe hier fn Dit Capítel belchr even Fullen Worden: ende —— * | ei — ge oft aſtaert g chten er Wp int volghende Capitel ban hande len ſullen. 3 ; Crugé- Biftet oft ee Sxxngiuw. Het vijfde Deel. Lende bollekeus / ointrent eêu Hote groot; bie ban onder romtdom befet ziju ghemeprilijck met fes Klepne doren⸗ achtighe ſterres ghewohle fraende bladerheng/ allegader - (foo Sel bie bladerkens als bie —— Dau, verwe —5 blauw, De b E bie haer ín’ ban pefe bollekeng vertoonen / ende, —— / zjn oock blauw in de welche Deele witte ſtipkens oft dzaepkens danghen De Wortel is foo dick als eenen vingher oft duym̃ / ſeer langh / fun w e / ende foo Verte Boort- crůvpende / da mente feet gheheel — hau/ er ende daer op ettelijche plaetfen gheknoopt ende in edekeng oft us Ber /witachtigh ban verwe/ foet ende aenghenaem van ſmaeck. det dh uw oft Kteyne Crurs Siſt ket, ik S dat we id — ip — ende EEn abe Boorfneden, deren / Die acn Alle * wet ſeh tje dozenen belet — „Den — eet Beele Bi ta chetiens: daer — — vonde rouwe ——— — Jel Hoorgaende Zee-Erpngiuru feet / ck / matr mats je Baer Daft onder dock Bif We À dele bollekens fprupten / Zijn oock blauw ban À inenen (maer — Beef bande lope ei íe oock langh ſecht ſo ten, oft war: ha ° Bie — Dane ben / — En maer — zoet en van de Zee; infgelrickg doekt oee EE ®eander ſoorte waſt op vou otte hepden/ ende ee op ade dorr edje ndt it DD Eon in ns bek re Winden: je , rie — hp te teu die jn). vende foo blijven fal / rotter tit roe che — — dn — Ak ntt il alien : „Eryngium genen — — — genen gen > Het vijks en· tgintighſte Boeck. : 14 € Tijds. Bepde de te en bioepen bike te lande in Weaerkmaendt ende * Naem: it benee: van an Biftelen wordt genoemt Ld t®titehe Eryn te E — t Latijn ban ghelucken Eryngium; van gn Etynge, * wars Hohe Bet heeft onder de bal Ear 00 ——— / * naenen / te weten Eryneris in’t Gorginion. pen ones ut Goeie ene: Myracanchon;; in PE koet —— pig Gj Taste Giet” Ery nge “fmaridui, od is beh En — erg or — Eind — hbe FOeerwoptel; int Enige leg — pn ander it is van: ‘ons Eryngium campez phi — doorgaende / ghe heeten / dat ie rpg; — Weis, —— van abe n prm, cipita, In 6 — Bzachendiftel(/ ende oog vi pet on om — Eringio —— dringen, 5 cht-ende- — —— Dele twee, ab Bac * van ‘Erpngtunwo erups-oiftels te weten der woztelen/ Dj De va benk doch mate , iz ein zijn feer verdꝛo en ef ende Dun van faffe oft oft fijn van fubftantie/als —— want (p zijn foet- achtig} ende niet — an mech, eude Wat — Een — 1 ga e én on Biffe te’ boen vúfen/ de maendrftonden fe: — Weten in edn Le heloden ende — bat sin Íp.oock goet de ghene die de colij adh oft Wee- Dom tu den. bupehs hebben: want — mnu bar gaen/ ende de Winden — De lelwe wortelen vo gon. —— dd ad eenigh nk had en A ie Va fenn Sergi agbenomen Debben. oe ele: — in ————— of tab bewaêrt ofe gheconfijt / zijn niet — de ghe⸗ nen die eenighe ghebpeken oft ——— de Nie⸗ ten hebben / ende met Ben ſteen Oft graveel ghequelt zijn, maer rect dock feer Rrachtigh om, kben Bi fps luft te Hege en oft te vermeerderen, Ale het LC evermoghen fp:opch/ in bet bleefchfap gheloden ende ghegeten. … : Aktius ſchꝛyft / dat hp eenenmau ghekent heeft, Bie hem — dat hy door — ghedurigh ende langh ghe⸗ upck Eid Erpn eheelijck, Ban den ghebrouen weeft; ende nae biert túbt e quijt geworden en 18:D, voren met die tiek e ſeer Bichtugle ahequrit was. Erpngtum met den laede —J Deen — Wude Paſti⸗ waken ghedroncken het ghewicht van een pierendeel Ea ig teghen — Sne pi me behulp: Bladeren ben Sen, Wel Han de als —— warncht aad nde — fma gend va van van ——— ats —* — ende noe : zp E/ mèt Wij Wepde : ge, — den ghent die he. fie — — onmatigh boeten ban hun —— Bleefchelijche Sk ae Ean Hän — ‘ceupdt/ ‘Bat Cao wanneer * bp ghebatle een, bant tan ï Dik dB nae, bat lele Gepthen. terfte- ie /ende Daer nae deg peheele kudde, (bat B alle de Gep- Daer oniftent zijn ). ffil — — geve lal kaen/ 4 p komt; ende dat blade uyt den — San” t Gept⸗ bank alg Blutarchus betuwght. boten hebben t p beeimaent/ bat Lobel het Erynojum met Den-Chamalcon helckt / om bat bet dickwifle van berwe verandert / ghelck Dio ſco — ban ſynen Chameleon fendt hae wel dat het —— pn Ervngium (Gn verwe niet en hees andert/ Dan als —— van — berandert wordt, Den Ads Kos dat dit bel ſeydt / Dat De fepùe zom dat be á crupdt fobtberin 1 Bellen — ——— —— al: ri maé Josoë: Crupde- Boeck Remberei Dodoncer. ghetonfit / ende inghegheven de ude tide anders fp berbaeſt wäterptbtdat ſp met dat Pwe ie upt gheworpen heben; als Bodoncug rengdeels bermacht „Heeft; Dan deſe atie ſoorten worben (tt Branckrhek Panicaur, ‚-Paincdulr, eude Bach! Íringes, Sanemonde) Salemonde, ende Char- nn reu geheeten: Eringion in” t Sriecks int Fraliaenfeh Rinzo, ge Oft Iringio, (wt AP —— Soûter chde,Cruys-Diftelèn aft Croelch: HillelenMaet welck bart Hon Die foarten ban Dior ofbeh nief wel blijneken: e'Yeotines befereven 1ejen kan-upt ſy daer van geeft wif:gents nochtans alsmen alle der reeckenen mercken/ foo fchijnt hp alleen onſe Ge ne Sroote Crupé-mors ziee, erſtaen te he be: +uptgheuomen Dat, Dp niet en Bermaent/ gd Hee kant groept. Sel Bit Groot Eryngium, tyler boot ots. soot Eryngus bit, ende Dat Wp au Zee- ha ee Doe ryn3im matinums in't Italiaenfch Iringio marino, ende epatentlójck — wortel noemen/ ende van ſorumghe waor Be Dry pis Theöpkirattig ende poor de Acanos Plinij ende bau an? „bere Hoor de Secacul-Arsbum gehouden worbt/ (chünt/nae De mep⸗ ninghe ban Kondelet ius ende eele andere g leerde met. beïn, het Blaue fte te wêfen. omi te abebupeRen : Wat de bladers ast _bán sf albereerft (EE alot } endé ni lj “terftont flekentoe. — daerom bequaem Ont Wor falaet qljet: worden goede Zee- Paſtinake: daer — Worden Die Bladeren haerdt ende ſteken⸗ —J—————— er dan die dau d'andere hats Var Erpngiimzeor 4 an Di An epen, Mefficker ende fpecerijachs her Dan Be LO — op — 7 — mn van de zie Bid in bere. grautw/ Blauw/wit / ende groen De — er meef vel Dorre maghet ende berftorben: mans./ om bln> — 3—— bvoedtſel te Doen krjghen / ende om Ben bevioren Mapes li 4 doen wederkeert. — Db id Wotet oft Wu daer Deft wortel in gheſoden ie bord gheacht teghen 't graveel ſteen ende Dropyelpiffe tbe af De gezeken van de nieren / vyftien daghen achter ten Shen: en —— Bosk) goe — be vhebrchen pred ppinghe van de milte / teghen ve geelfucht „ende water ende oock teghen de ballend ad chte, kid uch Wdater. ghediftineert van Delijmane bladerkens, alte d ſos dikwils als monbelgek ee als aider alba baghen lang achter een Gjedroncheu ghetceeſt be obene Dië-hee Hebaem vol naarde fweeringtjen ban ot Bockta belen Bet de Kever verſterekt, f * — Bit felbe mater is oackt fer geedt teghen oe biert. tnbe bases À dek ſche karafes ende teghen alierhande bergift De wortel inghenomen/t sp g hepoedert/ “tsp ebefsbeiiinde bp daer Dorfshen in chefodeu zijn/ oft bp ghelzeke —— dien / met (op Daer een Sans in heeft gheſoden / is een teghenbaere testen” ves gift ban De Padden, Lgof-borfehen ede vergiftighe crupden : maer als lemant ban Defelbe ghebeten is / dan —— ne — an oe en beete pi —— € Mooghe wortel is goent teghen de pine Ban’ 4 Drouckers met water Daer Bernagie oft Confilie de” (eel oe foben mag. Get poeder ban deſe wortel gheuteſt oock de Droppels piffe/ DE beeftoppinghe bat De nieren / ende Vaude iaeder. sMaer boo: Den Be ghendemen /ffopt Densbup bon / + waer toe gock goedt is iwater — de wortel krite eene vals oek Zijn De — Daet upt — wit ded wonen viecfeer iangh / ide meer — — twatlf oft twin⸗ voeten, ais Tobel berupght ( daerom magb Dit erupdt, met recht Endeloos heeten ) dach Dicker Dan, Die bart t sea) lg à gen —— ee in fpúfe ende Meent Tic: —— geleerde mannen en pee de tad 5 vig San by ot Srdjan Defen/ mite: datje op bart.hrâchten (ao stee —— han, — Klexne Erip⸗ mifel zón ſomthots Heel 0 ban. verwe ee J fp. de, bladeren ban de Chardons enbé ma fer abe gleliek pre hoster | Daecder, ir éd | ende meet. — ts omtrent senen voet Jang. ommige hondenſe — de —— Ban Dioſrorides / we Latin Lata fpìna mt. Fu Ftalien heetſe nu ter tydt Eringio montane, Domm woemenfe oock Eryâgium vlgarcjende —— Cruys-dittél;. ende bet: Zee-Erpn gium ten fp s-wortel; welck onderfchit ban geener Weerden en. is, 007 danigh ghewas ús upt ———— oock gheſonden / met hafre ban Eryngium mobranums ’tweick nergens in bant Speer ie —— Dan aliten daer in/ dat De opperfte tarkokens ende ho ens fchoon Blauw zim / ſepdt Clulius.: Eobel noemt defe elf hep foote oock tn’? Latijn Eryngium campeftremedirerranéum; Engelfch. Hondert: headed Thiftel; in gnfe tael oock — Die Velt Eryngium ende Bergh — Van den, man plreg te lande meeft Kicy’ te noemen —— 6 Noch van —— ——— — — Krachten / om be welcke fj veel gheacht — — — neer nutter —— De ripe of (eb oft erdee foozte zn —— 2 — „Dan in gebreke Van de eene maghmen De andere vreltk das gi in — hoantmen * nd berdzoogten eit Erpnginm tribe Daerom dock on: iet lj genoegh —— Dan De Zee-€ rij tel mis: Le —— pswoꝛtel woꝛ⸗ Kaper —— —— 4 oosten ban € — EA Een ed ì ———— ee Sa — oe ant Bather — ted Den kramp. Ar ee — * agree vm not be Een eega vaan belet hie bet warrr) k — —— let mn * it ghefaven 187 ghemoncketi. Bee {Meent iuabenomén/ is goede eee: Die den kramp. ebben, ende Die met de oe ſieckte gueit zón. — ſcydt dat de: wortel aen den hals Chehanghen / de kiop⸗ Klieren doet fe gb pen : mact mer Bonigh opyhelepdt /-ontdoer de feloe kropklieren ende alte biset ſweeren klapooven tide sbefwils ten die aehter t'ooren komers ende treckt alle ſplnters/ doomen ende renee raden Ee Be — —— fepdtoock/dat de ghent / die de arel ober hun ben and term, aenghtnaem ende tiefgtjete1 (allen De bloemen ban Eryngium met eenighen dranck ing — De ſcunn antie oft fweeringhe in De heele, 7 7 hee Get Silybum, ſoo Doet Dat (ap ban de wir ing) overgheben ende braecken / al Sioſcorides ſchröft be bezfehe wanden ghelept / het ola — Sier 5 EE CAPITEL Van Baftaert-Eryngidm. ‘Baene oft baftaert foorten van Eryngium zit hie orale, fonunighe ban Eben nughe ban des het — Eryngium oft Cruys · wee — ghelückeude. r, Det Eerſte Baſtaert· Eryngium beef: — foo wel uyt fijn Wortel als —— fijn Re: breede, ale ronde / groene, lachte — do bo ie — eed konden, de ve han, ten fachy eli pet den 0 erdt/ grooter d nlaneren aha ben @uechomn. De flceten waſſen vecht op! paer dopen bft sbavrmachtigbe kende knoppen jaer f 5 | fr hoorden eng / alg bie van het oprecht Erpngium/ verwe/mitfgapers be bloemen/ Die Daer upt fi vecht eude fiecht/ | chaerbde/ oft (aeg Egede EE A vink — is Ban hem met Woord Dat se keg heen Die Shoeb Be —— Dartesc (Eb oon —— rethte ſteelh iffe De — Plinius / foo meet het fap daer bat nop Hetvijfde Dec, _— Het vijfendwìntighfte Boeck. 147 Lerſte Baſtaert Ewngiuw· EBrxxngium Maene Gay Cluſtus. \ —34 \ N dl SNN eni TiS lijcken langh ſteelken dey / ende ſelden vijf/ ſmalle / langh· w orpige / harde / bleerkgroene / aen beyde ſijden gefchact= Be/ bp cen hangende bladeren / van ſniaeck De oprechte Crups-waztel bladeren gelijckende: den fteel Wordt an⸗ der halven voet hoogh / getackt / geknoopt / voortbrengende Wijde ontlokene kroonkeng oft bloem=kranskens / met Klepne bloemkeng; ende daer nae kleyn ſaedt / Ianghwor⸗ pigh van maecklel / welrieckende / ende Wat (chery oft beetachtiah van hnaeck, De wortel is witachtigh / langh / dunner dan eenen vingher / eerft foet van (maeck/ ten factften eenen fcherpachtigen naelmaeck hebbende/ ende niet oubehaeghljck van reuck ; De welcke dor eñ dzꝛoogh zijnde leet morſelbaer is / ende Leer haeſt tuffchen de vin geven gewzeven er in ſtuckskens gebyoken Gan Worden. € Plaete 1, Deeerfte wart defe pier Baſtaert Crupg- Diftelen hebbe telt eerſtelijck inde Goven- Gan Ppeflauws ghelien zende fp íg mp eerft gheweſen ban Adam Zaſcht⸗ flauw/die my fepde vatte in Pruyſſen van ſelfs waſt int wildt / niet Berre Ban de Duptíche Zee. 2, De tweede foorte waſt op Be tfoppen Ban den bergh Jura / ende van meer andere omtiggende hooghe bergen van Swit⸗ zerlandt / doth op vochtighe ende br oeckachtige plaetſen. 3. De derde ſoorte is op de heuvelkens omtrent Sala⸗ manca van Clufinsgroepende gevonden gheweeft, 4. DE vierde Waft op De vſacke belden ban Beemerlandt / niet verre van Praegh: Ei groept oock op ſommighe plactfen van Plaenderen in favelachtighen grondt. 5 € Naem: Alle Dele Dier foozten Van ghewag zijn dnep- ene ende baftaert foozten van Eryngium oft CrupesDiz fevoie van de Crupdt-befchzijvers- van defe tijden eerft gevonden oft atngheteeckent zijn gheweeſt: ende daerom en kan ick de felge gheen oude naemen oft toenaemen gheven. zr. De eerfte fal Eryngium fpufium primum mogten heeten / dat is Eerfte- Baftaert € rups-Diftel/ oft Eryngium Boruffiegm, oft oock Eryngium non fpino= fam, dar is Crups-Wortel Ban Pruyſſen / ende Eryn⸗ gium fonder doornen; oft anders Dacht Erpnatum: 2. De tweede ſoorte heet siatthtolus-tu’t Latijn Eryn- gium planum; welck luydt als ofmen Effen/ Plat oft pacht Erpngium fepde : daerom neemenfe fonumighe ryngium planum Marthioli , dat is Dacht Erpnatum van Matthiolus. Andere hebbenſe pen lieser Eryn- gium Alpinum;datig Crupg-wortel vanide Alpesbergen / ‚te heeten/oft Eryngium ſpurium fecundum, datis CT weez De Baftacrt Crups-wo, 3 De derde / Eryngium fpurium tervum, Dat ie Derde Baſtaert Truys wortei ghenoemt 7 maah met vecht Eryngium pumilum Clufij, dat is-Crups-wortel naenfen/ heeten. 4. De vierde⸗ Eryngium {purium qoaftum, dat is Dierde Baftaert Crups-Diftel gheheeten Wardt ban Iatthiolug bp de geflachten vanCrithmun ofte Benchel gereent an= Dere ſtellenſe de ſoorten van Eryngium oft Crup, Diftel : twelek mp oock beter behaeght: want fp is va reuck ende ſmaeck de Cru ortel ende niet de Zee- Penkel oft Crithmum gheljch, k q Aerd, Kracht ende Werckinghe. Dan be beler cruyden en Weet ick nier wertelieng weesbig® te ſt hꝛuwen; ghemercht ed elien tot nutoe gan iemanden zijn geweeft/noch oock onder De eetbaere truyden niet gherehent en worden. Sp zjn nochtaus Geetathtigh oft berwarmende ban aecdt/ als haeren ſniaeck aiteen genoeghlaem betoonen kan, BEIKVORGH sE 1 * — A ont ——— met e bladeren, Latin ngium Pannonicum Jatifohum; welck eenen bet ſteel heeft dap bóeten en fonte J [vol Wit mergh/ De tackskens twotben heel blaue marter Met ber opper tor als fp necb teng ief beef oe lengde — Cruydt-Boeck Remberti Dodonæxi· d- vr vingher / wat ghebeefelt/ / bunten grauwathtigh / binnen wit / ghe töfoigb/ (oetachrigd van pe) 48 de Wortel ban Zee-Erprs gium + mate mel den oierdom Wordt ſy ſomtydts tet / ende geeft meer tacken taerljcks upt:dan fomtijdts bergact fp bet eers fie oft tweede iaer. „Do waſt in Ooftenrijck / ende bioept in _ Braechmaendtende Gopmandt. Bp twijffelt/ oft De fonte ban Pena ende Lobel Hefchrever’t kk ghewas is oft niet : berfchert/ Dat het eenerhande gewas ia met bet Eryngium planum Ban Matthiolus het Welck Doboneus biet voor ze tweed faorte ban Daftaert-Crpngtum houdt; ende nae De Lee” tinghe van fMattbiolúe ‘im Italien Lringio lftio ende mige Fanz [phre peet. Veránderinge. De/bloeme ban deſe Ooftenrijchfeje Baftaert fooste ban Erpugium is ſomtidts heel wit ; ende den fieel en is niet peerſachtigh / matt, upt Den groenen bleeckach⸗ tigh van betwe. Den fetven Olulius bermaentoochban een andere fobste / Die hp Eryngium pulillum. planum Mouroni noemt Die ſeer leegh is / korts ban de wortel in verſcheyden cachen ves . depit / die vohdt zhn / tet aerden Verfprept/ acit elek Rnoapken tes waͤffen met bladeren Die boot breedeft sijn / Omtrent De fleetheng fimaller / vondom ghekerft ; maer de gherie/ dit npt De worte feipe ſpruvten / zijn grooter / een Dupimljeedde. breedt twee dft meer dupmbtedden langh/ bleeck groen han verwe: de fúD-taches kens hebben klepner bladeren / ende fcherpe ſtekende groene hors tekens: de wortel ís tamelcken. dick. —* Wei De tweede ſoorte ban Dodoncus hier befchreben / is ban Lobel Eryngium alpinum caeruleum Geneuenfe gheheeten is een uptermaten aerdighe plante) blauw blinckende / Beel bij Der Dan’tghemepn Bergh: Erphgium. Sulcks ie de heel blauwe - foozte ban dit ghewas / Daet Camerarius ban Vermaent / Eryn= gium totum ceruleum gheheeten / met een feet. klepne fraepe mes Defoorte Van de felwe ; Die bepde op't gheberchte ban Datbopen groepens ende. Gefnerus handelt ergens ban cet Eryngium no- bile, Dat andere Eryngium capite Dipfaci noemen; om dat Den bol van De bloemen de Volders Kaerden gelicht in rouwighepdt / ghedaente/ ende grootte; maer is blauw, — De Klepyne oft derde ſoorte ban Baftaert Srpuginm / als ghefepdt is / heeft € lufius beſthreven / ende in't Latijn Eryngium purüilum Hifpanicum gheheeten. í E 3 ; De bierde ſoorte ban Baſtaert Erpnginm) in Italien Cr tamo terreftre gheheeten / in bie le (Daer fp beeloptghea berchte ende oock tuffchern *t koren waft ) Sichclleraur, naebaer ghekertelde ende condom ghetande, bladeren) Hie ahemepnlijck dip bp een ffaen/ is miffchien de Prionitís bate Cralltanus ban vers maent. Mathiolus (ats int Bibaegbfel- ban Crithmum verz maent ig ) noemtfe Crichatum quarcum. De bladeren, Die aen de tacker oft ſteelen ſtacn / zijn veel dunner ende ſmaller vande ans Dere. Lobel inoemt het Eryngium montanum recêntiorum ; ende fepdt/ dat het veel wart inde Dupnen omtrent Blanckenberghe. Zp heeft oock wel bleeckgeele bloemen; maer meeft witte, Biec bp, la amighte De Erynge oft Glycyrthizos ban, Bliniues "welck doch een ghewas ies met ſtherpe ſtelende verref ende in't taften gomatbtighe bladeren / ende ſteelen omtrent twee voeten {ende een purperverwige bloeme / een vrucht ſos groot als de bollekens ban den Platamis / ende een fcer-foete woztel. Ban de felbeen is niet ten bollen bekent : waut fomz eey 4 ſegghen —— ——— is ; andere tiemenfe boog et ghemeyn Erpugium. — — Ersen Archigenis foubde be Wilepne Oridiftel oft oock den Carduus Chryſanthemus mogben weten. , LN Eryngium luteum Monspellienium is De Cretamarina oft %ee- Denckel ot Beele bloemen. De felbe heet oock Eryngium Vegetij, Eryngiuta Gujllandini is de Sterre-Diftel. - — Eringion ig oock eenen toenaem van de Aloë, — — Noch vande krachten. Be Baſtaert foorten ban Erpngium orden ban veele in ban de zipcht : mate en — ghene Daer bet dpechi Eepngium nut toeis. Eee / van Matthiolus befhiee De Dachte faorte en / beeft wel be graotfte won ber alle oe foorten ban Erpns 5 verdꝛooghende Dan DE andere / ende Baftarrt-foorte ban Eryngium beeft oock emnighe —— opꝛechte faorten van Erpngium / pegh betoont. Dan is fp de Prionitis, fas is — — — endet wan aerdt ie/ ende alle afs de here ban Cesta maria Eritbmumbeeft. a HET XIV; -GCAPITE-Ls an Sterre-Diftel. — -« — ¶ Sterre-Diftel voert oock ven naem van Difteleij B zig Jo308 fi berbaeſt waren tbt dat fp met opriſpſenen vat Etvnglum wer Oruydt Boeck Remberti Dodoncei. füt / ende inghegheven de vude chde andere Ber wpt gheworpen hebben / als Boponcug censdeels dermratnt Heeft; Dan deſe wer ſoorten worben inn Vrantkthek Panicaur, Paincâult, eudt ooch Iringes, Sanemende, Salemonde, ende Char- lan reftu gheheeten Ecingron (m6 Griechs wt Fealiacufss Rinze, ”_Iringo oft Iringia, tm't ADepetruptfct Santer ehde,Cruys-Diltelën òft Croelich- Dultelen/“ Maet weick ban bede Die foorten ban Dior fcoꝛ ides befchreven ic eu kan upt fit woorten wiet wel blijneken: nochtans altmen alie der reetkenen p daer van geeft voi} gers mercken/ foo ſchnt hy alleen onſe Eerſte bft. Sroote Cupo· woꝛ⸗ «tele verſtaen te hethben uptabeuomen dat bp wiet en Dermaent/ Hat{p aenden Zeekant groept. Immers bit Groot Eryngium, “bat tee Voortjotis Groot Eryngus hiet ende Dat wp tu Zee- t tt dratt lagh LEruys-wortel; Eryng ringio marino, ende epghentlütk Cruys-worrel noemen/ ende pan ſorunighe Lao: “be Dry pis Theöpkrattg erde Door de:ALanos Plinijs ende ban an: „ere oer de SecaculArabum ghehouden woꝛdt / ſchunt / nae De mep: „minglje ban Kondelet ius ende Deele andere rde met hein / het —— te Woêfen. ont te —— aut De bladers Baer “wars atbereerft (EEE matfcly / endé niet terftont flekenbe ente Spattam beguaem’ Ort bor falaet gheten te-wornen gheigck be Zee Paſtinake: daer nee Worben die Bladeren haerdt ende ſteken⸗ sie, aenden unterſten kant niet foo otd maer dorre mager ende Verftorberr: mans / om bhn krachten ende boedtſel te Doen krijghen / ende om den verloren byſlapens luft tp boen Wederkeerttt. iid — Wátet Oft Wu daer nefe wortel in gheſoden is / wordt Beet gheacht teuhen 't grabeel / ſtren ende droppelpiſſe stade gheneeft De ghebrenen ban De nieren / Hijfcien daghen achter ren ghedzant⸗ Ren sfude. T ſelve is aock goedt teghen DE ghelneken oft ver⸗ floppinghe- van De rilte /-teaten ve geelſucht / ende water fuchty ende oock tegben be ballende Leekte, jef je E „ Mater, ghreoiftiueert ban velg Ge hlader kens alte daghe / tac foo bitkwbts als mogbelijek 150 el als andere ſegghen viertigh bagten ianch achter ern ed ontken gheüeeſt be ohene die ber ichaem bHölgaacve! weetingtjen bart de Portie helsben / mits dae Bet de Leder berftercht,, ns Bra 36 Ln Jan) Dit fewe water ig oock ſeer goedt teghen De vierde ende daghe⸗ Iek (che korsfe; enbe teghen allerhände vergit De worrel ingenomen)’t zp ghepoenett/ “ESP ghefdben mét ſop daer Dorfshen in chefoden zijn oft bp ghelzeke han dien / met fop Daer een Gang in heeft gheſoden / is ten teght abaete teghen 'tbers gift ban de Padden/ Teof· vorſt heu ende Bergiftihe crupden : maer als iemant ban defelbe ghebeten is Dan magbmen de groe⸗ te gh wortel op den Beete oft quet fire legshen ¶Rbherper Dan Die Har D'andere foorter vari Erpngium:eock beb⸗ Bei Die eenen —— nde In Wofiicker ende fpecerjachs „tijber van (maeck:, Dele Biel Lobel gheen op verſchepden Fplaetfen van de Zee-Eupneh in Drancketjch / ban berwe grauw, Blau) wit / moe groen De bloemknopkens zijn meeft atthdra heme ls blauw, als sock zijn de bloenmikens Die Daet upt ſprußten / haer buptenft nis : want de middeldjacpkend ijn wit De wonei is ſerr lang! iae meer Dan warlf oft twins, „op poeten/ als Tobel berupght (daerom magt Dit erupdt met recht Endeloos heeten dock Dicker, Dan Die Van't ae Gre : peu Ltter vieckkenbe / in ſphſe ende medicijnen. ticfigchet ende ——— be gheicerde mannen en ghebruvtken de ander wiet / Dan bp ahebreke ben Defen / mits datfeop haer krachten foo toek fiet en betrouwen: Ps Inet > N : Me bladeren: ban: Dé Liepne Crups,Piftel jn omnes Geel jan de L douchen met water Daer Bernagie oft Confiliede greyn in ghe⸗ fopen tag. Bet poeder batt defe wortel gheneeft vock De Droppels piſſe / de beeftoppingBe bat de nieren / ende Van de moeder. · Maer boor den eten ghensemen ſtopt den uptkloop / ende belet de Drontkenfctjap : Waer toe ooch goedt is cwater / daer de wortel it gheſoden {8} ghed oucken Mee Meede inghenomen / is goede * sene Die den kranvp Ieblen,/ ende Die met de vallende echte guelt zón zp — Ser fepots vat de wortel gen den hals ghehanghen / de kꝛop⸗ Klieren doet ſthephen matt mer Bonigh opghelepdt ontdoet de felbe kropklferen/enve alle bloerfiveeven/ Klapooren ende gheſwil⸗ len die achtet D'ooren komers ende teeckt alle ſppunters / doornen ende andige ſtekelinghen upt De Wanden. — — — oat de ghene / die deſe Wortel over hun draghen / âltefind-wil / aengenaem ende liefghetel ſullen wefen. De Mooghe wortel ia goent tegheu de pine wd herte / ghe⸗ „Amit ban verwe sanders zijn fp De, blade b ia te endé. magchfel fger gheloek / maer korter) Inecder/ , rofl ét /_ende-meer ghefheden: Det. fitel is omtrent eenen boet _langh. Sommiahe gaudenfe bast De Sibon van Diofcoribes/ út Latijn Lata fpina ghenoemt. Fu Italien heetſe nw ter tydt Eringio montane: Dommigtje noemenfe oock EryAgium vülgarcjende epgientltjck Cruys-dittél;. ende Iet. TZee · Eryn gium heeren fp ‘Cruys-wortel: welck onderfchitBan geener Weerden en is. Doos Banigh ghewas is upt Vrauckrjek oock gheſonden / met name ban Eryngium mobranam; ’twelck refs in bant ghemeyn en verſthitt / Dan alfetn Haer in/ bat De opperfte tackskens ende bol⸗ Iekens fchoon blauw sijn/ fepot Cluſius Lobel noemt defe Bles ssfnepne foorte oock in’ Aarijn Eryngium campeftre medierranéum; int Engelfch. Hondert: headed Tuftel; ín onft tael oock Cruys- ‚ Diftel, Velt Eryngium ende Bergh Eryngium, Dan — man pleegde bier te. lande meeft Kicyn Eryngus te noemen / an⸗ On edn 3 * ts zee B De Senda de-krachtén. ener hebben noch Meer andere deughden ende krachten / omt de welcke fp eel gheacht “ende ghefocht worden. Want Zre · Erpugium oft E rups wortel ebeter vieekende/ ende ſphſe ende medicijnen brachtigher ende nutter/dan de Crups-Diftel Oft Aslepue foozte van Erpngium. „Dan in gebreke van de eene magijmen De andere vrelijtk ghe⸗ Nupthen felfs in Ita ien boudemen t Zee ·Eryngium vᷣoor min “berdroogenve Ban hee Velt-Erpitgiuns eude daerom oock onz flercher in't wercken Get welck nothrang niet blijckelijck genoegh en is Immers de ionghe fpripten ban de Zee Crupswortet woꝛ⸗ ¶den in Candien banden ghemtyuen eſecht ten/gtelijck De ioughe fprupten ban be Wilde Artitiscken / cnde Dà alie foorten ban Cichozep-erupden tot dien epnl 8 Ben ghehaelt warden tet Wol fp e \ Wiofeorides Cepdt/ Dát Be Wortelen ban ſyn oprecht Etpngitun jbs en jenuwen ghelept / ———— ende de won⸗ terfbaer ghebieken ban de zenuwen ende zenuwact) —8— ende Den kramp. Doet bergaen. Cenigbe ſeggheu / Dar deſe 1 gheſtooten — pe heete ſwerringhen pens De ttrecht; ende De fele berrmorwt ende wepcht / alsmen dats kod D= 5 Ed 5 E 8 8 8 ä Ékpu 5 Hate É ——— ban maeckt. d Se felbe woꝛtel ghjeftooten ende op den nabel ghelept / belet De fwangere brouwen te misdallen:niet tegheuſt {Dat het water) Daer ſp in ghefoden is / Get kinderbaten berlieht. _ Bet fap ban De ſewe ghedroncken/doet ghemachelgek piſſen:ende t ſeive oock be ghene Die van ken ghe langen gebeten zón. t henteſt * —— ten Dalaman: Sie ghedoot derſt diemen met De ſelde Faa aen en raeckte „Deff wort, Ald Gonigb gbewepelts oft vaer ODE econflit/ edt bän De ie, ja ben. r aer bequaem te waecken omte ontfanghen: teel verſtaende ats te booten Wel ghêpu: — Haer gantſche lithaem wel hefipvert waeren/nae t betamen. Be felbe bermeerdert de mans Ber ſaedt / ende gbeeft gordt Woede: ende daereni twopdsfe inde telde me: He W nbr van Helenium oft Alantwoꝛrtel eñ kleyn: wiens eerſte bladeren grodtachtigh ——— De bleemen ban Erpngiummet eenighen dranck inghenomen / Bbenefen de fqutnancie oft ſoer inghe in de kele. Fe de Crups-Diftele het Silybum, foo Doet dat fap ban de Wortel inghenomen/ obergheven ende Graecken/ als Dioſcoꝛides fchroft : iffe De Acanos bart Plinius, foo moet Get fap Daer ban op De verſche wonden ghelept / het bloet ſtelpen. er kit Ee APITEL Van Baftaert-Eryngitm.. € Salie oft bafftaert foopten Ban Eryngium zijn Wiet — Toninughe ban ghedaente/ ende (omz mtghe ben maeck het oprecht Erpngiun oft Cruys · wortel eem ghlins ghelückende · Ghedaente. í, Bet Eerſte Baftaert-Erpngium heeft foo wel upt ſyn wortel als Langhe lijn freclen/ breede, länghworpighe vonde, groene, lachte bladeren/ niet boötuachtigt oft ftekelfgh/ maer rondom de kan⸗ ten fachtelijch ghekectelt oft ghefchaerdt/ grooter dan de bladeren ban Den Otieeboom. Me ficelen Waffen vecht ops eude zún laugher dan anderhalver Hoet / draahende op Haer ffoppen vof oft les doornachtighe (tekende knoppen aft hoofdeltens / alg die Ban Get oprecht Ervngium / van pérwe/mitfgaderg de bloemen / Die Daer upt (prupten/ blauw. De wortelen ziju vecht eude ſiecht / Hed oft biet bp ten/ Wit ban verwe. * v “2, Me ander oft tweede loorte Han Baftaert Eryn⸗ um / Wiens Írhilberije in de boetken — ug aet/ eeft breede rondom gelchaerde oft (ar d-ghewijs gfekertelde bladeren / ende leer Heel tacher: maer Get ſelve ert 18 Van hem met Woorden niet hefepeben gheweeft, Dan indien hp daer iede verſtaet Die (aoyte Van Ba⸗ Dan Erpnguum daer Pena ende Lobel Gan vermanen / oa ig Dat feer fchoon Blauw tut aenfehouwen / Voort” brenghenbe rechte fteelheng/ twee vorten hoogh oft lanz ger/ her ende vaer ghjeknoopt oft ín ledekens gerdepldt; pe onderfte bladeren zn grooter ende breeder / rondom ‘ghehertelt: de bovenfte zijn Glepner ; onde waſſen úg vondam de knaopkens oft ledeheng Der ſteelen⸗ ni chte ende niet feer fcherpe Doornkeng belkt: De blofmkuopbeng zijn ooch doornachtigt/blauds ban ver⸗ ortel fe peknobbelt ende uptpuplende, alg die ntw van bupten ſwartach Ne —— wit/ —— van reuck an (maec op; Erpngium ghelijek. 3. De berde toopte/ oan atra befeieven/ is begh 150 Ghedaënte. t, De Somer · Diſtel en is oock ner⸗ — elderg dan alleenlijck aen haer bollekens oft bloem: Sronktus ftekelich ende —— gelijck de Sterre Siſtel ende de doornkens zijn oock alg een ſtralende ſter⸗ re rondom die — geſchickt. Dan de ſteelen / die anderhalven boet Hoogh worden / en hebben foo geel ſijd tachen níet alg de Sterre Diftel} ende zijn inde lengde aen alie fijben met Öunne me heiteheng oft upthangende blief? Keng bewaffen oft bewonden; in voegen dat fp daer Dooi bijnae bierkantigh fchinert te welen. De — zijn fanghwoipiah/ ges oft witachtigh/ Ban bepbe ſyden fn biepe (nipvelinghen ghjefneden ende gedeplt. — le veeſe⸗ van drgeyſiens oft hayrs ghe ————————— Het langhworvigh ende Du: Ts ecde Sonier· Diſtel. ſaedt is klepn. De Woztel id 5 ———— bie gnon ban Ela be oock ghefnippelde over bepde lijden Diep gpefeben bladeren ; geele bloemen / feer Boornach- tighe oensdag — D bren belachtighe wenge ——— spie. vam batfe omtrent het Solftitium, bat ie den eer- dagh ban den Domer/ meeft ftact en bloept; —— ——— —— eN ⸗ besnaard — 2. Een — moes gheweeſt Dan eid hbe —— e ver ghehadt voor he: Cruydr-Boeck Remberti Dodonæi. een medeſogrte van Get voorgaende truydt tehouden, ende Spina Solftitialis altera te noemen/ Dat ig Cwmeene Domer-Diftel, € Aerd;Kracht etide Werckingtie. ®e krachten van Defe cruyden zin noch ter tijdt onbekent oft onserlocht: daer: bm en Cullen wp daer gheen Woorden meer van maecken. BijvOEGHSEi, De Eerfté Bontier -Diftel waft Beel in Probencen / mes Dock ende Dabopen: ende is daer Aurcoles oft Aurioles beeten/ nae haer goudegeele bloemen : fp ie Daer De matperg moeplick/ om datfe hun De handen ende boeten quetft Ende bioe⸗ digh maeckt met haet ſtekende bloemkuoppen : ende Doet het hoz ren groot letfel Daer fp tuſſchen groept. Fut Latin beet fn odek fomtijbts Stella Solficialis ende Carduus Solftitialis. De tweede foorte is Han Cluſius lacea lutea ghenoemt (at is Geele Jacea) alg Dodoncus oock bermaent beeft / oft oack Carduus muricatusluteo flore : fp heeft gheſnippelde bladeren; alg Die ban Swarte Jacea / maer wat harder/ ende witachtigh / ſuerachtigh oft ———— van ſmaeck: De ſtekelighe bollen za grooter dan die ban den Wilden Cartamus : DE geele bloe en — infghelficks de bloemen van den ſelven niet — — babel — is aſchverwigh / kleyn / ſchuplende tu{fehen wolach dt: de lr is tad, Bd valfappigb/ foet/als Die ban foeme bergaet / dan bloede Daer een A achte ige ofte soi gomme upt De knoppen / ín De bloeme elfs g de verwerret / ende foo De ghedaente ban kleps ne wounkens — oft van De Gomme Dzaganth. Saerom is die ghewas te Dalamanta bar den ghemepnen man Traga- cantha ghenoemt gheweeft. Lobel noemtfe Calcitrapa altera ( dag ig Tweede rt dg —— oſt Carduus { ftellatus capitulis fpinofis; Jacea lurea Clufij; cum in’t Latijn. Dierghelfick ghewas —— ‘Den ſeipen Ciufius met menigbte in , Granaden ende Dalentzen geoepende- ghebonden/ende lacca pur- urea Valentina muricato capite ghenaemt / datis Iacea van Va» encen mer purpure bloemen ende (tekende hoofden: Ban ben ghe⸗ mepnen man heet het int Rick bart Dalencen Arzolls. De blades ten zn alg Die ban De Eudivie / witachtig : de fleelen sijn bupaps ſaem / anderhalven boet hoogh: Daer op ſtaen ghefchelfferde bots ten met peerfche bloemen: De —* ſeer Dich ende langh/ taen ende, klebende oft lymachtigh ban binnen ende bupten. Het bloept in Dep. Sommighe nen bet voor Poteriùm, daer het gheen ole ghelijckeniffe met allen mede en beeft als den felben € tus — — Werckinghe. Die ban Sabopen ende ten prifen De -Ouftel (naemeneljek de Gerfte-}feer in * teerende te —— en kozefen k geele van De ion: reken van beeftoptbhepdt komen / te weten de —— ende De wortel met i k inghevende; het water daer Pi in gheſoden 5 — de landtlieden aldaer ghebruycken Der De Daer Befe woztelen oft bloemen in gheſoden zin / ende oo: — Diftilleert waere ban De ſelve / teghen de heupgicht oft teghen De fleechten in de fijden ende pleuris / ende teghen de lwillen ban de milte/ ende — ſweet te Doen boortkomen. Bloemen worden ghedaen in De b muaede ſchor fthepdt Tghe diftilleert water Doet bergaen en ban de it ve in De keel; en Doet de kroppen ende pen be et al en met De Tietienbe ſterrekens un pres Date moe te be somer-Wiftel is nae t De antr faoste bei ste - ee an De Tee of bande Einfiug eer boor een emg nen ——— twordenm # Baer Wp de (ema rapen no Delen iefke A Lok HET DORJE Pe CAPITEL. Van Volders-Kaèrden. ———— ae aden teghen de tense nee sie poet gin x gep gien EEn De — age — tube eu bie — Baer was EDE h ——— laeyt / ende ae — vaer D os Het vijfde Deel. Tamme — * oft ** Kaerden. Wilde ba ben * / ende en werken niet ghe⸗ bzupeht: Dan behalven deſe twee/falder noch een andere Derde ſoorte ban ong befthzeven Worden / bie klepner —— dꝛaeght. hedaente. 1,2, De Kaerden / té weten fao mel be olde als de Tamme, hebben eerft lange groote bjecde % / rondom q — 7— erft: tuſſchen be welche fpzupt eenen fa n — met geer —— ef Daer aen Waffen cleken nge ee pie aen Ben ſteel dant in een vo ed en met haer onderfte/ daer Ie op Daer he vaſt omtelfen eñ bevatten, eñ ſ —* eñ ghehecht zijn / dat het water / van den wa oft vait / daer op blijft liggende, fonder af te ape bah € bladeren zijn langh/ bieeckgroen / de Lat⸗ touwe bladeren gelijckende/maer acu De —— Jl ende — daer toe aen den verheven eñ u ende is / met noch veel — bo: renen belet. Op van de ſteelen groepen langhe rouwe de bollekens / diemen — Haerden oft Dolderg-Baerden noemt/ met ſe ie bidt on ens befet: daer tuſſchen komen Klepne Hoost / Van verwe aen De Damme foorte — —— wit / maer aen de Wilde bleeckpeerlth / vertoonende inde midden kleyne huyskens / als pii | rope in —— Ke/nae dat de bloemen vergaen / Iet ſaedt groeyt / da —— —* si is doch niet foet/maer — — bollekens oft Kaerden Worden gris oft edn n/ foo groepen in PD eemen baer in wiubt alfmen bie bollekens open — De —— — —— aen een *— derde foorte van Kaerden is Berle — & au bladeren doornachtige ⸗ edge hj rad mgee ban de feite: ich: dan ſy ig hooger —— nd bollekeng/ bie daer op waſſen / zijn korter / ronder ende oock —— te weten niet grooter dan een Okher-note Wor S Plaxfe, 1, De Tamme ag ed zijn de gene Die t hollen —— Het vijfsen-twintighfte Boeck. rt Dilde Kaerden. bouwlanden f. 3 — Dap re iem —* keheng hebben Den De Wilbe ; eñ Dacrom —— zijn tot Ben gebyupche ban be Dolbers cf. La hen dan De je Die van (elfs oft (onder oeffer ninghe boorthomen. 2. De TOilbe Bacrben waften ban felfg aende kanten Ban de waterachtige ge pd loopende waterert ende rivieren: want ban harren ergen aerdt beminnen befe Baerden vochte ende witeracheige — —— De derde han van Haerden wordt oock en / ſonderlin —— bg J —— laet ifs Braeckmaendt — — bol⸗ —— 1, hamme fobste ban it hee⸗ tn op Dia an Da ie Came De Wilbe loopte heet Dipfacus Gilueftrië , ‘bat i⸗ en at JLatin Dipfatus naeben Griechifc en JA ende Dena V, Veneris , oock nae ben — facos AflaxG-, ende Aphrod ites loutron A'ppofirms —* fomtijdtg oock Catdaus Veneris; re weten Dipſa⸗ cus, alg ofmen Doorftigh cen ; om Dat be bla= beren haer felben —— ro in een fl pùt/bie daer op oft dauw valt / behouden eñ —— idd waren / eft altijdt Water van Doen Labtum Veneris; fepde foo en pet aderen cen becken oft fpoelvat (ín’t Latijn labrum, in't Sriecks aerìr ried ſchjnen ——— ef ooch altijdt met water oft ten stin. De Apotekers noemente Virga is eñ Carduus fullonum.Bter te lande heetenſe Haerden ende — Haerden ; in Hooghduytſchlandt het ende, Weberkarten; in V anche * —————— de —— ende Verge a bergier; in Dpae: umsteant Cat, bp pet sin Italien Diffato ende Corts in @ngelandt Tafel. Dn hebben noth ettelújche ar i bac baftaert ende onepghene naemen int @ zijn Croeodeiljon , Chamzleon ende On 152 4 Pl * ? Ws A —9 W Het derde gheiac fan befe telen nóemen wp. sê De ——— acht an Derde ht van Kaerden/ J Glepne Kaerden. Ende dit Wordt van —— met goede reden ghehouden voor het Galedrägo n;daeridlinnis' vau ſpreeckt in het ro, capitel Van lijn 27. boeck: Xeno⸗ crates / [ej / noemt Galedragon: gen doornachti rn er jessy be ucacanthus niet feet chicks if gen hollen hoogen ſtẽel heeft „ een bolleken vos t/ ban gebaents ople En pre Baer. in t met langhepdt ban J wormkens ſo * ten Big og, en dr biftelachtighe ttupden Worden luttel ghebrupcht in eeni gie ghebze oft ſieckten deg lichaemsg : want de h haafbef: ens / in ſon⸗ bij ban de Tamme foorten/ Die epgentlijck Boi⸗ lleenlijck geoeffent ende — — zides Daer Had * oock Dan — in de gamen. Dan fc ka te EE beg neee min doornachtigh te lek: iaer De Tamme arrd ——— bollekens / van kromme ende omgheo⸗ aeckskens fer Dicht bp een ghemaeckt; Dé welcke foo at Eperen dermenght / eude o den bupck oft benemen de fwillinghe der maendt-ffonden der brouwen / ende de bu pekloopen: ® — be bloedende wonden. ende aen de eenen Wratten van — e ſelpe ftopt de lieke bie — quaede vochtighepdt door De piffe ee ijben. « bladeren bindt, gheneeft de dock rood ban De — — jd en Hoeben bene Ben. De felbe worden ban ve Difichees aen Bit Vi aen / om Daer De v mede te — — — — n Misbruycle. gege nrd eed —— — eer fp gaen ——— be ens eenen righen — — efen kan oaren ban met betande rd Drinchen, — een — van de felige te — Cruydt· Boeck Remberti Dodonæi. Lleyne Wilde Kaerden „BIEVOEGHS EL aj D5 € —— ſoorte ban Haerden beeft De volghenden obel (betalen Be boorfepde) Spina Scleniuis Thege —— * de mepnighe ban Guillandinuss Galledragon Kes nocratis, nae à paftour , eni eden foo plaab fp bier te lande oock Kaerden om te rouwen noemt te boelens ban Anguitlara int Franfops v — à catder; int Italiaenſth Cardo nn panni * wa De Wilde faarte noemt ben felven Aobet lück — Veneris : ende hp voeght daer biete mer ef ghent Dat het nieten fchijnt/ datde Tamme Haerden alleen Doo: ne nimgpe € van De Wilde betfehillende worden ghebonden alle gheneffertde dinghen pleghen weecker / malfcpet oant ende De ore bele ghen 0 ff on fe met het Lacken té rouwen uiet tichteljck en bꝛecken ® teghen foo Geeft de, Wilde Haerde weecker / kleprier, — ende ‚Sheen kromme) veel langher ende Aapper püncten: oock zin bladers (achter ende klepner / doch den anderen niet orig; De bolleken zijn beel / Die ban de Stinckende Klaveren gie Ick. Ende defe Wilde faoste groene in Engbelandt bp de ende oock ín Brabandt / op beele plaetfen… Dan in, Fralien den De Tamme foorte. oock ſomtijdts Labbro di Venere. Maer fp beeft fioch/ behatven De boorfepde, eenighe andere baſtaert naemen; té Weten Calix cardiacos , Cncoron , Melera , Cinara ruftica ‚Moraria, Statioros, Carduus Veneris, Veneris Jauacrura ende Sciara. mighe heetenfe Witte Kaerden; ín’t Latijn Dipfactm album; ende He Wilde Diplacum purpureum : maer de Klepne foorte beet oock. Dipfacus fattiùs; ban fommigbe Paftoria virgas soobentijek Virga paftoris: enof Defe en wordt foo bel niee ges maer ban an Void — ‘tiriétorië ig de Chelidonie oft Stinckende Goute : De Virga fanguinea ig de Cornoelie Wijken: maer he Virga au- tea is De Gulderi voede. —— Dip laetſte cruyden met deſe Kaer⸗ ben niet ghemepns en hebbe De oeffeninghe ban de pn Haerden ie in de boecken ban De Landtwinningde in't langh beſchreben „ Noch vande krachten. Bepde de cerfte forten ban Kaerden / te weten De Tammie / ende de ghemepne Wilde ſoorte hebben een verkoelende ende dzooghende kracht ; den Lancker ende Hoertgetende fieeringhen. De bladeren ban dít boorhooft gehouden / als temant met Gdelhepdt des hoofts rd raſernije gheduelt is. ende zijn ſeer goedt tegen as worden ban ſommighe aen h De felbe Kaerde bladeren in Edick gheſoden / ende met wit ban oft op De maghe gheleyt/ ſelver / ende el de — ſtelpen De ſelve bladeren met Win gheſoden / ende daer sed : ghelept } —7 — ben bloet) ende verd; porte ti, t ghedrooght ape mer Erwten fap ghenut/ — bupekloopen; ende in foriderhendt be bꝛou · Bet fap ban an bele bladeren in Be ooren ahedꝛuppt / engte incken; fe gende / dat fpoace mede EE zer er abebiftileet water F * ſelve bl is nut om de xe⸗ ren die aen den mondt kom Dan het water / datmen —5 — De belgepbe ane hae 5 e fchemeling: upferhevdt/ _ —— af oft verdꝛyft alle de die de Tamme Kagrben n baogbrengben/ bie — — om / Die dae! — fail _ Gan de hoofden) die an De hoofden beeten/ om de 7 Wen bede malle sp op te baten jom booyes oe felwe te —— —— Die ín de dꝛooghe Volders Fagron iben di ted: — in oane Ie ie omttent de naghels daer op — 6 APITEL * — — / niet, —* eng is tweederlep / alg ———— ende — Het vijfde Deel. nen gheen : be eene everepn ftaenden fteel : ende Lag * —— Capitel ban handelen : de ander — ende flappen oft —— benebictus Deet, — ſteel / — ſal ——— Wilden Carttzamus. — * SRX af 1 / * Ghedaente. Den Wilden Carthamus heeft echen gegen ende baften —— ín ſomnu⸗ ek ——— ſ ende fer Bena boogt alie voo ere ene bo ri ed rooen Het wijken twintighfte Boeck. #153 —322 Onerkentandt bebengbacg is n te boen (alg ——— ſcint rd eenn met eenen bebey ven naam Ardathy le mone eu KOT LiDE 1 Det Ban fomuuge op't Latonfey oock Silaeft::s Carthamus gie Gbebeeten, bat 1e tu onfe tari ds md Ms, Det beeft ooch etreigeke andere onopghent flarrt naemen ; te weten Amyron Asse enbr Afpadon A'amlru tnt Srieche / ende U varfepratn mi’ Raton. — Kracht ende Werckingbe. We iben Carthamus ie Droog) ban naturen / ende wat werdeplende 7 lrpot ents, ppen blaberen erde facbt ban —— jd ed ten ghefteken zijn. oo * BIIVOEGHSEL Damas” in chin beenen ed Defen Wilden Cars in fonberbeyt De gheut vit oinretat De blsem-betien me hd tide blarbigt fap Van Hatr / atfmenfe tuſ⸗ fchen De vin gtpeven beeecht oft turtift. um fomertept men bie foo;te Die fn Sitiuen / Italitn ende andere heete landen watt Barr Ce bame falmarrco Ende pleent bier boorrgrs oock egt besten. X Wudt Bafiaerd: Saffraen ; ———— Wik er Saffron in't Latyn Asradiis. Some todto beet bp hiet te lande ooch Baflaerd: Sálkracn, ebt W id: Hote Saffracn , Shucttes Caici prma fpecies , midts bat atbo boo: de tweede foorre van wadene honden dis te} be das pitel bleken (at. Fabind Columna toemt Berm Arrays Theo - hrafti, Diofcondis & Plmí, Dafuneo fuccergm Dat bet niet alleen Detongbe bladeren / maer ooch Oe wertets bladeren / facùt- — ————— op wat tuden bes (ners bat het 7, ror bet n fn bloepen (want Ban vergart Dit crupbt/ olt wordt vooogt ) wan, Ee bende groen fap. We wortel —— te Ll bladeeen | met een (pinnemebbarprigve wolle beſet / Mmerigh ende klam om aentacchen/ ende fesaer wter bart rruck / upt de aderen / dit de In bet opperfte ck ín etfen van —— — in Agee —* gone 3 jd — ouk 4— inbel —— —— gbebruct arude blauwe we nt t riechs wordt bit crupot Noch tan de krachten. or ene en ea ze ende loopende Galenus 'rganrurìe ende Cnicos —— teert oe F en gei Phonss Bévos, AIS Rn ker be gens Dit ban De —* ——— zn it oock s , oft tot or eene van Da fatmen niet — ff (eben noe blabezen ban — miled ï Silueftris Carthamus boo, — be tbe ded Enictis —— —— van Den oren Carn. rain ais oop, ——— opd « ' ‘ nd ee dad hier —— kleen enbe va⸗ Lange als fp bit nn re ſteel ban bit ghewas plegijen te gebrupcken om daer Banden laten gaen / Dar De piss Kien ende foinvochen ban te maerhen:’t welch debrou- BAP De Cerit ben Wiiden — Remberti Podonæi. pi 8 benoïft ou benelft; ín Beemerlandt Kard benebptt ; in h HET XVIIL CAPITEL. Grieckg eplandt Stg le dane —— i Bet ig merckelijck ghenoegh / dat het een mede-foorte — — —— ghelijck wp voorfepdt hebben ;ende bas au Ghedaente Acraëtylis altera fpecies, bat is Cweede Foorte vantrartp: n —— — a À de ander foorte gan lie/ ghenoemt n:agh worden. Wantalt ghere dat Tljeo- & Cardobenedictus —— — — * phraſtus vau de tweede Atrartplig fchrijft /al feloe kong Atractplis , (fjb-fteelkeng verbe ke nahe per met dit teglenwoozdigh gewis! eel Wel over een. Bee ig ——— Teloguaeenz tupgh ende wolachtigh in alle lijn Deelen : Bet Gruppe —— — ad oock langhs der aerden met ſjn flappe ſteelen: het laedt ig fing overepnd houdende als Die Van de eerfte Ktrachplis tupag alg een baerdehent daer-en-hoven foo Geeft het aar 8 be ine —— san ve hen an achte biet Glaberen : om dielwille ig het Dan Conrmígte doch “hep —— en ape fichelinghskens befet:op’t opperfte Atra@ylis hurfuuor,dat ie Supaper Arractolig, ateleeten; onhe ——— * — —— Diftel-bol- Valeruus ee ordi Iet Onecus füpinus , Dat 1e Hig- ait ada ee mj — ————— Werckinghe. Gpelijckerwmijs delen ding He kpn mid te — —— — Cardobenedictus in alie fijn deelen bitter Ban ſinaech ie, a on dh Se * pe ffchen wolachtigf) haprken bello foo ís hp dock verwarmende ende dzroghmaeckende ban ten — teerd ee beele Klepne haprkeng alg een baerde⸗ aerdt/ van beydts in Ben tweeden graed 3 ende heeft Daer enwaerts hap ia inheetefaz toe oock openende ende fupgermaechende Grachten, en hebbende. * wortel is wit / teer / langh/ Cardobeneditius ín aller manieren (oft fap Daer vam Felinghen verdepit · ingenomenvíg ſeer goet teghen alle feniu ende Ger giftig SD Nicht: hᷣcxt / ende vork teghen alle befincttelijehke kortſen ende Cardobenedietue: weftighe liechten / se wetenalg bp in tijdte” inghegheven Wordt. ——— — ik } * ſelve truydt is oock goet om De vierded aeghſche ende andere verouderde ende langhweerige Goztfen te genefen/ ghedroncken oft anders inghenomen. d Cardobenedictug ontflupt ende opent De inwendighe beelen deg lichaenis / naementljck be lever ende de multe/ bie Vetftopt zün. Den felvenCardobenedictus ſunvert He ver vuylde ma⸗ gtje bie met heete galachtighe vochtigheden verladen is’ ende verſoet oft Verlacht De herten Dan de ſelbe in fonz derheyt als fp dooꝛ vervuplinghe / ongeſteltheyt oft eengh ghebreck van de maghe ſelve ——— ebben. : "CE lele cruydt bꝛenght de Wormen om / ende drüftle af: gheneeft het krimplel ban den buyck / doet ſweeten/ de piffe loffen/ende 't graveel vijfen : ende ís midtldien de ghene bie eenigh ghebreck oft lmerte ín De nieven/ (iden ende lendenen/ Van ſteen oft graveel/ oft ban eenighe ans — Bere oorſaecken Gebben. — Tot alle de voorleyde ghebzeken ís Ben wijn / daer Car⸗ rte gheſoden is / teer goedt / alg daer gheen tte bp en is. — en ‚$Ben dꝛooght Dit crupdt ooch Wel/ ende mer gheeft het — — F met Wijn te drincken / tegen alle de Hoops epze ghebzeken. Ee een 5. ® zDaer het water ban Carbobenebdictus Door De Kracht des viers ghetrocken oft ghediſtilleert / enig ſoo krath⸗ tigh niet als het water oft Wijn daer hy in ghefodenis/ — oft het poeder van den ſelven / als bpahedrooghtis, Sommighe verſekeren / dat de quade Wederfpannighe/ — heete vierighe gelwillen / het wildt Bier ende andere trae⸗ ghelijtk geneesbaere zeeren / ghenelen worden / allmen het water / daer C ardobenedictus in ghefoden is/ettelijcke dae ghen achter een te drintcken gheeft. — Tot dien eynde ig oock ſeer goet het crundt le ope F gheftooten ende gpgheleydt / oft Get Cay van’ lelve in die 5 zecren hegeten oft inghenomen. BEI TL en elbe crupdt gp de boorfende Wijte ghebrupekt „oft ae tab fielen ble een, te aantiebeldek vrroeaume wolachghept bebedht/ende 5 fanghen/Anders/ Seorpraenen be bergitiage Sole Paetfe, Dit crupdt waft leer overvloedighigen éne nen ghefieken oft ghebeten zijn. en mi, op fammige peren ban Brietenlende nae — — 110 3 Loo mentlij on —— Petrus Bellonius N Srieckenlandt heet dit gbetwae Hebe Gaideracanthia pol) # e weten in de vlacke gelden ; dan in Boogh Fok ondiante. als ofmen ERE Die BRE — gj orto (an marfigngertde heben in ee & niee in de: uusafininus Ja nae en fat.” — ——— — a bo ii lien heet bet Cardo fanto , Cardo benederto , ende ſomthots — | Cardobenedictug {nt Hopmaendt ende Tre 3 bier te lande Bornwortel, Bronwortel; did DO /manneer Gp . ait g emekichft } Bornwurrz: eenige hoemen ’t Carduus fant in’t Zatgn/ende repluck: rgadert/endetot onfen Ce Lnicus filueftrisfecundus , datis Tweeden Wilden Carchamus: * pt vleegtste worden. ghebrupeR weth Dee“ ploem-boflen sn oock mét fpinnewebachtipte watt befetstwelchs. Dit Worden. — — men aen den Blanwen Tulcus oock fiet / wiene bollen aiſos wel ile BenerDt hebensbaeghs meeft obtr al bie ban Dit ghetwas / ende bau Den eerffen Wilden Cartamus ediërns eereeus gleheeten/bande Apo⸗ _afgbefheden z nde gheven onreerte Den Vals cen weprrigh gekerg &ardob us int Boogbduptich Befegneter «fap upt Gaer aderen / ghetck De Kericiock-bloemen een bzupn (ip bled Bn 8 is ES OEE ten blaedigt oft roodtachtigh fap / dach nietfao zaont alat hen 5 r ps Het vijfde Deel. datmen inde oprechte %eractplis (iet, pinus Coid1; Carduus lachas foramen Peren dn plee le. Franfops Chardon bent; in't EnghelftD Bielled vue Bp fepdt/ Dat tet veel wag m't ghebergbte van Provencen / mart war flyvce ende wat kiepner dan 't Dar ín De boven : anders bet groept gheerne onder 't kozen : cude en fal uiet jn / is't bat ghy den punckt ban het ſaedt Op eenen fteen afwrft / ende dat ghefaept worde. Ende fuick gewas / foo boo, be boorfepde mids bel/ oft oock ban fjnenepghen aerdt baoreghekomen zonde / wort banfommigte Arraêtyhs muor ghebeeten ; Epgbeutrtgeker dan de Drie · D iftel, Die foo ghemepnlijck pleeg genoemt te worden. Atraâyhs purpurea Aëtiiig een mede-foorte ban bet Diftcikert ben den Is bergh / daet wp bier nat ban handelen : Noch vaa de krachten. In alle landen is Den € ardobenedictns beker hennes, in fonderhepbt tegen oe befmerrelge kren : Want cen nootfchate bol ban't poeder ven Cardobenedictus / met wijn omen / is feer gorðt de peft: alſoo vat de ghene Die deſe De bier-en-twintiot uren Dit poeder innemen / ende Daer mede fweeren / terſtont becloft worden. T felbe doet ooch den wjn/ deer dit trundt in gheſoden is / binnen De bier-en-twinrich uren aes droncken· Ende boorwaer bp is tegen De felbe Giechten / ende oock tegtjen ’t verghift alfoo krachtigh als be Angelica foude wefen/ tap ban bupten/ ’t zy van binnen eenig verghift in heeft/en ſal daer af niet abe ) —— — — F g won den heeft / Diemen met gheen Konde maer met oft cut dt ghenefen zn ref;/ ghel nymus Boek fchrijft. Maer de gene Die de w aegbfche oft andere kotſen hebben / Die met koude aenkomen/ worden genefen / ist dat fp nuchteren dDyp oncen Cardobenedictug water Wincken / =d —* — — regen is / oft —— loots bart pn al edert facdt, 'T (elbe t teghen vig, ende tegen De vallende Geckte ban De tonge Kinbers: Poeder ban € ardobenedictug met wijn ingenomen / doet rijs pen/ vijfen ende loffen de Kupmen op de boft; cnde gheneeſt midts Dien be ghebzeken ban de longer : ende maeckt la aedem: cndt De ſſlhmerighept ban De maghe: ende Í& oock goer de ghene ie upt | ende op de gbeguerft zjn. Dare barn / gbeneeft —————— moedet. „Ar A 10 ls in / oft ban © ſelve erupdt foo wel dꝛoogh a serge aed i ì opghelepdt/ ghenet ſt de quade * Blenniidae —— ee — chimifien ende konſtighe di g maerken ech Extractie ba Den Cardobenedictus / Die id hfen De Pocken / hers Kloppinghe ende bierdedac je pus De Villanova Doet dit crupdt wel ffooten/ende met -liefeendt Tetwen- meel foo lang eben! tot bat het een falfken ghelhekte t weltk cen e bate is teghen alle holle zeeren / loopende gaten / ende e ſwerringhen / op De felbe twee macl sd * tcrupðt alleen in Water emee ende warm op ghele pot / Bheneeft de mafelen ende kinder pockskens · ve nne pit hai died eee em le t d me ee, an — chende de Canghe wed: lyck AE ee ats: bie ende ontſte pnegeven/ ben! Ken: want bet gheeft ende het gantf groôte ? berbzan t/ ende alle peſti⸗ —* gd mend ft ende eit bel ioenen b Dop /_tmDe boortsetende zeeren cude de van pagben: matr mer Water ban L sa ende Ligier u fis au om De rooorhep: bes aeichts ende fprocten te Doen . * Bemelen De ban De bloemen op be wonden ghelerdt / Det (eine erupbr berbagife ooch de Mollen ende andere beeften Die de bowen fchadelgek zjn: want fp en komen nimmermeer wroes ten bpoft omtrent die bedden datt Den €. iens waſt — CHET XIX. CAPITEL Van Cirfion. Gheflachten. 1 tal wan de Diftelen moet het Citlien ooch 3 — 8 welck eyghentlijck eenerhande is: maer daer — fulfeu wp hier noch dp andere me⸗ de-faorten Van't felbe befchrjden, hebben / is ⁊ dat fp binnen „ ® Het vijf en-twintighfte Boeck. „asf Cirſion. € Ghedaente. Cirſion heeft groote e pighe bladeren / de Lattouwe bladeren maer ſcherp opgaende / ende rondom beſet met klepne bórenheng / witter ende an her dan De bladeren van be — Bugloſſe: tuſſc hen deſe bladeren komen voort ettelijche techte ſteelen / dzÿ —— in ſommighe fijb-tachen verdeylt: De welcke elck bijſonder oock met peele die rghelijcke bladeren bewaſſen zjn; maer op haer upterſte ſop verle andere kleyne a „in De vonde ghevoeght ende vaft in dꝛon⸗ upt de welche een vouw boot voortkomt, dat / als de bloeme / hem felben geeanbere ende tot (up heng bertwarrt dan oeme lelve tg ban veele purput · roode ghe: aecht : het laedt ig we id hende / alg ‘van Beel andere n Diftelen. Diftelen hebben oock groote gein ij i. Deeerft bladeren ban 83 ſelven ooch deſe Diſtel fe ende haer ſteelen vellekens oft dooꝛ de ſy kantigh oft ghe⸗ hoeckt ſchijnen te welen. 2, De tweede mede-{oorte ban doornat bladeren: De bloemen heb⸗ ben oock di verwe: dan bie waffen dꝛu oft vier te (amen; ende haer bollekens zíjn klepner / doch; en bupghen haer (elven niet nederwaertg alg de ander, 5. Weerde mede · loorte van Cirlion is in haer gantſch weſen Beel perd ef ban eenighe der boorgaende: pe bladeren zijn met Diepe kerbinghen doorſfneden / ende met ſcer harde ende 55 ſtekende dorenen hefet ende groen Ban verwe / Doch) langhs de midden met igh ribbeken oft zenuwken doortogen: de bupghen haer oock nae beneden : zjnpeerfeh « De ſteelen zijn Dich, welacf Eeeen Z 0 1156 & Plactíe. Sommighe van deſe Diſtelen waſſen ín Duͤptlehlandt op verſcheyden ongebouwde plactſen / ſom⸗ todts in ſteenachtighe ende puynachtighe gronden / ende neffens de weghen ſomnughe oock in De landen niet berre van de Zee ligghende / alg is den Zeekant ban Zee⸗ landt’ Blaenderen ende ooch Hollandt. - € Tijdt. Alle defe crupden bloepen in de Domerfthe maenden/ doch fomimiglje vroegher / ſommighe ſpaeder Naem. @it diſtelachtigh ghewas Wordt gheheeten in't Griet ko Sition Kou ; in't Latijn oock Citfium: meer fommíghe hebber ’( geljchmen onder de baftaerdt- naemen bindt ) Bugloflum magnum ende Spina mollis ghenoemt. 1. 2. 3- Pedzp andere mede ſoorten Van Dit ghewasg moghen gock Hen Felgen naem Hoeren : Dan De tweede magt) Cirfion Marthioli heeten / om datſe Mat⸗ thiolus boor het opzeeht Cirſion gheoudea beeft. " € Aerd , Kracht ende Werckinghe, De Oude en hebben Be krachten ban Cirſion niet byfondeelijck beſchreven. Dan Andyeag/ Die het voltk peel beufelinghen aengaende de cruxden heeft willen wijs maechen/ ende de medicijne ín groote verwerringhe fae —— ghebzoght heeft / fchroft/ dat de wortel ban Cirſſium aen t lichaent ghe⸗ hanghen ende ghedraghen/de pine bande abefwollen oft sk aderen aen De boeten ende elderg (tn Griechs iefia, in’t Lathn Varices gheheeten ) doet Bergaen / als Diofcorides verhaelt. BIJVOEGHSEL. E Groote Dauw-Diftelig bier boortjdt s Hoo? opꝛeeht Cir⸗ fion ghehouden gheweeſt: hoe wel dat het Cirſion ſoo koudt ende droogh van aerdt niet en ſchhnt te weſen als de ghetlachten ban Sonchen ende Dauw · Diſte len zijn / ende De ſoorten Ban Bu⸗ gloffen beter gelicht. Maer bp Cluſius / Lobel ende meer andere / kindtmen noch verfchepden andere crupden / Die met De voorver⸗ haetde foorten van Citron groote ghemeynſchap hebben: want fp hebben allegader peerfche oft upt den vooden wat peerfthachtighe bloemen / behalven alleenljck de lactfte fnarte ban Dodoneus be⸗ fchreben ; de welcke ban Clufiug in Ooftenrijck ende oock bp Franckfort met ſneeuwitte bloemen ghebonden is gheweeſt: voorts alledíe bloemen flaen meett alleen / elek op eenen Lijfonderen ſttel bft fjd-freel: Daer-en-boven zijn fp alle ban beele Draepen ende nop⸗ pen bergadert; ende fprupten alle upt vonde Bollekens / ban heele fcherpe oft ik fchelferen gemaeckt; oock bevanderen fp allegader 5 ende heben haer blinckende ſaedt in wo lach⸗ in gupchelh tighe dons ghewonden. De Wortel van allen is meeſt ban bruvne eude leeft laugh / ende oft fwartachtighe veſelinghen ghemaeckt gheeft alle iaer nieuwe (cheuten ter ſyden npt: hoe wel dar Came rius t ban een groote ſoorte / Die ſelden meer Dan twee bft, Pan de ſoorten van Cluſius beſchreven zjn als — Ns gerfte/ Cirfsum Pannonicum primum,pratenfe,heeft Lo! (es bladeren een duymbreedde beeedt / Brijmacl langer/ wordende / Dan : ꝛ rupgohach: met Veele doornkens ron⸗ Dom beſet / blauw groen oft grauwachtigh ban berwe «Den ſtrel iss tewen oft anderhalben beet hoogh / dun / fEbf/wat wolachtigh / met Klepner bladeren bewaffen / dzaghende op ſÿn tſop een hooft ban heele ſchelferen vergadert / roum ende ſcherp / Wat peerfchachtigh / ende een peerſche bioeme. 2. De tweede heet Enghkelſch Cufiem , in't Tatijn Culium Britannicum: deſe heeft cenenenckelen ſteel / an⸗ derhalven voet hoogh / oft hoogher: Daer aen Waffen langhe blade⸗ ren / ms hier nu Daer gheboeght / met ſachte ende nier ſtekende do⸗ —— nani groen/ aen Ie pn knn: op / red gri ſe wotachtighept bedecht: op ’t act cen n/ ban ſcherpe fchelferen oft (chäbben verfamelt/ inhoudende een tamelóes ken grooteupt den rooden peerfchachtighe bloeme. 3. De derde faorte/ Cirum tertium montanum „ is het eerſte Cirſuum Bier ban Dodone us hefcizehens Wiets wortel fog Dickis ats cenen klep: bingber / wat ghebelelt / langhlebende / ende alle iaer nieuwe 2 den uvtghevende. De 3 Diergtelijck. Sulcks is miſſchien die Camerarius CirGum lene Oft Sacht Cirfium noemt. $. De vijfde / in't Latin Cirſium maximum montanum , incano ee * rije radice , Dat eg ej See en „beeft i / dr gft meer voeten hoſgh / g | gene Ddichk / mee ———— De bladeren Ster ende holfeppighet dan die ban de andere forten Bom tandts· ghephs ghe ſchaert / ende met flappe dorenen Gefer z Ap Den fteel ende fijd-tarhen komen grooter knoppen) met peerfche Bloemen: Be wortel heeft beele Biche langhworpighe knobbelen / als de Affodillen. ae ‚maer beel klepner / iet ghene Dat wp boten upt Lobel met naem ban Carduus bulbofus — nd Befchieben : t weltk Die van Montpei⸗ E ardus montana Bielden. faors fen ban Lobel befchreben.… 1. De teeft engen tlyck omtrent gbevonden heeft : wiens wortels ende ond bn ban marchfel diebande Doldera-Cacrden griek / (pitje: Dan Ont Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. ant Bugloſſe met fmalle bladers / ende midts de klepne bape Beoinkerss/ fcherpee) langher ende groen : den ſteel is Dip Ee beek vijf boeten hoogh /gheribr/techt/ granw ende broofch / Dien ban Deuw-Diftel ghetijck de blaemen zjn ghematckt ban beeie dier bp eer ghevoeghde purpurt Draepkenss ende Daer. nae blijft Klem langhtworpigth goudraeel fatdt Bp mepnt Dat Lit Het felbe gie, was ís dat. Matthiolus Boot Guini Cirion heeft Boen fchitberen: Ruellius ende andere hebbenſe boo: De Bualoffe met {matte blas peren aengtefien. 2. De tweede foorte noemt hp Cirfiun alerum; gmde gheeftfe de ſchilderde bie Dovoneus ;bier het oprecht Ciefium gheeft: defe ie batt ghedaente ende flaen ban De bladerg / Die aen teere/ grauwe / min yaprigue fieelkens Waffen / den Ganfen Ditte heljch : ve bladers zjn Wat korter : De bloem is peerfch. 3. De derde noemt Gp Groot Cirfium, in't Latijn Cisium mains: fp verfchite. nochtans Dar’t Allergrootſte Eirium ban Cluius ; inde heeft ſttelen ban fes / cen oft acht boeten hoogt / grauwe bladerg/ Die ven de tweede Tamme Buglo ſſe met ſmalie baders gheigen / maer gvonter ende langher / met gheſchaerde kanren-ende flekende : De bloeme ig purpur-roodt / boortskomende fcheiferachtigh bolleken / Dat tweemael grooter is Dan datban de Boorgaende / ende niet ſoo doornathtich. 4. De bierde beeft De ffeelen van twee oft dep boeten Hoogh: De blader gpekere telt / met flapper Doomkens / ende liekende bollekens Die twee mael klepner zjn. Bijnae ſultks is De bierde foorte Van € tufiug. s. De vifde ſoorte is noeh klepner Dan De voorgaende; ende beeft ronde fchelfecachtige fiekende bollekens / vol Dzactachtigte pes pure bloemen : De laders zjn vouw/ ſtekende erde ghefchaert : de ſteelkens zijn verctert met flekende doornkens ghelick eenen gtps bederden pit. Bulck fchünt te wefen het Cjrfium fpinofum ban Camerariug. 6. Enghelfch Cirfium ‚in't Latin Cirum An- glicum, is Blepner Dan het ECughelich Cirlium daer Cluſius van bermaênt : ende fchijnt De S pina alba ghelijck te wefen/ beende den ſteel vaneen ſpanne hoogh / endede bladers ban Cirfinm :_endeen Heeft maer cen bloeme / Die banden Carduus bulbofus nitiijck, Be Wortel ís fafelachtiah/gheljek die van de Maeghdeliebe oft Dtwarr Nieſcruvdt. Dit crupdt is tſamentreckende / feer droogt endemac telijch heet ban ſmaeck. — Girfium luteum, aft, Geel Cir ſium ban ſommige / ie be Dꝛh Diſtel/ met haer mede · ſoorten boor beſchreven. de Cirfium Italcum Fuchfi; ig Be ghemeynt Sugloffe/ oft Sigloſſe met ſmalle bladeren. e Gheflachten van Sachte Diftelen. Aengaende den naem Car duus mollis „-oft Spina mollis, Die De foorten ban Lirfion mede- ghedeplr wordt / als ofmen Sachte Diftelen ſepde / foo zönder luz “noch etteliijche andere foorten ban Sachte Diftelen ban € bovenwaerts groen / fect ghe fing befchreven gheweeft: die fullen Wp hiet gaen re Ge eerfte Dachte Diftel noemt hp Carduus mollior laciniaro folio : ende Defe brenght upt haer wortel heele bladeren / eens⸗ deels ter aerden berfprepbt ligghende / censdeels overeynd De Jonderwaerts grijs ende met fachte Wolachtiahepdt befer } zhefnippelt } ende tot De middelztnus we toe doorſneden / ſonder -eenighe ſtekelinghen oft voomen) geeft droogt / ende Daer nae bitterachtigh ban fmaeck : tu deſe bladeren fprupt cenen ſteel (fomtijdts oock Wel twee) bpde twee boeten hoogh / rondt / gheſtreept / peerſchachtigh / ende met ſachte bons t : De onderfte bladeren; Die gen de ſen ſteel ſtaen / zóu oock nippelt / doch k D, : matt Be ghent / Die aen’topperfte ban Den fleel ttaen / zijn langh/ fmalt niet ghefnippelt / aen haer boorfte fpits ghemepn tigh ban verwe: den (eel is fomtijdte / doch ſelden / aen fijn fie in ertelDehe tachen berdeplt / Draghende klepne gheſt - Bollekens / met fachte flekelinghen belet: ende Daer in zjn baprit ghe oft Draetachtigte feer ſthoon peerſche bloemen: ende daer nat volght kantighfaedt. De wortel is ſomtudts eenen Diek chtigh ende langh/ wat ghevefeit. Deſe faorte hp booz be Edel, Diftel ban Geft Cín't Latijn Carduus is, anders Cafduus gentilis :) De welcke De fchoonfte ban alle Diftelén ie : ban bp fepdr dat de bloemen fomtdts J fomtúbts wit / fomtijdts peerſch van berwe zn: welcke hprandes —— fn De teghenwoord —* ighe Dachte Diftel niet Bhroons _2. De twerde fonte noemt hp Carduus mollior Tapatik folio. Dele heeft eenen ffeel omtrent eenen boet | tames lijcken dick / t / wat rup igh: de bladeren / Die bp ve wortel ſtaen / zón grooter Dan D'ander/ ban de maeckt ji ú Beten ban Patich oft beter ban Goedsn —— — hert ———— — acn upteefte zijn fp fpits Jaen De fijden | ghefneden oft ende als met fachte doornkens aen D'een fijde groen) aen D'ander heel grijs / bijnae * deren ban den Abeelboom / ende met Dichte dorft vn verdꝛooghende / D, aer ban fimaeck : De bladeren/ dieom Den ſteei waffen/ zijn Klepner ende ſmaller: Daer tuffchen fp — top. et tacker brantienbenip / oft meer ahefrheifferde EA — als die ban De Aoren blae men / berroonende ale —— 3 wat grooter / ende Witachtigl. De wort * defelmghen hebbende / hardt / langhlevende ter {ijden crrelijke — olius noemen. 5 ⸗ Een di — Leni ————— Det —— —— Het vijfde Deel. Hee vijf-en-twintighfte Boeck. 1157 Camerstil + enbe daer ig een Borek Difiel ban Camrrarwmes terr * 4 macnt/ Die Cardous bert: betstsende bi «le var want Deen S Klant -warrel’ onder oft banzurn: erde en aerfcteit vies tende iftel. heel n Oem Cardous mollop lanfolss ban € wins / als Bean fe Lr 0 Camerartug Dart ban (chr gft. De Derde forte, wat Karim Cordaus mollior haet an goten hus ghehecten; 1e felden meer Dan cen palme hoogt : mar Ben Kerl ts bauat foo dick als Dien van de 1 aeerdert mact Deele laagte bladeren / ooch acnde fide groen, acm Bron” Derfte eriye, maer met nier foo bichte beft / voudam erretinhe ſachte doo:rnkens bebbende, ereft tfementeechende / Baer nar bereer baunfmaeck:op,'t fop ban den flecl (tact een eenig gefcheiters oo fs ſpuupt oe bloeme des —*8* eeen — upt ouem De woꝛtel is ſwart / met verle bzuput veſcuaghen deſet / verle fipgupoen ter . HET XX. CAPITEL Van Acanos oft Onoperden „ende de Diftel Leo ghenoemt. Ben Sige aten zr wordt ch Onopordon : be amber beet in 3 ids Lebens Du opoadoy oft Mcanes. AES A4 ; nen 5* se at — ——— s haer len zun feer b gh / hebbende De ft s ende velleker even be 1 tyd 2. De — bn ed aldaer í ip oft nen Leoenbe me jee * fepot ; om Datfe — chelige doze — Krachrende Werckinghe. oat oft ee voornoemde Diſtelen hebben, ig mp D beer ban / hebben wp basen in't Brooe ghiel Wegh-Biftd / nae De mepringbe ban Label, Wegh-Drftel genoemt) in't Za ijn Acanthium HI don alterum herbanorum & Dodonz: : be welcke 158 Cruydr-Boeck Remberti Dodonæi. facdrte Zyens boorghekomen ende feer boogh opstefsborenis; beſchrüven / ende tfamen oock ban de ghellachten 1 Debbende bladers als Dieban Onfer Drouwen Diſtel / mae r groo: Scolymis uyt Plinius ende Dioſcoꝛides —S tet: Denn grandma ged beden —* velde iben —— ¶ GShedaente. 1, het eerſte ghellacht van Hele Wi een man draghende cp fin tſop eer ori rialen boet/ ‘Ppur-blasmens nae De welche facdt volght als Dat ban den Wilden geding agence * —— En Cartamus. °C gantfctie aeta fchijnt van grootte cen basmken q ì fen ftefende blade e lijd. te tefers / ende heeft aen atie fjdenfos veele Dooren uptftekente, ſcheuten belet: Daer aen Waffen fte aderen / van gez datter niemandt ongbefieken onder De ſelpe gu fonue moghen daente de bladeren van Atanthium oft Witte TOegh-Di en rpg — iter er ftel abelijck/ maer bruyner groen Van verwe / ende Dierghelicke Diſtel ig van Thalitus in Duntfthlandt ghebonz net/ende oock onder wolle, Op’t opperfte van de fteelen Den/ feer haogh / ende met wel alſos fcherpe ende Beeledoormen beſet. Waffen vonde Daftel-bollekens / met fcherp € bo Baer is een derd mede-foorte ban ’t ſelbe ghewas / met ghez elijc Eqelen alom befct; ende als die open ga ſchelferde ficheligge bloemknoppen / dun / ende ſmaller dan de gb Lj qe 5 bi pe KL en / foo boorgaendt / witte twolachtighepot triſſchen de fchelferen ban ve Komen Daer fchoone purpurebloemen Poort ; de bloemknoopen hebbende. -_ten laeeften in gupehelhaprt beranderende / De Laden perz ——— Betis ben Ds A an toonen/De andere Duftel-Laden pail maechfel gelijc eeuve 11 ende reede niel t — nen: want men —— aen —— genen De Woztel is kort / van Weele ſaſelinghen verfantert, duym ende anderhalf langi upt De Diepe gheſneden bladers ende — — vande bollekes voortkomen: den (elven Lobel noemntſe GF s6eede Spit Di fi tel. oock Phoenix, in't Jtaliaenſth Cardo fieroende Leone, ' Defe ceupden mogen Leo carduus heeten/ Bat ig Leeuwe Dillel: / maer beneffeng deſe iffer cen ander ghewas Dat Leo herba, Dat ig epghentlijek Leeuwe-craydr, ghensemt wordt : welcken naem ban mg veen De Akeleyen / ban fommighe andere Den Ozant gheghe⸗ zt. Acanus , nat Bt mepninghe ban Cluſius / ie’t felbe crupdt dat andere Agauanus heeten; ’t welch is als volght· gauanus ig dock doornachtigh / ende Geeft breede ſtekende bla⸗ Beten: De ſteelen zjn wel Dier boeten hoagh / draghende Bollekens als Egels / met peeefachtighe bloemen / ende rondt faede/ wat in ghedouwt/het Wempfaeot ban berve ghelck. Dit erupdt wordt in Candien geten eer t eenigbenfteel aryght; ende is ben Acanos — Van de Griechen: endebeet aldaer Agauano, niet Acomachiasal is't Dat Beiloniug iet ſulcks geftijeven beeft. Voorts foo worden alle Be erunden/ Die Biftelachtighe bladeren ende fiekeligue facot- Hoofden hebben / Acanacea toeghenoemt. 3 SN HET XXL CAPITEL Van de andere V Vilde Diftelen. Gheflachten. B Eneffeng de boorbefchzeven Diftelen zijnder noch DP andere Wilde ſoorten Van de ſelve/ die foo wel hiet te lande alg elders in t Wilot Waffen / ende gheen fonder= linghe naemen en hebhen/ waer onder den naent ban de Wilde Diftelen begrepen werden, Dete Cullen wp hier Rexſte Wicde Sites. J 2. Det twerde ghellacht ban Wilde Bi daut voorgaende ende — ofthe ende ronde fteelen/met aenwaffenbe lij “ten /ende oor met wepn bladeren bekleedt foo zijn bie bladeren be —— — ben —— (maer Klepner/ ende níet foo De zün oock klepner / ende niet (os Teer ſcherg oft fiekende ; de we ——— purpure boo, ben Windt wegh eh stenige wortel is fwart/srde eenen Woet ehs Det derde v Di 3. De an wilde Diftelen waſt ook — EE pe ghehe Kk / maer Wat fimaller / ende meet tweeden. De bloemen zijn —— wit, code Fer ilepn. Daer de woztel en ip anderg niet DA Phetfe, Dele Diftelen ier te lande / ede bouk elders/ 88 ———— te red “Be belben / inf de eerfte foopte: want de Andr rt woꝛden oock W a De eenen GOOD ge El sd Het vijfde Deel. Derk wire Siſtet. —— — Tijdt. opmaendt enbe @ogfimaendt pele Eerd 8 er Dier 2 — en. 8 e 0 er wolachti * oft gupehelhapt/ mi ders De faden Die uplen/ ban ben windt wegh een, — Naem. Dele Diftelen worden im 't Latin Cardui ſe duus fil- vetes — — De in us , at) Re: peet Eu 55 — — Waer ſy moghen red med den ende —— —* bat lp — — int 7 ps 5 Sohn ee Be / a bale me elderg betoont ) naet ben Scolymas linij „bat ig den jaer Plinius van vermaent / te —— van En 20, boeck / fe van Fe mijer twee : brt in upt fijn Wortel eden veele ende Den rechten dicke⸗ —— — ———— ren ſteel: beyde hebben w wig blanecen ( in ſommighe Heeten fact folapian, —— —— —— achtigh ende zijn & DE dragen fleften fcherpe belle! Dan het een bren berabe Mtendbben ban deſe —— — gemeden Jha / bie bef is t/ id n im Bedum cen —* ghewas met de Wilde Diſtel —— id Maer den felven Plinius bermaent — t 22. capitel van t 22. boeck) ban oe tone abebampelelicn te welen:ban bien is ben oen bo 02 elijch te weſen: dan Dien is Scolymus —— — van ſpreecut ende berfchile van Be teghen woordiahe Tweede Wilde Piftel. Doch pielen Scolymus wopbt Ban ſommighe in t Griecks Atgcóriov ghenoemt : welcken naem onſe ter magna en @Eweede Wilde Diftel oock mede ghe⸗ Het vijf-en-twintighfte Bocck. 159 ei magh wozben : gbemercht Bat ſy in De wo hi beemden pleegt te groepen. —* ſoude be (ele Tweede Wilde Wiftdl oock wd Ss s Diofcoridis mogben neemen : DE geen bat Dioltoudes ons eenen Scolymus eben beeft Die nues ben ghene daer Plinus van vErmaent beet wel ober een Ícbùnt te komen: Srolpmus / fepbt hp 7 heeft bladeren als den Cameleon / oft De Leuce acanthe, bat te Wire Diftelanaer brupner oft (warter/ ende wetter * vigher. Den ſteciis langh/ met bladeren bewat 4 Das t ijberg altodt on= ent wierdt / ende colpmus bp de ber de Wilde loozten van —— tn het ghetal van De Cardui Glueftres Wilde ee King Cebrift.) gheſtelt enve Verftaen —— me * Kracht ende Werckinghe. Deſt len / in fouderbept be twetde * — * an ten die ban Diofcorides / Plinius ende — den pmus opgheleydt oft toeghefchreven | erde, —8 be en zin ſy oo a —— lijck niet / ont dat het eeu ieder niet tube ooch —— niet el anr Ape en bint } bat ly * ſelve kracht ban den Dcolpmug magen pmug/ Ga Warm ende leydt Galenus / is warm ende dzoogſ van — tot in den ‚Br bat (ps fijn flare clie te hens cmde bijfonders in / fteniffe: Dat (jn woptel in Wijn ghefoben ende gebronc: ken / dooz De piffe alle quade bu beg bloetg af Asashen Hi maks — 2—⸗— oe ten groote krac den quaden ſtanck ban De orrelen ende ——— | te boen * —e———— ús eg ved zijnde / den quaden reuch bande ocrelen ende lichaem betert oft t; ende daer toe/ bat fp vermagh / alfie ín Wijn gheſoden ende Wordt / ende Dat fp Haer Door te í e upt ben ljfve em oe — van dt ie ar 25. —— * Be 20, boeck. BIIVOEGHSEL D Speen van une fielen ben ale pete festen oa atn bat bladers groepen / Die ban aba od Diſtel —5 hebben om de te ghenefen. Den ban ſommighe bier te lande Efels-Diftelenin’t Katijn Carduus Afininus q — ende ————— — een Lobel alteentjek Wi e Diftels 5 in't iftel; in't La — duus volgatiffimus viarum, Dat — — Wi ND iter Andere noemenft Swarte Weg Diftel om Dat De 1 brupnet zjn Ban Die ban De Diſttlen Diemen Wirte *9 hi fen noemt. Pe derde ſoorte noemt Den felven Lobel Gerers ——— * A 1160 Rekende Diftet, om Bat ſoowel Den fieel/ bladers alsde bollen; fog Dicht met ſtekende punckten ende doornen beſet zijn! datmen daer d mae anders wiet ban en let dan een groote wenighte vandaornen; int Largu Carduusfpinofifimas velgaris, A&vacantha Ruellit,ende “Carduus Glaeftrisende Scolymus Dodorzei ; Hoe wel Dat Bie laetſten Mem beter paft op be tweede ſporte · Om den Wilte ban deſe ſteke⸗ inghen houben ſommighe dít ghewas boor de Bolyacantha Theo⸗ phrafti ende De Aculcofà Van Theodorus Gaza:dan dat en is geen rrupbt/ maer een boemachtiah ghewas Veranderinghe. Goos foo ie în dit gheſlacht fomtibts cenighe veranderinghe. Want al ie’ fascke Dat de bioeme meeſt purpurverwiatis/ enve De ſteken⸗ de vouwe boueuens ſos gtoot sijn als een Aufve; nothtans zji Bie fomtúdts veel gtaoter/ met ſthooue peerſcue Bloemen. die ernen beren ende lie genen reuck van haer gheven; ſtaende op veel hooger celen/ fag famrijdts bier oft vif boeten hoogh / in alte Baer Deelen met fcherpe ende verve uptfiekenve doornen Left. Pittelken van den Wolfe-bergh, tt Latijn Carduncellas montis Lupi, ban Zobet befchrenen/ is De allerkleynſte ſoorte Ban Bitter ten (gröepende in't gheberghte van Languedoc; ) ende Wordt Daer: ent ban hem Biftelken gheheeten; t heeft een verwerrede wortel, diep in d'aerde ffrechendes upt De welcke veele bladers terftont Tprupten met hlepre ende Diepe {eben gerandt- den fleel is gladrefs un) wautwelijcks een fpaune boegh/op der aerden liggende: de bloes me oft bolle is grooter Dan nae den esch) van De bladers / purpur⸗ derwigh beſet met blaeracht ighe feer ſtekende doornen, de bloeme ban dert Wilden Beftactat- Enfvaen gheljek ; den welcken ooch Be bladerg (iac’t gaatſthe gewas feer gfelijck zjn; maer Dit erundt de veel gheinener De Atracty lis ban Aetius met De vurpure bloeme ende is miſſchien de felue. Dietggelch ahewae noemt bp Aftone Tealica Ánguillaree; gft Spina Ceanoton heophrafti : De weicke walt omtrent Padua choe Daer loopen De Wortelen feet Verre ende wit bnoet D'arcdevenne wordt oock veel in De Wijngaerden van VRanck⸗ rijckende Bouraoignien gebonden : haer bladers zjn Die Van De SBelchtoepe ntt Dele -Diftel.ghetijc: / maer meet flekende: Den ficelis gheffreept ; boben op den welcken kleyne flekende bolle: kens ffaen/met purpure bloemen / die in witte haprigbept bergaen * fp cp zÚn. ’T facdt ie klepn/alà dat ban Wilden Cars Bier bp hoort den Carduus filneftrisoft Carduus Auenarius, bat is Haver-Diftel van Ttaaus! vie ſomtüdts vier oft bijf boeten hoogh lle⸗ op ſchiet feet Rekende bladeren ende ſteelen hee ft / ende korte kené voortinengbe/ op.De tſoppen ban ben fleet beel tfamen ghe⸗ boopt/ eltk op een bijfonder klepn ſteelken ffaende. je he ſtellen bp defe ahelachten ban Wilde Diftelen cen ander bie fp Haegh-Diftel noemen: Dan Die fchijnt eet onder t ghetlacht bän de Sonchi oft Ganfe-Diftelen te hooren/ die wyelders befchze ven Gebben: want haet gantfche ghedaente ende dock kracht ſchynt daer mede oer eenn te komen. N $ „Andere houden de Bifteien/die fp Wegh-Diftelen noemen) bock Heen mans fonsfen hen deſe Wilde Diftelen oft Weg -Piftelen : want gelgcheroie de Wegh- Diftelen langs de weghen / tnde aen be kanten ban De belden ende boſſchen waffen / ende gheltzck de Hi baaben/ ende tupnen te binden deſe foorte langhs De berdallen —— oock ter een van Stek fe —— er weghen: dan die ende bet kater Daer : pine in De fhde hebben: andere bruycken de faden oft keernen ban de Bien eynde / ſeben _achtoft neghen tfeffens innemende, — 5 ‚ re Cruydr- Boeck Remberti Dodoneis : Sap ban Wegh⸗ Diſtelen met half ſoo Beel Savie· ſap bee menabt/ enve datt ſod veel ghediſtilleert water ban Weoh-Diftes Ien bp ghevacn/ cude al tfamen met war Suncher Oer abtmaecht nac tar ber tfamen gheſobeu 13 cude boor eenn doeck ghedaen; dit ghedroncken goet alle ſteeckten van ’t {bf vergaen. VERMANINGHE TOT DEN LESER. { bat inde voorgaende Deelen beele crupden befchreben zijn ©) gitneeft/ Die boor Get Dorycnium Det ouders gehouden wars. den / niét alicen ander ’tgheflacht ban Eptbifus/ oft ben hiaberen/ maer oock onder de Diftelen/ ene in fonderhept Den Dwar Chamaleon : dacremt fuller wp alhier / imt laerffe ban Dit Boecky eetelijcke crupoen berhaelen/ Die boor Dorycnium Eijs honden ars De / ende nevghens beguaemerdan hiet en_maghren beſchreven efen : want bp de Fnoiftheoft bremde crunden / daerſe te vazen * gheftelt waren / enis haer rechte plaetfe oock nict. ; Dorycnrum iS ſoo enten gheweeft / als een verghift / met t weien de pijlen oft fchichten pleghen beftreken te warden! om de Beesten te ra — Boot te hebhen/ ſeydt Dioſcorides. Dan Lobel Befchrijft ora Daer boog een Doryenium Monfpellien(ium , dat ams teeut fPantpelliers waftende oock op ſommighe plaetfen van Ita⸗ lien / met harde outighe rüskens / dun / recht ende tacp/ twee oft dap boeten Hoogh/met beelefijd-fcheuten/ Die veele bladers hebben; met beurten van een ſtaende/ gtje / ende Die ban Den Olijfboom ghelijckende / maer klepner / mer veele witte mofchachtighe bloems Kens/ oock alg die ban den Clif boom : daer nae volghen ghelick op ſterres ghewyſe kroonkens witte / velachtighe / tande / langhs wotpighe blaeskens / met bf oft ſes fwaattachtiahe dorre faden / alles die van den Wilden Aracus oft Wilden Lotus ohelick. Bit erupde en geeft bijkants ale gheenen ſmaeck / maer bet heeft cen ver⸗ koelende kracht. Dan/ als Galenus ſeydt / Dorpenion dort flac pen/ende war te beel ingenomen / doet Berben. Daer zijnder oock ghewteft die fepben/dat Het gherupeke wierdt om cot liefde te ver⸗ weeken. In't hot/ Porpenion ie ban aerdt Den Beul ende De Mand aodra ghelyck; ende gaet te beven in Waterachtige kouwe alle andere dingen Die dierghelücke verkoelende Krachthehben; ende daerom bebinormen Dat weynigh inghenomen / de pijne bees — foeten kan, T felbe oft Diergheljck ghewas noemt Clulius Do- rychium Hifpanicum ; ’t toelch Die ban Dalamanca Mijediga noe⸗ men/ Aidiouandus Trifolium album : Dan Gp ſepdt / dat het met het Dorpenium ban Diofcorides niet wel over een en komt: want het is cen her chtigh ggerackt ghewas/ meet ban eenen boet met griſe dunne biechthaere rijs liens / ende met witachtige alg Die ban den Olÿf boom / doch korter klepner / Dip b fomtputa meer tfamen uptkomende/ / wrengh ban (maeckt: De men Remen met menighte beast / ende zijn Blepn alg bie ban mepne Úilaberen/ tlamen ghehoopt/ maer Wit : daer nat bel vier / vijf oftmeer bp een gheboeghde auwkens / foo groot Eruen / zofachtiah/ met facbt bijnae ſulcks als dat ban t Lonne, bolgheiee Wolfs-melck. De Wortel ban Dit ghewas is (mart / hardt ende houtachtigh Het blft aithdt groen ; ende waft beelin, Spaegnien / maer oock ——— /ende met groe menighte in Ooſtenrick ende, in de om ma) warme landen zijn De bladeren wat grijfer Dan — t het een (laepmaeckeude Kracht beeft / 19 ono onbektnt. , foan Clufius Doryénio congener planta genoemt/waft int Wijck ban Dalentzer ende elders in Dpatgnien / MEt 3 * röſen / an voet langh/ dunner Ban behoor ⸗ la RE 1 bla bef bet fiber : mien / ke van De — Cruydt Boeck REMBERTI DODONEI MEDICIINS VANDE KEYSERLIICKE MAIESTEYT. _HET SESTE DEEL, Inhoudende de befchrijvinghe van de Heefteren ende Boomen, begrijpende het 26. 27.28.29. ende 30. Boecken deſes Cruydt-Boecks: Het fes-en-twincighfte Boeck. Van de ftekelighe oft doornachtighe heefteren.: VOOR:REDEN. . ) Ornu toe hebben wy mer de befchrijvinghe der ctuyden meeft befigh gheweeft: e welcke nae ons voornemen voldaen zijnde, is het reden dat wy vervoigheus van » de Heefteren ende Boomen {preken , ende daer mede dit fefte ende lactfte Deel defes Cruyde-Boecksten eynde brenghen. Om ’t welck te doen , fullen wy eerfte- ® lick , dar 1s in die teghenwoordigh fes-eri-twintighfte Boeck , handelen van de hee- ® fteren die aen haer bladeren oft fteeten oft andere deelen met ftekelinghen oft door- NS. nen befer zijn: Daer nac ;te weten in het feven-en-twincighfte Boeck, fullen wy de andere heefteren befchrijven, die gheen doornen oft ftekelighen en hebben. Ten derden; dat is in het acht-en-twincighfte boeck,fal volghen de befchrijvinghe van dieBoomen „wiens vruchten den men- fche nur, ofteerbaer zijn: Ten vierden ; dar is in't neghen-en-twinghfte Boeck, fullen de andere Boo- men befchreven worden ; die gheen nutte oft eetbaere vruchten en draghen : die wy daerom Wilde Boomen ghenoemt hebben. Maer teh vijfder ende ten laecften 4 dar is in ons dertighſte Boeck, ſul- len wy en de Boomen die altijdt groen blijven ; onder de welcke oock begrepen worden de ghene die harde vruchten ende ooek de ghene die Harft ende Peck draghen, diemen in 't Latijn Coni- fera & Refinifere arbores pleeght te noemen: Ee. VREE AD > Dit ghedaen zijnde,fal ons tegenwoordigh Werck tot cen eynde ghebroght zijn;'t welck (eer langhe van ons voorghenomen,ende fomrijdts beghonft zijnde, voor defen tijde nochtans niet heel volthaecke en heeft konnen worden: eenfdeels door dien, dar my de ledigheyt ende ghelegentheyt ontbrack om *felve te doen, aenghefien dat her dagelijcks ende nootfaeckelijck v van mijne krancke my her meeftendeel van mijnen tijdt wegh neemt :een{dee}s oock , om dat ick hért noch fin en hadde om my daer toe te verledighen,ghemerckt dat mijn eyghen teghenfpoet ‚ ende het overdencken van het groot iammer ende kommer, daer mijn vaderlandt, ende oock alle defe Nederlanden teghenwoordigh in zijn, my altijdt van mijn Boecken ende fchriften afroepende, ende veel belerfel doende, daerom my feer felden toeliet om tot volmaecki®HE van dit begonfte Werck eenighen tijde ende [ade te vinden OF CELGENER PE ten , Voorts foo hebben wy met de befchrijvinghe van de doornachtighe oft ftekelighe heefteren dir fefte ende laetfte Deel willen beghinnen; om diefwille dae wy in het laetſte van't voorgaende Deel van ette- dijcke tekende oft dootnachtighe eruyden ende Dittelen ghefproken hebben. Want foo en fal den « fprongh ende overgangh vande cruydentorde heefteren niemanden vremdt oft nieuwduncken te „wefen,alsden Lefer van de doornachtighe cruyden toc de doornachtighe heefteren tredende,‚noch van eènerhande ghewas (al meynen ce lefen ; ende gheen reden en fal hebben om hem te beklaghen, dat de gheljicke foorten van ghewas bijfonderlijck ende verre van den anderen befchreven zijn. ê 6% HET 1 CAPITEL Van Braembezien: er — ie ä N Ì emen (in't Latijn Rubi ) zijn tweederlep van 5 D —5— het eerſte ſullen Wp „tegenwoordigh: tje: belerijen / mét fijn kleyne mede ſoorte; ende dat eeft (watte vruthten / die eyghentljck Bzaembezien Hee: fen: het ander fal mt bolghende Capitel befchzeven Wor Ben; ende heeft roode vruchten. / Diemen hinnebezien noemt. : groote oft Shemerne adembezieg: J t 4 Ghedaente. 1. De Ghemeyne oft Groote Braemen Hebben Beele dunne / Tanghe/ tape ende — — — ſelven gheenſins overeynd — tacken oft rij⸗ en/met harde / lcherpe ende ftekende doornen aen alle kan: ten befet. Aen defe vancken waffen de bladeren aan teele tfamen de vergadert / die elck bijfonder / oneffen / touw / hardt / ende rondom de kanten ghekerft ijnm / dan verwe boven bruyn groen / onder witãchtigh. de bloemkeng Waffen op de tfoppen ban de vancken / bjnae aets-gewite ghevorght / elek op cen bijfonder ſteel⸗ Ken ruſtende / ende elek van Lif Witte bladerkeng ghe⸗ „maeckt 7 ende daer nae volghen de bzuchten / Die Van Beele kleyne tg De B oerbezien ghelcken” doch; beet Klepner/eerft roodt/ daer nae rijp gez worden zijnde ſwort van Betwe/bolroodt ij tigh/ Dat is / met eenighe factigbcpt aninerachtigh Wat luerachtigh oft ban fimaech, De wortelen hebb Bummeraneffiens / daer ie Dar [p vi: be cite 5 ende omtijdts op Gerfchepd fen nieuwe hot tekens ende prupt — — of: De Kilepne Breemen ek ee aen! aende ghemepne Sroste 3 ch, nbert alleen} Bꝛaemen heel, Dat fp ín alles Blerner zijn. Ende e veranderin is „ Ban uettius genmertht ende gengheteechen —— hoe woel der ditedahentlijck gheen Verfchepden gheflach= ten van Braemen en zn : want het abebeurt in dit) gheltick ín alle ander ghewas / Dat het op Deen plaetſe grooter ende weeldigher wordt / ende op Bander kleyner ende teerer blijft / alig”t faeche Dat het maer eener hande Seffent en Worden. Ende nae den verſch fap/Wwijnach: Cruydt-Boeck Remberti Dodonzi. Rleyne Wzatmbeszien. gewag en íe; ende bat alleenlijcht berfchepden ahetaenté Kryght nae de gheſtalteniſſe / vettigheyt magherheptoft ander eyghentheydt van den grondt daer het van ſeift ig Ald met 'Smenfchen handen ghefet wordt, — q Plaetfe. De Bzaemen Waffen atom / foo wel in delt „als andere landen/ aen De kanten ban de Gelden / endein de boſſchen / enden andere dierghelijcke plaetfen die nopt ghebouwt en zijn gheweeft / oft immers niet meerghes epben aevdt Dan _ ende groot / oft blijbenteer ende kleyn / als voorſeydt íe. — € Tijdt. De Bꝛaemen bloepen ban DeptotíndeBope maendt ; maer be bezien Worden ín Oogfimaendt ende Deptember rijp. í —— — ¶ Naem. 1. Deſe heeſter heet in t Grie tlis Batos ar ín t Latijn Rubus ende Sentis — de Groote, bie oock tot onderfchil van de Blepne Rubus maior oft Groote Braemen ghenoemt Wordt: Dan ſommighe noe menfe oock Vepres: als blijcht upt @bidiusin't 5, boek Metamoꝛphoſeon: fommige andere gevenfe den Grieche ſthen naem Cynosbatos KwrésBare- : maer Den oprechten. — Cynosbatus íg be Wilde ooſe / alg Wp elders betoonene De Brabanders bit ghewas Braemen oft DE? be landen Worden fp weeldigh NEE D men; de Booghduntíchen Bremen;de Franfoplen Rones de Italiaenen Rou; de Spaegntaertg Carsa; De Engtelft — Bram bafbe oft amderg Black berrpe bufhe; De Beemd — De Mau de Braemen heet ín ’t Griecks Moron tes tgene Tis Bdre eñ hed lede Mégor Bravor; int Latijn Moron Rubisende/ alg Fuchſius fepbt/ Vaccinium; t welck nochtans mp noch oock niemandt anders fins nictea behaeght. In de Npoteken heetmente Mor: bati, ende in fommtghe er Apoteken RE SEE : hduyt in t Spaenſch Carpamoras; ME Beemleh Woſtruziny · 2, Destepne loorte van Brae⸗ men / Ban ons Rubus minor, dat is Klepne Braemem ghe⸗ eint / is van Theophra ſtus Chamzbatos kauaibaros (Dat in — * ende in vern —— zaem t·Brꝛaem heeten/ alg ſonmige ver⸗ moeden, De vrucht ban deie este ín’t Franfopg Cathe- nne ghenoemt/ als Guelling berfekert. PRE Aerd , Kracht ende Werckinghe, mDeionghefcheut: Eens met de fongte bladeren / ende oock be bloemen met de onvjpe bezien van dele Wraemen hebben * ſterckhe Het fefteDeel. Berdrooghende ende daer by o Wat verkoelende —— be onn tiamenttethende ende Dele ionghe ſcheutſiens / bladeren / bloemen ende onrij⸗ pebezien gheneſen De quade heete ſweeringhen van den mondt ende Yan be Reelen / ende dielgtjelijcks sock be ghe⸗ ſwillen ban be amandelen ende Den huych / alg ſy im den mondt Diek wijls ghehouden ende gheknautwt worven. Delelne zijn oock goet teghen den laóp deg bupchgr tez ghen het toodimelizoen ende allerhanden bloetgauck / ende den onntatighen bloedt ban de maendtftonden. Al t felbe Bermagh ooch 't water daer dele dinghen ín ghefoden zijn: maer in fonderhept met Wat Honighs vere nienght zijnde is dat ſcer goedt om alle zeerighepdt des meudtg te fupveren/ende de heete (weeringen ende wit: ghen Ban Den mondt/tonghe ende keele te ghenefen. De bladeren zin oock fer nut / ont de uptpuplende oft uptvallende ooghen / allerhande uytwaſſen ende wratten te bebwinghen ende wederom te rugghe te drijben / ende Dm de blocyende ſpeenen oft anbepen te ftoppen/ Daer op ghelepdt zijnde. b 4 * VE fap upt de ranckskens / bladeren oft ontijpe vruch⸗ ten ban De Braemen ghedouwt / ende in de Donne ghe⸗ Drooght/ is teghen alle de bOorbelchpeben ghebreken peel nutter dan de bladeren ende onrijpe vzuchten ſelve / oft Het Water daer ſy in ghefoden zijn. — Ve rijpe Bracinbezien zijn loet van lmaeck / ende daer⸗ om hebben ſy oock veel ſaps / dat matelijcken Warm ban aerdtig : ende om: dieſwille en zn fp niet onlieflijch in't eten : Ban fp behouden nochtang altijdt eenighe klepne tfamentrechenbe Kracht;ende bies zijn ſy de maghe te acu ghenaemer : matt alg cmandt De ſelde in Wat te groote imenighte eet / dan ſal hp daer pijn in't hooft ban krijghen / ſeydt Galenus. ee N Maer als de Bꝛaembtezien nöth onrijp Vm vd drooght worden / Dan verdzooghen ende fp veel meer Dan. alffe bolkomen rijp jön. De waztel Ban de Bꝛaemen heeft beneffend haere niet kleyne tfamen nge een ſeer Dunne ende fijne ftoffe oft gheftalteniffe ; boor de Welche fp feet goet ig om den ſteen in de nieren te Doen breken ende morlelen / alg Gas Tenus betupabt. Maer Plinius ſeydt dat de Bꝛaembezien felpefeude De bloemen Van de Braemen / ende ey De Woy= telen van de Braemen / de piffe doen vijfen ; ende dat den Wijnsdaer die ín geloden zijn/ ghedzonckien / een leer haeſte ende feltere baete 18 om bent fteen ende ’t.grageel van ſton⸗ ben aen te ghenelen · BIIVOEGHSEL. D More di Roùë oock Cratzbeers Ín’t » mtijdts Bruyne ep en Daer naemen / Morum bari, Morum aticanum, ende Vaccinium: dan De —— fte naemen zijn Motum rubi ende — entis: andere fegghen Morum Ballum; als Zeeghe Moer⸗ Besien om dat de Moerðe zien Morum celfom heeten / als Meerbezien. Dan Chamemorus, oft Zeeghen Me íe oock een foorte van Braembezien / bp de Biemde crupden bez feineven; algoock ig dat anber/Ghewasals Braemen uyt Peru. ne is ben naem ban be Haghe dozenen /cnde Lande Wilde Roofen. - 4 ubus ceruinusig de Stekende Winde. bus viticula is oock De felbe Stekende Winde. Rubus Ideus ig De Winnebezien /niet De Aerdtbezie. Noch vande —— —— ende hen A ban De Braemen Wo an ) —* — nde de Worbe De fel ze ghedrooght; ende Da wordt feer Deel gheachtom’t roodt⸗ gmelizoen te ftelpen. De tongbe fcheutheng- doen oock De tan⸗ Ben baft ſtaen } alfimen met Haer fap! oft met het water Daer fp in gheſoden zjn / het t Wafchr:ende Daer toe Dientn oock De onrijpe bipeten in Der fetwer voeghen ghebrupekt. Eenig he Het fes-en-twintighfte Boeck. be inenen met olie ende wijn De wo Ube Aporchen worden defe bellen weet — dat 5 gbentefmengpetungben gedaen, ín fo om dt gbebichen ban Binnen ben mondt ende heele te gene fen zals’: bigcht upt —— tide meer andert dinen bft — met Optoop ban Wiloe Za: n won / Laer deſe bloe men / fprumptr: gm ee penibrende traenende seeven Des acntfichts / rde van alte andere —— — € leben : Waer tot oock ſer gocht ie het als Bonigb. En etn — — bte wet Soaembesien lap beftefichen, —— — an De teere ſchruikens werdt oock een konftigt water gev itil teert/ bat Den hertvantk Berlan \ belt car — ** —— aben nut is out an De verdꝛanot Breemen verdrijft , Debladeren ban Braam-crupdt in hoeske —* bet hapt ſwart / alſnen bat Dickwpis daer mede waſcht. HET I1. CAPITE EKE Van Hinnébezien. es € Bianchefien Ghedaente: ; Id sijn een gheftacht ban Bzaemen / ende D zijn De ſelve in beele d grtectt:miorr haet trance ken ende bladeren zijn bleecher groen Han verwer ende niet foo vouw oft fteftenbe/moch oock met (oo veele oft (oa fcherpe doornen niet hefet ⁊ Dicawijlg en Hebben (p geen doornen / ſonderlinghe de ionghe vanchguens oft ſcheut⸗ kens die noch niet veriaert en zijn. De vzuchten zijn oockt ee ej —— —— ener glehoopt als be Woer⸗ en/ maer coodt van verwe / al zijn fp vijp/ met cenghe — —* — — ſmaech. oe —* ig ngij/Verrt en not kruppende; ende brenght alie fact op bele ende berfchepden plaerfen rueuwe Ieperen woort/ die dit ghewas ſeer vermenighvuldighen. 163 onripe DL in de berfche wonden. DEE sin nent gpeept ep den krop ban De maghe / tegen de kloppingbe ende — Des herten / ende oock — ende weeckheyt ban d red 1. De felve bladeren bedwingen de inetende fweeringben / Dat p — gaen, — op gheiepdt zinde. Knan is wente ou — loemt de ſtibe kracht ban De onrijpe Vrucht : ende — idd van van de vruch⸗ gens t welgk eenen reuck heeft — ap ed Deſe bi n ende vruchten ——— ate [en quaet Shenoebt bedelen zn 5 abe ban maghmen de bladeren ſel⸗ t t . — — ) S € Plactfe. Binnebeften/foo men ſeydt / woꝛden tot ſom⸗ mighe plactfen van Booghduptfchlandt ende oock van Beemerlandt in de donckere boffchen ghevonden: hier te Tande en Worden ſy nergens ban alleen in de hoven - q Tijdt. Dit gewag bloept oock ín Pep ende maendtmct Be Braemen: De byuchten Worden be rhp / ende niet vooz De Pogfimaendt, # zr „164 € Naem Defe foorte ban Braeme oft Rubus woꝛdt gheheeten in't Griechg Baros Idza BárG- baie; in t Latijn Rubus Ideus ; nat den Bergh Foa Bie in Kleyn Alten leydt / niet verre Ban Tropen / daer dele Braenen over⸗ vloedigh waffen/ende eerſt ghevonden zijn gheweeſtzint Pederduptích Binnebefien ; in't Booghduptích Himbra⸗ mens in Frauſch Framboifes ; int Spaenſch Carpa lamada de in't Enghelfch Framboyſe / Raſpis ende Hindbery. De zucht oft bezie/ alg Matthiolus betuyght / wordt bande landtlieben omtrent Ananiet ende Treuten Amspoucclé abebeeten. ie nn eea er Aerd, Kracht ende Werckiighe. Dele ſoorte van Bꝛaemen / vaer de Pinnebezien aen waſſen / is De opzerhte SWarte Braemen ban krachten ende epghenthevdt heel 4 ghelijc /Teg Get ſchunt: maet ig nochtans niet foo leer tfa mentreckeude/ noch oock niet foo feet verdzooghende Ende /als Dioſcorides betuyght / fp vermagh al t [elve bat de andere Braembezien doen ; foo Wel in bladeren / ionghe (cheutkeus / alg in vruchten ende Wortelen. Be bloeien ban deſe Braemen met honigh vermenght/ zijn geet gheſtreken op Be ontftekinghen vande ooghen; ende op Get Wildt ier / ende op allé berhittinghen: want fp doen het Bier ſterven oft vergaen. De felbe bloemen zijn. aack goet ghedroncken de ghene die een krancke ende Weeche maghe Gebben, BIÌVOEGHSEL. FE ionghe fjo-fchenten ban be Binnebesien draghen het tweede iaer bloemeneude vruchten / alfoo wel als De Bijde nuddel-ffees Ten: maer Dit ghewas aerdt beft in ſchaduwachtighe plactſen / daer de Sonne niet en ſchynt. We vrucht wozdt gheheeten mt Griecks Moron tes barou Idæes, in’t Tatyn Morum Rubi Idæi in't hoogh⸗ Duptfeh Himbeeren ende Horbeeren; in't Nederduptſch niet alleen Hinnebezien ‚mar oock wel Frambezien; in Italien Rowo [deo,ende Rouo montano, ende Ampomele, “CT ghetwas felve beetin’t Lathn Ru- bus Idæus ſpinoſus, tot — van de volghende ſoorte ſonder doornen; in't Franſch Framboiſier; De pꝛut ht Ampes. Frambezien fonder doornen, in’t Latijn Rubus 1daus non ſpino⸗ fus; ín’t Franſth Des Afnes ghebeeten / zin ooch roodt ende de ſteelen zin facht ende fonter ffekelinghen/op bie plaetfen Daer fe ban felfs in't wiidt waften : dan inde hoben ghebroght zjnde/ worden vg ER ian ‚ Witte Frambezien, ín’t Latijn s leucocarpos, t witachtighe bezien; ſeer (cfljck enne woedt van zeik. — _ SpaenfcheFraimbezie, van € lufing beſche even / ende Rubus Idaus Place ghe Waft in Dpaegnien/te weten in't Reh van Das lent zen ende en ai abad ende De blades ‚zen felbe zn fachcer Dan die ban ghemepne Biaembezien/ aen lange ter aerden! opoe rant ken boortkomende”; de is klepner Kle che et Rubus-paruusfaxatitis ì Rubus petrus, in t ſch Steinber, in aft in thongargen « {ende oock andere plactfen / -aen de totfen ende fleple fleenis ghe En: miſſchien niet” ij De Cha- oft Chamzbarus Tragr, oft/ alg Gaza fepbt/ Humirubus moghen worden (dan Theophra tus ghehouden acks Minot beenen em De gemacche/ k/ ba * De. grooter dan Die dan zeuren of Dg: / ban fmaeck :in etch. ſthupit een bijz oneffen) farp ſaedt oft renken. El tijt pt. Demmige noemen a od —— bten bande frame aem ban De gebreken deg —— herten;ende te HET EIL CAPITEL Van Pranghwortel. et Etreljche ledefeng oft moukens De + \ t * Cruyde-Boeck Rembert Dodoræi. ſommighe ſyde tatlkens ahebende / met harde feeen te Kende doornen belet; ende daer beneffens —— klepne rondtachtighe bladerkens / De bladeren van de Bupte met ghedaente van Bpjerfcon Ban grootte maet klel feer gelijck; grooter dan De ennchele oft bifonders Winle-bladeren/ Bau verwe bruyn oft Doncker Groen, —— de Gele ſteelleus tuſſchen De bladeren komende bloemkens oock voort / Van ghedaente De ErWte-bloems Reng ghelijckende / maer Van berwe meeft ks oft lfverwigh, ſelden heel Wit maer noch feldender qe Als Dele bloemen vergaen zijn / foo volghen daer Kiepns hauw kens / laeykens oft laedt · huyskens nae/ gebult mee byeede platte ſadekens. De wortel is langh / met haer tac: Een langhs den riſth Van Der aerden ende oock Wel Dieper blidderende ende kruppende; ende daer toe het ploeghiket Dao haet hardighept ende taevigheyt groot belẽtſei Doen: De/ alfmen 'r landt bouwt: waut dat ploeghijter en kan Dele wortel nict voor by gaen/ noch niet bzelen/ om bat ſy foo hert ende taey is. ü t Prangtzosoatet oft Gtatscrupdio; … Het fette Decl. Ononis O'varis; in’t Latijn infghelijchg oock Anonis ende Ononis; maer nu ter tijdt bp de Apotekerg Arrefta bouis, Refta bouis.ende Remora aratri , Dat ig 2Beletfel van den ploegt ; om dat het met ſyue wortels de ploegh-ijters be- tetfel doet / ende de Oſſen Die den ploegt trecken dichtorils * doet ſtil ſtaen / oft lauglaemer gaen, Wet heet ooc Acurella, nae De berde ſcherpe dorenẽ daer t De Voorop gaende men- ſchen dick Wwijlg mede fteeckt ende quetft. Crateuas Heeft bet Agipyrus geheeten / in t Griechich LEgipyrosAnimvr Gr. € Aerd, Kracht ende Werckinghe. De wortel van dit ghewas is Warm ban aerd / felfs alg Galenus fepdt/ bijz nae tot in den Derden graed; daer toe oock dunmaeckende „ende Doorfnijdende Lan krachten. Eeke t ze De ſchorſſe Gan deſe wortel met Wijn bermenght ende ingenomen, doet water loffen/ ende bzeeckt den fteen/ ende doet tgrateel vijfen ende gematkelijck uyckomen: ende is daer beneffens oock goedt om alle roven / harde fchelferen ende lickteeckenen oft kanten ban guade ſweeringen vepn te maecfien/af te vaghen / ende te doen verggen. Allmen deſe wortelen oft De ſchorſſe daer van in Edick ende Water tſamen ſiedt / ende dat al warm in den mondt houdt / ende den mondt daer dichwijls mede waſſcht ende ſpoelt / ſoo doen [p den tandtfweer Bergaen. Á De ſelve wortel oft haet ſchorſſe met Edick ende Boz nigh tot de helft toe gefoden/is goet gedroncken in de val⸗ Tende fiechte/als Plinius fchrüfts > Matthiolus verlekert / dat hp eenen man ghekent heeft/ Die het poeder Van deſe wortel veel maenden langh achter gen ingenomen hebhende/ van het vleeſchigh ſcheürlel / in t Latijn carnoſus ramex, gheneſen is gheweeſt De ionghe ſcheutkens van deſe heeſter/ eer De bladeren oft doornen Wel voortkomen / afghepluckt ende gelouten / zijneen aen ghenaeme lieffelijche ende ghefonde fpijfe/ voor Dalaet gheaheten/alg Diofcorideg betupght, _BAIWOE GHS EEn € bldemen ban dit ghewas zijn in de landen ſeer lieffe⸗ D lijck van reutk: dan hier en hebben fp foo ſonderlingen reuck niet, In Italien heetet oock Anonide ende Reſta boue; maer wel meeft Bonais: in’t Boogpbuptfet beetet oock ſomtijts Ochfenbrechs in't Franſops Bugrandes ende Bugraues; int Walſch Bouurande: renighe heter?’ t Elel-cruydt, nat Den Grieck (chen natm Ononis;: om Dat de Eſels hun daer gheerne aen Wrijben / ale fp ieuck fel pebhen. Eerthdts wiede het ooch Beijn oft Orjn-crugdr geheeten. Prangh-wortel (onder doornen; ban € lufiua Defchreben/is tocss Derlep. De eerfte foorte ig ban ſommighe andere Crupdt · be⸗ febrijbers boog een Drinckende foorte ban laveren gehouden / ende Trifolium foeridum oft Trifolium maius ghenoemt ghetweeft : dar Clufius noemtfe Anonis non{pinofa five minor prima, Dat is Eer- fte Sacht Stal-cruydt oft Prangh-wortcl ſonder doornen : ende fs alle iaer upt een harde boutighe langhlevende wortel beelt aen. groepen D rinella: dan en krijgt nergens gheen doo, — * ei Be ander foorte noemt hy Anonis-mitior fecun— a lateo fiore, Dat ig Sacht Stal-ctuydr oft Prangh- wortel fonder doornen, met geele — deſe — el maer is wat Detrer ende klammer om a dan de boorgaens de / doch niet foo ſterck oft onlieljck ban reneks ende is grüſer oft i i om aenſchouwen Daer fp ban ſelfs waſt: Dan de bloe⸗ men waſſen aen een korter gere ende zijn ban verwe. Deſe foarte bindtmen in Spaegnien / ende sock it Languedoek : ſom⸗ mighe Dpaegniaerts boudenfe voor een medefoarte ban, Liceren; andere boor De Natrix Han De onders; boe wet Dat De wortelen bart Katrir / als ſp eerft-upt der aerden ghetrocken waeren / nae Den 25ork roken / ende niet het gantſche crupdt : ende daerom noemtfe. Lobel Nare igd ee 5 aft Melilotus eng, pinguis, Nae de mepuinght Ftanfops rig ahd far be In hi —— — — — is niet klam oft vocht in't aentaſten maer heeft. wat grooter ende ghekerfde bla⸗ —— eelfonder dooraen, bat ben feïven Lobef »Ligghendé Prangb- ornen, [ 4 berma ens varen non fpinofa gheteeten / waft inde Durnen oft. aen de Zee gheleghen / nerghens in bar be voorgaende verſchillende dan alleen / dat ighe heele crupdt lig⸗ Aller! Prangh-wortel- met geele bloemen ; ban Fabius &olumna Ononis lucea filueftrisminima geheeten / waſt iu Apulien; ende en wordt maer eenen halven boet hoogt : de wortel is Dun/ Eael/fwart/een fpanne lang/ uptgebende veele Dunne rjskens / wat ſhelftrachtigh / door De inoſſelen der oomens / Die Daer aen ghe⸗ Het (@s-en-tvvintighfte Boeck. 1165 groogbr zyn ; bewaffen met klepner bladerkens / anders als dit An gemepne Prangh-wortel; Dep bpeen/vondom gefchaerdt: Daer tuffchen bijfboudigbe groote knoppen, fmal/met ftijve lange fles tlighe bladerkens : tn de welche) nae De klepne geele in De knop fchuplende bloemkens/ronde korte bauwkens bolgen/ met klepne Wers-gheofe fadekens/als Turchíche Boonkens. Sp verſchit ban De ander Geele/ midts Datfe klepner is lendt fchelferen aen de (kens heeft / ende niet Qualgck en rieckt / als d ander. Aononium oft Anonium ig den naem ban Be Woode Hetelen. Anon ig eenen boom upt America/elders deſcheven Noch van de krachten. ®e ionge fcheuten ban bit gewas wor⸗ ben bau heete boor Afperges ghebrupekt; ende in Dalaet gegeren/ teghen De boorfepde geïneken; in fonderhepdt Be bobenfle Koppen: Die in Candien oock bewaert worden/in Supcker / oft oock in Pez kel ende Azhn ghelepdt. Ban de wortel in Wijn gefoden zjnde / dien Wijn ghedroncken/ g de acnbepen oft fptenen. Fn veele landen wordt De fchor{fe ban de woztel in Dupcker geconfdt / oft in onigh ghefoden / ende de grabeelachtighe mensche gheatcben, Maer andere gbebrupehen lieber bet poeder van de gedroogde wortel nemende 'tfelbe met witten Wijn : oft wepckente cerft in Malwe ſeyt / tũ eben Daer een water afzoft nac De konfte der Alchps mien maecken Daet een Ertractie ban:oft diftitlecen Daer een klacr water upt : Welck water ende Extractie de piſſe eer flevckeliek verweckt / de — Berboordert / de verftopthepdt ban de Miite ende Leder opent ; meer boden alten Den fteen mor felt ende ptdrúft: ende is oock feet nut om te berteeven De bleefcachtighz hepdt Die in De blafe ende in Den loop ban De roede nac De pocken oft anders ghegroept is. Dan dit crupdt Wordt in onfe tael Stal· crupdt gheheeten / om Dat het water/Daer ’tfelbe oft de wortel in ghefoden is De peerden te drincken ghegheven / bun langh ops gbehouden piffe doet boortkomen. In't kort / het is een berwars mende ende dzooghmaeckende gliewas,; van bepdts in den derden, "HET IV CAPITEL Van Stekende Palm. — al — —— KItghewas / datmen hier te lande de Pa |B Pd, ig ooch een neer houtachtigh heeſterken; ende heeft ronde rantkokens oft fteelkeng / taep/ eenen halven Boet langh / met veele aenwaffende tacksſiens / Die al tfaz men met doncker· groene ende dicke ſchor ſſen bekleet zijn⸗ daer aen Waffen veele byupn-groene/ dickachtighe / Wat dꝛeedtachtighe bladerkens / de bladeren ban hj oft Han Bucksboom anders niet ongelijck/ dan dat € Stekende Palm. van 1166 voor eert ſchery ſtekende dozenken hebben. Op de blader ren / Dat is uyt tinidden Ban elck bladt / waſſen de Beſie kens/ ſchoou roodt van verwe / als fp rijp zijn / grooter dan de beſiekens vaie de Aſperges: cude daer in leydt hardt ſaedt. De wortelen zijn witachtigh/ ſeer ghetatkt/ her⸗ waerts ende verwaecrtg vlidderende / tamelijtken dick / van ſmaetũ wat nae den (peten treckende. € Place: Dtekende Palmen waffen veel in Italien ende Bourgondier Lp De Wegen / ende oock Wel in andere tandoudsen/ op ongebouwde plaetſen. Bier te lande wor⸗ Ben ſy in Be hoven gheplant. Tijd: De Dteftende Palm behoudt Gaer „bladeren Winter ende Somer: Dan tut beginfel van Be Lente geeft= fe foramige groene ende Leer teere {cheutkeng upt. Fuden Herfſt Wordr het faedt volkonien ende rijp. * Nen· dit ghewas heet in duſe tael ghemeynlück tekende Palm 5 mt hooghduytſeh Mauf doen oft ueſzdoern; in't Ftaliaenfch or eude Pongotopi; in't Spacenſch Gilbarbeyrs; in't Griecks Oxymyrfine O'Zouupo in, nn Acuta Myreus, dat ig Stekende Mapytus, leyde als 0! bft Myrfine agria Mupoivn dypia , Myrtus filueftris , bat is Wilden Iprtus ; in't Latijn ghemepnlijck Rufcum oft Rufes; in de Apoteken Bru{cus; Dan fôrmighe Scopa te- gia,alg den ouden fehzijer Martellus Empiritus betupgt. Men vindt noch etrelijcke Grieckſche naemen Han dit gez Wad onder de baftaerdt oft onepghene naemen hp Dio⸗ ORDRE weten De Bolghende/Myrracantha,Hieromyrton, tacantha, Agonon, Scincos, Catangelos, Anangelos,Acz- ton, Chamzmyrte, ende meer andere Dierghelijcke, Sommige fépt Plinnus in't 13.cap. ban ju 23. boeck) noemer Be wortel van Oxymyrfine, in't Griecktcij Acaron: daerom hebben andere 'tfeive gewag liever ghehadt Acaron agrion te heeten, Dan Plinius is miſſchien daor de ghelijc⸗ pot-ban de naemen bedroghen gjeweeft./ ende heeft Kooy Aczron | welcken naem onder de voorverhaelde ba⸗ t-uacmen dock ghevonden Wordt ) Acaron oft Aco- „ op ghelefen. at hd * ns — Cubebe. Serapio in fijn —— dat de Myrtus agtia oft Wilden Myrtus / dat is onte Ste⸗ Bende Palni / gantſch eener hande gewag is met de Cube⸗ ben: ende geeft daer deſe reden van / te weten / om dat Gale: nus de Myrtus agria miet beſchreven en heeft / noch Diolto⸗ rides iet van De Cubebe germaent,- Welcke veden van gee⸗ net weerden en is / ende Haer toe oock tegen de waerhepdt gheheelijck firivt: want Galenug en ſpreeekt nergens Lan de Cubeben; ende al hadde hy Haer Lan iewers wat ghe⸗ ſproken / Bier upt en (oude Barom niet volghen / dat den Rufcus ende de Cubebe eernerhande ghewas zijn, Haer Galenus Bermaent erghens Bau het Carpeiam; tmelck den overferter Pan Nicea Mt 137,capitel de Cubeben ſeydt te welen· Dan jet Carpefium verſthilt veel van Get Buftum oft onſe Stekende Dalm / alg merckelijsk blyckt upt’ edat Galenus ahefrhreven heeft lib.1.De Anti- et Carpefium ig een rrupbt ban geſlach⸗ Jdach frachtiger/ eñ wat meer veuchg veel ín de ſtadt Sida van ——— Ban bit Carpe- doris, f / ten dert Piu ge gan hen gbeveiibe. Bit wa Pamphplien. Ende de dun bed fam brune cijgkens ban het Cinnamomum Leer gelijck, · Men vindt Daer Pmee ghellachten van; een Laër- tum, etif —— eheeten beyde nae de ber⸗ daer (p og waſſen tgeen de dd befte : om dat. felbe met menighte Krijghen Baerom hebbe ick Dat bp veele ———— daen/ by de welcke Get trupt Phu geheeten gemengeit had⸗ Be moeten weſen Dan mp dunckt/dat ick daer niet ín ge⸗ mift oft misbaen en hebbe: want het Carpefium, alg Boorfept is / geljeht Het Phu leer wel doch ie Itercker van ende n ſpeterüa geur van hem/ foo wel geroken alg gheknauwt zijnde, Dit zijn de woor - We oogbibnelcheEen —— upt de welt⸗ erin nel e aenmercken ende te begrijpen is/ Bat Rufcum gheen Carpcfium g —— banden ft operletter ban Avicenna enig: ende Ds er toe blijckt oock genoegh, dat Serpio verdoolt ie gebsceft/ die iet fulckg — * noch beneffens de ken eva — mar men 3: Ban Di 5 f B tekenbe Peli — — *28 —— En noch en zijn van Cubebe zijn ronde keernnen Eeen Ad Eruyde-Boeck Remberti Hodonæi. nen / doch een langh uytpuylende hoecksken hebbende / al oft ſy een ſteertken hadden / Wat ſpecerijachtigh ende ſcherpachtigh van ſmaeck. Plaack in het tweede boeck Wan tine Praêtica teltfe onder be Grepnen oft Grana: deige lijcks doet Bali Abbas fn Get Zeboetk Van fijne Practica numero 162. De Griecken / Die ober niet ſeer Deel iaeren ſchreven hebben / daer Picolaus Myzepſus cen van wp, nóemenfe Combebas: In voeghen / dat onfe Dtekende Palm noth vosꝛ het Carpefium; noch voor de Cubebe van Avitenna / noth voor de ghemepne Cabeben gheenfing niet te houden eit ís. Be ens ERS € Aerd , Kracht ende Werckinghe; De wörtelén Han ve Dtekende Palm Worden wel meeſt ghebzuyckt: ende die zijn matelycken warm van aerd/ Dun van deelen oft fijn van ſtoffe / ende Daer toe oock een Wepnighsken dyoogh- maeckende, —— De ſelve woztelen van Stekende Palm loſſen de piſſe/ ende Dyhen het water af/ ende doen De ſteenen Han Dé wie: ven ende tgraucel vijfen ende afgaen : fp. zijn midts dien oock goedt de gene Die de Droppelpiffe hebhen/te weten alf= menfe in Wijn liedt / ende Dien Win te drincken gheeft. Beneffens tvoorſeyde foo zijn De ſelve wortelen oock feer nut omde Dieke grove ende taepe Aimerigheden ende flupmen/Die op De hoy ft ende longheren blijfen hangender ahemackelijck te doen vijlen / ende De rjninghe ban de fel bete vervoorderen. * „De bladeren ende de beliel eng Van de Stekende Palm gn van Frachten de wortelen dock heel gelijck, fepdt Dio= corides: De welcke daer beneffeng oock (eer nut zijn om de maendtftonden Van de vrouwen te Berweckeri / ende de pijneende weedom in't hooft te verdrijven /eude de geel= fucht te ghjencfen/ alg den Leleu oock betupaht. De ionghe teere ſcheutliens moghen in ftede van Alper⸗ ges gheloden ende ghegleten worden. … ; 3 BIT VOEG HSSIE HL. En ghemepuen naem ban Dit ghewas is hier-te lande D Stekende Palm, fomtybts oock ——— hoe wel —F bet bp beelen Muysdoren nae den hooguduptſchen genoemt Wordt; ban andere Keerbefien »__genigbe van fn baftaerdt-naemen mots ten verbetert ende in Myreacantha ende Myacantha verandert “Worden: andere noemt’ rt oock Apiphyllgearpbs: Anguillara noemt keen. T hesshrnnd en pt et ſomtüdts Bruofch, maer meeft Meuſe 4 it Spaenſch Lusbarba oft Insbarba , ende eren pe arn Bochers Browme;Kuehulende Kuehulme ; int Sratiaenfch beat Rufco, Mirto falwatice, Pongiropì ende Piccaforci 5 in't Aran: inr Grieck ftp Coracouotano ‚Bat ig Ra welcken — Tonghenbladt sock gheven. Bier te lande bienght bet ſelden bruchten baortsten zy datmen't Des Winters in De kelbers oft lauwe plactfen -betwacrt: dan in warme landen / als Italien ende elders / leberet fin roode heften ín De Oogſtmaendt / elcũ een kerrue inhoudende ſoo hardt ala been. - Rufcus ſilueltris is anders niet dan den Balft. Nach van de krachten. “De worteien Ban Stekende Palme zijn ſchern ende hitterachtigh / ſepdt Diofcorides / Goe wel Datfe hier te lande eenighe foetighepbt opde tonghe bet —— boot warm ín den tweeden graed / ende Droog En, ' Be bladers ende befien worden met Wijn oncken; maer en hebben foo beel krachts niet ais de ate wek bet ſaedt * in teken bp verlchepden Dingen; in fonderdepde bp de Beneditalaxarina, ende —— etn ee Dat ſecr goedt te bie : ſops Brufc; ven-ruydt; De ban fy / zijn. beel bj ban ſmaeck: zijn vock ſeer nut om Oe pile de —— cht ende alie before De gean te ——— es Beens tan oe meren —— e it aecken: en i * Wille ban haer Ntekende bindrren aen Bet gtefonten oft apersoekt bete ——— afs tse: 3 * 4 3 Biet 33 3 ad oonen: ende fp worden — Wordt om Der ſteen er. * mn am heel rungh zijn / Diek ende kort / in Het fefte Dect. HET V. CAPITEL Van Tonghenbladt. — Ghedaente. enbladt heeft vonde ſteelen / omtrent cen ſpan⸗ ne hoogh / recht ober epndt ſtaende: ende Roer aten Waffen ster beyde lijden (wart-groene / langhworvighe⸗ eede/ dicke boor ſpitſe / doel onftekelighe bladeren/ de aderen Ban Laurus boon wel ghelijck / maer veel Klep- ner/nochtans grooter bau Die Dan ftekende Palm: op de Welche/ in De middel van elck bladt/aen De middelzenuwe gen kleyn bladerken waft / alg een kleyn tongheken; te Weten oock Hoo? [pits/ maer kleyn / ende niet grooter dan zen bladt bande Stekende Palm: ende Daer nae / tuffthen elck een ban deſe klepne bladerkeng ende de groote / waft een kleyn vondt Beſieken / ſoo graat alg een Erwte/ rood⸗ achtig ban verwe als het er ts; twelck dickwils bijnae Heel onder Dat voorſeyde blâderken bedeckt is eñ ſthuplt. De wortel ig wit / langh; ende heeft eenen goeden reuck. Tonghenbladt | f je — ZIN \ N \ prate. @ongenblabt waft in't gebergte van Hon· garen emme Oofenrijh ende ooch opde Alst Ban Lombardijen. ius t/ bat het in Griec⸗ omtrent Den Bergh Athos feet overvloedigh⸗ enden Wordt. … — —— € Tijd. De oft befie van Tongenbladt wordt tip omtrent den An ì b ⸗ Noem, Dit ghemesis her beden peter * Peli engelfeh Double t; int Spaenſth Le 3 Hatijn Laurus Alexandrina oft Wp fan naem — ootk — eea De nieuwe Evupdt-befchrijvers noemen’t Bonifacia, Vuula- ria, Billinguz, Lingua pagana, Viétoriols : ban bpde oude — * het noch etteljcke andere naemen / te We- een Ziacte ende Stephane =repam , ende pefe andere / blemen onder de haftaert-naemen vindt / te gacten Samothracice Zazolparrù , Methrion Mebprr, ende —_Piglefon Afawawr, Dan hedensdatghs is Get in Griec⸗ Het fes-en-twintighfte Boeck. 1167 kenlandt van De gemepnen man Coracodorano Kepenstira- gheheeten. Dat Wp't Laurus Alexandrina noemen/ig bod? dien / dat Bet uiet quatnch over een en ſchuut te komen met De Da- place Alexandreia Aagrn A'2eEdr3 paz, oft Daphne Idea &ders Leia Ban De oude Gyechen/foo ghenoem: nat den bergi Ada int landtiehap van Tropen / dat van femmigijt Alekándri Troas ghehteten plagùte worden. Bele oute mepnuigeen Wordtniet omgijeftooten /al ier laecke Bat Dioſtorides op cen plactfe van het Hippo- gloffon, ende op ten ander Pan De Laurus Alexandrina gaudelt: ende alis't faeche Dat Guellius / de Weorden van Dioſcoꝛides berractende / feirijft dat de faden tuſſthen be bladeren / ende niet wpt be bladeren felwe Ipzupten: ende al iet ſaecke oock dat Matthislus / de voorfey de overfertinge van Kuelltus volgende / een ſchũberije van Laurus Alexan— drina heeft laetert sptgaen / mer vruthten Die vau langht fteelkens cufichen de Lladeren neerwaerts afhanghen. Waut/aengaende Dioſcondes / hy beeft fonstijdts Lan cc⸗ uerhaude gewag met verſcheyden naemen op verſtheyden glactfen ghehandelt / als Wp elders / erde in ſonderheydt in het Capitel an Hoefbladt betoont hebben, Keugaende Guelltug / hy en heeft Bie Woorden tan Diofcoudes niet Wel uptghelepde oft vertaelt; alg Matthislus iele daer nae Bekent heeft: Want het Grieckſth boech beeft xaya de * gekoors (te otten oúrnors) ipuledr,dat is / Cen roode Bucht int midden Bas eltk bladt : tweltk Theophzaſtus oock bez tuwght foo te weſen / wanneer hy in fijn Derde boeck de Laurus Alexandrina ende Den Rufcus oft Dtekende Palm vekent onder dietruydẽ — waer ir t midden ban Haer bladeren Dragen/ in't Griechteij Epiphyllocarpa B's: vvrnbrapra genoemt; ge ander gewas onder ’tgietal Ban — epiphyllocarpa begrypende: Waer m bp ghe⸗ noegh te kenneu geeft/ datter geen meer andere Ditsdanige cruÿdẽ en zijn” Cwele onfenmepninge aengaende Dit cruypt voc bevefkigde ende ſekerlijel upt\uijft/ Dat ons teghen⸗ woordig Tonghenbladrt de oprechte Laurus Alexandrina oft Laurus Idæa is. Tot beveftinghe van ſulcks dient oock . Dat onder de naemên ban Laurus Alexandrina het woordt dypoglorton 1mrsyaorriv gevonden Wart. Mart aengaende De fehn{derije van Laurus Alexandrina, die ong Matt ſuolus die is vallth / ende nae de ontrouwe vertaelinghe an Guelliug ghemaeckt ende verziert gheweeſt / als upt tghene dat Wop voorſepdt hebben blijcken kan. Ten waer Batmen met defe fijne fchilderije woude Perftaen die ſoorte _ San ghewas / die Carolus Clufiug woor be Derde loopte ban Polygonaton befrhrijft/ende daer wy mt 21. Cap, ban ons elffie Boetk oock van vermaent hebben. Dan dat en ie ee Waerfchijnetriek : Want die ſchilderhe af —F— p met bie ſoorte pan Polygonacon wat ghelutkenil⸗ feg/ nochtans: foo en komt fp daer niet heel dach mede over zn —— al —— eee on Jolygonaton waer / en foude nochtang nie —— Alexandrina is. Want De k > en verſchilt niet nret kteineoen boete ben Dio € n u —* verm aent/ dat de Laurus Alex van elek bladt haer vrucht oft befie s foorten van Po niet en — het verwondert my ieer/ vat Matthis ſus / de boorlepde on⸗ xethte van —— — b Tuiche — fijn boeck heeft Willen lacten blijven. —— — ind Werckinghe. Tonghenbladt is merckelijckken Warm ban naturen. — De wortelen van Tongenbiadt tghewicht van ander: Half loot feffens Wi Ì Be vrou: wen/ die eenen ſwaren aerbeydt hebben/gemackelijck baz ren/ende ban kinde verloſſen· eñ zijn ooc goet gedroncken tegen be droppelpiffe: ende ſy Verwerken oock De maendt⸗ ftonden / als Dioltorides van lijne Laurus Kerandrina ijft: ende bi krachten £ Plinius dit p ooch toe/ e / De Wortel Gan Tonghen⸗ — p vierendeel vid — ie —— ten Wijn inghenomen / DD ouwen haeft en 2 telijck ban kinde gheligghen: in der lelper voeghen pe brupekt drift fp de naeũheboorte oock af / ende alle s fupoerhepdt; ende Berweekt Ben maendtlcken bloet Ban be brouwen. - PAG WE O7 Daytifta Sardus pꝛüſt vit trurdt oft fijn WAE PE KAAL 1168 — fier feer om De opftijginghe Lan de moeder te ghenelen/ fegabenbde / Genen flepnen lepel vol van de bladeren oft wortelen Han dit ghewas tot poeder ghebzoght zijnde ren vrouwe / Die met De opftijginghe des moeders ghe⸗ quelt is te drincken ghegheven/ gheneeft die Bau ffonden aen. Dp verlekert oock/ Dat een kleyn lepelken gol ban de voorleyde ghepoederde Wortel. met vleeſchſop ettelicke bagten achter een ghedzontken / ed maid kde ende finchingheu ban de darmen gheneeſt. BIJVOEGHS EL. j N ſommighe hoven ban Italien ende Spaegnien vindtmen cen ſodrte van Dit ghewas Dat het ghtmepn Tonghenbladt · crupdt ban ſterlen / bladeren / Vruchten ende wortelen ghelick is / anders Dan Dat ep fyne bladers gheen andere Klepne bladerkens en Waf? en: maet de beſien komen alleen.upt Die middelzenuwe ban de laderen boort. Deſe foorte: wordt Van-Clufiug Laurus Alexan- rina Theophrafti ghebeeten / ban andere Tonghenbladt Wijfken, elijck (p De ghemepne Tongbenbladt Manneken noemen; Die omtgots oock Keet-cruydr ende Tapkens-cruyde genoemt woedt; in’t Boogtdupt fet) Hauckbladt, Auffenbladt „Beerbladt ende Zepflin krauts ût. Aranfopg Laurier Alexandrin oft Herbe aux langues; it Engbefch sock Horfe tonges in't Italiaenſch Hippoglofjos in't Grischfch oock Epiphyllocärpon : twelck eenen naem 1e Die De Steneude Palme ende de Fndiaenfche Dighe. oock medeghez Deplt maa) worden : andere heetenfe. Laurus Taxa Plinij oft Lau- ro-Taxa,cnde Ch daphne Diofcoridis, Bet en pleegh in de hoz en niet feer welte aerden: want Het is alte wild : Dan waft beel bmtrent Genua / ende langs dien ganefthen. kant. ban Ftalien ênde Branchtijch, Lobel betoont dat Dit tegenwoordigh Cons ghebladt van Be Laurus Alexandra Diofcoridis, Laurus Rufcifo ha Theophrafti. ghenoefnt / ghengegh verſchilt; Dan het ſchÿnt Dat het Tongheubladt bag bai vooren Han ons vermaent Daer hiet qualick mede ober ten komt / als Clulius oock fchzijft. Een ander faorte ban dit Tonghenbladt waft:te Koomen) fchrijft Co⸗ fumna /_ met feet-klepne tonggeskens / bleteker groene bladeren, boort De andere ghelyck. De welche te Napels oock ghemepn is : alwaer Die foorte met een groote tonghe ſeldender gebonden twordt: maer in Apulien waſtſe verl. Oprechte Cohimna/ waft te Koomen: ende is in’ teeefte aenſien het ghe⸗ mepn Conghenbladt ghelijck + maer fn, bladeren zin breeder; Dau. err Gebben gheen tonghesken/ doch atleentijck het. fchepfel ladt /_ghelijct ben Ruz ban * — et —— ad petje De dend tekende 3 zjn ſlerrker gtoen / ende fac be netìy en hebben. Katan ventiel ape amber pech in lengh⸗ de Der blad met De mepnt./ dat Bit tee crap, is daer Theophrafius ban jk ter tl Kr — oe benen! ete oholenitberd eenen a Ina. : in eenen ben erbarins ole Crupbr-oeeh te Sapele ii ten Cloofer eben den 5 anders ſos * — Ai —— houden t Hoor De Prarmicatnde De Cônyza tertia: Clus noemt het Ey m Valeùtinums andere Calcifrage Diofto ridis: “welck foo in Languebock gheteeren is / als ofmen Schroo- melijek erayde fepde / om dat het faet/ende ve bloemen daer bang den bupek ende ‘tgantfche chat feer beroeren. det Geeft Deele — —— ee —— tat boben met feer bezle En e bladerhens/ bie feex ch: op” n troskeng ban klepne De draepkens vari De tofe k tao er — mede ghe van ſmaeck maer Dick / bꝛupn / ende houtach⸗ ghewas ig fect bitter. / ende onliefljc tr gheen Alypum se houden eu is/ omm dat bet alrgdt Droog eude (on: JJ... AE mine be moras … Noch van chte a —* —— be jena wa — in Sp srupdt obebeeten: Biber Llaneren ende ovt met oo:ghel w / ghenefen- alle koude Bran beenen be aman De ngen ln od jan Der felbez : Daeram Heeten’ fommige Tapkens-cruydr, Gets — A v felber : Da, pe is oock feer goedt ghebunckt bande ghene Die ſprattk zn OE — —A daer Den Turbith goedt toe is / als Turbith wefende, : urus Alexaùdriga , nae De mepninghe ban Fabius even loopende / maer wat meer ter fijden berfprepdr. - etrupden ziju die Peuchten in … ) —— Ate GU CO ban. Bolie HARALE LE 4 Road Tonghenbladt va Valentien magh om be sbelgrkenifje des fi i hrtet Zabel Herbe Bergh Cetus:-dan bekleedt van onder - — A * Cruydt· Boeck Remberti Dodonæi. „Genen kraus ban de opperſte tackskens ghemaetkt / ende opt hooft ghelepdt / geneeſt de pine Van den hosfde ſeydt Dioſcorides De Wwoꝛiel / anderhalf loot in ſoeten Mijn geſoden ende gedront⸗ ken / berlicht wel den aerbeydt Han De brouwen / maer fp trecit tbloedt upt] alg Dio ſcorides / Plinius ende Galenus feggen. De felbe Wortel ende ’tfap wordt ghemenght in De weeck endeamortus EE peter ots be bladeten ale bart de wor ‚ EC poeder ſoo an de ten ale bar de telen / v raapt Be warden ende purple stecigheden. Eonghenbladt ban Valenfen wordt in Spaegnien voor goedt en te gheneſen: andere achten dar boor nut een foorte ban HET vi. CAPITEL: … Van Cappers- Gheözenrte; HES D & Cappers komen oock aen ten ftehelgche heefer goort/ Wiens ranckskens met alſoo £ E: kromme doꝛenen beſet zijn alsde verituiiche: otd, zg D'aerde ín degonde verſpreydt ligghen / ten zy datmente met eení eunfel op-heudt ende onderſet: ende daer aen Waffen bzecde bladeren / alg die Han den Ouee-appelz beom/ maer ronder, Wt den dorſprongh van defe blade: ren komen klepne knoppekens boort / die men eyghent⸗ lck Cappers noemt/op langhe fteellieng ftaendes de welc- he opengaende voortbrenghen ſchoone welvieckende ghe⸗ ſterrede Witte bloemen. Ende daer uge waffen langhe Peuchten/de Olijven niet leer onghelijck/ maer veel kley⸗ net: ende Daer in liggen kleyne witte kadekens. De wor telis langh/ heutachtigh/ groot/ inteele tachen gerdeplt/ „met een Dicke witachtighe ſchorſſe bedeckt / die in Der medie tijnen Beel ghebruyckt Wordt. den -Capperé oe AEN — K \ Á * Het ſeſte Deel. pen/als Dioſcorides ſchꝛift. Theophraſtus fe — ecn heel Wilt gewas is: ende gantſch * oefende sche oft lijden en kan : dan nochtans Worden fp ban veele he⸗ densdaeghs im de hoven oft belden onderhouden/ ende op drꝛooghe ſteenachtighe plaetfen ghefaept. € Lijdt. Dit ghewas blotyt in ben Somer; ende duert tot in den Herft toe: niaer de ſchepſelen Ban de bloemen/ dat is de vande knoppekens / moetmen pluchen ende Berga deren cer fp open gaen / ende Dan in Pekel oft Dout leg⸗ ghen ende belwacven, d € _Naem. Bier te lande en is dit hewas /-midtrgaders be knopkens ban de bloemen / die niet ontloken oft open ghegaen en zü / anders niet dan Cappers gheheeten; in de Ayotehen Capparis; in’t Booghduptich Cappern; int Franfch Cappres ; m't Ftaltaen(ch Cappare; in’t Dpaenfc Alcaparras in't Engelfch — alles nae den Grieckſchen ende Latinſchen naam 1 fomimighe dit ghewag oock Cynosbaros Kuristare- in't Grtechfchj noemen: maer Be opzechte Cynosbatus,oft Cani- rubus, is de Wilde Goofe/als Wp elders betoont Hebben. € Acrd, Kracht ende Werckinghe. De Capperg/ bat is Pe bloemen van Dit gewas, Die nach niet ontloken en zijn/ maer in Waer knopkens (chuplen/ zijn Warm Lan aetd/ ende fijn ban ſtoffe / oft dun ban deelen : alg{p verſch zijnde gegeten worden / dan geben fp den lichaeme niet ſeer peel voedtſels: ende de gene/ Diemen in Dout oft Pekel bez waert / voeden noch Beel min dan De verſche: daerom en ſtrecken ſy epghentljck woor gheen fpijfe; maer zijn alleen geedt om met ander fpijfe Hooy een faufe gheten te wor⸗ Bett; ende zijn cen miedicinaele toefpijfe/ oft falaet /Dienende om den Berlozen luft om etén/ende den appetijt wederom te Doen heeren: fp zijn (eer nut voor de vochte maghel ende beletten hef walgen / ende het opworpen ban de felbe/ ende get onmatigh lẽe veren oft fpouwen: ende Doen be koude upmeit ende taepe flijmerigheden/ die in de maghe zij ſcheyden ende berteeren. 2 oock ende ontlup- ten De verſtoptheden ban de lever ende Ban de milte : ende met ander fpijle ghegeten / zijn de miltfuchtighe feer nut/ ende De: e Die De vierdedaeghſche kortſe hebben. Maer alſmenle eten wil / dan moetmenfe eerſt met ſoet water Wel afwaſſthen / ende Daer nae morw gheloden zijnde / met „@lieende Edick alg ander lalaet sten: oft men fiedrfe met De chorffe Ban de Woztelen is Ban berfchepden acrd/ Tlap ban be bladeren doodet De wormkeng van de oo⸗ ren / daer in ghedzuppt. —— apparis Kearrapis : hoe Wel dat: Het fes-en-tvvintighfte Boeck. 1163 BIJVOEGHSEL. 2 Defe landen en Germen nerghens gheen € 8 groepen / Ban atteen in De hoben / cude dat feer felden : San fp bemins AEN ban bennen cpghen acrd ernen derven ende ſteruachtichen grondt / ende een hertt iocht / ende en cheen oeffeninghe veer âllen ; hoe wel darfe in goedt landt gtefer zonde fer acft 00 tskruppen/ ende foude 'tfctbe in korten tijdt heel beflaensende boor quaedt vergiftigh fap dat qe landt befmetten / bes Derben enbe onbzuchtbaer maecken : Daer, m pleegbmen fe in tuts upt te roepen / ende alleen in Doy fteenacttigt qtacbr landt te lacs ten Waffen. obel befcprift daer twee foorten an: de eere noemt bp Capperstmet (pitte bladers van Africken ende Tratien, in t Karin Capparis folio acuto ; De andere Cappers mer botte bladeren , ín’ t Latijn Capparis retufo folio. Dan urt Spaegnien ende andere landen wordender tweederlep Cappers gefanden) te weten Groos te ende Bilepues van de Diever — welcke De Lle put wel fes mael pn „Bellonius fchrijft/dat de ſtrupcken van Cappers in Woeft Aras bien foo groot worden als klepe Diabeboomen: foo datmer op klimmen moet / om be bruchten te plnchen / Die oo groot sijn als Binnen eperen; inbebbenve fact foo feherp ban (ntaeck als Per per: De Cappers felf zijn foo groot als Öhkernoten. In Landien Worden De bloemen ban de ſtekelighe Cappers in de Bepmaendt bergadert / ende op De marcht te koop ges —— — maer alleenlyck gheſoden / ende wat met ip — Bupten Alexandrien waſſen be Onſtekelighe Capptrs ſtrupt⸗ ken / voortbzen fer dicke C s be welcke bier te lans Be oft in Da ich verkoc —— Want de klepner Caps eaf ers noemen hunne groote Cappers leken defe Cappere niet heel; endt al opens Bech ee ene epgbenrpeden be feive Beel af em reeden and on badeend Noch van de krachten. De Cappers / die noth vouw sn / oft niet ín Pekel oft Sijn obetenor ln ep groen! Ep! oft wekef ortie eentabe Helfichbepor ae Wet at De bemeten Pekel bewaert worden / heeter ende ag ker zun dan de ghe⸗ Aʒhn og Groote Cappers / nae de berfriepden deelen Die fp heeft : daerom verwarmt —— ſy / vaeght af/ luypert / doorſnijdt ende verteert / nudtſga⸗ —* ders eenige toeſſuytende ende tſamentreckende kracht daer badelckhepdt in be bp- … Want men kan Daer eerſt eenen bitteren/ ig : want al is't — jen en cude Daer nae eenen €, anger langech den ortels bo * tans aiſmenſe met Dele fi van De ban Cappere is foo nut tot [baoy alie andere be pe ende verſtopte Milte alg eenigh magh 5, batmen menght / ende ban bupten op de Milte 5 t3p Van matt binnen den lijbe ghenomen/in Azijn oft in € Datig egte end poop van MA geſoden / tzy oock droogt geftooten/ ite — —————— ende met andere dinghen ingegeven; Want fn Dier boegen inoreeien goeBt zón met Win ghebruyckt / drꝛift ſy de taepe ende dicke vochtigheden upt bie eenige den lijfve / ende doetſe met De piffe ende 'twater feer ſtert⸗ gheborſten / ofc ck loſſen / enve oock door de darmen afkomen / alloo et idg Ie —— door fen | te/ bat is pine oft Be heupen beven) Worden —* daer Doo} verlitht. Sy verweckt oock He maendtftonden van de brouwen : ende is bequaem om de ſſijmerige voch⸗ tigheden upt te trecken / als Galenus betupgt. js bebe 6 jeg ringhen zeeren: ende met Omelyſis oft oock met Ger⸗ fien-meel / Wordt (pop de nulte geleydt / om de bande * — * knauwt zijnde / is goet tandtſweer te verdü⸗ —— Azijn elo ae Ee Teelijche placken oft ſproeten / daer op g etos —— doen alle i — len ghe ende op pt ———— den hals ſcheyden oft verdwijnen. 1170 ER TINILSBAPITEL Van Cappers met hauwen. Gheflacht, Det gheflacht ban de Capperg Willen ſommighe Bs nieuwe Crupdt· beſchrijvers noch een ânder foozte was {tellen / die [p Capparis Fabago heeten / ende beu ens dracgbt, hoe wel datſe gheen peefter oft hout⸗ gctigh ghewas en í9/ als de Cappers/miaer een vergaut⸗ kelück teer crupdt. Cappers met hausskens. en met d bie hinofe ijf vige bladeren,’ er dan de Cap⸗ — — Die ak De Amd ——— — te gader uyt ei Hd Iken fprupteude / sock donc groen Han Herwe, De bloemen/ te Le eer fp open gaen/oft ont lupten/fchijnen de fonge ſcheyſelen oft knop⸗ — — ra gk — wa 1 en 0 — 3 ſp wit: idden achtigh⸗ ettelijcke geele heb⸗ abt: daer gee, —— — ſaedt. is dun; ende ende wijt upt. an Plaetſe. rd omtrent ende ín Wat landt bit van ſelfs — int Wildt fe binden hg ven — en behin wp tot noch toe ———— sen Ban en —— he goten k —*— u beraadt & De ——— ers it — — — Eed — Pet ne ba enfoube kmi sijne 4 — — miſſchie Sje n beter ot moghen komen / Waeren ſy foo ſwaer oft offre ban ru reuch/als fp an bitter van (maeckt es Want Ardifrigi is feer Scherp ende (Waer ban veuck / als Apitenna met de bolghende woorden bez tupalt: Ardifrigi, — — “iaer nieuwe ſprupten upt komen / ende vergaen. De omi ban ueh Cruydt-Boeck Rembert Dodonæi. ualijck gelijck, (eer fcherp/ waer ende laſtigh ban reuck / dn Pachten ín ſtheekens / Dat is hauw kens / voortbren⸗ ende. Dan indien men Leggen moght dat Avicenna op de voorſeyde plactfe Geeft Willen te kennen red dat het Ardifúgi fcherp ende ſwaer oft mocpelijck / Dat is bitter ban fmaeck 18/ in voeghen dat Den overſetter in flede ban ſmaeck / reutk gefielt heeft/ foo foude de beſchrꝛuvinge van Ardiftigi met Dt tegenwoordige Capparis Fabago heel wel over een mogen komen. Maer wie ſoude dat wilien bere ſekeren? Daetom lullen Wp Dit cruydt ſjnen voorlepden niaem Capparis Fabagb, oft Cappers met hauwen lacten hehouden/ (onder tlelve andere naemen met onfekerhepdt te ſoecken. € Aerd, Kracht ende Werckinghe. Alis’ faerhe dat dit ghewas mercheljcken fcherp ende bitter van ſmarck ig/ nochtang en weet ich ban De Krachten ende aerd bant ſei⸗ be niet fonderlinghes te ſegghen. 8 BIJVOEGHSEL. D Ft ghewas is ban Lobel Fabago Belgarum ende Peplios van de Parifianen gbeheeten : nochtans en wordt het in Drancks rxyck ende oock ín gantſth JPederlandt nergens elders dan in de hoben ghefien. Dan in Italien groept het op — plactfen veel: tnde waſt beft alg het tegen De muren ende in grup ſigen oft ſteru⸗ achtighen grondt gefacpt wordt: want in De hoven op goede aerde efaept zijnde) tn aerdt het niet) fepdt Fabius Columna:den welcz en erk met heele redtñᷣen betoont dat Dit het opzecht “Telephium Diofcoridis.& Plinij ig + ende be Smeerwwortel (fepbt bp) en is geen Telephium : want bet opgecht Telephium moet ttvee bladeren upt elek knieken gheven ; iweltk Dit teghe nwoordigh crupde dðet; dat pp aldus befshrijft: We wortel is Dick / heele iatren le⸗ Eende/ langb/ effen / wit / met een Dunne ſthors / teer maer hout igher alſſe ouder ig/met eerie uytruplende kiiobbei / midts el alle len zyn heel int ghetal/ vaſt / rondt/ gladt / groen gheknoopt/als die ban Wilde Poreelepn: acn eltk Ide hanght van Hepde ſden ein bladt / met bladerachtighe langhe voerkens / Dick alg Die ban Ozanie bladeren / Doch klepner ende ſmaller: op elck boetken ruſten al tijdt twee bladeren/upt eenen oor fpronah egbinnende/ blcefchigy; Diek) —— als Porctleyn — taty / ende bol ſaps / binae blauw / doch door het wit mee lachtigh poeder / daer fp mede bederke zim / wat nae den groenen treckende. Pe bladeren/die omtrent de — ffaën/ zijn twee dupmbzeedden breedt / ende wat lauger: vm⸗ trent de taten zn ® kleyner / ende ate Porcelepn-bladeren;oms trent * fp noth klepner. Dt den oorſprongh der blad, „eden oft knicktus der ſteelen / komen eerft ronde gr pens op korte voetkens ſtaende; bertoonende vijf witte bladeren / bea ‘grepen Ban bf bupteufte : int midden ſtaen Veele faffcaengerle Dunne draepkens / met Dicke nopkens Daer op / die allengbskene Wordende Kepner nopkens (chinen zende De binnenfte Witte bladeren tenen geelen nabel oft grondt / de helft bant bladt bebattende daer nae Midenber oenen over met dra ende daer volghen hauwen nae / alg Die ban Kadijs / nterhan led * groenachtigh/ gladt 1 — beet aent — ditk/ ng ſcherp (maeckende / met ſeer beel ban de —— berſchillende: De wortel ig foo bitter niet / —* tat Oren OPE He ten u Spꝛritn beetet Mor A Rautvolfius het boor de Andirian ——— haa sed Ár Auicenna. pa/ fepèt hy is bit ghetuas fraep gese carmeli d bpr ek ende F niet ghelijf bi maer droogh als —— kn we —— * Suer zl fee — — p alſmen Baer tu peupt bi — — n defe ttwec —— ban, alleen ín: — bouden / die lefen de befchijbinghe Se banen SMET WILL CAPITEL pan Van Scckelbefien, ed — bil oe Ghedaenze, * beeſter diemen Stekelbeſien noemt / is een horit⸗ Dini Het fefte Deel. ten hoogh waſſende; ende heeft Beele witachtí ⸗ kensende rijskens / met veele fees (tekende fp she cd Keng befet : daer aen Waffen frhoone groene ſachte ende wat wolachtige oft hapzachtighe, niet (eer Qroote bꝛeed⸗ achtighe ende rondachtighe, Doch ſchier gelick het Wijn⸗ gaerdt loof ghelneden ende voorts oock rondom de kanten Elepn abekertelbe ende gefchaerde bladeren. Tuſſchen die bladeren Waffen kleyne bloemkene / upt den grasberwiz ghen wit / oft wat nae den peerfchen treckende; ende daer nae volgen ronde Beziekens / niet trog-gewijs oft drupfe- ghewijs tfamen bergadert oft gehoopt / maer langhs de tackskeng alg andere Bezien herwaerts ende derwaertg verſpreydt hangende/ eerft ban verwe groen; wrangh oft ſtraf Van fmaeck / dan als fp rijp gheworden zijn / klaer doorfrhijnende/ ende geelachtiah oft wat rofathtigh van verwe/met wijnachtial fap verbult / wat ſoetachtigh van ſmaeck; ende Daer in ſthuylt witachtigh faedts De wor⸗ tel is Dun / hardt ende houtachtigh / ende heeft Beele aen⸗ Wafjende ſalelinghen. tekelbefien oft Eroesbeſier Afd /S Pi : — NSS “_& Plet. Btehelbefien toaffen hier te lande alom ende fen ie on Epe rh df 7 “gut bithien bienwils om daer tupuen ende haghen van te maecken. doen 8 ales 5 EAN . “€ Tijd. De Btekelbefie haghe Wordt ſeer vrꝛoegh fn — inie 00 — groen. An peil konsen de bigem de bezien; bie dan ín De fpijfe Beel worden / als fp noch niet 5 — — ——— en zijn, Ban int eynde ban Dete heefter en heeft gheenen naem bp de oude Mee ſters / diele niet gekent en hebben / oft niet gheatht. À nieuwe [é Den nn - Bande Welie felipe, te weten Vuacrifpa, Vuafpina, Vua (peil nde Vua crifpina, Hier te lande heet ly / midtſga⸗ ders haer he — gern ee aerobe rant: 3 onghdun auſzb xaufel⸗ beer; in Vꝛ da —* Groifelles; it Engelfci Goes beerpe; in t Sheet enn crifpa. oft Efpins; in't Italiaenich _Puafpina. Det is een ghewas op lijn leluen / ende en is geen foyte van Rhamnus , alg pt De befrheijbinge van Aham: ‘ { Y ® Het fes-en-tvvintighfte Boeck. 117: be korts bier naeblijcken fat. Det én ie oock geen ſoorte Andie Doornen/ Diein?t Geteckfej Ácantha keanothos A narda xeerwiG- ghenoemt morbt; de welche Theaphra- (es Kebe bijnãe ghelijck het Gras upt ber aerden te € Acrd;, Kracht ende Werckinghe. De vruchten Ban dít ghewas oft Dtekelbefien / cer ip vip zjn/-alfno fp meeft abebrupekt worden, zijn koudt ende Droogh/ heel Berre in ben t\geeben graed/ ende tfamentreckende van natuten/ de onrijpe Wojnbefien voinger gelijckende : daerom wore den fp bp de fpijfen in ftede van de onripe Winbefien oft boor Derjups gedaen: ende Iet wleefchtop oft ander nat/ Daer ſx in ghefoden zijn/ behoudt daer van eenen Leer aen= gbhenaemen (maeck/ ende maeckt luft ende appetijt om eten : verkoelt de heete maghe ende lever / ende doet verz gaen De overvloedighe inwendige hitte; ende ig goedt ghe⸗ bruyckt de ghene dre Kortfachtiag zun. Men koochtfe ende fiedtfe ooch op Berfchepden andere Wijlen: dan in welcher voegen Cp berepdt worden/ fp doen altijdt rouw ende koudt fap oft gul in den Wf we groepen ; twelck heel luttel oft niet met âllen tot de woebinge ban’t tichaem en ſtreckt. * De lelve onrijne Stekelbefien ingenomen / ſtelßen oock den loop deg büycks /ende alle bloedtgangh / endeaoch de maendt finden Lan de Brouwen/ ‘ten 3p Dat femandt ſeer weeck oft koudt van mage is: want ſusdanighe menſchen en helpen fp niet / maer ſy beſwaeren Gun het inghewant / oft (p beroeren hun den gantſchen buyck ende darmen. De rijpe Dtehelbelien/gelrickt ſy foeter Lan ſmaeck zijn / foo en zijn ſy oock bijnae niet met allen tfamentrechende Ban aerd; ende hebben eenige klepne warmte ín haer: oock foo gheven fp den ljfve Wat meer boedtfelg dan De onrij= pezert dat ſelve ſap / dat ſy bp brenghen/en is Coo vouw niet als — van De onrijpe komt. Nochtans worden Ld elden gheſocht om bp de fpijfen tedoen / ende Loor ufete fireclien/oft alleen ghegheten te Worden. BIV OEGHSEL. Efe Dtekelbefien worden door oeffeninghe veel grooter / ſoe⸗ D ter ende lteffelijcher van fmaeck ;’ alg in De koeeken ban de Landtwinninghe in't langhe beſchreven fract : ende fulck is de gez ne Die Clufius Groflularia maiore fraCtu noemt / met grooter blas ders ende bezien. Fn Fealien waft cen wilde ſoorte Die heel ron⸗ De ende vupghe vruchteũ heeft : Daer De tamme foorte Dikwijls langhwozpigh ie alg een cp. Voorts in Booghduptfchlandt beet Dit ghewas oock fomtidts Wegdorn; in Italien Crefprno, Crefpigno oft Grifpino ( ghelöck fp den Daufeboom oock noemen ) de vrucht Crefpigne , ſomtyjdts Vua marina ( qualijck Vua macina) foofe ans Dere it Latijn oock noemen: Anguillara hilfe boor de Vuis pre- cia ban Plinius. , 8 -_Bruynroode Stekelbefie, bart Cluſius befchyeben/ ende Gro Mul ria fructu obſcurẽ purpurafcente ghenoemt / beeft grooter ende (wars ter bladeren / atn elcken oorfprongh Der bladeren een dorenken bende (ſomthdts twee/fomtijute oock miet alten) ’twelck Barten ent hee Dogs De — 9 be⸗ neffens De welcke beelt andere ende Weecke beel korter fen prieel sb van bets We: De b j als De / foo als fp noch —_entip 3 berwesenz | matt t wordende jgben fp cen de bien tip zonde ghelijcken fp ſommighe brupneoft fiwart- — vander, Ook, als gheſeydi is/ ver koelen een wepnigh/als fp noch niet heel cp shn;enz bitte ban’t ende be benemen De groote inghtwant / ende zón daerom ſeer tegen De brandende oft i [ mat Bucher gens Hes St hor chen be frac ban Santo erjups enz De tude De — ingenomen — mhd ende 3 erlinghen tſay Daer ban ghe⸗ drooght. oe — de nut: Want fp geben haer kracht / ende beletten haer van kinde et, Elen Arrogant —— e melancholijtke ende te rouw ende ſwaer; ende floppen hun den maghe al te ſcer; in teerd ngen gees ie thann feknte ebff hen Fet oft met Pez pel moyw fieden ; ende Dan falmenfe De tonghe mens e / znſe feer goebt om Ben dorſt te vers kr Berrottinghe te Belerten : daerom fieckten boor boedtfel ende booz medi⸗ cire; de welcke het herre ende tgantſche ins verfterche/ ende mettingie ende Brandt bevrijdt. gheleydt op alle heete bierighe ghefwillen/ ende op't wildt bier : Daer toe Dienen oack De ten / maer niet foo twel. De ionghe bladerkens routy Boen water maetken; ende zón goedt rg gravel oft ſteen ghequelt zin, ———— ———— J J 172 De cipe beſien zin ſomtüdts heel ſoet / iae alte foet: ende daer⸗ om bederben fp in den lijfve haeſt ende beroorfaechen pijn in def upck ; ende worden ghelooft galachtigh quaedt bloedt te maers Hen / oft Iet ander bloedt te bedetben : Dan De ontijpe en Doen feyberlingp gheen quaedt / dan Dàt fp rouwen windighen gil doortbzenghen. — De ionge bladerkens dienen oock ſomtüdts om de ſyde wor⸗ men te voeden / aiſmen gheen Moerbeſien loof bekomen en kans twant men bebindt/ dat de boorfepde beeſtkens gheen ander loof en eten ban de Moerbeſie bladeren eerſtelijck / ende ſomtüdts dels Stekelbeſie · bladers. HET IX, CAPITEL. Van Aelbefien. Gheflachten: & Helkeften en Waffen aen ſtekeligh ghewas als de baozgaende Dtekelbefien : 9 — om ſekere vedenen ende ghewichtighe oorfa hebben wp De ſelve nae de Dtekelbelien willen ſtellen ende beſchru⸗ ben. Dele zijn Gier te lande tweederlep: de eerfte ſoorte heeft roode belien/ende de ander heefter ſwarte. Boode oft Shemeyne MN etbefien. — 8 ij af JAS OD eit —— AN DS Atl EAS BN: he Ghedaente, t, De n taepe bu trien / bie met een bree hah zijn: daer aen Waffen dot bladerén /rondom de kanten. —— op lanumige maer beel À —— mn eeen —— als die bloemen vergaen / foo komen aen bat felhe — lvoorte R Cruyde-Boeck Remberti Dodonæi. Swarte Melbeſiey Sj M AS Alin | Dn sal dan Vinas Es Wv AN EEEN VN (NS N, DES \ PA \ \ ‚ 5 INS \ 4d PAN 7 hee 0 IN PAS LN NEER ( DAE PPS U N — F * F SS 8 NN Jas zig * — ES EN Ae < EN NG / HIS —* ee / N \ E DN hijs iN £ €) IS) Ol — 2 eo — ej 9) AO —* gebloebten/ diemen n 3 ende aen de ———— fet. 2, effen he wegen beſien waffen van lelfs op vochtighe ren onghebouw be: fen / by de grachten ende Water-loopen : ende Ip worden van feet luttel men{rhen q in j ee al boo rem. onder⸗ uden — Rn — Ribefium, Groult Tete Grt ee tine bier te lande Beſiekens over Zee/ maer ghenmiepnlijck Aelz befien; te weten de eer ſte foorte met roode vruchten Ì De Nelhefien” int larjn Ribefium fruêu rubro;, ——— u nigro, dat is Swarte ien. Dan int Hooght Johans trdabel DEE —— eg —— in’t Franſch Groiffelerz ende Groiffelles , 'outre mer ; in't Ftaliaenfch vwera roa; ín't WBeemteh.Sahodt S, maer ín de Npoteken 8 de boo: i —— ae abio e F e erapía oock Dan Fuchfius ende —S— — de⸗ — bt bes ban Serpio gheen els 5* nde ghewas en zijn : nochtans en konnen gheen ⸗· Bragi beet ober die bp daer ban geeft/fegghen fp/ ban ee fien: bant Gp fe pdt albus: Gibeg ig een ghewag met roode Melbefien oock: want be i j Beren zijn aen dit obees ina roobrartiaf bert verwe⸗ — — ——— tnde oudt Aengaende Dat hp de bladeren grootte elen” oat 1d * Sant Johans beerfin 5 — Het fefte Deel. oock Waer: want alfmen de bladeren van Nelbefien-crupdt met Die Ban veele andere Berghelijcken wil-men fal benins Den / Dat fp grooter zijn dan het loof ban veele heeſteren: Dat ſy breedt ende groen ban verwe zyn / dat is oock blijc- Kelijch : men maghle oock wel vondt noemten/ al hoe wel dat (p Wat gefneden ende rondom abelchaerdt zijn. Wat ig dan tghene dat belet; datmen dele one Aelhefien voor den ibes Gan Serapio ende Ban de andere Arabiſche Meeſters niet en —— 2 Doorwaer die daer aen twijffelen / en onthpeecht anders niet dan een goedt oorꝛ⸗ deel / ende Den Wil om op die faeche wel ende rope lhen te Iet- ten: maer als ſy die beſchruvinghe van Serapio gedaen met De ghedaente Ban onſe Goode Kelbefien willen tfamen byengen ende overweghen / [p en Cullen Die Boor geen ver⸗ fchepden ghewas Gouden konnen. Dan indien mifichten in eenigh woordt.iet twijffelachtighs foude mogen welen/ (als ín het woordt capreolos in ftede van ramos) dat moet men den overfetter wijten ende oplegghen : want om de waerhepydt te belijden, —— is op verſtheyden plaetlen niet wel overgelet oft vertaeit gheweeſt / als uyt tEapitei Lande Munũa klaerljck ghenoedh blijken kan : Want Serapio en heeft nimmetmeer ghemepnt / dat de Mu⸗ mia een menginghe Wag van Hloë ende Myprrhe / met borhtighept oft vettighept Lan des menſchen lichaem t{a- men vermenght; maer Dat felve fs van Lijnen overtetter verziert gheweeſt / fonderdat Derapio ſelve daer iet dier ghelicks ban vermaent heefte: ende foo fal hp hier dock Tchtelijck in ſtede van ramulos; dat ís Tachskens/ ca⸗ rcolos, vat ís Clauwierkens/ gheſtelt Gebben. Ribes van Bellonius: 29907 be opꝛechte ibes ban de Ara⸗ bers heeft ons Petrus Bellſonius in ſjn boeck De arbori- bus conifetis een ander ſoorte van gewas getoont/ die hr op den bergh Libanus in de koude gheweften gebonden Geeft /Daer ghemepulijck het heel iaer door fneeuw gheſien wordt. De bladeten daer ban zijn grooter dan Die van Patich / ende oock kouder / [eg oft ſeden upt eene wortel “voortkomende. De helien zijn roodt / uyt tmivdë van elch bladt ſpruytende / als taen het og va min eñ de Steken⸗ pe Palme ghebeurt / ende hanghen daer trog-ghewijs oft dupfe-gewijsbpeen. Dat het voor het opꝛecht aibes te houden 18/bedupt hp hier upt/ te weten / om Dies ille dat Derapio gefchresen heeft / dat Ribes op de geberghten waft Die met fneeuww bedeckt zijns dan Dat felbe fn kan noch én moet daer upt miet nootſaeckelijck volghen: want daer worden Heele andere rrupden op De koude ſneeuw berghen pickwits gedepende ghevonden; De welche daerom noch- zijt, Daerom en mioetmen niet tè een — biftde mee (ers heftnpten/ aengbefien bat (p (omutjteg — — dof nach — io upt r een NE eef; © e haer brachten komen met en Wbio —— gn nh brie treed tn otk — tele rene Werckinghie: De oade elbefien Berne gaen nen — —— — Anet enige Dnnighept oft fijnighept van Deelen. Dele veelen sijn oo be Dooyfcpbe cpgieacpebrn ee endetot. ee Ene gelen Den brandt⸗ Gebiwingen De hitte ban De galle / ende de ſchervigheyt van be galachtige gele — ende ren Bn aa eee elst oen tab Beno eenma, es Ee ee berte Den bor een aajt im be herte én flipper dock ben loep des buncks / ende het ie, van heete galachtighe oft cholevijr igheben den oortprongh hebbende: ende zijn {eer nut boz te gheneſen ende Be weecke / ont fielbe-oft om= eerde magie Wederomt te verſtercken ende. racht se: Het fes-en-tvvintighfte Boeck. nz abeben;in boegen dat fp De fpijfe wederom wel inhouden ende berteeren (al, 2. De Swarte Aelhefien en Gebben in De medichut gheen ghebpupeh: (elfs aten bindt Geel luttel menfclgen bie- fe gleerne eten/ ats boorfepbt is. en, BILVOEGHS EL. S Helbefien tworden ſomthdts ten tameticken hoogte eo D ſter; feer wel dienende tot affchut ſtis erde haghen ban: de hos ben/om Dat fp haer genoegh laeten tepben ende bupghen / ende Daer toe lichtelijck waffen ende peemenigbuldigden. Barr naemen / te Weren ban de Roode fte) zn Ribes, Rrbefium, Groff tan. marine, Yue yrſi van —— den mout daer mede en t: ’rfelbe maeckt bet tandebietfch oock waftsende Doet De ontſtekinghe ende verbitringe ne je Keele vergacn/ ende van Den hupgh: ende belet alle mce Die op * felve bar ben boofde Balen mogten, ín gorges t. Ie fap o gate Dele de verſche wonden / ende verdꝛooght De Peerlen / Die Daer eenen tijdt langh in heweptlit zr mor vende facht worden ; ale andere ban het Liz Hoen ap oock berfch: °C felbe fap mer Roofe- wâter vermenght / doet het tracnen oft gs > batt de —5 vergaen / een Dj en oft twee ín Be kanten ju —— ban deſe dꝛucht / eide op een wonde gez pol oft ſchicht in ghefchoten is / treckt Dien pit ren ; ende Defghelijchs eenen —— tenen nas j als deſe vꝛutht geftaoten oft gbefcherft Daer op geele ſcwoꝛſſe Szitttrhont worde ban BA: Ebi ope zijnde gheneeft de u | plachen en — neken Dan De hupt / ú met niet al te Jende Azn gemenght. — * Cluſius heeft tons gheleert/Dat Den witten nen win B be —— Ren ſſcboom Weten de ghene diemen Vindt —— tuſſchen De ander die haeft thout is ) in —— rale ne igh bar ng berfchepden plaetfen Ste — — hase bitse Epe ge en 1176 Magtzedorey oft Witte agtzedoren· sin SSERZNNA — Den AN A00 DN ddr 7 — me en, * — — SS — R—— Se 7 —— ghen Be Bzuchten / dat zijn ronde Beliekens / roodt als ſy rij pr org po Tom pere aen fchen ettelijcke Witte ſadekens (nhebbende. De Wortel ſinckt heel diep in d'aerde/ ende fg feer getacht / ende ín veele ſalelinghen be OAN vene ln — 2, Dan bit oi woꝛdter noch een ander foorte ben / Die (maller / maer langhworpighe bladeren ende oock Witte welrieckende bloemen draeght/ in e kroonkens oft kranskens bergadert / als De Hoor= gaende: de Wezien zijn ban ghedaente ende grootte oock / maer Saffraengeel ban verwe / wat nae den en oft roodachtighen treckende. Dele ſoorte is leegher Dan de Voorgaende; ende en Wordt foo lichtelijck niet groot oft baoms ghewijs hoogh. - — q Phetſe. ĩ. De —— ſoorte ban Haghedorenen fB in alle landen Wet bekent; ende waſt veel in de boſſchen / langhs de weghen / aen De kanten ende haghen ban de ete boten ende De iep niet: Want men alleen in be hoven van LEF Ae ende Amperlo ; in Spaeguien Pirlisero : Wp’ enk re gee ih * /_noemt = cantha O’Fuzzarga? met welcken naem Bekend PR feboom Ban defe Bag os O'Zud= xardos noemt / on heeft : Want in't boerk De fimpl.medic.facùlt, fep — Den boom Oxya- canthus 19 ben iden Deerboorm an glevaente ghieigeks — ‚A _D Oxyacantha Galen: ig. de en Bagaie iechfchens Dr a Cruyde-Bocek Remberti Dodonzi. ende iS den telgen Han krachten oock niet hel onghelijck. In der ſelver voeghen ſchryft Dioſcorides vande Oxya- kantha: Wer is eenen boem / fepdt hy / als den Wilden Peerboom met veele ſtekelinghen oft doornen beſet. Se⸗ rapío noemt dit ghewas Amyrberis, ende Avicenna oock, als wp ín’t boorgaende Capitel betoont hebben, Dam: mighe heeten in't Latijn Spina vallaris ende Spina ſcpicu Jaris. Ben binder ſommighe / als den ſelven Wiolrorideg pock vermaent / die deſen boom Pyrina Tuplva noemen /oft Piryacanthe rvandyn. se rde kek 2, Pae mijn seeden foo ſalmen de ander foorte van Hagedoꝛen /die foo ghemeyn niet en is/ eyghentlijck Pyrina mogen noemen/ oft Oxyacanthus minor in onfe tael Rlep⸗ ne Baghedoren oft Dremde Haghedozen. Aerd ; Kracht ende Wetekinghe. De vrutht ban Daz gedoren ftoptden bupckloop ende de maendtvloeden Han de vrouwen/ als Diolcorides betupaht. BÍIVOEGHSEL En naem Dorenen fchijnt de baorbefchiebert ghemepne ſoor⸗ ten ban Baeghe Dozen epghentlyck toe te komen; foo Dat atz Ie ſteke lige cruyden ende heefteren Daer nae Den toenaem Dorenen ghekregen ende behouden Hebben. Dan boe het is / deſe gheme yne Witte Waghe-Dozen is De opethte Spina Appendix ban Pliz nius / alg den hooghgheleerden Ciuſius met heele goede redenen betoont. Eenighe heetenſe in't Latijn Alba (pina, nae den Frans fthen ende IMederduptfchen naem ; in hHongarijen Galaginya fas in Ftalien Acura {pina ende oock Oxyacantha: anpere noemenfe Back Oxyacantha Diofcoridis, tot anderfchil ban de Berberis / die: i Ap beet oock Sorbus aculeata Cordt, ana Detg Rubus canis, Canina fentis, oft / als Label ſeydt / Cynosbaros Trag int Dpa nich odek Efpino de maiwelas; in't Franſth inſghe⸗ lücks oock Bike lanches in’t Engbelfch Handrhorntre ende May. Eenighe houdenfe boor een foorte ban de Miſpel Aronia toeghenoemt / om dat fp De felbe ban bladeren (ende kenighſins Han Druchten ) gelekt; die ghefneden zijn ale die ban Jouffroutn Marck. De bloemen zin (eer foet ende aengenaem: ban reucks etude zijn ſomtüdts met wat roodts oft lÿfverwighs verciert, Sommighe heetenfe Spinus in't Latin. Den naem Oxyacantha plagh de Koofclaerg oock medegbedeplt te worden. De roode beuchten worden in Nederlandt oock Topen, open gheheeten/ gheljek oe Deuchten Der Woofelaren oock pledhen ghenoemt te Worden; in Brabandt Spilkoren. … * Pyracantha. Aengaende den naem Oxyacantha, ſoo is Clu⸗ ſius ban ghevoelen / dat deſe ghemepne Witte Baghedoren uiet ſoo wel en is de opꝛechte tee ban Theophraſtus / als de tweede oft Viemde ſoorte ban Jaghedoren hier ban Dodoncus Befchreben:be wetcke ban Hem boor de bte Pyrina ghehouden Wordt, ende ban andere Pyracanrha Papen is: want (als Ans guillara ſeydt) Theophraſtus fchrújft/Dat de Orpacantha altijdt groen ig ; ende Diofcorides voeght Daer bp / datſe bladeren Heeft als Den Wilden Peerboam / ende befien ala. de duchten ban Myꝛtus /_bolfappigh / roodt / ende bꝛeuckſaem. Welcke teeches nen: in De Witte haghedoren foo merchelfjch niet en zn … Dele Pyracantha (fepùt Lobel ) ig een boomken / dat in Probencen enz be Italien fomtúdts bp de haghen ghevonden wozdt / ban ghe⸗ Daente ende bladers den Wilden Peerboom ghelijck : deitwitte bloemen groepen op kroonkens feer veel by ten: nae De welche de vruchten oft voode befien bolghen/ Die van De Witte haghedoren gbelgek ; Die oock ban ſommighe om De ghelickeniſſe ban de blas Berg ban Den Peerboom Pyracantha ghenoemt wordt. Deſen Boom Geeft feer Doornachtighe tacken / maer gheen flekende bia⸗ ders: Dan de bladers zijn altijdt groen/ende en ballen niet af / gez ck Die ban Den Paliurus oft Die ban het gewag; ’twelck boor ben Berden Khammus ghehouden ende bekent is / maer brupncef « Breeder/ ende eenigbfins roodtachtigh. Ende daerom / fepdt dert fetben Lobel! foude dit ghewas boor Den oprechten Rhamnus ter— tius Theophrafti & Diofcoridis , Dat is / den Derden Rhamnus Vary Theophraſtus ende Dioſcorides moghen gehouden worden: Daer Clufius ende Anguillara nochtans tegen zijn/ als ghefepdt ig, Kleyne Haghedoren oft Altijdr groene Doren Dan men fou ren 4 moghen heeten. hier te lande bioeptſe wat ſpaeder dan — meyne; ende De bloemen zn wat bleecker / ende niet e Kende als die ban De — Bd en Be maniere Br Hagin e faeven / nd de boter _ mede je af tE is aldus / foo” ue 3 dius aenmerck — ende aenghetecckent kent t: De roode Vruchtert Worden ghepluckt alg fp doorrjp zn / ende cen doncket oan eel tſamen ne verwe beghinnen aen te nemen : ende t maen or | ofebee in een mande ale be ind'aecdesaldt Cann Haden —J———— ig Rake Bon Ha D en fp ni : kever hope : wasdsm / Han Wanneer datie beefch ban be boomen gheno⸗ De waſt fer wel ban klepne afghefneden ta —— — — ‚van de Krachten. t ⸗ zén — Het fefte Deel, Ve binnenfte keernen ban deſe vruchten gheftooten. ghebroght / ende met eenighen dranck len + gn morfelen Den ſteen / ende Driben hem upt De nieren oft blafe . De gheftooten wortel ban defe Bagbedoren plaefters ús opghelept/ trecht alle doornen / Dfeven/ ſtralen ende pt De wonden. Eenigte ſegghen / Dat de (wangtere brouten de fetbe twostel beel handelende / lichrelijck ban kinde mifballen : ende dat De ſelve plaeſters· ghewijs op den bupck Be levend doode veucht in korten tijdt —— —— > en De keachten ban Ulepne oft bremde Dj, Gen / Dat is ban De Ppracântha/ en zijn ban niemanden berfocht oft acns — gheweeft : Dan ſommight willenſe alle de ſelbe wert ⸗ inghen toeſchrijven die De Oxpacantha Lan de ouders heeft / upt teden / dat fp de oprechte Srpacantha is. Maer hedens⸗ daeghs en is fp nochtans niet ghebruve kelick / uptaheſondert —— De vruchten ban de kinders fn Languedock ghegheten Worden. ; HET KIL CAPITEL: Van Tragacancha. Ghedaente. si Te Tragacuntha is een leegh doorꝛnachtigh ghewas / korter ſtercke / wijt verſpꝛeyde Dtrupchgkens voort⸗ brenghende / ende daer aen ſeer Heel bladeren / aeu bepde ſüden ban een middelribbe oft zenuwe ghevoeght / als de bladeren van Linfen; van de welce elck bijfonder bladt dun íe ende ſmal: Daer Dader ſchuplen harde wit⸗ achtighe rechte fcherpe (tekende doornen. De waztel is houtachtigh niet diep/maer dwaers ende Gini waſſende ⸗ ende haer elen, Berre ende wijt verſpzeydende langhs den riſth ende ‘topperfte Ban Ber aerden : De welche ghequetft oft ghelneden zijnde een gomme oft traen ban haer id die witachtig is / ende Gaeft ftijf/ hardt oft Dick Wordt. - KES CTragacanttza oft Bockodorey. — — ar ei. daer nae flolt; ende dat het niet van noode en is datmen rg bie Epen eem grot enne ttonden in het ep „als Bellonius in bree > Boeck ——— i verhaelt he vat ended Het fes-en-twintighfte Boeck. 1177 elderg-ban op de tloppen ban be berghen. Theophra⸗ us lepbe Daer aldus ban : Hen pieegh te mepuen, dat be ragacancha vapjene elders en Wies Dan in Tanz Dien: maer nu iffet felter datmenle in Athaia Pelopon- nefug ende in ander landen ban Griechen/ende op verz fchepden plaetfen van ien binden kan. Ap waft bock in Artadien. Pu ter tudt heeftmenfe iu Drancke riek, arie —— in Tanguedock / in het wilde grocpende I Naem· De Griechen noemen bit ghewas Tra= gacantha Treydrarde, alg ofmen in’t Latijn Hir (pina oft m onft tael Bocksdoren fepde, Den traen oft Gouwe’ Die upt De Wortel vloept / woꝛdt ooch Tragacantha brheeten ia De Kpoteken Gum- mi Tragacanthe , oft. met eenen bedorven naem Gummi Dragaganti , oft Dragantum , ende Baer nat in-onfe tael Ce de Kapht ende Werckiogfì agaca rd; tende Werckinghe, Me Tr, nz tha oft Gomme Daagaut Geeft een papachtighe kleven: De kracht: waer Doo (p De [cherpighepdt Pan de humeur ven ende galachtighe vochtigheden verſoeten / verfachten ende haer kracht benemen kan : {pig oock war dzoogh⸗ maeckeude Van aerdt. ghebrupcht dele Gomme Dragant leer veel te⸗ Per allerhanden hoeft/ rouwigheden van be keele ende ote/ heef hepdt / ende alle (che nue ſinckiughen ende toeballen van vochtigleden op jorft ende andere deelen Des lichaemsg ;te weten se A nedd oft Bonigh vermenght / ende met andere D lijcke dinghen / oft alleen tot gen leckinghe bevrept ende ingheuomen. De felde-Gonnne onder De tonge ghehouden ſmilt allengshens/ ende neemt foo de vouwighepdt Han de tonghe ende gantſchen mondt ende heele wegh. Bomne nt met ſaeten Wijn oft met Water/ daer Doethout in ghefoden ie gheweeſt / ghedroncken / is feer om —— ende W wer * de —— ende nieren te ghenelen / de quetlinghe / knaginghe ende ſmertinghe van De blaſe / ende De bijtinghe van De piſſe te verſoeten oft — / Fen upc oock Heel ín Die binghen diemen teghend ghebjeken ber ooghen ín de Apoteken pleegh e bereydeñ. \ g Verkiefinghie. De befte Gonime Dragant / fepbt Diofcorides/ 18 Be ghene die doorluchtigh / klaer / dun/ glat / effen / ſuyver / ende wat foetachtigh van ſmaeck is. Fn oude tijden pleeghmen die Van Candien voor de befte te houden ; maer de ghene Die in Arcadien ghevon⸗ Den Wordt / enig uiet ergher dan De Cau diotſche / ſoo Theophꝛaſtus fepdt, BIITVOEGHSEL. ù Afien wordt de pre Braganth / Die in't Latijn ES — — * „8 Wordt ban De Er ner van in ban Belionius taerz E ä Î Ì Ì fj Ee b * De ket egen, 1178 Ander foórte van Tragacantha, in't Zatínt Tragacantha altera ban Clufius ghenoemt / is ban groepen; tachskens/bladers) ende in alle hacr Deelen de boorgaende (Barre ſeer qbeljek : maer De bladers ballen in den winter af Ap is feer flrupchigh; veele tacken hebbende / eenen boet booah /- buvgbfaem / witachtigh/ papcigh alſſe noet iongh is / met beele langhe grijijfe Boornen : de fechen-Der bladeren ffäen Veel by een / Die Dan De Lutje oft oprechte Tragatantha gheldck/ kleyn / wit ende rungh / met Vueeten oft tuſſchenrupnte boortkomende ſoet ban (marck des winters / als De blaneren afvallen, Dan Worden de middels ribben fcherp al& Doomen: Bn heeft. in Spaegnien ſien op dorren onnutten grondt. De bloemen / fepden de in⸗ ndets det landen daerſe waſt/ zün wait / ende niet. groot. Daer wallen blaeskeng aen / als fjdetormen blaeskens / oft ale Die ban Aleen. Den wortel ig tâen / lingh/ ghetackt / met een ſwarte ſchorſſe bedeckt binnen Wit / Loos / foer/ Wat gom achtigh ende ſmets van fmaeck, Der ſeven twijfelt ofſe de Neuras ban de cuders foude moghen wefen / die anders Pore- rion Geet : dan ban Het Poteriou fullen Wp.etderd ſprecken Ees nighe noemen{e Tragacantha Hifpantca , Dat is Spaenſche Tra⸗ gacatitha, Zp waũ nochtans in Probenten Bock ghenoegh / oft irnmers cert medefoorte daer ban : Wiens ſchilderhe aen Zuſius * Kir in Provencen ghefanden ie gheweeft/foù den edelen Weer ireſt / De felwe na et bloepens Salrietus/Beere ba Be ghewas fe beef Doen —— Inde welcke men fien Ander Tragacantha in Provencen ghevvaſſen. 85 Et nl J Cruydt·Boeck Remberti Dodonæt. Om de quetſinghe ban de blaſe van ſeherpe ede bytende vochtigheden komende / met deſe Gomme te gheneſen / ſalmen vaer ghebranden ende ghewaſſchen Hertshoren Ln doen / oft een wepnigh Alupn. Om de pupften ende teuckfel Van De ooghen te gienefen) maghmenſe in Meick wepeken. .· AE iemant danpigh oft nort op oe borſt is die fal nemen Gerſten Water ; ende doen daer in Mraganrh:ente Gomme ban Acabien/ban elcks even veel / ende drincken Dat. Om den hoeft ende andere ghebꝛeken Han De boft re gheueſen / Worden in de Apoteken trochiſten / koetkskens oft pillen van Defe- gomme ghemaeckt / Hoeſtpillen / ende Diatragacanthum ghe⸗ heeten / Die ten ieder ghendegh bekent zjn: chde worden ban ſom⸗ migbe andere ghebruyxckt am Ben dorſt te verglaen. Rn: Gragarith gherooft; ende dan ghepoedert / met fap ban Queen Bhedrencken/; oft in kliftevie gheb iyckt / {löpt hef roodtmelizoen. Die ken gioote verheven oft gheſwollen lippe beeft / alfoo dats ter vleeſch aen waſt / ghelijekt wratten, die fal Draganth in Koo⸗ e-Wter doen fmitten / ende menigten daer Umeldenck oft Sthf⸗ elstep/ ende legghen dat daer bp ghelick gen plaeſter. / Diaganth met Roofe-water ende wat Canfer ghemenght / maeckt ten Klaere bupt van’taenficht/ alsmen be, felve met Catoen oft Boomwolle heffrijckt / die hier in nat ghemaecht is. — Witre Gomme Dꝛaganth beekoelt meeft/ ende magh tien iaer lima goedt bewaert worden. sar —* ABT —— * „Van, Acacia. Zen __ Gheflachten. ; De— vermaent van twee ſdorzten Ban Aca⸗ ria: Dan De welche DE eerſte de Oprechte ende waer⸗ acbtighe Acatia fg: ende dele tuiten Wp nit befchrnven/ maer Ban De ander in ’t volghende Cayitel handelen, F ED paechte oft Lerſte =\cacia. IN Dt Ree dik 4 AW M Sl 4 CY — — VJ) EG en if —— — — — — he NES — —— — DN 5 * q Ghedaente. Acatia fd sen — niet vecht op waſſende / maer veele Ho: ig boortbrengende) Die met Langhe ſcherpe Herde d: befet zijn: ende daer uyt (prupten de bladeren, ve —— een middelribbe oft zenuwe hangen: de / als De Linſe bladeren. De bloemen zijn wit: ende daer nae volghen hauwen oft faedthupghens als die „Bande oft faedt in fehuple/ plat nen/ aen die fijbe daer het ende bzeedt / eders Mual/ ende een engh Het fefte Deel. engh balsken hebbende: dit ſaedt is effen/ glat ende blinckende/in een oft twee laepkens be, repen. Ende upt dele hauwen perftmen dat fap ; ’t welch in de fchaduwe ghedrooght zijnde / (wart is / als ſy gantích rop zijn; maer vofachtigh/als (p noch onrijp zijn. Dommighe verz —— —— oock eenigh fap upt De bladeren ende vruchten. Behalven dít ſap / vloeyter noch ten Gomnte upt dit ghewas / diemen Gomme van Krabien noemt. î — Atacia waſt in Egppten/ als Diofcorides chꝛüft. * — — id à ; nus behouden haer bladerEn-alle’tiacr DOOP: Dan De ders van den felben Rhamnus prim& fpeciei tertius gheheeten / is vruchten oft bezien Van bet tweede. gheflacht Worden ban ghedarnte Der bladeren emoe beuchten De Wilde Pzupm⸗ des Winterg noch aen haer tachen hafgende ghevonden. — boomen oft Slehedsren eenighlins ghelijck; hoe wel fp ban de 3- Det derde ghjeflacht blijft oock altijdt groensdan fijn _ feive goede te onderfchepden ts. Maer Ben (elden Lobel fepdt/dat, besten Worden in Dert Dommer tijpe —— De Pyracantha ( Hat ie De twerde ſoorte batt haghedoren / Die haer Naems Dit geflacht BR dorendehtidh gewas wordt Bets altijbte Geboudt) hoor Hen oprechten Khamnusrertius gheheeten int Griecks Rhamnos P'éwossin’t Hatijn oock — — her ben Oee Bd Vene Rhamnfië:: van fortmiate doch Pertepliorfioa Tt - ſchint onſen Paliarus Hoor den Verder Whamnus te horden „Á Ear ü ì í i in't Griechg/ eñ —— — Kaon poat is Me atin er boten weide Is gn een Gene Haer: neig Spina albasende Spina Ceruatissalfmer onder De baſtaert⸗ ſpalathus ghehouden Bellonin gheloofde dat de deter kroone / naemen. giefchrehen bindt. FParcellug noemt het oock Baer ons Veere Jefus Chriftus mede hekroort wier) ban de Spina fatutaris,ert Herba falutaris;feggende bat het vrueh⸗ Rhamnus tacken ghemacckt ts Ahetoeeft : Want omtrent Jeruſa⸗ 7 d 3 ; lem en gemept gheen ander doornachtigh shewas ; ten waer de - ten als dꝛuyven oft Wijnbelien draeght : hier te lande ct. ſteſtende oft ooopmachtighe Lapgera: ende-de Ftaliaenen noemen Heeft het anderg geenen naem dau Rhamnus: in Ftalien gem daerom oock Spsna Santa. Bu voeght daer nach meer bp/ dat Heet het Marruca ende Rhamno; fit Spaegnien Scambrones: bde heeſter / Daer De voorſeyde Croon ons Malighmakers ban ghe⸗ 1. A. De eerfte foorte Ban Get eerfte ghellacht heet in — nomen was / banve Arauers Alhanfegi gheheeten te/dat De Ta⸗ jn Rhamnus primus Ì thuſche oberferters vertaeit hebben Côrona fpinear — Las Ë ONE EEE MN / ak Den felben Bellonius fcheift; dat aen Den oeber bart He Koo⸗ Dpaegnten epghentlijck, scaibrones;e B. De tweede ſoorte * eet Rhamnus primus alter, nat íe Cweeoe fooste man OE Ne EE —— heerd in Spaegnien spino,alg den elen ———— Rhamnug oock fiet ) die vande Milde. Geps . Wer Erg eten wotden, 2e a rsr) streden . Det tweede ghellacht heet Tweeden Rhamnus/ * van de krachten. De bladeren van dele ſoorten bar fn’t Latijn Rhamnus fecundus Dart Daleriug Coyug Khanum ín water ghefoden/ met wat Lupus / ende vock mits⸗ noemt het Okcafter Germanica, dat ig Wilden Dlijfbeorm - hen ber — eee en er tit, — — — * sin 4* föot de Ken bitmend keelg/ alfmen dert mondt daer mede fpoelt- — mitsgaders de medeſornte De oude geydenen Gheloofden/ Dat den Whanmmus acnde deus Ban het eevfte ghe „fthijnen ſoorten Ban Witten ten ende venfiers ghepangden/alfe tooverhen krachtelogs maetlet / — oft us albus pan de oude ſchrhvers te de — —— ———— ** — — dee * Oee een nb asen een deg machts ouer komt / als is De nachtmerrie oft mare tende 3, Det verbe gheflacht magh Rhamnus errins, batis DEE enten. Lordi Be. —— en Berden Ahamnug/ heeten / oft Rhamnus niger, Dat 19 «gan pe tffe fooste ban Whamnus met Olie, Asún ende Dont — 5) ; watrt ſy hebben eeen Wat ſcherpen (maeckt warten Bhamnus; in't Spaenſch spina veor. — Hiba S q-Aerd, Kracht ende Werckinghe De laeten Bà met: br beemengbt ende sijn daerom niet onbe eend h einde Bevteerende/tot in bern tee: haegh Hdi —F gege * * Den graed/ als Galenus betuyght; ende verkoelen Bote Dei eten in wieg sh eit reld obers bbr komelijck ende heel berre in Den cerften/felfgtot in’ bez 055 HE Scan es, ginfel ban den Aweedert graedy ot a net ene, IE Het Sf „De bladeren ban: aller handen Ghannus gheneten het enb en wildt vier / De voofe / ende de voortsetende ſw reringhen in Spaegnien wierdt De derde foorte van Wi batt ende heete opdrachtigheden / kleyn gheftootenzende — opꝛecht Tpt ium gebanpekt : ende bet Ö wijs. oft pape s daer op ghekepdt 7: water / Daer fot ghefgden ie/ wordt aldaer Van Den ghemeynen EE noch meer toelepdt- · —— — heb) geared — si Ni HT UNE Jt — Bi, vrt ed ï gait — str. ï AD 5 jl — RAL JEGHSELE —* — Pd ——— € vate (gen mt Lobel Rliamnus Bobon: : nst) ot Hirjvo VRB S, — J J fri dus dis M MSG ssd Meral 6e ——— en ee ee anker nt ‚ 4 ecerſte heeft pla / dl nbs Bet. * nik En — at der Ho set mebefoorte bart Dit eerste geacht heet in Featien ont aud eit | 1 — — — a Cit Cal — 6: ireen eerten pakten 1s er fet tang ats ppke, amen Kestens beent ats jaeren OE Jee lemitdes foo groot alg senen hous wor i ie " ì : * — € achrigd nt lun gea: Dlh bie ie Renyina De baders met Mepcer en tiert geepe een onsen atas Mien boenen beft —— zag bupe neue acht van Kanter (pts úpt Den brupren oft fwattgroe sf weegadjsaverun aad logenn ï Het feite Deel. tackgkeng ende dunne cij kens ftaen kleyne oem⸗ Kens verſamelt: daer nae volghen ben sven feer klepne Worvelkens van ghedaente ghelickende: daer in ligghen dip oft Bier effene gladde faeden/ Het ende ghelyvigh/ gheljck Wijnfaedt/alg Dioftórideg ſepot. Paliuxus. F — —— Db LE — 58 W Nt 2, Den anderen Paliurus ig noch heefterachtigher dart den Lotus / met bladeren alg die Gan den eerften : Dan Be Buchten en zijn niet plat alg wordelen ; maer Heel rondt ende roobt / Loa groot als een befie van den Ceder: boom / oft Wat Rlepner ; Wiens heernen oft ſteenen nict mede ghegeten en Worden: anders zijn die vzuchten goedt ende genghenaem ban ſmaeck. E — Plaetſe. 1. Den — 5 ſpreeckt Daer Vanin het 14, boeck Gan Athencus/ ver⸗ halende Dat hp dickwils te Alex andrijen van de vruch⸗ ten — — in't — van de maeltijdt met ander } uchten heten. Tijdt. Den Batiarus verlich nk bladeren deg Win⸗ ters / ende verſchilt daer in Han den Ghamnug) die altijdts blijft: dan in’ beginfel ban de —— bo angie ſchutkens oft bottekeng voort / alg Plinnis Dt. 5 É — Naem. Deſe ige heeſter wordt in’t Griecks — Dele dooꝛnachtige h wek — Palioutos Tlaasp@- gheheeten; ende : ——— Palivro. Plinius ſeydt / Dat het ſaedt ⸗ura pleeg Eh pe 1. De cerfie foorte Paliurus eyghentlijck / ende j Aadtteb 2 De tweede foorte magh Palfurug met vonde bez sien heeten / int Latin Paliurus alterzoft Paliurus ſecun⸗ da, dat is Tweeden Paliurus. : Aerd, Kracht ende Werckinghe. x. De bladeren ende waztelen ban Paliurus Gebben een merckelijcke tla⸗ mentreckende kracht : dan de faeden zjn Boor fnijbende/ ende daerom bequaem omt Den ſteen ban deblafe te — belen oft te breken; ende ziju behulplaem om De lof "_Adhel, met fe ‚ Het (es-en-twintighfte Boeck. 1185 ban de flijmerigheden ende fltpmen ban de ende longheren te verbaorderen / als Galenus hadi Det Water, daer de wortelen Ende bladeren van Paliu⸗ tus in —— zijn / maeckt Den buyck hardt / doet de erijten ende ghemackelijck voortkomen ; ende ie feec bulpigh de ghene die van eenige danghen oft dier: abelijek quaedt ghedroght ghebeten oft ghefteken zjn. De woꝛtel van Paliurus verdinft ende boet vergaen alle harde ende houde fweeringenve. oock andere gef wit- —— oft kleren, ef —— ———— goedt om Den te gh 1: Ende DEE * De blafe. - : e Duc in den tweeden Paliurus wordt in Egppten ende %frijchen Dichtwils m’t lactfte van de maeltijdt apghevecht, eude met het banker ghegbeten/ als boorlepdt is: ende is in Get landtíchap € prenaica/ baer delen Paliurus heel waft / meer gheacht dan ven Aotus / als Plinius betuͤrght / die iu het 10. cap. van fijn 13. boeck daer albus van fchrüft: den Paliurus is eſteracht r dan Den Lotus / eude heeft tooder vruch ten: be keernen vande welche niet mede aheateren eri Worden: maer de bezie ſelve alleen gjeateten/is Leer lez lück ende goedt ban (maeck / ende tij aengtenaemer: ende beter als den Wijn ghewepcht ie: ende. dan wordt Ben Wijn felipe Doo, het ap Han defe vzucht veel acngije haemer Dan (maeckt ende lieflijcker van veuch, Ë eb EIVO EG. MH SeE L. ht D En Paliurus ie ban Petrus Creſcentius Spina Iadaica ghe⸗ heeten: Dan men pleegh den Eglentier hier te landt boor den opiechten Paliurus te Gouden : andere ( als Zacuna ) hebben den Bulft voor Den Paliurus fecundus oft tweeden Paliurus gehou? Den : andere hebben de Juiuben bear cen ſocztte ban Palurus : immers et be ed De tweede ſoorte van Pa⸗ l met ronde bezien / alhier ban Dodoneuns beſchreven / De tweede ſoorte Ban Juiuben ie, Dan. Lobel endt Anguillara sn Han Gheboelen / Dat Den Rhamnyis tercius Ban Matthiolus Hen opzechten Palufrus is / eensdeelg om fn gijsdaente) eensdeeis om dat De ſaeden groote kracht hebben ora Ben ſteen te bzeken / tnde ’t grabeel te doen ryſen. Ende ſulcks ie het ghewas dat Bels Tonius in Gefeckenlandt ghebonden heeft / in het Eplardt Zemnog Apaliura ghebeeteri, : » y „ Apdef Vremde Paliurgs , ín’t Katijn Paliurus alter peregrinus, waſt niet berre van Montpeiuers ſepht Lobelyende is bol ffekens De Doornen/ met bladers alg Die van den Olyfboom / maer klep her / ende ſwarte bezten/ met Dip geepnkens/ Lie van den Dmilar helick / bol geel fap / beguaem om Daer mede té bertwen / groots Peerachetab ban ſmaeck ·. — Paliurus Athenæei, oft Codnotus, ig nae de mepninghe ban Profper Alpütus 't felve ghewas / oft etn menefoorte Daer vans dat in” pten hedensdaeahs Nabca oft Nabuch gheheeren - wordt / ende hier nae onder De vzemde crupden met etuighe ans Dere cpaventheden wederom Befchicven fat worden. Ber groot als den Lotus, ftekeligh / ende met doornen beſet / als De Zcacia / bladeren dzaghende Die ban de Juiuben feer nae bp kos mende Dan me rg osck Heel ghelick die van De {wit / ende Baer nac bolghen ronde ens welrier ende/ foet ende aenghensem ban ſone Connoue ſchr groen zijnde voor ſpſe genut / ende als onfe Kriecken ghegheten. Bit ghewas is De Sadar: Daer Sexapio aldus ban ſchrüft: ¶ Sadar ig ttueederlep: het een is Afri, (onder doornen; Get ander cherpe dozenen: bepde hebben breede vonde bladeren. ®e Nabuch bah Het landt Adhel gr De Befte ; ende Worden de Eoningben ghefchonchen: ende zón Klepn/ ſoeter Dan alle vander, beter ban zeuck; ende den mondt Van Diefe eet eenen ſpece⸗ rúachtighen geur/ ende doen De kleederen oock eenen goeden reuck —— andere ſpereryen.J Deſe vruchten worden gheheuden boa: koudt ende Droog van aerdt in den eerſten ſttomen graed r e/ hebben wat bochtighepdts alle t — ee ee: ende te erf en: waer toe het pe De. Pors tot feer goent to) foo wel ban boten / a — 1186 ghegheben. Sy ghebzutykenſe oock dzoosh zijnde / ende Dan in water gheweyckt: eude Dit water / daer fp in ghewepckt zin; Dient tot de boorfepde fappighepdt der Darmen / ende oock teghen de Ei ot per feïbersende ban het gantſche inghewant: maer bet afſied⸗ olft wepckſel ban De rype gedrooghde is ſeer goedt teghen alle —2 fieckten. Want men ſeydt / dat deſe beuchten Wonberljjcz en goet sún teghen atle vergift / beſmettinghe ende verrott inghe / ende het Gert wonderlijcken feer berfterckt. Bet fap ban De bolkos men túpe ie beguacm om De gal upt De maegh ende eerſte aderen te Den. An alle kortſen wanbervortinggekomende gelpekbme Ber water Daer deſe druthten in ghewerckt zjn/ om De hitte te ver⸗ daer. Dp zjn wonderlijcken tieflijck om eten/ fonderlingben alffe rijp zón: nochtans foo. heben fp wepnigh voedſels / ende bederven fn de maegt feet haeft/ gheljck de tiriecken/ alfmen daer te beel af eet : ende de maghe twordter. ban ban onfielt. Sommighe hebben efen boom onder’tgheflacht ban de Jujuben gherekent: ende De Roode Sujuben Heeten oock Paliurus Africanus feu Athenzi, HET X VOELIE GAPI TEL, Van Rhijnbefien. pe aboub Ghedaente; Btiab het hinbezien Waffen aen een grootachtighe het De de Weld eft hoogh wozdt/ ende De he⸗ daente van een boorWken Arijght: wiens ſtrunck oft [tam fomtúdtg foo dick fg als eens maens been;/ bedeckt met een Caftaniebyupne ſchorſſe / bijnae als de ſchsrſſe van deu Lriechelaer : dan het Gout ſelve is Ban binnen geel⸗ achtigh : ende De tacken zijn met ettelücke tekende ſcher⸗ pe herde doꝛenen belet / gelijtk Die Ban de Wilde Peerboo⸗ mein. De bladeren zijn geoen/ breedt / oft vondtachtigh/ met Geel klepne kertelingen rondom de kanten gefchaerdt/ zem a hlins abelijtkende de bladeren Han de Wilde Appel⸗ boomen / nochtans wat kleyner dan Die. Omtrent de fteelkeng Ban dele bladeren komen etfelijcke kleyne ga Berwighe bloemkens-booftmaede welche volgen kleyne ronde Heliekeng/eerft groen/ daer nae wart Ban berwe; te weten als ſy vip zijt : ende Daer ín fchuplt een oft fomtijdtg noch een ander hlepn keernken. LEhijnbefieg. € Plaete, Dit ghewag groe tel , dn ene Cruydr-Boeek Remberti Dodona. beeckskens oft waterlopen / ende bp de grachten Daer Water in 15. 5 € Tijd. Bet bloept in Mep: ende de bezien zijn ín re et rüp. he — € Naem:. De vruchten pan dit gewas zijn in Brahandt geen &Ghijnbelten / alg ofmen op’t Latnſch Bacce henanz fepbe; in hooghdupdtſehlandt Creutzbeet ende YBegebdoenbeern ; Want Get boomken felve noemen ſy DBegedoen ; int Btalinenteh spine merlo oft andetg spin zer fino, ende Spino Cermino de nieuwe crundt beſchrij pers noe⸗ men Dit felve ghewas in ’t Latijn Rhamnus ſolutiuus om dat het doornachtigh is als Den Gijamnus ; ende om vat fijn Bruchten Den bupck ſuyver ende weeck maccken konnen. fatthiolug Geet dat Spina infectoria, Waleriug Eoydus Cerui (pina, andere oock Burgi (pina. q Aerd, Krachtende Werekinghe. we vruchten oft be⸗ sien gan bit Doornachtigh gewas hebben in haeren ſmaeck een bitterheydt / met eenige tlamentreckinge vermenghtzeñ baerom uſe warm eft droogh tot in DEN tweeden graed. Defe vruchten oft ahunbelien ſupperen vock fterchez lijck wan onder / ende maecken Den bupek weerk: ende Dr ven upt den lijfve alte fijmerighe pituiteufe overvloe⸗ dighepdt/ende oock alle galachtigte bechtighepdt. Ende pu Dit te doen / geeftmen van Dele bezien /nae dat (p droogt zijnde ín poeder ghebroght ende gheftooten zijn/ van eer Draghme tfeffens / tot de anderhalve draghme toe: fommighe tellen De bezien: ende ghevender ban bijfz tien tot twintiah toe tfeffeng in / oft oock wel meer / als de menfchen ſtercũ ende hertbarigh zijn. Dan het is beft dat⸗ merfe eerſt geftooten oft ghebroken zijnde in Bet vleeſch⸗ fop founder Dout ſiedt / ende Dat fop te drincken geeft: want dan purgheren ende ſupperen ſp met min wsepte ende ghewelt/ eude ent beroeren het lichaem foo Leer niet; ende en maechen niet foo Beel krimpſelen / krevelinghen gft Winden in Den bupek : maer dan neemtmen Geel meer bezien dan algmen de bezien ſelve tot poeder ghebroght zijnde in drinckt: Want men liedter Wel van De veertigh tot de tfeftigh toe tfeffens in't voorfepde nat; ende oock Wel Beel meer / als de lichaemen Geel ſterek ende grof zijn. Als dele Ahijnbezien/eer fp vip zijn / gedroogbt zijnde) fn ghemepn water oft Aliyn Water te weycke ghelepdt worden / dan heben (p een geele verwe ban haer: maer Beel bolkomentlijck ryp zünde / verwen fp groen : ende upt de feligezalg (p vijg zijn/ wordter een fap ghedouwt; welck met wat Aluns gheloden zijnde / voor een done- Her groene verwe ban de ſchilders ghebrupckt wordt: Welche verwe hier te lande Dap gruwen oft Dafftgruen Heet/ nae den Booghduptfchen naem Safftgrun. ; BILVOEGHSEL. ô 1 IP Boftencijck waſt deſe heeſter beel: ende fj wordt Haer ſom⸗ tüdts foo groot als eenen tamelücken boom / ſeydt Cluſius. Lobel noemtfe Rhamnus catharticus recentiorum oft Cerui {pina Gordi ; in’t Walſth Nerc praym oft Nerprun,ende Bourg Efpines in't Engelſch Rheynberries ende Buke chorne. In't Italiaenſth heetſe oock iomthöts spin guercio, ende Spina infertaria. Dan de groene verwe / Die upt deſe rijpe Vruchten A gedanst 4 Wrauckrijek Verd de vefcie gheheeten. De bezien wo —— Schijtbezien gheheeten. De medeſoorte van Den ect; ín’t boorgaende Capi Bettien ED gn ⸗ ghelficke — als — — oft foluciuus „om fu’ eeckmakende o —— e kracht / alg ghefepdt is. — Kleyne Rbijnbeſie, han Cluſius bte tweederley / it Waffende. zr. Be eere noemt hy Spina iofettoria \ entDe wa 4 — — ende die ghelickt de Groote in alles: de tack bosmen : De bladeren ck / oft als die Dier: ban zen: De bloeme is Werblad Die ban De Groote / maer Klepner. 2, ander Spina infeétoria pumila fecunda : ende Die en wordt maer half ſo boogh als de eerſte te weten anderhalven voet langh: De zen n klepner ban Die van ne ed aerbt : De, bloes —— vierbladigh. De pruc hten zjn eerſt groen / Noch van de krachten. Deſe Khhnbelien fupberen oft purghe⸗ 5 — 85 ken —— ſparen dan — 8 De woeeck flap ü in oe best — e eude ſſap⸗ pe [ Boor — Bemenbe groene edes dan ap barman bre DOO DE oft mberalf ban bet fap met als ghefepdt is: oft batmen een once oft a een half once Canneel water ende met beel op ban Liver: —— nt. ende op andere her water ban nefe bezien ghehiftilie velden / ende — onghebouwde plaetlen: ende het Walt geeen omtrent de gheiepdt / ahenreſt alle (meten ban De geht in tanden, —— \ / gan verwe als 4 — blades — * Het fefte Deel. andere lidtmattu. Maer uoch krathtigher is de Olie daer ban TE tt fap ban deſe Khnbeien wordt eenen Dproop ghemaeckt; Den welcken De maghe wél niet ſter nut cn —— foo ſchrüft Lobel / dat bp ſeer bequaem is am De Dunne ende waterach⸗ tighe ne ed af te iaghen / ende om't abewelt ban De (cle te bebtufnghensende beterten opde leden te finchen oft Daten-: want bp purgeert — berbittinighe Jeude geeft De leben frerehter met ten klepne tlamentreckinghe: oock en maetkt Gj —— Den niet dunner / waer door De (mckinate foute mogten Bermeers Deren. Cen once oft twee ban Ben felben / met wat sans water bevmenghe ende ghebraken snde / wordt ſeer nuttelijck ghegheven De ghene die mer venige gebreken oft gicht in de boeten gheguelt zijn : ende Doet der flijmeriabepdt van onder afgaen : ende gheneeft de ucht ende oock de Poken. Defs eensdecls ghefepdt is) maecken een verwe bart deſe Eibijnbesien : want fp —— De ſelve met Alunn / ter wilen Dat fp a) bol fap zn : daer nae ffooten ende latenſe twee daghen lang ſtaen / ende perſſen t ſap upt kp dau Sap⸗ groen heeten / ende — top ín blafen hen. HET XIX CAPITEL „Van Pyxacancha ende Lycium, Ghedaente: û Dé ge pratanth a fg eenen Door he e tackskens v ãn vij oft langher / met een geele ſchorſſe We het — bet 1 um in —— heeft / ghe⸗ lijckende: Daer aen wafer bl bladeren als Bie van den Voffch boom/ vondt/vick ende gheljfvigh; ende Daer tuſ⸗ ſchen fcherpe ftekende doꝛenent De blaenten komen oock tuffchen He bladeren Hoort t ende Haer nae volght de laag Die een wart greyn is / vaitbt/dick ende bol faps/ eg als een korenken. Pepers/ bitter Ban Mmaech/ 3 ——— glat. De wortelen zijn houtachtigh / ende gs pen haer fefen breedt ende wot ter lijden upt, — Gay attiotus, ( 1 W nachtighen baant) fes voeten hoogh⸗ e bederkt / ende ban ver⸗ VAR 9 9 — | _ Hoor defe Pyratantha heeft m bies gite ‚Aben geef B —— toe peren boom / leer de Baer tuſſchen ette⸗ Dan brl — de waeren — —— ale den hooghgheleerden Anguil⸗ Het fes-énztwintighfte Boeck. 1187 lara beburht: Haf welck eboelen wi ana hin meer andere met óns /’oötk 3 ln Haer Lednarthus Bauwolfiusin de beſchei e Van lijneplt tat het Den gts lande, geeft ond cen gantſch andere febilderrje van H perutt te weten met dog nach tighe ager wf ede Daer aen bladeren bijnae als die Ban den Bucksboom/ ende ronde Drachten, aen korte ſteelkens hanghende. Di de bladeren ende tachgktengvoft als Pliitusfepdt) upt De flrupcken-tudewostelen wart de BPpgacanga qe beke ende dan gefodeny wordt ecu fap gedowotbatmen yeium noet ; het welck bier. Boortijdtg Beel in De mez dichne pleegh gie upeht te worden De bladeren, fepdt Dioltoꝛides/ende de tacken ban Dit gewas worden ghe⸗ ſtooten ende / nae dat (p Beel bagengewerckt zijn geweeft/ Worderi dan gefoden: daer nae Wordt alt ghene Dat hout⸗ Rat is Daer upt genomen / en datter dverblgft Wordt derom —I tot dat loo dick íe als houigh. — E18, capitcl van fijn 24. boeck fepdt daer al bus van/ Pen ziedt De gheſtampte tacken van de Ppraz cantha / mitſga eed nptermaten bittere wortelen / iu water in een kop vat oft ketel bůnge dip dagẽ langh: ende daer natte Veen alg de! t uptgenomêu is zieot= men Dit noel —— ick ck wordt alén orig. Plaetſe ——— gm in ; Cappabâcicn/ Zeijen, enb eee meer — uden van Alien: ende is alderliefſt op rouwe plactfen.- „2Bellontug heeftle in IJoodſche ende Filiſtjuſche tande ghebonden.: er daer drnt reut beeft e Der — auvruolfluis oock ghe⸗ fien. Bier re lant iffe wock Heel Anbekent. — Nien, P — ank nathtigh ghewas heet is % — ende daer nae (oudt Bn (pa sv batt Dooꝛnachtighen ge Dorenen / moghen Feet oct * —— uae het voor⸗ kek — ewa El k Erco Ajrdov qfjez ycium; oe wel dat in de — — — onbekent is: Want daer det Lycium ſeer qualijck ende met ſeer —— EE eran ed: De —— van Geptenbladt —— Maer fp dor bat ng hek Geptenblant ín — — et Lytiuui in Vannoode is/ ende hedensdaeghs meeſt ontbꝛeeckt / dat ander fap oft ehylilma ieper ghebrupcken/-dat ong Dioltorides upt he er Ahu oft: Smaeck leert maethen : bat daerom met reeht Lycij uecedaneum Geet. “ig Aerd ; Kracht ende Werckinghe: Leien, Bat ghe⸗ cen ie ut de tackskens ende Wortelen Ban Ppraz t — Han gerdt / ſeydt Galenug/ende na —— den * ende alteniſſe: de de oock Be El van pe bere 5 lingen rt Galina: — enigen brands ingbenemen / helpt de — feer ghequelt zijn / ende het, Doet het oock Ban onder 1188 Men maeckt daer oock pillekens van / zp alleen’ zp met eenighe andere — dinghen; Be welcke inz —D— / oft met Water ghedroncken / oft met Hoz nig) inghenomen/ feet goedt zijn om te ghenelen alle de ghene Die ban cenighen Duúllen hondt ghebeten zijn, BiIVOEGHSEL. Ommigbe fegaben/dat upt de Dichten oft bezien ban de Ppra⸗ cantha aiſoo goeden Lycium ghedouwmt aft gheperft pleegh te Worden/ als upt de fteelen erde bladeren. Dau Wat het boor een ghewas is daet het Lpcitum Hen Ree Wordt / is hedens⸗ daeghs niet ten vollen bek lat Chiſuis twijfelt oft de twee klepne ſoorten van Rhjnbezien/ bozer Van ons vermaendt / Boot Get opiecht Lycium niet te houden ett zijn. Lobel vers niacnùt Hat eer Lycium, Hifpanicum 5 ’t welck eet: feer aerdigh boomken ig/ eude de Bourgheſpine oft de Phillprea met de mal: le bladers niet feet origtelek, en is / maer nochtans deel fimaller bladers ende Ahmet tachskkeng beeft: ende De, upterſte rÿs⸗ kens hebben ſtekende doornen; oft de bladers zún Die ban de Thpmelea van —— ghelijck / maer kleÿner / doncker Broen / ende tſamentreckende Ban fmaeck in Nederlandt fs bet ban Sparuſth (aedt boortgtiekomen / hoe wel dat Het. hiet gheen bezien boort ent bzenght: nochtans de medeſoorte daet bati/Dat is Den Derden ——— — aan * beſchreben / is van ſom⸗ t hier te lade lr altij dts blad er — fmaeck in / den Khabarver — chende neffen weitke bladeren veeie ende vaſt * gen — een ap Seen aps Et welck bier wederom Heemaendt is / om dát be Ainaranthete ’felbe Lycium noemen / ende daer Hoor ghe⸗ Brupeken. Dan Get t Lyciam oft Pyxâcantha ban Zat ch Befchrift dert ſelben Tobel aldus: Op beele plactfen van bencen is een boomken den Wilden eg aen ghelöck /- foo root als den Arbutus / met bladets ban den Oli J maer orter / ſtiwer / ronder ende Klepner : den firupck ende bladerd zíjn. ban verwe Doncker) groen ende geelachtigh; eude Hebben Dicke, ſtive ende ſeer harde doornen: De, bezien zjn die van de Bronte Philprea abelijck / maer vonder dan Oliben / met eert töodachtigh — er die de beant perl ap. ende (eer on gel fs / foo brandt het mét — eee foodt. Dit hans rk ſeydt ——— be: gov ens magh ſoo an den Dien Olijf boom die de gr 9 ſtede bart — en ht. e crunden in Bianck den B i geberten De Sier Ee si ag; att peium / d Sie bi zende 'tlap Daer an beet in't Aralifch. — — upckt En quêru — — met beele tacken b eter bie Dae egaeft ie meat in Tes ee Heen ‘ammexos — — 5— — — Si Buys ten. amsjof fe ſomtüdts met veele bladeren, — in Decerfte v * — Si mere an: Ken ze: bek ban den bit ane abt Gerth on Belgi ban perl ee dre ende be bape ooch a aantal — ——— Lycium Indicum ig de C … Eyciam van — wke, ie — bul doe eier van Candien Noch van de krachten.” bep an ee reen enden ak ten. Cruydt-Boeck Remberti Dodonei. HE WET E APT teek Van Hult. Spreen — DIt is Ban ſijn ſelfs eon Geefters; maer ſomtijdts/ in H fonberhepdt door —— — Wardt hu oo groot alg eenen boom : fijn ſtruncken / ale hp baomachtigg ig/ zijn tamelicken dick : alg Gp een heeſter is / blijven fp dun: dan bepde zijn in taepe eude buyghſaeme tacks feng oft túshens verdeylt pie alle met een effen gladde eude groene ichorſſe bedekt Worden. Het hont felge ig feer hart inbe vaſt/ van binnen ſwartachtigh / (eer waer ban ghewight / ende ín t Water finchende ghelijck dat hout van Snbien/ % etek fommige Pockhout noemen. De bladeren zin ſchoon bruyn od effen ende glat/ dé ZTaurus bladeren ſchier ahelijck / maer kleyner / ende rondom met beelt hoecken / die ſcherpe ende (tekende do- venen draghen / belet; weleke dozenen nechtang metter tijdt/alg bele besien pudt wörden/ foo Verminderen eft Bergaen/ datmen daer bijnae meer aen en fiet, De bloemen zijn Mit ende Welriechende : De Vruchten zin ronde befiekend/ ömtrent een Erwte groot/-off niet geet groottr/ van verwe roodt / van (mae:k onfiefijck binnen in een witte keerne hebbende, De wortel is boutachtigt; — MAL, 5% $ Plactfe. wuift w op rouwe ongheboumde ver⸗ ran eme oo fn lommighe landen bp de Wee ghen ende ín de boſſchen. Tij dee De bladeren ban Bulft bt —— EE js Sine Ee H Den: | leer —— ———— in’ Larjn Aquitola herpa: ‘Het fette Deel. Crategos nochtang langhwoꝛrpighe bladeren heeft / alg de Miſpel boonien / ende is Han Athene us in fijn tweede boeck Boor cenechande ghewas met den Kxieckelaer ghe⸗ houden, Theodorus Gaza fepdt dat Aquifolium m’t Tatiju 't ſeſpe is Dat Theophraſtus Philyce eva noemt: welcke Philyce wel een Ban He altndt groene boomen oft heeſteren ig; maer is wit / alg het Celaftrum : ende Haer hout is witachjtigh: ende fp Wordt veel geacht ende ghe⸗ byupcht om het Dee mede te voeden / ghemerckt datſe al: tydt met overvloedigh loof berfien ís. Maer ſultks en ig ons teghenwoordigh Agrifolium oft Bulft niet; want Lijn Bout en is niet Wit/ ende ſyn loof en Dient het Dee gheen: fing niet ooo? Loeder. Ane q Aecrd, Kracht ende Werckinghe. De befiekeng van Hulſt zijn warm ende droogt ban naturen; ende Daer toe pock dun Van deelen / ende beguatm om De Winden té fchepden ende De opblafingien tedoen Hergaen. Sommighe / die jun vermeten de kracht Lan dele Hulſt befiekens verſocht ende ſekerlijtk bevonden te hebben / verlekeren mp Dat fp leer nut zijn om de colijcke cude De Krimpfelen ende pijne inden bupck te verdrijven ende te hemelen; fegghende dat tien oft twaelf van Hele belie⸗ kens tfeffeng inghenomen / ben buyck weerk ende log nidecken / ende daer door veele dicke (lijmerighe Onfupvez re bochtigheden upt den — 2 Is Dt de gladde effene tacpe ſchorſſe ban den Hulſt· booni wooadt nu Lijm oft Teer gheinaeckt; het Welck van de Poghelaerg ende landlieden ghebruyekt wordt om daer voghelen mede te Banghen + ende daerom Boghel · Ljm ghenoemt Wordt: ende Wordt aldus gemaeckt/ als Guel: Hug fepdt: Men ſchelt de ſchorſſe van de firupcken / ende men windtle in het loof oft bladeren Van delen boom : gâ men begraeftfe in eenen kupl/diemen op tenigbe horhte laetfen ín d'eerde gemaecht heeft : ende men laet{e daer foo tanghe ín ligghen / tot dat fp verrot ig ; ’t welck ghe⸗ mepulick in deu tijdt Han twaelf daghen pleegh te ghe⸗ fchteven : dan neemtmen dele foo verrotte ſchorſſe upt/ eudemen ftootie oft ſtamptle ſoo langh met eenen ſtamper fufeenen Vülcl / tot dat fp heel taep Wordt als Kim : ten Yactften waſchtmenſe Wel fchoon af in eenigh loopende gft ſtroomende water / op Dat Het oberbliftel ende Hup: \gGept, die Baer noch aenhanght / daer afgelondert magh wopden : ende loo Wordt delen Lijm tm aerde porten Gewaert ende wegh gheleydt / midts daer Wat Pote-olie bp doende. fi Ì Wandelen Lijm oft Teer is nergheus meer toe nut dan om De vogelen te vanghen / als hoen Want binnen Ben fie genomen is Ip alloo fehadelijck alg den Lijm van de Warentacken ghemaeckt : want hp ís uptermaz tentaep ende klevende ; daerom beelt hp àlle het inghe⸗ want aeneen; fupt DE ende Het de doorgan⸗ weten alleenkijck door | eenige fchadelickept oft verghif De moghen wefen, é VIINV OE GH SEL, : ‘ Den twinter sijn De bladeren ban dit ghewas fehaoner groen I * den id tene naem Dat het in't Griechsende in't Tathu heeft / en kanmen noch ter tjdt niet wel fekerlijek weten: Bommighe meynen dat heteen ghegacht is ban den boom oft hees fier Prinos in't Griecks / in't Zatijn lex gheheeten / ende Ilex aqui⸗ folta, oft Aquifoliom Plinii: andere maecken daer af Oxymyrfine ‘agria „ende Silueftris Rufcus; in 't Italiaenſch Kaſco arboreor ende niet darmen⸗ ghen van alte de overvloedigheden des ichaems: ende tu Dier voeghen —— be — ter doodt ; te jnk —— hurus Ban Ken.” n Suptfchlandt Gee 7 ene tij rend heh —— — ot obel/ vin tinen ten ander foorte ulft fe opverftr ban blaat / ende wordteenen grooten boom. Den „aem Agrifolium wordt De Witre Brponte oock mede-ghedeplt, ioe na E e oogemeon. Beria Agde ael Veldeecruydr: maer Hu foo ghemepn. Ì à — at De mep ingte ban fonunigbe. De Franfopfen heeten 5 gron greuon. } 4 EB ormniche inten. de — op de vennen : w Dan groenachtighe Roofen op/ oomen . 4 bag a een we fehrffe ban De wortelen van Bult ghe ſiooten gheneeft De ab {Daer op ghelepdr/alleen oft „amgt andere dinghen vermengde: ende De kooztelen ſelbe hebben aen ecnfing den Ù former Stechender „act onepgentljck. Het fés-cn-twiätighfte Boeck: _uê$ vermozwende ende ſcheydende kracht : ende 't water bande gheſoden / vermorwi De Berfchrom pen lidenráctu. —F beven cudt ionght tackskens ban ben Wulff werden ghe ⸗ bzuptkt om be fchouwen Daer mede te bagben/ gbeljekmen in Bourgoegnien ende formigte andere plderfert de Sstekende Pals men Daer toeneemt. De felbe bladeren Worden aen ber vieefch ghe⸗ bangben darmen dzooght / om De mupfen Daer ban te houden. HETS ARE GAP TIE je Van Stekende Brem. Gheflacht. 5 D € gheflachten ban Dtekende Breur zijn twerder⸗ hande: het eerfte heet Gaſpeldoren / ende het ander beer epabentlijck Dtekende Drent. „€ Ghedaente.1, Decerfte foorte van Btekende Brem is een gautſeh doornachtigt ende frekeligty gewas / aen alle kanten met veele ende Leer Dicht bp cen ghevoeghde ſeer Scherpe ſtekende dorenen befer ende gewapent; ende is gemepnlijck bladeldos / be halnen alleen mm de Lente / wan⸗ neer ſy heel luttel ende ſeer kleyne bladeren Heeft; De weit⸗ Ke ſeer haeſt vijfen ende afvallen. Anders foo ís [p een hee⸗ ſterachtigh ghewas / ende recht haer felven met veele ende verſcheyden houten roepkens oft rjokeng op:ende Wordt fomtijbts hoogher / oft blijft leegtr/ nae der aerdt ban het landt daer fp waſt. Debloemkens fprupten-upt de voor⸗ fepbe doornachtighe ryskens / alg De ghemepne rem men/ geel Ban Verwe:de welche fn De Warme landauwen/ als de Donne op haer heet fte is / loo hoogh cos oft roodt⸗ achtig geel zijn / Dat ſy ſchier peerſch oft purpur ſchjnen te weſen: ende daer nae VD oock Hauwkeng oft ſaedt · hurskeng alg aen Den, ghemepnen Brem. De wogrtel is outighendetatp /nu vecht in d'aerde finthende nu ſſim Dweerg wafjende. Saſpeldoꝛey — AN / AN 9 7 Ke ALS — — gf CEVA Dorje A GN EN Pm Si y AS “4 Be . De ander oft Kleynſte foopte ban tekenden Brem ettelijche heel dunne roeykens oft rijskens voort / pn hen als Dn iongh zin / vol dan kleyne groe⸗ ne bladerkens zijn ; pe welcke kleyne dorenkens Waffen /die teer ende w zijn / ende nieten fieken: als deſe rjskens verouderen ende overiarigh foo worden ſy naecht / ende alleen ſouder bladeren Je be Eembete eas — endeſte nt BE 1190 Nnder gtzedaente Gay Saſpeldoren · mr be bloemkend / bie bleechqeel zitt / ban ghebaente be Byembloemen oock ghelijck/maer blepner:ende daer nae volgen kleyne hauw ſiens / daer tondtachtigh ende roodt⸗ achaab — deken in leydt. De wortel is oock hout⸗ achtigh ende taep⸗ — — Ee De Lerſte ende ghemepnſte ſoorte van Stekende Brem tin verſcheyden ricken ende lan⸗ den ghevonden / als in Pod pe zrederdupt{chlandt / in Stalien/Dryanickrjck/ Dpargnien ende Engelant;ende dat in 0 gefte ende Herlaten plaetfen. 0 van Stekende WBiem 2. De ander oft : aetfen ghebonden / daer wordt in Brabandt op vat dl — — q Tijdt Dele twee Stetende foorten ban Bꝛem bloepen ín maer deeerfte bloept in Dpaegnien oock wel in ben Hals Cluſius verhaelt. el € Naem, t, Det eerfte get Ban defe twee cruyden is ín onfetael niek Ge en gheheeten / oft \ t Latijnfch /dat is ®oornachtighe pinofa op” ie Brem. Aen houdt het Booy den-Scorpius pan Cheophra= ftus / die Theodorus Baza Nepa noemt. Want Theo⸗ 55 fe —— tobyten ban ghewas gantſch ende ghe doornat zijn/endedatter niet lichtelijck ——— been Zaépmrus. Ende korts daer nae leydt hy aldus” T oh dat Geel —— —— is níet Geelderlepsende lulter níet haeft —— —— dan al Corruda ende — de orruda is bekent / te Weten de Wilde : foo: belgheù / dat Ben Scorpius anders niet en zy Dan delen te Weten den bp en ude onfen: Stekenden- Brem oft. Galpeldaren ; te —— a \ ed alleen ban ſpreeckt. Want Awoordt beteekent bp hem 6: re ged 8 eel € < angie bat bm beufens beten Scorpas „dae bint stapt ant z5.boetk van vermaent / De Woorden Ban veraslandef Det ‘Aconiton Thelyshoe non ti het 10, capitel Hanter boetk oock Scorpius noem Doors oock oo Geet bp Scorpias Dat gebouwdeende Verlaten . et hef dan Cruyde-Boeck Remberti Dodonæi. tekende Bac. \9) A) truydt / welck Wp ghemepnlijck Scorpioïdes noemen / fegghende aldus in 15. capitel Bant 22, boeck : Den Scorpius heeft den naem nae fijn ghedaente ghekreghen ende behouden: Want hp heeft faedt dat Den fleert van eenen Droypioen door Lijn firomte deerd ende Heeft weynigh bladeren : al t welcke Diofcoyides van het ctruydt Scotpioïdes gock gheſehzeven Heeft. 2 De ander ſoorte wordt ghemeynlijck Geniſtella int Latijn gheheeten / datis Reynen li oft Wreurken : maer ín onfe tael heetfe ghemepnlijdk Dtekende Brem; ín*t Booghduptfch Evòtpfeimmen ende Stechend pfrimmen; in't Franfopg Geneft picquant. GEEN: ten € Aerd, Kracht ende Werckinghe. “De Krachten ban befen Doornachtighen Brem / dat is Van den Deorpius/ en beeft Theophraſtus niet vermaent. Plinius ſchijnt hem De krachten van ben Deorpioideg toe te ſchryven ende mede te Deplen/teWeten in't 15, capitel Han het 22. boeck / ſegghende: Daer íg cen ander ghewas met dien — fraem/ ende ooch met dierghelücke krachten / dat gheen bladeren en Geeft. Abee ln OBV OE GHS E te a — pf eenven rekende Brem hebben groste gemepn n ſcha J met-De ſoorten ban Afpalathus alter, ende Epe Baj Clufius befchre ben : daerom fullen wp de felbe hier in ’t verhaelen: dan aengaende DEN a, wp boren uyt nbelden. 1. Aengaende De Ga, n Spartium ſpinoſam maius, fottẽ Scorpio Ahern, CRD 3 # ghebrunckt De ſchil naem Nepa, Wy en Dozer UPE 8 Setna Nans ADeNaNE EE ERP Be rf beni Brike br : D ch pus Afselrbes aleer ke um permias mede uprbeeint. Daf Clt: a 5 felf noemt Defen eerſten mn Sarpo, en ban’ Dodon een jp jus primus, Ge —— helen baba Went Ean in Biden Betiets doer wite Lenahde hoogt apfchiet / ende eenen fram foo dick heeft als eenen 1 } bi al arm / met meerd id oft túlen upt den dri int Bhefireent/Deele doornen hebbende: welche doornen wede Andere ej ne doo mtiens Befet zijn : de hautwhens zijn meeft ſomtüdts t met iid ai van Ghemepnen Bꝛem/ — —* “oft buupnachtigh ban. bloemen worden fömrijots den belen Bomer bor gd. s, Dau mede roes er Di - Het fefte Deel. ban Bobonens gheſteit / bettetkent Ben felven Clus den twer⸗ Den Scorpius, in Stanaden Moline genoemt / Bie Lobel Genta, Sgartium ſpinoſum alterum heet ‚ Die (elden hoogher is daneenen voet / ende heel Dicht met feherpe flekende doornen beſet is / altudt twee zegen Den anderen ober / bleecker groen Dan de bedrgaende ende nict upt malkanderen fpruptende : op De tfoppeu waſſen etoct oft dep bloemen, geelin Den Meert voortkomende; ende dan fiets men daer oock forte hewiwkens foo groot als Eruen/ met een rupgb gris fpinnewebachtigh belleken bedeckt. 3· Aengdende de verde ſchilderhe hier ban Bodoneus gheftelt/met De welcke Bp bez teeckent’t crupdt dat epgdentljck Dtekende Brem heet / foo is Get te weren/ Dat Lobel ’tfelbe Geniſtella aculeata noemt/ Vlex Plinii fortè; mt Enobe iſch Thorne Broome : andertnoemenfe Genittella fpinofasin’t Bugerfch Iglicze dat is in t atin Aculeatasin'tBooghs Buptfch Stichend pfrmmen oft Stichend Ginft ; ende Gineftrellain ’t Italiaen ſch· Defe Geniftella ordt oock angulofatseghenoemt: „Boom-Brem , in’t Latiju Genifta fpimola “propemodam atbo- refcens, ig feer grodt / bünae als eenen boom. k Echinopoda, ban honoꝛius Bells befchredern / komt/nae’t ghe⸗ boelenban Ctufiug/ (eer Wel ober een met de tweede foörte Yan Scorprus: want deſe Echinopùs oft Echinopoda „andtrs Chenopus ; Plinu, en heeft gheen bladeren ; ende is heel met doornen beſet / Die cel groen van verwe zyn / in de vonde geboeght als tenen Egel: DE — zyn geel; ende en rattkt J we 7 mg den Bellontus bermiaent / waſt tu Candien / Den Afpalathusfetr gheljck: die bat Lemnos / ſchrüft hy / vergaderen bit ghewas (noemende dat ſelpe Cachinopoda ) om daer bier mede ze ffoken. EE Eee van Clufiùs ; bie ti trek Ban Valentzen beelwaft/ ende, Frizo heet (Lobel houdt het boor een fooyte ban Sparuum ) is ecn fpanne hoogh / in deroride ter aerden ligghende met beele groene Boomen oft ſickelinghen belet / ende ſoo tenet Egel gheljckende: De Bloemen zjn als Die ban Den Brem / klepner/ upt den blauwen peerſch van verbee / befloten in ripahe haprighe grüſe kuopkens/ tweeoft Dep bp een. In April als het bloept/fietmerì Date ſomtdts bladerkengatn/ als dte van Linfen/ Die ſter haeſt afvallen : foo dát dit ghewas td —— ts De woꝛtel ie houtigh / grooter batt nae Den eyſch bant crupdt· ; ‚ Ghefachten * Afpalathûs alterz uyt Clufius, zón dooꝛnachtighet Ban den oprethren A ‚Ende hoewel hp de ſelbe Voor beenen. at ude, nochtans ate niet wetende bp welck HS ee dg miffchien/ fepdt hy / iemandt Die waere miffchien/ De Scorpibs boegten wilde) noemt Hjfe met bie van Mont⸗ peliers) B alamanca/ ende andere / bp probifte Alfpalathus aket. 1. Weteerfte noemt hp Afpalathus alter primus ; IM t Spaenſth Eulalia: ende fg felben meer Dan anderhalven boet hoog / feet firupckiah enve tachigt / befermer veele Dooren / Dreneberwacrts gBheboabenzin / fcherp ende ſtf / met klepne groene — als „ Kinfe-bladeren : de bloemen waffen dip vier / vvf oft meet b es „ende zijn klepner dan ghemepne Drêrti-Lloemen / fomtijdto gee 1 fomtúùts bleech: 't facdt ie Klepn / in bauwkenss beloten. Lobel/ alg boorfepdt ia / ghebzupekt De ft —— pie CinGus hier ban vooj fjne Genilta-Spartium (pinofum maius , oft: Scorpio sEheopbrafti. 2. ermee tp Apate np Ee cunduss ín’t Spaenſth Anlnge.-Defe is frercher / Wat ſtyp — — — —— ende De blaemen zjn altijdt e De tin ooch afs Kiufe-Wladeren. 3. De ders e/ ——— bp Teno re paenfep Hals ghe⸗ ten / ie ſomtijdts anderhe doch voorgaende ; maer meer doornen ende ck Hifonderdoormken ern eackel aperoon biade chijnt tete fen in’ aen fronten: hoe wel dat het in —— „Ende ftekende is; Fn De Lente komen ter ſyden u ri je té ie anbereklepne gröjfe vouwe oft bap sean booi belen achte groſe ‚ bladerkens ais, Liife-bladeren / GELO bán Eed - 1D a aneka bd de kerachren, Di Drek: ſonderling id — enden — ende biaderen / is dꝛoogh ende tfamentreckende van aeror· BL Ri blabercn in water oft-twijn. ghefoden! ſtelpen De overdlocdigh — bande vro — — den Iof buycks. ————— ig goeot tegen Den Bees ede Meen at Dieven. — * ett Bit Bꝛiem / Die Clic ES — ve | j om De LE Ù J epe Gebben’ on TA iidaatt | he \ worden ninmermeer van De Bien aens ⸗ Het (es-en-twintighfte Boeck. «ergr Befchrijingbe)van Porêrjoh ende Brivida, Ah het Capitel bau gecansha hebben wp vermaent / datter een ſoortt ban T pf tars/Die ban € luis boor Get Porenon gehouden wierdt; Daerent ſullen wp ter van 'c feine Poterian bermaenen : eensdeels ooch/om een bat Caßo Dybane’r felbe ghedacht van Tragacantba tas be befchrijvingt Dioſcoꝛiacs boor het opzecht Porecior fchijnt te beſchaiwen eude te ghebrupeken: Poterion, ſepot bp) waft op De beubelkens / ende in ommige boekte plactfen ; ende iseen ‚tamelijcken groo E/ met langbe/ ſachte dimnt ende burgh ſaeme tijen: beus. frief kleynt ronde bladeren) gantſch bekleedt met een fachte grijſe dons / daer beutfſtus alom befer mer fcherpt doreugns Dragbende klepne Witre bloemet / ende daet nat faedt dat Scherp van ſmaeck as / ende fferck ban veuck; doch onnut/ ende niet ghebrupehelijck. wortelen zijn Dip oft ier boeten langh / fijf Endt zenuwathtigh De welcke bp der aerden ghequetſt oft afghes ſueden / een bochrightpot van haer. gheven. als die ban Somme Dragantt; foo bet Bet ſchinu dat onder qe, van Tra, pere iÌ — —— atleen/ oat De tſoppen ban von. bobenwaerts wat icht met angen bewe fn Et ve B ende Bicht \ riecken ‚bun Poterion, fomtijbts Phirynion „ende Acidoton gheheeren /mact meeft Neuras andere nuattjch ſegghen / Noorade oft Neorade. en n° € ie on Ban Lobel boudrboot het. opecht Porerion crm foorte Haur-gher was Die in Cppers Mazina ende Suda Hee) Die Haer telden wije ‘Ende biecht berfprepot) met veele kleyne 4 as meteen Dunne fwarse fchotffe/dorsende nier recht / gheljck Trag acantho maer op weder (ijden ghebagten ende in een ghedraept/ gelijck die van Nepa oft Milde Miorael-ernpdr : De ſteltende boornkers wat? fen ongbefchichteljel bp cen /. ende. zun fhuer ende Klepner Hau, die jn De Tragacantta; ende worden hier ende, Daer rralieg-Gewis nets gewhs bloot tie de blabers bebangdieu. De biaderuens nsu miet wit / wader beupn, fpruptende upt den ſteel met fect tepne aderkens oft cibliekens / dzDmiaël Kleptiet Ban Die Han de Tragacantba bladers ban Linfen, oft Altragalns. C facdt oft ende vaódtachtigh / als Die van ghewas Porerium Da- Poterion is / om dat het bladeren beeft alg be fs bit van de / groen f” met De ende yauros op/ als op den Yan de 4 is een crupdt / in dien heele n dart tenen boer / wort) met bladeren als die ban ende wat wolachtigh : De met peerfche dꝛaepkens / auders volgen erupdt nae de klepne om biet reu/ vol noemde coftiuida; p bet bande zemwen ende De } met ende zende — loept: te heb⸗ * — ker ſchint te ween. o dorre wortelen — — h h zr ss oi. Ee TES DE DEEL: Het feven-en-twintighfte Boeck. Van de Heefteren fonder doornen; VOoOR:REDEN. E ftekelighe oft doornachtighe heefteren zijn in’ voorgaende Boeck in t langhe be- EE fchreven:nuistdan reden dat wy in dic teghenwoordigh Boeck de befchrijvinghe “zijn om befchreven ende van de cruy van de felvete komen, van de andere heefteren beghinnen, die fonder doornenoft ftekelingen vòort pleger PN te komen ; de welcke feer veel in't ghetal Zijn ; ende meeftalle in oude tijden nier B wel bekent oft befchreven en zijn gheweeft. Dan ons voòrnemen is in die ceghen- B woordigh Boeck te handelen niet alleen van de ghene die de ouders gekent hebben, \ BAAR maer oock var de ghene die van de naekomelingen,endefelfs oock nu onlanghs van de nieuwe Cruydec-befchrijvers eerft hevonden ende aenghereeckent zijn „ doch feer nut, iae noodigh — * bekent te worden. Maer om tot de befchrijvinghe. fullen wy vaarden. Onftekelighen Brem ende fijn mede-foorten eerftelijck ende voor allen handelen , om foo den teghenwoordighen Boeck mert den voorgaenden te knoopenendete hechten; in’ laetfte van den welcken den Stekenden oft Doornachtighen Brem befchreven is, HET IL, CAPITEL. Van Brem. - …_Gheflachten, —— ie je En Brem/ die gheen doornen en ‚/ {8 tweeder= D hande te weten den Ghemepnen/ende den Ftaliaen= fchen : Daer ſommighe ‘den Derden oft Dremden Bren bp rekenen/ bierupgh ende met wolachtigheyt belet ig. Defe Fullen wp teghenwoorbighlijck * ben maer int volghende Ga ſullen wp noch Han ettelijche me⸗ en ban De lelve / alg van Ackerbrem ende andere, banen. Shtze merney Asser, net De aem: dl ri Hdd ep / oft hoogher ahd q Ghedaente. ì. Den Shemeynen Bien is eit hee: ftevachtigh h ghewas / ende brenght eerſt uyt de wortel harz de ſtertke houtachtige ſteelen voort; ende Daer aen waffen veele dunne/langte/ tacye / kantighe ryskens met verie tackskens / die haer wel laten buÿghen / ende niet lichte Ach en breken / altlamen groen van van verwe. Ende aen dele taepe rijskens waſſen klepne donchergreene Hlaz deren : ende Daer -tuffchen groepen ſchoone blinchende geele bloemkeng : alg die bloemen Bergaen zijn / foo Lol “ghen Baer langhe platte hauwkeng / eerſt —— daer nae ſwartachtih / als fp rijp zin / de hauwkens ban de epne Boonen níet leer onghelijck: ende daer ín lepdt Ee hardt/bjupn oft roſachtigh enden vend dan Linz ‚fen, Wewortel is hardt ende h 1 „Ieke ſyd · ſi Verbꝛepdende. nghe. Somtidts Bꝛen leer groot / ende ſchiet wel een mang len ende is ſomtijdts met veele bloemen gheladen / ende verciert: ende mopdt daerom Han ghe Grooten Brem gheheeten: ſom is — laetſen te vinden: dan gualche en € blaept níet / oft feex Tuttel ed ‘felben hauwen Booyt. Dan aen de befelingien der den ban belen oft Peeven Bem worde biekmile Den een Dicks knobbelachtigh ghewag/ vergaderinghe ban Tw baie gelijck; Waer van Wp in’t pan Daer gantíche ghe- ———— euten ter fijd ni 4 ch en den upt (epndende — de hoogh - ſommi⸗ 5— ende neer / nauws dzy botten hoogh ——— a gro Worte / Het fefte Deel. — — * ban Wran nbelt hebben: boch ſy berte than De LOG de —*— riche Haer —* 35 KE niet tu * luchvruchten als Erwten Ede Boonen en Waft / maer upt De eten Ban de Biemwotelen Aprupt/ ende Daer vaſt aen ig, 2. Den anderen min gemepren Brem is fraeper om fien et Er dg an et LE Ta ge ben ash (wát, EEE dd 3. Divan Ben B — —— — ander Heefeven- en-twintighfte Boeck. 11ó3 mdendt te ſien. 2. Pen geatiaenfehen Brem bloept wel Wat Taeter dan den hierlandtfehen/te Weten in be ober: Á maer blocyt ooch veel langbet ban Den felven, 3. Den „Neen etn bloept oock op De felue tijden. Dit heeſterachtigh ree wordt hier te lande rein gheheeten tn Boogbduiprfellandt Vfriemen ; in — — m ——— Sacica itt banani 40 a; int 6 Brouwint tat atm G eniftasoft fais nor wor epen — geet hier te mbe hemepuen mk de ſo — — de aa Ae 36 foorte heet Blepnen Brem. Den aeu was / die De wortelen von delen Klepnen Brem Linnpt / heet ft Latijn Rapum Genifte , bat te in ia At! Kapt/ om Dat gp een Gäepkien gheljck tt: De Se nae eggen muf —— cet 1: tem/gbetjecten ; oft Genifts — * is Premden m Blan derde foozte ban em valt Gratje Bem pede: ene bit fruit en, Brem. oft Gera ee elen paer Titus “ea mentug (Bucolicon Ecloga 2) wan bets maent/ ghebende hem Den toenáèm van Hirfuca Genifta; pat ís Gupgteu oft Baprighen Brem, q Acrd,Krätht ende Werekinghte. Detijgkeng / bloe- meu phi taoen van Brem zun verwarmende ende ver⸗ dꝛooghende tot in den graed / ontſſuytende ende fupvermaeckende ban naturen / ende dun Ban deelen / oft fin ban froffe; in fonderhept het laedt / dat drꝛoogher is / ende ſoo Veel overvloedighe vo hent uiet in-en heeft. we bladeren/ tijkhens eude tfoppekens van den Brem ín oft ap pile zijn göet gebzuyckt den waz eh e enighe berftopthept elf mil — tt: want fp ſupve⸗ er! het gantfeh ing Ki enbeidaben af censdeels Door kamergangh/ende eensdeels —* de pifie ns Water weoriahe Bunnie —— eben ij à in win € — odt fed Bod: Abee Dev eh bi Tb berte we Wor * oo} andert ghebreken eft in Water ot de lelve ghebrentũ Wordt Het ſaedt gheſoden. Tot dock (eer gheprefen. … Dan de Droogte tachskens ende ryslens ban Bꝛem woꝛdt een aſſchen ghebrandt; ban de Welckeeen Looghe mere Wordt iet dunnen witten Wij / als Rynfchen Wijn: welche Looghe ban ggd fee Broeren odt bim Be waterſut / ende, goet Die binnen ’t gants ſche lithaem onftelt endet qui HP bebae zijn / te ghene⸗ fen : ende voorwaer ——— kan De waterachtighe oft Wepachtighe ovexvloedigheden leer fterckelijcht doer pé piste langhs de blafe uytdꝛ jven: dan nocht ans met íe Ane ende, ad be —— des lit ld bien Dat * bei KANE Byem ven bremberen Denn Bie Wer ie ———— ende haprighis/met noch meer EE ni ders de voorgaende in al⸗ alle “q Plaete. t, Den Grooten pen Biem waft inBoogidup glad eel maen {bo bberoloe: dicke vor Der gh in Peder tblanbdt/op spböpre hej /ongebouw= overv de door pe ende Berlaten n/ aen de ven Gan Been, taschen Da boen / zit park aan dl door dert — Dea van oen (orale ae 'afiaghen kan-Dan wat mijn gevoelen, foo en heeft ben Btepnen oft Weeghen Brem /d ke pen boorfepden MMefueg al dit ban onfen tegen woordrgen aén waſt wordt £ Bꝛem niet verſtaen / maer vouhet Dpartuni;'t welck cen andere zandacly —— a oog Bt breien ea Bo see CHE STEN Á B d € ercke⸗ — IAtauen en pi fide! be afk Bialtorines ze ende Plinius daer bats 8 hebben. Den felven Mez men bent = fac nbbabt ben vaechnsers bp te mett dat de Genifta — bere Bꝛem fm de meren oft blafe bececht ende doet € Tide. j. riffen / — 5 Biot Agen À bent bigheben in Dé Lelve nah marten qden fles sd —— leus oft gtaveer alert bende atd / om Daer. nae Hes winters boog ſalaet F ede van kappers ghegeten te Worden. Dan de hauw⸗ Keng met eeh lemben rijp — woghen in de Oogſtmaendt afz orden, DeBrem dapeis mieſt in De Braeck⸗ oft fchapen bloankuopk —— pets, é ki 194 ſalaet met olie ende azijn Hoor oft in't laet fte ban de mael⸗ tit ghegeten / berweken ſy de ſlappe maghe / ende doen ben verloren luft om eren oft appetijt weder komen / ende Openen de berftaptheden Bau de lever ende witte. De ſelve Brembloemen/ nae Dat fp Volkomen groot ende cíjp gheworden zijn / met Derckeng-liele gheftooten ende vermenght / verloeten de pijne van t Aevcijn/daer op gheſtreken / (oomen ſeydt. isde Melues fepdt/dat dele Bꝛem bloemen met Honigh Ban Goolen oft een ep vermenght / de kropſilieren ende ghe⸗ ſwillen ontdoen oft Bermor wen. : % De Gape bandefen Bꝛem is een Leer onderlinge bate teghen de merten ende weedom Han De nieten ende blafe / te weten in Wijn ghefoden ende ghedroncken : fp opent alle gerftopthept ban de lele : {p doet de pifje loffen ord gie : ſy breecht ben ſteen / ende iaeght af Dat graveel. 5 î Het fap / Dat upt de verſche Brem Gape ghedouwt Wordt / heelt ende gheneeft alte Herlche wanden : ende ſuyvert die Beroudert ende vervuylt zijn : het magh oock ghevoupent Worden sin alle andere guade Lerouderde weeringhen ende zeeren: Want het fupyert de lelve / ende brenghtle tot ghelonthept. BITVOE:GHS EL. Lie foorten banBrem beminnen eenen dꝛooghen ſabelachtighen grondt / ende moghen ghefaept ende gheplant wozden; maer de zemde foörte moet het ſelbe fact berplant worden datſe gheſaept ie. Baer bloemen zjn meeſt welrietckende / ſommighe min ſommighe meer/ de ghedaente ban de Erbote bloemen hebbende / matt geel van berte. De bieclandefche ſoorte waſt in Spaegnien oock ghe⸗ noegh / ſeydt Cliſius / maer in Ooſtenrijck bjnae nergens. Dy plagh hier te lande Breem te heeten / maer meeftGintt,nae Den Hoogh⸗ duptſchen hoe wel datſe in't hooghduytſeh dock ſomtdts Kunſch Ruthen, (nt Latijn Scoparia heef ; ende int Spaenſch Scoba; als ofmen Beffem-crupdt fepbe. Sommighe heetenfe Genilta Spar- Eium : mact Lobelnoemtfe Brem merde Brem-Rape 5 if ’t Zarun Genifta fcoparia vulgi, Genifta Spartum, Genifta Plinit cum Hip- pofpartio fue Rapo Genittz;in’t frranfops Genett; wt Portugies Piorno. Gp Vermaent oock. ban gen leeeghe foorte ban Brem met huckende tacken/ecnen boet hoogh / anders den ghemepnen niet ſeer onghelijck: de welcke bp Zutphen veel ghebonden wordt. ® - De Biem-Kape heet in ’t Latijn Hippofpartum oft Hypofpar- tium 5 ín ’t Enghelſch Browtne Rape: ſommighe heetenfe Vingum Theophrafti, ende Rapa Gerieftre, Lobel fepot dat hüſe in Men ghevonden Geeft in Vlaenderen / Vranckrijch ende Engbelandt / ende ſeer beelop De heudels ban pen ende Piemont, Fn hun⸗ gargen heetfe Mifé Gyerthyá. À De Vremde ſooꝛte van Brem heeft blinekendefaedt als Linfen/ grooter dan Dat ban De ghemeyne:ende heet in Dpaeguien Hinieftra ende Yaiefta, fendt Cluſius/ int Latijn Spartium Grecorum , òft _ Spartium-Dioftoridis , Genifta Africana,oft Genifta Hifpanica; Dat is Spaenfchen Brem, foofe Lobel noemt; dieſe oock in’t Latijn Spartium Diolcorideum Narbonenfe & Hifpanicum beet; in’t Por⸗ tugies Gieft ; in’t Engbelfch Spanifch Broome, Een mede-foort ban defen Dremden Brem heeten ſommighe Genifta tranfalpina, oft Genifta Hifpanica arborefcens: wiens welrieckende bloemen tegen Den abondt haeren reuck beginnen te berliefen: ende iseen ſeer groot Beefterachtigh'ende hijnae boomachtigh ghewas. Ende fuleks is miffchient De gene/Die Lobel fepbt ín be hoven ban defelanden/ende ck — perd sonra ee te aften, met 337 ende outac! r fte! ende b acken / met Kaele biefacht i tijskens/ niet gheftreept als vie van Den Brem / maer wiſachti B bupgbelijck ende taep ; waer aen De bladerkens groepen / die ſeer lepn zjn. Den felben bermaent ban cen tweede ed ban defen 5 3 … Brem met bleecke bloemen, int Latijn Genifta pallido Bore , is ban Petrus hondius in Vlaenderen gebonden bp Leembeeck ; foo datmeneen ban Die ſtrupcken onder dupſent andere ban berte kondebekennen. — 4 — Brem met ſneeuwitte bloemen, ín’t Latijn Genifta flore niueo, is 0 affen tuſſchen een ontalljcke mes nighte ban geele ; te weten cen oude ſtrupck met ſeer Deele ſneeu⸗ witte bloemen/ als den felben Bondiug betupgbt.. 5 Noch vande krachten. Den Gbemepnen Brem is beel flapper ‚det wercken ban den Bemden oft Dpachfchen gPrem: ende Lobel (ende meer andere met hem ) dat Den Spaeulchen Biem „al’tfelbe vermagh Spartium febrijft / {Bat * noodighe veeſe. ghepluckte laet/ niet alleen ninghe ban De maghe: ende De knop enor met menighee glefouteutworden, snot infalaes ghebiupcher Cruydt-Boeck Rembert Dodonet 1 met naeme ban Bremkappers, en verladen de magbe gheenſins niet / maer worden voor ght ſonder ghehouden Dan de opzechte Kappers ; ende gjebern’t herte kracht/ ende breken Den fleet. Daerom zijn ſy Bedrogen, ſeydt Lokel / die dele bloemen dꝛooghen / om door de felve Lan Beel beter tedoeodergdeben/ mepnende dat defen Brem, Daevofft Spartium deïettorrum, Diofcoridis magt heeten : want atis het waer / Dat de bloemen ende faedt ban Zpaenfchen Brem ome trent een viereudeel loots met Bonigh-water ingbenomen / doer dvergheven ende braecken/ als Dio ſtorides ſeydt / nochtans *t fetve fal altjde ſonder eenighe pine oft moepelijtkbept gheſt hie den min noch meer aiſmen met Radijs / Dijghen oft stie pleegh te doen ; ſeifs hoe groote menighte ban faedt Dat ghp Kedt. Dan deb oemen tn mogben niet veel ſie dens verdragen; maer Det facdt magt iangh gheſoden worden. Ende ban Dit faedt ſalmen von een oft troee tor Bier dꝛaghmen tſeffens ingheverr ; ende ban ge bloemen b, twer tot bijfdragmen toe; ende de Aapye menſchen anders niet dan den win oft wate daer fp in gheſoden zijn. N —— Defe faden oft bloenien alleen oft met Honigh water oft Dee ghedrzoncken / Drijven vette vochtigheden upt / fe wet van onder / áls doos Wet ſweeten; matt om te boen braecken / ende daer door de ghefwallen milte te bevklepnen ende te ghenelen / falmen den Boz nigh-asijn/ oft Rooſen · azn / daer De Bloemen oft faden in ghez Wepektzijn/ dickwils lauw ghebruncken? ’ felbe falmen oock mos ghen ing heben teghen be lendenfucht ende allerlep fercijn. Mant / als ſommighe ſegghen / die Brem-facdt oft de Bloemen Heet bezicht / derf uiet fotghen boor het fercijn Der boeten. Maer omt De waters fucht te ghenefert/is’t beft Darmen Brem ſaedt ſtoot / ende met wits ten wijn te drincken gheeft/ te weten een bievendeel loors tfeffens. T felve laedt is oock gaedt ghebruyekt De pzouwen Die langhen tidt met eenighen vloedt ghequelt zyn gheweeſt: want het maecktſe fupber / ende Daer nae ſtopt het den vlscdt. Defelbe bloemen ende faden gheſtaoten / ende ghemenght met Koofen-Boniat ende met weerke epeven /verrnighen De darmen ende nieren) doen ghemackelick piffen/ ende breken den ſteen ſoo wet in de blaſe alg in de nictten. De tacken ende bladeren van allerlep Brꝛem betsonen oock aile be voorſeyde krachten / nae’t vptwijfen ban haeren bitteren ſmaeck: Want de ionghe fpupten ban Brem abeftogten / ende dar fap upi⸗ ghedoutwt / oft De ſelbe ryskens in water gheweyckt / gheſtooten / ende ’t fap Daer upt gheperft / endeeen kleyn kroesken nuchteren Daer af inghedrontken / is goet teghen Be ghebzeken ban De keelef _ ende oock teghende heupgichte ende allerlex ſſercijn / ende tedenz ftcht; om Dat het kracht heeft ont alle bochtigheden upt’t dienfte ded ste haelen. Zommigte heblenfe hever in Zeewater te wencken / ende de ghene die de Door fepde ghebreken hebben; met eers kliſterie inte gieten want fp faegben bloedigh fchrapfel upt de Darmen. : ( ë Elie de Hoorfepde krachten Gebben De wateren/ Olien endetrtr, tien Die —S—— bladeren ende wiſſen ban prend — maeckt worden. Van bupten des lichaems heeft den Srem oock groote kratht: oant De bloemen oft ionghe ſprupten gheſtooten / ende opohe lepot/ helpen de ghene Bie ban De ſlanghen ghebeten zijn, De ſelve met eenigh vet oft (meer vermenght / ende opghelepdt / verdryven alle geſwillen / ende verſachten den weedom in de knien. Defelve kracht heeft de Olie daer de ſe bloemen eenen thdt langh in getwepekt sn > Die oack feer nut is teghen alle koude gicht ende Heercijn, — p ban Brem 3e0 Er _@m ve lupfen te doen fletben / ffeijekt u huyt met fa alleen/oft met @lie ban onvijpe Oliven / oft met Ohe van M faedt met Dit fap bermenabt. , Sommighe belighen De wiffen ban Brem! om Daer beſſemen ban te maecken: andere maecken daer voeden ban; oft gebrupekenfe om Den Wijngaert mede te binder. el L … Gen Sjem wordt ooch gheweyckt ende berepdt als Vennep Ende Daer wozden tauwen boor De fchepen ban ghemaecktsende daer woꝛdt een ftoffe ban gheweven Carmignoloin Ita lien ghenoemt/daer — ſu facken ban maechen j ‚ 5 een De bloemen ban Biem zijnde Bien feer aengenaem: daerom — plantmen den Brem in Ftalienomtrent de Biekorben. Ber A Be ſtruycken ende De tacken ban Bzem Dienen ín Italien om de Gelepfe ende andere fchotelen cen geele bewe te doen Arijghen: iae fender Die en konnen fp De felbe gheen goudtverwe gheven: maer de forte ban Bꝛem / die Berwoblseme oft Acher- Brent he tae wel de be / al Capitet it bo De Bzem⸗ KRapen ban alle De ban Beem worden te ende beel vepfene ban de Aichi ende kont Ì : Sep gheſocht: ende ſy trecken de teere ions spe feheuten met de wortel oft eiRape ban Den Brem: Die fj Daer af / door be kracht - Den fleen. Andere plegen Ä te fliobe ouailieeroere ín p in een diſtilleer pot doen / ende trecken Des viers / een Olie bie ſeer goedt is teg t ſap upt de verſche — — het dick ende vet worde: oft ſtellenꝰt alfa in De Donne ct dat het quaemer is om —— hel tsk pe ingben D: fupberrende verd; Biem- Hape. mafen aenſicht ende licbaem/ daer op an’t Het fefte Deel. LIKE II CAPITEL à Van Acker-Brém: a 5* Gheflachten. je * van Achker · Brem zijn drijerhande: Ben Ghemepnen Acher-5 * —— Ne wat foon atd het derde is heel klepn / dhde eed. te, 2. De eerfte ſoorte Ban Acker-Brem ig * Fri blaberen langhs de tacksken& hefet / dan de vooꝛbeſchꝛeven Bremmen: dan fp ig leeg her dan die; ende * —— op/maer huckt nederwaerts / ende depuft bea grom aen de ſyden. Derijskens zijn oock Bi — oen / upt een kleyn houtachtigh ſtruycks⸗ ——— rondom b eedt met veele groene att Die bretder eride lar u dan dië epe ‘Ghemepnen Diem. Omtrent dE tfoppen ban Defe rskens komen. veele: bleemen vpoort/ —— geel / —— die van —— —— rien Bzem: daer nat vol⸗ ghen vork auwſiens oft ‘facdt-hupskens / miet Bra — — als De Hoorgaende) Lig houta — — J Ni 7 — vz — rot NS en jd * bel k Se OS 6 So SO HA Nye ‚ SWER: A 9 VIR h NW —R * VALS vi Nh NMS 8 — NVVE * — — — SSN ‚kf 2. — — (onb lan —— aer Clufiud van ft A asbak ende — dan — gaende en ín de rechte Den oft ig ſonder knoopen / eenen vingher kje ee — —— ⸗ — ſelvben boten ín veele eplende z —— ãers ghewijs voort/ kitridge Boorbes ſchreven zen — lich — ——— ban fe oock niet recht op en waft / — hioft liggende: de ſteelkens van breedt alg veſſekens zijn / ende Be ghe⸗ — dje bladeren ſchijnen te — upt pr l — Rene ez daer nae oft platte ge ran par — ende andere/ Jak Bet tfoy toe / ſonder eenighe Het feven-en-twintighfte Boeck. 1193 EA mderey oft Grooten Acker aen. haten base. bat Dele keus dit ghewas boor bladeren ende — te Nen Dopperfte Ban deſe bladfahe ſteellens komen bloemkens voort/als die Ban Ghemennen Brems Klepner; ende Daer nae Volghen dierghelicke hi met faedt/maer oock Rlepner. De wortel ig D q Place. 1, De eerfie foorte van Acker: ín Hoogh ende a gbc’ — 1196 ghebouwt landt ; fomtijdtg oock in vochtighe oft ſcha⸗ buwarhtighe pléetfen ; ſomtydts in boſſchen Ende aen de gheberahten ende hoogte landen. Fn Italien ig fp oock ghemepn ghenoegh. 5 > 2, Deander foorte ban Acker⸗ Bꝛem is Han Cluſius in Dpaegnien/tè weten in't landtfchap ban Murcia /be⸗ fijden Be weghen groeypende ghtvonden. 3. De derde A eeghfte foorte waſt oock in de vochtighe plaetfen ende ackers van Duptfchlande ende Kanguedork. < Tijd. 1, Den eerften Atker-MDiem bloept hier te Yande in Hoymaendt ende Ooógftmaêndt; ende dan wordt Be ban ſommighe gheplutkt ende afghelneden/ om in de verwerijen te ghebruycken · Ee 2. Detweede fonte bloept in Dpaeguien in den Meert / alg ben felven Cluſius betupght. 3. De derde (oorte bloeyt met de eerfte/oft Wat lacter. € Naem. 1, Deeerfte foogte van Dele Ackier- Bremmen Wordt van veele in Hatijn Flos tinêtorius gheheeten : maer men foude haer beter Genuſta tinctoria noemen. Fn onfe tael heet (pWcher-Brem/ende tot onderfchept Lan de ander Ghemepnen Achker Brem: ende daer Ban is't dat Plinius bermaent /fegahende in't 18. capitel ban fijn 16. boerkf datmen eenen Brem Vindt / Die bequaem ig omde kleederen Daer mede te Verwen. De Hooghdupt⸗ Echen noemente Ferbblumen ende Heydenſchmuck; De Ita⸗ Traenen/ indien ich’t wel hebbe / Cereria, Braglia ende Cofaria , foo IRatthiolus in ’ capitel bande Lpfimachia oft We⸗ > perick fchrüft. Ant Enghelſch heetfe Dieweed. _ 2, De ander foogte Van Weker-MBrem Wordt in Spae⸗ gnien Scoba ghenoemt ; ende magh ín onfe tael Grooten Acher-Bzem ghenoemt Worden. 5 — 3. We derde oorte wordt Van ſommighe Genifta humi- lis, at ig Leeghen Brem / oft eyghentlijtſi Weegen Acker- Brem aheheeten; in t Hooghduptſch Erdtpfriemen ; alg pfimen Geniftaterreftris oft Chamzgenifta ſeyde. € Aerd, Kracht ende Werckinghe. Den eerften. Acker Bzemis ban bitteren Cmaeck ben Shemepnen Dem ghelijck; ende daerom oock Warm ende droogh Lan natu⸗ ren tot ín den tweeden graed : voorts van alle andere Erachten ende werckinghen fchijnt hy den ſelven heel ghe⸗ lijck te welen : “Dan-hp'wordt om fijn bloemens utile ghepluckt, ende ín De verwerijen ghebruyckt / om de klee⸗ Beren geel te Verwen / alg boorlepdt is. 5 BIEV OEGHSEL. Seerſte ende ghemepne foorte ban Atker · Vzem waſt deel in rears te sed 5 ende berciert Daer DE beemden mer de menighte ban haer tortskens ende geele blinckende bloemen: in Dpaegnien en waſt fp niet / fepdt Clufiug / maer Heet in tien; Baerfe Fefto verag heet. Baer bladeren zjn Die ban Wildt Blas ghelijcker dan de ghemen⸗ ne Biembladeren. Ban den felven Lobel twuffelt / offe De Lutea Plinit foude moghen wefens ende heetfe Vulgi Geniftella infetoria ; in't Enghelſch Dieweed ende Woodwaren; ende ſeydt Datfe Tra⸗ Bus qualijek boo, De Ferula aengheſien heeft. Fn Duptfchlandt tſe oock Gelbferbblumen ; in Italien Scopa ende Fior de tsntori ; in ꝛantkrhck Herbe à iaunir , ende Fleur à teindre. Miſſchien dat Creſtentius met fine Scopaoatk ditoft Diergeljek gewas verſtaet. Degroote faorte heet den ſelben Lobel Anderen Acker-Brem,ín’t Latijn Gemftella infetoria, oft Geniftella tin&toria Clufii: Dan Cluz fis ſelve noemtſe in't Latin Genifta tinctoria Hifpanica. Ene deſen Bꝛem is ſeer beljaer om fien. Maer ter wijlen bat hp bloept/ bindtmen Daer geh foatte ban Bzem Rape onder, die Clu⸗ — — — noemt / in’t Spaenſth Lerua tora : ‚De oft Klepne foo: foorte daer ban (noemt. (Kleyn ghevedert Brem , tn °t Tatn Gemftella montana, oft Genifta graminea montana, anders Geniſta angulofa Cordi, Chamafpartium Tragi: € mæ⸗ geniſta ſecunda: ende fp heet pock anders Geniſta ſagittalis, om datſe ut ſpreyt bladers van andérhalbe palme langh / veders· ghewos ghelick de veders aen eenen pit / lid ij giel enkle Be ripe le alg 3 ber ſoorte ban De luſius : ‘Andergh — 5* ſpaenſeh Kleyn. ghenoemt Shamegenitta peregrina Ien groept nauw s palme hoogt; maer is feet ftockac 1 muet Blanes bie rn EChamelea niet {Boch abelófvigh/ rondom- een wepnigd uptgbefneden/ ghekronckelt ende flijfac Leen unpt Den anderen komende: upt het ribbeken van t bladt / Ndts toer oft Dip tſamen uptlpupten / foo fwitt Dit ribbenen ven Weſt Enghelandt / fepdt Lobel; _ alsaen … tijn Geniftella pinnata altera Hifpanica. — 3 Cruyde-Boeck Rembert Dodonæi. weynigh / ende verandert in cen tack gken; ghemerrkt Dat het ghe⸗ heel ghewas bladerachtighis : aen bet upterfie van deſe bladeren groepen bijf oft fes oft meet bloemen bp ern gheboegbt/upt hapr⸗ achtigte hu pgkens / die batt de Geinftella gelijck / maer klepners ende gheheel goudtgeel: dan De tweede onderſte bladerkens ban die bloemen zin befet. met een groſe wolatbrigbepdt. Ap bloepe in eert in ’tRitk Han nie op ongtebouwde plästfen. Hier bp boort een ander foorte van Biepucn Acher Zrem / van Ciuys boo? De twee Poorgaende foorten Gefshreben Eerten Leeghen Brems epdt Clufiug oft Chamagenilta prima , lEpbt ——— de er beete vjskens, die tondr zóh/ taep/ gheſtteext groen én pam oft meer langty / iu ettélijcke tackskens berdeplt: daer gen maffen bladerkens ee / Dip oft meer bpreen npt tén kretihelken, de blz deren Han Shemeynen hierl hen Brem gheljtkende / met eenen verheven rugghe / ende bynae ghevouten / ondergr sei hes a ber groen / wat-hitterachtigh ban fmaeck: daer t De bloemen eenoft twee bp een/ geel vierbladigh úbän De miepne 2Stem- bloemen / op ſommighe GE êtraft niet beef elberg heel wel riechenderdactuac bolghen platte yauwen / tupot inhoudende klep geelachtigh faeöt/ als vat van De ghellschten ban Eptifus. De wortel is hardi / hont igh / Wat gheve felt: Dent de rye⸗ kens urhahen oock hieyne ſaſelinghen in der gerden Wein waſt in Hongarhen ende Oottenrijcks „ende heet Daer Gelbe. Klee, Dac - ig Geele Klaveren : in de hoben waft fp. grooter. ende weeldigher. Noch vande-krachten. oo van krachten als ban boogbbe gaet den ghemepnen Brem deſen Acker · Biem te Boven, hoe wel op ín alle fijn Deelen oock bieter ban, marck ie. “© crupot felbe noch bereft zijnde gheſoden / ende Dat water: ghed ontken / (tapt het braec⸗ Kken / ende alle buyckldopen ende Gheneeft De ghene die ban langen ghebeten zijn. °C facot gheſtooten / is De maghe nut / ende g bet tufpen: ° tfelbe in den neuſe gheſteken /ftelpe het bloet : met olie op De huyt gheſtreken / doet fweeten. De bloemen worden in fout bewaert als De ghemeprie Bꝛem kappers. / Be koepen / biede Rape ban den Dpaenfchen Acker-Brem — eten/ worden ritligh ende lufiigg-om beſpronghen te worden/ ats De lanùrlieben ban Spaegnien gelooven. 4 HETIICAPËTED Van Heefterachtigh Spartum. ‘Gheflachten: & chatten. an Dpattum oft Spartium ijn —— + het eerfte is een heeſter; ende paer fu: len wp teghenwoordigh Han ſpreken: Getander ie cen rrupdt ; ende dat befchuijben Wprn't Volgende Capitel. root heefterachtigh Spartum. — — Ge —— —* * ike NE Sk en es, 4 F túck Het fefte Deel. — Leeſterachtigh Gopartuw. Ghedaente. ef 5 — fg ban r — ket ck: want Die zijn epen afne, he? Het feven-en-twintighfte Boeck. 119 men enbe laden ban het Spartum omtrent een vierenderl Toots (waer ave be met Bontgiwater / boen obers gheven ende met ghe welt / en Rieg- Ecupbt/ doch fonder ſorghe oft achterbenchen. ſaedt alleen —*2 maeckt ben bupek werck ende tijdheng in / Ede Dan't fap daer upt gebouwt oft ft obeper ft ven eeh klepn keoegken bol ’gmoze — —— winancie / at is Loil nen oe Dj hebben. — magbe Ken 5 in —— Fpupten Water rd een bilt fterie in de Darmen/om de ſtiatita / dat 8 De, te t is be heupgit ghenefen;ende foo inghegoten zijnde ad fp Beele dicke fijmerighe bloedighe onfupberdeben upt den hf be. BIJVOEGHSEL. te ban Hteſter D ee — — EEE ——— ET mene Ga a Groote Fifpaaieum genoemt, bie for PE Se — een mang wordt; t enb Den: ende ſultks is bie Kobel Sparoum fecundum farce alboClufii noemt ; in't — ——— Taicſt⸗ oft Hiniefta ; iu onfe tael Welricckende Brem van Damas mer —— bloemen, oft Twetde Brem met witte bloemen. Dan De htepne ende gbes rij ee Cluſius Spartium —2* Hifpanicum: Kobel heetſe Spartium Hifpanicum altérum fore lateo Clufii, oft Spartum * Mutoni, Ende Defe beeft diche fteelén ende met haeſt afballende bladeren / ende Babes geele bloemen bie ban Geele te —— — — dg Kl a o icofum iun= ——— * ————— (onder bladeren : — deſe en is anders niet — er — — en — + atome ——— fpinofum oock bes even woꝛd 8 5 img montanum ede * p bt —— Fabiu ende is ten ⸗ — aaa bag meae — keelen verdepit / | vernederden ng maeckende. Befteelen zt ji , Wiechen A — is en heh derkens / öft nend get le bloemen/ betoont / D een 0 ig ba zate HET IV. CÁPITEL, Van Bicfachrtigh Spartum. Ghedaente. N wan Sparwum eri is, Demen nas rea en gheeft / ſomtudts — 1198 Set cruydt Spartum De wortelen zijn velelachtich 1 gerblijdende: De welcke leer haeſt ende lichtelijck boort: i waft bit erupot veel groo: ende weeldigher dan het gemepnlijck pleeg} te weſen / en verlſchepdent van Den grondt daer “et waft/oft nae den aerdt Han de Tocht daer het onder ís. g baetſe. Dit truydt Spartum waft in Beele plactfen Han Dpaegnien/ alg Cluſius betuyght; maer nochtans meeſt ende oBervloedighfte van Granaden tot de ſtadt xwinters ende ‘Somers vlechten Crùydt-Boeck Rembekti Dodonzi. Ander ſoorte Gant crurdt Copaxtuy, — — — en —— — — — * En — — Sparrum truydt belehreven hebbe ij met Get Sparrum van _ Plinius ende van de ouders heel geoote ghjelijekeniffe Gebs en ddie de nd vene per Ben keien 15 Kil ben/ iae anderg niet dan Delve en k efen. … q Aerd ‚Kracht ende Werckinghe. Dele 2Biefachtighe kozven/ende anderemanden endefraepe Werrken vante : waer toe Plinius oock fepdtdat het Spartum — in fijne tüden bienftelijtk was. Murtia toe: welck een groot ende langh reck van ⸗ Wits BEEEVSOEEG HSS BEE ——— guien ís. et gn jg ereen kt en é ventanun UCB argue 2 “Ban daer W — — t weeldiger voort. DE dighe foorte van Spartum het erupdt sin, har € Naem. twee foopten ban ctupden noemen Wp € eerft befelieben : Daerom fullen. wp biet bp (REL crupdt Spartum oft Siefachtigh partum ; int _ Behe no Te Dan PRO OGAE enke (On Latijn Sparum, Sparum herba, oft Sparvum iuncifolium: mere pp Sparrum. Pliai primam oft Spark herbe: Want ſy komen leer wel overeen met de beſchryvinghe oeate beletsel bitrchehht ende groen Baneet acher? $ van het truydt dpartum daer Plinius ban bermaent mt oer hoogt, eerft breentachtigh ( ende aen Veen fjde gedfachtia if, Ban fyn 19, boeck / ———— deer nae ineen ghett vonde Bieſen bacot Daer af fchrijvende: Dit truydt ſeydt hp/Waft van Lelfs/ — eh erva meneren endeen kan niet ghefaept oft gheplant Wogden, Ende ig fit. Euffeben def bladeren balmen / wat Lat een loorte Yan Bieſen / Die op grondt —— — fen Det oen Fi CPE Waft / endeeen miswas oft ontrundt van der gerden is: Sragt ende daer nae bolgten lanatworpi — fader / al Bieb fulcks oock / dat het alleenlijtk maer ineen landt gevon Bras. De wortelen sti befe ende / ende ſrer ben Wordt ; ende Daer het waſt / daer en kan noch en Wil . fijd-s —— park. pede Fn Africken waft het oock — — 5* A Dan Bit/ Baer ick nu ban, fpreeck / waft in een deel ve s maer Dat is Elepn ende nergens —5* paegnien tCarthagena / ende daer b abe Gebeeht et gant bergen. act banamattienbe landt. É ed — — hug rearvaffen vide bedden : de ele lieht: lelfs chen Daer ſchoenen ende andere kleede⸗ xeri voor de Ban ; Dan Hoor voedſel van de beeften “én iſſer nief goets aen/ten Waer alleen de fonaheeiude teere tloppekens / eer {p hardt ghemorden zón. Iedere gen genoeghlaem betoonen / dat Dele crupden/ bie Wz Hoor omtren L en Dat oock fn ſtede v andt⸗ mac ftede ban brandt-hout ende waft in Spaegnien endeb rtaria reydt is als Blas / An die fp Al HE tl len verbe e liaenſehen 25zem/ varen his het Spartus ——— ae, 0 afch Efparto. » — of tin Epho Hifpânica, Lobel chers beemaerie LDD wat kiepnee te wefen? 2. Tweede Biefáchtsh Sparum ; int Ze tÔn Spartum herba (eeundum, biscpt ngoege dan het voogactnn, Ee Het fefte Dect: ende ig teerer ende onbequaemer om te blichten-: meerdient alleen em De matvaffen te bullen Diemen onder de bedden lepdt;De Weiche tp hier te tande met ſtroo pleghen te bullen: want de biefachtighe Bladeren zjn beel dapper ende fachter: ende De rietplupme is ko:t/ in ten belleken oft looffen befloten/ ſulck alfmen aen De arciften tude andere bloemen fiet. Deſe foorte heet in Dpaegnien Albardin, om dat fp De fadels / albardas genoemt / daer mede bulten. Tobtl uoemtfe S partum Plinii & Clun alterum in t Latin; Derde Biefachugh Spartum, oft Spartum van de Noordíche Zee, hier te lande Heim gebeeten oft Halm, waft in De Reebergen oft Bupnen ban Dranchrgek/ Vlaenderen/ Keelandt ende Wollandt. Cluſius noemt het S partum herba tertium oft Sparrum Oceanicum: ende bit is Decerfte Spaenſche foorte niet feer ongheljck / maer beel groo⸗ ter ende fiGber oft hacder / ende foo fcherp Dat het de beenen bart De gene Die daer boorbp gaen ſteeckt ende moepelick valt. De aert bau de bloemen ig bijnae als een Kogghen acre. Men pleegt die ghewas met groote neerftigheptende oplicht in Hollandt ende Zee⸗ landt te planten/ op plactfen Die lichtelijck ban de Zeebaren bez fchadicht worden: bant de berte ende wijt boortkruppende wor telen pleghen het zant bp eert te houder / erde beletten Dat her bart ben Windt niet wegh ghedreven en Wordt) ende oock miet Het eerſte Zeewater niet afghe ſpoelt en Wordt: want ſonder Defen Belm fouz Ben de Pupnen ieegh worden / ende het faeplandt foude met ſandt bedeckt ende bevmagert Warden, Dodoneus heeft Dat baar den Carcx ban De ouders ghehouden / als in’t bwj eed 786. bladt hzteder ban hem berelaert is. Lobel noemt het S partum van defen lande, ín Bollandt ende Rent Helm ghtnoemt ; Spartum no— ftras ende Spartum tertium Clufii in’t Latyn. 4. Vierde Bicfach- tigh Spartum, int Latin Spartuin herba quartum „ig den booze gaenden Belm heel ghelyck; ende voert oock den felben naem: dan De bloem-aere is kortersende en gelekt de Kogghen acre niet / maer De aert ban de Phalaris oft Canarie-faedt, Wet wordt oock tot den felben epnde gheplant ende verſet. Label noemt het Ander S parvum van defenlande; in't Zatijh Spaftum noftras alterum. s. Vijfde Biefachtigh Spartum,in’t Latijn Spartum herba qtintum, beeft bla⸗ bereneenen voet langh / ſmal / groen / veel in t ghetal / eerſt plat als —— — ren aen : daer rufen — dunne halmen / niet ride eren de blader ven uptwaffende/ een Draghende Geel Ban De voorgaende ver⸗ ——* ef Embe niet meet Dân paft bier langbtworpighe koren: Boards teen lang bebeeken epmbight, tn noch mfee Dan; eee nen a Dn De Ce : a ; ban. nfche. aft deel —— van @oftenvick ende Bungarden / Ghévedert Sparthm-trüyde van Ooftenrijcks “Het feven-en-twintighfte Boeck. 1199 langhs ben Danauw/ feer berte ban De Hee oft zandighe gronden. Dsetom noemtfe Chul 5 parrum Auftnacum pennavum. Lobel vermatut ban een ander foorte ban Belms De welcke fchoone bladers beeft / breeder Dan die ban de Tere, oft van't gbeftreept Gras, bleeckgroen. Een ander foorte ban Welm; fepdt Den ſelden Lobel, ie beel klep⸗ net/ omtrent een ſpanue oft neghen oft tien Bupmen hoogh / met biefachtigbe dorre bladerkens ende woelen. We aeren zijn alg Die ban Gras lengbworpigh en Pun. . Een dooznachtighe mede-faorte Bier ban heet Spartum herba fpinofum; bie nochtans gheen heefter cn is. @nder de ghelachten ban Gras zunder oock ſommighe met dors re ende ftijbe bladeren/ beguatmom daer korfkens vante vlichz ten: fuicks als ís bet Bit ſen · Stas dat Dodoneus oock wao; een foorte ban Spartum-cruydt houdt. Daerom de ghene die Daer meer Ban begeeren te Weten / die moghen De beſchryvinght van Gee Gras ende van de Biefen tafr banbet Wiefc-graslefen ‚De welcke Bozen vanous upt Lobel ude andere wt langty verhaelt zjn. HET Vv. CAPITEL. Van Tamarifch-boom. Gheflachten. D En Tamatifch-boom ig een kleyn boomtken oft hee- ſterken/ omtrent een mans lenghde hoogt waſſende / met houtathtighe/ maer nochtans niet dicke ſtruycken; upt de welche veele ryskens ende fgb-tackskens (pyupten: daer aen groepen feer Deele klepne afchserWighe blader: Rens / langbworpigh ende rondt Bammnaechtel/Dun/ eude metfommige Dweerfe ende Ainune ftreephens oft kerfkens gan bupten hefet / ende daerom vupg oft kantig tt aentaften/nochtans gheenfins ghedepit oft gefneden. De bloemen zijn molachtigh ef: wolachtigt Wit oft upt den witten peetfchachtigh dan verwe/ mer groote menighte be tfopkeng Ban de dunne tachskeng befetrende: ende «ld íp bergaen/ foo volgt Daer wolachtigh Laedt / Dat met Ben windt wegh frupft alg de Cattekeng van De Wilgen; te weten alg dat rijp is ende alg de hupskeng/daer Dat 1 beftoten fs/open gaen. We wortel is houtachtigh gheljck die Van meer andere heefteren/ herwaerts ende derwaerts verlprepdt. 1200 Eey bloexende kacks kens Gay CTamaris. Vefanderinghe. Somtijdts ie het hout ban ben Tar mariſch· boom (eer. hardt ende ſterck / ais dat ban den Fier ende ban meer andere groote boomen; ende ſultks magh tofcorides Cammen ge Pen bucht voort nt Kornet too bic ene (un honghen daf fp be (rive ter aproenwaer ghewucht deden bupgheus S/A € Pia Ren Oeh aante -haom/ te Wez ten die Klepn ende decals blift/ waſt a: anten ban de loopende | mi; ende, op plactten tidte onder ’ water liggen / ende dacr Hen Borst o 5 gocf omtrent DE weelèn:ffnetrervendé fas meeftendeel in ſteenachtighen df chtigen grondt : Want hp bemindt de Vochteactde% Daer veel lavel ende fteen is, Ben vindt hen BEE in Boogiduptichtandt ende inde Landen die daer aenkpalen/eitin Ftalien/ Spaegnien/ felfg oock in Grieckenihuibt. Wan ben Grooten Tama zifeh-boom wat in Dppienende in Egppten; ende oock in een eplandt omtrent Arpbien/dat Cplos heet/ als Theo⸗ phraſtus beturghr. Endet ergelijche Camarifcij-boomen eft Ben Baorfepden Befloutus in Egeyten fien groepen — kanten ban dE loopende Wateren / op plaetſen Die lomtijdts bocht zijn ende onder 't Water ligghen: ſom⸗ tijdts se hiſe oock ghevponden op Geel dorre ende drooge plaetſen / daer gantſch gheen ander ghehoomte en Wies. € Naem. mit heeftevacptigh oft bogmachtigh ghewas de in't Latijn Tamarix ghêgeeten / oft Myrica , mm de Apo⸗ telen Tamarifcus, Ban Oetabrus Horatianus Marica; in't Grietks Myiiee Murúuysún pre tael Tamarifsfj-aoomisin't Hooghdupt ch Damgriſehen holt⸗ ende; Portz; iu t Fran⸗ tops Tamaris ; (B Plaltden(cig Tamarigo , ur t Spãentch Tamaigpira ende Témaris 5 (A 't Engyeilep Tamerift zint „sene Tamatyſſt. — Cruydt· Boeck Remberti Dodonæi. De Ghemeyne ende Kleyne ſoorte van Dit ghewas / bie weecne ende teere tijfen heeft / oft / als Dioſtorides ſeydt / de ghene die in Grieckenlandt ende in Italien waſt / wordt Pau fotumige boor den Wilden Tamarifch-keom gehou⸗ Ben/ende Myrica filueRtris in’tJLatún/ oft Mytice agria Mu- elen dypla twe Griechg ban den [elven Dioſtorides geyeeten. Pe ander groote ſoorte van Tamarilt · hboom / die Gert ende vaſt hout heeft/ als dat van den Sier oft eenigh an⸗ per ſterrk gheboomte/ ende in Syrien / Egypten ende Ara⸗ bien groeyt / is van Den ſelven Diolcorides Tammen Tamariſch· boom genoemt gew eeſt / in? Griecks Mytice hemeros Muetun ftepos, Dat is in ’% Latijn Myrica ſatiua g Myrica . vrbana. Ende De vruchten oft neten van defen Grooten Tamariſch· booin Worden iu Egppten Cherma. fel gheheeten / als den ſelpen Bellonius betupght, € Aerd, Krachtende Werckinghe. Dent Camarifeg- boom is afvaghende / reynigende en De boor (nijdende van Krachten/fouder eenighe merckelucke verdrooginghe: ha Beeft vorn eenige tfamentrechtnge Daer bp : ende om dele boorlepde epgentheden is hp een Leer krachtige ende ſon⸗ perlinghe medicine oft baete tegen De Harde ende verſtoyte milte/ in azijn oft wiu gheloden / ende ghedronchen / te Weten foo Wel De wotel oft bladeren/als De wpterfte rigs Kens ende tackskens / loo Galenus dact van chaise, De bladeren ende tonge ſc heutkens Lan den Tamarifeh- boom Gebben fulcken kracht om de verharde milte te gene⸗ fen ende de verſtopte te openen/alsDiofcortdes vermaent / dat De lelve int wijn gheloden ende ghedroneken/ de Milte gantſch verteeren/ werh nemen ende doen verdwijnen, Den Wijn/ daer de bladeren ende tonge ſc heutkens bat den Camarifc-hoom im gheloden zjn / Warm in den mondt ghehouden/ende daer mede geſpoelt / Dient Leer om den tandtſweer te gheueſen oft-teverfoeten,;— > > De ſelve bladeren van Tanigriſch⸗ boom gefoden ſtop⸗ gen den vloedt ende maendtſtonden van de prouwen / alg be brouwen fut Bat wart Water fitten endẽ haer baden. "E felipe waterfBaer de bladeren endeiengbe (cheutkeng Ban Tamariſeh in ge ſoden zun / herdrift oock ende doodet ne Neten ende Luplen / alfmeu Het lit haem eude de plaet⸗ feri/daer de Peten ende Luplen zyjn / daer mede waſſchet. Afſthen Lan Be ghebrande tatkskens ende bladeren van den Tamariſch⸗ vᷣoom is feer berde vogende ban aerdt/ ende oock ftevckelijck afvaghende Kan krachten; doch een weynighsken tlamentrechende. — De vruchten oft notkens Lan Hen Grooten Tama⸗ rifeh-koom zijn tamelijchen zlamentreckende van aerdt: invoegen dat ſy de onvijpe ehDE wraughe Galnoten heel gelijck ſchjnen —* fondert alleen / dat de Gal⸗ noten merckeljcker wzangh ban ſmaeck zjn want de @Eamarife;-noten zijn ongieljels van gheftatteniffe/ende haer ftoffe is ghemenght met ven gtoote ende menigh⸗ vuldighe fjnighept ende dunnigheyt ban deelen /enderen af vaghende ende Kien kracht; de welcke in be Galnoten niet en fg / als Galenus ſchzft. De vruchten Ban og hl ret ld | Dioſcoꝛides/ Worden nuttelijtk ende bequaemelijck ghe⸗ bruyckt ín ſtede van de Galnoten / teghen de ghebzeken ban de ooghen ende van den mondt. Dp zin oock (eer goet gebrupekt Be ghene die bloet ſpouwen / ende de vzou⸗ wen Die haer maendtftonden te obervloedigh hebben; Ban ghelijcken oock de g die Hen loop deg buytlis hebben/ bie met de geelfucht ghequelt zijn / oft die tande Pha⸗ langien/ Spinnekopven/oft ban eenighe andere fenijnige dieven ghebeten oft gheſte zin. Á een ileh-beom Wagt oock boor feer goedt ghehouden ín alle de voorſeyde gebreken; ende — oock om alle bloetgangh ende buycks te elpen. fe en — — „Det fg oock den miltſluchtighen ſeer gordt/ dat — Drinctten upt koppen en) — Ta mariſeh yout ghemaeckt. J — BIIVOEGHSEL Ië alle deſe landen is Dit ghewas welbekent ende veel gheacht dan Lhet ig meeſtendeel wildt ende en Kan in De hoven niee Wel gerden· in fonderhept De ſoorte Die in Cuptithlandt tyie Tamarifcus hept De ſoo Duytích TD vals obd por Dante k Germanicus heet / ende Franfche forte wordt daer bat e TamarifcusGallicus int Latin, akten Tamaris. Boots Dit tZa Rr ya (ilueftris geheeten — Bruca ende Daer naein’t Italiaenſch aex meeft Tamarice in't Franſch heet het Tamarifque ende Bruyere faunage; in't ae SÉ Het fefte Deel. duptích Birtzenberz eude Tamarifchenbaum ; in onfe tael Ta⸗ marisk , Tamarils-ende Tamarix-boom ; mact. meeft Tamarifch - boom; in't Spaenſth Tara) oft Tamaray ‚alg Elufiug fepdt; Die ootk twee foorten ban Tamarifch befchrijft. De eerfte noemt bp Eerften Wilden Tamarifch-boom, in't Latijn Myrica filueftris prima : ende Defe is meeftendeel heefterachtigh ; maer wordt fomtgdts eenen grooten hooghen beom / hebbende een vrouwe ſchoriſe acn Den ftam / ende aen De tacken een effen ende brunns achtigbe ſchorſſe; bladeren als Die ban den Cppres-boam/ oft als Die ban Be gheinepne Leeghe Bepde / Die Des Winters afbals len. Zp bloept Dipmacl 'siacrs ; eens inde Kente/ teng in den Bomer / ende ceno in Den Berfft : ende waft in Dpatgnien ende oock in Languedoch/ meeft bp De waterſtroomen / fomrijdte ooch verre ban Daer: Bp Fadil vindtmen foo groote boomen / dat eenen man met bepde fjn armen ghenoegh te doen heeft om tes nen ſtam ban de felbe ve ombatten. Lobel ſepdt / dat fp in't eps landt Zio bp Denetien oock foo groot Wordt ende foo dick ban ficupek als eenen Cuecappelboom: ende De Languedock (che ſoor⸗ te/ ſepot Den ſebben Lobel/ beeft De belieachtighe bruchten / Die in De fonne ghelepdt Daer nac apfpringten / ende haer felven omwrin⸗ gten ende verroeren / midts dat Daer eert wormkten in g / dat De brucht doorboort . Den anderen Wilden Tatderifch-boorh ; bau Liuũus Myrica filueftris fecanda geheeten / blüft altijdt klepu ende heeſterachiigh; mact heeft nechtans Dicker rofen oft wiſ⸗ feu / ende oock dichter ende Deeeder bladeren: ende gheeft alle iaer nieuwe fptupten pt / anderhalben boet hoog / groen ; De in éen aete / Van een palme oft halven Hoet langh / vergadert Pau twitte peerfachtighe bloemen) groter ban Dic ban De Voors gaende footte / oock ban vyf bladerkens ghemaecht: daer nae bolghen fanghworpighe fpitfche bupskens ; de wticke opengaens De facdt heroonen tu wolle ghtwordert. Ht be fijden ban de grootfte bladeren/ Die rondom deſe foaupeen groepen / komen ans Dere rackskeng boort / met klephe bladerkeng. Defen Tama: riſch kan De koude wel berdragen; ende walt veel in Ooſterurck op zandigtge plactfen/Die Swinters onder twater liggben;ende bloept Ban Mepaf ben heeten Omer Door : men Bindt hem oock aen Den Khhnſtroom / ende op beelt plaetfen ban Stalien —— lien. Boſper Alpinus noemt den pnen Tamarisk in't Latijn oock Tamarilcús fileftris,, Dat is Wilden Camaris; om bien banden grooten te cheyden / Die * ®e Tamariſcus domeſtica * — amaris ⸗ in — Atlé gheherten / waſt aer ſoo in dro als in ⸗ dà hoogt als tenen boom: maer matiok (Die in Egppten nerghens en t) feet ghelijck / Doet grooter erfde fmdllecs ende ſchonen beele groene hapzkens te wefen/ futcke alfmen irt ſommighe foostert Han Peerdefteert-crupdt ſiet ban de tachen afhanghende / altijdt groert. Bj draeght bruchten/ nief dicht bp een ffaenbe / groen / foo groot als Horen) bacst/ houtigb/ fonder keern/ ban gheftalteniffe be Galnoren ghe⸗ tjch/rommigbe iangh / ſemmighe kott/fommigbe rondt, fornunighe Vieedt / iommighe Dick! foiitntgde ſna. EAGER __Tamarifcus officinarum quatumdam, is deit Tarus oft Iben⸗ boom: Den welcken ín ommige Apoteken boor ben oprechten Cas marisk ghebrupckt plagt te wogdeit; doeh mer groote dwaliughe / als Bodoneug elders : tholijcke oft ſwaere vochtigeben : waerom dat oock beele mens i leken ghebreck gheguelt zyn / eten ende drintken —— — Kroefen Dic van ddr Bam peis en ua tensdecis n van Camarifeh-bout in ghe⸗ de Gun water in trochen oft goten ban Dar felbe bout ghemaecktsfeggende/nae’t fchriben ban Plinius dat de Berckens/die langben ihdt ban Dat water gedroncken hebben, ten Tactffen geen smilte meer en „ommige en achten Dit ſel⸗ we niet ; maer raden datmen De teere bladerkens ende tkens ffoot/ende tfap met Dijn De milt ſuchtighe men {ten ingbeeft. aldus befchzjft:- Het feven-en-tvvintighfte Boeck. tzót Tot Den ferven epnde gebrurpehen andere bet warrrsdaer de bloes men ende bladeren in gefeben zijn: tweick fp ooch feer mut Om De ghebicken bau De longeven/nteren ende De blaft/Die Ban vers pehepdt komen, te genefen: ende tſeibe water tenen tijdt langi —— —— tegen —— —— lanugh· vende en s: aide wel piſſen / ende ghene ——— ooch ben fer Cube wed. a p ieden De Drouwen Dit gewas beel binnens lichanne te ghebuipcktu: Want her maeckt Haer onvruchtbaer. * Water / Dart Be wortel von Tamaris met iangh Koſhn in ger fapen is/gheneeft be melaetfclhe/ ende andere/Die in de muite gebzecs Keldek zon/iae die De pocken hebben.: waer toe fommighe ber bout felbe meer pzuſen tar foo krachtig gouden ats het Pochtout/ oft gjetacum foude mogben efen: als wp bier Onder bzeeder bers … De uchten / dat is de Galtoten ft Chermafcl ban den-T ama tifch-boom/ piaghen in oude ihden feet veel geſocht ende berkortt te worden / om haer tſamentret kende kEacht/Die bier in Deel acne ghenaemer ende Den meuſchen attd meer acu is dan in De eg ige zen Galnoten felf; in fonderhepot omde geſwil⸗ afchen ban Eomariktb-voit abebrandt/ flopt de vroutoelijcke bloeben/met ben dranck ingenomensoft in De moeder gebaen: t felbe zeeven / qteheeft be werbrandeepde : ende woꝛdt nuttelhen ghedaen bp de ſalben blemen tegen de pocken bes tepbt. Tooghe daer ban ghemâctkt;dooder de Zupfen. Krachten van den Egypufchen Tamaritch-boöm. Fn Egppten ende Arabien/fepdt Profper Apinus/ wozdt deſen boom meeft gez cht / omt daer brandthout van te houwen / ende kolen ban te maecken;midte dat fp gheen ander brguaemer brandthout en heb⸗ ben / oft it ſuichen men konnen bekomen: ſy mattken upt bet felbe hout oock kroeſen ettoe backen / Baer fp De miltfuchtiabe upt gheben te eten ende te Drimeken / ghelijek wp ban onfen Wils Den Tamariſch bermaent hebben. e De brouwen ſieden De ſchorſſen batt Dit Hout ín Water, ende ghe⸗ brupeken Dat water om De maendtftonden te floppen : ende Daer ban maecken fp oock een badt / om in te fitten : ’rfelbe aflied fel fpupten fp oock in de moedet met ten elifterie. 3 N chen een affiedfel ban T andarifch-bout/ erfde gez pchen Dat gelickmen de wortel plectty; Om de poctter te Alenez fen: twelck fp be melaetfche / ſchorfte ende anderer die met pupftert ende jeeren gequelt zijn/ ingbeben: in ſghelhek oock de ſwaet moedi⸗ / melancholicke/ ende waterſuchtihe menfchen /ende Die met —— voi hej rde zhu / oft een verkilde / verharde oft te Be bladert alleen worden tot De verharde / verſtopte oft verkil⸗ De milte oock gebyupekt. ú Es AL tfelbe beemogljën De bytchten ooch : want die warden ghe⸗ Erupekt teghen tet bloedeipguwen ende maendtvtoeden Det our Wwen/chbe De te feer aenbepen oft — Zp mactken De loterenbde tanden oock bäft met het affiedfel ban De ſelve: twelck Den tandtſweer oock ſeer berſoet. Tegen de beginnende leepighept dêr xIVR ende tegen de zeeren aen den mondt / gelzuptken fp de ſelve ooch, Bet aſſchen van de ſchorſſen ende vruchten genteſt ooch alierlep zeeren Albitig eengdeeis bart den ghjeniepneit Tamariak gliefendt: maer maeft weber worden om te toônen/Dat den Sgppti⸗ ſchen bequacmer ié dan Den onfert : Doch in gebreke Van dien maghmen Den onfen ghebzuptken. HET VE CAÂPITÉL: a a Hede — — SGhellachten. ren De marhe ende in ſchickin⸗ ade ú Euwe noch verie ef — — oo —— — geleerden Wijtbermaerden Carolus lufiug / Die Wp hier niet ver fepndende den Leſer tot tghene dat boecken ín’ zins hotes haelen en fullen/ Ban de ſelve Ag t iangh geſchreven ef in't ghegeven heeft. Ghedaene. 1, De eerſte oft Ghjemepne Bepde te cen neet ende kleyn nochtaus houtachtigh ende heefter= achtigh gewas / ſelden een panne hoogh wordende / veele dunne rijskeng DOO, ende daer aen Leer Beele barbachtighe ende rouwachtige bladerkens / de bladeren van den oft Eppreg- boom niet feer onghelijck We blaemkeng zijn Klepn/ bleeck-roodt/ oft fchoon iof verz wigh/ fomtijdts ooch/ maer leer felden/ Wit; ende Wafferi tanghs ve rijgkeng/van Be middel tot aen het opperſte toe. De ie houtachtigh/ laughs den rich van Der aer⸗ den ende v 2, Datander ende tweede geflacht van Heyde is oort gen neer houtachtigh ftrupckshiëj hebbende (eer Deele dun⸗ ne teere vijgkeng ban der wortel ſpruvtende / niet een bꝛun⸗ ne oft fwarte roobtachtige ſchorſſe bedeckt / —— derhalven voet hoogh optt hietende oft langer/roudont DE waffen met bjfter hiepne cer dicigt bp een george bla Ziiit perheng, 1202 Cruydt-Boeck Remberti Dodonzi. “Su fte oft Shemerne Aerde). Keyde met ſmalle btaderee ns derkens / de bladeren van be ghemepnen Thijm van ghe⸗ daente niet ſeer ongheljck / maer Heel kleyner ende teerer. De bloemkeng waſſen beven aen d opperſte van de ris Kens / vöf / ſes oft meer bp een in een trosken / neerwaerts hanghende/ ban verwe bleeck peerſch/ dat ís ljfverwigh xdot / van maecklel langhworpigh / binnen hol / voor open/ ghelijckende een kleyn hol tonneken. De wortel is terr ⸗/ ruppende / tot veele plaetſen nieuwe rjskens ende ionge ſcheut kens — kan RS —— 3, Bet derde geflacht van Heyde is oock Wel leegh ende neev/maer heeft oock leer heel overvloedige houtachtighe rijskens / oock met feer kleyne bladerk maffen: mãer die zijn ſmaller ende are an maechfeldan de bladeren Ban de boorgaende fooyten. Debloemkens ko men aets-ghewig boort omtrent de tfoppen ban De rijde Keng/doch maer alleen aen Deen Lijde; ende zijn hlijd-root van Berwe/met ſwarte uptftekende draepheng vertiert. Plaete. 1,2, Soo wel de Goote ale de Ghemeyne oft Kleyne Heyde waſſen op dorre maghere onvruchtbae⸗ Wade en ende Helden/ ende in de r, De eerfie foorte heet epghentlijck heyde oft Ghe⸗ mepa Bender oft ooch Rinie Bender ReLadin Eds éa prior,” 2. De ander foorte maghmen Groote Heyde : m * we: ende heeft / De fteelen Het fefte Deel. noemen / om datleh ogher op ſchiet dan de eerfte ende ge⸗ mepne Derde; in't Latijn Erica altera. 3, Dederde ſoor⸗ te deet Erica tertia, Dat ig Derde Hepde / oft hepde wct Smalle bladeren. Aerd, Kracht ende Werckinghe. De gheflachten van Heyde zijn merchelijch droogh Lan naturen ; ende hebben een verteerende ende fchepdende oft ontdoende Bracht / eu⸗ pe konnen alle Borhtigheden ín Waegdonumen doen ver⸗ keeren ende vergaen : dan: men moet tot dien epnde ſoo wel de bloemen van dele Bepde/alg de bladeren ghebrzuyc⸗ * —* Galenus eagen mat et 8 beende — etfoppen ende De bloemen ban / Dio frorideg/ zijn Leer — — de beten ende ſteken ban de Slanghen ende dierghelijcke v e dieren. Den Honigh / die de Bien upt De Depde-bloemen verga⸗ deren / en ig miet goedt oft lieftijck ban ſmaeck / alg ben gez neun die ſy upt andere bloemen halen. De tacken Han de —— onderhepdt van de 100: te/ worden hedensdaeghs veel gheſocht om daer beſſeinen ban te ma [baermen De vloeren mede Beert ende rey⸗ night / ende oock kle — kladders om de klee⸗ —— ende andere Ding nen / fchrabben ende V en. atd AR) BIVOEGHSEL. D E gheflächten ban Hepde / die ban Cluſius ende anbere benef⸗ feng De voorverhaelde —— det / —* alle eenighe ghelijckeniſſe met malkanderen / foo’ ©: be boorbefchrcbene Kent/de andere fect lichtelijk te Kennen fat ed ban rot meets der voldoeninghe hebben wp De felde hier in’ t kort g gaders noch wat ban de naemen ende krachten Der noottöchfte om were is. Ih Ftalien bp Koomen 1 daer De De feet haogh ende — waſt / heet fp Erica ſcoparia, om date e bequaem is * —5 eſſemen ban te maecken. Den ven naem ban al ch Bruiete oft Briere ; beef — — ban bet oled 3 t — egt s in't Sn ela; it — — Weiro boor De Tetras ns Or amore ebben haer wgber hx daer mgr Been ee boei Heyde, vyt faftas ; Eobel tas soli, 0 meeft ín tweeen (t/ te weten in die mer bladeren ban hen lr marifch / ende in die met bladeren ban Coris / oft Van den Genes Berboom/meeft atte in Spaegnien ende Languedock / ſommight in — —— @oftenrijck ende elders waſſende. ———— bifanderlijck verhalen. Ghemeyne Heyde mét. bladeren van Häimarifch waſt fen in Spatgnien ende andere ; maer Bier te lande feex 5 ende is veel tüdts andertatben boet hoogh / meeſt leegher / inet une harde ek prei dp —— rijskens / ende veele groe⸗ t 8 ende aren biker toor Coris folio a mans gp bod: vand Age. nn Heyde — oft — —— is ts fe — nda, — maior jor flenbas — — ti ) waſt veel angeboch/belbenne Yangter Bladeren / ende pt — bloemen; Italien Erica ſcoparia maior & proccrior — ca — bladers van Genever Dan Lobel ned Dan Die bán de De —— ens bite Semen Berciett . Ee Groote e Heyde mer eert groene bloe en (int Latijn Erica Coris is folie —— maior flori⸗ es ss herbactik purpurantibus) ——— —— groo, ger breedachtige Biiprer wier tfamen. „Een ander. bioembens? bicycee bp cenjoft atrd-gez Wijs ä bloemkens is me raed BE va remote ideen Biet paf gan ap mt gar aijn Bi Oor oo qr, herbac —— Heyde F — in’t Zatijn Érica quinta Clufij sheet — — verſtowen peerfch: ma: — ——— hoogh met veele ryskens ———— a À ene labels ED een eyne e klepner — ongbetachte heerd Beel re te caf boe bieeblank oock rijs: Bierbladige bloemen/ Pdf F Het feven-en-tvvintighfte Boeck. 1203 —* ſchoon ng ij oft witte bloemen / als knobbeikens fe tn’t Engbelfch Sonall Heach ; in't Kern Erica Goce fol exta Clulij, oft Erica pumila calyculaco Ee flore. ne Ooftenrijckfche Heyde, in't Karim Erica feprima Clu(ij, fn Ooftenrgek Zinneck, ie eenen boet Hoogh / met verle ronde lige Spenbe vskens/ mbt Dunne tangbe blaberiens) vier bp een/ ende lerck⸗ peer ſche vierbladigte bloemen / vol ve: pe eum ſacdt. s Ander Kleyne Ooftenrijckfche Heyde, mt Katpu Enca Coris fo- io octaua, is nach —— oock ligahende / alrydt bier blaverkens tfamen ————— kleynt vitthoeckighe groene oft grasverwi⸗ b ——— Ever —— ts ved in’t Katijn gn Coris ‚18 oo delende Kiepn/ met Dunne beupn petts tjskens/ ende (malle bladerkens/ Dip bp ect, ende vaer bes neffens noch beele andere-bp cen t aen De tſopptu ban de fleelkens: De bloemkens zjn bi ckigt ende bierbladigh / lts verwigh / met acht — ng / ende midde, je —— — s een peerſch le weighs met beye oft befie, in’ — Latijn Erica baccifera ban Zos me De Erica Coris folio decitha {te boren teptima, ban n Amatus Luitanus ghehouden soor Acacalss Dio —— biel De Arabers Kelimeien noemen. Crude Dit 1e een Hees } groepende in —— tude Cemarinhera ge⸗ Land b/ broos / bꝛunn e brupne Bianechens) Dep te gader ed beetachtigh ban ‚met teniohe nemer befien sn —— wit / booꝛſthynende / alg bleeckathtight petrien roolfaps pigh —— ban — ende — de winne ene ende kinderen beet / eude eam de meeft Dep Garde ſteenkens in⸗ Be (oon van Kilniten te beefehulten / alg elders ken fl. ’ „Ander Heyde tet Belien: zetels de voorgaende iſſer Erica — Matthiolì , die de Erica Corisfolio vndecima ban € lus ſius is. Mp heeft klepe volljfvighe dicke bladerhens/cerft ver⸗ Droogende/ ende Daer hae ſcherp tube bijtende ban ſmaeck / met ð wreed —— ende vande ſwarte beſien / als Genes ee. Schhut ban aerd de salie —— te belichten { ie b wp gender de Indiſche crupden rrd deme dt kende soock inde Bup⸗ van — ans ban De Deenbeſien verſchillende. ij —— er meyde ee aldaer’ temerinha gisnoemt/ is nr Hir boer Hoogh / met Dunne — —— op men den mibbdelfteel fpruptende : De — —— tp tſamen / ouder grÿſachtigh / klepn / maer breez vander : —— — ftaen bip tfamen / aen D'ecn fyde — grdoter Dan Buin be ban De boor hefchreben forten / Gol/ * [puepur-roor. Dit is Erica Coris folig duodecima Gj (ufius/ fe Doren Erica — Clufij, ende batt Lobel Erica Luni pen folia, altera ghengemt, : 2/1 * „Dertiende Heyde is de De feet speld, maer korter ens de ou —* —— t Dunne brupn-roode ryskens / altudt bier op een ry aen De bovente tie fe finale dar an bie ban Em | vupgbende —8 de b lau’ an De Leliekens ban den Dales níet foo-bupckigh ervoor dede / meeft bleeck upt den roo⸗ Den (ombre Boch wi) vof of — * — Sy bloepe mteſt tweemaels siaers lant dock m ende twas daerom eertjdts Tv —* teen Herde van Nederlandt gez —— oft ge le van rs Eng ES mar mu beeft huſe ſelf rica ZN — it Hain. Flic peregrina Bran ëionis , — bladers / feet dicht om de remde Hé * Erica al — veegde demen ee Erica Minima noftras, alfes an Lobel gemoemsy is een klephe ú ban € —— fcb: wanten, 1 (geen foon ban pe / heel Gries in — om bun bier gheen pm — — e En pad bei ene fonc met ende worden : —— Det BE bidens Bet wollen oen oer arden Waffen / kga t De-Glhemepne —— —— — woꝛdt oock gbeiehent / 6 * de Coris Rebers —— B: Srupoer nae De. nae befchreven van — — — Latin Erica Merandna Iralorum, is De Sanamundaterria, elders beſthreven: maer een foorte daer: peren die andere Erica Alexandrina Corrufs noemen / is den Veldt : Ban Bladeloofe. ee-Heyde, oft Erica marina, wordt bier tar onder be Dꝛemde it Capitel vermaent. och van de krachten van alle de ghieflachten van Heyde De Hepde /-om Den wille — — —— * hg) +. p in oude tijden bee lagh ken : — wer bc bte ment onl han oft Aupeher ende ghetuperren Die — — 1204 avonts tegen De vierdedaeghſche korfen. De ſelve bloemen met Pajn inghenomen/oft van bupten opghelepdt/ hielden fp boor feer goeùt tegen De verkoude ende lamme leden. Poeder van De ſelve met Dupcher ghemenght / ende op Boter ende Bꝛoodt gheſtrout ſtopt den witten brouweljcken bloet. Be ſelpe bloemen, noclf berſth nde / in water gheſoden / doen alle pine ende weedom van ben bupek ende andere leven vergaen ¶ allmen Die Daer mede ba⸗ Dee, ffooft oft beſtrjckt. Zp zijn oock goedt tegen allerlen flcrz tjn/alg De kranclte Baer in fitten. een etn * Al efetwe Hoer het water van deſe bloemen ghediſtilleert Dat, in yralien ghebrupekeljek ig teghen de colucke oft buptkpijn / Die met grooten brandt ende dorſt ghemenght is / te weten (morghene nuchteven ghedroncken:;. Ende dit felbe ghediſtilleert water) als eeck tfap ban de verſthe bloemen gheperft/ ende oock Dat ban DE biaderen/ dat nochtans foo wel niet te krijgen en is / gheneeſt De pijnt ende roodtheydt ban de ooghen/ende ſterckt het gelicht, Andere fegghen Bat De hepde Den Camarifcus niet alieen Dan ghedaente maet oock ban Krachten ſeer ghelück is / ende teghen De ghehieken ban De milte in ſtede ban Den Tamariſtus bzdelpek ge⸗ Geupeke magh worden; endt oock tegen ben ſteen ende ’tgradeel. lie upt de bloemen ban hepde ghemaeckt / Doet alle heete op⸗ drarhtigheden / boortsttende zeeven ende oock de rooſe ende wilde oft fpringhende bier vergaen / in ſonderhepdt van't agnficht. ®e vrucht ban Bepde met befien wordt De koztfighe menfchen ghegeven / om den dorft te verllaen. Be gene Die Dit Ghewas-boor De Acacalis houden./ fegghen dat 'twater/Daer Die vrucht in ghe⸗ wepcut ie/’tabeficht ver ſchernt. Defe befien worden in Portugael ban de par veel — ien: — we nach ghez houden. an de onfe achten fommt 13 ik De — — —— Schotſche Eplanden pleghen oft an meern —————— hobenwaerte voeghende / dat fpfacht ala phupmen-fchpaen te wefen/ immers deel ghefonder sijn ban de bed⸗ Den van Plupmer ghemaecht > om dat de Bepue Door haeren en⸗ gen aerd afie overbisedighe bec Ben verteert ende, ver⸗ Diooght ; ende de zenuwen / die met fulcke vochtigheden beriaden zijn, verſterckt / ende kracht geeft: foo dat de ghjene/Die ’savondta Geel moede ende mat waten/ op Dusdanigbe bedden gheflapen heb⸗ bende / des morobens heek wacker / ſterck ende kloeck wederom op flan. — Van Crakebeſien. Ghieflachten” — — D E Crakebelien oft Vaccinia daer Wp teghen woor⸗ dighljck van handelen / verlchillen veel van de Vis⸗ len die ooch Vaccinia heeten: want ly en zijn gheen bloe⸗ men / maer eetbaere bepen oft duchten: De welcke ooch in eetelijcke gheflachten Berdeplt moat te ten de Swarte/ D Trakebelien ghensant / die wp in dit Capitel Fullen beich Gwen; De Roode, endt … ct ve andere/ Die in } achtighe gronden w fien ghe / Daer Wp in De twee apite⸗ Ten Ban lullen ſpzelꝛeeeeeen en q Ghedaente. De Swarte Crakebelien zijn hier te lan⸗ pe de bekendſte ende De gemepnfte; in voeghen dat fp alleen epgentlijck Craketelien genoemt worden. Dele groepen aen een klep heeftevachtigh oft houtachtigh ahewag/ een {panne oft omtrent eenen Loet langh / hebbende dunne firupckskeng ende tijskeng/ met een groene ſchorſſe bez Rleedt: Daer aen Wafjen doncker-groene rondtachtige bla⸗ derkens / de bladeren Han den — 53 got gez Sꝛooten lijckeude/ nochtans wat dunner / ende roudon de kar EE wat geſchaerdt oft geferft/De bladeren Lan Bptug Leer nae bijkomende in ghedaente, De bloem⸗ Kens zijn vondt / zjn vondt / Van grootte de Gen de / aen haer opperfte cen —— van den een Diep navellen hebbende/ bynae alg de vrucht en ban de @Earus / Han verwe eerft groen ende dan raadt; ende ten be Tae J / Ban im enbe tfamentreckende : ende daer in ſchuylen vun ende fomtíj q- Plate. vauchtbaeren dorren grondt / ende in We plact{en: dickwijls vindtmenſe oock op hoo⸗ ouwen/ende geberghten/ende plactfen di ten Ei ge e oft abe : winde ftaen : aroeyenle oock in platte vlacke velden. In gantſch Peder uytſchlandt / í Beemerlaudt / ende oock in bak Die an Branc: ef — — — | ijd. De ble : gallen winters af : ende ín De Lente komender Wederom —* * de te maecken / de Wortelen onder⸗ apen Worden; te Wez fen, Dende. kens niet à — tackskens / tuffchen de bladeren. De Vruchten oft Belien 1 brupn plen fee: Beele dunne/ uwde ’tweltk te befoonen Waer ban fp fog 3 Cruydt· Boeck Remberti Podonæi. boort upt de ſelve tackskens; ende korts daer nae volghen de bloemkeng : int laetfte Ban de Bracchmaendt / ende int beghinfel van de Hoymaendt / Worben de beliekens volkomen ende rijp. Men vindtle oock wel ſomthdts in Deptember: want al is t faecke dat ſy vroeger rijp zijn/ nochtans ſy en bederven (oo haeftelijck aen Baer ftrupchge — Naemen. De vruchten van dele ſtruyckskens — Den in Brabandt Crakebeſien gheheeten / om dat h fchen de tanden kraecken / ende eenigh gelupt van — ven / allmenle bijt oft knauwt: ſoninughe noemente hier te. lande oock Haverbeſien; ende ſommighe andere Poftel- belien. De Booghduptfehen heetenle Hepdelbeeren ; Franfopfen Airelle oft Aurelle , gheljck Gean de € Daer Wan Schrijft; de Beemers Cjernetahoöp, Meeſt alle de Apotekers ban Hooghduptſchlandt ghevenfe den naem Myrtilli, ende heeten den ſtruyck ſelde Myctillus; dan de Myrulli en zijn eyghentluck anders niet dan ten gan de Myrtus — ghelitk de n noenen Gꝛieckſche oft Wat ſchrüvers en Gebben dele Cra⸗ kebeſien niet geftent ; ofen — enig hunne boeken nergens bermaent oft eenig — gheven: Want dat ſommige befe Crakebelien- y ant aengaende — houden voor De Vitis ldra Die Punius Alexan= — l de uche Dan de Dude ft immers ſy en hebben de ſelve in toegenoemt heeft / daer in zijn (pfeer bervevande Wa t verdoolt; gemerekt dat de Vitis Idzaren ſoorte bande Windaggeide Vils i8/ ende met ben glemepir e ghem nen „die a ampelos äuzren Ge, Bat is Wijn- gaerdt/ ghenoemt / als wp korts hier nae (ulten betoonen: faeche gheweeft dat (p ban den Wijk deu boort aber agen ente hadde gheweeft, Want men bevindt altijdt/ dat de cruy⸗ Den ende ghewaſſchen / die ten naem Lan eemah ander cxuydt ontleenen oft behouden / den ſelbven nimmermeer alleen en voeren / niger daer al-údt eenen toenaem tot onz’ derſchil ende klaerer onderfchepdinghe bp hebben / oM iet ufchap ende ghelijcheniffe van esphraſtus / die daer Van ver⸗ en zjn: geldend nimmermeer gijcoaen (oude hebben / waer het Wijngãerdt ſeer verſcheyden van gedaente Het fefte Deel. fiet aen be Laurus Alexandrina; aen De Vitis albas aen de Vi- tis nigra; aen de Vins filueitris ende meer andere diergheluc⸗ Ke. Voorts oock alle die zewaſſen cude rrupden/ die Hune nen toenaem Ban eenigh ander ghewas outleenen /oe felue ghehicken Die voezfende gewaffen/ ‘tap in bladeren ’t3v in peuciten / 39 ergens eiders in zende foo fietmen dat de Vids alba ende be Vitis nigra, Bat is bepde de ſoorten ban rponrafde Vitis vinifera, Dat is den opzerhten Wijngaert) Van bladeren ende klauwierſitens wat geljcken/ende oock foo voortkruypen / ende haer felben al om baft maecken/ hechten / blechten ende winden / alg die Van den oprechten — plegen. Dan chelücken oock foo ſietinen dat de Vidsfilueftris,anders Tamas genoemt / de vanchen ende tac- Ken bau den oprechten Wijngaerdt heeft ; ende aengaeude haer tros-gewng vergaderde kleyne beziekens de orechte Windrupven gelnckt.” Telve ſietmen acu de Laurus Alex- andrina; aen De, Chamzedaphne ende aen de Daphnoides; Be welcke Ban bladeren den opꝛechten Laurusboom wat ghelijcken; ende daerom haer naemen nac den (elven voe⸗ ren. Doo fs de Sycomorus van Vruchten den Vijghboom/ enve ban bladeren ben Moerbeſieboom gheljck: ende daerom ís hp nae die twee boomen gheheeten. De Clia- medrys oft Gamandzee is van bladeren den Cpckenboam eltz ende daerom Boert Cp Dien naem / Die ſoo Beel be⸗ t t als ofmen Leeghe Eycke ſeyde. Den Peucedanus fg van bladeré/ ende daerom oock ban naeme De Peuce oft Pynboom wat ghelijck. Al tfelve bewindrmen in meer andere truyden Die nae eenigh ander ghewas ghenoont zjn. Maer Batr-en-teghen foo en besindtmen in ong tez genwoordigh ſtruyckslien van be Crakebeſien gheen dier⸗ ijcke teeckenen oft redenen; om Be welche fp den naem Nicis Idea (oude moghen Boeren :. want Het is cen gant in’t neer ende leegh gewãs; ende en Heeft geen gelijchenifje gheheel — ne — —————— ijngaerbt : daexom en (almen magbmen “toe woor be Vids dez —— Ban om de hertneckighe meevder voldoeninge te ef et chijnelijcker ———— betoonen/ dat iS Crakebelie boomken gheen Vitis dea en is / ſullen wp Er /oat de ouders ban De ſelve Vitis Idæa gheſchreven olen bier gaen verhalen / om te onderfoechen/ oft ſy iet beeft bat met De befchrijdbinge Ban onfe Crakebelien ſoude anogten ober een komen. De oprechte Vitis, die men nu Herr toenaem Ideea gheeft/en waſt niet np be terhoogbfte ende ſneeuwarhtige tfoppen Wan Ben bergh Ida / als lom: mighe ong hebben wilfen Baen ghelooven boo, hun val⸗ fehe uptlegginghe / maes alleenlijck omtrent den elven Bergh Ada: te weten niet ontrent den bergh Ida van het landt Candien/ maer Dien van Het lantfchap Lan Kleyn fienzbp Troyen / dat van —— (Geographiz hib.v, -_€ap.10.) Alexandri Troas toe t woꝛdt: waer nae Dez fe Kris ——— — reden 57 —— A „drina van Pli 3,capitel tn 14,boel noemt is geweeft; min noch meer alg den Laurus, die op de — hebben die forten van Vitis oft Wyngaerden / die —A * Ge phien bat 1e niet Verve bau het landt{chap ban Troyen / te groepen; de welche — met Die Wijngaerden pie in Indien over den Caucafus groepen; leggenz de / Daer waſſen Leer kleyne ultks als zijn De ghene die men in — ——— den van ſmaeck. —F in Vitis gmtrent ulcke is / blijkt € Oude fchrütverg : want ſy legghen dat fp cen hee RN i mende jie oft vauckgkeng/ende met andere klepne vüskeng smtrent an⸗ derhalven Boet gepot; ter (ijden Gan de wele⸗ ke Dyupfkens waffen foo groot als Fabz, dat is / als De al ú fte Boonkens/ brupn oft lwart van verwe / (oet ban Gmaech / Ban binnen ven facht ende niet (eer hardt Keernkenoft fteenken hebbende. De bladeren Ban deſen Wijngaert zûn rondt /niet gedeylt oft gekerft / en de kleyn. De lepe Vitis wordt pan Plinius in't 3.capitet van't 14. boeck bijnae met dierghelcke woorden beſchreven: Den — int Lap Grift in Meonien ende Hert feven en-tvvintighfte Boeck. 1285 Wijngaert fept hp/ diemen Viis Alexandrina noemt wa ft Omtrent Phalacra, ende is kort ende lergh / wet tachebeng omtrent anderfjalven boet langh / ende niet ſwarte vzuc⸗ ten oft beſien foo groot als een Faba, Baer een Weecke erde feer Rlepne heerne im (elyuplt/ aen tchjeef waffende drupf keng oft trogkens voortkomende, feer foet ban fmaeck. De bladeren zijn kiepn/ ront/en uiet gefneden oft gebelt, Fu welche wodrde Plinine in ftede ban ‘tgene dat Theo- pra me Griechg P'áyes vier ôn vaarde fent/ Dat ie; dat Be befiekens nen de fide van de tatkskens waffen; te verz ſtaen gegeven bat de drꝛuyfnrens Ende troeitens ſchecf ende oberdt n/ ende niet de befien feite : ‘twelch miet De Wijngaerden beter over een komt. Dan met de boerfepde befchrijbinge en heeft ong tegenwoordig Craz kebelie ftrupchshen geen gelijcktniffe met alten alg cen tes Der biet upt Rlaerlijeht genoegh aenmercken fal: want dit fg een Klepn heefterhen / nauws anderkalven Voet hoogt) woꝛdende / met luttel / korte / ende Beel min dan anderhai⸗ ven voet Jangh woꝛdende fijd-tachehens bewaffen : ende daer toe foo en brenght het gheen trostens van vzuchten Boortsende ooch elche brucht en is de enchele Tijnbefie oft druyve niet ghehjek; maer de Erakebeften komen elek bijz fonder voort ende gelijken de befien Han den Tarus: ende en Sijn niet foet van fmaeck als de Wijnbefien/ maer wat amperachtiah eñ tlamentreckende: ende daer ín en ſthuy Ten geen ——— keernen alg de ſteenkens oft keern= hens ban de Wijnbefren ; maer men bindter weete kleyne latte fadekens in. Dat meer is / De bladeren van bit irupekshen en zijn niet vont/maer Tanger dan rondt / niet als Wijngaerdt bladeren / maer de Boſchboom oft Palme boom bladeren meer gheljckende. Woorrtg foo ís het ooch ghelooflijck/ dat dit Crakehelie ftrupchshen in Ztalien / ieckenlant ende Kleyn Alien / Dat 19 omtrent Tropen/ niet te binden en is / gemerckt bat Matt hiolus ſelve ſchunt te verſekeren Dat het ten eygen gewag is ban Duptſehlant ende Beemerlant; eri nerghens elders groepende: Welck feer Berre is Van't geedat de andere fegaen/ te weten dat bit fteupchgken de Vitis Idea oft Vis Alexandrina ſoube moghen heeten/oft daer voor ghehouden Worden. „Dan het ſchijnt datmen defe Druchten oft Trahebeften in't Matijn met beter reden Vaccinia oft Vactinium oude mogen noemen; ghemercht dat het beffen oft baepen zijn/ biemen in t Latijn Bacce heet : ende foo fondemen mogen fegghen dat den naem Vaccinia pan de Bacce ghjemaecht is oft verdraept / als ofmen Baccinia ſeyde. Wier teghen n fieúdt gheenfing niet datter andere Dingen zijn Die accinia heeten + Want Vaccirinm ig een Witloopende wooꝛdt / dat verfchepden dinghen beteeckent. Ende loa hebben wp in't Lapitel van De Dioletten betoont / dat de Ghemepne Peerſche Biolettehens in't Latijn Vaccinia ghenaemt waren. Den Hyacinthus ſeriptus hiet in t Lac tin oock Vaccinium , alg Birgilius te kennen gijecft in de xXE ban fijn eerfte boeck Butolicon / wanneer ho het ï tn fn tiende Eropllion 8 Li : want daer Theotritus in't Griecklth Kad rò hop ulAaw be), na) dzgaerrd Ödnw0 Ors Haer Boor ſeyde Virgiliu /⸗· rid Et nigra Viola ſunt, & Vaccinia nigra ; — * betoouende bepde bat de Wiolen ende den Beſthreben Boa: —— js be Vaccinia, ſwart zin. Vitruviis in t 7. boeck ban fijne Architectura gheeft oock te kennen / datter cen —— —— ke feer * —— aer uyt een ſeer ſchoone purpure verwe gem: or et bat yacinthus feriptus niet toe en Dient: ende daerom fs het te dencken / dat het Vaccinium Daer hp af lpreect / nan Dien Hyacinthus verſchilt / ghemercht dat het Bien ftelijck ig om Baer purpur mede te verwen. Plinius in't 18. can. Han't16, boeck bermaent oock Ban een forte Ban Vacci- nium; Be welche gebruyckt wierdt om de kleederen ban de ſaven ende andere arme lieden daer mede peerſth oft pur⸗ pur te bérwen. Maer oft deſe foorten Ban Vaccira De (els ve zijn Die wp nu Vactinia noemen, oft onſe teghenWoore dighe Crakelefien-/ dat en foude ick niet wel konnen oft detren verſekeren; — — —— ———— * ber het ghewas / vat in aterachtighe vor ouder het ;_ ende dat —— * ige woel ten winde gelegen plactten ens: —— aengelien datmen uiet en kan weten! oft! ín oudetijden in —5 — zin gheweeſt — iet en e n me met —— A Fen — 120 6 reden Vaccinia ghenoemt Worden / om dat ſy Baeyen oft Selien / dat ig in't Latijn Baccæ, vooꝛthꝛengen: ende daer · en-boven fog Komen fp met de voorſepde Vaccinia pan Plíntug ende Pitruuiug daer in over een / te Weten/ dat ſy beguaem zijn om be kieederen ende lijnclakeng een peer= fche oft purpure Berwe te gheven. — Aerd,Kracht ende Werckinge: De vruthten oft Baepen ban Bit ſtruycksken / te weten onfe Gemenpne oft Swar⸗ te Crakebeſien / gön gerkoelende Gan aerd/ ende Dat tame⸗ lichen ‘verre ín den tweeden graed; ende Daer toe oock met gen merckelijcke tlamentreckinghe dzooghmaecken de. De ſeive Crakebelien zijn oock leer goet voor de verhitte nage: fp verllaen den dorſt: ende fp verkoe len den brandt Han de heete kortfen * fp ftoppen Den Ioop/ende maecken Ben bupek hardt: fp ſtelpen ende beletten het brꝛaecken / wal⸗ gen ende opworpen Van De maghe : Baer-en-boven zin ſy dock bequaem om Het roodtnielizoen te genefen/te weten Dat Lan geel oft gatachtigt bloedt ende upt diergelijcke on⸗ fupbere heete oberdioedigheden lijnen ———— heeft: Pen houdtſe boor ſeer goedt om De ſieckte Cholera te ghenelen/Dat ig de beroerteniffe van het gantſche lichaem/ Wanneer den krancken met eenen grooten Vloet Gan on? der / ende een fferche bjaechinghe Ban boven/ ende tlamen met een groote ende onlijdelche krevelinghe in de dar⸗ men ende in't gautſche inge want gequelt is: weiche lieckte Han fommiahe Dort oft Soort gheheeten Wordt; … Crakebefren vieeleh/ anderg Crakevelien rruydt gehee⸗ ten/ ahemaecht van hef Lap ban de felpe/ twelck Daer upt gefoven wordt/ tot Dat het Dick gewordeu is / met Honigh ef Dupchet vermenght / ende foo bewaert/ ſultks als zjn de dingen diemen in de Apoteken Gob noemt/is goet tu den ondt gehouden tegen Ben Dor ft in be heete horten ; ende hs ín alle de Woorlepde gebreken ende ſieckten Heel beter en= De beguacmer dan de ronwe oft ongheſoden Erakebelien tele gegeten: want Het gebeurt fomtydtg/ Bat dele vzuch⸗ ten foo rouw inghenomen zijnde / de weecke ende ſlappe Berkoude mage laftigi ende ſchadelick vallen / ſelfs in ſte⸗ De Handen buyck te ſtoppen / oft hardt te maecken / den felgen Booz haer keuwighepdt ende rouwighept beroeren tnde omkeeren:, 'tiwelch dit ghefoden lap niet en Doet. Poorts foo ſoude Het fap Van dele Crakebelien Lerfch áptgedoutwt 5ijnde/ ootk Wel magen dienen om de kleede ten ende line oft wolle doecken een purpure oft peerfche verwe te doen Krijgen: Waertoe Junne Paccinta mut fepden te weſen. —— BIJVOEGHSEL. Te t daer de warte Crak — [2 Socrbur fchlandt / daer be ghemepne Oft ſwarte Crakebe⸗ fien wel bekent zjjn / heeten fe ren ende Srteinbeeren (Dat ig St beeren in onfe tael/ niet Stcenpe beeren, ende ſomtudts Preillelbeerens in Engl j Srtandelbeeren , Rosbee. fi Steenb oft Steen- „Bruch RE ede en) Ende Drumpelbee: 1 elandt Wortel ber ries; in Italien Vua otfa erve Vigna d'orfo; bet Det fpde Aelbes fien ooch Va d'orfo'heetert, Lobel; ende andere heetenſe Idea viris Theophrafti ; alte’t facckt bat Dadoncus vaer foo feet teghen fieijdt; ende Vitis Idea minor, tot onder {chil van ß groote ſoorte Die Cluſius beſchrijft. Dp heeten oock Myrtillus o ficin arum Ger- manicarum ende Myrtus montana, oft — Vua vrſi Aiguillaræ: in Italien heeten (Pp oock Mytilo ende bp Trenten — ende Plinius ſchahft bant een Tam ende cen Wildt giyelacht : De welcke bepde in andere foorten/fommigte met fmalle ſommighe met bꝛeede bla⸗ Beren wederom verdeplt wijden. Dan Clufius heeft Daer De bots gende foorten van befchreben/feggende datter noety Heet meet fous Ben moghen komen doo} Get — ende ſaepen. 1. Tammen Spaenfchen Myrtus met breede bladeren, in't Latijn Myrtus Bœtica latifolia dometfica , Geeft tameliehken dicke tacken / bewaſſen met ttwee rijen ban bladeren/ Die groot zin / bijnae als Die he 3 Den Ars butus/ Tinus oft Laurier met fmalle bladeren / wat bleecker groen Van verwe) welrieckende Defe foorte waft in Sranaden. Veranderinghe. Cen ander binat Dierghelijcke ſoorte eeft wat Klepner ende Dichter hp een ghevoeghde bladeren. “2. Anderen Vremden Spacnfchen Myrtus met breede bladererf, in’t Latijn Myrtus Bætica latifolia exotica, oock in Dpaeguien Ar- rayhan Morifto maior ghengemt als Be baorgaende/fchiet haogher op/ ende gheeft upt haer wortel beele Dicht bp een ghevoeghde / dicke / flibe tacken / bewaſſen met bladeren alg Die ban De boorgaende {malfte ſoorte / maer foo Dicht bp ten groepende/ Dat De ſteelkens / Daer ſp op ruften/ malkanderen bünae ghcnaecken / ſomtüdts met tinee / maer meeft met Dyp ven gheſthickt / fee atnghenaem ban reuck: de bloemen sin wit / vjf bladigh / bünae ale De Triecke · bloe⸗ men / voi witte dꝛaephens / gotdt ban reuck: Daer nac volghen de wꝛruchten / wat langher Ban d'andere (oft ſieſchs · ghewijs / als ans Bere fegahen) eerſt groen / daer nae wat peerſch / ten laetſten ſwart / wintgh/goedt ban fmaeck/ witte kromme faden inhoudende. 3. Spacafchen Tammen Myrtus mer fmalle bladeren, ín’t Zatijn Myrtus Baetica anguftifolia exorica, ig oock Dicht met bladeren affen alg den voorgaenden; maer Die bladeren zón kleyner / - er ende bjupner geac: de Brucht ie grooter ende ronder Dan voorgaende : maer De faden klepnet. Dit is Arrayhan Morifco menor in Spaegnien gheherten. Dan alle dap deſe fourten zijn ban beele Myrrus Mauritamica gheheeten / ban andere Myrtus Laurea Clufij ende Myrtus Exotica Plinij. 4 Spaenchen Wilden Myttus met {malle bladers, ín Spaegnien eyghentlijck Myrta oft Arrayban in t Latijn Myrtus Bæ- tica filueftris, fchiet recht op met ſyn bꝛeuckight tacken ; ende heeft bladers foo groot alg Die ban De boorgaende foorte/ oock fpitfch/ fu ttoee ren ghevoeght / doch niet Dicht bp een/biupn / goedt ban zeuck: De bloeme ig ale Die Van De andere : De berucht is tondt / op Tanghe ffcelkeng overvloedighlijck voortkomende / terſt groen / daer nae wit / teu lactften fwart/winigb/nenghenaem ban ſmaetk / met genighe tfamentrechingbe. Deſen Myotus bellaet in Dpargnien heel landts/ ende heeft omtrent het water grooter / { maer elders fchracler ende bijnae Gleecke bladeren. Dit ſoude de Myr- tus Tarentina twel mogen twefen/ban Plinius onep Ozy- mayzfine, Chamamyrfine ende Acaron ghehecten. $. Tammen Myrtus met witte vruchten, ín’t Latijn Myrtus dee zeftica fruêtu albo , waft tamelijtken boog)! met ſon ighvul⸗ dighe teere roodtachtige tackskens enve Dichte bladeren / die klep: net ende oock ſmalier ende ſpitſcher zin / dan Die ban tenighen ans — pe ban veuck : De bloerg is als Die ban D‚ander: de vrucht ie groen / ende nn magt dien zeven blijft Coo/ atis fp rijp. Veranderinghe.. Ban dit ghellacht iffer noch een ander foozte/ in alles beel trerer / klepnér/ ende noch fmaller van Bladeren. Bepde deſe foorten mogen Wirten Myrrus, in t Zatin Candida Myreus heeten. — Alle Deft foorten zjn in Iederlandt in be boven ban fommigbe €rupbt-beminners voortgekomen ban ’t faedt Bat Clufius hier gebjogbt oft overgtefonden heeft: doch De vijfde ſoorte aerdt bier te lande wel beft. Dan in —— van NHederlandt znder noc „andere ſoorten die Den ſelben Cluliug oock befchnúft. 1. Be noemt bp Myrtus met breede bladeren, Myrrus latifolia fn’t Katijn; Wieng bladeren groot zjn/doch niet ſos groot als die bande boors befchneben cerſte groen / niet feex Dicht / ende in twee cen Cruydt-Boeck Rembert Dodonæi. aen De tarchskeng waſſende. Deft magt Myreus Romatra heeten / ende Coniugula Myrtús : Want fp is upt Itallen bier te laride ghe⸗ brogbr, Piniug fepdt Dat dien Mortũus wel fes tien van blas Deren heeft. z. Gen ander feorte is wat Klepner/ende beeft ſom⸗ tódte fchooner ende groener Bladeren / fomtijdte bleecher ende baeler. Ende defe wordt Van ſommighe Middelbzeren Myrrus ge, noemt / it Zatijn Myrtus media: enbe en ig niet ongbelijck de bierde voorgaende foorte : Pan haer taticken zyn min beupnjende bijnae bleeck : De Vrucht is langbworpigber. 3. We derde foorre ig den Kleynen ghemeynen Myrtus, vt Zatijn Myrtus minor vul. garis; in't Franfops Myrte petit commun; mt Staliaenfct) Mirso minre , Oft alleen Morrcllas fat Engbelfth Littel Mireeree. Dee aerdt noch beter hier te lande Dan De Uilepne Opaenfche foorte; ens be ig ban ſommighe oock boor Myrtus Tarentina ghebouden gue⸗ weeft: dan fp fchint De Myreus Acgypria Theophrafti eer te efen fepdt Clufius. Baer bladeren zijn ſpitſther Dart de voor garude / niepner / fomtijdtg grdener ende blijer / ſomtüdts bleecker ende Proever ban verwe: ende ſtaen Dichter bp cen/ in twee oft Dep vez ken oft rijen aen De tackskens ghevoeght· Alte be ſerten van Mprtus behouden haer bladeren des winters ende Dienen meeft alle bm Daer haghen / tupnen ende prieclen ban te maecken: Dan hoe fp meet ghefchozen Worden, boe fp min bloemên ende Vruchten droghen / felfg in De heerfte landen. — * — Myrtùs met dobbelé bloeien; in't Katijn Myrios pleno foré ; ig kèn foort van Edelen oft Repnen Mprtus / die gemeprilfek meer bladeren in fn bloemen heeft ban den Groven. Myrtùs met roode bloemen, in’t Latijn Myrtus rubro flore, woꝛde foo/aifmen ben SP pitus op Den Wilden Graenaetboom intet/ ſeg⸗ poen De iciliaenen : Hoe Wel dat Wjfe nopt hoogher roodt dart leeck lhfverwigh gheften bebhen. ES } … Myrtûs mét gcele bloemen, ín’t Latin Myrtus dateo fore, in ſommighe boecken van De Zandtwinninge vermaent / ig ons oock onbekent. Dan daer is eeu ſoorte van Half Mprtus / half Tiſtue met geele bloemen / Die Clufiug aldus beſthrüÿft. Myrro-Ciftus Pennzi, ban den witbermaerden Thomas Penneus aen mp ge⸗ ſonden / waft in Maiorcken / ende is een heefter Dan bier oft HIE boeten hoogh / met ren rouwe / ſeer oneffene fende gekno bbelde ſchorf⸗ ſe / die / ais de tatken oudt zn / dickwÿls van ſelfs afvalt: de bla⸗ deren zijn als die van den Mprtus / oock vous aen ben rugghe / Boten cffen/in twee rijen / als de andere Mpitus oft Ciſtus dia⸗ deren aen DE tacken ende ſÿd tackskens Waffende : be bloemen ſtaen op De tſoppen ban De tacken/ ende zijn geel / van bijf iangh⸗ Horpigge bladerkens gemaecktt/ in't midden Deele drarpkens hebs bende: ende daer nae Bolght cen Jangbtoomigd bjfboeckigh knop Ken bol faedt. Dit heel g is weleiechende / klam/ ende met ihmachtighe bochtighepdt/als den Ciſtus pefer. Myrtillus ig den natm ban de Mprtus belien : Ban Myrrillos officinarum Germanicarum zijn de Crakebefien. Myrfinc íg ten bau de naemen ban Geptenbladt. ji : Mytfnelzon íg een olie upt de Myrtus baepen ghedoutwt/ in oude tijden (eer gebuupchelgck fende in Sicilien wel re Bekomen. „af Bergh Myrus, int Latijn Myreus montana, ie anders níet dan e Crakcbefie oft Poftelbefie : wiens groote foorte Mystomalis oft Myrtomelis gheheeten wordt. 25 ? Wilden oft Scherpen Myrtus, in't Latijn ende Gieckſch / Myr⸗ tus (lueftris feu acuta, Myrtacantha, Myrfine agria, ende anders Ozrymyrfine gheheeten/ is De Dtekende Palm. Brabandtfchen Myrtus, in't Tatyn Myrtus Brabantica, op't Sietkſch Pfeudomyrfine, ig Den Gagel. Mytufolia in't Latijn / oft Myrcoperalon int Grieckſch / ís de mack oft Khus: Ban den naem Myreoperalon werdt het Deiee kens Gras oock ghegheben: ende daer zijn verſchepden crunden — es — rsi : yrtoïdes ig be Maeghd . Myrtaria, Myrtites ende ——— naemen bart cen ſoozrte ban Wolfs·meick oft DA ier Wijfken/ nae de gebaente DEE bladeren —S — ghbelytkende. Myrtenboom ís oock andets niet dan Gagel. EI: fn Auacari is een boomken ale Mpztus / in Goft-Anbdien waſſen⸗ de / ende daerom elders beſchreven. — Myitus fal goede ende groote bruchten voorthienghen / is t dat baer eenighen Kooſelaet oft Olijfboom bp plant : dan de befien in een bat ghedaen / ende wel baft toegheſtopt / Fijben ef jaer groenigbepdt behoudende : ſommighe feggen/ Dat het beter ie atmen die met Klepne tachsheng legge. Fet dat gp den Mypꝛtus dichwils met lan water befpraepdt / bp —— ſonder Feenkens voortbrenghen: ſulcks als is De fooyte Die Theo⸗ plaftug Myrfine apyrenos biet. Mprtus magh gegeiffiet worden opeen ander ban ſijn gellacht/te weten de w De fwarte / ende De (watte op den Appelboom / Miſpelboom oft Giaunaet· appel⸗ — —— (utavchus (epdt / bat hp door Langh inten in zen anastboom et ì wa Booits foo bindtmen ſomtüdts in De Lente aen de Myrtus boomheng een aentwaffende ighepdr/ alg een medefoorte van Debarlaecken grepn/foo groot alg een Lin ſe daer cen levende en in een blaesken ſchuplende in beloten is/ als Cluſius ende aen; kent beeft. ze le krachten. Al (et faecke Dat den — Berts ge he in heeft / nochtans foo wordt bp tick ghe⸗ — — rd ín den — pan pe zg 5 — terften : Dacrom hee wonderlycke krachten om ſche lichaem/ foo twel Ag vaan als van bupten ghetnurckt te berftercken / ende alie overdloedigpe vochtigheden op te * iva Ke het middelſte veger her ig dan de ander beteeckenen als often en ; Ban mar ben don steden in nie tael woude ſeg⸗ Het fefte Deel. ghen / ende alle Tintkingben te belerten. Om dieswille is tcnna Den Sproop ban de Mprtus bezien foo feer Der ols gbebieken ban de borftende longeren: enùe andere prfen den els ben tegben alle bloeden ende loopen des bupcks. Andere diftitteren sen Water ban De bzuchten / andere alleen Dan De bloemen: ’t welck ter goet is om thert te berguicken/ende De her ffrnen te verftercs en. De Olie ban De-felbe ghemaeckt / beeft oock be fclbe epgtents Penor in fonderbepdt om De zenuwen ende De magbe te berftercs en. Andere lieben De Drooge Druchten/ende oock be bladeren, oft oock het fact alleen in Won / ende daermede genefen fp De dragen: De ende loopende etterathtighe oozen / Daer in ghedruppt. Wen fels ben Wijn boor de maetrgdt gedroncken / heler de Dronckenfchap, Dien Wijn wozdt ghedaen bp de ſtobinghen Die men lepdt op de bebrokeũ beenderg. Grocne Mprtus bladeren in —— Side op de wonden ghelent algen plaeſter / beelen die. felbe alleen gheſtooten / zjn gacdt gheleyt op De vochtighe fweringben, Ende op alle leden Daer eenige odberbloedigheden op vallen: met Chie ban Koofen oft ander Dierglelgeke olie vermenaht/zijn gordt tot De voortsetende ſi g loop / alle inge bar De fchamelgepDt/ende ban Den ters / ende andere Diergeljcheleden, De bladeren ban Mprtus ghedzooght / genefen De ſwcertude niagels ban de Banden ende-boeten/ ende bedwingben het furcet/ alfmen ’t lichatm Daer mede beftepeht. ‚ Affchen ban de bladeren ghebrandt / tot dat het heel wit is/bers magt al Dat Tutia oft Dpodium doet: maer is fanderhinghen goedt tegen De berbrandrhepdt/ met Waft vermengt. rtus besten ghenberen, beefterchen t berte/ende ghenefen de pinghe. De bogbeleri/Die Daer van eten/ worden Loor ghes honden : immers zijn lieftgcker ban ſmaeck. Bit fap ban Myrtus bezien ghedroogbt/ig goedt tegen be fles ken ende betèn ban de Dcorpiocten ende quacde Zpinnekoppen, Myrtus faedt magh wm ſtede ban Peper ghebrüptkt worden: en: Demen maeckt Daer seu faufe van / ſter goedt om de flappe mage ze flerchen/ ’troodtmelizoen ende alle bloeden ze ſtelpen Genen vinck van prius bladeren om den herivingher ghe⸗ daen / doct De apoftumen onder Ö'opelen vergaen / (od men (epdt. De Myrtus bladeren Dienen in Italien / Slabonhen ende elz ders /om Get leder te berepden / oft te touwen / in flede van Kunt, Dan De be ʒien worden ghebrupekt om daer Azuur oft blauw mede te berwen erde te fchilderen, WET RTL GAPITER: … Van Agtius Caftus: Ghedaente. Dé Agnus caftus en is geen groote heeſter / mart a ft nochtans ghelijck een kleyn boomken; ende ft dunne bontachtige peken/ be Waffen met veele ——— tachgheng — Die taep zjn / ende el te ‚Di - Bian bupghen / londer licht gr —— 2 even Waffen —A— bf / Ifen verfamelt: ende elck bpfonder bladerken ig langh ende ſpitſeh / ende eenen Wilghen-blade niet feer ongbelijck/ maer veel klepnet ende achter; ban de wel⸗ De bloemen Wa van de s in De vonde alg een worvel veel bp een rondom de fteelkeng : endet zijn Hau Herwe ſommi peerft mige veeetig vat wot vermengt. Oe wiachten de faeden zijn vondt/ ghelijtk de Peper korenen. € Pâetk Den Agnus caftug waft aen DE rouwe ende fteple kanten Ban de vivieren ende loopende Wateren/ ín Hè Palen bande ghten/omtrent de beken, te weten Op “rouwe onghebouwde moerachtige oft poelathtige plaet= len / in Italien ende andere warnier landen: hier te lande / leifs in Hooghdupſchlandt / en Wordt hp niet ghevon⸗ den / dan alleen in ſommige neerſtige Crupdt-lief hebbers he “Tiides Wier te lane ie bit ghewan feer lagtin’eiaerieft niet voor de Ooghſtmaendt met bloemen gefien geweeft; q Naem. In de Apoteken ende Ban den gemepnen man is dit ghewas hedensdaeghs hier te lande Agnus caſtiis en / — Schaffmulle ende Keuſch⸗ ‘Garilo afojin’t Engelſch Chaſte tere. Iut Griecks heet het Agnos A'yvosende Lygos Avyost welcke na 0 beef Aken Boom oft Kunſchen en: ende dat / als Plinius in't 9. cap. Dan fijn aa boecte ‚bie eft î die ſy Thefmophoria neembden/haer bed⸗ - Ben ende en met defe bladeren beftropden / ont aer lelven ende haer mang ín veprtighe) den: repnig heydt te hehoüden. nt Latijn heet het Virex. Dan het heeft be ſommighe _ och ettelijcke andere nacmen/ die men onder De onep= É baftaerdt naemen bindt; te weten in't Grieck « Agynos Ayu: , Amiëtomignos A'psuropiasrs ende Efi- Het feven-en-twintighfte Boeck. aar 3 Agnus caftué oft Cupích- boom. —⸗ VEenen tack Gan Cgnus ca ſtue niet fijg bloemen · SENS AANG: an eat * oft met Polepe ingenomen / oft Ban onder met eenen pel⸗ tick Diofcopides Daer ban 1214 da@tylos Taiddirvae-s int Latijn Salix marina oft Salix Amerina, ende Piper agrefte. _q Aerd, Kracht ende Werckinghe: De bladeren ende vruchten van Aguus caftiig zijn warm ende drzoogh tot fnden derden graed/ ende daer toe loo zijn ſy oock Leer Dun van deelen ende fijn Van floffe : daerom zijn fp binnen slichaerng genomen fect begrtaë om alle wiuden te ſchey⸗ den / ende de opblafingen te Berdzijken ſoo wel vande maz ghe als ban de darmen / buyck ende moeder ; met eenen Wooyde/van alle plaetſen daer de Winden Bergadert zijn. Wet faedt Ban Agnus caftus wordt in fouuntgie lan⸗ pen ghegeten ende voor ſpyſe ghebrupckt / als Galenus betught/ ’t zp alleen ende onberepdt/ % zy ghebacken oft gherooft : maer alg het vouw ende niet gerooft ís / (oa maecht het pjne in’t hooft: dan als't gebraden oft gerooſt ís/en ís het den hoofde ſoo laſtigh niet. Doch het voedt⸗ felydat Get bp brenght / is ſeer Wepnigh: dan het is dꝛoogh⸗ maeckende Ban aerdtjende ontdoet alte Winden feer ſterc⸗ Kelijck/ende Berdeijftfe foo ſeer / datmen dit ſaedt daeroni veei acht / ende Hooy een ſonderlinghe baete houdt Loor De e Die in vepnighepdt willen leven : Want het Wez derftaet alle onkuyſche luften eñ begeerten / en veroꝛooght de nature/in aller manieren ahebrupcht/ ’t zp ghepoedert ende inghenomen/ ’ zp in water gefoden ende gedronc⸗ ken/ oft oock op’t bedde ghjelept Baer men op flaept. De bloemen ende bladeren Van defen Agnus caftua Hebben oock de voorſeyde kracht : ende Daerom alg det De koetfen oft bedt ſteden gelept oft gheficopt worden / oft ergeng mede in den lijve genomen worden / ſoo bedwin⸗ gen ſy oock alle onkupiche luften/ gelijck boven eensdeels upt Plinius verhaelt ig/ dar de Vrouwen Lan Athenen dit cruydt Daer toe pleghen te ghebrupchen. 2 felBe faedt opent ende geneeft de Berftopteende ver⸗ harde Bever ende Milte: ende het is feer goedt tegen’t bez ginfel van het waterladen: eñ 1e oock nut alie de gene die de waterfucht hebben; ende oockt Booy de miltfuchtighe/ met water oft Wijn gedroncken: het Doet oock het mnie ick vdortkonien / een vierendeel loots tleffens met Wijn in⸗ ghenomeu : het geueeſt oockt alle beten ende fieken ban de flanghen ende ander fenijnigh ghevierte / Daer op gelept. > felipe faedt ende crupdt van Agnus caftus gheneeſt de berharthepdt/ verſtoptheydt / (weeringen ende andere ghebyeken Ban de moeder ende ointrent Be moeder; als de Brouwen fut water fitten daer dat in geladen is. Bet ſebve ſaedt verweckt oock De maendtſtonden / alleen rus gefet / oft den roock van de lelve van Onder outfau⸗ ghen: t feloe paps-gewijg oft plaefters-gewijs op’t hooft np ve pijne Gergaen. Sommighe mengen dit acdt met Olie ende Wsijn/ ende ſtoven oft firijcken daer mede alle de gene die met De Napende ſieckte oft met cents ghje rafernije bevaughen zijn. Dit felve laedt Geplt oock pe kloven Ban den cergdarm / ende van Het fondament, met water vermenght/ ende daer op gheſtreken. De bladeren van Agnus taſtus ziju oock ſonderlin⸗ gen goedt teghen alle bergift ende fenijn: want fp veriagen ende verdzijven alle angen ende Andere quacde ghedier⸗ ten/ van Daer Íp gheleyt / geſtroyt oft gebrandt Worden: ende genefen De beten van de ielve / Daer op ghelept zijnde. DSele bladeren met Wijngaert bladeren ende met Boter vermenght / vermorwen oft doen fehepden ende vergaen de Lwillmghen van de mannelvckeleven/ Daer op gheleyt. _Defelve bladerensmitsgaders het facdt/op Be verſtruyc⸗ ꝛe leden ende oock op De guetluren ghelept/ fen Die. _gDen fepdt oock Van Aguus caftug/ dat dereplende lies pie daer af een tacksuen over hun dragen / niet moede en \worden / noch geen berfmertbepdt oft ber dellinghe — hun beenen oft elders en (uiten ghevoelen; gho⸗ VOEGHSEL, ighe Abrahams-boom ghe⸗ 4 BI I 3 onfetael ís vit ghewas ban ſommighe beeren / oft Zee- Wilge oft Cuyslam, ende nae ben hooghdupt. Goes —— rear — in t Franích Aigoe a! ommigbe; Griecks hedensdaeghs Lija; in't Dupefch niet alleen Keufzbaum , maer oock jeje: ar eid Latijn Caltus oft Agnus caltus officinaram, Arbor Abroha, ente … Eleagaon Theophratti. Sommige met Lobel maecken da ip foorten ban. 1. Cen Die boomachtigh is) ende beet Ee Seatien Agno cafto biance ‚nae De witachtighe oft bleeck peerfche bloemen Een leeghe / die aldaer Agno cafto nero heet / nae haer he bioemen / niet tegheuſtaeude Dat de bladeren witter ende rupgber — gn. 3 Ende een fazer met bzeeder ende om De kanten ghefchascde - L bꝛupner van be Oli — — — ſten ab Cruydt· Boeck Remberti Dodonæi. bladeren / ſultks als in Italien int rijck ban Napels aen de water⸗ kanten veel waſt / ende De leeghe in alles gelijcher is / hae Wel dat be bladeren groener ende ſelden wit / rungh / oft Arijs zijn: ende deſe noeme Lobel Vicex latiore ferraro folio, Sultks ſehint te wefen ve faorte Die in Ftalien Olmagno heet / in bocbtighe gronden wafrenz De: Die ommige boor De Eleagnos Theophratti Gouden, Andere willen het Pfeudoliguftrum boot cen medefoorte ban Dit tegens woordigh ghtwas rekenen : maer Die zjn Daer in feer bedroghen / alg blicken fat in het volghende 15. Capitel hande Bogel · Nier ſfe / daerom Pfeudoagnos gheheeren. — Boats foo en kan deſen Agnus caſtus hier té lande niet aer⸗ den / dan in warme plactfen gheſet / ende Dickwijls befpraept ende, begoten : maer in heete landen blijft bp ‘s winters ende fomers groen : ende/ als Pautanias ende andere betupghen / daer en ig nauwe geen ghewae dat langer leeft Dan Dit; ſos dat eenen ſtrupen van Dit gheboomte menight hondert iaeren overblijft. Noch van de krachten. %bieenna ſepdt / Det Dit Ghetwas maer warm en is indeneerften graed / ende dꝛoo gh inden tweeden. Anderg raden De bladeren alicen te ghebrupeken / ende niet De bloemen, facben oft wortelen : dan De ſelbe bladeren zijn beter groen dan Droog ghebrupeke; ende Gebben inden Mey haer meeste kracht Eenigpe feggen vat dit ghe was ve itge van krachten gberchts ban ali tjdat Get de felve van verwe ende gedaente ghelgcnt / noch⸗ tang ban reuch ende epghentiepdt iſſet ftercher. Andere ſeggen dat ger in alles de Kupte geljekt:dan het en is foo krachtigh niet / noch en is oock foo bitter niet} maer niet meer Dan cen wepnigh tfas meutreckende. Woe wel Dat De Derde foorte ban Lobel vermaent / de Kupte ban ſcherpigheydt nergens in en Schijnt te wcken / alg upt haeren (maeckt blijcken kan/tmmers in heete landen. Dan Get faeBt dient Beter waor Be verharde ende verſtopte miſte Dan Kupte facat. Eenighe ghebrupeken Dat om te doen Gapen : ende met de bladers ghenefen fp oe abeì nde verwronghen ieden. @m de groote kracht Die befen boom heeft Van De onkupfche Tuften te bedwinghen/ 18 Gp im fommighe Lioofters beel te vinden: Want de gheertelijcke menfehen pleghen deſe blaberen oft bloemen onder hun bende te legghen : oft jp Lullen kiepne fack seus mee De Boorfepde bladers / dioenien oft fact / otive leggheu Die onder Bun lendenen mit hete : ende Ges worden fte min ghequelt in Hunnen Naep ben de quae oncupſthe Daamen. De Monicken bar Frealteu goroen hun met deſe taeps ryskens. Her ſaedt eude bloet men in water gheſoden / ende t ghemacht oft DE fEGamelbepùt daer mede ghewaſſchen / benemt Be ſtyfhepdt DES Ghemachrs oft Dee mantjcher voeden : enoe als De natuce ic manden teghen finen wille oft weren ontgaedt / Dan falmen Defe bladeren ende bloes men in Water heden; ende dat mer wat Editks m gheben / ende De - ſchameljeke leven met ’t felve water wel waſſchen ende vepnighen. Delis ven roock Dan't felve ſaedt inde vrouweluck heydt ontfans gen blufehr de ouverfadelijcke bierighepot ende begeerte Han bjflapen. Label ſeydt nochtans Dat dit ſaedt faimmighe Den bijz flapens luft Bermeerdert ; gelijck ’t faedt van Rupte (ommige den felben luft benomen heeft : Dan dat ſelve komt bp / Door eenis ghen epahen aerdt ban ge menſchen / Die ſomttos beel van ans _ bere menfchen verſthillen· Dit faedt is oock gordt vermenght inde falben ende Olien die “ berwarmen / berfoeren/ ende De ſtramme verſthfde ende vermoede leden ghenefen. & ' 53 Water / oaer De bladers in gheſoden zijn/is ſeer goedt teghen de droppelpiſſe / foo wel inghenomen / als daer mede gheſtaoft ende pack teghen de berftopejepat bande lever ende milte. ok HET NITLLEN IFE Lt Van Keeleruydt oft Monthoût. ·· EDS Shedaente. it veinsde Iguſtrum, bat Wp Keeltruydt oft Monthout woe men / ig een boomachtighe heefter ; wieng tackskens ort vijgheng zecht oder epnde ſtaen / ende bewaſſen zin met fachte/-blinchende/ doncker groene bladeren / DE bladeren van Bintoorde oft Maeghde palin ghelijcken: ⸗ de/ doch nochtans langber / oock grooter / bzceder ende -bladeren, Ken ’r oppefte van De met witte hlepne foet rietken⸗ de bloemkeng : ende Daer nae volghen hlepne Beliekens / als cenen tros Wijndruptsen tfamen gehdopt / eerſt groen ende naemacls fwart / als fp rijp zijn; ve welcke een bzuyn roodt oft peerſchacht igh fap van daer gheven. De wor⸗ “telen (pyepden haer telven herwaerts ende derwaerts/ „ende loopen Dweerg ende Aim onder d'aerde. î ee et € Plactle, Dit gewag as in Italen Dranchrijch/ Boogh ende Pederduptichlandt ende in verte andere aenden We⸗ eleg hen landt{chappen ſo ende WA daer van ſeifs mt wildt gen de Da gahen ende andere diergbelijshe vouwe plactfen:men bindt Get noche tang oock fomtijbtg aen de kanten ban de bouwlan: den ende achers / (omrijdt oock in De koren, ADA “boor atien foo-benunt Get De bochtige ende waterachti⸗ e gronden.. 36 —— —— € Tijds i oft Monthout bloepdt int — ——— Her fefte Deel. Diguſtrum oft Wonthout. — Herfſtmaendt ef omtrent den Winter ſoo Worden de be⸗ zien rijpʒ be weleke fomtijdte den Dinter aen De peken blijsen. Eer Wijlen vallen be bladeren af/ Die Daer nae in’t beginfel vã de Lente wederom Hoort komen. < Naer. Dit heeſterachtigh ghew as wordt in't Latijn en Sms ghehe — —— * ſonthout; in't Hoo uytſch Bepnhoͤltz t⸗ holtz / Rhein ——— Franfops Troefne; int Engelfch Pryuetʒ mt B Liguftrum verdraeyt ſchnt te { ‘Phillyrea vaa —— —— Kúwpòs , Al — 5 meynen. Want den Cyprus is eenn heeftersi ín Die landen Ooftwaerts ghelegen meeſt — bit Liguftrum in de landen aen den Seften merſt ende mepnlijchfte waſt · Nel iſt waer / dat ly malkanderen ghelijch van ghedaente zjn / als hun beyder beſchrij⸗ _Binghe uytwten kan : maer daer in verſchillen (p noch⸗ tans als Bellonius betuyght te weten / dat guſtrum oft ens tegenwoordigh Monthout fijn bladeren Des Winters ver ieſt en den Typrus de ſelve altijt behoudt / a and ijn de bladeren wart Cyprus beguaent D te maedtien/ats Dioftopdes betupgitrende/als ellanius paer noch meer toc ſeydt / ix zijn beguaem om geel te ber: Wen:daerentegen foo en zijn De bladeren van eft Monthont niet dienftelijch om Daer iet mede” zp in út 3p ineenige andere verwe te verwen, Daerom Eg gen; Dat Lí m ef py Ô gomte — nochtans niet upt Ene epe etat an ſommige andere ſchijnt gheſch ti mt 1ascaps bart woorfepde 24, boeck ſeydt hp daer aldus ban: Sommige zin Bau gevoelen / Dat den Cyprus ben telen bön is bie men ín talien —— iset· {Baer dat dít ong Ligufteum de Phillyrea vande oude Grieken is / biijckt upt de belthzijvinge / die Van ve Phil- — Dep doen pie eenboom bau gebore Wordt: De Phillyrea,fepdt hy / is eten be groot den Cyprus ghetgeke: ende heeft breeder ende lwarter oft mien de bladeren in Her féven-en-twintighfte Boeck. 1218 bꝛuyner geoene bladereen Dan De Olif-bladeren: hun Vruchten zijn als Die van den Lentiſcus oft Maſticu⸗ booni / Mwart/ wat foetachtigh van fmaech/ tros-ghe- ons hontpeut oft Liguiirun, geneigd” als dp nthou iſtrum gant tk/ als w ghenoegh betoont hebben: " 1 Derapio noemt het Liguſtrum ín fijn —55 — Maha⸗ leb. Daer is nothtang nori een ander Mahalcb granum, Daer Avitenna van ſchryft in Lijn 478.cap. t welck doo} fijn lane Warmte verteert doet ſcheyden eude de fier: ten ſtilt oft Berfacht, Dan het fehrint/ dat 5 bau Bie Eee dinghen — 5 — Bech zt enibede tweederhande (ooyten ban Maha leb in een capitel ende met eenen naent nd er beeft, founder De felve met renigh bijtonder kenteechen van malkandert te fcheppen Sommnughe willen verſekeren / dat de Vruchten oft be- zien van Dit ons Liguſtrum ootk Vaccinia oemt moeten Worden : ende zjn Ban ghevoelen / dat (p boo het Vaccinium te houden zijn, daer Ditruwiug in't 14:capitel van fijn 7, boeck af vermaent / Wanneer hp van de peer- ſche verwen ſpreckt / ſegghende: Ander felwer voegen nren- ghen eft berepden fp het, Vaccinium;ende daer wat Meick bp doende / maeckén Daer van een Leer ſchoone puryute verwe. Maer gheinerckt De oude ſchꝛuvers foo hort ende pnbefcheedelijct van deſe dingen Fpreken/[oo wete ick niet wat ieft in Dele faeche wederſegghen oft verſekeren ſal. q Aerd, Kracht ende Werckinghe: De bladeren van ,Keeltruydt oft Liguſtrum zijn koudt ende dzdogh van aes oock tfamentrechende: ende daerom gheneſen fp endPboen vergaen de ſwillinghen / apoftumatien, hee te ſweeringhen ende eet fl-beginnende ende noch niet ver⸗ ouderde pupften —— keele ende van Den nrondt/ als⸗ ater ſiedt oft tlap daer upt douwt/ ende mede gorgelt/ oft den mondt ende heele daer mede poelt, ——— oft vꝛuchten Ban Dit ghewas worden ban de en/ILi (ters, neppen eñ andere Dierghelijche ge- in den Winter veel gefocht ende feer geevne geten. zte foo Wordt Dit heefterachtigh qhewas hedens hier te lande Heel ghefocht ende gheacht / om Haer rende andere (choone hofwercken van te maec⸗ 5 eengbeelg/ om dat het foo Wei ende lichtelijck inde aerdt ende haeghs ghewijs waft/ende eengdeels/ gm dat het niet onliefigck om fien enig / ende met Lijn Bicht in een, waffende tacken ende donckergroen blincz Kende loof De haghen bercieren kan. EET GMS L. i? brife tael heet bit Ligmftrum meeft Rijnwilge,Monthout ende Keelernydt,als ghefepdt ig: in Boogbvupefchlandt heet het oock Kern gert ende Hart rigels in Pranckrijck oock ſomtdts F rezit- lon; in Walfchlaust Pucellage d' homme; in Italien Olierrd, Oli hella, Co „ende Cambreffene oft Chambroffène; in Spaegnien Albe- Baende Alfena; in't Latin Cypros Matthioli. Andere ghever’t alle De ban den Cyprus : maer gbe ilty- l noe, / dat het den Epping niet en í8) maer wel be Ph rez Van ides: het * ——— de ghebladerde Phil- Mi Beter Phil * T mop e ind twyf⸗ an niet en ts dant onfe gesn , om De ghelcs Keniffe vant la De Lobel dat lieber Philetea noemen. Gheflachren van Phillyrea u í " Clufius ende Lobel, in Tangue⸗ reden, Asaka n be : Wiens bladeren allez ' etende ï foon noemt € ln! Mead Blier dhg: roe Pp oaf tatu Phillyrca pnma : . Pp in zende heet Daer Azebo. Bp fchiet hoogber rn ede pes de oft meer dick / kt met eert grove fe met — placken befpraept. ten zón als Bit van Ben Cocciniilie boom oft Lex cocci- De gr er / rondom wat doorn, oft ſteke⸗ uat/tlamentreckende) D Kite ontieigcht ben deck. D 7 den Ket ie eden ve boeten barberi) Î { t even hanghende / br als fp ryv is / een athtigh keernken iihoudende. De loeme en beeft hp uitt | afg oock van de boigtende ſoorte. i De grooter; etide tackent met eenn chorffe bevecht : de bladeren sijn bijnat als Die ban den vers t Alaternus vaſter / ende niet foo bꝛupn / wat fcherp ban > B eentghe bitterh — De vrucht hanght d jg tuſſchen De bladeren /ende ts foo groot ats Peperkoren oft Piuctus-barpen/ rondt] ſwart / heet Ban (maetk inbotibenbde een hardt ffeenktert oft keernken/ met een’ biöofe witte fchorffe bebeckt. Wp noemefe Phillyrea fecunda’, ende Adorna ME Portughies. 5, De derde is ahemepnijck klepner dan det boorgathde; nocht ans heeftfe Clutius tet mans leng | fen worden ; De tacken zjn met cen witachtighe feborite ” Mein rial ben be ooch atra ende War ghecmnpee: © deren maller dan De doorgaende / niet ghekerterrrc KERkK 2 1216 van verwe als die bân be vocrgaende ſoorten / tfamentreckende van f(maerk: de bloemen zijn klepny-als die ban de Olgf, boomen / hpt den gragverwighen witachtigy/ Bicht bp een tuſſchen den oozfprongh Der bladeren waffende: DE wꝛutht ie rondt / als Die ban De boorgaende forte. Up noemtfe Phijilysea tertia; ende heeftſe in Bopaeguien beet ghtbonden , ende dock erghens in Zanguedock / daerſe Alader heet. Lobel noemtfe oock Phiilyrea Narbonenfis, datis Phillprea van Languedeck. 4-De vierde wo: Dt eens mans dengbde hoogh; dan fp heeft meer endeklepner tacken/ met een fwaarter fchore : De biaderen zjn als Die ban Den, Wilden Dlf- boom, fmaller/ groener / at bittsrachtigh ban fmaeck : De bloe⸗ men zijn oock klepn / wirachtigh/ als die ban De Oliwen / bp ech gheboopt / ende random De tackskens groepende : DE vrucht ie fwart als fp cijp is / foo groot alg een Myrtus baepe / mer cen hardt keernken.Bp noemtſe int Latyn Phillyrea quartasenbe fepDt Date beel in Caſtillien waſt / endeomtrent Montpelliers: Daer fen fommighe Olcafter , ban andere oock Halymus ghebeeten … wordt; ban Lobel Phillyrea angultifolia, oft Kleync Phillyrca van Languedock. De ſehilderhen / die Clifins/ ende nae hem Lobel/ geben vande Bierde ende Derde Phillprea/, ghebzuyckt Dodo⸗ neus/om De groote ghelijcheniffe) tot af beeldinghe bande Cppuus in't volgende Capitel. 5. De bijfde is de voorgaende vietde ſoor⸗ te ban grootte ende gedaente ghelück: dan De tacken zijn noch Duns nev/ niet foo dicht bp een gheboegtt : upt De twoztel komen oock meer cóskens boort / tamelgeken taep : de bladeren zón wat finals ler ende langer / ſtyf ende baft alg Die Van den Wilden Olt· boom / bruyner groen / —— — van fmacck, De bloemen ende Ddꝛuchten (foo't te dentken io) zjn als de voorgaende foorten ; hoe twel/ Dat de inwoonders van Öudt Laftillien ſegghen / datſe nim: mermeer en bioeyt oft bruchten draeght · Hp noemt{e Phillyrea quin= ta,in’t Spaenſch Piadera, Ladierna, Lentifto,, ende Toruiſto: welcke nacmen De Herde ende vierde ſogrte oock medegiedepit worden. ile defe foorten zíjn Gier te lande Doo? Spaeuſch oft Franſch ſaedt van Tinins vermenighvuldight gheeft; uptokgfondert alleen De tweede ſoorte / Die niet voortgekomen en ws. Ende De Dip lactfte foorten ſchhnen door Get faepen andere verſcheyden ghe⸗ achten bart ghebaoght te hebben: want ſommighe hebben korter ende breeder hladeren — fommigie langer ende fmaliers ſommighe hebben vork War ghefchaerde oft ghekertelde bladeren / ende (oo banhact moeder ten wepnigsken berſchulende / als Lobel vande feide fprekende aengheteechent heeft. Een medefdorte ban deſe boomkeng ie ‘de Phillyrea arbor Galloprouincie, Die Lobel boor Het oprecht Macaleb ban Derapio houdt / ende Verior Macaleb Serapionis noemt/ foo-groot als eenen Prupmboom oft irieck⸗ boom wordende / met bladeren als die vande Phillprea / maer wat Derder· De bloeme ig mosachtigh/ wit / die banden ley ghelijck: De bezien zijn grooter dan die ban den Terebinthus / doncker groen / ſetarhtigh ban fmaeck/mer vette keernen / ſoodanigh ala Gier he⸗ Denedaeghs in de Apoteken verkocht worden boor Macaleb. Gels nerus/ Matthiolus eude andere beſehryven boor het Mahaleb anz Dere foorten ban ghewas / Daer Wp in't 15. volghende Capitel ende elders ban handelen ſullen· Andere fegghen/ dat De foorten ban Epcium / voren upt Clufius ende Lobel ban. ons vermaent / _ pock medefoorten ban dit gewas zjn. Bi Ss Nech vande krachten. Beele fegghen [bat bit Monthout alle de krachten van Cpprus heeft / als ban den ſelven nerghens in dan alleen in de pla Dae groepen verſchillende. Dan is bet Ds Philiyrea van Biofeorides/ foo Loen de bladeren Daer bän / met dranck mcn) De piffe ende be maendeftonden boe maer De hezien en zun wier GOEDE binnen ’slichaemg ë pekt; immers ais Lobel te kennen geeft/ (eúghende/Dat De geten/bloet doen piſſen / oft een bloedt roode piſſe doen voort⸗ omen / ala Abicenna betupght. Be ghene Die dit crupdt boor Den Eppius ghebrincken / ſegshen dat De bladeren kleyn gheſtoo⸗ ten / goedt zin gedept op alle heete quaede voortsetende ſweerin⸗ ge ee Oe Ee As nas >: Wat t Monito —— — onthout eelcruydt en van gheknouwt/ de gebreken ende oock / t De wonden. 8 beel ï Die deſe olie boor het oprecht Oleum Cyprinum — en bi t/ daer Dodonens in't volgheude Capitel van bermaent, De Wiu-berkooptrs ban Italien Doen De rope bezien Van mast sd Den rooden Wyn / om Dat hp wat hoogher ende be⸗ g van verwe ſoude worden. Ban de rÿskens oft tatcken bant ſelbe Dienen om beghel-hupskeng ende kebien te maecken / ende orn De Peerden daer mede te mennen. Bier te lande maecken ————— wief en voer he che: binne ie ì tandt · vl Doo De te n —— Cruyde-Boeck Remberti Dodonæi⸗ H E Tu AIF V. GABIT EL Van Cyprus oft Alkanna. 07 4, „Gheflacht. Ds Alkanna / dat is den Cyprus / daer Wp (nt voor⸗ gaende Capitel sock van vermaent hebben / is twee⸗ dechande: de eene heeft ſmaller / ende De ander heeft bree: per bladeren. WHepde Mullen van ons nu uxt Diofroyideg ende andere f6o wel nieuwe alg oude ſchryvers wt ghe⸗ mepn befchreven Warden: — EN Ghedaënte, De Wlkanna oft Cppius en is oock gee: nen grooten boont/ maet ig alleen foo groot als den Granaedt-boom oft wat grooter, De bladeren zijn ſom⸗ túdtg heel fmal ende langhworpigh / Als de Olijf blads ven/ dorh fachter / erde groener ; ſomtüdts ende meeft gock breeder · DE bloemen zijn Wit/ druyfs ghewijs oft trot gheo hs tlamen ghehoopt/ goedt ende lieflijck ban rrutk. De vruchten zijn ſwarte bezien / De Vlierbezien niet ongheljcß. Vhece men beſten Cyprus waſt in Candpus ende fcaton / ſeydt Diofcorideg, Canopus is een ſtadt van Egppten; de welche fn oude tijden Leer bekent was : in boegher/Hat cen van de Leven monden /met De welcke de tiviere Pilug ín de middellantſche Zee vloent / nac die ftadt (nen toenaem Canopieum oftium Nil behouden Geeft. Acalon ig cen Kadt van Philiftjnen landtst welck een Deel van Dprien is. ì Pliniug Lepdt oock datter in Egppten eenen boom is Cppꝛus gheheeten/ met bladeren als Die van Zizipbug/ ende met fact als Coria nder; met witte Welriechende bloemen. © welck tegen onfe boven gheftelde beſchrij⸗ vinghe nieten ſtrydt Want het Coriander ſaedt komt met DE Plierbefien van grootte ghenoeghlam over cen. Hedengdaeghs wordt bit ghewas in Egrptenlandt met groote menighte ghevonden: Waer bat de bladeren daer van neerſtighlck vergaerdt worden / eũ gedzooght zijnde in andere landen verſonden Worden / ín ſonderheydt al fog ee deg Grooten Turckleh ghebiedt ſtreckt / gez tek Petrus Belloniug in fijn tweede boeck verhaelt· Mijat/ Be bladeren Van Cyprus en Vallen veg win⸗ tergniet af / maer blijven altijdt aen Den ſtruyck. Naem. Dit ghewag is de Altanna oft Penne Bande Araherg: ende Wardt hedensdaeghs oock ban de Turt⸗ hen Benne gheheeten. Fu’t Griechs heet bet Cypros Ki erpóss in’t Latun.oork Cypros oft. Cyprus ; te weten die fooyte met Gmalfer bladeren eyghentlijtk Cyprus, ende De -andermet bieeder bladeren Cyprus lauore folto, Degene pie delen Cppyug voor Liguſſrum Gouden / zijn Door De wooꝛden Van Plinius in Dwaltnahe gheleyt geweeft/alg vp int Voorgaende Capítel breeder verklaert hebben. — Ktacht ende erckinghe. De bladeren Van Alkanna oft Cypros hebben een ttamentreckende kracht / als Dioſcorides betupght. de Daerom zijn defe bladeren Leer goebt ont DE ſweerin⸗ ghen ende zeerigheden van ben mondt te ghenelen / fn den mondt ghehouden oft gheknauwt, De felve van bupten opghelept verkoelen alle. heete ghefwillen ende ontfteken fweeringhen ghen. Water daer dele bladeren in gheſoden zijn / op de ver⸗ ſchouwede oft verbrande hupt ghegoten / verkoelt De hitte / ende ghenceſt Be Berbrandthepdt. De bewwe bladeren gheſtootem/ ende in't fap van Wol: trupbt oft Heeperupdt (int Latijn Herba Lanaria;’s welck ſommighe Gadús fap vertaelen) gheweyckt / maecken hapt rog/ aitmen het hooft daer. mede Wafjcht oft kt. Bellontus voeght Daer noch meer by / ſegghende Dat bele bladeren beguaem zijn om niet alleen het hapx vant hooft/ maer oock om alle de onderfie leden det lichaemg/ ende de nagelen van handen ende voeten roodt te verwen: % welck bp de Turcken voor fraep ende VO gen groot civaet{el ghehouden Wordt / alg ben(elven bez tupgbht: ende daerom — drooghe bladeren UPE Egpptenlandt heel Turckijen door —— ende DELA ⸗ kotht / alg vooren eensdeels — ——— De bloemen van dit ag met Edick op't voorhooft gheftreken/ flillen den hooftſweer. td de: Dt de felipe bloemen ban Cypros wordt oock cert Olie _ ghemaeckt Cyprinum oleum gienoemt; Be welche feed goebt van reuck is / verwarmende Lan krachten / ende om De ſtramme zenuwen te vermorwen. Het fefte Deet: Heefeven-eti-twintighfte Boeck. 1247 — rg BILV-OEGH SEL. D$ — & in (rie Latpnf nd if TR tande eenden En — en — —— van —* ER 52 ‚Q * 3 53 OP € ZO kes WEN \ ) Kk OS OL oi DE J OQ 4 SN or Po NJ nj GSO «(df * — Vo 5 N 8 4 RAUS he NSS! — befchrijvindhe van —— — ept dl Cappten — bn J ende oock —— —— fp daer ban marche Di (P afhan Dloedigh/ dat pen tot Lende dan wederom. laten uotfprupten: tiskeng boort /.als —— boren — —— — Liguftrum Aegyptium ne, —— amarhendiz met be — knie be opelert we ín fuleker boeghen/ Dat den Turchfchert kepfer/ ten tijde ban / meet dan achtien dupfent ducaten jaer! chufen É — gheboomte ſchnt bet Liguſtrum oft —— * t aenſien heel ghelyck té wefen/ als Sodoneus te k Dan als't Dat —— bau deſe Altauna oock der ſamelt wa u Monthout pleghen: foo sijn id afchgrauw / ende part maeck (el de —— NDE: ep en Dei ban anton: (a. De ban. Glbanne ban Liguftrum zjn als Geneberhesien : ende Dt bruchten ban ne sr, ronde faeden: als Eo;tander De bladeren sijn sock ende Dan de bladeren ban Monthout: ( noche tang de gene/Die bee van fas voprtgckomer zón (en zjn Dien ij Te —— —— Beel _ futc ale be ſaeden van ze nitie. Abicenna noemt{e Alcanna: den Turck! Kenne oft Kená: den Ans Diaenfchen naem — ch — — ende de Innapa oft Ea kh ban Malvina) (dude ook wel mo h ferwe: weſen: Doe om date noeh niet ten bollen u is/ —— wy die by de —— crupden befchrijven) wanmete A Cpprus —— —— — privat Bet to: — ru eu Cypras Digtcoridiss — ons ghemeyn Tiguſtrum uiet en; pi Silhanne waft alleen ín Egppten/ tien wen Bet poeder det biaderen noenien ſy de if 218 dat de Turcken ende Mooren ſulck ghewas in aerde teylen oft teften planten, oft obckán haute kiffen/om den wille ban de fchoone bloemen bie Dat heefts die foo ſoet ende lictgchriecken als Muſcus: ende des winters Dragen fp Die teplen ii hups oft inde keiders: “rochtans wordt ait ghewaste Lepden in Den hof vande Acade⸗ mie odck onderhouden doch en heeft Daer noch niet ghebloept. Defe bloemen (boegbt hp Daer noch bp) zó bleeck oft getlachtigh waſ⸗ fende in venen tros / bynae een palm langh/ Doch wat uptghe ſpreyt / foo-Hâtmen de bladetkens tuſſchen de bloemen magp ften walen, e tackekens hebben bynae De ſelve verwe van de bloemen. Het fprupt heel fpade upt der gerden; te Weten inde Odgftmaent: fide dan pleghen fommighe Die plantkens te befpigepen met water Daer Deep in ghe cht ig: ſommighe Doen Kalk bp De wortels, bp datfe vroeger uptfprupten fouden: ende Dan be 5 Den herlen winter over. Sommighe ſegghen / Hit fp dit ghewa ín Dicilien oock ghebonden hebben. Bet heet ode Cyperus end Alcamia met bedorven naemen / in ffede ban Alcanna,Kena, Hena, oft Cyprus. Dan den Cyprus Matrkioli ig anders nier dan bet Ô Nef van de krachten: De Cipptengerd ( ait Piëfper Apis nus tupght) ghebrupcken de bloemen ban Alcanna teghen den 0 t tp de B fefwetr / Van bupten opghelept zijnde; Doch fonder Azijn ‚bp te Deen : ’t welck nochtans beet heter foude zu / nae De keringhe ban Biofcorides;mits daf den Edick De kracht ban Die bloemen begunemelijcker (onde indyinghen. Dömmighe ghe brupc⸗ ken de bladeren tôt Dien epnde. d EE _ Bet poeder upt de dꝛdoghe bladeren (ende / als andere ſegghen / de teere tackskens) ban dit ghewas / dat ep; ck Kena heet / met Honig water oft Meede vermenght / wogdt ban De Egpptifche brouwen ghehrupikt teghen het ghebreeck dan haer bochte boeten) die neerdzachtigh/ende met fweetinghen / ftanckt ende ſinckinghen ghegâctr / plaefters oft paps-abewia Daer op ghelept; ende Daer een nre thdts op ghelaten: want hef beeft ecn groote opdzooz ghende kracht” T feibe poeder ghebempeken fp oock tegen be (wees ten oft zerrigheden aén dert mondi / tan dtvleeſth ende fchamelhepdt. Bit poeder is oock feet hut om De Witre blaeren oft blepnert ín den mondt te geneſen / ende alle ſweeringhen in de keelzende dient tegen alfe voode opdrachtigheden/ Die (ommige de freiſchem noemen : ende maeckt de hupt fupVer ende vepur : ende Heeft alle de deughden ban Draecken bloct. a 8 Voorts foo is bit poeder heel Turchijen ende Arabien alles Sins te koop met heele ſacken bol: ende is groen oft geelachtig int aenfchouwen / foo Dat het ſommighe upt het geftooten Mo⸗ ſtaert ſaedt niet wel en konnen onderfchepden : maer alfmen Daer Water bp ooet / Dan berwet ros. Ende de Hrouwen Van Die landen (alg oock doen De ghelubde mans ) zuncken Dat om Baert naghelen / eude oock De handen ende boeren goudtgeel te ſchilde⸗ ren: doch niet ín het fap ban Lanaria oft Dtruthium / als Dios —— ſchryft / maer alleenlijck ’t felbe met ghemepn water ver⸗ ngbhende: ende Daer ban kryght het Water cen goudt-berwe. _ Aommighe ſtooten de bladeren alleen / dꝛoogh zijjnde : andere Boender De klepne bovenſte teerfte tackskens bp, Ban dit poeder Bigfe ſeben langer ban Dep iaer goedt. De Curcken ple De ſteerten ban hun peerden / ale oock Bim baerden / ende het Gapr Lan buu hooft ros te verwen met Alpi watte / Daer Dit poeder in gheſoden ie, Andere nemen L i- gele Ardi ß dee d DE Eurckinnen plegen ootk haer lichaem banden nabel af “for beneden toe ſelfs oock cen Deel bande dyen / met dit poeder rag te verwen / te weten foo haeſt als fp upt de badtſtorc komen: want als dan bat De verwe beter aen De huptjende kleeft daer bafter ende Dieper an. — ; : ’ Tot bien eynde woꝛdt bit poeder oock ín Walachien / Kuſſien ende Boſnien verboert tot upck der lerſtenen. De Indige⸗ nen ende Perfiacnen ſchjnen oock iet Diergbelijche te ghebrupc⸗ ken: ’t welck nochtans wat langber aen De hupt pleeg te blijven, ende foo haeft fijn verwe niet te berfchieten. k De tarkskens worden oock mmpekt om De tanden Daer mes De te ſuyveren / eerſt dert haer upterfte wat ghebeten oft beknauts oft met een mee Wat ghe — : Want Ban kan men Dd. mede / alg ret een borftelken oft kladderken / alle vupligheydt ban De tanden nemen. °C welck de Fndiaenen met i Bout p te doen. : 2 Wi DÉ Wortelen bari bit ghewas / als Rauwolfius meynt / mate: Ken De Araben hun Spodium , Daer Abicenua in fn 617.capitel “ban bermaent. En ï ighe verſekeren / Dat alie voorbeſchreven fo ban Philiprea di — kenne — — ros Etn niet Geel bedꝛe ghen. hens RET KACARIEEL ___— ‘Van Vogelkerfen. TIE balfche- oft one pghene foorte van Hi m —JD— — — Ineken boom: ende Geeft langhworpiglje bia deren brecdt/ ale die van den klepnen elaer : De bloemen zijn wit/ foet Ban veuclt/ Beele te amen Ban een Dun iangh ftect- Ken afbanghende 24 wolghen Be zien / mars ale doede zjn, Ende binnen en, ECruydt· Boeck Remberti Dodòner Hardt niet leer groot ſteenken inhoudende 2E welck met ghekronckelde ſtreepkens ſeer cierljck gheſcheifert ie; ende daer in ſchuylt een ton heernken oft heeft, q Plactfe. Defen bo — ou verſcheyden plactfer ban Nederduytſcehlandt: doeh is (elden te binden. Maer in Ooftenrijck waſt is overvloedighlijck in't Wildt / oock in fommtahe bichte boffchen van Sletten. € Tijdt. Zn’ begintfel gan den IW ep bloept dit boom⸗ Ken : wracr be bezien Worden vjp omtrent ben Berfft. Naem. ®en ghesnepnen man neemt dit boomken Bier te lande Doghelkerfen/ bat is opet atijnfch Cerafa auium: ft Hooghduytſch Heet het Elxen· Wy noemen’t ín’t Latijn Pfeudoliguftrum, om dat wp enen anderen ZLatijnfchen naem van % felve —— — is ſoo veel als ofmen Dalfch Krel⸗ trundt oft —— Monthout leyde Sonunighe gheven’: den naem Vitex oft Agnos 4202 ende houden t voor Den opzechten Agnus caftus; maer Daer in zijn ſy leer bedroghen : want get is van den opzer Agnus taftug fee Verfchepden. Andere noez men’t Píeudoagnos,dat is Dalfchen Agnus caftus. Some — mighe bermoeden/ dat Get Die ſoorte van Mahaleb (oude mogen welen / daer Avicenna ban handelt in fijn 478. taz gítel; ende Daer Derapio ban vermaent nae Be mepnin= ende’t ghevotlen van Meſue. Maer oft dat (ulcke is níet/ Dat waer ong moeplicit om verleleren / aenghe⸗ ten/ Dat Avicentiaꝰt Hoorlepbe Mahaleb met geen Woors den b soft te kennen —— en heeft. € Aerd, Kracht ende Werckinghe. Defe Poghelkerfen. en worden ín gheenerbande ſieckten oft. gebreken deg Re Jai he foe —— | die in ikens v kerſen ſchupl enierckt / dat ſy —— tan be Hers fen oft Briechen-fteenheng ban (maeck heel. wel ghelt⸗ ken / fehijnen*Bacrom met De ſeive Grachten oock rd Re aem omde piſſe fa jelte Berwerken ende te doen rſen / ende —— ſeer nu. alle de ghene die met ru Puesen ghequelt zin. kt abebzehien oft aualeg in ne Het fefte Deel Het feven-en-twintighfte Boeck. rard oe BYO EG HI SBL Keng onderfchepben ¶ ban buptên net een brupn oft bez Ts Tethn noemtnitn Dir ghewas fomtpdts Ceraiiis zuium ertbe turt roodachtighe ſchoz ſſe bebeckt / ende van binnen Ceralustatenofa; ootk doen ónfekerljchf Pâdas Theophraft; MEE Wit boog , Ende lacht meg) berbuit. De bla banvandere Pfeudoligurumr Dodobzi; MahsléblAdicennzs tnt DELEN zyn tangbworigt, brecht/ met zenuwen oft vib= Boogbduptfch Eitzenbaum. „Elzen off Fiexenijsin’p Fealiaenfch Hen Dôorreghen/ vofbom de kanten.t — Putie DE Macalebo; in't Buugrefch Zelnice Gas in't-Engelfe Cla- gheheft, be b ad —* fter Cherricse Be ſcho ſft is, fWartacbtigp: De, bencher Daente fchter laderen bart grootte ende ghe⸗ groen: De besi d — fedart/ De gheluck / doch vrouwersupt een knoopten at= “Khinbezien chetpek; Erten Dr Wear ende ateh. tudt twee tegteu malkanderen over ftaende: de bloemen Wier bp ooit et sMacateb ban Geerts ende SWattbiolus/ut IUU een korte acre flamen gehsopt ende in een gede on⸗ Latin MacalehGefakri 50 Macthtolumet bladers bjnat dtsotevan GER OP DE tloppen Ban de fteelkeng/ ende zijn wit / van iu Dew winter afballendes miet bloemenats die Vier tamelijcken langhe bladerhens ghemaechtsmet eeniz ban deu ri rs De welche in De boben niët-aprden en Kan/ ghe [wac de ſ 6 han | —— Rees hef righeydt (oet oft ſterck ban reuck. De vruchten zon kleyn / ghekrouchelt oft glekralt; ende ale act veele stee eneen — (Scouparsteng aen ten Gene —* ete —S——— bꝛeeder / ouder / dat is omtrent de ſterikens/ ey * — — rel, (ien groepen. Deft Mas maller / ſwart ban aerwe als Cp vijp zijn: Daer m ſrhupit es apen Mahalels-azoc fonstre foo graot ais éer omen Duit ende langworpigt (acht. De wortel cruppt met boom : aen De tatken komen kuobbelkens zupt de welcke! haer tackskens verre ende Wijt onder D'aerde, gijelijckk tuffcben ettelijcke bladeren / bieechs de wortelen Van meeft alle de heefteren pleghen. € Phetſe De Springa en ts hier te lande ns * elderg dan alleen in de hoven te binden : waer datſe etrſt Bas Wet Dpaegnien oker gefonden is geweeſt (oomen fepdr, eenen _ S Lijdee Omtrent pet tactfte Ban Men oft wat lacter ceeft ſietinen bit gewag in De hoven Ban deſe landen bloepen: groené maer het ſaedt Wordt in @ogftmatndt oft September groene priem —— — — rujp· ——— —* rondom a tt ghewas md, cdensdaeghs Syringa ig —— — pes ghenoemt —— dit 1e Fittula m’t sLatin, ende Theophrafti,oft 5 maer foudet tupte oft Pipe in oufe tael; om Har De firupclen ende Macaleb Alpini ig ee bremdt foorte var Wilde (ge, arts tachgheng hol zijn/-oft ten minfteumet Boos mergh ghe⸗ Ders Machalcb. À : ETEN bult zijnde hae hehoolt mogten Worden/ende ſich⸗ Nach maak lite. De landtlieden —— Vogelkerſen nr ad teln —53 Dienen. —* meeſt / om datſe ghelooft worden groote kracht teghen De toobe ⸗ geeft het fomtydtgoock Ben toenaein van Syringa candi- raers eude quaedt· doenders te hebben. bat he Witte Springa,oft oock Syringa canaido flores Ee” Fi EM dat is Dpringa met witte bloemen ; ende vat alleeutyekt s HE FEN KE 4 ee ARL En je tet ondetſchil ban Bert Lillath / die van Comungije Blaue « Van Syringa. we Springa ghenoemt wordt. — * — on Aerd, Ktac ende Waknghe ———— re Ene EN — wee t Dan en ar wen wafer ge eaten Side Be of oan tea Daer ftrupchen ende tachen zijn met ofthuaops Anders PeEphas LANE owenpen Debels Sxringa met G6itte bloemen. eld —— 0 En — E — t an 2 D might Witten al vod oft Floytabons. mid avin hoe Chuſius noemtſe Frutex coronariussin’t Doftenrjcke W elsche hol- der; Dat ig Italica feu peregrina Sambucus; om Dat De bloemen wat frac den Blier trecken / dach ſtercker; oft om Dat de tacken holzjn / ore begerig —— rerſt —— nae ſmãeck. War waer fp epgbentlijch in't wilde twaft/ is d Feroen Cluſtus oock onbekeur. Zpen is de Oftryx, oft Oftrys Theophtafti niet / als ſammighe meprien. Lobel noemt ſe Syringa Italica, Dat tg Italiaenfche Syringa. Men maghſe Syringa frucex ni om Dat ereen /iae bynae boomach⸗ za8 ooo T ofer Cruyde- Boeck Remberti Dodondi! | Men intfe ov de ghemerut Safminenztude dan bienghen (pdet die: Van binnen ootk mep eén wit / litht ende vgos mer rie — 55* * bloemen voetrende foo gheintet zonde aerden vervult / maer pan buyten met een niet {oo Atom fp beft :-waäne De planten upt Egppten ghebrodbt, ende niet glee voffe felharhie bedechit. De bladeren ſprupten ootk twee intét / bekgaen in wet oft Dip taten : doed meu moetfe ſeer nete effens upt elck leveken oft knoopken/ ende: ftacn-recht i bart de kotde watpten.. De Bladsren) als Llufms arne handeren over/ ende zijn byeedt/Doorfpitt netckèn Kotidelzin die ban be Springe met wirtt — teghen malkanderen over/ ende zyn UD} or ſpitſch/ lick boch teerer tr cordon niet ghekertelt / altüdt effen ende glat grooter, / harder groener/ Ende meer ben anderert. oer ftaende, met beweren / nis ati deen ſode van blintkende Dau die Van be Witte Sypringa, DE boenen den ffeel/ uu aen d ander Den nabel van de bloemisingomgaet zijn Rlepn/ dritpfs-acwijs oft trog-gewijs Verlamelt/pan ban de pip wat geelachtigp. me gen dun langpworig Balsken Baer ſelven elck in diet Syringa van Arabier: Klepne bladerkeng ontlupckende / licht blauw ban verwe: 17% daer nae voighen platte / langrjworpighe Vauwkens/ Kie —— Ein zün in't midden met een vei⸗ Teken oft vliesken afgefchepden; ende daer in liggen ghez - tepulijck — langhworpighe bruyn roſſe laeden, De wortel Herfprepdt haer ſelven in veele lalelunghen. LZitlach oft Blaue Lopeiniga. ech va de rai: B olieleamdn bink ba ot Grint singa bloemen’ feude Kontien maecken (oude mifftbfen. —— ———— — pa e miſſthien (eer gewag 6e heben van de a —— — e bleh we elen bit (pees woemen bit *88 — Van Lillach oft Blauwe Syringa. ·Fdte boojtbroght — epe rn Eddee ap en € Blaute Springpa ja bie epghentlijett ende nieeſt ale Eft (ae Stach) gehesen Worbt /19 voet ben OEE. ——— — De mucht van eén geboomte tig ghewas/ dat feer bell tachen / oft Dumrie/ verhte/ als dE Tamarffeh-boom/ eude is (6o groot alg ven Dalet gbetachte, ende ín leveeng oft kiioopbens ghe ate aem km enokin ke tb Cap dou⸗ CUPCKEN van id Am te doen: onbderfehepden ghelijck de tachen van de Welck bet cacht wt era hagtelicke Dief opgerite Springa/ boel hopser ende eeger ban. etn ger ark —— un — — ze van Apꝛil / ende $ Het fefte Deél. felfs hedensdaeghs en is dat niet heel veracht: twant mert pleegt) met De Moorfepde Olie van Glans vnguen- taria , met noch eenigle andere Welvieckende dinghen Bermenght zijnde / de handtſchoenen / kleederen / cude veel meer andere dinghen eenen goeden ende heflijchen veuch te Doen krijghen. 7 g Aerd, Kracht ende Werckinghe. Defe blauwe Sp: inga en Wordt teghen gheenerhande fiechten ghe⸗ bꝛuyckt: daerom zijn haer bten ende eygentheden onbekeut ende onverlocht. * BIIVOEGH SEL. ì alle landen ís deſe hedensdaeghs beel geacht; om dert Teeven haer berk ijd ea: ban men ghelooft darfe iu Afrycken ban ſelfs in’t Wildt : Aobel noemtfe nochtans Syringa cærulea Luûtanica, àl ín Portugacl epghentije Wies ; anders O Theophrafti Matthiolo , ende Lilac Lillac Macthiolis anders Syringa ceraleo flote. Dan hetis ** dat haer vzucht de Piſtat abele 8 daermen cen upt houwt/Die Oleum de Ben Heer / als Mat⸗ thiolus frer-qualijek ghefchrebenbeeft / nde Bodoneus eensdeels bermaent. Dan ban de Glans vnguentana fullen wp bp De Indi fee criapden bierder (preken. Éenighe voemen Defe Lillac in't Tathn Cauda vulpina Turcarum Ende feggen re Pi ghewas ís daer Stlionius af vermaent / ſegghende: An Turckhen wordt in de hoven onderhouden ern heefter met bladeren als Wepl/ Lie altijjdtg groen bijven / met violette bloemen / am ven langh fleels ken waffende / fao Dick als eenen Voſſenſteert waer fp den naem gock boeren: Ban onte teghenwoordighe blauwe Dpringa en is niet altijijbt groen / maer verlieft haer bladeren teghen den winter/ gelijck de Witte, HET, K VIER C APE RE hi Van Smackoft Sumachiu- > Ghedaente. Feark/ oft / alsmen in de Apotelien leydt / Sumach / wordt ghem lich bier oft vof boeten hoogh / Lom tudts oock giehooghee Dan een gemepn mans lenghues ende waft ghelijch een boomken/ in veel tatkokens oft rijgheng verbzepdt: De bladeren Waffen over bepbe lijden van eert voodtachtighe zenuwe oft middelribbe / neghen Smacg oft Sumactz ——— gheneten die vodoꝛtgangh Van de ſelve. — Het ſevbrentoi ntighſte Boeck. i2et oftelf bn een / dat is aen elche fyde wier oft fes tegen mal- hauderen over ftacnde / metten woterftealtcen ftaeuve bladt, Eich bylonder man dele bladeren 18 wttachugy/ breedt, langhworpigh/ eude voudom geichaerdt oft gye- kerft. De boenen zijn Beel Lp eenvaen troskens tLanten abehaopt; ende watchen tuſſt hen de bladeren aen danghe fteclkeng, van Berwoe wir. Det ſardt waft drupfg- gens ronde befekens ;cnde is plat oft breederitigt / als De Linlen / bynae fog groot alg de Dj ucit banden Terebin- tn boom: ’t welck metter tudt roodrachtigh wordt. De Waztel en luckt miet Diep in D'aerde / maer blijft alleen omtrent deu riſch ende topperfte vande [rive vibderende. Veranderinghe. „Cpeopbraftus vermaent van twee foogten ban die gewag, noemende be eerfte SRanncken/ ende De ander Wüfhen: vande welcke de tene vꝛuthten draeght/ ende De ander onuruchtbaer blijft. Pling um’: ꝛcapitel Ban (gn 24 boeck befcheift ooch twee gheũach⸗ ten ban Ghus: het een 18 voodt; twelck anderg met cu 18 dan Het faedt ban dit gewas:ende het ander 18 een Wildt. crupde/ met bladeren als Myrtus bladeren : Daer nae fepbt hy / dat het Frutex coriarius gebeeten worbtre vofartj= tigh ban Berwe f87 anderpalven voet hoogt wordende, foo. Dicht alg eenen vingher / oft Daer omtrent, Wan Die Woorden ban Plinuis im de Loorfepde plaetſe mochten Wel. bedorben ende qualgelt gheſtelt zijns oft ten minften bet frhijnt dat Ip twee verf en foorten Wan gewag tfamen berwervet ef ghelehelgeh beſchreven (al hebben: q Plactfe, Smache groept op ſteenachtighe gronden / fepdt Dioſcoꝛides. An Dpaegmen iſſe ghemern/ alvaer in berfchepben boſſchen ende gheberehten overvloedich⸗ lijck ghendegh w be; Dp waft oock op veele plaetſen van de Apenninberghen in Italen; ende oock omtrent Pontug vᷣ Grieckenlandt. Archigenes bp Galenus (lib. vride Med; fecund: loca } betoont datle in Dprien Waft/ ende Daer beter fs ban elders. _g Tijdu De bloemen bar Smack komen ín be Hop⸗ maendt voort: be trogkeng oft dꝛuyfkens van Lijn ſaedt Worden iuden Herfſt rijp. tk, $ € Naem: Dit gewas wozdt gheheeten int Griechg Rhous P'ês: ín’t Latijn en rbe geenen epaben naem/ maer heet oock nae dert Gricekfehen Rhus , fepdt Pli⸗ nius. Cheodorug Gaza geeft het nochtans eenen naent op’ Lathnſch/ te weten Fluida; Ben welcken foo beel bez teetkent alg den Griecklchen / dat is / al ofmen Dlotpen- De trupdt fepde. De Araberg noemen’t Sumach; De Ita⸗ Haenen somacho; De Dpaegniaertg Sumagre ; be Pederlan= verg Smack / ben Arabiſchen naem in een treckende oft perhortende, Fn He Apoteken ig het met deu Arabiſchen naem Sumach bekent/ alg boorfept is. é fans byaedepten — yrfodepfice P'és Bupaod el uù q zit Latin Rhus coriarja ; ende Daer Van fepdtmen oock Rhun coria- rium oft Rhoẽn coriariam. EN } geen — a Be ? Rhous Splaopi op Pie tr) rê Aas tn’t Latijn nl. naria, ende us foniotum; 3, 8 4 R as Ende daer nae noemtmen t Rhoen culinariam oft — € Aerd, Kracht ende Werckinghe, De bladeren / vruch⸗ tent ende (aden ban Smack zijn merckelijck ende 2 5 Laechtrte ——— —— de van tte en oeh, bescoelentbe oben twiecden/als Galenus betupgt. Archigenes fepdt/dat de befte Dmack inBprien groept. De bladeren Lan Smack Wwayden meeft gefocht om het feber Baer mede te wercken, berepben oft touwen : want de Baeken etdeBepten vellen / die Daer mede toegemaecht zún/wopden over al Bor de beft Men vlitſe hen. Want het water / daer De bladeren Han dit gewas ín ghe⸗ —— bet hapr ſwart / alsmen Get hooft daer m dranck vermenght / ende daghelücks drinckt. De ſelve met Edick ende Honigh vermen ben kancker / vooztsetende zeerigheden endeg omtrent de nagelen komen / ende oock op all ra — De drzoooht bladeren van Sniack in. Water gheloden/ tof dat het foo dirit gis Honigh wordt/ zijn nut in alte % geve daermen Get Lycium in oude tijdein toe pleeght te ghebrupthen / als Doftondes befupght:veude daerom is Defe Ertvactie tin’: Hatun Excraêtum;nt Griecks Chy- ‚_lifmajvan ſommighe Lycij fuccedaneum gheheeten Daun. Paulus Egineta raedt ong in ftede van Het oprecht Ly⸗ Aum te ghebrupeken het ſan dat uyt de verſche oft groe⸗ ne bladeren van Smackghedouwt oft ghedzuckt is. > {acdt van Sumach inde ſplen ghebzupekt, ſtelpt oock dieſgelijcks alte loop des buycks / het voodtmeltzoen ef den bloedt Ban de brouwen, ſonderlinghen den Wittens: AE felbe facdt op alle verſche gheſiagen gevallen / ghe⸗ ftooten/geguet fte leden/Wonden ende huplen oft blauwe placken- met wat water ghelept / belchermt de felbe gan. alfe verhittin ghen/apoftumatien ende ſweeringhen · Saedt van Smack met Bonigh vermenght / verlacht —— wegh alle rouwigheydt ende oneffenhepdt: vaude tonghe. — nú wit facdt ban Smack met Epchert kolen gheftooten/ gheneeft ende verdrooght de Speenen / daer op ghelept Het watersdaer dit faedt ín gheweyckt is / wordt heel: dick ende ftijf/ allmen dat daer nae liedt: ende 2% lelve wordt Looy bequaemer ghehouden/ ende Krachtigher te⸗ ghen alle de voorleyde ghebzeken / Dan het ſaedt lele. — Ghedaente. oet nat sn  \ € Corinus’ cotiaria „ Bie Wip Hoor de: —— van ia F Ll gil sand 1 { OE » Plinius houden / is ooch een niet Leet. ë hees fier / bp Be leven oft acht boeten langb dj — 5 tende : ende geeft upt haer wortel ſeer veele vonde Dunne vúskens / met een voontachtighe ſchorſſe bekleedt : de bladeren zijn breedt / gheadert oftmet zenuwen doorto⸗ ghen/ langher dan rondt / aen roode fleelkens waffende/ - de Olmbladereri ſchier ghelück / maer klepner/ gladder, ende bleecker groen. Fn ffede Han de bloemen, komt on Be tloppen van de rijskeng cen ghekrolde/ dunne/fachte wolachtighe oft. bontachtige menighvuldighe ende tros= ghewijs bergaderde acre oft vietplupme/ brupn peert Han verwer Haer nae volghen de laedekens / die npt den Tanen PAP 5 houtachtiah / ni Diep í D'aerde finchende. — 5 zi: 5 Coqgqrgria oft Hers · kooff. * — Ge Ae € Place. Men vindt bit ghewas op Herle bergen ban Ftalien ende Dze ijck / op de Alpes Van Iſtria/ ende dock ín Hungari 7 @oftenrijck ende Beemin / in DE hooghe ende Dichte , — * ie ghewas wordt van Plinius in't 19-battt Gorinus ghe ‘Daer waft een. eefter op Menta modo Gonchylij Het fefte Deel. colore infignis. Daer is nothtang een andere Corinos Kéruos bp Be Griechen, te Weten den Oleafter oft Wilden @lhijf-boom ; Wan den welthen Dit ons tegenwoordigh ghewag feer veel berfehift > daerom Calmen Dit bequae⸗ mekijcker Continus coraria mogten uoemen.Domnughe hebben’t fever Scorinus te Heeten : welcken nam noche tansin geen ban alle be oude ſchayvers boecken te vinden en is. Die ban Ooſtenrytk noemen t Faͤrblaub / dat is Verw· loof als ofmen fepde/ loof oft bladeren bequaem om mede te beren, Deele zijnder Die gelooven / dat ter de Coggpgria van Plus ie/ daer bp mt 22. cap, Ban fyn 1 3- boeck atbus ban vermaent; De Coggygria, fepdt p/ is de Vnedo mer onghelijck/ voel) War witpnex vAn bla⸗ deren: nde hel dat epghens in haer/ te Weten Dat Haer vrucht met ſtuyfkens verwaept/ ende als guychelhavr met ben windt wegh ghedzeven Wopdt; ’t weich gheener⸗ hande ander geboomte en ghebeurt. < Aerd, Kracht ende Werckinghe. De bladeren ende dunne rys iens nutſgaders De arden ban Dit gewas, zijn frerchielijch tfamentreckende ban aerdt / ende ooch verkoe⸗ dende cue Berdrooghende/alg Die van Dmackrende bele bladeren ende dunne vugtieng zun oock alfoo bequaem ende nut ont De wellen ende Iet leer cierlijch ende Wel te berepden oft te tauwen alg Den felven Dmâck. De woztel van dit ghewas/ foo Anguillara daer Van ſchrft / is bequaem om daer mede te Verwen : Want ſp maeckt de wolle ende allerijande lakenen roodt: % welck Plinius niet onbekent en ſchynt geweeft te zijn/ gemerchit Dat hp fepdt/Bat defe heeſter te weten haer Woztel/foo nut ig als het Conchylium / dat is alg de voode Berw-feljelpens daermẽ gier voortijdtg purpur mene pleeg te frpideren. BIiVOEGHSE L 1 Italien tarot dit ghewas Scetano oft Cotino gheheeten / oft sock Rofo: ende wordt Daer ſomthdts eens mans lengde boogb/ doch beele firupcken tfefiens upr eener wortel ghevende; mer blades ren als Die ban Terebinthus / maer [eel ronder / ende boren niet foo fpitfch / oft ( als Lobeifepdt ) de bladeren ban be Cappers ch/ wat tfamentreckende van ſmaeck / met eenighe fcherpigs depot Daer bp/ ende Ban veuckt De Galnoten ghelitkende: be ſtam⸗ men zíjn ſomthots (oo bick als eenen arm / met een roodtachrighe ſthorffe / van binnen geel / ende becuiaem om De lakenen geel te ver⸗ doen :’t ſaedt ſchupit in klepne hanwkens alg die ban Ippericon. Cluius heeft dit ghewas in Boftencijch ghevonden / daer het ſom⸗ tijjbts nauws anderhawen boet hoog wordt: ende ghelooft / dat het nae de mepninghe ban Kuellius Cocconcleia (niet Coccomeleia / Theophraiti mag heeten : ende ſepot / dat bet in Goftenrijck van be le gpebepet ende oock Sumach ghensemt wordt. occigrna Theophrafti, Cotinus Plinij,R hus Allo- „br: eran Bedek fammighe/ Fufter-hout aft Boix Fufter ban andere. Wert naem Cotinus komt van het Grieck woordt Corinis de welche fog veel beteeckenen / als ofmen baprachtigbe blockskens oft kranskens ſepde } als op De helmetten oft hanekoppen wo den: want Dit boom ken Geeft alſultke bloemkens / Die op't opperfte ban De raepkens ſtaen. Noch van de krachten. Bit ghewas ig in alle fn beelen alſoo tfamentreckende enoe oock fijn ban floffe ala Be Zmack (elve. Ber warer/ vaer Dat in gheſoden ie/ gheneeft be seren ban Den monbt/taugte ende bupab/ ende alle oñtſtekinghen van De aman: “belen ende keele ; gljenceft ooch De zeeen ban De fchamelijckt lez _den/ aismen bie arr mede wafcht. Om De macndeftonden te floppen, falen de rouwen Baer in fitten. Stlfs het poeder ban De ghedroogide bladeren ende tackskens Van bupten op’t lichacm gheſtropt / dat eerſt met Kooſen Eoicknat hemacckt is / gheneeſt ‚et roodtrneltzoen / ende ſtelpt alleryandeu kloop. HET XX. CAPITEL Van Gagel. bbnyhedaente. Gi is ooch cen neer ende Blepn houtachtigh NJ fivupcheken oft heefterken/ felden anderhaluen Boet hoogh wordende / met ettelijcke bruyne harde tachsheng _ befet: Daer aen Waffen bpeedachtigie langhe bladerkens/ “pe FDprtug bladeren niet feet ongdekich / maer harder, „ende fomtijdts la @uffehen de tackskens / daer de bladeren aen wafjen / andere Dunne fteelkeng „Boot / eele aerkens dzaghende⸗ eerft oan kleyne geele bloamkeng/enbde Daer nae Ban vrele hantighe rouwe ende „omtrent haer tfoppen d faephiens alg langhe troskeng oft drupf ens in een ghedronghen vergadert. „Ende vit faedt ig bitter van (maeck/ ende heeft vet olie: achtigh geel fap in / te ——— het rjp is. De woꝛtel is hardt/ maer taep ende hup: gem. Ee, Dit oh was ig in alle ſyn deelen ſterck ende ſwaerach⸗ 2 Her feveri-en-twintighfte Boeck. 1245 Sagel. tigh bau reuck / tu ſonderhendt Get ſaedt ende Be olieach⸗ tighe vettigheydt van't ſeve· J € Plactfe, Wit ghewas groeyt geern op oruhebouw⸗ de dorre plaetſen cude hepden / doch Die wat voc htigh oft waterachtigt) zjn. Ben bindt Get in EngGelandt op ver⸗ ſchepden plactfen/ enbe dock obervloedighljck ghenogh wm Bꝛabandt ende Vlaenderen · Tijdt. De bloemen Bau dit ghewas komen te voor⸗ fchiju iden Mep ende Braecknigendt; in Hoymaendt ende @ogftmaendt Wardt het ſaedt volkomen ende rijp. Eft dan wordt Dit hee fterken geplucht/eû vergadert / ende / mitſaaders lijn vruchten / op de merckt te koop gebroght. — ee —— ende rte — ghewas Gagel gheheeten: ſommighe noemen top't La⸗ tunfch Mttũs Brabantica ‚ bat ís WMrabantfehen Myr⸗ tug/ ende op't Grieck Pfeudo-Myrfine: Coybus noemt het Eleaguus : maer mp dunckt / datmen’t Ge Chamelzagnus fat noemen. Want us Wor EheopGraftus belchreven alg een heefterachtig gewas! den Annus caftus ghelackende / niet — bladeren eude bloemen alg die Ban teu Popelier. Du : als defen onfen Gagel niet en ig. Ende vaorwaer delen Gagel en heeft geenen ouden ugem / die mp bekent 3p: ten waer Batmen hem wao, de Rhus filucftris van lie mus foude Willen honden / Baer hy Ban Bermaendt wt xr. capitel van fijn 24, boeck) leggende, Wilden hus ig een \witbt crupdt met korte ſtruyckskens; ende ts bez duaem om de motten, (rijeterg ende oock alle vergiftigh ghedr ooght te verdzu ven· Dan PD. Pena ende Lobel hebben aus cen gautíchj ander gewas baar den Rhus fylaeftris beſchꝛreven/ twelck dock bequaem is om het leer mede te tauwen⸗ Met veele vierkantige tachehens w reldig hljck eit overvloedighlijck Waffende ; ende met, verle groene bladeren verciert alg gbprrug bladeren oft Drehende Pelm bladeren: Wiens faedt in kantige tacphens gekronkelt ef facke-ghewid omgedracpt leydt; 2 weich hlepner ie erupùt Halt. Ende dat waft in Languedock omtrent dert dever eñ kanten van de xivier Kan met groote menig € Aerd, Kracht ende Werekinghe. Det ſaedt ban fie is Keer Wavm eude Droogij van aecdt / tot pen graed, De bladeren zijn oock W dan het fardt Vant — —_vpberftaende 1224 maer Beel min Dan het faedt. De vrucht ſelve met eeni⸗ ghen dranck ingenomen is hoof digh / enve Be herſſenen Íchadehijck. Waerom als die in het Bier ghefoden oft Daer mede gebrouwen wordt Et welck op verſcheyden plaetfen ghefehtet ) dan íg Dien dranck Hen hoofde Leer laftiah/ ín voegen dat Gp het hooft leer onftelt/ ende den menfche feer haeft dronchen maeckt. — Dan dit gantſthe ghewas heeft dele nuttighepdt/ dat Bet dꝛoogh zijndermitfgaders zijn vruchten / in de kleer· fchaypraepen ghelepdt / feer Bienftelijck ig om de kleede⸗ ren/daer ’t bp lepdt/ Han Motten ende Schieters te bez Waeren ende te bebrijen. BIJVOEGHSEL be groote ghelckeniſſe Die den Gagel oft Gacghel, met De Rhus alteraoft Rhus herba Plinij beeft / wildt € lufins dert felben Dier boor Houden. Dan hp wordt hier te lande oock ſom⸗ tijdts Myrtch-boom u. mighe Sranfopfen noemen hem Piment,Pimente, oft — Royal,tat — — Bo⸗ trps oft ghemepn Piment. Bellonius mepnt dat bp Den Elæagnus Orchomenij lacus is / daer Theorn aſtus van — 5 Lobel heet Gem Elzagnus Cordis ban andere fegghen Dat Elzagnos een foorte ban Agnus Caftus is / dit in bochtige gronden waft. Defen Saget beet oack Gold im’t Engeiſth / nae De goudrgeele bloemenjoft klam: - ame geele folferachtighe veitighepdt / Diemen tuſſchen De laeden oft —5 vindt. Bp groept beel in Brabandt / waer nae hem odoneug den naem geeft; maer oock fect heel in De Deenen oft moerachtighe landen Lan EADE, Daer meu torffupt haelt. Kengaende Den Rhus filueftris, Daer fpichen (als Dedoneus alhier berbaclt ) ende Rhus herba oft Rhus filueftte noemen / die ſewe wordt hedensdaeghs ban beele Myrtopetalon oft Rhus Myrrifolius Plinij ghebeeten Joft Sumack Plinij, ende Rhus Plinij Myrrifoha MontpellienGum : maer Clus fing mepnt Datfe beter met het Dryophonon Thecophrafti over ten komt : Die dat ín Dpacgnien oock Deel ghevonden Heeft met fn witte bloemen. Dan B: Rhus met Mprtus bladeren ban Plinius / ce weten ’t felve dar andere Anonymòs Peruinca fòlio noemen, Maer den naem Rhus filucftre Plinij wordt Ban fommighe onfe Deenbezien toegheſchre⸗ ben : ende De felbe noemen Den Bagel Rhus Mluveltris Dodonzi: ende Rhus Plinij minòr houden fp Voo) onfe Kodde Crakebezien — alg elders oock bermaent is. ì 8 Noch vandé — Den hang wordt van ſommighe Loor Hoedt ghehouden in al’t ghene Baer men Den oprechten SPprtus foe ghebupekt; doch ’t orieeht. 3 De bioemen / ende oock De klammt folferachtighe bettighepdt / Die tuſſchen de fchelferen Der ſaeden ſchuplt / achten fommigke Beel tegen De uptteeringhe ende alle ghebreken bande borſt; iae gack in't goudt maetken. , pond ghebrtwclien Dit heel t ig: maer andere D. Ben Wijn Daer Door echie De herffenen niet en befehadight. HET XXh CAPITEL Van Lantana oft Viorne. Ghedaente, hem inden Soft / feaahende Dat wordt Be mage ficeche ende IN ſteren gherekent: ende fp geeft upt haer wortel veele dunne ſtrüÿyckskens oft hautãchtighe tj 23 —— / eenen duÿm oft vingher dick/ ey / bü achtighẽ ſrhoꝛſſe bedeckt. Te hl zijn groot / hzeedt / rondom ghekertelt oft wat ghefthaerdt/de Ombladeren Ban grootte ende ghedaente bijnae ghelijchende / maer vupgb ende wolachtigh m’taentaften / ende gryſachtiah bft Wit Ban verwe / tet Wijlen ſy noch groepen / maer roodtachtigh als fp beginnen te berwelkeven/ ende haeſt afvallen ſuſſen: de welche altijdt twee teghen malkâunder fprupten, De bloemen zijn wit/ende Waffen tros-gewijs bp een gehoopt. Daer nae Holgen oock trog-ghewijs oft - Sar soan berfamelde bezien / van grootte —** aente de Linfen niet feer onghelijch/aen beybe fijdben wat „inghedouwt oft plat in een ongen / eerſt groen’ daer nae roodt / ten laet ſten alg ſy vrjp zijn ſwa i bruvn van berwe, De wortel (piepbt waerts ende ir ded riſch oft Pena ende Lobel ban — Gefnerus hefchrnft ons een ander … Buptfchlandt bekent eude ghe << Tijdt. In den Somer geel ghewas tegben ’t vergift. B Doen Gagel in't Bier) om De Boppete fparensals Doen de dat het # mertkt bat hp Han De ftadt Goomett fprchende/ fepdt dat upt elck lidt oft hnoopken ban de ſteelkens oft is Bienftelijek om allerhanden ec felgen herz - f ba her, bloedtga en inde diepte vaſt te maec⸗ ſchoꝛrſſe beder Cruyde-Boeck Remberti Dodonæi. Dr — Nik Sel) 4 en — UN IN — ND B IN / ON * is foo wel in Italten ende Pranckrijck alg in Hoogh: mep. , | fietmen de bloemen van dit ghewas: De bezien oft vruchten Worden rijp omtrent den Herfſt: De bladeren kamen in He Lente boort. Naem. De Ftaliaenen noemen dele heefter in hun taele Lantana; De Franſoyſen Viorne: ende met anders geen naemen en 19 fp hier te lande bekent. Men ghelooft/dat Bit ghewas het Viburnum foude moghen Weten / daer DPirgiliug (Bucolicon Ecloga1.) afsermaent/ betoonen⸗ ten leegh ende neer ghewas moet weſen; ghe⸗ Koomen foo Geel grooter ig dan eenighe ander ſtadt ſou⸗ keg ende taep ghewas Viburnum te boven gacdt. de Lantana zijn verkvelende / verdrdoghende reckende ban aerdt. REE Water oft wꝛangen Wüjn / daer dit gewag met bladeren ende besten ín gefoden is ghew ſwillen ban de amandelen/Gupgh/keele/ende 3 ende ontftekingen oft bef hittingen van de ſelve te genelen „oft te berkoelen/ alfmen Ben mondt ende heele daer mede it begintel Ban de ffechten fpoelt t: endedan — iſſet oock (eer — idg, 5 De lelve ——— Looghe gh in hooft ghewaſſchen⸗ dte De Se heernen Gebben Be felve kratht / allmen bie eenen tijdt ——— bet wetn, — eeft : ende ——— p. gangen — eude de vroudaelijcke op te doen hou TR Somni ende verft gan —— —— verſckeren / dat de ſchoꝛrſſe eenen tijdt langh onder daerde De Zaneania iwejnt oock outer be Teegfje — ‚Be moghen wefen/ als den hooghen Typresboom/ dat fee Aerd, Kracht ende Werckinghe. De bladeren ende bezien ban em, ende uiet licht om breken / wet een Wit- Ni À gheweeft/igfeer nutomdeghe: ⸗ ch ftijfte maes ⸗ echer : dr geeft : zjn gheweeſt / Het fefte Deel, BIIVOEGHSEL, D CftKantana beet in Italien ooch vibrne, ende miſſchien oock Vriarnarendt op 'sRâtonftb Libernums anders Viberoum M ac* thiol: oft / —— mepnen / d peiræa Theophraſtizint Ortecks Bedenddar; lemaczida. In Bzauckruck beer fp oock Maufla- ne, Riotte Hardedu, maer meeft Voorne : (al is ’t bat Viorna oft Viorneân’t naem ban Eimen ts:) Kobel noemrfe Kleyne Effche; Latijn Vrorna vulg: ban ad v& Rueltii ‚oft miffcbien Mibraum Virg in't ouptfch Kleyner Maibaum; oft Klemer Meclbaumi bp Cragus: Poa rofafdanspn be Koos — VAN Noch vande krachten. Wet de ffeupchen ban bi trecktu fommigbe een ſeer gott water teghen De ghein cken der oogten. {abe van Hoobe leipe keke wan Apers Witt Perron: kinghe van noode dielie van —— ach : wen nelle zyn wzanghachtigh ban (maeck: nec! de rypt bh maecken den mact als fp onrijp. ende noch wraugh zón bem ende flopp bloedt. Be ruſen oft tacken van Dit Harbt/ende en hg me bewas zjn (oa Cepende tenftelgck zyn om alle ——— enbe re binden/Dacrmen Be Teenen ende Wilghen roſcn zoe gebzupekt. LZS HET XXIL CÁPITEL Van Bucksboom oft Palmboom. | L ’ Gheflacht. ï En Palmboom’ anderg Buckabdom ghehteten / is tweederlen/ Groot ende Klepn. € Ghedaente. 1, Den Gemepnen oft Grooten Bucks oom waft vecht ober eynde ghelijck een kleyn boom en / ende heeft ſtrupcken Comtidtg foo dich alg een ſchenckel / maer felben foodíick alg de dye Ban een mrenfcl;: de welche haer wederom in andere dunner tachskeng ber ban berwe, De bloemen groepen wigh: be beer tine — bten oft ep bie + en li tonbtachtieh zijn / foo —E ende haetelijck van 25uckeboon oft Palmboom · Her feven-en-twintighfte Boeck. 1248 fmacch/ dar geenerhande gedierte bat (ele eten oft finaec” Ken wit gheinen Theophraftus betupght in fijn derde boeck. Bet hout van Dir boomken ts bofter bardt / vaft ende ditht / doch rot alle wereken nut ende bequaenn want et laet hem (rex wel (mijden erde in alter voe ben hande: nende Wereken : baer-en-boven 18 het pe} feer Nmact ban icht / ende teghen de gijewoonte ban mecft alle ander hout / in't water abewor pen zijnde miet vlottende 7 Mat te gronde gaende : van bere bleechgeel : (eer ghe⸗ Dutigl ende lang evender ende niet licbtelijck berrorten- be oft bergaende / ende bjjnae immermerr eentab letfel ban Wormen oft meluwen ghevoelende. 2, Den Klepnen Burksboom te een neer kicyn boom⸗ h ghewag/ niet over de twee oft dip voeten hoogh Waffende/ maer met fijn odervloedighe bi fier Duane jg: hens / Die meeft bande wortel / fomtydrs van een klenn ken voortkomen’ haer dichwijts (eer breedt upt⸗ fpzepdende, De bladeren zijn wat ronder ende lichter groen/ ende Wat klepner dan de bladeren ban den Grooz ten: anderg oock Den boozabefehreven gijekriek. pepe hee geben nn een Shen omtoent og 1; ende op andert uwach⸗ tigh — horie vpᷣlaetſen. * «lijdt. De bladeren ban Bucksboom en berwelche? ten niet haeft/oft en Ballen riet af/maer blijven groen als foo Wel zwinters ale lomers · Danin Apul krige hp goaneenleh nieuwe bottekeng oft upt{y;upt{elen / ende omtijdts oock fijn bloemkeng, ¶ Naem, Dit gheboomtermet fijn kleyne mede · loorte / Bandt gheheeten in't Öriechg Pyxos HNectoc; in t Matijn uxus; in't Nederduytſth Bucks boom / oft / ais den ghe mepnen man Dat qualijcken noemt / Palmboom; in 'É Bon en ad uys ; t sin ' / oft Basttee ; in't — Puſſpam Lt, De eerſte ſoorte heet Grooten Buckgboom ; in't tlijch Buxus, oft Buxus matot. —— m pyxos_x oes ende in't —— —— oft —— agen » Dat ie Leeghen teren Bucksboom noemt Wojden. …— g Aerd, Kracht ende Werckinghe De bladeren ban Wucksboom sn met eenighe Brooghte tlamentreckende ban naturen ; 't welch harren (maeckt claerljck bevaijft. Pochtans foo en heeft ben Buckgboom in be medicine ; Ende Van ſijn werckinghe en Wordt weese ale Lendering betijen opvuoshee eel niet 8 be nben. d bbs ey eg fomnugtje vꝛouwen / ende andere ⸗ / die hun onderwinden raedt te gheven tot fiechten ban den Buckgboons 5 eer Daerom (almen dit Burksboom-hout alleen 2 Ken/ om daer ſchoone ende mls gere) beelden daer ban te ſnijden; Baer het [cer bequaem ende dienſtelijtk toe is alg boven oock boor lepbt ig BILVOEGHSEL. faedt voort: ende —* —— — nà * — warme —* J Dat ſwatt is / befloten itt *— J 1226 dat fp daer heele boskkens van maecken willen / om daer met langh⸗ heyt ban tijdert gewin pe te halen. „Buxus aſininus, oft Spina Buxea „Pyxacantha'; oft een ſoorte Dart van (is voren Dan ons beſchreven. Noch van de krachten, De oude meefkers ſegghen ghelijckelijck / „Dat de Bucksboom warm is wel tot in Den bierden graed / ende dochtigh in't beghinfel ban den derden: Dan die Daer twel op letten wil / fat bebinden/ dat hp uier ſoo boet ende daer toe oock gt heen” fins fao heet i.e. Zemmigbe ſegghen / dat fp met het fi chrapfel van Paimhout he: * endet waterte dzincken ghegheben / de Pocken ghene ſen ennen: ende Lobel verſekert / dat een arme Eughelſche dieuſt⸗ “maegbt met deſen drauck ban De Pocken ghenefen is gheweeſt ma:t Dien Dranck- wordt ban de zijtke leden om ſynen on(iefljcken erde buplen reuck veracht. Ende boorwaer den Palmboomig faa erck ban veuck dat hy by de Biekorben ‘waffende ven WBariidy tenen quaden rruck gheeft ; den welcken ’t berftant beroert van De ghene Die hem eten, Gude om De ſelve veden/alle De gene Die (eggen Dat bien Gonioh nut is reghen De ballende neckte zijn bedrogben: want mén bevindt Dat Dit onder De Bucksboomen Naepen/ kranckz fit worden/-oft immers Daer van eenigh Ietfel in Hun berftant ghen/ ende ’t poeder Daer Dan met Labendel water te drincken ghe⸗ den de ghene die ijdel van hoolde zón / oft met cen laughe Kkranckz gumdabrnt ober hecuelt zn. Andere fieven het ſchaefſel an dit hout wijn / ende Art eng Bat teghen den ormatighen loep oft. ffoel: gauck. Andere willen Daer mede alte onrepne gheeften berdadven: Ebe bittom feaaten fp} worden de tachen Daer ban in De Palme Sondaghen met andere erupden omghedraghen Andere maecken Pater nofters / Lepels enbé hechten tot hun Meſſen ban dit bouts ende draghen Die ober hun / ende ghelooven dar fp Daer doo, kupſcher leben ſullen / ende brijer-barr alle, vleeſcheljeke luſten — gheleerde deſes tdts fchrifven/ dat de bladeren ban Bucksboom in Looathe abewepekt;oft de fchanctigten td ik Looghe bd / — geef maecken / alſment daer — De danghen ghequeii oft ghewont fs foo eten fd De wortel ban Den, — J te weten haer weeckſte fafelinaben; ende Dan worden fp wederom ghefont / foo men fepdt. Nochtanus de Telve tarte ghepoedert ende mer trnighe (pie oft, brântk inghenomen Helpt die van de langhen ghebete n zón. De wortelen Van bern Palmboom olst ín alle de Duptſche landen veel gheatht/ omw Daer — werck Gan te maerken ende re draepen. — HET xii Non APITEL —— Van Wilde Cornoelien. wieren Ghedaentes … ES je € ies tammen € ridelie=boort ce — asen — — — altijdt kleyn ende igh blijft. Daer ionghe rijskens zijn knoop: hriab / Torri evekens —— Doncker pirebtintoobt ban verwe, Van binnen met wit boog mergh vervult / alfmer aen Den Dlier pleegt) te fien + dan de firupken / dië wát ouder gheworden zijn/worden heet hardt ende hout achtigh beenachtigh/ iae wel fag baft ende frecck alg de firupcken Ban den opzeehten Tanunen Coynoelie- boom: ende dit ſelve hout is oock binnen wit. De blader ten zijn alg Bie Banden Cornoelie · boom bꝛeedt groen / ende —— ocht op roode fteellkens Boortkomen bs / ende lomtydtg oock met voode ffreepkensg oft ader⸗ doorreghen. De tſoppen van de voepkens oft vijs= Reng banbolgener be —— kroonkens met witte bloemen ende groen zijn/Daet nae Brupn A: Dat Die eerſt ⸗ Bj ate ſy vip Worden / foo ontiefiijck ban í ghemepanbe ghelen ghegeten gunde, * Plaetſe. deyt tuſſchen de hegghen ende q ghen / acker be ——— ende achers / ende ook ie riten ban defe Wilde oreoeliër Korn A mac sein a” É Een wor bit atas geneve — ín Italien ban den oan. ed t Get van — Aliens on Sr ban Jaco t vermae ne van een Vi ga fanguinea — een — t boeck / legghende De ineaig oock teer nut —— joo patfe oock ín dwalin ghe zijn/Diedefe bladeren disos - men niet lichtelijck oft i Cruyde-Boeck Rembert Dódondt. : Spie end wau Ld as: sei — ain 1 te Bart on tant baar me chef fre doet De —— 7 Gran Denis — en / weder⸗ bmi open gaen. Maet upt deſe Tuttel Wodrbên èn fondee geel niet alte bedachtighlijck pe anguinea, Daer hp Ban moghen verlekeren / bat met De, ‘Sanguinus oft ſpreeckt / eener hande ohewas 15 Wilde een mv 1 * tick van hau⸗ Delen. alerts Cord 7 — — Pevdorparle op't Griecks / Dat is Dal fes t Baſtaerdt · ie Fala Cornus gft Ahh ni t dat tit Thel crapía mede bat is de — ken và Ter foo] ppi ed OE vaken oft roepkens is: de heeft/ m — niet hardt ende vaſt als de trupcken oft — uthten v —— — Ss Dee oft bezien zún fpadeent Tatar — gh as/ ban vetje. En —— Beelen pe oft fa ge ban Krachten:fonumige) , trechende — — — — in gheenderh — qualen niet ghebruyckt. Matt hioſus verhaelt dat be landtlieden Ban Ana — ha en wenende ereleden u ten flaen / Die fp in hunne lampen RE vnd en Maer aengaende dat Plinius —— dat de binnenſte fchorffe ban de Virgafanguinea De lijchteeckenen Weders sm op breeckt die gheſloten oft toegeleelt Waren/ daten pt Latijnſch· gs is in de ſchorſſen ban vett gille — oanoelien niet Bers ‚ focht oft b n gheweeſt: 1 * —* oock niet waerlchijn den hebben. Bik Het ſeſte Deel. BIJVOEGHSEL. N %e De bloetroode berte van De tiskens is dít ahewas Virga (aoguinea, âlg ofmen Bloedighe roede fepde/ ghenoemt: Dan den ghemepnen man ende Lobel noemt bet Wilde Cornoillie > oft Cornoclie-boom Wijfken ; int Franfch Cornier Guuage , oft Sanguinon; in't ptſch S pindelhortz oft Spindelholez , ende 5 Ín’t Katijn Cornus snede Kedde Cordi: in ’t taliaenfch heet her oock Sangsinella, ende Lingua fanguinea , in ftebe * Virga fangmnea: het heet oock Oſſea in't Zatuůn / om bat fijn Bout foo hardt is ais been. Bet foude oock wel den Wieiboom oft Wijlboom moghen wefen. Bellontus noemt hem oock Sanguincus frutexoft Cornusfemina; ende fepùt Dat bp op veele plaetfen van Grieckenlanöt foo groot wordt als Den gh net Cornoelic- boom. De bloemen zjn De bloëmen van Ligufeam cenighans elken. Dé ed rk — dit — age zeen —— gbhedegvende ra: * rooden o —— bie in geſoden zn / Doet ben tandtfmece dna Be tanden Daer ghebrunckt — le feer. deguaem om acck De Wwagbens / ende Dare: negeer HET XXIV! CAPITEL Van Pápen-kour: Ty € Euonyrius die hier te lande Papen · hout heet / is EET nact-boom g ende; ande ce) p Het tachskens ter lijden upt verwepdende. De oude ftrupchen zijn met W ende niet (eer lan — Gepraat weten. be Dou E geelen witachtigh van veriwe, De bladeren zijn langi: worpigh / bꝛeedt/ dun ende lacht: de bloemkens zijn wit / bof oft ſes tlanien aen een Dun ſteelken krang-ghewig oft ¶Papen · hout oft NEuongmus. mede fpoelt. De alie upt De felve ben inalle t gene daermen de olie ban ghemepne zuoelien toe — daer wielen ende raders ban te Gotk weeffpoeleit/ ende ander Grieckenlandt. ned nag! 24 nodded raast odf Varsdlsngats Maastanrd anale Faaobrp vand wlan adgb Evi sag vo0d zanul: 5 atd Her (even-en-twintighfte Boeck. 1227 —— haughendt. De vruchten zijn Bieckantigh/roodt/elch biet witte Keernkens inhoudende ; ban de welche cen tegetijch byſonder met cen geele ſchorſſe bedecht 18 ; de welcke afghetrochen 3ynder cen geele verz We ban haer gheeft. E e S Plaete. Dit ghewas groept op dorre onghebouw de plaetlen / daer anders niet dan klepn gheboomte en woſt / omtrent de rouwe heuwelkeng ende aen de bijchen : ſom⸗ thdts Dient het door een Haghe om de hoben ende ackers —— * * beletten / bp de Bzaenien ende andere Dier: Ake heefteren. „5 Fijde. Fn Apytl bldept dit ghetwas: ende kright in’ t — be Oogftmaendt oft in September lijn rjpe 2uct,ten, \ * Naem. Men udemt bit boomatbtigh gewas in Bra⸗ baudt ghemepnlijck Papen-bout; in — oogijduwi Ehlandt Spindelbaum / maer meeft Hahnhoͤdlin; in Wranchrijck Fafin ende Bonnet de preftre, dat ig Papeumuts oft daz pen-Goet ; in Aalen Fufano ; in Enahelandt Spindel tree, * Wp toemen * op't JLarijnfeh oft Stiecks Euonymus , omt Dat het de Euonymus B'vorviG- fehijnt te weten daer Theopbzaftus in Cun 5. boeck wan (chruft : waer voor ſonunige he w ooꝛdt Ahonymos A'servuG willen ftelten/ Bor qualrick, Petrus Crefcenting noemt het Fuanum. De gijene Die dat Zygia zuyta oft lugalis noemen / zijn bez droghen: want de Zygia tg een gheliacht Han Acer, alg bier — ——— alie » Karcht en e is ghedierten hinderljck / leydt A ftus / in ſonder⸗ hept de Gepten. De vrucht ban Cuonpmus/ ſchꝛuft bp/ doodet de —— “van ghelijcken De —— eude pruchten boen de Geyten eer Dan eenigh ander ahedierte —— ten zy dat (p de ſelpe van boven oft ban onder dt worden. : Men fepot oock/dat Dap oft Bier Han dele vruchten den. men erg en vn Iben Doen bzacchen / ende Weeck ban bupck maecken. 3 Det „out felbe Dient om daer Spillen Ban te maecken, CC BITVOEGHSEL. [Zlk tanden? tetweten (Bo twel in be houde als it Dé jeeterie dit Papen hout ghenoegt te vinden. Dan Beatben defe ghemepne foorte foo heeft ons Ciuſius twel mede · ſoorten ban het felbe be en. 1. Deeerfte noemt bp Euonymus primus Gue lau folius: ende Defe heeft vijfen meer dan een mans lenghdt hoogt) taep ende ſtertk. aen De welcke ſtaen bladeren altijdt twee teghen mats kanderen ober / tondam Wat: Dt/-Die bande foorteniet onghelijck / maer beel grooter / iaertiet Klepner ban Cis troen-bladeren/ groen / an kende bitter ban (maeck:De wortet en finckt niet Diep / bar a beele geele ſaſeliughen: De bloemen ban bier Witre wat lhfperwighe bladerhens ghemaeckt: daer volgt de bierhoechighe ende fomtijd: — us e De Griechen is: úochtans » ghemepne foorte Den op ck Lende DE \ xl Hz B, : Ld + 1228 bekomen: ende daerom is fp In Butgattjen Kecke rago fa getjeeten/ als ofmen ſeyde Brem Die Lan DE Gepten beknaeght ie. Dan de Franfopfen noemenfe Fufain ende Bois à faire lardoires. Eobel hoemtfe-oöck Euonymus Theophrafti, oft Carpinus Theophrafti; andere Zygia Tragi, Fufarius Crefcenuii fende Lardaria, Dar ie Lat- deerhouc: Art Ftalien heetſe oock wel Silio ; Fafaria ende Fufaro: De bloemen zin feet quaet ende onliefijck ban reuück / in fonderhepdt in, heete lander. Bet Hout is bleeck als Palmböom-hour! maer niet foo ſwaer / noch oock niet foo tatdt. ik ERD Papen-hour met wite vruchten, boosts De ghemtepne ſoorte gije: lickende/ is ban Lobel ſomtdts gheſien 8 3 2 Noch van de krachren. Cen Loogbe / daer Defe vruchten (ze weten die buyten vos ende binnen geel jn) in ghefoden zijn / maeckt bet hapt blonde / alſmen het booft Daer mede wafcht / doet de upfen ſterven / ende fupbett het Hooftwar alle fEhelferen ende onrepriighes ‚Den. Cot dien eynde maecktmen een ſalve Ban deſe vruchten / té Weten alſmen Die ſtoot / ende met fpetk oft Derckeng-liete ver? mengbt in wijn fiedt/” ende Hitallegader Door een ramri gedaer 3únde/ Die ſalpe bewaert. 7 — — Bet vliesken / Daer Get ſaedt in ſchuplt / is bequaem om geel te 5 eren. le Booꝛts foo ſtrecken De Bladeren Hoor goet voedet van de Gepren/ bie daer (ter groot behaghen in nemen / als voten oock gefepdt te; HET ARV CAPHTE LR Van Sporcken-hout oft Pijl-hout. en Ghiedaeniëe: D E Frandila oft Sporcken hout gheeft upt haer wortel feer veele vechte tacken oft ryſen/ nien oft twoaelf boeten hoogh/ tenen duym dick / in ettelijehe fijd- tackskens verdeplt ; Ban Welcken de npterfte fchoyfre Hyupn oft wart fs: dan de middelfte / te Weten bie naeft bp het hout is / is geel; ende gheeft oock een Saffraen⸗ eele berwe van haer, Det hout felve ie wit ende bzeurz gh / ín de middel eenigh roſachtigh mergh hebbende. De bladeren zijn alg Élfe oft Kriecke bladeren/ doch up⸗ ner groen/ende Wat ronder Ban maecklel. Debloemkeng zijn witachtigh: ve Bruchten zijn vaude bezien ende tek ben elck eenen diepachtighen kerf oft kloue / fn woerden Dat {Pp Ban twee pe aem een Hergadert eude ghekleefg chijnen te weten / eëtff grdert / baer nae taodt / ende ten Taetften. ſwartat htiah Ban verwe: Dan feghelick Gee binnen ín rwee ——— tuppt en Bliddert langhs v'opperfte ban dek aerden / ende en Mmcht Rinunermeer Foer DEEP. NA AEN, persen font. dad ER „15 —— — — Lt 3u ’ irr * RLN) Cruydi-Boeck Remberti Dodol! « Place. Dit ghewas Wordt in be boſſe hen ban Bra⸗ baudt overbloedighkijek ghebonden/ in fânderhepdt die in leeghe ende boete plaetlen gheleghen zijn: mien vinde get oock in Hooghduytſchlandt ende Behemen q Tijde. Gnoe Lente krijght dit ghewas nicuwe bias deren ende bloemen: DE bezien Worden in Den Berfft pos komen ende rijp. 4 Se q Naemí. De Brabanders noemen Delft heeſter Spoꝛrt⸗ len hout / ende lomtijdts Pijl-houts de Hooghdugtrhen Faulbaum; De Btemers Kruſſyna Fu t Tatn e van fommighe Álnus nigra; dat ig Swarte Eile⸗ gheheeten fommighe hebhente tiever Frangula te noemen Petrug Creſtentius noemtfe Auornus, hbe, î q Aerd; Kracht eride Werckinghe. Als De binnenfte geele ſchorſſe Ban Dit Sporcken⸗ honit in water gheſoben oft gewepekt i8/Dan Wordt dat Water van, fommighe Jandt. lieden Weel gheacht ende ghebruyekt om hun den büpekt Weerk ende, ſuyver te maethen : want het igeght ate diche flijmerighe ende ooch be galachtighe onfupder heden upt Den lijfve; ende Dat ſelve Doet Get níet alleen van’ onder Door De Darmen / maer fomtijdts Dock. Han boven Booz het braetken/met een groote bevoerteniffeende ombieertie ghe ban de maatje. Daerom ig dit eer ee Dingh om ghe⸗ beupcht oft inghenomen te woꝛ den van de grobe ende herdt barighe menlchen / als landtlieden / ende Die Heet ar- deyts doeũ / ende met groxe harde ſpijſe ghevoedt Worden Han om De Weecke ende ſteedtſche menſchen / die gheenen Îwaeren arbeydt en doen oft meeft ledigh gaen/ ín te ghe⸗ ben; Dan ſommighe witten verlekeren / dat defe ſcho ſſe gbemraaght súnde, fachtelrchter wertkt'/ ende den tik 7 min oepelgek ende laſtigh valt ; ſegghende dat m verſch ende niet vt nd eenghe overvloedighe vorhtigheyt in haer heeft / De welcke rimpinghen ende Krebelsuggen in den lijf be verdor faechtJende be maghe tot braetken verweckt / oft De lelve Leer fterchelijek omkeert De rit ionen Bft ann atietaberweAapoens …@eteiDe e ín wijn oft Azijn oden/ ſunpvert De vuple tanden / ende Berfott den abh. —5* den mondt daer mede fpoelt: ende ——“* inghen nut on de krauwagie ende alferhande frhoafth „ENDE ouſupver⸗ bebt vande huyt te dj ende wegh té nemen. ct De bladeren ban dit ghewas zijn een goet Hoeder voor de Oſſen/ endo it daer Doog ſeer Heel meltks Wer hout feline Wordt t andt P ten / om ——— maeckhenn. 7 EN —— * cn Den 8 “el LA ee _Pijl-hout t duytſth Spocker , oft oock wel —— (pdr Lobel; int En ghelſch Blacke alter:ende | fooi: ofte be lyce, oft Colyrea ban —— mogten weſen Domimighe-noemen’t - Ka —— D Ed Î 7 aerom Geer Dit geod baFiauguie) ene beten eu (ware fore met geauteplackske: id Ren geel bels leken fchuplit/bat ſterck tSDoorden — Em boot — —— — NE Aen 9 ergheljck boomken : Yben / datmen Alnus baccifgfas dat ix E) í ‚ em oare beven die ted n ſtede ban nùús, in de nt / Noch van de Fracht Dodoneus albiet bp bren; here Dan chen-hou enlijck De fterche ende;berbt! tans Dat De felbe fchor ſſe hede ALT ſonderhept vo beant as de welcke abeier tbe mer fedor. — „Hetfefté Deel. HET XXV CAPITEL. Van — Linfem: en | Ghêdaente. …” | ' De en mt en ame, ig een heeſter bg / an eens mans lenghde — Haer —— zjn —— ſeer dick / ende Worden in meer andere dunne rjenens verbꝛeydt. De bladeren zijn langhwor⸗ pigh/ veel te lamen aen beyde ſjden Lan cen middelribbe oft zenuwe gheboeght/ghelijck de Ditfe-bladeren/ maer grooter: Dan Be Ww teghelijfk bijlonder bladt metde enchele bladeren van den „Fenigri * gualijck over een en komt. me bloeniën zijn van — —— — kens ghelijtk blaes dens verheven / er ghelwollen die claer veg pd zn / * — —— van verwe; ende douwt: ende Daer iu Kossen —— placte fa Linfen niet qualijck gheljche — Zip — en > * A Pa — Ee 45 — Zr N de Di — er boe int rien van peo: SC AST ed Ben inſe JI, —— Send Bir aechie, datte Ee * Dene-boùm pecten. — 6 £ bete Colours verſcheyden vaneen Ee pe welke als people Ende alg die vergaen * ſoo volghen chen be oft Bꝛem / nraer k Het ſeyen en tontighſte Boeck. t229 fust het 3. boeck betuyght he een klepn feer ghetarkt welriechende ghewas 1e /var ſelden Den Wordt; ende bladeren Heeft als den bneeden U aurier- boom doch ronder ende grooter / Be Olmbladeren in't aenlien wat ghehe / mact angiworpigker /acn D'een de geafgeoen/ aen De onderfte fyde witachstigh/ende met zenuwen oft ribbekens doortoghen / met een rouwachtige fchorffe/als de Wijngaert raneken bekleenr: haer Hout is hardt ende vaft: haer Wortelen vljdderen Te: pe bu riſch Han Der aerden/fude zijn bun/ontdaen/ ghjekrancheit ende ſeer geel ban Berwe : dan (pen beengbt ahetn bloemen voort /-foomen (epbt. Dit zijn.De Woorden Dau Epeo- phraftus / aengaende de Colysea maer (uche en te gafe tegbenwendighe Colourea niet. € Aerd, Kracht ende Werckinghe. De brachten oft fa Ben van dit gbetwas die Wp 3 omvaertfelje Linſen uoemen / ende in De blaeſachtighe buwshens groepen ) Van de be ghegeten zunde / maecken Die wonderlijcken ls Cheopltaftus ſchrijft. Bit v OE GHS Ei. 8 M de gheljchenife der bladeren ís Dit gewas ban beeke hes Bensdacgys Wilde Sene genoemt. Wet begheerr een berte acts De/ bie wel gheberert sp met Schaeps meſt / maer cn qroept nict Ban ban fat5t / Dat eerſt langhen tpbt in water ghewencht beeft / tot Dat bet beghint tefchicten: men magh dat niet fnacpen doe het bierde taer. Nochtans (als Petris —7 — arhmeecht } be, ſtrupckskens van dit ghewas afghe ſneden tn beelt ſtutken / in D'aerde ghefteken omtrent ’t beghine van * —— oft oock laeter / waſſen feer weetdigt / ende enghen ber er hieu⸗ twe tackskens upt / certen boet oft anderhalf anddie ſt lan iae bloepen oock ſomthdts van bet felbe iaer. Sn’ ergljte ban ndgn ge het ghenoegh in't wildt / erde F in Tan * dock: ende het is Daer van ſommighe Oolutea vefiea gat (pn dt-blaeskens gtje teetens itt ree ser, Welfch Senc- um; ende Verbrutne Kuchlin in S Colutea Scorpioïdes oort — De — ban ptiſus oft bp bet Bheflacht ban D rr vaal Want een foorte Daer bau, / ſepdt Zobel / woude Kondelet Kleyo Suerhour normen : ende befe toaftin Zan’ _ gucdock/ bloenen win wd als be ban Zombarrt che E infen ner: de b. en fijn oock dierghelgck / maer miet foo groot: Den. feel is dunner; De wortel blerchgeels Bieret foet, ende niet foo lieklhck ais Die van ghemepn Duetbout: de hauwkens n die van De Scoꝛpioides van Matthioſus gycliëk. Eert klepne gote noemt Bp Colutea minima , Die beel klepnet is Dan be boor gaende/ met ſchodner ende blper bloemen, ſtaende zhelck een gul⸗ Den kroonken; waerom datſe fn Sp aegnitn Ceronilla del.Rey qljes noemt wordt / alg elders ( te weren in't Bbvoeghſel ban Doghel- boet) g! vip De bladers gm ooftacnne 1 ban brvng De klepne Kupte liek : Den ig Ni ep hoogh Bit is de Polygala Valetina ‚prima C — fing heeft de eecfie ſooꝛte Colutea Scorpioïdes elatior gijenoemt ; ende cen kleyner oft leegber mede ſoorte Van De felbe / Colurea Scorpioïdes prima hu⸗ igh/ hevon⸗ eeten. 3 j lutea Scorpioïdes tecundats ban hem an a Bonded zhe teke, behe nie ooch cape {ende achtighe tz erde p nalle jaer v —— tófen/ wat hoogher dan En / Bewaffen mer klepne d hangheude / cerft ver⸗ droo de bloemen komen —— Ge ghrvoegh geel/met geenen fonders — een abe pgr tege dk n ie enne bi Hable wed 5: yen Colúte fióre „ban Clufius befchseben / ie een klep —— — groen fin Ooftenrijck W inter-gruen voort bꝛenghende e ingbevouwde hauwen / meteen Plok oft twee / ats een Glepn Ervken / ſwartacht igh ut den — bunghfaeme krup⸗ —— hanrigh. Bet heeft 1de tacit verdenk met bladeren ais die ban den / bitter / met gefmen p oft. bier langhe blaetmen / ban * vpe Amit el ore en blader mt idts t meenten upterfte gou a ferme stes med J tors ſoetrieckende als — De twee bladerkens van de Bloem zijn lomtdts peer —— Seban ; 18 een heeftet int Werandrien waſſende dock Sesban acum gheneemt / itt bladeren alg Die vande Klepne. Colutea / oft Tinſen / oft ale Die bande Thamarin den / oft Dena / met geele bloemkens alg Srem tſaedt is in hauwen be eten/ende, is | —————— alg bar van be — ſmaeckende als eert ſcherp gheknobbelde ftectens. Erwte hooghe ſigwe imis ft datſt og wordt als cen Mprue —— blader —— heeft indd Zecuridaca {maeckt 5 ghe/ met tete crapdtachtighe racken ; net faffcaengesi men / als die bant — al gemis bee gf De; hauwen ende faden als die ban Fenigvieck. ‘Noch vande krachten. De Tombaertſthe Linfer —— — y ed MN jn 1230 De ghene/bie de bladeren ban: Dit ghewas boor Denebladeren Willen ghebeupehen/ zijn bedragben: nochtans konnen fp ben bupck Weeck maeclien / alfmender Deel tſeſſens inneemt / foo, Bꝛaſſabola betupgbt. î melt maeckt de Schapen ber! als ghefepdt is / ende doetfe —— kriÿghen: ende le boel feet goedt boot De Boenderen / Bien / Gepten ende Loepen. Wit-felbe facde oft vrucht bende menfthen ghedrancken / werrkt gantfch anders : want bet doetfe Hraecken ; cude beroert hun den bupek / met moepte ende groots ngiatept ban herten. Á d ——— ban Desban worden in Egppten veel ghebzupckt / ende bequaem ghehouden om De vochte maghe te dee ende te ſtercken; ende t poeder / oft het afſiedſel daer van / ſtelpr alle bupcks bloeden) ende De onmatighe maendtſtonden. Het gantſche ghewas Dient vaer om De haghen ende tupnen ban te maeclien: om. dat Ger ſtuf ende blechtbaer is. HET- XXVI GA PIT EL. Van Anagyris ende Eghelo. * bet ab Gheflachten. Htighe abe et ghetal bande heefteren oft boomachtig 2 Waffen moctmen de Anagprig ende De Eghelo oock tekenen, Mnagrxis. — J (ID Û VAR Ghedaente. 1. De Knagprig is cen heefterachtig gpeg en ep pmke, omtrent een hand lomtijdts en - goes pe — Braven er beele rn die gemepuljch dun ende teer zijn met een boncker groene Wat fwartachtighe fchorffe bedeckt : Daer aen Paffen be bladeren/ altijdt Dip tfamen aen cen fteelen/ de van Öroote Glaneren ghelijckende; doch aen de Spperfte lijbe bleecher groen ban nerwe. De b nnen verge be Bzem-bloemen leer he nghende, Daer nae olghen hauwliens oft ſaedt eenen duym bzeedt; út He —— laden —— als Turchfche Boonkeng/ maer B L Kleyne nierheng hebben⸗ Dr; ten laet⸗ Berwe De bladeren ende bloemen Gan. dit ghewag zijn vu Btinckende ÍLile oft oftrijs: Ha Cruyde-Boeck Remberti Dodonæi. ps — Wantlups-rrupdt:in voeghen dat de ghene / die daer by — fwaeren ſtanck niet wel tbe oft berbragek en konnen, 2, Den Eghels is ooch de voorbeſchrebene Anagprí Ban ghedaente niet Leer onghelijck ; maer die worde bm tijdis boomachtiah groot. De bladeren zijn, oock dey aen eenen fteel/ als de Klaveren, De bloemen zn geel; tros · ghewijs ende druvfs · gewijs / Wel de lenghde van ten pai⸗ me tſanien vergadert:· De hanwkeng ende De faden zijn oock alg bie ban de Knagprig.- ; k Dan het meefte onderfchil ban deſe twee ghewaſſen ig Baer in; te Weten/ dat dele & niet en ffinckt /'alg de voorgaende ſoozte / maer gantfch gheenen reuck met alten en beeft. q Place. 1, De Anagyris waft ban lelfs in't wildt verſcheyden plaetfen Ban Languedock — Bene ende oock elders neffeng de weghen; alg in het eplandt —— —* —— —— De — op’t gheberghte / ende in de bi ban Eprol/niet verre — oere 5 £ die. Ze ‚ Oft Agnacopos A’ysdu —F ** —— baftaerbt-nacmen op Biolco⸗ ze Det ander gheflacht wordt ban he Anagni erde ban de nwo: van nin | Treũten Eebelo ghe heeten Anders gheen naemen en t/ die mp bekent 3ijnt. — aburnum houden daer Plinius in't 18. cayitelbaut 16, boeck ban Ípreeckt/(eggende/Laburnum i n — — 6 gemepnen man … Lan ——— ig ban be Bien nimmern ten Wordt, atthiolug ffrydt daer tegen lever eene ft Het fefte Dech. vooꝛ De ander fnorte Ban Anagyris te rekenen, ⸗ dooghen datm * —— ſoude noemen : hd ef trog van De bloemen en ie gheenen anderhalwen voet oft em ſeydt —* rd pen meer ne ten palme lang : ende Daer-en- verfeheren ſommi Boe pas en — vegen ft bee Dab groo aghen nemen: ’t welt — le van *t Dat Plintus van fijn Laburnum fe, —* € Aerd ; Kracht ende Werchingne De „jk / fepdt Galenus ; is berwarmende / ſcheydende ende verz teevende Ban Erachten. De bladeren van Anggyris/ noch groen / teer ende berfch zijnde / fepbt Diolcorideg/geftooten oft ghewreven / ende Zibe matressheighe koude ende oock andere gheſwillen —— beletten den voorgangh ende vermeerderinghe — bladeren met ſdeten oft Honighe wijn drone: ,Ken / ’t ghewicht ban cen vierendel loots tfeffeng / zijn feer * teghen de enghbor ſtig heyt / ende tegen het ſwaer berfuchten ende moepclijck rd rd beg acdemssende zijn infghelijckg oock elijk nut ont De maendtftondensende de doode oft levende vꝛucht ghemackelijck te doen voortkos Ken : maer met anderen Wijn ghedroncken/ zijn fp goedt teghen allerhanden Bet fap ban — beeft cen verteerende / ſchey⸗ * ende vermorwende kracht. Met faedt — doet bꝛaetken 2. De Eghelo heeft alte De ſebbe krachten die ban de Knagpris bermaent zijn / als Matthiolus betupgbtsende daerom magh (pin ghebꝛeke ban de ſelve froutelyck ghe⸗ bꝛuyckt Worden. — — en ban Ctufing aloerbef bez OEE : daerom — a cens. Ahagyris : ban — tp oock Anagyris Dio- fcoridis; ende ſepde be Naurea van Plinius is / om de Walgin? ghe dieſe maeckt. In Italien heetſt bp Fana andert Faua inuerfa ‚matt meeft 4 oft Anagyro ; in’t Laihn oock bp fommig ae suicune Gee —— oft —— * lyck de Dui zie oft Groote oock ‚t bin⸗ Senf iseer geelac ban bꝛupn oft fwart, Boet: ende is De De De is oft andere Cytifus foctens , foofe Lobel 5 s Matthioli neemt, F be ban Guillandinus; im ’t noemtſe Anagyris min ftinckende „om / ‚Au- De Veranderinghe: Dit Las inde ” ek bons s niet Ms deerſt doe⸗ Het tfeven-eh-twntighfte Boeck. zá3t te fal ban bn oen —* ze arie ba - —2 22 emt HET XXVIIL CAPITEL Van Tudas-boom. ‚_ Ghedachte: ude moet oock onder de heeſters gheſteit ende gers woꝛden: want (p en Wordt ninmmenneer groot oft —— ten 3p datle langh ende Beel ghe⸗ Beffent wordt: want dan —— — on / eude Wordt — als eenen anderen ——* De tupt een houtachtige (euwe verl⸗ vide ts —— /met bꝛüyn ſt emee ri trede —* / van ghez —— —— daente be ghemeyne abn! gelijckende/ miser ſchoon —— xoodt Ban berwet; ſomtidtse ooch wit / maer ban is De voozſeyde ſchorffe van doede me e tackskeng oock Witachtigh ende niet peerfch ban beke. De bladeren er gel B mre han FRang-ooy oft Alarum niet eoa ct mr —— groen. he oenen oben zijn / ſoo volghen kens nae / de Dichte ende ——————— EE pl plat ende haat Laco als Hinten. rbe Jide oft nn: Fe gj , LES x — LS Jr & hs OE, (Ì ; 8 EN vnl: ie — CP langh et bed Bonner ne znne — 1232 Naem. Dele heeſter oft bosmachtige ſtruyck wordt geeynlick Atbor lude, bat is in onfe tael; Judag-boom/ deheeten Dommighe willenfe Sycomoros noemen/te we⸗ ten omdat haer bloenkens ende hauwkens Vande dick⸗ fte tachsheng neberwaertg af haughen: maer de opzechte Sycomorus is bau bladeren den ghemepnen Pijge-beom ghelijck / ende Han bruchten den JP oerbefte-boom:- Waer ziae vat {p oock haeren naem boert. Andere noemen defe heeſter Cercis Kepnùs, Baer Theophraſtus mer de volgende Woorden van fpyeecht: De Cercis ſeydt hy / bꝛenght haet vrut ht in Gauwkens boort. Weitke Woorden [oo luttel 3zin/Datmen daer upt niet ſekers beflupten en magbs ghe⸗ merckt datter verlerhande heeſteren ghevonden worden / Wieng pruthten in hauwkens Boortkomen. De Frans fopfen noemen defen Fudag-boonr Guainier; alg ofmen Vaginulá oft Dcheeken (epde: meeft alle de Spaegunigerts Heeten Ger Algorono. loco „Dat is Siliqua Glueſtris oft Siliqua Fata; in onfe tael Milde oft Dotte hauwe: andere Spaegnigerts noenen hem Arbòl d'amor , dat ig Bsoni DET Tiefden/om dat Dit foe fraepen ende lieffelijcken gewas is· eg Aerd, Krachtende Werckinghe. De Krachten ban dit —— dnbekent ende onverſocht. Want aengaen⸗ be dat Matthidlus dat felve alle De krachten ban Atacia elchryft ende vat ooch voor de oprzechte Acacia houdt / ekelinghen belſet is/ — dat het met doornen oft Dat fefve ig on waerachtigh / ende ſtrydt teghen alle zeden, BIIVOEG HS Bels Á LigtfaëckeDátsdit ghewas ſegr beel te vinden is op de berte henve ls van Berone / in Toſcana / ende op veele plactfen van't Khck van Napeis / far heet Ftalien doors nachtans foo heer Loùcl Teibe Arbor Lud Mönfpellienfium , om Dat het beel Gp Mont⸗ pelfiers waft: andere heeten t in 't Speuſch Algarono bravo; fu’t Franfeh Games oft-Guaines: Lobel noemt het-oock Siliqua filuc- ftris-Clufii ende Acatia' Matchióli : in Italien heet het Siliquaftrum , Siliqua fatua,Árboramoris; in't It aliaenſch Silignaftro, Siligna filuestre, Arbor dì Giuda; Ende Arbor-d'amôré. De bladiren-zjn bol aderen ende zenuwen} blüickende ende hardt / maer nier ſoo dick oft ghelüfvigh als die ban Mans-oo2/ bijnat heel cingh-rondt / aen De Bovenfte roen Jaen be onderffe wat witachtigh ban berwe. De haus wen In ban bg brupu roodt / bliegachtigi dun / ende, bhnae Doayftinende, Wet Geeft nach andere naemen; als zijn Fabago, Ce gata fiteftria; fu't. Srangteeſch Du: welck cenen Arabifchennaem is de Tammie Ceratomia dft Dint Fans-Broodt oock mede gez gn - —— Gercis Theophrattt eù is betoont Clufius / en ſyde g ad eg ded met Ben naem Cercig anders niet beeft Dai Be faorte ban Popeliec/ Die aydere Wareleer nere hoiden hem voo De S1liqua Glueftris Plisii: Dau ans meu met meer veden/Dat Iet ColyteaTheophrafti ig: want Bo befchrjbingter) Die Theophraſtus ban fijne Cölyrea 0 pit teghenwoozdigh ghtwas heel wel ober ger, gîte met witte bloemen! Arbor Luda albo flore gheheeten / heeft As neebens eloers Dan inde hoven Ban Befe landen gheſien⸗ paer fp bahuptlandefcj ſaedt Loortgiekomen Was. Ien heef she pi te lande famtijuts in de winter bolkomen hauwen fien hebben / en — — zunde. go eers mede ſoerte ban Dit ghewas wordt gehouden den boom Coral: die wp elders nipt Cluſius beſchihven fien Ep De Dremde ende min bekende ghewaffen. é CHET XXIX CAPITEL, Van Sint Tans-broodt: .·. dj WL Ghediemer se As E Ceratonta/atie’t ghewas daer het Sint Jans geeten oodt aen groept / Wordt oock gherekent in het gs au de heefteren oft boomen die hauwen * elfs dít is eenen tamelicken grooten ende hosghen boom/in feer veele tacken verſpzeydt. De bladeren zijn langhworpigh / ende Lan veele tlanten Bergadert / ende gheigck Wiechen uvt ghelpepdt/alg de Eſſc hen · bladeren / te weten les / ſeven / acht oft neghen bladerkens aen een ribheken vecht teghen malkanderen overftaende : ban de ig dan De Eflchen-Lladeren, tt eed dan de -bladeren- De Dz zún platte kromacht hauwen / ſomtijdts meer dan eenen Loet _ Tangh/ ende omtrent eenen duym breedt : ; —— vat Laet zt welck — Siete Band: fteenkens zijn. Defe hauwen zijn fuet “niet ‘voor — —— 200 züu: want alg [p not — berte in — J Dat fp Volkomen rip zijn } ban zijn (p_ontieljck van ‘Fmnech/ ende onbeguaem om geben te Wozden, ſommighe ghegeten; doch 35436 Cruydt· Boeek Rembetti Dodonæi. Veranderinghe. In Indien ende andere landouwen ban Grienten zijn dele hauwen log Bol Dontol-Loete boehtighept/ dat de felipe daerom in DE voorſthreven lan: den eer veel in ſtede Van, Honigh oft Supcker ghe bruyckt pleghen te worden / DM, daer Gember ende Hers den vruchten mede te confijten-/ foo-Facthiolug _ riftobulug fepde (als Dtrabe ín ſijn r5. boeck fehrife) dat in-Fndien eeu gheboomte ghevonden wordt / dat niet keer groot is / maer heel groote hauwen voortbrenght / bp detien vinghers Tang / met veel foet fap als honigh vervult· dan de ghene/Die Daer Van geten hebben/enfullen de doodt níet Wel konnen ontgaen : ”t Welck bandetere ⸗ fche eude noch niet volhomentlijck gedroogde hauwen ín die landen miſſchien waerachtigh [oude mogen welen Cexatonia oft Grint Fains-a0o9to €. Plaetfe. Dele hauwen en waſſen hier te lande nie ban lontidts ín de oben ban cenighe truydt · benunuer maer in landouwen zijn fp ghemepn —9* naementlick ín het rjck Van Napels / te weten in het landtſchap Pouglien / ende ín Berfchepden geweſten van Spaegnien op rouwe ongebouwde plaetfen Sp waſſern pock Wel in Fndien/ erde meer andere landouwen aen — be pen ae als Boorlepbt ig. ss € Tijd. Dir gheboomte bloept korta nae den Winter ⸗ íwt beghinfel ban de Lente komen de vruchten voort / die gmtrent den Berfft vijp Worden. — pe € Naer, Den boom felve/daer Defe hauwen gen Wa fenAuopdt in’t Griecks Ceraconia Koparorla ghgelgeeten; int — Tatn oock C nja ; in't Spaenſch Garono. gn De bucht oft hauwe Wordt ghenoemt. it Grid ; Geration Kepdruov in’t Latijn Siliqua oft Siliquad: * — ſommighe ie Xyloc in andere Apoteken ‘Carobe oft Carobole met Italiaenſche Carobe of! naemen : die van ‘Pouglien heetenfe sakgús ; de Dpaegniaerts Alfarobes oft Al stoms, oft alleenhijch Garoná; be Booghduotchen Sant Jo⸗ bans bzot ; dat is in ’t Larijn(clj Sancti Foannis panis, id nfe tael Dint Jans bꝛoodt: ende met anders gheenen naemen is ſy hier te lande beßlen. Aerd, Krachtende Werckinghe. Deſen boom is wat Warm / dꝛoogh ende tlamentreckende Pan naturen tobia A Het fefte Deel. fepbt Galenus ; ban ghelijcken oock de vzu uwe die wat ſoetighepts in heeft. wackeft De Î Dint Fang-broodt/ dat is Dele hauwe / noch verſch gez geten/ maeckt den buyck weeck ende log: matr ig quacdt bLaor de maghe / alg Diofcorideg oock betupaht: maer de felve hauwen drꝛoogh welende/maecken den bupck hardt / ende en letten de maghe niet (oo leer; ende zijn beter ende beguaemer om eten dan de berfche : (pdoen dock de piffe ghemackelijck voortkomen / in ſonderhept alg de fteenen oft laden uptghenomen zijn. Dan hoe ende in Welcker noegen dele hauwen gheno= men oft gegeten Worden / fp ghẽven altijdt quaet fap oft voedlſel van haer / ende zijn hardt om verteeren / ende en fincken niet haeſtelijck oft lichtelijcken nae beneden, BIIVOEGHSEL. 1 MP Sitilien ende Dpaegnien/ ende oock in veele plaetfen ban Italien /felfs niet berre ban Genoua wordt Dit ghewas met groote menighte ghebonden: ende Wordt Daer fontrydts Coo hoogd als senen Effchen boom / ſich felben deere ende wijt met fijn tachen uptfprepdende / ende foo de Donne feet wel befchutrende / ende een goede ſchaduwe maeckeride: Waerom De landtſieden ſeer gheerne onder Dien boom cuften oft flapen. De ribben bar De bladeren zijn toodtathtigh ; ende De bladeren felve zijn aen D'opperfte ſyde betupn oft fwartachtig grotn / ende aen D'onderfte licht groen / eick by ſon ⸗ Dev De bladeren ban Cotinos gheljckende. Be Bauwen zijn bol fupckervachtigbe bochtighept / Diemen daer aen gheſtolt bindt als Candij Dupeker. Aen Den boom hanghende ende Door den windt teghen een ghedreven zunde gheben een groot pbt/mives datſe nimmermeet heel bol mergh en zijn / maer Gdel ghtljjck be Caflie- pijpen. Be faden zijn hardt / ende ghelijcken De faden ban Caſſie wel. Befen boom magh ghegr Worden op eenen Dyupm- om oft Amandel-boom: want ghefaept zijnde t hp wel haet ende lichtelick voort / dan bp fterft te haeſt /-oft en dꝛaeght dan vruchten. Gp moet dick begoten worden: De bloemen coral fp open gee beet fomtidts Ceronia, Ca tooden / gaen. ſomtudts Ceronia, Ca- — Grind liqua PCardbe ÂC aldtisbp Lobel; in't Siticherees in't Dpaenfth Garouo ende Algarow in't Franfch arougler; De Ì heet Carouges ; in ’t ſch Szent lanos enyere; inſt lapan ilique, Guainelle ende ſomthots onepgents Ick Succamele oft Zuccamele. Pꝛoſper Alpinus noemtfe Silique dul- tes, in't Egpptifcb Carub, oft Carnub, ende oock Dic, ghjeldekk Den Fudas-boom in't Granateefch boom ig in ten tilten geoept. Wier te lande en heeft hp noch gheen ‘Djuc hten Doorts ARE Ae Aer —5— 2 och van de krachten. it giehoomet om hhh. el ⸗ in | Dat de bì van: t ine Leie babe mac tend / ann DE mage tbe end % twel te Do en bert tn; mar boot -oft ii ’t be ern HEE KKXSCHKP IT gr rdt rie fel/ ende zijn Daerhaeupt Den ghenoemt „Ben ' futcks ale Den ghenen die int rock ban Hapels ende Dis ‚ € Place. In Egppten waftdefe € nemen Need — Het, feven-en-twintighfte Boeck. 1233 boom; ende (ijn bladeren zin De Okernoten bladeren niet feet onghelijch/ te Weten groot / iangh ende uptgefprepdt/ Var veele bladeren aen cen ribbe tegen malkanderen over Waffende vergaert : maer een iegbeliek van De felbe bijz fonbere bladeren is laugber ende {malier. Bet hout feloe is baft / hardt / ende dicht in een ghefioten/ wart van verwe als Het Pock hout: maer ie ban bupten met cen te Oft bleecke ſchorſſe bedecht. De vruchten zijn lange, warte / ronde / harde Ende Houtachtige hauwen) vie Bick Wijls twee boeten lang zin/ende omtrent eenen Durin oft vingher dick; de welcke ban binnen in veele kamer- Hens oft Dweerfe houtachtighe veliekens berdeplt ende af- ghelt heyden zijn/ daer in plat brupnachtigt Gedt lepdt/ ende overbloedigh wart facht foetachtigh vleeſch / dat He bloeme ende mergh ban de Caſſie glseheeren wordt / ende upt (ijn laepkeng oft hupskens genomen ende Vergadert Zijnde in de Apoteken (eer ghebrupekelijch ie. 7 Caffie oft Caſſia ſiſtula. — Je zi KI Gl z * N > \ ) A EE \ 9 9 pit ON 6 ie ſeer veel : dan oft van Allapto Eomt voor be EN neske — ie lu relgheacht/ Dar k hun Noach Ie — bekomen en ig ma daer Hart te Vermaenen. De Arabers / foo het fchijnt / hebben. hem eerft ín. weerden ——— — —— te houden/ ben /in kenniſſe ende achtinghe ue/ende är eel bien fijne tijden De welck Helen boom Cafia melz. Arava int Örietkg / dat is in't Latijn Cafia nm: De vrucht bande Swarte Calia / ſeydt etiattus in fijn s. boeck / ts pijpache e Tangf / binnen met ſwarte dicke oft ghe⸗ pbk berbult ; de Wefeke met veele Dune achtige wellekens ondetichepben ende af Apotekers noemen defen boom òft de Íanghefieu: Rat heeten Ep DET Se DE —* drei ot 1234 hemeynen man Caffe ; met weltken naem ſy het mergh kelve upt ve hauwen ghenomen zünde / pleghen te verſtaen · ⸗ „Dan aengaende den — — —5— de Apoteken dit ghewas oft ſjn hauwen pleeght te en/ fp ig ‘tte ucteit/ not de Cafra fiftula oft Cafia fyrinx Kaai edoryE ban De oude ſchrivers / anders niet en beteekent dan díe welrieckende langije/ende vonde in een ghekrolde pijpachtighe ſchorſſe / die men nu ter tijdt Cancel / inde Apoteken Canella noemt ; ende De welcke hebensdaeghs Boor het opzecht Cinamomum der ouders ghebruyt ſit — ende feet Beel van onfe teghenwoordighe Caffie erſchilt. € Aerd, Krachtende Werckinghe: Dat binnenſte [wart mergh van de Caffie wordt in de Apoteken meeft iae al⸗ teentijck ahebyupcht van alle de beelen Han defen Loom ; ende is vocht heel hoogh fn den eerften graed / maer War meer dan middelmatighlijck warm. Dit binnenfte mergh van de Caffie Heeft een verlach⸗ tende ende den bupek log ende weeck maeckende Éracht ; ende iaeght af de overvloedigheyt van de ſpijſe eerſt / ende paer nae De onfupvere vorhtigheden/ die aldernaeft bp De eerſte aderen Ban de Darmen ende Ban Het ingewant ver⸗ gadert ligghen : ende dat ſelve doet fp (onder eenighe bez „toeringhe des bupehgendemoepelijckhept; nochtans Lao en ís {p de maghe met ſeer aenghenaem / ende Doet De leive Baeft walghen. Haerom Voegen ommige daer Wat Aloë oft poeder Han Hiera picra oft Witter heplighe bp / te we⸗ ten eer daer Honigh bp ghedaen ís: Want dan maeckt ſy den buyck Beel ect ende meer weeck / ende en Dalt de mage foo fchadelijck niet. : Ei: %ndere voeghen bp defe Caffie Wat habarbers; ende dan dient ſy om De geele galachtighe onſuyverheden upt te drujven; ende Wordt een fonderlijck dingh Loor de kort⸗ fiahemenfchen/ te weten meeft voo: De ghene Die De der: dedaeghſfche kortfen hebben: Men magh ende pleecht noch meer andere dinghen hp Befe Caffiete Dermenghen / ende dat nae cyſch Van de Eranche ende deg keänekhepte. > Caffie ig oock (eer goedt voor be lendenen ende nieren / ín fonderhepot als Baer ict bp vermenght Wordt dat de piſſe loft oft Berweckt / Doch dat niet al te fterck en zp : daerom als (p met, Water/ Daer Califfiehout oft Peterſe⸗ lie wortelen oft Ciceven oft al tfamen in gheloden zijn / Ínghenomen Wordt / dan Berfoet ſy alle fmmerten Gan de Tendenen/ opent de doorganghens ende ig Leer om het graveel ende Hen ghebroken fteen ghemackelijcker te doen vijfen ende vogrtkomen. — Dit mergh ban de Taſſie / alg elite betuyght / is cen foo licht / ſacht / lieffelijck ende onſt hadelijtk dingh om ín te nemen; dat het foo welde weecke onftercke menſthen⸗ ende ve kinders / ende ſwanghere / ende van kinde berlofte Grouwen/alg de mans ende ercke menſchen (onder eeni⸗ ghe foghe oft achterdenchen binnen den lijfbe ghegeven maah Warden. è J Wan bupten op de leden ghelepdt / neemt ſy alle ruy⸗ digheden / krauwagien ende ſchorftheden Ban de hupt Wegh : ende op De ghefwillen ende ſweeringhen ghe⸗ leydt / maeckt Die rijp mot / ende helpt beef — Ben — Ban het etter ende Het uytbzeken EIIVOEGHSEL De affieùs cen forte ve t Banbeksens naar be afrse Piven antie eas bat —— Hr gheweytkt hebben / ſaept de ord; dn komen en in Den naem Caflie oft Caffia; in't Spaen Warre cafie file, — fra cui worked int Zathn Caffia Zeyptia frue purgans „Caflia Glutiua oft Gallia eathartica, ende Siligua Aegypria; in't Franfch Caffe, oft La Caffe : maer fpen te be Calfia ligneaniet: want dat ie’t glene Dat de ou⸗ Ders Cala fitula ofe Caffia fyrinx noemden/ daer Bodone us otk ban vermaent: noch fpen ig de Cafia Virgilij aur Poëtca suk: want Dat is eeuſocrte ban Lavenderoft Dpick: fp en is De Eam · lago oock niet: want dat is fen-crupdt : maer (pis de ghene Bie Lobel Siliqua, aut Caffia purgarrix Arabum „ Carobiis milis noemt; ende ſeydt Dat De bloemen geel zjn / Die ban de Klepne Gons toe ghelgeh/ welrieckendeende Beel / ban fes oft feven bladethens aerẽs · gerojs ghemaeckt / ſuicits aiſſer get Hedensdache uipt tiid bebeguaem i + 4 Ed | ſoorte ban Caroben oft Dint - —— t ede bꝛoodt: Cruydr-Boeck Remberti Dodonæi. rica oack ghebꝛoght worden, Want in Weſt · Indien ende in die ep⸗ fanden ban De Fudifche Tee waſt deſen boom met ſult ken menigpe te] datter iele boſſchen mede verbult zn: De welche met haer hars beautwen fulcken -ghetupt maecken alffe ban den windt tegtjen malkanderen gheùreven worden / Datmen dat feet berte in De zee ozen magh. Chriftopborus a Cofta ſchrft / bat de Caſſie oder oo welin Soſt als in Weſt · Indien Waft : Dan De ghefte Die pe Soũ In dien komt/ wordr baar De beſte gehouden ; in fonderbept De ghene Die wat meer Noortwaerts waft. Het ie eenen boom fag groot afs den Amandel-boom/ met bladeren als Den Pevfeleer fomridte ſmaller / in fouderhept Die op Drooge plaerfen wart: De $loemen zijn geel oft geelachtigh ‚niet onlieflijck ban reuck · daer nae volghen hauwen / Die eerſt ſchoon groen zyn / maertip zijnde haeft fiwart worden. De befte waſt in Cambaya ende Daer omtrent; Baer naemen zijn Hafanguia,Bauafahga, Bahoo, Baua;G ramala ende Condaca,te weten in t Sudiaenfchs maer in't ArabifchGazarfalus;, in’t Vecfiaenfchende Turckſth Hiartambers in't Egpptiſch oock Chaiartambar. Profper Alpinus tupght oock / Datfe met veche Egpptifche haute ſoude mogten heeten / midts Datfein Egppren: tande / ín fonderdept bp Llkapro/ deel Waft: nochtans houden de Eppptenaers ſeif ve gure Hoor min krachtigh dan de ghene die bet landt van de Dwarte Mosren waſt. Immers in Egppren koorden de ſtruypcken Wel foo groot als Die ban onſe Oker-noten- boomen ende De bladeren zjn oock Dierghelöck/fepdt Srhroniug Die oock mepnt Dat de ouders Daer niet af vermaent en hebben / ren Waer dat het dien boom is die Theophraſtus omtrent SBempbie ſchrhft te waffen ‚foo dick wordende/dat Dyp menfchen fine firupck. niet omvatten en konnen. Den felvert Apianus fehrft ooch, Bar Defen boom Van ffrupck / tacken ende bladeren ben Ioten- boom aldaer naclt bp komt : dan / nae 'tgbevoelen van Étufusj foude men De bladeren Daer ban wat Herer met de Efichen- bladeren vergeleken: want al 18’ Datelck bladt / byſonderihen afghetrocken zijnde / be Peeft-bladeren wat ghelcht / tang foo. waffender altjdt beel aen een ribbe) twee tenten sen over / fod Dat tet boorfte oft upterfte bladt alleen Haer: daerom. Doet Lobel beter /_diefe metde bladeren ban De Caroben Berghe licht. Delfs Alpinus Bekent / Dat Delen boom meer bladeren beeft Danden Noten -boom/ Van de wiecken oft (ijd ſteelen Banz ghende / foo Dat elck Wiecke tien bladeren heeft / te weten vijf sen eleke fide : elek bladt is tweemael foo lang alseen Jate-blaat ende in ’t uptetfte fpits ¶ ſomthdts oock ffchende.) De fries ſchors is plat / facht / afgrauw / ſulcks als Die Van ben Hoten boom. Debloemen zn goudrgeel alg Filieren / maer veel groos ter Ende meer Up een / als De bloemen van Gptis J aen De ſyd ſteelen hangbende : want alle de wiecken zn met defe bijnae ontallcke bloemen sao feec gheladen / bat fp neerwaerts afbans ghen:ende Die bloemen riecken wel / ín fonderhepdt als de 1 opftaet Daerom en De Egpptenaers in be boomgaer Ô de —3 es morghens eig te gacu wandelen / midt Dat (p foo lieffe lücken reuck ban bact fprepden : want fp ri des smorghens alderbeſt / ende alderfoe Anhoes ROE EE DEERD ter Dun / de Rooſe bloemen ch ghskens groo, } bee pipe b klep zûnde 7 bit efe pöpen. noc inde. / bien De bl upi eh ande ne u done andert — fwartighepdt. Die van ar — bape erde Aerandien. meet Î ; e Dun Schellen, Delft zijn tweedêrlep : ſo nmighe rood Abesghe noemt; fommipbe fmart, —— meeft: mag oor ale berefen pb pent Da bee den led — —— ten bibi aken hel 4, ti ’ tis 19 , dd ded KIST IEI —— wehoort pt / ‚8 chudt: (pinus “worden: Luptde En t p. ú * Dusdanighe Caſſie tú Italien met —— ——— Gn dt ban Dan Domingo / veeltydts upt Weſt · Indien / unt ende ban Daer omtrent: upt Ooft · Indien komt boor ig, Dan De Die | de beſte gheouden worde / a epotis * Bet Benne gn bal — — — zÜndef —— “beoefent ats bieeonder bijeen (al. — zratoarn 203 Is 9 „Het fefte Deel. : Noch ande Wratten oor atreit ars 8 aſſie teweten Die cr yipen ghetracken ie poteken, Oam final — — isd bee be dente Die Herre Karten / is oft ou wtoftreentghe derhit ⸗ En notte —— — mat berken waren Ee * agr gede a ateur:bie niet alte dickxeiris maer cen’ e — —— bot ende EE art ende vood ban, bere fes is/ KEE — rj Dat daer berfcher — ee Ban twee tocken is Datmen ’t felbe — uptreckt oft bergadert. — user eude nieren feer goedt ; ende belet dat fp gheen ghen: Ban ve gheue Die ecnighe * in de nieren / Re in | Er fp a thenamet Hooft: watte / maeckt, —— wek, —* bia beneemt den doafts fupbert de, ende D —— ) Ei) GERT, û A — vun pi 5 areefge milt t moetmen daet net bobri oft tet — mac eten Andersen ae fp niet stalt veen —— 3 te aaan) —— Ees een Week het poeder —— — c Vane Carlie ebr ber balen dede —5— ete Dele re ende Krac nn mp. shet —— —* — je en hd doet? À —— oͤlie van — —— —— men te vocht, fog gaen pp eren t — in ver — —* heit itheu⸗ de barste olle —— onee seg, fe Eg zi eirond te/ats Avic berfend (pp Achten Die van Capro oft ———————— be vB amiateiy midrs datje meer bleefch-oft ed ae —* van hee — * aten ee Dhont ue make — — bet mite, goedt Mer ſevehen twintighſte Boeck. 123 bettt dan be roſſe okt haan: De ghene diemen gordt waceten wij, Die moetmen upt De locht houwen : bacrom komt het Bp; datft ier re landt beelen oes fuer pen worden mudis darſt ige tm De tocht ghebrooht vn ghrweeft, dornmen(e cer ſt piuck / ten. Endt om Dief Wille moetmen Berkiefen De ghent Die foet ban pech greet ende ghecuſuus Aer lcmeir oftwratrgt : bet te bequaemeluen in De ſthuren ghedzooght zan toel ord jan eng langh goct bljben/ als De tocht haer niet befchadis “Ware de Earp Egppemtacrs en ghebeupeſen defe Hauwe zynde / maer alleeninek naer De vierde { onnut ende nies ren bevonden · Dp ghebru tſien ee tp goek „als Wan, in bachanelt bok te — — ted Drincken ategheben. Ende Dit mergt gouden fp boor miodslmas tad oft oft gbetempert/foö veel alg de bitte belangbt/ cnoe bocht bas den foeeden graed ; voorts beguarm om De galle ende Npmerigs Dept uptde maegbe — bar aderen te halen / ende het verhit bloet te matigen ende fu e Alkapro wordt dte ban Prete · Jans landt ghebzoght aak ‘gtheactt tegten, De Geckten ban Gete ende ſwarte galle komende, ende in (onderbepetegen de gebreken ban De borft / Die ban be ſintkinghen der (cerper vochtighe den gickas men zijn : Daer fp wonderlgchen beBuipigg in is. Pit Liunenfte 5* vibo Caudi oft Ducthout ofe’t fap daer ban bees H nimmeemeen heelt verſeh — ſegghendt dat de eene Die tongter 7 boor een Wonder eude verholen tate « hehanden gtt van De nieren ende blafe: midts dat het De opte —— te der nieren matight / endt ba ve vothtigheden af} —— re vg nnen daerom die dit beelt ghebrunekens vers th tn —— ‚oft araveel. De fele 5— anfie v Steaten Den ouden hoeſt / ——— / babe ——— met Agaricus ge⸗ pride tegben DE pijnen ende fmerren Det leden/Ban bitte kos mendr in ſonderheyt tegen De voergicht/ende ieogvenfe op ge lidt⸗ maten Die wer doen plaſters ghtwys Teghen Merlen heete dhe⸗ ſwillen ghebruptken fp de felbe oock. De heele hauwen ban La afie) noch gegen zijnde ende klepn eerſt in water ghe ſoden / als Turck⸗ ſche Boonkens/ ende daer nae inde feabuwe aenroaatyt snde / maeccken fp inoft confitenfe mer — 5 hHonigh / ende bewa⸗ ay tot Shehnupe ber ende Det brouwen: dan ten hoo gh⸗ en gheven fp Daer van Blaren eeen DD voren: maer eerl once. De feline gheb ieoc⸗ ken fp ooch teghen —* andere voorſende ghebreken. Als iemandt met od mi — isd, —— yo ; ore bate rt ban E Teab tú fanderbept ban — ——— die wp ondtsribbe — tenlandt Kenis: Aldus wordt de DE € affic in fp in Kudien noch meer F Date ais Ì hie de hoefteten isin dk Y eweeft : foo volg; lek —— wel — vruchtendraghen die den m ie É in't Laci neArbores ſilueſtre olghende jaetſte ke uyt het 19. capitel van fij ei hacht-en-twintighfte- Ë enfchie niet nur oft ghebruyckelijck en zijn, es, in’t Griecks Arpa à dypia heeten; Boecken in't länghe Gpreken. 8 — van ofss e hin’e dan — daer Ea Boo- cir daeromán defedr läerfte Boecken — gheflacht 5* rijpt de Boomen ‘Boomen ;her derdede ghene die altijde er meeten. Welckes ke dep gheflachten enghen. yverftaen mer dien mef, dan alleen ‚dacrom oock Tamme ie wofden zin’ Greeks He wipes, in;t Latijn Domeflice of: ri ghevoeten;dat fy mer reden ia rd an Steede{che Boos Ei dat haer vruchten Tam ende den: men{che éenighúins uut © n 16: boeck. Ende van defe Tamme vrijd Boeck handelen: maer van de twee an ” „shi 1236 Cruydt Boeck Remberti Dodonxi. Dan deſe Tamme ende nutte Vrucht-draghende Boomen zijn ooek-verfcheyden van ghefachten : want fommighe hebben Vrûchten die in Haer buyrénfte vleefth cetbaer zijn „ls zijn naemendlijck de Appelen endePeeren: de andere hebben alleen eetbaere keernenzals zijn de Amandelen ende Notenzans dere zijn eetbaer (oo wel in haer buytenfte vleefch als inhaer binnenftekeefte öft keernesenid# fulcks ijn de Perfen, Pruymen , Krieckenende meer andere dierghelijcke ‘boomen. „Ende elck cen van de felve hebben noch haer bijfonder ende verfcheyden ónderfchil,als uyc haer befchrijvinge.clacrer blijcken täls Maer ghemerckt, dat wy eerft behoorden te handelen, van die boomen;swiens vruchten; aengaende haer buytenfte vleefch,meeft eetbaer zijn, foo dunckt my oock dat wy metde befte reden vânde Ap. pelen eerftelijck fullen {preken , als dé vrucht die: mer recht voor de edelfte ende beſte Boom-vrucht oft Ooft ghehouden magh worden. ra Sand aan sea zakte: ——— zot san HET.î. CAB IT: da meniggertep grootte /„mätchtel / berte enb, maecr, 5 — Ban bete wrmchten-beouor eer phat Van Appelen. : fchepfet van DE bloeme:auaer air De onberfte fyte/dasr fp hten e war putachtigh inghedouwt zun / daer zyn ſymet een org vip fteetken aen De tacken Haf, Deſe vruchten oft Appelen D En naem Malus oft Malam was bp be oude Latijns beftaen van verichtpben bi ſche Meeſters ban Heelerhande fooyten Van vruch⸗ fte vun ende fiefachtigh der van het vleetch dat daer onz ten te berftaen ; ende foo beteechent het woordt Appelen der ſchuplt/ ende Lan de faden die in’t — De ehensbaeghe bp ons ooch (eer geel vanden anderen ver⸗ ge ligghen in harde belarhtigge hupshens beloten :we chillende vruchten : ende dat meeft nae de ghelijcheniffe _faven een bruyne oft Fwartaritighe ſchorffe hebben / ende bie iy alle eentgifing hebben met De ghemeyne Kppelen/ binnen in met wit mergh Veruit zijn. De wortelen van bie foo epgentlijck heeten: daerom fuilen wpinditeerfte defe boomen zyn ſommighe Dieper in D'aerde vaft / doeh Eapitel daer Han handelen:ende Han de Andere fullen wp een Wwephighsken kromathtigh oft dweerlachtigh loopen: ín de naevolghende oock vervolghens ſpreken. De: dan Boorts De andere, Deelen van De ſelve (mrken diep wiet/ maer vlidderen bynae langhsben riſch van d eAppef-boorg.. aerden / fonder ve ſtrupclen veel ftyvigbepts oftvaftighe hepts te gheven · 8 ‚ Veranderinghe. %engaende vat ghtfepbt is / Dat dele vruchten foo verfchepden Lan gedaente/ grootte) ſmaeck raͤbde berwe zijn, (oo is't te weten/ dat fommrighe Appelen feer groot zijn / ſommighe kleyn / maer ſommige ende nach zijnder ed blekchachtigh Wit ; andere zijn alchverwi grauw; — hu heel roodt / ſlam ñighe maer Half? oft aen eenen hant/roodt. Dan maecklel zjn DE Lomm ghe ronder / de ſomige langhworpiger. Bau den ſmaeck Want fommighe zjn foet oft oork Wat ſuerachtigh oft aech hebben / te weten ban fuerighept ende van fmacck : vende ſoodanigh zjn de Wilde Appelen 2 Dommighe A ——— nend n Wilde vruch⸗ ten vaort/ de welche facp / wrangh oft tfamentrechende van maeck zíjn; om dat fp wiet oheoeffent/ gheintet / oft anders nae 'tbetaemen ghehavent en zijn. Want door ende fact van fmaeck te Worden. 3 De flacht van Appel· boonen / Dat kleyn blijft ende 3 ghewie maft ; ’t welck niet door eenighe konſt oft deffe⸗ ninghe/maer alleen doop lijnen eyghen aerdt feer vroeghe te wefen. - bei 33444 — € Plactfe. De Tamme gheoeffende ende gheinte Appel- boomen woruth tba boe berepde hoven oft boomgatts den gtefet : maer de Wilde worden elders ghefacpt/ ende ondet intinge oft oeffeninge onachtfaemelichen v € Tijdt. De Appel-boomen hloepen meeft alle in” fie ban Apail/ oft in't beghinfel van Dep. Det : tore te zp 0 Aert: herte pikante ere W — — n ï k an r * Daf yt meet rijp: feer luttel rijpen wa De Ti Ghiediehte. 1 Den Appel-Loow heeft fomtijdtgee= in Pooghduptfchlandt Op in Pranckrijd nen geken Dicken ftrupck niet Leer hoogh / maer in ‚ Pommier’; —— Dablon. mand juſcher lange — — vet regen naem ig Malus oft Pomus; den Gri Melea Maat pe upt tachen berdepit. Defctorfle ie rebelijc= —— ín’t Kedetlandtfch ; in boog ken effen/ ende niet feer rouw in 's aentaften. De bladeren Duptích sint Ftanítg Pommes int Spaen zin breedt/ y/aoch langher dan fp rondt zijn/ Mefanas in 't Behemfch bltósin’t Griecas Melon dac⸗g om de kanten een Wernigheken ghefcthaerdt oft ghekerft. int Hatijn Malum oft Pomum. Ende om daer Pe bloemen zn ban Bijf bladeren gemaecht/tamelijcken — in te maecken / lalmen de ghene / Die op DE bijf t / nan verwe wit / maer meeft upt den witteneune gheinte boomen ghewaſſchen zrjn/ Canune Appelen mo⸗ aft lfoerwigh roodt. Debrucht neemen; de ghjene die op onghemte grocpen/ Wilde xurpuren vooDt/ RE ten/ diemen eyghentlijck Appelen noemt/zijn condt/ Dan. oft Poma fylucftria : maer degene diep den iste deren gant het bupteis — Beel meer: zijn’ mriddelniatigh van grootte, Pan verwe — gheeft wel Get meefte ende merrkelijch fte. onderfchept ek amper Ban ſnigeck: Beele andere zijnder Die eenen ghe⸗ mengden fm: pet fnten pleghen be Appelen ende ooch De Peren goedt 4 ende haeft rijpe Appelen draeght / die tameltjehien foet Van fimacck „ende leer bleech oft witac tigh ban verwe plegen foetighept onwer cen vertamelt: Commtgije zijn Wiangh 5 ‚ arr is beneffeng de vooꝛleyde noch) een leegh abe st Het fefte Deel. Mlepnen oft Deefterachtigen Appelboom groepen/ t Grieckích Chamamelca oder ba pven erde rl t Latijn Humilis Malus, bat te Teeghen oft peeren Appel- boem/ Worden hedensdaegh⸗ in Brabandt Paradus Ap⸗ * * iet Aas X ef in't Latijn Poma Paradiíi; oannis pek ende Wetckinghe: Nile Appelen zijn 2 cans Bocht Ban naturen ; ende hebben rg be een overvloedighe waterighepdt : maer gelijck fp allega= Ber niet Ab koudt en zijn, foo en zijn fp oock niet alle gez a — gee mét De voorſeyde overtollighe Waz Eter — pat de ghene / daet dele vot htightpdt nden Wordt, Beel eet beder⸗ Ben dan He andere: Daer en tegen/ datde ghene / die foo veel ———— niet en hebben / langher Waert konnen worden : Want de uptwendighe ende Lan bupten aenkomende — epbt pleegh Ne So pete Appel gm ur ende ochtigh en zijn min ko 9 / ende —— pien En et tie telijfotaijpot bai e en De en ai ed wleeft —— fp ——— oft — zijn: deu iijve oPerdloediger ende nun vochtigh bloedt edtſel hp ban de ——— ende fp en gam oockt foo lichtelijchen van ander niet af alg De andere. De Dure Appelen zijn kouder ende ooch Lot bari De andere: ende het vleeſch oft De ſtoffe ban dele / als ſp ge⸗ foden oft ghebzaden Worden / Halt ban een / ende Dordt heel helm Ed ende en behoudt gheene ghelijf vigheydt wed Stien on Pp pent ahen 5 3 —* —— niet als de gete : ende ar ene dat ip / is rouw ende koudt : dan fp Aibberen [oo haeftelijckt ende en en door de darmen / dat ie den bupch/die te — EA — als fp voor —* eben ende log 1 Toilet 55 ——— oft tlamentretkende Appelen / ales nr be dt ende Onrijpe / zijn kouder van aerd dan be woorgaende : ende fp Doen Dicker ende heel windigh gijl fn lichaem groepen. Als fp haeft ende licht van onder af gaen/Dan doer ſy min quaedts: maer als [p wat langher fn de barmen blijven / fonderafte gaen/ dan maecken ſy baer veele winden/ ende veroorſaecken krimpingen in den — ‘tColicompas. len, Die uiet Cuer oft foet / not oock wrangh / ** n de voorſeyde veur dag gheſtelt zijn / ende —— be tonge —— — — die —— EE mene piekt —— —— — ickz —— — womens ven De ete na maah — won _ gerbetert Wojden door goede ende bequaene ende andere —— diemen daer —— kans konnen de len De —— sa ie den want ip verkoelen als ſy te —— —— Begint gie roe eed } n boog ontloken oft te weeck ende te lap geworden is. m heten —— pe —* — —— — de Appelen / ende Han He ghene biebel zijn Won — pen —— —— inghen oft te matighen/ eensdeels om —— Die te —— de van aerd —* eenige vochte verkoelinge med een e —— gen gis —— — rupus e ———— boft Anti ex granis cocci Baphici; —— — — Die tot dien epn= de Apoteken bever: bewaert w be id Deet De lele —— een falpe pie Vnguen- tum Pomatum , enùe bp en — over al Pomade heet ; te bn ete be felne met Vertkens * ende Boofewater vermengende. Weitke lalve veel J Het acht-én-tvvintighfte Boeck. gebrupeke wordt om Het aenſicht blinckende te maechen / Ende eenen glang te gheen, ende om alte romwigheden * wegh te neuen. iten van — zijn oock verkoelende 1237 —— — daerom moghen ſ ſeer nuttelijch ghelepdt loiben op Be eert begbinnenbe ſwillinghe / ont de verhittin ghe eude ori ſteklinghe oft ver⸗ ſweeringhe te beletten oft te verhorden. Bit vOEG HS EL. A Ap eer wel cenen goeden chde vetten Zj rade kod gee — ag sierde acnde haer fi zjn hier te ea en — dat mais En * en bins Den be ſelbe te —— ghemtpu onderſchil gtjeriotah 5 En aid talien vinbts men daet — — * re Youre van, Die Baer glitacht worden! fonder n te Komen: de etne foorte heet Mele Appie , Dit met lin, de Melimela van Bivftorides met quatpek ober een en té „komen: de ander Geet Mele Rofe; (ukks ais zijn De — miald es! Sioftdridesj Die De Arg tas Poma orbiculàta notmiden: fp Mele Dette, Matt in be tn Ban Defe lans ben worden de g — nreſt raf Batt om rouw oft ahe Ber noch beele andere rd | ats Guldelii F Aauwen ude ontallut ke — Batt Appels foo Wel van 5 aerd als door maen⸗ Kie ben toedoen Van den anderen berfchtì ‚ Saer be beſtt foors ie —F idd” * — gleteechent te ende heeft uptnemen boven allt andere Appels. Voorts ſoo — deſt —* Appelen in — an— ganás ; in Ptalteu Mels , Mele ende Melt furio; im lenbt Appel tee. De Ulepne (oost | bleeche hole ende eig Appel Kens Poma naha oft Poma pumila; oft Naeotkens Appelboom in onfe tact. Mala macianá ber ondere sijn De ded fonmipe —388 plaetſen ban Nederlandt —— Came) teg mene fooste peten ij in pin ede. ſchen nacm —— Kann best Sieck⸗ chen Ma ee bam re geb click j om te beteekenen alte —— {tsp Hat terdzuchten / “tp fer vac done Oan — e= —* rg to vd bere : tbe Den nam, Pomem niet bekent tu en: — in bit toek op verfchtpoen plaetſen blijchen — eoefſeninghe van de A tende — dinghen be ſelde belarigbende, aen zet — Tauttwin⸗ ninght heel bot. ste, ben ban en enten maet 1’ t bat fp niet herplant ende ghegrigfiet en Worden, foo cu son fp ſon⸗ derlinghen niet . —— op op Die Appelboomen/ Pꝛuvmboomen / Pepꝛrboomen Perſeboo @utrboomen/ ende meer andere / maer meeft bp Pep ————— —* op dan Pepnap⸗ —— waſſen / Die Ben actd ban — vaichten hebben: gez Paradijs-appels / als fp op Ben uetbeoom gheinter zu / de gock altijdt Klept bihven om dat den ſtrupck Han den Qute⸗ boom klepn ende kegh is. Andere weten DOOF konſt te maecken dat — Appelen gheen keernen oft ſaden en Gebben. Andere miactken de Appelen foet / midts Gepten meltk mét piſſe — — mendht aen de wortel gierende. Om raode Appels te u arten gDoerbefie-boom inten. ae En * ET hebben be and ere berwe / grootte —* nt bes rypigh⸗ ts Wan den anderen ſeer — Men —* bat ſom⸗ ght ban bupten De Sanien ptn gen en be Miſpe⸗ Tent ſommighe blauw als uitg appelen. Eik — pens ten bele De Achiens — ien naem van de Mel appie Bet Jratiaenen komt. dln eine — oude landen De heete in menigtte eude verſchender zt Berre obertreffen de weicke daer tegen bun Aras enen/ Amandelen ende Sihben hebben. Doo heeft den ven allt De wereldt door berfprepdt. ek ende andere Vruchten als Appelen zjn bp de ndifche oft © coen. 3 Nr —— — er — ende botkens van de van Be Appelboom ben een ende Keacht : ende — er —— De vꝛuthten oft Ap⸗ —— —— af —— EEN boedtfel / ende Dat feet. en Ee in als {p noch onebp zijn : / Die in De Lente boostkomen/ doen —— in den lufve vergaderen / hinde⸗ ese alachtighe le zerutwen./ ende maecken Winden :.'felbe Doen de ſmet⸗ ſe — Appelen votk Dan de Dotte Zomer * ghelð A Sans pep maerken fachten toets ende De women df ; Dan zón fp Be maghe oock las — Im t kom) alle Appelen beef heten / in ſonderherdt 4 ende — zin de zenuwen fchadelijck / maecken beet ende opblafingten/ Doen ‘tgrabeel bermeerderen/ ende 0 — beegbetelick : maer Dé wꝛanght in de gheſo derquaetſt. ebripckt ageheh matthheten gb * ende bo 1238 gheten / Doen fp de menſchen veel nuttighevdts: want De wWinter Appêls/Die des Winters bewaert warden tor De Lente toe / in Pa⸗ Yfenen ghebaclten / oft in heete aſſt heus ghebraden / zin goedt ghe⸗ bueckt vande krancke menſchen / in ſonderheydt ban de ghene Die van cenighe' heckte opſt aen / int lactfte ban de maeltydt ghegeten/ eft oock ver met rg meeſt als fp cenighen bloet oft buyck⸗ doop oft braeck ing De fute Appelen machen Den buyck los / eerſt ght ſoden oft gez Braden/ende dan — ghe gheten: ende fp doen piſſen / Berekende maghe/froppen Get draccken. dl, wringhende / oft bpensbe ende tfamentreckende Appelen moghen ghenupeke vorden in De heete kortſen / ende tegen dert doelt. … Bel herpe oft Wijnachtighe Appelen laecken de grove vorh⸗ tigheden Vai de maghe dun ende drivenſe af. Be foete en verntoogben ſoo feet. tiet als De rangde : gocdt boor De ghene Die koudt in De maghe zón / ende ban cenigh fentuigp Dier ghebeten sijn : fp maecken Den bupek week / ende taghen De wormen upt. Zp ün goröt teglen De ſwaermoedighe Siechte / maer, ſonderlinghen teghen bet pleuris oft pine in De fijde : want. is’t Dat ghy eenen ſocten Appel onder heete aſſchens Tact Draden / ende met lap Van, Califfiehout / bloeme ban Amelz bontk ende Supcker beſtropt / ende foo savondts ende smor⸗ gheus / twee veen boor Ben cten/De ghene Die ’tPleuris heeft Doef eten/ ghp. fult hem een Josette bulgedoen. Cot dien eynde ordt den Puppingh. ban De felbe ohegheten / te Weten als De Beernen uptghenomen inde Dien Appel ur flede ban De keernen inet fijn Wieroock ghebiut ie / ende weder batt tſainen gheboeght zhnde onder heete aſſcheus gebraden wordt / fender te Herbrandens Daer en is oock niet Beter in rijde van pefte/ dan een beroockine ende. sí in ghe te ser Han De ſchellen ban Defch Appel / op gloepnöe Los , ken ghelepd tille 40 Appelen zn goedt de gheue die haeft i in onmacht ballen/oft faut ban heeten zin ende (cer bequaem boor de melancholieke menſchen: ende gheſoden Intt Lende met Duptker oft Anijs oft Earut-fupcker beemengbt/ eu fehaden fp niet / oft-aifmen Daer Supctker Van, Kooſen nae cer : ghebraden bán De ionghe kinders Bheten belet Bun eenen ſunckenden adem te krijgen. Daerom fleken fonumigte De cetſt ghtboren Kitiders wat ban ecnen Beel morw ghebraden Appel in Den mondt. De berrotte oft plarte putten op He berbrandthepbt ghet depdt/sijn daer feer gort tegen. Mt deſe verrotte Appelen wordt ten water ghediſtilleert/ fect goedt op alle outſte kinghen ende vers hittinghen eude De Daarts etende zeeren/ met doeckskens Daer op ghelepat : tide twer ‘oft Dr pd med Dact af in d'ooghe ghe⸗ daen is goedt teghen Het krank gheficht, Water van gorde ende niet. verrotte Appels ghediſtilleert L verberfebt ende verſterckt t ert. geneeſt de toobthepdt dat emoerghens ende” Baz ende Wilde Ap⸗ den Petr Die langher en is noch⸗ De v tp in't klaer dan alg ‘ye aer aen⸗ DE — rude macckfel San maghmen lefen de gen echie Dan De Landtwinninghe. Dart het is — alleen te we⸗ SE —35— Len Cider miet goeùt cghedronchen ie De olene Die ttler⸗ n be Ge't var eenen Appel in ven Bat vol Wine ghëwerpens daer in ſwenmet / Dat is een teecken Dat Ben Tin o ig: maer. gaet hp te gronde ſoo ig ben Dijn ghewatert. “Wijde Appels zijn ſeer wanghe van’ ſmaeck daerom (ter be⸗ quaem om de Bercke is daer iede de: 20 ende ud Derjups * % zn ban te matcken HET If UE DKEL , Vande Citroenen ‚ Limoenen, Aranien ende dierghelijcke. Appie, — Gheſlachten. Ds — inoenen/ Aranien — Appelen hooren allegader onder ag 5 Daczor lulien To Belle mm bit Capel vianen be 5 € Ghedaerte. 1. De boomen / daer de Citroenen sp Een / eu sja niet leer groot. Haer capten zink ene borgen bepeeht met cen groene (ehogle Daer tot dickwijls / aen Ly — och niet ſeer De breedt ende dich / groen / effen ende are lang0werpiah, / gûedt reuck / De Laurier-bladeren niet Leer on bio —— verra, — lr J —— Dewzuchten gern wan bele omi, Cruyde-Boeckt Rembefti Dodonzi. Citroey eNppef-boong. neende be harige — hebbende, veviu ten/Diemen Cítroen-appelen noemt / zijn langhworpi ſomtijdts grooter dan de ghemeyne Conconumeren/ maes fomtijdtg oock Klepner / ende niet Beel — — Wordende. Waer ſchorſſe is bick / Han bupten eeclt hever Grrobbeikens hebbende / feer aengenaem ende liefijcſt van reuck.· Daer onder (chuplt dick / Gard/ witachtigh vleeſch / wat ſpecerjachtigh ban maeckt / — níet leer⸗ ende niet ſchery noch Liter / maer bijnae ſonder ſmaeckelijcke eyghentheydt. Fn’t midden ban: — volght het binnenfte Klar ende — niet geel en is / maer met fuer f ende da rd leydt het faedt/ Wat grooter ende bieker dán ten Gerfien — een harde e —— maer — meen e bitterac — rp Ap ef / An —— _Klaer ende feer obers —— — iteoenen: welde fap furer lacht als in De ig ee — troen· lap. — als in maer niet (oo bitter ban 3e De Acarie-hoomien: —— be — oft Limoen· boomen / eñ —— — gr re ens belet. Baer bladeren zi oock als er bladeren; Doch fp zijn fomtijdte bate echoot tene — den a ee ——— oock wit ban verwe zijn / als Die van De Aimoenen ⸗ zijn feer goedt ende uptnemende Loet van veuch, De Pruch⸗ ten / Diemen %ranie- zijn niet langhe worpigh / maer Geel ijd van verwe / Herfchepden rouwe oft ver ⸗ groene tachen/lonp Het fefte Deel. SLimoey Appet-boow. gelijck ghemeyne ype: ende zn oock Kepner ban be limoenen. Waer ſchoz thor ffe 1e ——— n ver⸗ „Ae: welche verwe Daer nae qmepnlijck Srranie verwe peer. „ete ſchoꝛſſe is oock goedt ban teuck/ ende is wat ſcherp⸗ athtigh ende bitterachtigh van fmaeck/ een Wepnighsken rouw/ ende als gherinwelt / fdmw iten dicker fomwijlen — Deeb * zieh * os bil er rj daer onder ſchuylt wit nde voos vlee egtjpen⸗ —— ah ende klaer et / ende EE gd e ì —— ——— ——— 30 a honde en aneren Hah bit Gan be Mimademen. út St Ti wat licht roodt oft p Ù ine” pemén zijn DE oft peerlchachtigh a iroen bloemen. We Vruchten in ee / ende ed — en Det er pe Kranic-app B ———— men inne Is den Denans, de Garda ghe⸗ — de — * ñoegh / maer den en zijn. eelde sen ‘ein fog landen nà ens ; te weten Die aen ‚de Middelandilche Zee palen, EE en -erinfehen Malum Medicum , oft Malum Citrium, oft oock Citromalum. Hetacht-en-tvvintighfte Boeck. 1239 Nranie boom. wat befe vuicht ecrft uyt pet Tanbtfchap media in Italien ghebꝛoght zijn / bat betupght Plinius —— h/ende oock Virgiliug in t tweede boeck ban de Wens ritavatoug van pe Malus Medica ſchꝛiſpende: Media eeft onaengbenaem fap/ ende wrangt van lmaeck in ſj⸗ men gheluckigen Appel; den ehh alle dingen te boven tegen het quaedt Dat iemandt doer t drincken Lan ee⸗ — dice mogen gevoelen : want het fap Lan dez c —— — in Dorine ftondt/ ende Drift alle tver⸗ en boom (boeght den ſelven Virgi⸗ fo — ) Ee et * t aenlien den JLaurier-boom —— at hy eenen anderen reuck ver⸗ teen fem nde Den WOL den Lau⸗ —— —— eren gheen * ee ln * et —— De —— ban’ hap Medien maechen daer mede eenen goeden kp éude verdrzijven Den —— van den mondt / ende enghboꝛr ſtighe oude lieden vie hunnen adem beenen en Keen, Dit ig ben fin Bau Virgie Tus —— —— — boomen. Dan de Adams appelen zún gheweeft. —5 Alle pd —— groen ende / als linus ſepdt ‚fn alle tijden ende layſoenen deg iaers bꝛen⸗ ei dn gd ende altijdt vallender eenige andere Wordender rijp / ende ee⸗ — aen/ ende borden groot. Pet eerſte tre van bele boomen Wordt en) Naer eea Medice Muaía Mus int nak Minden in’ t Erne ene icn ende Malus Citria, bat is in 'onfe tael €itroen-appelboom eenn int Neder⸗ j Citroenen ; int poon Citrin oͤpffel enz de en ; in’t Franfops ss tn Italigentch Ci “éroni — Cadre Spaenſch Cidras; in't Engellch Citroen —— t Beemte Cytrynowe iablEo; in de Apoteken itrones· Den naem is Melon Medicon oft Citron „ Miiaov Mudsxòr, Miao Kúrpior ; Deli de Emplianus/ Daer Atheneus af ft/ haelde / dat Jubas den Koringh de dit Mlum Cũrium —— beer u 1240 Cruydt-Boeck Rembert Dodonæi. 55 men zijn van verltheyden / oft onghelijtke ende tegen Adams Nppel boom · anderen ín krachten feer verſthillende deelen — rn oant de welvieckende ſchorſſen ban dele Appelẽ zijn bitz terachtigh van ſmaeck / ENDE dzoogh ende Warm ban nas ture, Wet wit vleeſch / dat naeft de Echellen lepdt/i8 koude gan aerd/ ende grof vaut ſtoffe / in londerhendt Dat van de “Citroenen 3 ’twelck teel Dicker is Dan dat van De andere Appeien van defen geflachte, Wet binnen fte ſappigh / klaer ende doorfehijnende merg / EL weten Dat luer oft amper íg/ alg dat bart De Citroenen ende Limoenen / is verkoez fende wan aerd/eude oock dꝛdoghmaeckende; om dieswil⸗ te dat het foo fijn ban ftoffe oft dun van Deelen, ende door⸗ byinghende ig. Dau het laedt is warm ende Drooah / ende dat om ſijn bitter heydt. € Krachtende Werckinghe: 1, De ſchellen ban Citroe⸗ nen wederſtaen alte fenijn ende vergiftigheydt: eñ Dacvonr worden iy fomtijtg bp ſommige foorten van Theriakelen ende diergbelijcke Compolitien gemenght. De ſee / ghe⸗ knauvot / oft inden mont gehouden / maecken eenen goeden ende foetriechenden adem. De lelve alleen / oft met Suyt⸗ Ker getonfht/ gegeten, verwarmen de mage, ende verſterc⸗ kenfe alffe gerkoudt is / ende doen de (pile verteeren. _ Wet vleeſch/dat ander DE voorſeyde Citroene· ſchorſſen fchuplt/ende wit / vaſt / hardt ende ghelijf vigh ie/ wordt fomtijdtg aop ſphſe ghebrupckt: dan het wordt [eer qua⸗ Tick ende langhlaem verteert / ende brenght den lijf be een dich/grof/koudt ende lymerigh fap oft goentfel bp. Gaz ·⸗· lenus verhaelt / dat het ban ſ ommighe met Garum / dat is Pifch-Pekel/ oft andere: ehel/ende met Edick ghegeten Wordt, om tlelve eenighe maeckelijckheydt te geven: ende fepdt/ Dat Get los inghenomen zijnde ghemackelijck vere teert woordt. Faer au ter tint pleeghmen dit vleeſch te ronfijten ende in Supcher te bewaeren : ende (oo bereydt zijnde íg het aengtenaemer ban ſmaeck / Wordt peel lich⸗ telijcher Berdbouwt, gheeft meer voedtlel / ende ten laetſten en is foo onderheeviah niet van eenighe verſtoppingen oft obftructien int lichaem te Veroorlaccken. Gn oude tijden / als Theophraſtus in lijn 4, boeck : fchruftjen plaagmen de Citroen-appelen niet te eten : Dan É : é 44 acre Bek — geacht eñ geforhe ape ed eed : Malum Hefperiëurd genoemt wierdt. Gale jaeren goeden veuck ; ende daeroin lepden tp DE 1e ge t : ng 5 hem — hin Malum Medicum en fehen pe kleederen / om Die Han de motten en fchieterstebe: noemt / maer alleen Citrium oft Malum Citrium: ende Warten ende te bebzijen: (p ghebrupcktenfe ooch ingrooten goeghjt daer noch bp/ datde ghene Die hem Medicum hee HOOL tegẽ alle boodelijch pergift: om welcke kracht fpoock ten / anderg niet en loecken / Dan foo te ſpreben / Dat mie- _Meeft bekent oft veel geacht waren / als Wop boven upt de manch eeft gedichten van Pirgilius oock betoont hebben. Ende tot he⸗ 2. Det tweede ghellacht heet in't Latijn Pomum Li- befkiage van dien/ maghmen efen tgene dat Arhencugin monium gft Limonium Malum „in De Apoteken Limones; fyn derde boeck verhaelt van fonumighe migdadighe; De it peverbupt(eig Limonen oft Limoenen ; mt Frauſch welcke ter doot verwefen zijnde / voor angen ende diergz· Limons. si 8 75 _Túekequade vergiftighe beeften geworpen wierden” maer 3. Het verde ghellacht wordt hier te lande Aranie boom, Han de ferme miet befjenbdert oft befcijadigit en konde Wop geeten ; ende de Wemehten heeten Kranie-appelen ; im - Den/om Dat [p ban Dele Citroen-appels gljegeten hadden, enmupefchlandt Porerantzen ; in’t Franfops Pom- Det binmerfte fappiah doorſchijnende mergh / dat met mes d Orenges ; int Graliaenfel Arancio; int Spaenſch farpe oft (ure vochtigheydt pervultis/ en 8 niet beguaem. Naranja ; nt Beemte Pomeranci. Ende foo Wordt den om eten/fehgijft Galenus. Dan hedensdaeghs gebrupckt⸗ boor in't Latijn oock Malus Anarantia ghenoemt / ende de men dat dick wijls vooy een faufe / als Edick oft Derjupss peucht Malum Anerandum oft Anarantium; van fommige ude foo ingenomen zijnde kan eoft galacht poef Aurantium ; van andere Aurengium , nae De goudt⸗ vochtigheden / die in De mage li achteloos maecken geele verwe / die de ſchorffen van vele Appelen hebben. «oft bedwingen: Boet Den Berlozen luft on, eten wederkee⸗ Bommighe ghelooven/ Dat fp Arantum malum ghenoemt _tett; ende is DE he — ende ief . Arocten worden nae een Siiecklche ſtadt / in Achãia ghele⸗ Tie we merg ban de Citroen-appelen/ tlap daer hen; aft oock Aranium malum , naeeen bolck ban Pere Han alleen gebrůyckt / is leer goedt teghen De [EEFT ende fen/bat Áranij plagh te heeten. ar eed oft brandende kortfeu/ ende tegen alle fertijt 4. Bet vierde gheflacht ie Ban fommighe Malus Affyria, _fmettelijche ende peftilentiaele fiechten; de welcke bat ís om van Affprien / gheheeten ; ende De —— aerd/ ende van (ij welen oft gl Drucht Pomum Aflyrium, dar is Up van Affprien: dan ftaltent wederſtaet / ende verwint. ——— pe aaenen noemenfe gemepnlijck Lomie „oft gocek Po- — ”Efelbe Citroen fap ſterckt ooch bat herte het werkoel, Adami, dat t el ; om Dat he ren ende maeckt Dun ende fijn alle: ove dicke Gijmerigheden, ghemepn volck gelooft / Dat Dit Den appelisdaeronferal- ENDE Mene oft ijmacbuige Elebenpe ebende borbtigheben. fer vader Adam int Paradis —— tghebodt «Dit felbe binmenfte mean ee fap van de Citroen ar⸗ Bonte : ende daerom fegghen fp/Bat De kloven die m de _pelen. Wordt in de Kpotefiert ooch weel gebritvehit/om DEE fchellen van dele Appelen gefien worden / De teechenen gin eenen Sproop van te maecken / Diemen Syrupus de act” — gehelen eten bie hp baeri gaf, JPaerandere willenieg- fitae Carl noemt ; deu Welchen Lat allee voorfepde glee — Bee aanne end ee en woordighen Apnel en ís / maer Die foorte d ij minnemen. ak Appelen bie in't Arabic Mu oft Mofa genoemt wort/ «2. De Himoenen zijn de Citroenen oock ban krachten £ daer Avicenna in't 395 „tap. van Dermaent. Fuumers/alg leer ch. ant het fap wat het binnen fte mergl VAR Andꝛeas The betuyght / die itroenen UN TAU Ni — ib F DD > f —8 — 1 — — ij vetus t/oie Pula wordt van fom- de Limoenen ghedouwt⸗ is het fap Dan De | $ighe Soden ghehouden baar den appel/ die Adam eerſt fn fuvighepdt oft amperbept eude Hoorts In alleAnderesde fmaeckende/teghen Godt ghefondight heeft. 5 ende Dacron oock each De gnbe « Acrd. De bjuchten oft Appelen van alle dele bog gien oo gelgel barmen in ghebjeerke vanhet cen (OnSEE Het fefte Deel. eenighe bwalinge het ander magh gevzupchen, ;Daerom pleeghmen in de Apoteken oock eenen Sproop van ILt- moen-fap te maetken; den welcken den Loorfepden Dp- toop ban Citroenen in alleg ghelijck van krachten is, Be fchorfje ban He Limdenen wordt oock voo foo goedt ende krachtigh in't wercken ghethouden / ats de C1- troen ſchoꝛſſe. Dau het wit vleelch / dat tufichen de i hort fe ende het fappigh mergh ban de Limoenen lepdt „en ic núet weerdigh om te Bergaderen oft te ghebrupeken in (py- Teoft anders / ghelichmen het vleeſth van de Citroenen doet / ot datter (oo luttel ban 'tfelue aen De Huuoenen ghebonden wordt. Water / dat Loor kracht des Biets upt de heele Limoez nen ghetrocken oft ghediſtilleert wordt / neemt alte fs 5 “ten/placken ende maſen wegh / ende maeckt het aenficht Klaer/ ſchoon ende blinchende. Tſelve water gijedronc- Hen doet Be gifje rjſen / ende ontdoet / bꝛeeckt oft iciyepdt de ſteeukens — og at aen een bangbt/ ende dei yft die es de nieren ende Doe ſchoꝛſſe pe helle ban de Aranie-appelen is de wever ende Limoen · ſchellen van genoeghſaem — doch is foo Heel pen Ban aerdt als ſy ſcherper bitterer van maeckt ig Dan de felve, Het binnenfie —— h van dele Appelen / te weten als dat ſuer en⸗ de niet t half foet is / beeft de felfde oft niet veel ſlap⸗ per kracht als het * ende mergh van de Limoenen oft — Dan het fap ende mergh Ban De ſoete Arane⸗ appelen en is foo verkoelende noch oock foo berdroogende niet/ maer komt eer tot een matelijche oft vedelijcke war- — ende vochtighendt / ende is aenghenaem ende bez haeghlijck wan (merk : Daer-en-boven (oo voedet meer „Ban dat Lan Be ſuere: doch tvoedtlel dat Daer ban komt / is niet te min oock dun ende — het geen en hals Dát han — De bloemen van de ————— ib van de “panbt feoenmaecherg/ende van andere Die welrieckende “falen ende Olien —— veel — eñ gebrupckts „gmt den goeden ende sehen v hebben. Ht dele — — Wop Bk nen (eer Welriec- „rende mater. glediftilleert ; van't welcke een anderhalve once ſeffens ingenomen den menthe doet ſweeten / ende De kaytfen verdrijft: De Adamis-app elen / lod vrel al haet amper ende eggen De Limoenen van aerd Dv. \ € obetiachten wan bef Gaere bructieen/ias 3ealiën Agrolne gt Di en gen — bit ghelvas ge ghefanben beeft je Beier erge — James degens ;Ldmones poncies, —— — ard Ynlte,of — rader: welke bon hatch — MODE beg bꝛoght te zins ende is achtigh — ne mate ed Ë tiet en warden / alſn Ee en ln LT in bf abeflachten ; be bladeren ban poeren / met een lt Oft Kropke — Beer leert blade: en b, Den Aranit ——— —— (oben ceren aenwas / al oft bet — — nde — — — — ende Cidrera; in ’t EHA Cedromélatnde ————— err edele Ci iron tree; in t Hooghe rie doch in alfesons ⸗ dan de lelve. Pl, : bindtmen dat — ed s ceusies, Limo „peer beantere … E int bonderden ie eén be oer. —— oden gp „Poncpren feer goebt ban teu Hetacht-en,tvvintighfte Boeck. z24r Buptfch Citron ; im’ Katijn Medica malus, Malas Perfica Theo. phrafti for, Malus Affymaca Phnij, Malus ‘Hefperia, Malus Citna, Citrea ende ‘Chryfamela Athena. nde vit gheboomte beeft meeft tenen Kosten fami /met lanabe tacken / met gucende Dicke ſcher⸗ > Grootte bieede bladeren, rondom wat ghefchaerdt : be zon Wir dickwels ban bupten wat peerfachrigt / Wet tiechende, it blotpt Bat tael fomtyors / dan bet en Dracgbt be Winmermeer gheen Wtschten. Zu Fralien bmdte nen De tacken aen latren/ ende men laet Due aen De muren waften * Wijngaerden. Somnugtie üupten De tonge eueten in De Eerde boimen ban ſuſtken gbedacnte als fp willen / enze lactenfe aet in tot Bat fp vjp Begbinnen re worden. gaende de deffe⸗ — ban deſt Boomen / foo 1e bet Dar de Citzeen-heoren op rn, Orante-beom ghegeiffet veele vruchten dragen: Deez fen fp De koude ADE foo fcer niet. Dan om bat Delen boem brichtbaer ie / fatmen een groot Deel ban De vruchten afplucken: ende Dan fullen De ghtut die baer aen blijnen veel grooter, foor nét cude beter worden. Andere planzen Daer altgor Cauwmoorden +_andett leggen afchens ban de Lauwoerden rondom be Wortels. Den mdet De onertollighe feheuten ende cachen wet Fhatpen, Senighe ſtaghen dacfe roodtachtiate vruchten Dagben/ alfimenfe op eenen Granaet-hoom oft FMoerbefie boom inter. Krachten vande Citroenen. Wot gantſchen appel wordt vert Water —— ſcer nut teghen alle quaten vant hect ende — | ende ghebrunckeljck Ds be Deere koztfen. “Andere (ies dir len Curoen tu Koofe-water ende Dupckerstot dat bn, angel in ſap verteert is endt —— Daer af alle moghen eenen he oft twet uto glegtbeten worden ——— etdouwt: ſelfs dieſe teghen Den vacht eten; kryghen Baer cen ſuumelinghe in't boofdt ban : dan in ren ghe ſneden / ende met Dupcher — oft oock geconfpt/ mogten b:yeljck ban alle _meufchen ghe pod wórden / erlinghen alfmen *— verſch dri» Aupeker nae tet: andere eten De ſchorfft ende tſaedt Daer hae. De fwangbere emg” etenfe/om hact ontedes Ieke luften ende rt te berbsben. Het binnenſte merg als adhd oft tfap met Dupther weermee voedt wat / maer maeckt krimpinghen in ben bunch: —** is goedt peſtige ende hee⸗ te kortſen ende verllact den dooft. Vit fap ie oock goedt gtjez bz upckt om de —— n iT den te Doen vergaen: ban om ke —— bant — — t waſſchen met water Daer kaf oft er Eene (che Nt Ha ſtoben met eg Be gebreken ban be ooz ap ——— — is het te krachtigh. Bet —— ben maendtbloct jens Doet miatallen : 'tfelbe ted wederſtaet alle vergift / verquickt be — maeckt luft om eten/ende betflact ben doerit. pt foo nut bebonden om De Geckte Zeheurbupel: oheheeren te gen iae te bethoedens Bat de Dchippere/bie dir fap op voorz tact in ſchepen mede nemen/ ft im bun lange refe gebutyt⸗ ken / n noot meer bandit fieckte en lullen hebben: Be weickt bun meeft ban verdult korenwerck ende quavt bedorven ſpfe enz be ſtintkende bupl water pleeth te korhen. Mt bet facht ban de Citroen-appeleu /, mage upt De ſchellen oft ſchaiſſen Der aps pelen * nei ghetrocken ; Be welcke ban hunten gez pol® ede thert / alie vergift Wedetftaet / ende. nut is im De — koꝛiſen daer maſen ende prerko en bp zn: matt aen De gk bán — ionght kinderen gheſtieken brenght be om. —— in dumacht vallen / moghen eer bond gen — een half ance dzdoghe Citroen fcteilen, Wies nb Hare elcks Dep en ate belen in Kon Dien — ly —— — s mt Spotuſtt ende zi- —— in't Enghriſch Limon tree: oft heel luttel keernen : De feos{Ten zjn 10 geken treckende ; ende hebben ‚ Be bladeren zin korter ban De Citroen - boomen : “de bloem is ban bhvren d j . Cen foorte is. Die jen dulres hett. Gen anz berucht noch een ander bup bern ban Die en Heeft Ciuñus Ander foorte EN heee ed Fieuras: ende „ip pf Aen Ban berfchepden ghedaente * vau De boi id Beel ghe⸗ \ ber is Pie npe jd den aldergroot stude batt Bucht fien seeks gelijck: bande — ‚foo Dick miet goudtatel ban berme / hân Binnen — ——5— enbe ficke foorte (8 ban ſemmighe — oft Poncyres. eeten: Want fp feaghen dat he . { zijn (. ene dat De Meliſſa daer⸗ òm Poncyrade heet) mart laf ende foet Dan ſmaeckt tmeêmact ‘foo groot als be Limoehen / de ghedaente hebbende ban de Cóne e De fchelte ban tenen Dupm dick : caat Hatram febelle met Dout oft Zupeker cèr. gj me In: dan ghemepulijtk worven De Hoer id oncyren ghebeeten/ als * nac blcken fal. Boo Den mop Den Citvoen ete . e bat — 1242 bp ſchoener vruchten op verten Oranitboom gheintet / zerdt Bock beter. Te Alcaprd In Egppten vindtnien Wilde Limoe- nen, miet Grodter Wordende batt Dupbeneperg. Krachten van de Limoenen. We beſte Limoenen zin de ghent die ban teuck De Cit troenen, wat gheljcken / ete Wat langh ghepluckt su : eude fp Dienen meeft in Warme tjten ban ionghe lieden geeupekt: want touw ghegheten verkouwen fp de maghe; ende M Dont bewaert en zijn niet goeùt/. maer beroorfaechen pine in Den bunch; boen graf melanchölijck bloent groepen/ ende en voeden niet / matt maecken ’tlichâcm maghet : dan alfmenfe in water Weprkt/ De ſehelken aftrecht / ende met Cansel poeder Mueemt / Ende dat niet Dickwijlg oft eel / Dan fchaden fp min. Dap ban onrijpe Timoenen / met Maweſepe oft Witten Win gedronken / 15 goedt tegen ’tgrabeel / ende hreeckt den ffeen in De Fteven ende Blafe. : ende daerom plieghmen te Napels ende te Genua De Klepne Limoeren ín fchhfkens ghefneden zunde met Zout te bez firapen /. ende met Kooſe water te befproepen / ende foo met Sleeſch ende Bifch te eten : want fp maecken be maghe gretig / Doen ben dranck Wel ſmaecken / ende Den den ſteen ſtercke⸗ lick af. Tſelve fap. verdrijft De fchorfthepdt ende rappighendt; heemt wegh de fproeten / ende Doet bergacn He placken van üicht Die op't ljnwatt zn : met wat Douts bermenght / neemt wegh de, placken ende vimpeten Van de Banden / ende maeckefe wit enz De facht / alfmenfe Daer tmebe waſcht. Cen fluck goudts in cer nen Limoen Gheffeken/ oft in Limoen-fap gheleydt / wordt lirbz ter dan het te Vazen Was: ſelfs alfmen in Limoen-fap ernen qouz Den Ducaet oft FD gheanven bladeren ban goudt leght / ende De felbe Daer Hierentwintigh. uren langh in laet igghen / dat fap ie fonderlinghen goeut De gene die De peft ehoe heete, kortfen heben, 5— ban Dit felve fap gheneeſt ooch De df kort: fen / ende berght De Wornten om, Dit fap twee oft Drjmael gez lighet oft Doorghtdaen/ Doet De Peerlen binuen bijf oft ſes da⸗ ghen fon facht als honigh worden ('welék/tfap ban Berberig dock beemagh)foo dat ep daer af maecken fult al dat ghy Gez gheert, Fet vatmen Den Limoen teghen het bier legbt/ ber fap) ttaen oft (meer datter upt fal komen/ maeckt het aenſie ht ſthoon / ende neemt Be roode eude andere placken Wegt / ende ie een goedt blancRetfel/ eude doobet De zieven. Olie bam de ſchellen aft far Den Der Limoenen verlterckt het herre Bijnae als Die van ben Citroen. … a re ; — 3e De derde foorte hostie Clufius Limas, etide dert Boor Li- mera : ende deſe retijt-petu, grooten ſtam op / maer heft Dinner tacken,/ langy / mee ftobe laughe groene Dooenên befer ; De blâz Beten zijn condom war ghefchaccdt : De Bloenie ie Wir : De vintbr fe wát kiepner Dan Die van De groote fodyte van Limoen:n/ War taugbworpign / geetachtinb afs fp tÖpis/ ten Dunne fbotie Belbeahe Jon — anders niet damn fäp-An en is eu Dat felve feer fuer Van fmactk. Cen gee, dft heel forte. Klepne Dbörnen: ende Gaer vrucht ie t gn Bona oft nabelken verciert, De Kee OD ne ne neen 4. Oe Vierde farte is den —— „it Speet Na- "bands giehoemt oft Neree ; in't Latijn Atantidi malum , Au teum malum , Arantium, Aranium ende Aûrancium ,'alle8 me de goudrgeele verwe Der ſchorffen oft ooch’ Niranziom „ oft Mala Criel ẽ oft ooch Hefperium 5 in’ t Grieckfe Chrylomelons nurt dze trec; in't SPedtrbuprfch Appelen van Arienien's {n Frater Pons ——— Melangoli „ nge ed ka 0 dt en „hiet r dan Den Ohemepnen Appel-boom: fijn tacker zin fierck ende tft met luttel ende Korte En beet 5 de bladeren tr sj rondom uiet ghefchaerdt : De faden oft Keernen zin’ „Ban Limoen-faden. Een Llepnefootte Baer ban ig Aurea ma- tus pemilio abenoemtjbft Arante-boom Naertken, Diemeer vruch⸗ ng ei Vian je welcke veel bolljfbigter fchoone geudrgerle feelin heeft die goth gheten mogen Worden alfa tel als't Binnenfte foerfaps pigh mergh/ dat in bifortdier: lens afie ts. Zulks is de groote foorte van. Aranie-appelen/ Die in Aicilien Sate llen eel dd Heere ver ta groept ; wiene fchellen heel 7 fonden: Wars den Om te confgten. Dan de Sp: L Carel. Eeu medefoorte Geet Den felben Clufing Aurea mâtus mo wofpermos ‚ om Dat fp_fmaer cert greyn oft-faedt ent beeft ir Ha ed jd ſuer Ban fap i — — wo den gefaept Ben, p keernkens bp ren / eerſt in laut boep-melck geweptht; De Han òp F — oft op den Citroen-hoom/ Granaer-boom/ Peer boom) ir boom ende SP boom / in be ftruptk ſſchen De wortel gheintet : op zn ulſt boom panet tn Jul⸗ van Ben windt oft borft miet / hoe wei Bat de vruchten jo goedt idd niet en zijn als de andere. Andere fegght at ’tatefelfthap ban den h5 —— Snie boon be, —— den —— boom fat Daer vork muttetijck Ahe ſet worden neler wordt gheplan eeu tach da men er oppe { Bat Van dik phert zijnde met het opperfte neder⸗ en ghewonden met berfch Calfs-meft meeft ghebeupckelick « fommie: de : ende Dáer an be welcke boo falaet gheten / oft dae: teh zijn / ende Daer-en-bo' Ken/ ende Denappetijt oft etens Crúydt-Boeck Rembert Dödohei. eernen zyn ronder oock / 5 gniaerts noemenſe Nardnja t ‚fee beftcap tzûnde B riten ghediſtelletrt in Nalien Aczua Näfk oft 'Nanfa ghe⸗ —— a alleandere wateten te boven; kt feex vut teghen de peftighe kortſen daer peperkogen is ſes onsen feftens_ ghenroncken : anderdalf once ghedraucken Á gheneeſt de ghebschen Dan de moeder, / ene vervooſdert Het Kitderhaeren : Selve bân Bupten met Andtte dinghen vermenght / berftercht pee Beere. Ht De appelen fetve lende n fonderhepbt upt Efacdt bore óch water ghediftineerr. s twelth ghebroncken zynde Den free inte nieren Greecht /- alleen oft met. twee Oft Depp dzumppen Glie van Bitrioolvermengbt . Doorts foo shu De beſte Avanie-aps pelen De ghene Die (waer / wel ryp etide doncher- geel zijn / ende balf fuer half foet : Ende bie zin goedt in DE Kortn’; ende doen pen Berlozen erens túft wederketrtu. Den, kat be meet ke menfchen verguicken. Pp zón, allegadet ſeer nit om Be fers He Ban güade bft bebozven (pile eude ſtiuckende water ghe⸗ komen iste gheneſen s Dau de Citroenen zjn Daer wel ſoo krach⸗ tinhin. De oere Aranie⸗ appelen zijn oock ſeer goedt om alle veeftoppinghe te ontfuptert ; Ende Worden nutteldek De fmaers moebigte melancholieke meuſchen ghegheven / ende De oude liez Ben, ende de ghene bie Deele fintkinghen op De borft vnderheebigh zijn. laet be uere Verkoittven De maghe / {foppin ben bupek eude maecken De boft ende De adem-aderen EB < Ban alſmen Daer niet Deel fefféna Van en tet / oft datmen Wat gherorifijte Aras nie-fchellen Baer toe ect / dan zjn fp De heete ionghe menschen, ende Dat in heete thden des igers /, vut ghenoegh. Defe ghetontg⸗ te ſchellen flevchen De. maghe / doen De winden ſcheyden ende D, Ven ’tfljm upt den duyck ende maghe: ende zjn midts Dien gordt ‘ghebitipekr De Ahere zie tenen flinchenden adem Gebben. toe de ghedrooghde ſchellen vock goedt zijn zende. De félbe-gtjes ‘pdedett / Worden ingheno men met Water oft Wijn cegben deco⸗ üclie oft bupekpin + mer Bonih ende Aluyn is Dat felve poeder sgoent teghen den ſprꝛouw / ende andere pupften binnens mondte bande ionghe kinderen; ’tfelbe poeder doodet de Wormen oock; „ende mer Won inghenorriën / bewaert den metifclje teghen de peft, 4e De ſelve verſche ſchelien / eerſt wat ghedrooght / wordt een (eer Wede Olie ghetroken / tut teghen alle Be vobrſepde Bhebseken: ende tſap / dat uyt be ber fche ſche lien ghe douwt wordt, onfteecke — ende dringht dooz hlas tot in den Wijn Die daer in ie. Maer tſap van ven gheherien apert ende tbiemenſte faps pigh mergh beſt hermt ende -gheneeft ben menfche batt verghift / peſtighe ende ſmettelcke ſier kten / Ende heete kortfer: ende ſtercit doben allen den ktop van ze maghe aide daerom dheneeft Her de “fauwighepdt/ berauttbepdt / — heaecken eride-bicken ‚in de heete horten J.oft andere ſittkten / Datr de miaghe te: den Beeft. “Tfäp'bán de (ete mer Bpidop ban Biolen ghedroneken in De kotefen / Doet De krancke wel apen: Dan’ tfap van de, fuere ‘is koudt ende gaapte den tweeden: graed; ende Dacrom ie Gee {oa goedt ín de koitfen / ende in alle Hetrottin) Den Dorff. Bet fabr ta warm ende Dbogty in den tweet — Biectfgij Har de felbe/oft metr {Dêel ten maecken Ben bupcle 5 6 oen ende Citroen · ſaedt vock ver⸗ en “Magtfoo Bra 5 BREBELS gtr ee geer s. De bijfde foorte ie Den Adams· appel Boom / in Vrancltrjek «Ponciressin Spaegnien Tororjas; in Portugael Zamboas, genoemt; — «in, Jtalien Pomi Adamo, oft Pomi-d’ Adamo, erde oóck Lomie; in't Latijn Malus Aflyria ende Pomus Allyrias Erde datt berte magh⸗ men ſegghen) komt Ben’ Franſc arm Pomcires. Waer frrupêle ís ſomthdts leegher /binae als den Citrden boom / doch meeſt ſoo hoogh als Bert Sranie appel: de dodrnen zijn koit: de bladeren als die ban de Limdenen: De bruchten tondt / dzjmael grooter dan eenen Arante-appel/ geelachtigh als, fp vip ie — ied Dicke febelle/ende met dicke ende boos vleeſch / dat Hau ſommig aders de ſchellen heten Wordt : bimen In {eb volſappigh mergh / in Koste velleſtens vlies kens oft blaes kens be⸗ ſſoten / alg in de ennn want in de Citroenen / Aimoe⸗ nen ende andere foe zón bie eens taugbworpigt. ’ Tſaet ig vonotachtigh. Lobel fepdt dat den Adams appel in Proven⸗ ‘en föimthbte'foo groot worde ais den hodfr met terifeer ſcheile / maer wiet luttel binnenſte mergh / anders ſeer ſchoon om satnfehouwen / “ban maectkſel onder brredt 7 ende alien in de ronde wat fcljerper Inet ven platachtighe keu ſams appelen en zyn niet ſeer nut om vouwte ten; mai ew dienen om ‘Krachten van den Adamsappel meeſt om De handen te wa /eude om in de te dragen / haer liefſelckhendt ende goeden reutk. Ist dat ghy den Adams appel ober midts ſndt / ende mer kleur gheftooten ob onder heete: aſſchens pti/ ende dan Dast mede: irhckt op een lichaemy' dat Thet! thepot' ende crauwaglen / aften bie daer medr ſtrckt eer⸗ men te — Den en eben pir n vergaen/ als die eerſt met atve be Sin. — IN il tiod ute Ht deſe brUchten / als Kdâmesappelen / Citroenen Dia “hieu ende Timeenen plegen? die vam het eplande, Candien:bet fap te douwen / ende heele baten dacr meden gevult zyude Ie gndete landen te voeren in fonberhepot-in Turckhen abva ‘Bef fap vaa: Pitjps abebrupcke worde. „Bet feloe dan de fbijpers bp bun addeert me Hee: mebegtpebaers ends BOE, nupt J een — eÿyt: enor de bide Bare van sin witter Lod je rieckende. Deſe jckt meetachtigte’ ghequeit is / lt ber ghenefens ende bar geljchen oock alferlen Ni Boe fi ber ghen gele ) * Het fefte Deel. eneeft ende bewaert hun ban het berdzieteldgck nm ap boor a b dj met ſwaert blocht verladen zon. sich mu erfcheyden vtuchten mer ghedaente van Aranie-appelen , upt Wert ende Ooft-Fndier ghebrogbt/ worden Bier nac onder Di Ins diſche oft Daemde crupden befchieden, £ HET-IIL CAPITEL, — “Van Granaeten. Gheflachten. x De Granaeten zijn twe — 58* Wilt: De Tauruebrenghen u Voort/fonnmighe (uer/ fanmighe foet 7 —— —— beyden oft (uer-foet: din gilde cn energie ———— maer anders niet Kad bou. noemt:ende * sint ene giga Ma ee HN Sorata Dan be bisene konden. Dele vrucht 7 en Latijn ooc de kn „Hat acht-en-tyvintighfte Boeck. 1243 ende datr onder ſchuplen veele langhworp —ãA fcboon toobt ban Berkae/ als fp rijp zin / 4 feae verl faps — elek een Keern oft + ebt inhou⸗ bende / bijnae * allmen tm be Wrjnbelten fiet. Dele brrteten Worben f£ te verf —* ſimacck ghe —* waunt ſammighe befien ap/ fommi- — Bt fuer ha —— —— dat Ei Daer eenighe by: gene ſpz —— — Sen — En Her! Gone afie tu berte ban br Shoe el (nei ib Di a ommige Zijn wit fonnmige rag, fonumige hi song orn van defe re 5 — De : A 5 menig fien tn Be lak poel ho: — gh ad pd ban rent —— days aerden fp * — ude Boost ghebguwpe plactfen fo kinds / Di Bac han ende ant in Ami kt — nd woeetaigver cube chooner boo, € Naer. Dit gewag leet APEL tijn Malus Punica; ꝛieckſch/ te weten ongtrent Athenen/Rhoa Pie; oft als í aa Pie, ghelijck Goden bie ban Santen (eggen) cen bar Han pda ; tartte tael Granaten oft Granact-booe men / it weten De gemepne fooite Tamue oft Buchtbat⸗ re —— ende de andere Wilde oft Oubzuchthacte pa pd ——— A Pan: in de — kop Bn * — anas er te lande vind sin Do nbt Gea⸗ * oͤpffel; in —— chrijch Pommes Gravades ; in Italien Melagrano ende 'P omo Granatcs{n Spaeguien Öramades en, * mana: in Enghelandt Pom granat in Beenierlandt natowe. De vᷣloeme van de Buchtb nune, J ——— Kir, int er * Wilde aft. Onv ange⸗ — —— — Eget PE m 4 * 1244 „Ken/enbe teghen de ouvebelijtke begheerten oft luſten von De ſwanghere v den / ten zp dat ſy Watte koudt van naghe zijn. 12 deſe Tanden en draghen de Granact-hasmen pps ten / em trus _betwaert sine). ‘Boch niet grooter aerden ouwen / ende dock Dan de ionghe matgh- De Beernen oft, faden Lelve ban de. Granset-appelen/ in ſonderheydt han de ſuere in de Donne oft andere ghe⸗ diooght / zijn mfgGeljche ooch Berkoelende ende Hamen= treckende Ban krachten: daerom op De ſphſe gheſtroyt/⸗ oft ghefoden /oft anders ghebruyckt / ſtappen fp den loop des buycks/ — — eude bloedtſpouwen / bez Tetten Get walghen ſtelpen Be braeckinghe/ ende maecken ge maghe ſterci „Die gap oft bochtighis. — Al tlelve vernioghen de blacmkuoppert ende He bloez men Ban de Wilde Grangeten ogck; De welcke san ghe⸗ ſtalteniſſe ende haer gente weten ende oock va brache „tende boorlepde keetnen Leer Wel ahelijcken. Pan daer= en boven (oa zijn ſy oock goedt om de loterende oft loſſe „tanden baft te doen ftaen ; ende. ghenelen He wackhepdt/ vochtigheydt oft andere ghebreken ban het tandt vleeſch⸗ „Alfmen ben mondt ſpoelt ende het tandtvleeſth waſcht niet twater Daer ſy in ghefoden zijn, De ſelve ghenelen vock ende heelen de abe „Derom te rugghe be fint _gen pappe oft plaefter vermenght ende daer op ghele yt. cheurtheydt / ende drꝛuben Wez kende oft uytvallende Barmett/ in De buptenfte harde ſchorſſe oft fchelle Han de Gra⸗ haet-appelen Wordt feer Veel gheacht ende leer dick⸗ “Wils ghebzuyckt in alle De boorfepde ghebreken / Haer ‘Be noppen/ bloemen / belien ende heernen van Dele Appelen nut eude beguaem toe zun; felfg ſy gact haer Han krachten Berre te boven : Want Ip verkcelt / ver⸗ drooght / maeckt dick ende tlamen trecht ſterckelücker/ Rerdiijft ende bedwinght de ont ſtelinghen / verhittin⸗ : gpen ende beghinnende ſweeringhe Van Det mondt ende {mandelen /_alfimen den mondt ſpoelt met Het Water Daer ſy inghe loden is: mt koit / Ip is goedt teghen alle be ghehieken Die verkoelinghe ende tlamentrechinghe bez gever. < F Diolcorides ſchrijft oock datmen uyt de knoppen ende bloemen Ban De Wilde Granatten een fap pleegt te dou⸗ “wen/ ende te Bergadereny dat Bat derd ende krachten den Bppariftis iu alles ghelgekt, BILVOEGHSEL zuth⸗ de ſelden bloemen: hoe Wel datſe Petr (blus tot Brecht (Doch in houte hacken gheſet /ende Des winters inn hupse ziee bolkomen vruchten - ff —— e Bar eert klepue bupft : ban in hecte landen fp wel) in fo waer nac fp ben in Barbarijen : naem Mala Punica boeren ( oftnae de. Kpn verwe Der ſthorſ⸗ * x „keu ban, Menr griffiet ſe tus : Want anders zón zeuck : andere intenſe op ben Citcocn altijd Zutrel vorbrfel ld an bp, el elis ghenoegh; dan fp verlieſen hun bloemen ende vruchten Eb Daerom pleegmente bp eenen muer te Perdita Ë mende Granacten langh goedt bewaeren din hen defen baom beta: | eet mn 8 — ſalmen in de boecken ſen / ſultks als phon punicen pleegh te heeten Andere fe bat {p Mala gran⸗ata heeten; om En ab beet gepre oft keetnen in haer bz 5 ende niet nat het Koningbrjek ben Granaben : net (fe ) bat Wijck en net (feaahen Beet nat deſe Grucht niet / al is't Dat het felwe Hijcke ben Bras naet · appel in fw Wapen boert : want dien naem Granata Hi- ſPania is eertfjbte cen groot Deel ban Zpargnien ghegheben ghe⸗ weeft / niet nae deſe bricht / maer om Bat be Grepn-baemen oft lice) Daer het Gracum tinctorium Ban komt / aldaer met fuicz en menighte grsepen/ ale upt Plinius blijcken kan. Sm de felve zeden Weer vefe wucht in Branckrijck Migraine , alg ofmen Millegraine, dat is Duylebt greyn,fepbe. In Langue Waf: ſen fp beel ín’t wilat ; inde heyben klepne appelkens / — bel / ſeer bitter ende errdachtigh Sn Sralien fcheertmaen De tars Ken ende bladeren / ende men maeckt. Daer verfchepden hof were⸗ keu Ee Det ft den prs de bladers Wat fwaer oft outieftijck ban -baam / Wilehe oft Maer: krommen / erven aon eee DES Dee dooden vinck oft een langhen vel vo Rh Den ſtrupck ce ende Dat en isin Italien Me- Granaten Die men Wijniehe Grana ten noemt; int Latjn Granara —— tot eanfcb Me. Zanes. ¶Een fepbt dat De ſure in foete bevanderen / alfmen om De * viortel Derckens meft leabt / oft men’ meſt / í aen Benaaertbe: beelen ome Oee —— Craydt Boeck Rembeiti Dodordi. N — bloeien / te weten Witte, goudtgerle, ende vaosdert /.aft Schiani, oft oock Vajani, oft Granari de uftia , Die wp Wilde Granaet-bloemen mos - „hen beeren / ve befie komen upt: * Kans in Italien pebitmen — fepèt erat & och beren Sen bindtee fepoone in't Vick Dan Mapes Tt d es bati foo langhe Die bigemen dobbel zijd /futlen fp felde Niche vraghen ; nskel ghtworden / Dragen fp. Dan de bloes men van De Turhtbaere Granaet-boömen heeten oock Ampuj- Jagium. .. 8 * Emke “Noch van de krachten: —— ———— ſoete GSranget- appelen meeft gheſoe ie gr tip ende bo ek zyn / endé ——— bebhen/eft licht omiſchellen zón; ende in be borft ntit/ ende goedt teghen Den hoeft / ende verwecken den bz ffapens luft in De oude koude menſchen: Den men moer de fas den uptfpeuten/ alfmen tfap uytgheſoghen beeft. De fue helers ten dat de quade waes dommen ten hoofdewaert niet en fiaben: erde fp hebben dat epobens / dat fp de gheſonde Den bupek harde maeckèn / ende De kranche nièt : Dan Be oude koude menſe mogbenfe niet eten · Maer alfmien de wyngchtighe eet/ oft 5 ERS « “re metde foete tfamen ghemenght / Dan fullen (ptn De maghe gep, nen brandt oft winden maecken/ alg De fottes neeh de tanden.enz be Bet tandtbleefch gheen letfel boen / als De ſuere: De weïche alleen — ghegheten fletchelgeker Loen piffen/ ende den bij flapens tuft Les dwinghen. F — — Tſap upt de keernen / ſonderling tipt de fuere / gheperſt / met Bonigh abefoden/ is ſeer goedt gheſtreken op De ſwerringhen ban den momt / van de manlijckbepdt ende van t fondament: iſe ve fa goedt op De voortsetende ſwerringhen oft afgaen des bleefche van De naghelen / op de herde gheſwillen / ghebreken van de neuftaten/ ende teghen de phne Der ooren: ende gheneeſt De Wonden. ende 1oos penbe zeeven bah de boeten ende beenen. ” U (elbe fap gheneeft ze ghene Die van Den Zee Bars gheberen zit.) Sommig chen bijf.uren eer de koztfeaenkomt twee oncen Bart Dit fap/omde korts fe te doen achterbtlijben : audere Drincken tſelve in De meefte Giere van de kortſe / om Den brandt te berkoelen. EOm Alie de voor ſeyde ende andere nuttigheden wordt venen jn Dan de wel gefunberde Gräenact-befien gheperlt / gheſighet / endein tonnen ghedaen : ende alg bp Wel gheſupvert oft klaer is / Dan Doetmen Daer wat Sliehp/ op Lat hp.nier en bederde. Den Geelen Granaet-appel wordt oock in tenen eerden Wael gee ſtopten vot ghedaen / ende tm den oben gebroogbt/ ende Dan tot poe⸗ der ghebzoght: ban tweleke cen halbelfroone ſwaer met rooden 1u ing heghe ven / het roodtmelizoen gheneeft, De ſt he lie oft ſehoꝛſſe van de Gꝛ anaet· appelen / oft den Wijn Dart fp in gheſoden zyn / is fonderlingen gordt tegen de kortſe: we⸗ berftact alle verrottinghe ende vervuplinghe der magen nde Davs meende bꝛenght de wormen om. —— De ghedꝛooghde oft gebꝛande keernen met Honigh vermenght / zijn goedt gheſtreken op de zeeren ende ſweeringen ban de mondt / micke ende andere fchamelijcke leden. Een once ban Dit poes der met een bievendeel loots fyn WDieroockt ghemenght / alle daghe ten gi taat ‘Baer af ghenomen / {opt den Witten bloct ban Dé ROME} ete AN i g * bloemen ban de Tamme Granaet-boomen ſtelpen 'tbloeden abd 5, 5 verſche wonden, en àlle bloedtgangieu/ roodtmelizoen ® ouwelijrke bloeden /ghepocdert ende in eben / oft int rooden Wijn ghefoden ende ghedroncken/oft ale fp fitten in’t was ter Daer Die in gheſoden zijn / alfeen/ oft met He Boorfepde ſchellen ende í Defe bloemen met de ſthellen ende keeenen alte gader ghebiftilleert / oft tfamen gheſtooten tnde nuchteren inghe⸗ nomen zin goedt tegen den ouden hoeft. en fepdt oock) ſthiyft Wioftorioes/ Dat ve ghene Die dp ban De klepnfte bloemen bande Tamme Granaeren inneemt / binnen cen iaer Baer nae gheen pe ooghen hebben en fal, He Zo Pe Wilve Granaet-bleemen zjjn oock koudt ende droogh in _ den Derden gracd zende De binnenfte bladeren ban be felde / met Supeker ghemenght „als ten Conſtrve/ deu rooden eude Witten bloer ber brouwen /te Weren ten half ouce feffens oft wat meer / met rooden wmranghen min/ oft met fap ban fuere-Granaet- gheſtãaeit water in appelen / oft met * de ſel⸗ we Enne kracht teghen’trooätmelijoem / ſaedt · viort / allerlen ber bern ——— ue wonnen — — gheffcapt eude men keb Datmen ’tfelbe Dap in ſtede pan Bolu 7 bt Armena ghebiupchen magh. Defe bloemen } ‘tip Droog) 'tp 1 t Apworpen bande maghe / teghen den ———— — ee mat ape en homme BEEMENEN op Ben Granaet-boom felbe is alte ſyn jeclen U ROR Belat bh bar rehfben neeh Kion 1b boten he pebben. Defen boom derdrhft de langbe —5 heep De fijn ta beria e felve guade dieren / bp de koetfen / bedden oft ben t — — 4—789 Van Gulden Appelboom, B > Ghedaente. … + í Der boem vaer de Mala aurex óft Sulde LJ len op Waffen / ghelückt de Granaten — zhſ dan je Wort leer groot ende boog’ ef en blif mies leg — ntv ee oe er dd ded Apot / als een ‘Boonrpufebap met bet Het fefte Deel. oft heeſterachtigh als onfe Granaten : maer jn fangbe tacten feer wbt ende berre unt. Bon blaken ijn oock feer groot / fomtijdts bp de bier oft vijf voeten angh / ende Dep voeten breedt / in de ſenghde met dicke ze nuwen oft aderen doorreghen / als de bladeren van de At⸗ ticiochen. De vrucht ig (cergroot/ ghelijck ten mentchen hooft/ van ghedaente ende verwe eenen Gjanaet-anpel gbelijckende : ban binnen oock Leer beele bolfappighe be fien oft keernen hebbende / doch langhorpigher ende grooter dan de bezien Van de Gyanaten/niet roodt/ maet goudtgeel blinckende Han verwe / ſarpachtigh oft fuerach⸗ tigh ende Den monde ſeer aeughenaen Lan maeck. ¶ Plaetfe. Den ghenen / die ons de beſthrꝛijvinge ban de⸗ fen boom ghegheven heeft / ſeyde dat bp em te Palermo in Sicilien gheſien heeft in den hof Lan een feer gheleert ende Wel ervaren Medichn. Det is ſonder twüffel een vremdt ghewas / ende aldaer uyt Indien oft van eenighe andere verre landen oder langhen tydt ghebzoght. Naem. Deſen boon en De anderen naem ban Malus aurea , Dat is Gulden Boom / als dent felwen mp verſekerde: Bie oock fepde / Dat de vrucht ſelve Malum aureum ; bat fs Gulden Appel/ hiet : welcken naem miffchien daer ban ghekomen is / om Diegwille dat de —— oft bezien ban Dele Appelen goudt-geel vari berwezijn. —— plinius ſchijnt van deſen boom oock vermaent te heb⸗ ben ín?t 6.capitel van fijn 12. boeck / ſegghende dat der boom ſewwe Pala ghenoemt wordt ; ende de vbrucht oft den Appel Ariena heet: Fn Andien/ ſeydt hy / ig eenen anderen boom, Die Veel grooter ende ſoeter vꝛuchten draeght/ daer De Wife van Fudien bpleven, Dijn bladeren gelijken de wiecken oft vleugels ban de vogelen / ende zijn Bier voeten elck De Gptelfie is ban alle be landen Die * —— be Groote ovverwonnen heeft. q Aerd, Krachtende Werckinghe. ®e krachten ban dez fen boom en zijn ons niet te kennen ghegheven gheweeſt: Van men verfekert mp alleenlijck/Dat be goudtgeele bezien oft keernen van delen Appel/ door haer overvloedigh ende amperachtigh fap / leer nut ende aen em zijn De ghene die met eenighe heete oft brandende kortſen bevan⸗ hen zjn : om dat (p de lelve op Be tonghe eenen goeden est nae laeten / de bijfter groote hitte matigen ende Berkoelen/ende den dor ft feer wel verſlaen. - € hozen ín het dertighſte Capitel ban het viertienſte Borek Bodoneus ban tenen anderen Gulden gheſchre⸗ ven: Dan Die en waſt geboomte/maet alleen op cen ieegh ‘he oock medegiedeple ozor. = mag ee HER VCA DITE Ie ts wert Van, UBER, je — be bia e taz obelick: De Het acht-en-tvvintighfte Boeck. 1246 Zin heel bal-rondt/ gelijck eenen Appel / doch klepner dan D andere: (ommige 3ún langhwor pigh / als een Peere/ ende grooter : De fomumughe zijn tuffchen bepben van defe twee boor gaende ſoozten gheftelt/ (oo wel in grootte als in ges Daente. Allegader zijn bupten met een dun ende fijn fac Wit wolleken ghjelijck Catoen bekleedt: andere de (chelle lelve is urc ban verwe. Wan reuck zijn ſy oock fterchy (oo Dat (p fomtidte het hooft eenigbfing befwaes ren. Den ban allen is wzangh / ende ’tbinnenfte pleelch ig geel; ende in’t midden ban dat vieeſch liggen de {aden/oft (watte keernen / in bellekeng kefoten, gelijck De faden ban de ghemepne Appelen oft Peren. À ueeboom. —— Cydonrum: ín de Apoteken meeft ntig: int Me donion Minor Kudrorsoft/ als ſommi⸗ Zhryfomelon Xpuabjnior ; dat ig Gulden Spel; omdat debupreufte celie bam bele Appelen gout= van Herweis; le 8 q Peeven gemgeckt in / worden ban Galen: noemt en dies ete Seruthiermels erpel un) te lande heetenfe Quee· peeren a 1246 nia : be eerfte noemt hy Struthiag be tweeve Chryfomeliana, de Derde Maſtea: dan Wat werfchil bat tuſſchen elck een ban de felveig/ dat en ſeydt hy Daer niet bp, De Struthia Worden ban Galenus feer ghepreſen: Dan Diofcopideg houdt de Bleyne Hoor heter. € Aerd,Krachtende Wetekinghe: De @uee-appelen zijn Koudr ende droogt) in den tweeden graed / ende oock: ſterc⸗ kelick tfamentrechende van naturen / ín ſonderheydt alg fp rouw zyn: ban fp hebben daer beneffeng noch eenighe overvloedige ende overtollige vochtigheydt/ de welcke ooz⸗ Taeche ig dat (p niet (eer langhe goedt oft onverrot en blijz gen : rouw en Worden ſy bijnae nergens in ghebruyckt: gefoden oft gebraden / zin fp lieffelijcher ende Beel begua⸗ mer om eten : ende van verſtercken (p de mage: Doen het byaechen ophouden: ende ftelpen den loop des buycks / Iet roodtmeltzoen/ ende allerhande quaden vloedt: ende zyn feer goedt ghebzuyckt de gene Die blordt ſpouwen / oft pock bloedt braecken; infgbelijckg oock de vrouwen Die met eenen ommatighen maendtlijcken vloet gequelt zijn, Genen @uec-appelmet Olie ban FRaftich tfamen ghe⸗ fonen/ende daer nae geftooten”/ ende plaeſters· ghewijs oft als een pappe van bupten op de ſtede Van de mage gehou⸗ den oft ghebonden/ ig Leer krachtigh om den hick te doen bergaen/ ende : boy oft de braechiuge ende het bloedigh overgheven te ftelpen. ne et vleeſch vande @uceappelen geftosten/oft geſtampt / piagh hier voortijts met Honigh geloden / ende upt Spae⸗ guiên te Koomen veel ghebroght te worden: Waer Dat het oock fanghj bewaert nioght wormen; als Galenus bez tuyght / die bat foo berepdt zijnde Meloplacóunta Mnroraas vôvras oft Meloplacous fepdt te heeten. Maer nu ter tijdt en ziedtmien dat niet met Honigh alfmen in tijden Ban Gale⸗ nug dede maer men ziedt het met Suycker / eude men bez repbt het in verſcheyden Wijfen : foo dat het aldus inghe⸗ maeckt zijnde/langh bewaertkan wozdert; iae Deele iaren onbedorven blijft, ende Wordt nae Len Spaenſchen naem Marmelade / oft Quee· vleeſch / oft ooch Quee cruydt gez heeten: hoe Wel dat ben lelven naem Marmelade oft Co⸗ tignac oock medeghedeylt Wordt dat papachtigh dosr⸗ fchijnende Ònee-bieefth; twselck anders met en is Dan hef mergh van den Guec-appel/ dat Daer upt [gedouwt Wordt nae dat hy ghefoden is ge weeft met Dupcker vermenght / ende een gelepe oft geftott fop gelicht: Men maeckt oock iet dierghelycks pt het fap van De rouwe oft oughelo⸗ den @uee-appelen ghedouwt ; als zijn de Dproopen van @ueen. Oft men tenfijt de gantlche Appelen in Duper ker. Alle welche dinghen feer langhe goedt geh; de Ban be if — — — * ng nefe Ding!) ijn feer lieffelijck ende goedt Van ſmaeck; ende De Dan er aengenacm/maeckende de ſelve flerchs/ ende de (pile daer in houdende tor dat ſy Berteert is : ſp ſioppen alle buyckloopen ende onmatighe vloeden / van waren dat het oock zp / foo Wel ban het bloedt alg Ban andere vochtigteden. — Fen ziedt dele Buce-apprlen oock ín Olie: pan int Grieckſch Elon Melinon toeghenoemt Worbis ouden en⸗ welcke Oli + nomeli' gheheeten / bp de foorten ban Cruydr-Boeck Rembert Dodonëi. Ke eenen feer goeden reuck in haer bucht heeft / maer is ſrer bard, ban bleefth: het Manneken ig oock Dunner ban flrupck / van drucht meet gherimpelt / beter rieckende / dꝛoogher / ende grelu⸗ wer ban bere. Jen vermenighvuldight Defe boomen ſeer wet ban be oberbloedighe tacken (Die men anders af fhoepen ende wegbwor pen foude) al en hadden Die gheen wortel met alten / enz De af waeren vaer bloemert eude fpeenfele Ber Binehten aen; als Petrus Bonding met mett anvere bemerckt Gebben. Voors foo zún alierlep @hee-boomeri ſoo nut ende beguaem om andere boomen daer op te grifien / var De ghent Die Daer ap gheincer ijn tangber duren / ende lieffeljgker bruchten Dragten / dan oft p op boomen ban, bin epghen gheflacht ghefteken Warren. De Oueen/ Die op malkanderen gheintet DH, / fullen ootk malfcher biuchten draghen / diemen roti foude moghen eten ; Daer De ans dere ghtfoden oft gheftooft motten zr. Eenighe fegnten dat de Dueren frer gtoot Worden alſmen daer éen Waep-faedt m ſteeckt / tnidts het gat wel toe ftoppende. Dan de grootfie en zhu De beſte niet. @m De Quee-appelen langh goedt te bewaeren / falmen de Bapzighepdt afweiven / ende haer in Dijn oft in Bonigh legghen / oft in Caf/ in Gerſte / in Saghemeel oft ín Böyghe bladers iaer fp bederven atie andere vzuchten Daer fp bp KGehen door haeren reuck / nie eerſt acrighenaem/ ende Daer nat: huply iae meſt⸗ chtigh ie: daerom moeten (p op een plactfe alleer ende by ſonder⸗ pek beweert wopden. ie — … Wilden Quée-boom van Gefneros ; imt Booghduvtſeh Wilde Kurten , inf Latijn Cydonago , Coronafter, ende Dioſpytos ghe⸗ noemt/ en is gheen foorte van onfe ghemepne Queen; maer heeft Hooghe roffe befien ſonder fap / bier Drpkantigbe ſaden inhou⸗ dende / ale Gefnerus ſeydt: Dan De — als Cluſius fchrift), $ijjn taep/ anderbalven boet hHoogb/ kael ende met een farte ſchorſſe bedeckt / eyndende in korte grÿſe bottekeus / met bijf ofé fes bladeren alg Die ban den Appel-boom/ boben grBen / onder gr fachtiah/rondem Wat ghefchaerdt / bitterachtigt ban fimacck: daer tuſſchen fchuplt afs een Kroonken ban klepe peerſachtighe bijfbladighe bloemkend/ die onderwaerts tſthepſftl ban kiepne Vruchthens verrodnin. Hp twuffſtlt oft het De Agriotnelea Bello Bip is / die kleyne peers-ahewûfe appelkeng draeght; ſuleks ale in andien Deel waſt / ende Codomalo heet ; oft oock wel in Drancke tjck bp Fontaine belleau/eft oock in Savopen / daer het Malancier heet: oft hp is oock De Omomchis Van Atheneus vermacnt. De Amelancques oft Auelancques, anders. Alyfier ghcheetens Worden Booz een ſoorte van Defe Codomalo ghehoudern dan die zijn … bp de ſoorten ban Vitis Idea befchreven. — — _ Queen van Bengala, in't Lathn Mala Cydonia Bengalenſia, is ten Indiſch gewas. 5 — ck van de kfachten; In onde tüden waeren De vruchten bart Den Ouec-hoom ſeer ghebruxckeljck: ſelfs pen wſen Dolon gez boodt dat alle de ionghe dochters / eer fp met Baere Bupdegoms te bedde ginghen / ban deſe byuchten eten fotiden / om Daer Van tenen goeden adem te behouden. Immers de Onee-appelen ghez ten / matcken dert menfche verſch bloedt / Verfterchen ’thevte ende alle De leden ; ende magen foo wel van De krancke alg bande en Worden; Dan alleen in De colijcke oft Dupck pijn en 4 — es e miet te eten / noch oock alſmen feet berftopt in den pelt is. ‚ N Tſap ban de Oure-petren oft Quee appelen / midts datter therte verquickt ende mest gheeft / is goedt De ge die eenen korten adem hebben: Get is nut boor de maghe; ende boet wet d : pitten. hi Men maeckt in de Apoteken verſcheyden Bingen ban defe bruch⸗ ten/ nut tot smenſthen ghefondthepdt; als Oleum Cydoniorum, Miua Cydoritorùm, ende meer andere. Men maeckt Daer oochrees nen Wijn ban/ Vinum Cydonite gheheeten / Die goede blyft alſmen Daer Wat Honig bp giers ende eenen do⸗ Honig ſchꝛeven / nut tof volghende gebreken die van ons ghebrupekt wordt, lſeydt Zioſcorides / in ak de poerſeyde ende ener Het “Aghene Baer cenighe tiamentreckinghe in ban noodeis, cheer er gt gn Oet facdt ban de Oner-nppelenoft Puec-geereninwa- Aro geba mert tap leder lonh bat De Eter BOR an ter gelepdt / ende daer eenen tijdt langh in ghelaten ede sonen pt te Woorden met Eitroen-febeiten ende —— wwerodert / gheeft ven flümerighe vette bochtighepdt ban Zupther oft henighe erfde Heel Zout”: die Daer nae met Caneel hem in t Latijn Muccago oft Muccilago Cydomorum gez ende Hagel-poevtt beffropt wotdt. Fn neemtmen vooden Wijn. noemt: de welcke in den monde gehouden / de TOUW Dan elchen Apoteker Geeft bijnae een epgben ende bijfondere wüſe van de e in de heete bꝛandende kortlen feer haeft en⸗ omdefen Moſtaert te berepden. Bie fp met menighte beekkoopen Bett ET À Delewe fijmeri dt Wordt om met bet vleeſth oft alleen te eten. — — de hchtelijck Doet vergaen oft — De Queen Woorden ban fommmighe meer gheprefen om te ſte riad; paer Se fprouw zôn/:dan als fp ghebraten oft ghefodent sijn : wan ghefoden oft Ghichraden sónde Bebben Heel van Baer wrangishepdt - „berlezen/ende datram en floppen fp foo feed niet. _… Shelck het Ouee-crupdr boor den eten i ommen Den „Bes bupché ffelpen kau) foo fietmen oock dat 't ——— ghensmen / Den ſtoelgengh verweckt / ende dupt den krop v⸗ mag! ae ee CODE eee vor t oft u’'t hooft Komen; ende gheneeft miots Bien de-pijz En De EE “felfs / ale Simeon Zetht berapght / de bevruchte viuwen/Die oonbouptfcbie “ende — —— Een be te | thie, andere Mele Cotogne Ms Ke kracht /ende ſte ben Bupckioap | allen iaer — oo oft eeens „bloedt van De brouwer/ ghebroncken. Tſelde Doet deit eersdarn Wij die upegtjegaan is / en — ——— Her fcfte Deel. be ſtede wederkeeren/ alfmenfe daer mede flosft. Dit mater 'sas * ghedzoncken / maeckt ctens luft / ende bentemt de Dzons entchjap. Dan De middel om Quet crupdt te maccken is meni lep/ ale tn oe Roock-boechken ende elders in't laugh rfid Die ban Lyons berepden —— ——— ten Scanunonie ende datrom maeckt het Den buyt De Qute appelen zjn oock —34 * op be ſweertude boz⸗ ſten ende andere heere ghe ſwilſen Om een loot upt De wonden te — falmen een wiecke in De wonde fleken van Den Ouec-appel/ oft bp ghebzeke van dien/ ban Quiee ctruydt / met olie van & beftreken. Betis oock fes Ker/bat eenen gheſoden oft gebraden Dute-appel! op de wouden ghelepdt / die met eenig giftigh geflagen sûn/alle tauaedt Daer upt Doet komen/ende de wonden Daer nae ghemackeljck om genefen laet. Want Gijsbert horft/oan Amftervam/ wijlen Me⸗ Dich tot Roomen/ tupaht dat in eenen Nagh/die de € hriftenen te⸗ ghen de Turcken in Grieckenlandrt hadden / Deele ban De gene Die met bergiftigde ficacten/ futfen / oft ander fenynigh geweer ghe⸗ quetſt waren/vân ftonden acn/oft immers feet ö tgck stierven? eer datmenſe wel verbinden mogbt : dan ten lactſten is Daer cen oudt FRedicijn-meefter in den Kerften legher gekomen : ben welc⸗ Ken op díe wonden anders niet en lepde Dan gheknauwde Quce⸗ —— met michteren ſpeeckſel Venet: waer mede Ip de fels be ghenefer heeft fonder daer iet meer — te Doen. In't kort de Ouecn zijn in De Apoteken heel noodigh : Want fonder dieen foudemen de fchadelijcke ende gheweldighe Drogben miet konnen berepden/ temmen oft dupe matchen: ghemerckt Dat de Nies wortel / de Scammonie / oft Diagrivium, de Color quint / ende Diergbelgehie binghen nerghens mede Beter becutaem oft Shebrupekhart ghemaeckt en worden / dan met De Oueen/ oft vt fa p. _ Be ketenen ban De Ouee-appelen in water gewepekt/ ende met Dit water ghegorgelt ; beneemt De fwseeringben in De heele ; in Den mondt ghehouden verflaet den dorſt; ende heelt De gewonde tons ghe / ende Deekoelt de hittighe mage / enve belet Get opworpen ban. Be maghe ende de bzaeckinghe / ende beefterchefe, ende verboordert Ber verteeren. Bar wolleken / datmen op de Quee⸗ appelen bindt / bergadert / ge⸗ neeſt Den carbimckel eude peſtighe klieren / in Wun gheſoden ende daer — gheleydt / ais Plinius Tbloenſel ban — ls ſteipt oock den loop bes hupcks / “bloebefpouvsen ende Den vioet Der dronten : tſthoe wordt ghe⸗ drooght ende bp alle ſtoppende ingen ghedaen, ſonderlinghen tot Be Soeren Van de oog e cerſte ſprupten van De uee-boomen (als ben (eer aheleers Den ende urerſtighen Crupdt-beminnet Petrus Bondius bers laert) eer de bladeren breedt worden / zijn feer goedt van — Bjnae als of nen her pit oft keern van den Perfe ſteen act: welt ⸗ ken finaeck Baer hat allenghskens —— noch in de blade⸗ ren / noch ín ernighe andere Deelen van dit akai meer te vin⸗ Den en is Ben veuck ban dert —— wt EEE Van Perfen. E —— Cte — — | bit Tes aleen. verfehil en heben dan in de vrut fomuuigte Wit oft groenachtigh/ {on — geel/ geerfchachtigh zjn : van behafven der gheflacht / Dat gen — booni seg —— our Font ——— wp in t — —— _ bef e € Ghedaente. 1, Den Perfe-boom ís wel cen boomachtigh ep gef lekere ach en grooten boom: Want Ip. —— foo onſterck ende s 5úu/dat | tingen 5 vꝛuchten niet en konnen agen / maer Dooz RE —— bm bladeren sijn langi Ì D * EE fte b — — oft Ee : —— —— rn et zi go -rgodt is/ —— jh —— degen be ven ete ban (mad sj, De 8 — — orbal L ſchel⸗ zjn van bupten Het acht-en-tvvintighfte Boeck. 1147 ſchorſſe Hebben : dan de gent/ viens ſchor ffe aen D'een (ide wodtathtigh ts / hebben in haer wleefch/ daer het (nen fteen oft De Geerne nacft i8/ooch een voode purpire herme: eude (oodanighe Perfen zijn Van Mmaeck uptermaten Wijnachtigh ende daerom feer lieffelaje ons eten : Dan de gerle zun harder dan De andere. Poorts in't nuddel bau dez — evrücht leydt eenen Harden ſteen / dan bupten rouw fende EE Beele Wagen oft ongeliche kloven docztegen: ende daer ſchupit een keerne gelijck cen Amandel heerne/ oock dt een diergheljck vellenen bekleedt ; dan Get buinnenfte mergh te Wit, wat —— ban fmacck. Nt de ſchoꝛſſe van den Perfen-baoni/ als Hp ghelneden oft ghequet ſt aoꝛdt/ vioeyt cen Goumme; De welcke in't eerfte Bocht 18 / waer mer langljepdt Ban tijden dzoogher eude Harder Wardt 7 abel Hammen aen de Amandelen ende Kriecken fet gebeuren. ’ * Perſe⸗ boom. noen bint noch en RE — re bupten met geene —— wolachtigheydt bedeckt en zijn / maͤer heel —— kael zijn / van buyten ende Ban binnen heel groen — gan Dleefchj mene de ie de — in wiens keerne oft ſteen cen algeen Amandel; foo dat —— — Amandel fchijnt te Welfen. — —— — in de hoven ende Ke — — waſt haeſt oe lichtelijck: eu: ut chten Boort derde vierde ia nae dat Gp gelaept laut is : Maes ventie — leer lichtelück: noch en blijft niet langh int leben, Hy bet ben aneka oomen de blaz hagen de Herfſtmaent rijp. Sen — hier tende Beans > In — ———— dt Perche tree. Dijnen La⸗ tjnſthen naem ís Perfien ende Malus Perfica ; den Grieck⸗ 8 — Melea Perfice — — — int Pederdumtfch Perfensinë — Do 5 in't Pranfops Pefches ; in't tas Pe) dere: Sage Pexegos in't Heemfch erficon Miia Tepomòrs of lijch hera dis —— betupah pock Perſicum oft Malum Perſicum 1248 5 die niet lichtelijtckvan haeren ſteen oft keerne en ſheyden / ende daer vaſt aen houden / worden Duracina gez Heeten ; als ofmen Derde Petſen leyde. 2. De ander foorte'van Perten magh int Katijn Nux Perfica, dat ig pPerfe- potes heeten / oft Amsndel Perſe; om Dacfe in't Franfth Perfenaux oft Perfenoix ghenoemt wordt. Want fp fchijnt een midbelſdorte te Welen tuffchen deu Perle⸗ boom ende den Amandelboom / als voorſeydt ig. 2 € Aerd,Kracht ende Werckinghe. De Perlen zijn ko udt ende bochtigh Lan naturen / Van bepdts in Den tweeden graed. Daer fap Ende gantſche ſtoffe is haeſt bedorven oft verrot; ende Get en kan den ljve gheen voedtſel bp bzenz ghen / maer pleegh het ſelve fchadelijck te welen / im ſouder⸗ hepdt allmenſe nae andere tobt inſt laet fte pan de mact tijdt eet: Want dan maecken ſy dat de ander pile nict haer inde maghe bederft : maer alfmenfe Booy alle an⸗ Der (pie int beghinfel ban de maeltijdt inneemt / dan en zijn fp foo quaedt oft ſos hinderljck niet: want gemerckt Dat fp Bocht ende ſlibberigh zijn/ daerom ficken fp haeft pe líchtelijeken nae beneden / ende midtsdien den bupcks eeck m de zin oorfaech/dat He ander ſpſe te cer ende te ghemackelijcher nederwaertg ghedreven ende Van Ander wptghelacten Wordt. 5 „De hinnenfie keernen Dan de Perſen zijn Warm ende droogh Wan aerd; ende door haer bitterhepdt openende ende afvaghende; nut om alle berftonthepdt Lan de milte ende teer te Openen oft te autluyten: in't kort / zjn Ban krach⸗ ten ende Wertkinghe de Bittere Amandelen leer gelijk. Ulmen Befe heernen in't Water ban Polepe. wepckt ende ftaritgt/ ban trecktmen oft Douwtmen daer een ſap upt ald Melck; het welck dichwijlg in den moudt gehou⸗ den / leer goedt is tegen de behommeringe van de ſpraecke / als iemandt van de Popelſije gheraeckt is: ende het doet geel fpeeckſel ende Amr voortko men. Debladeren van Den Perſeboom / Die bitter ban ſmaeck zijn / hebben oock éen herwarmende ende Gerdrooghende vacht : ende daer dod openen oft ontfupten ſy de ver⸗ ſtoptheydt Ban de longheren / lever / milte / ende Han’t gantíche inghewant; endé hebben cen kracht om te purgez ren ende den buyck weeck / ledigh ende ſuyver té maechen van alle fijmerige koude / ende oock heete galachtige oberz tollighe vochtigheden: ende tof Bien epnde Worden fp gez foden ín Water / Wep ot ghewaterden ende anders heel lithten ende onfterchen Wijn. De lelve n gheſtooten ende op den navel ghez —— dooden ende Doen afgaen De Wormen van de ionghe ndeten. RE De Perfe-bladeren ghedrooght/ kleyn gheſtooten / ende —— be oft bloep bewonen geta beeled ende en Die. * * * DSDe bloemen vande Perſeboomen/ foo men ſeydt/ int ſonderheydt met Duprker inghemaccht oft gheconfijt / konnen ooch den bupek weeck ende ſuyver maerken. De Gomme/die upt de Perle⸗ ſtruycken vloeyt / is mid⸗ delmatigh van gheſtalteniſſe / maer taep ende lijmachtigh van ſtoffe; ende door bie ſlimerachtigheydt kan ſy de dun⸗ ne — vochtig heden bedwingen ende krachteloos au, Sy ís goedt om De upt-teerende oft hoeftende menfchen te helpen; ende om alle b andere vloeden te ſtelpen oft te kinghe oft alleen men. BILJVOEGHSEL een foorte ban De welche . oft ſaedt als De n e bloedtfpouwinghe ende bolersen/ mer enigbeleer Sje Cruydt-Boeck Remberti Dodoncí. boom Naentken gheheeten; de welcke ſeer vꝛoegh rijp is ende beeft bfter klepne Dintbten / foet ende atnghenaem ban fmaech; nochtans van de Abricors gheroedt berfthillende. Dan op ber⸗ fchepden plactfen ban Fralien bindtmen berfchepden ſoorten bart Dit gewas (al is't faecke datmen Die ban Genua boor De befie oudt) foo twel groene) geele/ witie roſſe / bloedtroode, ale anderer Die ſommighe (mers/ fonrmigbe w ſommighe farpache tigb ban fimaeck zn ; De welche. fp ſommighe Pefche oft Perfiche Partitore noemen/formiabe Anrmare ‚ommige oock Daracine; Die bard zijnsende niet hacft af eu vallen: onder Welk ghellacht oock zen De Pefthe Cotogne „ Dat ig Quce Perfen; alfoo gheheeien nae aer geele verwe ende lieffelijcken veuck : dan een ghellacht bar oot Perſen oft Pefche Noci, heeft oock herde beuchten/ban verwe ende fmaeck de Oueen gelijck : cen ander ſoorte heeten fp Pefhe Ca vote, om Dat fp bloedt-rooùt sjn/oft De Caroten bar berte gelijcs ken. Boorts foo — — upt Bren ag eed De bruchten vergiftigh zyn / ende Dan niema eten Worden : maer in anùtre landen ghebroght zyude hebben Die fchadelijeks hepot afgjelepdt. Van bladeren gheltzeken fp De Amandelbios men oft de Wilgheboomen : maer De bloemen zjn peerſcher dan De Amandelbloemen .… Den ghemeynen man pleegh alt deſe faorten Dan Perfen/ tot onderfchepdt ban De Abꝛicots / Spad Perfen te noemen. Een ſoorte is Vijghe Perfe geljeeten, Daer Ër oock Myrecotons , in t Frauſth foo gheheeten / in't Latijn Pesfica lutea pulpa , om Dat het vleeſch beel Geeler is Dan Dat ban De ans Bere ſoorten · Doracia Pauli Aeginerz zijn fdorten ban Abaricots oft Bioeghe Perfen. De Franfopfen heetenſe oock Wel Perles, Saer Prin ende Cin ban Petrus Erefcentiug waeren boomen ban, Bladeren de Miſpel· bladeren ghelfek ; ban bruchten middelbacr tuſſthen Perſen ende Abricors. 24 % ‘Malus Perfica Theophrafti ig den Cíitroen-boom. ; Perfica arbor Plinij ende Perfea Theophrafti zíjn niet ten bollen bekent: daerom falmen Die ouder De Bremde ende min bekende ghewaſſen befelitijden. i à _NuxPerfica {3 De Okernote. — Noch van de krachten. De Perſen zint ghemepnlijck lieffe lijck ende aenghenaem ban fmacck/ ende beguaem om Door haeren reuck bet herte te berguichen / ende oock om Den ffanck des aes Dems te beteren. /.Die van De maghe komt. Dan de ghene Die bur ghe ſont heydt lief hebben moeten Daer foo luttel ban ete alst - mogelijck is / ende Dat eer nuchter. dan anderfints ; om datſe met andere fpijfen geten / ſeer haeſt rven ende beel flims doen waſ⸗ fen/ ende het heel lichacm koudt maecken / ende kortſen Beroorz ſaecken: ín fonderhepdt de ghene Die op bochte plaetſen g hegroeyt zijn: want de ghene Die in dzcoghe plaetfen boortkomen / zón onz fchadelijcker. Andere ſegghen / dat de ghene Die hardt zjn / ende baft aen Den fleen houden / ve Gefte zjn: maer meeft alle andere flemmen ghelijckelijck dat De beſte Perſen zin de ghene die dzoogh ende hardt zjn / ban vleeſch caodtachtigh / ende acn den ſteen niee en kleven : maer Datfe allebenwel de ionghe heete men {chen : 5 dan De oude koude ende ree pf eg Die ed van mas ghe zijn. Dan andere big es fp alle fchadelijckhepdt af. le ſullen / alſmeuſe in Water oft Dn ſiedt andere feyghen/ datſe ghefondtfte zjn ende, oock alderlicffelijchfte ban fmaeck / aif⸗ ene in affchens braedt : andere houden boor feker/ Dat fs niet en fchaben/ alfmenfe mer haer gantſthe fchorffeeet : andere Verfekeren/ Dat fp gheen quaedt en fullen doen) alfmen De keerne kots daer naceet. Maer den ghemeynen man is ban gevoelen / Bat de Perfe in ſtucken ghefneden ende in rooden Vijn gtelepdt/ midts Dien Wijn afgietende / veel gheſonder ende beter van ſmaeck te: Dan boorwaer Den Wijn en betert de Perfen niet / ine maeckt J e eer Dat haer quaedt fap te raſſcher ende lichteleher tot in deaders trecht. Doorts foo sijnder ſammighe Diefe in Pekel oft Oxymet oft in Bonigh alleen bewaeren / in (onderhepdt De veeel of pt, barre ie mag uee kommen: erftboom is feer goedt tegen be fwaermoe — F ke Het ſeſte Deel. ende deſen Sproop heeft De felue kracht ban den ban Koofen folutpfs ende Dient beter de gene die van't — — des moeders gheguelt zun / dan den Oproop van Roofen. Gen Con ferbe daer ban is De maghe nut/ ende maeckt den bupck weeck. De berfche bloemen geren maecken oock den bupeh weeks ende doen braecken met mopte ende fweetingbe : in — geren tagben t watet ban be leberfuchtigbe af. Aiſmen deſe Bloemen. in eenen — doet / ende wei geſtopt zunde in d'aerde Geaeft/ oft met bedeckt/ ende Daer nae; alſſe verrot zjn wet-uptoouwt/ ef komt daer een Olie; —* —— pols aderen / Langhs J ende aen’t lacp ban hoofde ghefirtken / ve — weder te komen * Gomme van den — in Edick gheleydt ende ontdaen / ſupbert De —* ende boet alle ſproeten ende placken vergaen: maer om ’tbloetfponwen te ghenefen / falmenfe met water ven Weghluee oft Porcelepne ingeven ; tegen den hoeft ende korrs bepöt des acdems / met honigh — oft Merde / oft afſied ſel ban Boefbladers ; teghen den wat Saffraens / oft met Kanps ſap / Citroenſap / oft witten t ghewight ban een half loot tſeffens. De Perfebladeren veel ghebꝛuyckt / hebben kracht om de der⸗ dedaeghſche kortſen te ſen.T fap upt deſe bladers ghedouwe in De ooren ghedruvpt / doodet de Wormen Die daer in groepen/ende fupverr het etter Dat Daer upt bloept. °C potder ban de drooghe bladers twee ſcrupelen ſwaer met Water ende Whn czn n ghe⸗ droncken / doodet de wormen vanden Bupck. An Ftatien-toorot ten Water upt deſe bladeren ghediſtilleert in de aendt / feet goedt om te Doen piſſen / De nieren ende De blaſe te fupberen / de oozen te gheneſen / de wormen te dooden/ ende oock den hooftſweer te berfoeten / ban bupten ken Sommighe vooꝛſegghen —* ten groote ſterfte van Peers Den ende andere beeften/ als fp fien dat De Perſcboomen hun bladers te vꝛoegh weliofen, MET viL CAPITEÈ. Van Vroeghe Perfen. Ghedaente, 4 € male op anders Vroeghe Perfen gheheeten/ flen op beet Di ooter boomen dan de Perſe· boomen: upeken hebben / ende meer iaeren iet * — in —— — als ſy op eenighe an⸗ dere boomen gheintet zijns De bladeren van deſe boo⸗ men en zijn niet als die Han De Shemeyne oft Spaede Perfen / maer bꝛeedt / ende voor ijck die van den ghemeynen oft Swarten — dach kleyner/ ende de Bercken-bladeren meer ghelck / om de kanten Wat —— oft ghefchaerdt. De bloemen zijn witach⸗ De vrucht ie rondt als een Perfe/ Ban binnen alg van — or od —— —— ende Daer ín is een harde Note oft — ñoten / van bupten niet rel oft oneffen en Beren / 3* en * t / oock korter e keerne * be her otte ————— en feer aengaen 2 zjn — * — gee dan de Prupmen: fommighe Tim bpuae io gro groot alg mindelaere Derfen/ — 08 groot, firupck ban Befen boom/ fe weten. — gefpleten oft ghekloven is / oft upt de tachen fel- — —— als uyt den Perſen⸗ voom. Dele boemen woꝛden inde hoven gelet ende —— ende ſommige Waffen daer ongeint; dan Die - blijven heel de neer: fonunige worden geïnt, ei Woz boogher. men intle allerbequae ende — eenen Prürmboom: geerd kre — ken / datmen inten wil/ban eenen tammen ende te voren — —— te, los ſullen si vald er aen Tijdt. -Defe * ——— —— Be on is —— —— mr — — Ege. vaa, — landt eek he fp Melon Armeniacon Miz Pfexfig : mt Oriechs heeren fp Melon Armeniac he A tandr 3 ſomtijdts oock Prococcion Tporsrxor oft Beiden veg — ld ed — a Gerne eran eune bedorven is. Fn Het acht-en-twintighfte Boeck. 1249 SN bzicots oft Vꝛoeghe Perſen. % — ſy Malum Armeniacum ghenoemt / oft Armeniacum alleen / foo den ghemeynen man ín de Apo⸗ teken ſeydt. Galenus in't boeck De alimient.facult }) ſchijnt cen onz Berfchil tufichen de Mala Precocia ende de Armeniaca te ſtellen / ſeggende Bat de Precocia ongelijck veel heter ende ghelonder zijn dan de Armenraca. Dochy Gp bekent dat (p bepde Ármeniaca Apers ghẽ noemt pleghen te worden; oft/alg andereifegghen/ Armenia A'puivz. Danelders (te Weten De fimpl. medicam. faculrar. } verſekert hy dat loo wel — nge * de re daer Ban Aaa — zov Pl te heeten, Sommige nieuwe ruydt · beſchrij⸗ vers willen nace een ſulcken —— — tuſſthen ſtel⸗ len; te weten dat de ts ꝛ0eghe Perſen Armeniaca behoe⸗ — besten te fen int — ari Af fes; ende se} ee bie niet gheintet zjn / Precocia ; in’t ra * $ Aecrd, Kracht ende Werckinghe. Defe Diorghe dn zn oock koudt ende Bor mmden tweeden graedt/ horen lo foo vocht alsde e Perlen: daer⸗ bederven oft èn verrotten fp foo haeſt ende foo heben — zjn de maghe ende den mondt aen⸗ — iet zijn nochtans oock haeſt Den eme als Boedtfel: oft —— en/ íe koudt. HDE taattetal/ ende wotobes: tollige —— — — eet / dan bederven Ie oock : maer in't beginſel van de maeltijdt genornen úekt ende haeſtelijck ne⸗ — nf oan De ie hg de Ander e/ ghelijck de e Peren y binueufte kee mi of ef gan bele Perlen is loet / daerom de keerne van de Ghe⸗ * eed — geenſins van actbt ende krathten _ Wat He bladeren Gan dele boomen voor een kracht oft Pd spade En dat en is Lan ang ee DS berteaerdiene torcors sn hemm nl ve ghemeyne e-boomen; ende aerden bett weetn eneen 1250 Worden. Dé bladeren zijn bijnae vupts-abewijs/ rondom abekerz zeit / anders heers-ghewis/ de blâderen ban De Blauwe Dprins ga ghelyck. Dan fommigte heeten De felbe Groote Vroege Perfen; in’t Latijn Armeniaca maiora: ende De klepne / Die nochtans ban De Vroege Naentkens Perfen verfchillen/ heeten fp Vroege Perfekenss in't Latijn Armeniaca minota; int Franfch epghents Ick Armegnes ende Petits Abricots. De bloemen zint wit als Krieche-bloemen:de Wuchten Half goudtgeel/ half purpur roodt: Den fteen ís ſomt jdts foet/ ſomtydis bitter. In't Franfch beeren oock Amarelles; maer meeft Auantpefche, Abricot, Peſche de roye , Muonac , Carfnagniole , Voleme , foo fp in Stalien oock plegben te heeten: Daer fp oock Albricochi ende Bacoche ghenoemt worden / anders Grifomele ende Armeniache , Armefiache , Mon: tache, ín ftede ban Moniache: Welcke naemen ghematckt zjn ban den Muniacus ban Petrus Creſcentius / uyt den Eatfinfchen Ar- menium Malum oft Armeniacum ende Pracox. In't Griechs heez ten fp oock Armeniacon , Armenion. ende Vericoccion; ende/ alg ſommighe meptten; Doracion Paul Aeginete. In't Spaenſch heeten fp Albirieoques , Albarchigas ; nde Albergos, ende Aimartco- ques k in't Engelfth Abrecock tec. Dommighe noemenfe Pruyms Perfen. Noch van de krachten. Al ie’ tfaeche bat ſommighe ſegghen / dat deſe Vroeghe Perfen nae de bedorven Woorden ban Galenus, De onfchadelickfte ende lieflijckfte ban alle de Perfen zjn / ende dock foo haeſt in De maghe niet en bederven oft votten/nde daer⸗ om ban de ſelve niet gherekent en worden onder De Perſen / maer onder de Prupmen/ foo wel om Haeren liellüucken veuck / als oock, em Dat fp ban bupten ende binten meer De Prupmen Dan de Perfen ghelchens nochtans in Italien achrmenfe met recht boor ergher dan De Dpade Perfen: ende men gheiooft dat fp het roodtmelizoen/oft ten minsten eenigen quaden buycklſßop beroors faecken/beel ghegteten: dan fp eten Daer Anijs ſaedt oftghefouten ende twel geroocht bleefchnae/ oft drincken Daer ſtercken wijn nae/ op bat fp min fchaden; ende ſegghen datſe dan den dorſt berflacn/ den etens luft vermeerderen / De piffe verwerken : niettemin fp en taten alg dan den menſchen geen hinder te Doen. Fet dat ghy een glas oft aerden pat bullet wel frijf inghedout met berfche bloemen bart Avant Perfe (oft oock Ban ghemeyue Perfen/ alg in’t Boorgaende Bpboeghfel boch bermaent 15 ) ende dat feer wel flopt met leem oft pot· aerde / ſoo darter geen voch⸗ tigbepöt magh in komen/ ende alfoo eenen boet oft twee Diep in D'asrde graeft omtrent een wecke (oft ven maende langh ín eenen hoop Peerde meft qr: ende Daer nae de Bloemen meteen perſſe pt doutrt/ghp fuit een Olie hebben / Dic uptermaten goedt is om te berdzijben be heete kortfen/alfimen daer mede Den pols ſtryckt aen beyde ermen / ende ’t lach ban Den hoofde met den ruograet / ect De kortſen aenkomen. Olie upt De keernen ban de Abꝛitots gheperſt / is goedt teghen De ſpeene / ſwillinghe van de quaede ſweeringhen belemmertiepbt ben De tonghe / ende phnen Der ooren. Ban het is te weten / dat de keernen ſomtdts bitter zijn als Die ban De Gemepne Perſen; ende ſomtidts foet: maer De bittere zijn waerfchijnelijck bequaemer om de boorfepde olie te maecken/ dan de focte. Deſe Olie bier oncen tfeffens met rt ses wrm zi enBe gheneeſt Be coljcke oft Bupckpijn. Deſe keerne doodet oock u, ' u / worde ghe t 13 fe HET VIIL CAPITEL Van Amandelen. À : Ghedaente. S —D Amandel boom ís vari waſſe ende ban blade⸗ ven Den Perſt· boom ghetijch; maer ho wordt hoo⸗ gher / ende heeft ditker ende ſtercker ſtrupcken / ende blijft — langher levende. Dijn bladeren zijn langh / Boor ſpitſt rondom ghekerft/ alg de Perſe bladeren. De bloemen „zijn oock Dier e vruchten / die men elen noemt/ghel de Perfen oock: ende hebben aen Deen oer Arling — vore alg cen — ende op et bupten gefter een Dunne e wolachtigheÿdt/ ende Daer onder heel luttel bleeſth; dan t ſelve en is niet — eran tebentt noe nen oft knozſelach⸗ — De wortel ban menfe Bittere fincht Diep ín D'aerde. De Gomme /die upt De ſtruycſten ende fachen ban den - del-boo is oock di ⸗ gen ee … $ Plaft. De Amandel baomen waſſen geeen in kens drijft ’t graveel af/ - int Ratijn Amygdalas. soeteri uiet evlch/ maer Dor gheworden zijnde. bitter; ende dan noemt= 1 gek nae beneden Dat íp den bupck / die te weech op At Cruyde-Boeck Rembertt Dodonet. eN mandel-Goon. Warme gheweſten: ende daerom Willen fp hier ín Dez derlandt Leer qualijck groepen oft vruchten draghen. Tijdt. De Amandel boomen blacpen vroegh / te Weten met de Perfe-baomen : dan De pruchten worden in de Hopmaendt ſomtijdts Lolkomen enderijg. € Naem. Delen boom Beef hier te lande Antandel- boom/in Hooghduytſchlandt Mandelbaum; ín Drancke rijck Amandier: in?t Griecks heet hp Amygdale A'muyddan; Ô 4 De vꝛuchten heeten in’t Pederduptich Amandelen; Griechig Amygdalon A'piyderor ; in't Latijn Amygda- lum,oft/at(men nu ín De Apoteken fepdt/ Amygdala; mt Hooghduyrſch Mandell; it Franfops Amandes ; in't Engelfcij Almond zint Beenntch Mandlij; in t Ita⸗ liaenſth Mandole, in?t Syaenſch Almendras, Amelles ende Amen doas; De [oete heeten Amygdala dulcia, dat is Soete A⸗ — de bittere Amygdala amara, dat,is Bittere A⸗ mandelen. — —238 Eet eej — € Aerd „Kracht ende Werckinghe, De Soete Aman pelen zijn redelijcken Warm ende dzoogh Ban —— — Dan de Bittere Amandelen zijn warm ende droogh wel tot in den tweeden graed. Beyde heben daer beneffens noch een olieachtighe oft vette ſtoffe; De welcke daer pt ghe⸗ ft oft ghjebouwt kan worden / doch niet leer Beel, VDe Amandelen verſch ghepluckt —— igenaem van … fmaech/ende geben wat baets ot toe is dich eerdat maer e ghene ende htigh: de ghen dor geworden zij — — grover voedtt ole Beke oade egheluck nae beneven/[onderlins — gen afs {p Cooter dns en oft den; want kracht hebben oni den buyck weerker endelofferte maecken / eñ om De overvldedigheden ckelijcher te doen ſintken / ſoo zijnde dunne oft binnen fte fupmen van Amandelen tot tielve oock goedt ende bequani: in boer Be ghen/ dat de Amandelen die / ende ban dele Mu men verloſt zún/ foo aba ein he F oft ban bet í nehen/ / * — OR Het ſeſte Deel. matchen konnen: daerom worden fp feet ruttelgek ghe⸗ gheven alle de ghene die met ’ roodtmelizoen oft met eenighen anderen bupekloop ghequelt zor. WT be Soete Amandelen / als daer ecuigt top oft nat bp ghegoten is / wordt een Wit ——— ap afer trochen/ Antandel-melck ghe heetenz ’t welck niet alteen goedt is om Het lichaem te beeden/ maer ig dock feer nut alle de gene Die’t roodtmelizoen oft eenigen anderen Lloct Gebben : ende is oock feer 23 Be ghene Bie het pleuris oft ontftekinge in De (den hebben / eñ etter ſpou⸗ wen, alg Alexander Trallianus betupght: Want Be A⸗ mandelen Gebben cenighe openende ende verteerende Kracht / milgaders een afbaginghe : door de welche ſy be bor ft ende de longeren (eer toeghedaen ende nut zyu⸗ eude feer behulpelijck om Het ettevachtigh ſpouwſel gez mackelicker te doen voortkomen ende vijfen. d Men maeckt Han dele Doete Amandelen oock ettelijke fooj ten ban Koecken ende Caerten ; alg zijn Marſepey⸗ nen ende andere Diergelijcke lackernjen; De welcke meer verdzꝛooghen / ende beguaemer zijn om Ben bupckioop te ftoppen/dan Get Amandel-melch: eft zijn daer-en-boven gock wel alfoo goedt om de voorſeyde gebreken van de Jonger ende borft te genefen / eft het etterachtigh ſpouw⸗ fel gheimackeljek te Doen tijfen ende Hoortkomen. De Olie, die upt de Doete Amandelen Berfchelijck gez erft is / kan alle ſinerte ende weedom verdrijven oft Herz oet en. Men geeft bie te dꝛintken de gene Die Van't pleuris bft verſweeringe der fijben ſieck zijn/te weten nae dat fp ín De ader gelaten zijn: De felue Olie is oock eer nut de ghene pie eenighe gebr eken ín de Pieren hebben „ende met fmerten bant graveel ghentielt zijn : want ſy opent/ maecht wijt ende fibbetial de doorganghen oft aderert ban Be piffe; ende maeckt Dat fp beguaemer zijn om De Keng oft grabeel te doen ike — is oock beguaem om den buytk ſachter ende w te maecken : daerom ís fp nut om de colijche te ghenefen. kid vork Poor feer goedt Hoor He vꝛou wen Die kinde verleeght zyn: want fp kan de naeweten ſeer eit ende Gaeftelijck Berfoeten oft wegh nemen. _ je Bitter Amandelen hebben een dunmãerkende / ver⸗ teerende ende openende kracht: ende ontflupten alie ver⸗ ſtopt heydt van de longeren, lever/ nieten eñ nulte / eũ vau alle andere in wendighe leden: eñ daerom zijn ſpgoedt ont ——6 fijbe te verloeten. Sp maecken den bupck vocht weeck: Daet toe verwelken fp de maendtftonden/ eũ Be pifje: ende genelen de dr oppelpiffe/ende koude piſſe: or ſe —— fp oock goedt teghen Bat hoeften/ vdt enge lec adem / met Ringe vermenght ende cht: want fp ei PE gene bat mbt boy erve inbe Ì vaſt is gemackelijcker vijfen ende Beortkomen. ——— ſeydt oock / bat de ghene die Wijf oft les Bittere fl Er digd dagh niet oncken en ſal worden. 7 ; * es ——— ſuyvperen oock de huyt / ende doen n ende vlerken Ban ’t aenſicht / ende Van het —— ele Bittere Amandelen ſuyveren alle quade vuy⸗ le verrotte ctruypende be voortsetende igh vermen — En ren” olien oft meet Denig veamengbts ede gheen * Ben Banen dad vermenght / ghenefen De pijne vanden hoofde / op't 1 * aen ben gaep —— hoofde gheleyt / oft “Bouwt; de welcke leer groote kracht hee hide ns ERE. be voort zijn:ende dart Wordt deſe Slie in EE Di chen ende andere die hum water niet ban he for te doen — 6 acht oft aen id — gefeliën. n. ‚ Ge Go Bahaal baden on. heeft een Hers — ——— Eede alte de gene Die Het acht-en=twintighftc Boeck. 1zgt kracht / maer afteen boor De taepighepbt oft fijmarhtig= bepds Die fp Heeft ruct de ieiche fp be doorgangen cũ — aetkens oft nondenens van de aderen toe ſto ppen hars ende Boor De felbe tacpe ſtoffe han dele Gomumre feer nut 3yu de gene die met eenen verouderden Hoeft geguett zon: íp kan daer boe pork De groote outyderneke fuierten Ban’tgraneel vertoeten eñ Boor alten De frigerpraepdt oft bꝛaudachtightydt Baride pitje bedwingen, te weren als fp wet [geten ijn gebronchen wordt, oft met eenigen andve reu ſoeten Branch, als met het water Daer Caliſſie haut oft Soſijnen in ghefoden zijn. Dat de lelve Sonume 1u A5 ontdaen oft gefmotten / pe placken, fproeten ende maten pan Be hupt (upveren ende wegh onde konnen nenteri/ t welck Diofropdeg daer oock van Fehrijft / dat Lelie en diiuckt niy miet guatijek met De vreden dber een té koken, BIIVOEGHWSEL: SAmandel boomen bzenghen ve landtlieden Heel winft aen: want fp en horvtn je beep ttide waffen we Op Droogte fandrachtide plactjen dDact-en-boven foo magt uſſ De ſelde get oren feet wel waſſen / ea dien Dat fp klepn tnot hits tel lodf hebben : maer Be locht / Daer fp onder ftaen) moer warm, efen : ende Daerom fietmen in rodberice ende É Daer e wyde belden mede bewaſſen ende oock in Aputiett / Sici⸗ ten ende andere eplanden ban de miodellandt ſche Zee/ ende in De platte landen ban Bfrijcken. We vruchtenzijn Van humnen eps —* aerdt bitter Dan keeſt fepòt Tgeophraftuws maer voor oef⸗ Kugbe worden fp ſoet / te weren alsmen Berckens mert; bp de wortel lept/ oft Daer piſſe ober giet ende Wel met aerde bevecht: Dan ſp ſullen wederom Bitter Worden) alfmen haer eerfte fcheus ten ban De beeften tact eten : men moet oock wel gade flaeri/ Dat Daer geen Peerde meſt omtrent ert komt; want fp ſouden ope mucht baer worden : dan om be ghene die nopt ghedzaghen hebben tot haerer tjdt te boen diaghen / fatmen de wortel tu Be Winter ontdechen./ oft een Deel Vande ſtrupck neffend der acts Ben doo bod en / ende eenen Epchen prop Wit gat daen / ende Da meufchen pi sh B adik Voorts foo heeten De beſte Amanu⸗ Delen tu J Mandorle Ambrofine. Beft vrucht is rh als f haer (chorffe begint te verlaten : Dan iet datſe it gehel hes waffchen wozdt / (ao wordefe wit / ende blijft laugh Goede / marc noch langher / ie"t datſe terſtont ghedroaght wordt: maer op datſe De ſchorſſe eer quit worde / falmenfe eenen tijdt langh op ffroo las ter lt Sommighe heeten De Amandelen in’t Latyn oockt Nar longa, ale ofmen £ ( Amandelen hier in oude rijden Metopium. … prep Amygdalo-Perfica zijn De Amandel · Perſen / te weren Perles : faeren op Amandel· boomen ter. — Amygdalus Guyamenfis & Peruana zn Bp De Indiſthe crup⸗ Ben hier nac befchre itlgaders beele audere wier wel bekende mi bꝛuchten / De Amandelen wat ghetichende. Petroamygdalus F — als ofmen Steen⸗ Amandel fepde / waſt in Landien: inaer heeft wepnigy gleljckes niſſes met ven Amandel-booim : daerom iſſe Gier nac upts It onder den naem Lazigiri. — le ' och van de krachten, De Doete Amandelen zin lieldcker ende Beguaemer om eten boor De gheſonde / maer niet ſos ben a ai \ als De B : mé Bitnftsr — notht ans dao} Dien —— weldie EN fen ſy oock een bevdeplende afya gheude kracht; dooz De 3 gocbt zún de ghene Die eenighe Aprmighepdt inde keel Been / o als fp volkomen typ zyn / gheven fp De mas giet menfchen groote Kracht ende voedfel/ ſonderliughen mee en. Ee ie van Boere Amandels wordt oock Han de Bandtfchaens _ makers gjebrupcht ; Rt; ende Wo ghemaeckt van oude Soete As, mandels Die heel zijn/ in ernen fack oft ſtamyne ghelioten / ende in een pare Bermarmt ſonder te berbranden/ ende Dan in cen war- be —— —— obenten rien marck ke Marſepep⸗ nen ban honigh ende Amandeis / t om De Aupmen te lo Ken ronken achten Kiedenrdenpen. Steene, de Wormen Upt/ ende gheneſen het geabeelf le) ende ghebreken ban De nieren, met oi — inghenomen: met honigh ende etch 4 leckt / zón goedt Boor de colycke / lever ſucht ende hoeſt B amandelen ghemaeckt / is ooch nut teghen De, JRorelepde. De Olie van De Bieten gheten/ doen alle pint des inghewants Ks 1252 de macndtftonden voortkomen; klepn gheſtooten ende met water ban Fifer-crupdt aen’t Hach ban ben hoofde gheſtreken / oft ghe⸗ Benden/ doen vuuffen ende ſlapeu. Olie upt deſe Bitter Amandelen Spemaeckt/ alfmen Die ide panne vooft ende Dickwijls roert / ende Daer nae ſihf uptperft / is feer goedt tegen de opftijginghe ves moceders / onder Den navel gheſtreken: Dan atn De lendenen oft navel ghefmeert is oock goedt tegen ’t graveel / koude piſſe / dꝛop⸗ pelpiſſe / ende phne Ber nieren: aen den laep ban den hoofde ghe⸗ ſtreken doet Ben hooft ſweer vergaen / ende brenght ruſte: Warm in be ſunſende ooren ghedaen / beneemt het tupten / ende brenght het oz weder ; maeckt De berharde zenuwen (acht. Sp gheneeft Bock de engborftighepdt ende miltfucht. Zp berdrpft oock alfe plecken ende ander onfupverhepdt des aenfichts ; ende Doet De rimpelen vergaen / met honigh ghemenght: ende wordt goedt ghe⸗ houden om het duyfter gheſicht te berklaeren:maer met Wijn ghe⸗ mengbt / fupbert de tranende zeeren Des hoofts. SDeſe Bittere Amandelen bp ander ſpüſe ghemenght / boen De Doffen / Watten ende Boenders ſterven De wortels ban De Bitter Nmandel-boomen in Water oft Won gheſoden / nemen wegh de fproeten ende plecken des acnz fichts / Daer mede gheſtreken. De Gomme ban Defe Bittere ende oock ban de Doete Aman? bel-boomen met Azn ghemenght / gheneeſt de drooghe ſchorft⸗ hepdt ende krauwagie: met ghewaterden Wijn ghedroncken / Gheneeft De heeshepbt. De fijde lakenen worden mer defe Gom⸗ me oock baft ende ſtyf ghemaeckt/ op dat fp foo haeſt niet en rim⸗ pelen oft en fronfelen. Looghe ban Amandel-boom aſſchen / ende oock ban De ghe⸗ Irande fchorffen ende ſchellen is goedt óm De kanckerachtighe booztsttende ſweeringhen te ghenefen. N HRT IK CAPEFE LR Van Peeren. Gheflachten. d & Peeren zijn tweederlep ; te Weten de Tamme, Bie Wederom Veelerhande zijn ; ende de Wilde, s € Ghedaente. De Tamme Deer-boonten Worden grogter ende hoogher dan de Appel-booimen : ende brij: ghen fomtijdts teel groete dicke ſtruytken / ende Veele aop taclien / die meeft vecht om Hooghe waffen / ende niet ſoo Door oft over malkanderen eu groepen oft Wijt Peer boow· ENZ noenmt út Grieckg Apios A'miG-, ende oude frꝛ ijvers ende fonderli wen man veele Cruydt-Boeck RembeéruDodoneis uptahefmendt zin ghelijck de tacken Bande Appel bos⸗ men. Det hout ſelve is geelachtigh Lan Lerwer vaſt ende dicht / leer hHandtfaenr-/ ende beguaent om Daer beelden ende ſchilderjen in te ſnijden. De bladeren zijn bzeedac h⸗ tigh / roudoni He ltanten een wep nighsken gebackelt, ban boven effen ende ſchoon groen van onder bieecher groen/ ende ditiwils wat witachtigh.. De bloemen zjn Wit; De Hruchten oft Peeren zijn meeſt —— 9 — bene⸗ Ben Wat breedt / ende boven aen den ſteel Anal / van grootte, ghedaente verwe eri Mmaech Geer: Beelerlepe: haet huptenfte (helle ig oock niet eenerhaude Van verwe: want (ommige Peeren hebben groene (rhelien/ andere aen Deen ſijde oft de gheheele Deere Deoy roodtachtigh: meeftens deel bzuynachtigh oft grauwachtigh Lan becwe. Bek binnenfte vleelch fe witachtiah: In t midden van de kele ve liggen de Heerser / Dat fe het laedt / in Delachtighe hupskens gheſloten / met een Dvarte ſchorſſe bedekt. En bele Peeren hebben. grost onderfchil in haeren ſingeck/ ende in haer gantſch wefen/ gelijck ws hier nae befoonen fulten/ alg Wp vande krachten (uilen Moeken; De wore tel vande Peer-boomen gaet vecht ende dien in D'aerder ef ſpzeydt haer ſelven oock ter [iden breede ende \oijt uyt 2. De Wilde Jeer-boomen zijn de Tamme lſeer gelijck ín’t aenſien: maet ſy zijn meeftendeel korter ende leeger; ende langhs haer fteelen hebben fp harde ende ftekende doornen: ende haer vruchten zjn hardt/ wzangh van ſingeck / ende niet beguaem oft aenghenaem om etert. ¶ Placte. 1, De Tamme Peer-boomen worden ghe⸗ faept / gheplant ende onderhouden im de Goden ende hoomgaerden gelijck de Appelen: ende zijn door laughe geffemughe ende intinghe aſlengskens an Widt Tan gheworden. 2. Ge Wilbe Peer⸗ boomen Waffen on veele plaetfen/ ’ zy inde boſſchen /t zy aen be kanten Gan de Belden / ende neffens de Weghen/ wan lelfs / founder daer eenighe neerſtigheydt oft maepte toe te Boen, es € Tijdt. De Peer-boemeu blaepen gemevnlijck in April oft Mey: daer nae Volgen de bladeren Pan de vzuchten oft Peeren en Worden allegader niet op eenen tijdt vijpz Want eenighe rjpen ín Wopmaerdt/ andere in de Oogſt⸗ maendt/fommigein Deptember/aft oock laeter; alg sijn de geue Die wat ſarpachtigh oft wrang Lan Mmaecù Zijns be welcke niet langh Goor Ben Winter vijg en Worden. g Naem, 1. Den Tammen Peer-boanr wordt ghe⸗ Apidios A’z481G-9 eft oock Appios A'rz:G-,„enbe Appidiós A'rri8:e- „ende Ban Carentmusg in fijne Geoponica oock Appidion A’'z- zid10v; wt Latijn Pyrus; int Pederduptich Deer-booms it Hooghduytſch Bprbaum;in’t Franſoys Poyrier: ende tot onderfchil ban den Wilden heet hp Pyrus cultiua oft Pyrus vrbana , dat ís Cammen Peer boom. Be vrucht ſelve heet hier te lande Peere; ín’t Hooghduytſeh Bpen ende Bpre; int Engelſch Pear; in't Beemfeij Hruſſta; mE Frauſch Poyre ; in't Italiaenſch Pere ; in Spaenſch Peras; wt Latijn Pyrum ; in’t Griecks Apion Azur ende Api- dion A’{Suy. EE 2, De, Wilde foorte Geet Wilden Peer-haom ín onfe tael ; in’t Latijn Pyrus filueftris oft oock Pyrafter ; in’t Grieckg Achras A'yres : met weltken naem foo Wel De — den booin ſelve bekent sss. Alle dele Peeven/ te weten de Tamme / hebben bp de nge bp Plinius mt 15. cap. bant 15, boeck / verſcheyden toenaemen ghehadt ; van welcke geenen met allen hedensdaeghs gepupchelijch ist ende nu ter — feloe Peeren bn den ghemey⸗ ‘verfchepben naemen ende toenaen jelck De FWebicing eer toch Bentheden Gan de Peeren gap er — q Aerd,Kracht ende Werckinghe. — endeterapen. — Groen bau ae ee heacgn/ a De beiden, Het fefte Deel. heydt ban haer ftoffe eũ geftalteniffe; eñ londerlinghe nae bet uptwjfen Banden ſaeck: want Couunighe Peecen zijn foet/ / lommighe ſmeerigh oft fmoutachagij: fonumt- ge zjn ſuer: veele zijn farp/ wrang ef Wzingendesfonder= ngen Be wilde: men bindtet oock die gemenght van fmaeck zijn / ende ban alle deſe ſmaecken tet ſchnen te pebbers —— zyn oock fmetg/ende mogen Onunaecke⸗ lcke weemt Worden/om Dat fp geen mercke⸗ Icke — heydt met allen en hebben / oft anders niet dan waterigh van ſmaeck en zijn. Pae het uptwouſen dan Ban defe Mmaecken foo ig de epgenthepdt eñ den aerd ban De Peeren verſcheyden. Dan int ober nenn fea.zijn alle de Veeren meeft koudt ban nature / c allegader dꝛoogach⸗ tab int wercken eñ wat tfamentrechenderert eeuighſins eerdachtigh van ſtoffe / nochtans allegader niet eben ſeer. Want de wilde Ende andere Suere/ Wranghe oft Wine en Peeren/ die Berdroogen ende ſtoppen meeſt / eñ zijn tfamentrvetkende. De Tanune ende Soete Peeren en zijn foo tfamentreckende/(koppendt ende verdrooghende nocth oock foo Verkoelende niet, Sommighe die in't mid⸗ den tufichen de Auete ende Duere oft Wrange zjn/ ziju van nature gelijck de gene Die [p meeft acugaen, Eenige Dein ziju oock {oo bol overvloedige v t ende ap / dat ſy daerom niet langh bashen en konnen Worden fonder te bederven: ſomuughe hebben min Hochtighepdt; ende defe mogten langher geedt blijven Lander tc Verrot tens ſelfs (p moghen oock weldeel ghevraoght Worden. Poazts alte Peeren boor fpujte nighenamen/ gheven meer eude —— voedſel Dan de Appelen; maer ger rig voedſel bat (p Lp bꝛenghen is koudt ende niet goed De Suete⸗ vette ende —— Peeren voeden meer dan d'andere: De waterachtighe ende volſappighe ſinetſe Peeren Hoeden Heel luttel: de Wranghe ende Darpe Peeren voeden oock niet ſeer Beel; alg oock de gez ne Die fi ende amperachtigh Ban ſmaeck zijn. De — altidt beter geſoden oft gebraden dan —— db dan oock b eguaemer om Get lichaem te —— * niet * teren zijn foo ſarp ende wꝛin⸗ en zijn Ban alg fp gefoden zijn. ommige ban defe Peeren zijn oock (oo vol faps ende vochtighepts / dat het beft is datmenſe op heete Kolen oft Baer onder byade / om haer overvldedighe vochtigheydt cenighlins te berminderen: · le Peerven ſtoppen den buyck / ende maecken hem rdt / in ſonderheydt De gene Die wꝛangh ende ſarp ban zijn: daerom zijn De ſelve ſeer goedt ghegeten om ik xroodtmekizoen ende andere bupchloopen te ftelpen; ende om den Érop ban de magie te ſtercken. De dorre zp rauw esp ghe⸗ foben oft ghebraden giegbeten/ ſtoppen oock aller hau⸗ Den —— oock De bloedighe vloeden ende mo⸗ ghen en om de brouwelijche — te ftelpen ende op en houden. Pe tg — de wranghe oft wi zn ſeer goedt gelet op be heete beginnende len pe (weeringen ; tot den Celen dienen oock de bladeren: bande ten « want fp hebben oock een tlameu⸗ treckende e dꝛooghende ende Wat verkoelende kracht. 5 LI v- OEGHSE L. 8 DE Perren hadden verſchep berg; te weten — alerna, Superba, Decumana, Pompciana, enig Fauoniana ; iberiana , — neer EE —— — * Pere — is Muſtadel- Peeren / met de Superba 5 le, Let ——— Jeude — ban ale Ber Bela,’ —— Ziek, — —— ende Spi- yindtmei meer andere ſoorten van —— blamdt Endt andere, Prerd —— —— andere onta idg Jh Den maemen bp De enibe chris: Het acht-en-twintighfte Boeck. « 1243 : Dan alie beft (oasen woꝛden gedept in Dip Sbelachten / ce te — in de Boeghe Opade ende Winter Peeren De ſe boomen behoeden Deel meer tudts om te Groepen ban De Xppel-boomen ; al iet datfe op Diergtelijck landt waffen. Van men de Jeer-hoomen inten ende oeffeuen fat / moermen in De ken ban de Lautnttringht efen : noe ooch hoe Datmen De * laugh goedt bewaren fat. Men maguſe griffien op Perſe· oomen / Quet boomctu / Amandel-beomen / maer beft a Baer — op Moerbeſie · hoomen gletneet Beenghen roode pPeeren boost : alg be te ficenachugt bale / ſos falmen De wortel ontdecken / ende voftien daahen verbolgens op De wortel —— droeſſem —* goeden ouden Wijn. Deſe boomen foo beet plactfe niet — eene Dragen ——— iaer vruchten / Baer De Appelen meeft ober ander iaer Dragben : daer- en-boben foo ie get ban Bit gheboomte Peel nuttet in't were s ken. De beuchten zjn heel beter in droogt Dan iu reghenachtigh * —— —— waſt een foorte rn Peeren; upt wiens mt oten/ Die Camerarius datrom Py nae wilt —— en \ — eer-boom met doornen, ban Dalechampius bermaent Pyrus (aciua fpinofa gheheeten/ mt Fcaních Pommer Vlie dieen winter koten —— ende met Suncker beſtzopt. Men ſendt / Dat De Peeren Den naem Pyrus nat haer ſpitſche ghedaente boeren / om Darfp een Ppramis oft toot ghjeljcken, Pyrum Volemom Was een groote foorte ban Peeren / Diceen Geele bande vulde. Aengaende Den nacm pion oft-Apidion,Ddie be Griecs en De Peeren gheven / Die be oock en auder ghewas medegtedeplt / bie Bin hewijfe baortelen Gebben. De Wilde Peeren Worben in Candien Agufaga gheheeten. Dan Daer waft oock een foortt ban Wilde Peerkeng aldager Achladas genoemt; Die nochtang van onſe Peeren eel verſchillen; als aack doen de Steen Peeren : want Dien naem (in Booghauptfch Flebirlin , (ne Latijn Pyros pettæa, Pyrus ceruina, Pyraiter Idza } beteeckent eer medeſoorte ban € rakebefien {ende geen Peeren / als € lufiug ong leert, Maer De Quee· eere) in t Latjn Pyrum Cotonrum, heb⸗ ben Daer wat gheljckenis mede; aengaende Dare ghedaente: maer begnaemer bp be @uee-appelen deſchꝛev Pyracantha nj Deleeghe foozte ban Basebaen : ende Pyrola ig een leegt crupd Noch van rj krachten, De, Peeren zijn ahemepnihck onghe⸗ ſonder dan de Appelen / ende wiet foo ſappachtigh nochtans fu zyn meeft fieflgcher van ſmaeck / foo \ rauw als ghebraden ende ghsconfgt : fac fommighe ſegghen / dat de Winter Peeven in Win gheſoden / oft eerft gebraden ende. Dan in Wijn gheſtooft / ende met Sraffela naghelen befteken / ende met Duncker ende Canel rg’ De Appelen te boven gaen! foo Wel in gheſondt⸗ heydt afs in fmaeck : niet te min — het gravel niet te Bermeerderen / hoe fp oack bevepdt zijn, pee t el Dar de — al om ed De ghe ſontſte ——— ghe oock — vermteren Den eren ken int bezine! ‘ban de maelth —* — maccken hem tas: andert u een ep gen ende Gacft weeck te maceken/ ſulcks cht bof van hel —— van — groepen. Maer de ghene de colijcke oft krimp in, bupcks ——— spor oft — en —— datſe koudt ende windigh bloet maecken / ende — eee, als — ín Ben eerffen / ende dꝛoogh in ben tweeden graed wefende : an. — gheten / in't laetſte ban De massie, ban alte men rn alle t gheten sien vane aut — — o pleger n in ffucken oft fe / ende men neemt — upts drag 4 in Be aft in den oben: tnde deſt goedt in den Winter/in warm water oft Wirt ——— — Zupcker — gheten ende twas a en Baden en pe — -Cidre P, ecten) Die Boor Bier raft Won ftscke E ren ter g en u/ban bupten ;b magbe stelen De —— vn den de gallachtighe 5 Nl — — goedt bermenght bo De plaeſters die stans mm gie bene bt fepdt —— Aan Bart mede e gheheelt hebb: / mits bat ick Eeden ban be 28 zijn ſonderlinghen tut boor D — kene rrdeze zn goedt geten ban de ne gone 5 de oft ——— cheſo⸗ — alle ’t nuaedt bande fetoe: De Tamme Heeten — % felbe / * en ——— mut foe: — en, al berge Camperen maechken. falmen Defe Preren mogten ct Er 1254 Men mâetkt oock eenen Ebick ban Wilde Peeren / ghelck ban Appelen. Als een Wilde Peere in Win geworpen te Brons de gaet / Ban is den Wyn onghemengit ; als fp drijft / Dart is Gp ghewatert. Be Peer-Gladtren/ fepbt Galenus / zíjn goedt om De beefche Wonden te ghenefen : ende zijn tſamentreckende / Droogbendt ende wat verkoelende ban kracht. Gen badt ban ’t water / Daer deſe bladeren in abefoden zijn / is goedt boor De ſinckinghe des moes ders / als de vrouwen daer ín fitten. 3 Aſſchen ban Peer-hout ghebrandt/ ende met eenigt nat inghe⸗ nomen / is oock bebulpelóck ve gene die de boorfepde vergifti⸗ ghe Campernoelien abeten hebben; Daer De ſthorſſe van den boom tmde De bladeren oock nut toe zijn. HET%: CG ANG RES Di Van Mifpelen, S Gheſlachten. M Zſpelen zijn tWeeberlep/ alg Dioſtorides ſchrüft. Det eerſte gheflarht waſt op dorenen / ende en ig foo ghemepn niet/ maer Wordt Ban hem Aronia toeghe⸗ noemt / daer wp de Azarolen voor Gouden : het Ander waſt in Ftalien: ende dat zijn onfe giemepne Miſpelen. Shzemer ney WMifpef-Boon, MID 9 — VAA ni QG — wg ; ND vs — GSheaaute 1. Den Ghemepnen Mitpel boon ——— groot „ende beeft biefsworils- een kronime eri | d fimme brit / erdeplt ín harde, —— ned a £ dn fien hd bladers, De bloemen zijn Wit van verwe / gfodt / ende in bf bladerkens Berdeple. De by: ad eben n zijn Kepner ende Wijden navel / alg een 1e oft kroone ofe bl oft. dan k zynde / hebben fp eenen goeden Anaeck / foet bequam / iae lieflijck om eten. Tuf⸗ frhen Dit vieech merg honden Wi Platte harde ſtee⸗ Leder el ſteenen naemt;ende Dat is het faedt 2, De tweede oft min ghemeyne locrte van Miſpe⸗ En Cruyde-Boeek Remberti Dodonæi. Azavolen oft Miſpelen ret Darp ſteeney rise Wz OEE WASP — AES EN DE ‚ VA F —— GA GS ER be in es Gent El len / die ban Dioſtozides Aronia geheten is /ende Hoor het eerfte gheflacht van Miſpelen ghehouden wordt/is cenen beom leeger dan den Gesmepnen l-boom/ met harde ende dornachtige oft ſtekende tachen +-ende heeft gelneden oft Diep ghekerfde bladeren alg den Ghemepnen Dozene boom oft hagedozen / ende ín grooter Deelen oft ſnippe⸗ lingheu Dan De blaͤderen Han Eppe alg Theophraſtus fepdt{(te Weten Dan de Gemepne Eppe)gelneden enve gez erft; De Welcke roobtachtig worden eer dat ſy afvallen. De bloemen zijn grasverwigh/ eñ hangen drupfg-gewijg pft als troskens aen een. De vructhten Lan defen boom zijn langer dan de Gemeyne Wiſpelen/ ende oock klepnery eerft groen eñ hardt/maer vip zijnde roobt ende lacht oft môrw/goedt ende foet Ban maeckt in de welcke niet meer dan dzy harde faeden oft ſteenen ghevonden en Worden. € Phaetfe. 1; De epne Miſpelen worden inde hoz Gen eft boomgaerden gheplant: fomtijdts ſietmenſe oock aen de hagen eñ hegahen voortkomen /ende Weel! ijk oepen op rouwe ende ongebouwde plactfen. Als defen om op Den Oxyacanthus (waer mede den Hagedoren boomt / ende niet den Douce-boom hier verftaen * Worden gheintet is / dan aerdt Gp Wels ende g Miſpelen voort / twee oft drijmael grooter dan fp ahe mepnlijck zijn/ als fp niet ghein tet et bin lS fp zijn alsdan bijnae foo groot alg blepne Appelkens. _2. De ander loopte Van JBilpelen was in tijden Van Diofcozideg ende Galenys in Griechenlandt veel ghe mepner ende bekender dan in Ftalien. Dan nu ter tijdt Wordt fp in Italien inde hoven omtrent Papelg onders bouden/ ald JWatthiolus hetupaht. — Eeen De Vruchten Worden feer ſpade ende mt laetfte ban Octoz ber eerft vp. 2. Deandere IDifpelen/ diemen Azarolen — — ootk ſeer we * iaer — — boomen Wordt mg orde in ilus; tt Griecks van, Theo⸗ Kart? Jh RENS — Ed 4 De Het ete Deel; De besteht Wordt ghenbemt in onfe tact Diſpele; in't Doegbdupifei Miifpel ; net Franlops Neffe int Ita⸗ liaenlth Sefpolo aint Daendt h Nefpera; tot Eugeiteh Dict- Oer ende Diedeler ; in't Breniſch Mpípule stut Srieci Mefpilon méarmar ende tm°t Hatijn aocte Mefpiltaen, . Velen: Ghemepnen Mufpel-boom/ fao:Molcorideg leydt / wiert in Ovieckentandt sock Epumelis E'srignrie ee heeten / ende van ſonunighe Siranion: Galenus felve (tu't boeck Deſimp. med. facultar ) Hout defen boom oock Booy de Epimelis, pre van ve laudelieden tn Ftalien / [oo bp ſeydt Ounedon O'vrid er. oft Vnedo ghensemt wardtr ende feer geel in Salabsien pleeght te groepen: waut met Ben naem Van Meſpile en verſtaedt Ip. anders geenen boom, dan het rwscede gheflacht van Miſpelen / dat ons foo ghemepn oft bekent nieten ig. Aengaende den naem Sitanion ; bie fg ban Theophra⸗ ſtus oock vernaent gheweeſt / hoe Wel datter in fu boec⸗ Ken niet Sitanion Srrdsonmaer:Sataneios uptghedrucht ftaet : Want bp ſpreckt ban gp foorten ban Miſue⸗ den ; te weten van De Anthedort A’sônSerz de Satancios Berdveiss ende de Anthenoerdes A's@nvoudis: De Datar niog heeft graoter ende witter Gruchten : Be andere heb⸗ ben kleyner vruchten. Dakerom fal de Satanios meer met onfen gijemepuen JRifpel-boom Yer cen komen: ende Be andere Cullen ouder’t ghedlacht Ban Azarolen gheftelt ende gherekent moghen warden. ï 2. Den anderen nun ghemernen Miſpel boom Wierdt in Grieckenlandt engentlijch Mefpilos Méarsos ende Mez fpile Meerrr geheeten/ende ban Galenus Loor de opte: te iae eenighe Miſpelen ghehouden / ende Ban Dioltori⸗ Beg Hoor De éerfte ſoorte als voozſeydt ig: fommige noez mienſle int Griechig oock Aronia Apoyle: Daerom falmen Belen boom Vremden Miſpel· boom / oft Azarool-boont moghen heeten/ meeftendeel om Dat de Ftaliaenen om trent Napels defe Miſpelen in hun tael AZarsl oft oock Azamole noemen, Dan hacren ouden Griechfchen naem Wag TricoctOs Tpfzinkos ; nae De Dap ſteenen die in elck een dan dele vruchten ghevonden worden alg ofmenfe in onfe tael Wzüfteen oft Miſpelen met dyp fteenen noem: de / tot onderſchil ban de ghemepne Miſpelen / die meeft wel viif fteerten Gebben. LA g Aerd, Kracht ende Werckingtie; De vruchten van beyde dele Miſpel· boomen zijn koudt / dꝛoogh eñ ftercz Kelijcken tlamentreckende Van nature : ende ſy niaec⸗ Ken den — hardt / ende ſtoppen den loop:dan de ghe⸗ mepne Miſpelen zijn feer fatp ende wringhende van fmaeclt/ ende de maghe leer teghen ende moepelijck/ ende chien pijne int hooft / als Galenus betupght: tw gh is / te weten als ſy noch hardt zijn: Want als fp ghe en / ende mor. oft pla — een ſto uet/ fog tlamentreckende hiet/noch en zin de maghe Teer niet tegen: ende dan zijn ſy veel heguaemer om eten: nochtang foo en geven [p geen voedlei / oft leer luttel / ende Dat else is quaedt ende niet pt 8 haeſt fn de maghe bedorben / q e tot zijn / te Wijlen ſy moy ende plat Wierden; Daerom falmen Heel wepnigh ban defe Buchten eten. Maer de Bruchten ban dert Piemden eft Wzarolen zijn de mage aenghenamer: ende w foe wel ghjefsden alg rou de aert : in we ijn den aenghenaem / ende behaeghlck Gan ſmaeck: Daer-en-boben {oo zijn ſy oock bſter goedt De Drouwen Bie kindt dra $ want fp Berftercken de maghe / ende w ud inghen ende de luften Baer de lwan⸗ ghere vrouwen Leer onderheevigh vanzjn. BIjVO EG H SEL: > foet als — — n met gh nat maeckt / ſoo fepdt : ende om broeghe Mĩſpelen te hebben / intſe op eenen Moerbe⸗ ie een fe ate wan Miſpelen / de ghemenne Miſpel boo⸗ rn haer klepner re, * /oft in ho⸗ Dek: boch in aus eh — deden. hen al ghedozen hefet. Du 5 aengaende Den Tammen Miſpel-boom / dis k: want dert bete — Byden w ghe heern rene hele Bier. grooter Herachtsenstwintigh(te Boeck. 4258 Embe eerbsaere zuchten voorrbreught / daer en fietmen geen booz* nen aen / ten zp Dat bh uyr nen tien inden oft op een var Des fe Wilde Mifpel-booïken glyeurtet is : maer alamen daer doors ed heid se Dan geracrdt typ remde wordt erghet / epDt Petrus ‚Aengarnde De-ghentebne Mifpeled die groot tin / Die heeten Bier te lande fomtyord Pors Nipelen. gbemepne ot vei beeren oock Wel Nefpclen in onfe tael in't Fra tes, Meles, ende Nefnes. N ite Van Dodoneus Biet, beſchneben tjeet in't Franch op ommige plaetfen Targotes Hb SRontpellecg Pom atpn bp Lemmigbe Malam azacolums tn talen Aca- tol, als ghefepdt ie tende ie daer in't cerſte ban Deptembet tips Zp gbelpeht be Bagbevoren frer; {maer ie-brecder wai binders, ende grooter bant bracht: ) iae fonrmighe boudenfe vaar est foorte ban de gelbe: wiens medefoortern ban eous in't Bivorgifel ban ve Baghedozen gain z0tt. 4 Lobel maeckt twee faartent van Mifpelen : cert Tatine ende een Wilde, Daer bereffens vermacut Hp batt een Ara Theophra- Ri effigic Alni ; om Dat {p ban gbeoaente eve kracht ben Miſpel boom piet — tn is maer Daer ſullen wp in't Capitel van be Moren af bandelfn. bp bernaent opch bau etrién Kleynen Leegen Mifpel-boom, in’t Latijn Chamamelpilum,, ben andere Euogymòn alpiuum €] op De Bergben van Beronen ende oock in Langucdock waſſende vecht dy — vier oft meer boeten hoogh; ban bladers Ben Appei boom naentken/ ende ban vrucht De beste ban de Aria gheitzck itt alle (jn Deelen Geer broogt / nöchtang een (wepntgty warm / ſcherp cude tlamentrecs kende. Dan Deft foorte is ban Clufius Chamemelpilus Gefneri ghenoemt £ ende ban-hem in Boftenrhek ghevonden/ fomtydtst heel leegh / fomtijote bip voeref hoogt) / met bladeren bijnae alg Duet-bladerert / maer klepner, bicker; boven groen/ anders ori ende wolachtigh / met beurten aende wifachtighe tackakens wals fende : welche tack ohtens een (watte ſehor ſſe de bhen / maer gris alffe iongh zun. De bloemkens sn grafberwigh/ bol / dep oft bier dzꝛuvfs ghewijs verſamelt: Die vaer nae bevanderen ín koude druchten foo groot ats Myprtus bezien / oft alg Die ban Witte ed 1 } van bupten eecft geelachtigh / Daer nae roodt / met leeck boos mergh vervult / dan fmacck De bezie ban De voorfepde ,aghedoren ghelick / in de Ooghſtmandt ryp Wordende : daer in ſchuplen bf keernen Sommige houdenfe boor De Anthenoïdes ban plan ot ſommighe qualgek boor De Epimelis oft Sica- nion-Dan Diofcorides. Bau C luſius houdtſe boor ben Comaros oft Arburus van den felben Wiofcoridea / Bie ban den Comaros Theophralti berfchilt; ende oock ban Den Comarus Anguillarz, Die anders niet en ie Dart be-Andrachne T heophrafti-— Mifpel-boom vah Guinca ig niet ten bollen bekent / ende daer⸗ om Bp de Indiſthe erupoen in't kort befcipeben. t Noch van de krachten. De botten ende bladers vande Miſ⸗ pel-boomen hebben oock eenen wzanghen ſmaetke ende zijn daer⸗ om oock tſameutreckende / ſtappende cuve te rugghe Brjvendes dlg Galenus te kennen geeft / iaem om alle bloeden te ſtel⸗ ent « De bruchten fullen eer qheten worden vod: medicine om te pen / dan boor een fpijfes hoe wel Datmeufe goedt hout teghen raam ot heb WEE wet ber wietse ta echte be: Sen fer or ſeker / Dat je in fo be iſpel ſtrenen eltk alleen oft tfamen ghedrooght / ende klepn gez: aaten/ met witten Wijn inghenomen daer wortels ban Peters lie in — sage * ip in DE mieren Te breken. 5 Ì teen place ghde Miſpei — rn gpeg Batt at met fap’ Han Kooſen ghemenghelt / ont op den duprk te EEDE Ee EET MAES ERE op DN Wolf tegen: er ————— ae ——— te Beeren, — De Keel / —— mie taf ballen / alsme Den mondt Daer mede ſpoelt oft gor⸗ endrbleeden Dan De vrouwen / _ Poeder ban Droogte Miſpelen gheneeſt de verſche wonden: ——— — Beet dpd me inge ende ſa⸗ Fn’t kort / al Daer eenighe floppinge / berfterck in Ban noode is / Da De Miſpelen mmênereehlaghe in in — Wiſpelen mo⸗ ghen „oock hun Als Bos doneus ghefepdt be Azmolen oft Miſpelen nret ; óm boor ſphſe te gheupeken : bart de Geringe edi breid peker met oft nae eet / bft Califfiebout / oft iet anders dategotdt Door De borſt is: dan met Dupeker ende Gember ſmaecken fp beft. * me been ne te a a nóopse ftacken om in den krygh te ghemüpeken. HET KL CAPITEE _Van Cornoelien. 7 — *. — — ECoꝛnoelie boomen waſſen fomtijute höogh op D ende worden tebeljeken groot / ghjelck andere gie: mepne boomen:dan fomtijdtg blijven fpneer/eff alg een — ende maecken van hun gtje rijfen ende roepen een maniere van een 1256 Cruydr-Boeck R Coanoefie-boong. ff NSS fommiahe andere boomachtighe wilde gewaſſen plegen. Bet hout ban Dele boomen is feer Gardt ende vaſt. De bladeren zijn effen/ breedt, veele aders oft zenuwen heb⸗ bende. De bloemen zijn molachtigt ende geelachtigh. De vꝛruchten oft Bezien / diemen Cornoelien noemt/ zijn bworpiah Ban maeckfelseerft groen, maer roodt alg fp vijpzijn/ ban ſmaeck fary oft wzaugh / met cenighe ſue⸗ a eydt Daer bp: ende ín eltk leydt eenen Witten harden ſteen / van binnen Witachtigh/gelijdt inde @lijtven; De welche dele vrucht van ahedaente/ende ſom⸗ tijdts oock ban grootte feer ghelijch ie. € Plaaft. De Cornoelie-boomen Waffen tot veele plaet⸗ fen ban Duptfchlandt in’t wildt/ gelijck andere haghen/ ſonder eenige oeffeninge: nochtang bindtmente eñ onder- houdtmenſe oock Wel ín De hoven foo Wel ban Hoogh ende Pederduptíchlandt/ alg oock Han andere landen. _q Tijd. ®en Cornoelie-boom bloept Vroegh / ende langh boo, meeft alle andere boomen: de vruchten woz= Ben nochtans niet Loor De Ooghſtmaendt tip. Naein. t boomachtigh ghewas fs ín onfe tael Eopnorle-boom gheheeten; int BooghLuptich Cornel⸗ baum / Thierlinbaum / Kurbeerbaum; in Franfopg Cornil- lier; in t Italiaenſch Corviolo ; in?t Spaerũſch Cornizoles ; int elfch Coanelf tree ; in WBeemlch Wilaſkawiſſne; int He aasde sit beste hee Int meorround drjnaêke zie int m2 ornoe oft moeke Hooghdupytſch Coznellsin’t Italiaenſch enn — € * be teh t Ende tegenwoordighen Cornoelie-beom [rhijnt ben Cornus mas oft Coynoelie-boom JPanneben ban Theophꝛaſtus te weſen: want hy bermaent ban twee⸗ derhande foorten ban Crania oft Cornoelic;te weten ban MWanneken eft Wüfken. Het Mannehen ís vaſt ef harde ban hout/ als Delen onſen Cornoelie-boorm:ende om deſe eñ meer a nutten top defen Cornoelie-boom voor het. Manneken nemen : Want het Wijfken ſchijnt be Virga te wefen/die oock Wilde reen 44 | Thelycrania genoemt wordt, alg Wop int 25.Capitel ens vos; Hoeck Gebben. — —— ——— De ut — boor / Dat is be Cornoelieu/ ziju bijſter larn ende emberti Dodonæi. amper van ſmaeck: eñ zijn verſioelende / dꝛoo ghdecſten⸗ De ende tlamentreckende van krachten: doch Loo dat fg bequaem zijn om t'eten / ende ban Beele Hoor fuite ghe⸗ bruycut order: ende ſy zijn ſonderlingen goedt vin den bupck hardt te maerken : ſelfs ſu Worden Boor ſeer bez quaem gehouden om deu buptklaop eñ andere vloeden/ als roodtmelizoen ende Den bloetgangh / te fielpen. Sp zijn nochtang de koude maghen fchadeljek „ende Doen Daer veele Koude rouwe vochtigheden in groenen. De bladeren ende de ionghe tloppekens oft bottcheng van de Copnoelie-boonten zijn infghelijchg-ooek wzangh van fmaechk/ ende ſterckeljckt verdrdoghende Lan aerdt: daerom zijn fp bequaem om de groote ende Íthroomelijc- Ke verſthe wonden te ghenefen/ fonderlingte w De fercke ende hertbarighe lichamen ; maer om de kleyne wonden⸗ ende oock ín De weecke oft:teere menfchen en zijn ſy niet bequaem: want fp vallen die te geweldigh / ende daerom ſchadelick / als Galenus Ícpdt, BLW O1EIGAH: SE de N den Cormoelie-boom fietmen de blaemen ghenepnléck in’e 1 laetfte van Spoꝛckelle oft in't beginſel van Den, Meert / als ge weder niette ſtraf enig ; ende Daer nae bolghen de bladeren. en ffam felve is foo hardt ale eenen horen / tae barder : eude Baer ban zijn meeft alle fyn naemen ghekomen. Dan behalven de boorfepde naemen / alg Cornoellte-boom oft Cornoilte-boom ín onfe tael / foo heet hp it Boogpduptfch Welſch Kirfen ; in’t paenfch Cerezo filwefre, Dat ig Wilde Hriechen; in't Ita⸗ taenfch-Gorsai „ende Corsioli, Corgniolo, Cornole „ Corne, Dommis- ghe heeten hem Cornus mas vulgaris: andere heeten hem alleens löck/ als bp heel groot ende boomatbtigh is / Cornoelhe-boom Manneken : eudt alg hy kleyn / leegh ende Wifachtiah is / Cor- noellie-boom Wijfken : matt wp hebben bozen betoont dat de Virga fanguinea de Wilde Cornoellie oft Cornoellie-boom Wijf- ken is / anders Cornus femina ſilueltris, falfa aut fpuria gheheetens alg Dodonens hier eensdeelg te kennen geeft. Cade daerom fal De Kleyne Coruoellie / Die wilder is / Daer Clus ban bere maent/ Cornus mas pumilio heeten. Ban den felben Cluſius bermaeut ban een ander medefoorte Han — Cornoellie⸗ boom / die hy te Andernach Geeft ſien groeven / ſos hoogh als den ghemepnen oft grooten Cornoellie boom / ende oock gen Den ſtam met dierghelickt ſchorſſen bedeckt: Dan de tackskens zijn beet bzoofer ; de bladeren/ Die Daer met beurten aen waffen op klepne ſtrelktus alg be ghemepne/ zjn oock Wel —— maer rond⸗ am. De kanten niet gheſchaert / ende oock breeder: tuſſchen De weicke vellachttahe hupskens fprupten eet Den winter acnkomt; Die in ’t beginfel van De volgende Lente de bloemen hertogs hen : De Heuchten zin als de ghemepne / maer donckerer roodt: ende de ficenen zjjn Dieker ende korter Dan die ban de ghemen⸗ ne € ornoellien,: Defen boombeet in't Franſch ſomtijdts Cornier Ende Corniole. Genighe noemen hem ooek fomtiots Oflea, nag fijn hardt hout; ende Wiclbooms om Datmen Daer wielen Dar ckt; andere Wijlboom. See — Witte Cornoellien zijn ban Lobel in’t landt bar Dornick ghe⸗ fien : wiens ſtruyck was als Die ban Den ghemepuen Lornoellies boem: dan de Vruchten warten Wit / oft immers Wafchgeel. Beorts foo kan den Eormnoelie-hoom ban fcheuttiy foon wet — als ban faedt boostkomen/al ig’t dar andere anders fegghen. Noch van: de krachten. In deſe Vruchten ig Dat aenmercher weerdigh / dat de ghene Die it Wildt waſſchen / faeter ban marck zijn dan Be Tamm̃e / oft He ghene Die in De hoven onderhouden woꝛden / ende ghemepnlijek oock grooter ende fchooner om t'arn⸗ fchouwen. Ban om t'roodtmelisden te ghenefen shu de Tamme bequaemer: tot Dien eynde Worden fp in Pekel gheleyt ende Bemwaert :-maer noch heter Doen de gene die een bleefch oft Conz fiture ban Defe vrucht met Dupcker nde FL als @uce ſeer goedt om alle vloede Guce-ctupdt/ ï ende om De maendtftonden ban de brous Wen te flappen {ende om De weecke oft verhitte maghe kracht te gheven / ende appetijt oft etens luft te maecken : andere ſteken de Eomoellien in Supcker oft honigh / ende bewaerenfe in een J en de glas dat eenen redeiocken mondt heit. zig Dan al is’t Vat de menfchen door Defe vrucht hart ban buptk worden; nochtans fietmen dat be Dien Die ban De Cornoellien proeven / Daer den buyckloop af die haer Doet flevbene - baerom en ſalmen Defen boom geenting omtrent De Bienceven De Eonftrwe ban be bloemen heeft oock de felbe ſtoppende Kracht in alfe bloeden ende bupck Laban: ie en, Van boven alten ig Dit ghewas / foo wel ín bladeren als in Bruchten / goedt om Het bloepen ban de wonden op te Don 1 5 den / daer-op ghelept. Ende De vochtighendt / bie upt de qr —— bie op kolen leght / is (cer goede gheſtreken boudt is f Dat Bet feer bequaem ig om de tanden in vd mee Kee f jat een | en / ſter goedt om: Bn ende bau de Porken te verſachten aft heel ze doen gen bertwoeden Bont ahebete zjn. 8 SHEET = Het fefte Deel. „HEBT KIL CAPITEK Van Sorben. Geflachten. D € Sorber zijn epghentlijch twederhande ; te wê ten De Tamme ende de Wilde : daer Cormmagije d @ualfter-bezten oock bp’ willen reenen / feggende bat Die oock een Wilde ſoorte ban Doyben zún: Daun daer van vp Wp in Bolghende 29. Boeck / te Weten in het itel / bijfonderljek handelen; ende teg henwoor⸗ ie alleen Han De twee echte gheflachten wart Soꝛben ſpꝛeken. — Sorben· boom. ak Ut Dr —— A AD Lr —* — — lk Á Rl W B * AN 9 —9 te. 1, oen Cammen — Be cben genen hoogen boom/eft eeft —— —— een bꝛuyne — ef gladde ſchoꝛſſe bedeckt / ín veele tacken verdeylt: — is vaſt eñ dicht i ghedronghen. De bladeren zijn langhworpigh ende uptgeſpreydt / van veele blaverhens tfamen aen een rib: “beken teghen malkanderen oper ſta jeden alg de Eſſchen bladeren / doch loo / dat het upterfte blant alleen ſtaet van F— mdr gleden chtiob — — itat /xon droger be bladeren Van den ——— —— — kl reds — gende: eñ daer nae v „esch — gehoopt/ van ver⸗ / te weten daer ſy van de Sonne Amber ADE \ roodtachtigh. Dele vruchten zjn — — gan maecklel oft gedaente; eñ k van ſniaeck: Wan Degra ban eme Bain ſommighe ef Wranger bau ——— zijn abe rende niet foo win gende inden wondt. De wilde foorte van Sorbenboom beeft bladeren ale gls ingaertblad aderen „effen ende glat/De Waderen Lan (eer gelijck, Ende dit is dock eenen | iben —— met een effent —*5 ende — ſterck ende vaſt hout: de — achtigh kransken oft kroonken aen den al lijck ban Het acht· en⸗ tvintighſte Boeck. 1257 Berwe : Daer nac volghen de ——— als langhe Be⸗ teus (aa gteot alg Dafelnoten/ oft niet feer groote Olij⸗ Ben / tzupn peerſch oft roodtachtigh Lan Lerwe/ wat fatpachtigg wan (macch/ met eenige fursahepdt oft am perhepdt: ende Baer in Kchuplen Cwartachtige Keern ens Spiey Corbey boon. & Plaete. í, We Boren züu in eaten feer inepn: men bindtfe oock wel fomtifdts in alen er bp koude bergachtighe nlagtlen/ fonderlingen daer ſteen⸗ achtighen arupsachtigen grandt is / ende DickWijls oock t/ ende langhs He randen oft severen gan — — end — — 2 i oock geerne op —— eũ eer lg landt. — Tij — oe hitori been — : 2e Bee end Ín’t Latijn — — ze t Griechg Oë on vid Oue 0” id in onfe tael Doybenboomjende Lan ſommighe Tamm en Soybenboom ; int Dooghduptich Sperwer: wan ie int franfops — Wilden borbenboont hee⸗ eend nae —* — orbus fylueftrist goe wel datſe Han Plinius Sorbus torminalis genoemt Wordt ; int —— Areſſel / Eſchroſel/ ende Wilder Spers De beste oft vruchten Gan dele boomen / ende eygent⸗ Eerſten ende ope hten Sorzben boom / hees —— riecks Oon oor, O vor 5 ft Latijn Sor- onfe tael Doren ; in't er oi Speierz fing/ "ende — mt me; u ’t Ita⸗ liagenſch sorbe ende Sorbole ; in't dem ere Sartar in't Beemtch ie bind € Aerd , Kracht ende Werckinghe. Soflien zijn hout eude woods /ende Baerom tlamentrechende van aerdt; Bach nreer ende ſterckelycker als [p noch hardt eñ ro ch oft ourúp zijn / dan als ſy niorw ende facht g Werden zijn: want om haer moras eft week fe maer nk Eea ven —* re pla —— opte hanghen / oft tuſſt en muytken: ende Dele Sorben fag * 1458 zijnde / worden voor ſpiſe toegelaten ende gegunt be gene Die te weeck ende te Hloepende Ban buyck zjn / oft eent= gen loop hebben: want fp floppen Dien bloet / eñ maechen Ben bupek Gaerdt. Dan indien fp eenigh voedtſel bp bren: ghen / dat (else is heel weynigh / ende Daer toe oock heel dick/grof ende koudt. Dacrom falmen ons tan deſe ende ban alte andêre diergheljtke vruchten Wachten/ende de felve geenfing oft (eer ſelden eñ leer weynigh tfeffeng voor ſpijſe innemen / ende anderg níet dan alg een medicine gez brupchen tegen de voorſeyde gebreken / als weeckighe ÿdt deg buycks ende eenighe bupckloopen: want de Sorben ftoppen alle bloeden Lan den bupck/alg ig het roodmeli⸗ zoen/endedierghelijcke bupekloopen: fp bevwingen oock alle brakingen overgeven ende opworpingen van de maz ge. Dy fielpen oock het bloedt, Dat uptden neufe-oft er⸗ geng elders upt/’t 3p Door quet{ure/’ zy door eenige an⸗ bere oorſake vloeyt / te weten alſſe afgepluckt zijneer fp rip zjn / eñ inde Donne oft anderfing gebroogijt „ende tot de nootfakelijcktepdt bewaert zijn gheweeft. Dan men magbfe op verſcheyden wijfen gebrüycken / te weten ban binñen boor ſpyſe/ oft oock ban bupten paps· gewijs op⸗ geleyt: oft men drinckt het water daer ſy in gheſoden zijn; ende dit alles nae de gelegenthepdt eñ nae Den eyſch van pet gebzeck / ende ban de plactfe ſelve Die gebreckelijck ig. ke BIIV-OEGHS EL. D E oben heeten oock Manneken ende Wyfken / te weren nae act —— — oft Appels ghewijſe vrꝛucht · Eenighe houden ſe boor de Oſtria Theopbrafti;andere ghebenfe den toenaení Sorbusdomeftica , batig Cammen Zorben-Goom / oft Sorbus le- gitima; andere Gubera: ín Bungerlandt Heetenfe Beskinye; ende in © rijck Afchriez; in Duptfchlandt” Speirbaum , Spor- baum , ende oock Spierling ; hier te lande ſonitjdts Sprebeeren oft Sprecuwbezien ; in Bantkrück Cormier, Sorbier ; ende de bucht Sorbe ; in Spaegnien Serual, ende De Vrucht Sernas. De Wilde foorte Heet Sorbus terminalis, ende ban fommighe oock Sorbus efculenta (om Dat De vrucht in De maendt ban October feer goedt is / ende ban De kinderen ende Wrouwen feer gheſocht wordt foo welals de Tammes )in BrancheijckAlzier; inDuptfchs landt Adlafber ; ín Burtgarijen Barkoczca oft Barbozca. Anguil⸗ Yara ende meeft de gheleerde Houdenfe boer De Cracagus Theo- — Sy verſchilt ban de Sorbus acpleara Van Coꝛdus; want at ig de ghemepne Witte Hagedoren; Ap verſchilt oock ban De Sorbus aucupalis oft Aúcuparia ; waer af wp in't Capitel van de Bavereſſche fullen bermiaenen. Ban hier bp hoort den Bereh-Sor- bus ban Gefnerus / in’t Latijn Sorbus Alpina, ban antere boo? De _ Aria Theophbrafti gehouden; ben welcken ban gedaente ende kracht Pen SMifpel-boom niet ongheljck en is ; ende wait op De Alpes⸗ e andere hooghe berghen ban Switzerlandt / ende dock in / bladers als Die ban den Peerboom / Buecken-boom oft Elſen / op Daderechte fijbe geanw oft hect - nchet : met bloemkens op kroon⸗ —— | ne bee een / ded ronde bruchte * * nd as al ‚ an onts-Roofen/ de ——— gheſütk / niet ſeer wrang oft tſa⸗ mentreckende / ende daerom Van de bogbelkens feer begeert. An Suptſchlandt Geet Defen boom Melperbaum „be brucht Melper et Melbeer (welcken naem De Bavereffehe oock ſomtüdts heeft:) alering Cordus noernt hem Lanara:in’t Italiaenſch heet bp Me- gallo „ om Dat fijn bout foo Hardt is / Daer feer goede Kolen barn andt worden. Dor joom / die meel alle De Geleerde boor Be Aria Thcophraft: hous Den / Die betlieft haer bladeren des winters : Dan De Aria, Daer Belloniug ban fpreckt / Wordt ban hem Up de altijdt groene ghe⸗ waſſen gherekent :ende heet behendoargps heel Grieckenlandt Poor met den onden naem Aria: bie ben Landien alleen noemen Acylaca: ende bp mept Datfe De Cirier oft Aly lier Det Irranfops “Sorbus tormirialis — — maer qualfickt / is de voor⸗ noemde (raft de Sobus Auc ‚aft Y „atis ber Sbn eres eeen & pd ed — ed Maer om tot de operc teder te keeren / de Tams me foo:te magt op haet, — gheintet Berden / oft op de Witz De ;- maer oock feet mel opde Poornen/ Quteboomen / Appet- Noch van de krachten. De Soꝛben / foo wel Wilde alg Camz me / zn koudt in den — ven 2 in den derden gracd; jé \ em ende niet morw / in't bez de Wilde foorte is Sorbustor- is om alle buprkbloed D ts aengaende deſe foorte ban Moren: t Des iaers De — ben: en Cruyde-Boedk Rembert Hodonæi. Alle Sorben in tlaefteban de maeltidt ghegeten / Herftercken be maghe / cnòe Doe ben ſtinckenden acdem betgaen «tat dun epnde berkieffmen de ghene die dick / welrieckende ende volkomen rijp zúh / ende bip van alle bervottinghe : Dan noebtans fp verach⸗ teven be verteeringhe oft verdsuwinghe ber ſpyſen / ende verladen De magbestenap-Datmeén daer Honigh vaten-nae eet, * Het. poeder oft meel vande ghedroghde Sorben wordt. ghe⸗ en om alle vloenen te fielpen : ende is Hut om in de ffoppende lifterien te Doen. f va * Water van de ourhpe Sorben ghediſtilleert is dock fect tſa⸗ fneniteeckende van-krachten 5 ende Dient om alle vloeden te ſtop . Ban het water / daer ſy in gheloden zón / Dient om de moe dger oft naeuwer te maecken: ende De fribe abeftodtensenbe m gaders be bladeren gheſoden / doet Den gheſoucken eersdarm we⸗ Derom ingaen / alfmen Daer in fit. g Dan de Sorben wozdt eenen dranck ghemaeckt ghelück van be Preven/ Die een ſtoppende kracht beeft, E hout vanden Dorbenboom is feer vaſt ende hardt / ende daer⸗ om ſtet begeert om tafels rude anderen bupfraet te maetken/ ene bock om roeden ende ſtocken te maecken boor Vſſen tsuwers. Be ghene bie eertüdts ban eenen dullen hondt gebeten ghes tweeft is / bie en moet onder Den £ ofbenboom sict tusen oft flas pen : want Defen boom heeft kracht om De gheftilde dulhendt te beerienwen oft wever te doen keeren. A Bergh Soibenboom Geeft foo Garden beudr dat het bequaem ís om Daer feer goede kolen Har te branven / Die in Italien veel gheacht worden. 2 HET KirtsCaAPETEL Van Arbutus. Ghedaente. JEn Arbutus ig ghemeynlick een leegh ende Klepn boomken/ met den Queeboom (Daer hem Dioſco⸗ vides dock mede Herghelickt) Ban grootte meeftendeel Wel esercen homiende: lijnen fteupck ig wiet etn rouwe ofé oneffene ſchorſſe bedeckt / ende met Weele tacken befer/ om= trent de tfoppen roodtachtigh ban verwe. Dijn bladeren sin beedt / langhworptgh / effen / Be bladeren Ban dert Taurus boom oft Kler uiet ongelijck/upt den groenen War bleechachtigh. De bloemkens hanghen Veel bp een drupfs-gewijs/ende zijn hol / wit / ſaintijdts aen Deen (ijz de wat peerfachtigh. Daernae volgen De Bruchten/ van dunne fteelkeng/mederwaertg af hangende / de Ecr dtbezien Arbutus — — Het fefte Deel. Het acht-en-twintigh{te Boeck. 1259 ë ⁊ Aerd,Krachtende Werckinghe. De veucht Ban deſen Rey tackscey Gay Arbutus boom ig wel eetbaer/fepot Dioicortdeg/maer furachycigt met fijn bloemen. Dan (maech/oft/alg mp duucht / (mete et outmakelgek: ende het waor: AchyrodesA’yveeder, Bat tue boecken var Dioltoꝛdes ſtaedt / eñ van Gucltug uptgelepdt woror at oft Get urachtigh beteechender foude nuffchten bequae⸗ melcher ende beter Achylodes A'yuasdes, Dat te (mers oft onfmaeche ick mo gen berraelt worden. Boozts (oo zijn be ſelve vruchten de ma ghe tegen cht chadelijck / eñ maer ß Ken pijn m’t hooft: eñ en Dienen bijnae nergen⸗ —— dan om het Wildt gevogelte des winter tijdts te voeden, BIIVOEGHSEL. D It gheboomtt is van Etuus in Spaegnien ban ſelfs it A4 Wildt Op berfchenden plactfen/ende oock in Languedack/ cudt in Mederlandt van ſatdt boortghekomen gheüen alte Het iaec Door met eenighe brachten oft bloemen gheladen. Fu Pranckrick bet Arboufier ; Be berucht Arboux; in Spagnien Madroio Oft Madronho ; in Ftalien ban fommiate Imbnagob. Dan €lufius fs ban ghebaclen/bat bet det Comaros Diofcoridis niet en is/maer wel den Comaros Theophraiti: want defen Arbutus (fepdt bp) en beeft geen ghelöchkeniffe met den Quteboom als-diewvan ⸗ ſcorides maer is een leegh boomken oft heeſter met deele tacken / Die bowen roodachtigh sijn : Dan De ſtrupek felbe met De grootfte tacken is met een tamelichen vouwe ſchorſſt bevecht : vaer aen Waffen bladeren als Kautwerbladeren / ongtefehichteljek ghe⸗ boegbt?/ bynae foo groot/ vondom ghefchaerdt / altjdt groen nde glat : De bloemen zin hol de Mephloemkens gheljckende: De brucht is vondt/ verft aroen/ daer nac geelachtig; ten lactften bolkomen rp znde fchaon roodt / doch binnen in met (acht geel mergh berbuit/ beguaem om eten. In't misden bande brucht fehuit een faedt niet ‚grooter Dan hirs / met cen Dun blieshen oft vrlleken bewonden zende Daer ban kan bit gewas bermenigpvuiz Bight worden / ende niet ban De haprighe grepnen Die De vruchten rondom beſetten, Wit felbe geboomte geoept.veel bp Japels; ende Geet daer Arbuto, Ceraſe marinef oft Ciragia fe ja oft Embriae ghe. De bladeren hebben lange Gaeren vugghe ſomt jots een roode zemuwe. Label noemt Get Epimelis perperam Galeno. Ban Den Arbutus Diofcoridis, nae De mepninge ban den ſeiden Eluñus / is den Leegben Miſpelboom ban Gefnerug / oft Chamemelpi- lam, bezen ban ons beemaent in't Biboegbfel ban ne Mifpelen, Saer Anguillaea mevnt / dat BenArburus oft Comaros Diofcoridis anders niet en is dan De Andrachne Theophrafti, bie Bp korts hae fijnen Comaros beſthrhft / ende ben feloen ban bladeren ende ek —— — ius ſendt / dat deſe vrucht quaedt er och van de krachten, UNE a u u fn’ aen tien gelück / maer grooter, (oo groot alg Sorben / am verreeren is ende de mage niet nut: ede datfe daerom Vne- binnen in geen fteenen hebbende / maer alleen ettelijche _do Geers alg cen bencht daer men niet meer dan cen tfeffens ban en Heel kleyne faeden oft keernkens inhoudende / van bupten magt eten ſonder fchade, Athene us fcpbt oock Dat Die meer Dar groen/daer nat als fp vijp zijn (rhoonroodt/farpef ſeben van Defe vruchten eet / pin w’t hooft fal Ee Dau Wrangachtiah Han ſmaeck / oft bijnae onfmaechelijck, _ nOtbtans de Dpaegniaects pieghender deel — uf _ Veranderinghe. In be vallepen oft dellinghen ban den fender Daer eenigt lerfelwan te ghevoelen: al ist f Dat fp geen: Pel ghe. Jt * fins foo aengenaem ban fmacck em zón als De Eerdbezten : dant bergh Athos in Orierkenlandt en blijft deſen boom ſoo nochtans om ùatfe ſos groot sin ende ſos overviocdighlgen niet alg elderg/ maer ſchiet h OP/ ENDE wordt noortkomen / daerom worden (v van de arme menfchen in Pare . — oock * e ms een fcb: —* genegen 1 A oft tp bat Klpre : —— be * — 5 / vat def m ín za tonghe een i en — — — 53* úftiah cubitus/ bat is. ſeventigh graetkens waren. — — oo zijn fp be ede boeten hoogh Wordt / alg blijckt upt Plinius in het EPE Rip Den in benee Bebben eg —— tn idd Bir ok DL, bi nde ende nt ; kracht: enve daerom plegen — q‚Plae — boom waſt veel in Griekenlandt op fommigte in tijde van Pefter oft 7 teghen vergift te heven aetfen/ maer meeft ín de ballepen Ban den _ het water Baer dele ws in ghefoden zijnsoft het poeder ban de Bergh Athos/als Boorfepot is/eñ oock in Arabien. Men Blavers. Ende Amanie Katiaie feorift/ dar ue bindt oock Wel in Candien / Italien eñ Dpaegnien, EE bladeren eude Bloemen cen Argent gen _q Tijdt. De bloemen ban den Arbutus komen verft SOLE hl de nt ortie fn De Bopmaendt ende matnbt oozt:de bruchten Tor toet ED r oock een ſoodami Epe en Dane zp emma de eenn vrucht cen hee erna Dean MRE: lon Myrtus olie beftrijcktjende’ ‚poeder Daer ban os ficopt. datmen —— oemen aen — — — je Drooge bladeren worden sack ahed en or Get leer re ge bezien op ceneu tújdt magh komen te eK e toren. 3 7 ‚& 2 Ì TE E Et: — Van Pruymen. EO und 5 —* sl __— _ Gheflachten. 5 ë dâ € Prꝛupmen zijn epgijentlijch maer eener hande/ hae Dia get Berfchil m De verwe / grootte ende ze ban Be Buchten is, Wan CouuutyGe vefenenbp- De Rene een Wifdefaorte Die wen Dieben oft lepe — ue Peupmert / 1 ‚26. boeck, erlijck aftus vermaent oac: ban een Egoprtche ende Die Fullen u De had eend 5: teid 5 8 eee) pe: t —XR 1260 g Ghedaente. Den Pyupmboom wordt tamelijcken Hoogh ef dick/ gelijck andere boomen/ ende Worpt veele tacken upt / die met bjupne — — febonffen bekleedt: zijn, De bladeren zjn Wat langhachti rondom Wat De vruchten / die men Prupmen noemt / zjn m — bupten met een ſachte effene gladde bliuckenve lehelle dat genoegh is: ende in’tmiddel ban bien lepdt e: aben herden ſteen / daer in de ten dickwüls ſeer verſcheyden / aengaende haer verwe/ ge⸗ t zijn upt den blauwen ‚wat ſwartachtigh Dan Gerwe; De welche dock tweeder⸗ Deen zijn / ſemmuge langer/[ommige ronder ban maeck⸗ n bedecht; iae de welche het nleefchvolght: gelijvigh eũ n dele vruthten zijn Ban den ande⸗ daente eñ grootte: want ſommige zij fommige zíjn heel geel oft waſchverwigh: andere zijn 5 cher rondt” neden énde gekerft, De bloemen zijn wit. tf Cruyde-Boeck Rembert Dodonæi. Pꝛurm· boomn weltken in De maendt van Ppaneplion / Dat ís in't bez ginfel van October / begint te bloepen: maer omtrent bert Winter Worden de Bruchten volkomen ende rijp / wan⸗ neer hp (jn bladeren oock behoudt; Want ſy altijdt op den boonvblijsen; Dan dusdanighe P2upm-boomen en zijn hedengdaeghs niet bekent. $ pPeertik-Caftanieu heeten mu ter tüdt in Ztalien CafPagne Canali ne, Caftägpe di cauallo; it pacht Castans canallo, Chaftagne de bi A cheval u't Ftanſch; Ren etter t‘tBoofheupefth : in Cutes : — ENE kjen zin fp ghemepnêt ; enoe heeten daer Ad eaftancfi oft Ar cec Ad s F Sling Îanefisfepbt Cruiusy-Ditfe te Wienen in dert tydt ban twaelf tac: <4 3 gen fet mans lenchben Hoog beeft fien oogde, met een ffrupct: 3 (oo Bick, als een menfchendpe/ beer tacktn. perre onbe wijdt upts Ne eN fprtpbende) endt feer gheern in dontkere oft fchadiwar hrighe ende Wer wachte plactfen groepehde/ edt De konde féet Wel birdragheinde. N GE Gn den Herfft/ale de bladeren gherefen zin / volghen acm’t upterfte bande tacken ene lycke knobbefathtige botten / met vette eude taepe voehtighepdt beſprexdt / daex De Bliegen —D—— aen blijben ficken : be welcke foo den heeten winter dose bljben : Dan heet beoegh in de Lente doen fp haer op/ ende verſprtyden haer in blaz deren / die meeft ſeven aen ven ſteelken hangen / eerſt teer / ende bleeck groen/ daer nae aderacht igh / gherimpelt ende langh / allenghskens dieeder wordende / rondom geſchaerðt / maer voor ſpits / acũ De hoz denſte ſode groen / aem D'onderfie witachtigh wat bitter ban fmacth : de dernens / Daer deſe biaderen op waſſen / ſtaen altüdts twee tegen Den anderen ober/aen beyde ſüden bau De tacken: welt⸗ ke tacken iongh súrtde green zjn; maet ouder geworven / hebber een afchgrautwe ſchorſſe; onder De welche noch een ander vol⸗ fappiabe groene ſchoſſe fchuplt/als aen den Blier: het hout ie alg Dat ban Acer latifolium. At cen lang tacksken/ twelck upt ben fchoot bau het ùpteefte, bladt ban Ben graoten tack Boortkomt/ fprupren feer Deele bloemen) op langhe fleclkens tuftende/ban bier niet feet groote Bladerhene gjemaecht j toit ban berwe : Vande Wekke de twee Govenfte / Wat grooter dan d'andere / in't midden Eenen tach, van de Res-Castanie met fijn bloemen: detb/ andere ín warmte ende koudte middelmatighlijtkK gheſtelt: fp Gebben nochtans daer eenighe windachtigt 2 hepot by: ende daerom ſietmen / datſe opt Bievoftind’alz ſchen gheleydt zijnder met ten ghekraeck oft gheen \ ſpriughen / tet zy Datmen haer ſchelle oft huptinijdt oft — Die beſſolen Winden, die Baer in zijn/tupmteer= — ‘be doorgaugh te ghtBer, Ene 5 - De Caftanien zijn de edelfte bart àlle de Eeckelen: ende onder afte De Witwe vruchten / ſeydt Galenus, bzenghen (p den lichaeme alleen cen redeljck voedtlel bp: maer ip lint⸗ sen feer tvaeghelijck nae beneden / endeen worden niet lichtehijek Berteert ; ende tvoedtlel dat fp gheven is grof ende Dicht: daer· en· boven [oo maechen fp oock Winden in't lijf: {pp mraeehen Den buyck oock hardt / in ſonderheydt touw ghegheten. E ! Maer de gheloden bft ghebiadert Caftatter en zijn foo quaedt oft foo moepelijck * om verteeren: ſy gaen ghe⸗ € NS — u machelicker nae bereden / ende maecken wirt Windachz Yo WS “tigheden oft opblafinghentwtlúf: fp floppen nochtang A gock/ende maëcken Ben buyck hardt/alg de rouwe. — Dan deroniwe gedrooghde Caftanien/ nae dat ſy ghe ⸗ Ae Ji ſtooten / ghepordert oft —— * “wel bꝛsodt ghebactien worden als fommighe berfcherens — ON — maer het is nodotſlakelijck / dat tſelve broot feer breut klaeni AR ende nioꝛlelbaer zy/ moepelÿck om berteeren / ende bí * — — traegh omt nae beneden te ſincken. Dan ſultken broode - her: TA ESL foude goedt moghen Weten ende behulpelück de ghene die — TAS EERS eenighen vupchi ef voodtmelí bes tio a pe ho Peer endete ghencfen: ‚ ju p eerde daften fs os-Caftanien iedeen.” 3 RT. — om fien. Bt den has _BIITYVOEËEGHSEL,”’.- ‘bel bande bioeme komen bree geele Dz plens voort / boo: af [ Dasopen ende Aubergne ſietmen heele bofs áls die bande g € ij fte) pl ee Deeg de he ie omtrent Beba met vaude ade vat ie —— mer een wlacker — meni hte waßfen ende de erſie Taſt anien un die hier te lande vaker rde en pla chent, Boor be feanfcbt oft Bpaenkje Oekr waden sh tm ed Kbm be boi a Ket ar jl al … El ä 3 „Wanneer De winteren wat houder sijn als ghemaonlgek; Dan bets _ ende ſihf is wit / mer ſoo goedt als Dat ban de gemepne Eaſtamen - be leeren al ect rus Dat: ant oee maer bitteracbtigb/in afie oude end € — oomen konnen heel vergaen / alg fp heel oudt ende Dicky Miarbeen frptapln benepen seh aleen | female dot bp, Het fefte Deel. ten / in vert febale bie ban bupten met beeie korte flercke doerentu Befer ie/ende in Dip fleden open gaer oft gaept/ als De daucht rijp fa/ gbelijch de chutbere ban den rack ban befen boom van Cl fius ghegheven betoont 4 * be Caftanie ban Peru, die ſullen tw bier nae unt Den ſewen Cluius i ende andere be c midtſga⸗ dets De Oaſtanea purgariua , ende noch andere Fndi v n als Caffanien. ’ ver hen W ner Caftanie, in’t Latijn Caftanea aquatilis, is bier wogen bp De andere water-crupden befch:even. Noch van de krachten, Rae be leeringe ban Diofcorides Bers —— Eaſtanien al et ſelde Dat de Secktien Boen, toe wel e foeter ende beter ban (maeckt zjn dan cenighe andere Cees Kelachtigbe biuchten. Galenug gheeft te kennen datfe tfamens trechende ende Droegende zijn als Cechels/ende warm ende droogh in den graed: andere houdenſe voor koudt ende dꝛoogh in Ben twerden: maer Haeren ſoeten ſmaeck betoont dat tp niet ſeer koudt en zijn. De Caftanien routw gheten maerken dempighepdt op de borft: al zijn fp ghebraden oft gheſoden / ſthaden ſy feer de lougher⸗ menfcheu; ende matchen pine in't Hooft; ende beteren flapen / ende Doen Den bupck (willen. Serapio (epot Dat de Saftanien beel gheten boodsljcke kranckheben beroorfacchen : andere ſegghen / dat be glene Die beer Caſtamen rouw eten Veele lupſen aen ben 1Öf ſullen krijghen / ten zp Datfe daer wat Labens Del-blegmen nae eten. Van fp fchaden min alſſe in heete aſſchens oft op gloepende kelen aden zjn / ende wiet op De Bianune/ ende Ban met Pepers Mout oft Dupeker gheten worden : iae son nut om De galle te bebtwinghen; oft met Bonigh om de Aijmeriahs rminderen. Andere achtenfe deel thau De maghe te doen be 1 alfmenfe met wat Boters eet. Om Dat (p winden maechen/ Daerom berwecken fjp tot onkupshepdr. Men maeckt Daer in Italien koeckskens ban : elders fiedtmen Daer pap bart met Melck. en ſtootſe oock met Olie, Peper / Hout ende fap ban Arauie-appelen/ eerſt ouder d aſſt hen ghebraden ende ghepeit e Sen moet ſe afllaen als De ſnoeller beghint te gapen : dan fp en bljben niet ober De vijftien dagen goedt / ten 3p Batte terftondt in den voock oft (chaduwe wel ghedrooght warden. Om te weten of fp goedt zön/lalmenfe in koudt water worpen : want fucken fp/ foo sönfe goedt; ſwemmenſe / ſoo zijnfe bedorven. au Caftanien meel met honigh vermengt een electuarium oft —— ghemaeckt / is goedt de ghene Die bloedt fpouwen/cnde pock Dic Water) Daer Caftanien midtſgaders Haer fchetlen in gheſoden zijn/is oock goet regen alle bloeden loopen ende bloedt ſpouwen Belt rme 9 goet gieren almen eenig beegift gBedranchen (fepbt Dioſcorides / fonderlinghe’tabene dat — — ende” mikt Gerften ift — met lende 3* — ban de Caſtanien gheſoden ende ghe⸗ dyroncken / Den loop des buucks / troodtmelizoen / ende alle zamen maeckt Daer oock eén looghe ban ——— poen Der magben/ daer den smondt bitter Ende Waterachtiaf De binnen [le oft belleken/baer de keeft mede kt id — Ji gouwen / (onver ingen als't mier (oo eres ⸗ t Er nva foo bot placken marche / bac en kan. Die nimmermeer upt . -Caffanien hebben de nature bat De Buecken ende ee j Peerden ende 5 fp $ún goedt de £ maer boo (pf en Dienen ao cia als De REN EIL RAPITER — Van Okernoren. DEE egen edje een afchverwighe oft wat fj / ende dickwils ghefpleten oft ghekloven bchorfle. Haertacken worden — bie: De wortel , Het acht-en-twvintighfte Boeck. 1277 Berre ende wijt uotghefpyepdt. De bladeren waffen vijf oft (es aen een nuddeiribbe tamen regen malkanderen ac bende ſyden vergadert, gijelnch de Effchen-uladeren; van Be Welche het wpterfte alleen ſtact: dan cich bofonder bladt is langher / breeder ende Dicker dan de Cffchen-bladeren/ kael ende effen/ ende fterch van veuck. Tu ſiede van bet bloeplel komen daer Langhe bleecigeele Éatteleng Boor, tet oft dip bp cen / neffeng ben oorfprongh Van De blader-fteelfieng afbangbende. Daer nae volgen DE Bꝛuchten oft groten, rwsec/ dipy oft vier bp een gevoegtt/ foet Ban veuch / tr Wijlen (p nach Geel tong ende teer 33u, elek ban bupten met een grapverwugije oft grocne luoeſter bedechit: ende dacr onder ig een harde houtachtige ſchelue / Daer Die krerne oft heeft ufft hen vellekeng in be foten lepbdt/ gjemepnlijck in vieren ghedeplt / in't nudden met een hardt velachtigh affchutfel gyefchepden. Het bine neuſte vleelch oft merg) van defe keetne 18 wit, facty ende goedt Van (maeck 5 te weten alffe noch verich ig maet ouder geworden zijnde wordt het lomtidts vet / olieache tigh / garft ende onliefljch van hnacck. s Platt: pote-boömën grocben geerne óp bergbach ge ende droogte openlochtige plaetfen maet en mogen iu Waterachtige ende bechte gronden niet Wel aerden : Baer: om woiden fp hier te lande ende in Duptíchlandt ín veele boten ín goedt ende vet landt, ende aen ve kantên ban de hee. ende geftengdt weghen ende paden gesla, a le. u e mi ers oft wat uae het bloep⸗ voort, Dan de pachten u oft goten worden ryp om Naam. Defen boom wordt gheheeten in't Griecklch cia Kapuas in't Latijn Nux ; fn onfetaël Poote-boom Be Pootelaer; in't Hooghduvtſch Nůſzbaum; in’ pn ch .N — int Spaen sa ER mt Engheilch Wal nut tres; in t Beemichj Lelastp wokech. _ De pucht is genoemt in’t Griechtchp Caryori Kefpuorende Kanon allie Kaipùoy Baines Dat is in t Latijn Notre: gia: hoe wel vat fp in't Latijn meeft ende gen ick al- deen Nux geheeten wordt ende fomtijdtg Nut luglans;a ofmen fepde louis glans ende luuans glans ‚ out De gr nuttigheydt die deſe vzucht he agentenle 0 DELER 3 1278. Perfica Nux : in Bꝛabandt heet fp Okernoten ende Wal- ſche noten; m Deoghnuptfchlandt Welfchnùfz ende Baum nuſz; in Branclirijcũ Noix; in Italien Noci; in Spaegnien Nuezes ende Nous in Enghelandt Walnutz in Beemerſandt Wlasky wozech. € Aerd; Kracht ende Werckinghe: De groche ende ver⸗ fche Poten (te Weten De binnenſte keernen / Lan haer fnoefteren / ſchellen ende vellen gheſuxvert ende ghepelt) zijn wel aenghenaenrende lieflijck om eten: Ban (p hebben eenige koelighepdt in haer/met veele vochtigheydtz te wez ten alg fp noch nict velkomen rijp gheworden zijn. S zijn quaedt ende moepelijck our verteeren / ende voeden feer luttel/ ende gaen tvaegbelijchen af. B Dedrooghe Hoten zijn Warm ende Berdronghende van aerd / maer meeft alg ſy vet / olieachtiah ende gãrſt gewor: den zijn: ende dan zijn fp de maghe leer tegen ende ſfchade⸗ Tick ; want beljalben dat ſy quaedt ende hardt om vertee⸗ ren 3ijn/ (oo bermeerderen Íp de menighte van de galach⸗ tighe bochtigheben : fp maechen oock hooftſweer; ende zijn quaedt De ghene die hoeften ende koyt van adem zin/ oft eenigh ghebreck opde bor ft heben. Ei Dele Drooge Poten met Drooge Vijghen ende Gupte in⸗ ghenomen/befchutten ende befjoeden Den menfrhe van alle quade drancken ende doodelijck Bergift. ‚ Mat veelachtigh van defe drooghe Okernoten ghegeten drijft De breede worpen upt de darmen. 5 De lelve dodge Poten met Aiuyn / Dout ende Honigh Bermenght / zijn goedt gheleydt op De beten Han de Verz woede honden /ende oock op De heten Ban de menfchen. ®rooghe eten gheknouwt ende ban buyten op ghe⸗ leydt / gijenefen den kancker/ dE voortsetende zeeren / ghe⸗ fwillen/ bloedtlweeren / ſteenpuyſten / ende Get unt vallen Ban den hapre; ende dat ſerr haeſt als Dioſcorides bez tupght. a De felbe ghebrelien werckt oock feer ſterckelijck de Ofte die uyt be droogde Noten gheperftis/ de welche (eer vun Han Deelen ende fijn_oft-Lubtijl ban ftoffe-ende ſub⸗ ſtantien is / verteerende / (chepdende ende Verwarmende van aerd. De heele Noten/ noch iongh ende kleyn / eer Dat haer middel ſcheile hardt gheworden is / afghepluckt / ende met Honigh oft Dupcher wegh geleydt ende geconfije/ zijn leer edt Ban ſinaeck ende Heflijck om eten ; ende geven cenen erevjeachtigen geur ende {maeckt van haer; ende Dour de tlamentreckende fracht Bande buptenfte groene ſchorſſe konnen ſy de maghe sock erfterchen ende kracht gheven: doch niet in menighte alg een ſpijſe / maer alleen matelijce ken — een medicijne ghenoten zijnde. De teren oft buptenfte groene ſchoz Okernoten verdroogen ſeer; ende zijn ſterckelyck tfamen= tretkende van natuven : daerom worden ſy gheſtampt; ende tlap Daer van wordt bp een medieijne fn De Apoteſten gheven / Dietot alle ſwillinghen ende cerft beghinnende eeringhen Van der keelen / amandelen erde van den mondt feer goedt ig / ſoo ons Galenus eer ft. gheleert ende ghewefen heeft. De blâderen Ban deſe Pote-booren/ ende oock de ion⸗ gie bottekens/ hebben oock eenighe tfamentrechende vacht/als den felven betupght: den nochtang de warme ende dzooghe Bracht is Daer wel de merckielijchfte ende de fievchfte in, Daerom borden Ip hedensdaeghs van fomz mighe — daer badinghen oft (tovinghenen= de Wa Den DOELEN ns BU VOEGHSELS DS Okernoten heeten in de Apoteken Nox oft Nux vlaalis; en de … foo beel te f lefen Joten / a en Hottn dan andere noemenfe Walfche Noten , am datſe in't Datfchlande 5 nd Sed Ban Ben naem Nux euBe Caryon wordt de forte de Lira end) me ba Dee len Set dat in Meert wat boor De bladeren voort⸗ Cartekens noemen/ heet Tuli oft Caruli in’t Las defen bóom zón t Van be ante maecken/ om te Berteeren endete Een merefoorte ban dele Mas enus alterum : aes is per ende terrer Jore ban de sb tecrer ende ſmaller Dan bie van boom, Ì : t er van de ſweeriũghe ban de keelesende is ſoo Cruydrt-Boeck Rembetti Dodonzi. pe ghemepne/rondom gheſchaerdt / ſwaer ende flecck ban reich ais d'andere. Ö 5 : ï Oker-Note van Canada, in't Latin Iuglans Canadenfis, alg Perrug hondius die befchrijft/ is een Note upt Dat Deel van Weſi Indien dat Mieuw Branckrütk oft Canada ghengemt wordt. Defe Note ís bijnae twee Dupmbzecdden Hoogh! m’t ams gaen Gijnat Dip duymbreedden bzeedt / onder bot / boven fpits: De welcke ín twee ghjelijcke Deelen ghefchepden kan worden / ende noch andere verdeplinghen vertoont : bart berwe is fp ſwart / met wat bleeck geels daer bp : ſpo en rf ef ghelunt / alfmenfe febudt : ende drhft op't water: Defe Jote in d aerde gheftehen beeft fijn botſei feet Gaeft voortagebroght/ te Weten in felhagh da⸗ ghen tors: ende is ban Dat felve iger twee. palmen hoogh ghe⸗ worden: te weten ceren tack uptghevende bp beurten met blas Beven ghebleughelt/ te wettn aen bepde ſyden ban gen midderz ribbeken oft ſteelken / dat roodt ban verwe is / hanghen Dier oft vijf Bladeren teghen den anderen over ffacnde / „acn’t upterfte een onz paer blaat hebbende. Eich bladt is aen bepde De (den! ín fonderz hepdt aen de onderfte rupgh / ende rouwachtigh/ ende niet foo giadt oft blinckende als Onfe ghemepne Oker- Poten bladeren. , Baer beneffens zón fp oock flapper ende min ſappigh / boor niet bot oft ſtomp / maer langher ende ſpits / ende daerom De Eſſchen bladeren beel ghelijcker. Am de kanten zón fp gheſthaerdt / oock dieg aen⸗ gaende de Effchen bladeren Dan De JPote-bladeren ghelijcher, Sy en hebben oock geenen biſonderen reuck / als de onfe : dan ban ſmaeck zyn fp eerft graſachtigh / daer nae tat fcherper / ende Be tonge een wepnigheken bitende. Fn'tlartfte ban Septem⸗ ber vallen fp af/ ende laeten een groote bot op't fop. Bet boorder ſal ons Den tíjdt leeren. — Noch van de krachten· Den Note · boom / ſeydt Galenüus / heeft foo wel in de bladers als inde ſpruptkens eenighe tfamentreckins ghe / maer noe merchelijeker in De fchelten ende ſnoelters / miotſga⸗ ders De bloepfelen/ende oock De Wortelen. OP Ge Poten felve noch verſch zynde / zjn warm in den eerſten ende droog in Den tweeden graed: ende hebben daer een onvo lmaetite tſamentreckinghe bp / midtſgaders ecuighe heel rouwe vochtige hepdt. Maer de onde oft drooge Maten zůn Warntende Hooger. Defe vruchten (ale Simeon Sethi fchrhft) werden haeft ver⸗ teert in De koude maghen; maer itn de heett ende galachtighe verz, anderen fp ín galachtighe bechtigheten : fp zíjn goede ghegheten de ghene Die nuchteren pleghen ader te gheben oft te fpouwmen / ale Plinius betupght : ende fp Bienen meeft de oude leden in den Winter / ten zy datfe enghborſtigh / vochtigh oft fwaer ban bloedt zn: want fp Daer hoeften/ende doen haeft braecken / ſonderlinghen voor andere fphfen ghegheten; eude ontftellen oft verhitten De keeley, ende be tonghe: in boeghen dat Rabbi Moſes verſekert / dat die. veel Joten cet/ heeſch Wordt /ende fijn ſpraecke verlieft, foo dat bn Die niet haeft weder krÿghen enfal. À ki Maer De veefche Joten ſchaden de maghe min dan de drooge / om datſe foeter zjn /ende niet foo ſcherp / oft niet foo Dun ban floffe „als de dzooghe: fp borden oock:wat meer Ban de drooghe / aiffe Wat in water gheleghen hebben / ende Dan ghepelf oft gheſupvert zijn / ſtoppen min; ende zjn bijnae foo goedt alsde berfche/te weten Alfmenfe Baer nae wat in Wijn wepekt eevmenfe-cct/ oft alfmen ijd * — mede cet. — Se beſte Joten zijn Die Dun Van ſchelp zijn / langhworpigh / wit / Hol ende groot / berfch/ maer tip ghepiuckt / dat is als ——— ſuoeſter beghint te fplijten / ende dan inde Donne ghedrooght Sommige pluckenſe groen / ende leggenſe in Bonigh/ende houdenfe foo wel een heel iaer door goedt. Ende defen homgh ie dan fons derlinghen goedt om in gorgelinge te ghebruycken tegen de quade goedt als Get Diacarydion ban Salenus. 5 : — De heel ionghe Noten worden oock ban haer ſchellen gheſup⸗ vert tot De keeſt toc / ende met Cancel ende Groffels na ghelen efen jnvr Supcker ghefaden ende bewaert / omde mage _Cegben wergift ende teghen de peft nam den Koni i⸗ thridates twee keeſten ban deſe ph 1 dep Dioden dudes tigh Kupte bladers / een koren Douts : ban Bit tfamen gheftoor ten met Wat Wijn nam bp alle morgen wat in. Andere nee ‘eltenotent se —— ernoten / een te ten kozen Souts: „tfamen gbemengbt/ gheftooten/ ende ander d'affchens — ende met Wijn befpiopt. Andere nemen cen pondt Dijghen/ eer half pohot oude Okernoten/ bier oncen groene Kupte bladers / „dep bierendeel loots fouts : ffooten dit tfamen met Wijn zende — af een Bafclaate groot feffens / ende drꝛincken Daer wat - _ Deel oude Joten / met De fchelpe in water ghelepdt / tot dat bet belleken/ daer de keeſt mede bekleedt te / licht afghetracken „wordt / daer nae in eenen pot met feer goeden ghebranden Dijn ed fp gbetnent noi dr bebe bn oe beelen Baert se fp ghewent zijn bie te hebben, Dan de ghebrandt zins de / Oe URE, ende op den bupck ghelepdr/ floppen de De felve Hten / oft haer keeften oft keeenen alleen / geftodten ghebzandt / geneſen de tarbonckeis ende fiſtels ban de oogen; vld De quet ſuren ban de zenuwen :- een — gheknaumwt / zyn goedt gelepdt op den beet Ban cenen Lullen gond. „Defelbe teel berouderde Hette Mote heernen kicun gheftcoten / gheneſen de quade ſchorfthedin ban ben hoofde, ends Loen bes 1 , Het fefte Deel. gaen De blanke ghellaghen enbe gheffooten placken / daer op ghe⸗ kepor. De felbe Drooge Soren met Rupte ane wat — gbes mengbt / sijn goedt ghjelepdt op De (weerende hoeften; koude apos ftumarien/ ende —— leben: maer met Kupte ende Olie gheftooten/ abe fwillen aen De keel oft fautnancies Daer op — ende we vteren van De oogen / met Wat Bonighe Lers ment Water ghediftilleert van de groene oft onrijpe Noten / bie om⸗ teent Dint Jans mile ghepluckt zun / is goedt teghtn De derde · dacahſche kortſe / alſmen Daer een roomerken bot bat indzinckt · Cſelbe is goedt —— be: verhittinghe ende ſweeringht ban De Borft/ende oock tegen De peft/cndemeer andere vourſepdt ghebrt ⸗ Ken. Bet is fandeelinghen gotdt-om tgheronnen aft ghekloutert bloct te doen fchepden/ als temarit binnen ’stichacms gequetſt is. —— beſighen dat ín Be quade zeeten wan DE ſchentkelen ende ehenen/ Bast verrot vleeſch is ende in De tractende oft dꝛaghendt —— van't booft. Olie van de Sheenoten die gleftampt zin gemacch oft atdi ⸗ ftilleert nart Grieck fh. Caryinam ghenormt / hee ft de ſtloe kracht Van het Balaninumsende doet bracctien/ende Doet de Winden fcheps Ben, vier / * oft fes oncen ſeffens ghedꝛoncken; ende gheneeſt DE &otgeke oft krimpinghe in den — eude De ghebreken ban de Mieren. Alſmen wat ghebluſſchet aft ghewaſſt hen Caltk menght pnoer defe Olie / ’tfal ren goedtfalfken zón deghen tobeſwuende fpanningte batt De zenuwen. Deſe Olie gheneeſt het quaedt zeer / Doet vergaen De quade ſchorftheydt bau den hoofde. Ende voor⸗ waer deſe —— is ſeer bol @lic: ende hot langher datſe wegh ge⸗ je betttr wordt: ende dan gheeft fp meeſt Olie, ifs al verfchimmelt Want ie’t dat ghp die ſſechtelyck / oft met een heet Fifer-foetelijck Bouwt / foo fal daer ecn @lie upt komen, fonderlinghen goedt om De blanw ghegaghen platken / tzy aen de oogen / tzy tiders in taenficht oft aen’t lichaem se Berdr ier. Het houten petielten dat tuffehert de heeft van de Hote light / unt De Zonne ghedꝛooght / ende dan kleyn gheftooren / met ceren Gals Hen roomer rooden Dijn ingenomen ſtilt De bupekpijn / coljcke ende krimpinghe Der Darmen: DE Deele Noten met de ſnoeſters Baorbrandt / ende op Den navel gebonden / Doen sock — dan ſommige branden de Noten in den heert / ende bluſſenſe dickwls in Bier oft Win ende drincken Dien Wijn tot De felbe te. :, Ge fmoefteren ban ed —— dat is de groene ſehellen / in wa⸗ ter den / sn oo gheleydt op De blauw gheſlaghen — — — boer weegbree fap ín —— gheihein dat ban De Moerbeſien ende War en / in alle dinghen daer De boorfepde Jagen goedt toe zjjn: ende Giet dat Diacarydion, De felve fn s oft De fchellen bers — ende gheſtooten / ende met Dijn vermenght / daen ’thapr weer groepen. / alſmen daer mede De kaele ſteden Van't hooft Krockt · Dan defe ſchelien wordert oock goede afchens ghebrandi Haer eenn loogbe Var ghemaeckt woꝛdi die bet hapꝛ — don —— ſacht maeckt. De bladers doen Braecken ; 5 enne. daerom tworbr, tſa ane Daer upé — ende van de iandtiieden ghebrupckt : met Edick ghe⸗ ‚„ffooten depijne Der ooren. De teere bladeren oft fprup:, “fen worden in ssp gbthoden; ende Dat water wake ben bupck desc moepte. : — — dat is be Hioepflen) in b u oben ghe⸗ og 5 ——— ben De —— | been bjaechen, bea ——— als oock pr 30 efen, bende ck En — — De gonime / die upt boom vlo * Bd tee ghebaeken batr De nieren) — Sis 7 se mien: van de woneln od n Edick ve geordend en —— de kort{e upt : mart 'tbel alde bitte ban Ge — dock — aitmen Die — —* Dat was ter d kt — iebmigt kn plee rf en — ⸗ ——— — — andere quade —S—— bie £ * —— ch. Dei De Daten, ele andere ‚n Al ——— is / diemen — —— * Der afie é ‚Amant die Het acht-en-tvvintighfte Boeck. 1279 Op D'aerde : ende Dat water fal be Pierkoormen upt D'aerde Dont Kruppen. Deſe groene fnoefteren ban ſells open ghegaen / ende ban Ben boom ghrvalten/ worden in water gljefoben : ende alfmen met Dit water cenigerande wit bout frijckt / tſal de ertoe han Joten-boom hout krigheu. De felbe fnoefteren/ noch groen nde (oft haer fap/ bewaert ende ghedrooght/ met ertigty nat ontdaen) aen De borſtils oft berteerten gheftreken / maecken se bape. Dit hout ban den ha aap boom ie feer bequaem om fraent weren Ken ban te matchen / midts Dat bet effen is ende ntt. Dan Get Vers ſtorven bout vanden Moten-boom Dient om te branden;ende moet Dick wits afgekapt worden. Dan Die ban hoofde weeck zijn ern moghen onder den More boom niet Geten oft fchupten: want fijn ſchaduwe is quaedt : ende bet kozen / dat Daer onder ſtart / en acrd niet toel. HET XIV. CAPITEL Van Hafelnoten. \ Gheflachten. DE: Halelaeren en zijn maer eenethande· maer de vꝛitt hten oft Dafelindten zijn t\weederlep/ ‘fonmmigbê toodt /fommiahe wit / nae de berfchepdenthepdt ver plaet⸗ ſen daer str Ma — elaer. INA, Sn: — De Halelaeren cn Ws groote bod: „iS 5 — qbetjek — ha⸗ veele rechte ſtruye⸗ — ———— zi ae be meefte bic jende eel meer dan tengmans lengde —— ef Beele (jd-tacken vptwozpen / ſonder eenige kn t_deben/taep/ bardendeburghlaem. Defhorffe is —* De Ee breedt / —— —— de Eſfen bigderen rondom de kanten ghehijck een ſaghe met Kleyne —— arden Van verwe / niaer aen de — * wat — oft — groen. gn — van bloemen hanghen daer lange gen gebrong Cattekeng aen De ſteelkens / boven den odꝛfprongh Van de —— —— — de Bruchten/ oft Petens Beel hleyner zijn dan de Okernoten / ende Dj be bp een — — in ppd ken achtighe oft grasver —— ghende⸗ maer niet heel Sarie bef eren zijn Booy open / ende in h ij epudekeng met veele [nt —— gefneden — de knopkens van de Roo 4 1:80 ten oft houtachtighefchelpen van de Noten / Die gladt zijn ende effen / eude de keerne oft keeſte inhoauden; de weiche rondt / Hol ende vaſt van vleeſch is Wit Han van Verwer niet onlteflijck ban ſmaetk 7 met ven teer Dun Velleken oft bliesken ghelijck andere keernen bekleedt, Te wortelig dick / ba ende ſterck / Diep ſinckende / haer ſelven verre ende wijt langhs ende onder daerde verbreydende. Veranderinghe. De keernen van de Haſelnoten zijn van binnen ghemeynlijck met cen Wie velleken bedeckt / te we⸗ ten alg ſy in’t wildt groeyen: dan als ſy inde hoven ende boomgaerden onderhouden ende gheoeffent worden / Dan zijn die Bellekens roodtachtigh/ende de keernen ſoeter enz De beter ban ſmaeck. „ g Plaefe. De Dalclaeren Waffen gemepnlijck ban ſelfs ín De boffchen/in bochtige donckere lonnmerachtige plaet⸗ fen. Dan men plantfe dock wel in de Hoven ende boome gaerden /alg voorfepdt ig, “€ Tijdt. De Cattekens oft bloemen banden Haſelaer fprupten ſeer vzoegh uyt / lelfg langh eer bat. ben Winter Bao by is:in sert aft April openen fp haer/ende vijfen af : ende korts daer nae komen be bladeren voort. De Poten worden cijpin Pogftmaendt. g Naem. Dit boemathtigh ghewag wordt gheheeten fn’t Grieckteh Carya Pontice ke Toyrar, dat ig Nux Pon. tica; maer in't Tatijn nieeſt Corylus ; int Nederduptſch Vafelaer; ut Hooghduytſch Haſeiſtrauch. Er De Bpuciten oft Poten ſelve Worden ghenoemt int Griech(chh Caryon Ponticon Kepvor Horruuòr ende Leproca- tyon Aszrorepuor dat ig op't Latijn Nux Pontica, Tenuis Nux, Parua Nux : fp hetten oock Nux-Prencftina, Nux Heracleotica, ende ghemepnlijck Nux Auellana : met welcz Ken naem ſy im be Apoteken bekent zijn : hier te lande noemtmente Bafelnoten ; ín Hooghduytſchlandt Haſel⸗ nüfs; in Vranckrijch Noiſettes ende Noifëlles; in Jralien Noccinole, Aucllane, Nocelle; ín. Spaegnien Auellana⸗; in Bee⸗ merlaundt Lretowp Wozeeh. : Dan dele Poten Be ghene Wieng heerne ín cen roodt fchelleken oft bliegken- ahewonden ztjrt-/_ Worden voor Tamme Halelnoten/ in't Latijn Aucllanz ſatiuæ oft Aucl- lanæ vrbanz , ende Goor de opzerhte Nuces Pontice, ghe⸗ houden / ende in't Pederduptfch Koode Hafelnoten ghe- heeten; in't Hooghduytſch Rhornůſz ende Rothnuůſz. De andere Poten/ die een Wit oft bleech Vliegken om haer heerne hebben / worden Loor Milde Hafelnoten ghehouden. ‘ 5 € Aerd,Kracht ende Werckinge. -Te Dafelnoten verſth ghepluckt / ende noch niet dza gh gheworden / hebben ee⸗ nighe overighe oft onnoodighe vochtigheydt in Haer; Door de welcke fp winden ende — oen ín Den lijbe maecz ken, De ſelve Halelnoten zijn oock leer quaet om te Verz teeren / ſoo Wel * als droogt: Want ſy zijn eerdach⸗ tigh ende koudt ban ftoffesende Wat vaſt ende ghelijfviag van vleeſth: daerom gaen ſy (oo [eer langhlaem ende traeghelijck nae beneden : daer en· boven zijn ſy de mage — leer moepelijckz Want ſy die ſwaer Ballen ende ver⸗ aden. De Goode oft Tamme Halelnoten zijn ſoeter Lan ſmaeck dan de bleecke oft witte /- Diemen Wilde Haſelno⸗ ten noemt. Ee 5 —— Dt de Palelnoten Wordt oock een melckachtigh fap gee trocken / ghelijtkuren neer Amandelen pleegh te doen: Welck fap ſeer tlamentreckende is / ende Den bupch fterche- Tcken È — vide LA —— gebe uaemelijch moghen ghegheben Worden de ghene Die met —— aft eenighen anderen bloet ft bupeke 0 ov ghequelt zijn. — — ì ; Ber bloeplel ban den Haſeler / dat ig Die langhe Catte⸗ Kens/ bie haer boor bloemen firechen/ ig ooch koudt ende vanuature/ ende inſghelycks oock tfamentrece en kan den bupch gacbt machen ende alle vloe⸗ BIJVOEGHSEL. BHa ſelaeren / ſoo gebeeten als Hagelaeren, om datſe baeghs- ghetwije groepen) ghelijck ighe mepnen/ beriep om meel / 1 econ met Vane Sana men, somde ende kenen bieten Di meden (ommige zaobe/ fam. maighe it jn. Kobel noemt ſe Corylus —— Ard eftris perfimilis Alno. Zp meeten ahefnoept worden / ende in een vorhte aerde ffaen : anders en Diaghen fp nier. We langbe wor⸗ Ben traeghelücktr rijp Dan De vonde, Hier ze lande waffenfe twel: Cruydr-Boeck Remberti-Dodonti. ban worden oack veel unt verre lanben ghebiolse.. Bulcke zoa de Drijf noten, foo gheheeten / om Darfe Dejven al Sjnfe goedt: Daer DE hierlandtſehe Sinck-noten ghenoemt Warden om Datfe in't water geworpen te. gronde gaen/ten 8 dat ſe dedorve n ende gaetet zn Men acht veel de Kellerſche ende de Kealſche Niet nocen , die roodtachtigh zón 5 ende de Lyonſche Hafelnoten , nig grooter zijn Dan d'andere. In Ktalien heetenſe Pontiche Noctimole; Necelle, Auellane, Noci barbate; ont Datfe ghebaerdt ſchunen te wefen; boe wel Dacter een ſoorte ig Die gheen baerdekens en heeft, fan Datmeun De Note bijnat bloot ſiet iigghen: fp heetenſe ootk Noe chie oft Ancriti, (oomen te JPapelg-fpreeckt, De Franfopfen noez meu Deft Noten Auelines, Couldres ende Noix de Couldre; ende be boomen (elf Noyfetier ende Couldrier. Dan aengaende de vaucht van Den Bafelaer : Den ſeer gheleesden Peeter De Bondt; ende ober etrelijcke iaeren boor hem Den achtbaeren Peeter cliing, erp mp bermaent/dat alle.De ghene Die Van De-bioem ban den afelaer giefchreben hebben / daer in ghemift Gebben : Get weich nochtans tebertwondezen is ghemerckt Dat het sen (oo e ende hier te lande foo abefochte vrucht is. Danhet febint dat meeft alle menfchen ſoo feer ap be van verre komendẽ dingben ende Bremdigheden letten / Dat fp op het ghene Dat bün naefte-ie gheen achten Haen. Want dat Catteken oft baprigh rungh boofdeken, pat ſomtidts langhworpigh is / ſomtudts ingbebouwt/ fomtgotg vondt / en ig De Bloem ban den Baftlaer niet : maer dat ie macr een lauter haprigh ende onnut aenwas: Want men fiet Dat alle des fe Cattekens meeft heel broegh afbatlen / ter Dat De bladeren voortkomen; ende Daer nat en ſietmen (elf gheen tickteeckenen ban haer meer: foo verte is't Daer ban / Bat Date genighe ſchepſe⸗ len ban bloemen af fonden komen: al ie’t Dat Dodoneus ende alle andere Crupdt· beſthruwers ghemeynt hebben dat defe Cattes Kens in Bafelnòten-verânderden : Daermen nochtans merekelijes ken fet batter beel meet Joten op deſe boomen groepen / dan men daer ban deſe Cattckens opt aen gefien heeft. Ban de rechte Bloem van aen Bafel-boom fptupt upt Het ſtoinpſte top van de bot ſelen Der hinderen / ende is vergadert ban veele baprs-ghtit Dratpkens/ tſamen ghehoopt / ſos kleyn ende ditht bp een ffaerss de / datmen daer Geel nauw op letten moet / alfimen Die kennen oft onderfchepden til : rude Bie zineertt bihpecrrſth roodrach⸗ tigh ban berwe/ daer nae doncketer peerfch / De bingbers ende bet papiec oock vooor oft peerfch vrrwende / alſmen ſe aenvacchty oft het papier daer mede Meijckt. Deſe bloemkens ſietmen ghe⸗ “nepnlck in’t midden ban Den twitter / ten zy Dar De Dorff Heet ſtrengh ie / te Weten it beghinfel van Januarius oft Dproes helle / ſomtydts War lnetet / Wanneermen de boo fende baptigpe Cattekeng daer dock pleegt aen te ſien: De. weltke fomchorg boortkomen aen dien kant daer gheen bloemen en zyn fomtideg “oock upt Den felben oorſprongh Der bloemen midtfgaders de hots tekerig te vooiſchijn komen; fcer (elden tuffthen twee bortekens, Turckfche Hatelnoten oft’ Hafelnotën van Conttancino 4 ban Clufiug Aucllana pumila Byzantina gheheeten / waffen in Turckhen: ende DE ſchalen oft —— in groepen/ zijn hardt / dick ende knorſelachti — s een Alleen / (omridte eel te gader / op ten dun ſteelken ſtaende 7 aen” haer upterſte gheſnippelt / onderwaerts oock Deel aenhanghfelen hebbende ‘van bupten zónfe met harde runcghe wolle bröccktt / vain Linnen effen / inhoudende een brucht als De ghemeprie Wilde Bafeinoz te/ oft wat korter / met een dier gheli ke harde fetgelie / ende eet dierghelijt ke keefte : De welche in D'aetde gheſteken wat liangh⸗ Wo; pigher bladeren voortbrenght dan be ghemepne / doch wet ſoo tungh ende gherimpelt als die ; ende ſomtidto ſes boeten boos ghe tacken kryght daer deſe heelfer in Cueckijen nauwe twee Voeteri hoogt worde. Ben ſtruytk felbe ig mer veel witter ende rouwer oft oneffener ſcherſſen ghedeckt : ber bloepfel is alg dát ban de neyne Bafelnoten : maer fommiahe van bie Cartes kens / vos den Winter afghetrocken / zun ſtyf ende vaft in een ghe⸗ donghen: fomttjdte zijn fp veel langher Aiſmenſe ſaept — eerft upt be ſchelle nemen : anders en ſuilen ſp bier te 8* adh) Rap Waffen. 32 / Indiaenche Hafelnoten zún elders befchreben. — mal): Noch van de krachten. De Baftindren zón middeimatigh⸗ lek in aar ende koude gheftelt als fp verſth zjn maer oude nde zn ſp warm tude Dioogh in’t laetſte ban ben eerſten „gratd. Ap zijn bafter ende ghelofvigher ban de Okernoten/ ens be niet fog olieachtigh/ maer Wat meer nae De boude trecken⸗ De : fp en Doen niet bjaecken ala die : ende al tt; omt Herdoutwen / nochtans zin fp De leber nut : ende woedtſei Dat fp bp brenghen / ie beter dan dat bande Okernaten: / einde me 5 * ‘minder Dan dar ban De Amandelen komt; ende dat van de Piffacien niet ſeer ongheijck —— maecken de gh menfchen ſeer haeft bet/ te weten de meer dan De droöghe: maer be befte sijn be, bie een. Dunne Wreuckfaerme van bu ten roodtachtighe e/ ende inſghelijcks een roodte velie ent Gebben : De langhworpighe zijn beter ende dan de vonde. ere De groote) —— 3 J ghewoipen te gron⸗ maer fommigbe uptlandtſche Drijven Daer op/ als e zhn ne fimaechelijck — —— Be Winter Vrt De ionghe k ô Wordén s anders van: a eter / Drijben te feer in De maghe op de ander ſphſt ie in't hooft / alfmender Beel eet : ſchaden De heele: maecken beefch / betkorten Den adem / Doen veel zatte — maer de roode ontÿp zjnde ghegeten veros ſaecken Get roodtine zoen· Het fefte Deel. zoen. Mochrans bet metck oft fap upt defe Doogbe Waf inoten gherrocken flopt niet alleen Den bupch ende geneeft bet nerd zoen ende alle andere bloeden: maer bet felve is oock goedr De gras beelachtighe menfchen / ende die met —— Der piſſe ghequtit zjn: ende al ſchaden fp De keele/te ans De ſelve mer SDecbe ghedroncken ghenefen den en boeft : ende De felbe — kleyne Koſgnen daer onder Bens sn goedt gheten ban De ghene die cen quade longher heben — Shebraden/ ende met wat pᷣtper en / maec⸗ —* F ede tude Apmerigheden ban ben beofde-op De borft inc tip De ghene dic — tüdt Haſelnoten in't beghinſel ban macu datb es grabeel glenefen worden:dacr toe * Bed a} ban ghe nanbeBafcinote ſchellen met cenigen Djanck ng! Ende deſe fehelpen tot affchens.ghebrandt/ met alie (feggben fonirigbe) both De grauwe bogen bah de kinde gd {wart worden. Defelbe ſtheipen niet gebrandt / macr andere Klepn gheſtooten / ende met Cardobenedictus water ghedzoncs Ken/ ghenefen het pleuris oft pine ende ûntfiekingbe ban De fz Bene eerftacngbekomen ie : ende doen flerchelijck fweeten. Eert Half loot Ban dien met rooden Wrangben Wijn iaghe nomen ſtopt Den buyckloop ende den witten bloedt ban de Bouwen. °C hins — ros velleken / dat aen de ſthelpe kleeft is Daer teghen dnge⸗ ck beter. De felpe ſchelie oft de heele Haſcindten gebrandt, ende Die alfchen met 2eeren-fmout bermengbt/ ghenefen de qiadé fchorfts trad des hoofdts / ende bee tptbatlen bes haprs / daer op ghe⸗ De fnoefteikens oft buptenfte hoirfelaepighe fchalen ban be afelnoten zijn dck goedt boor de quade ghefwollen heele; gelijck mA Sh De @kernoten ahebrupcht. pe lie van Wafelnoten beneemt De pirie bèr leden / Vaer aen ghe⸗ zel Beh Bafelaet felbe / foo iet als De inie } beeft kracht tegbert ais want is t Datmen eenen trog ban be beeft he geno ups hanght / daer en fal ghtenen Dcorpioen oft an ander fenn pl eeft in Köfmen/ maer (al baer ban blieden. Selfs de lanbelies Den ſegghen / dar De Slanghen / Aketiffen / ende alle andere quade „ giftighe bieren —— rven degen Datfe —— 7 oft en Van deſen Ba —— meten zijn. Men fepdt / Dat de keerne in deſe — Dijaben / Kupte ende gheten / tvergift ende de beren ban be —— ende — vhn uock De pefte wederſtaet —— tüdts te fe datter Deele boutwelijcs — —— t fallen we — in ber ie t bat den Bafelaer wel ges — haeſt breuckfacme — ban dit geboomte en Vert met beel gebeupekt: dan de Dunne fehatelinghen ban Bas fel-boom hout / te Koomen Tacchje ghenoemt / in verfchen dicken ft donckeren moft geworpen / maecken Hem Klaer ende Wan in Den tijdt ban dagh ende nacht, HET XXV. CÂPiTEL Van je off — — en. em —— gen — meutbijn-boomeri *— uytgheſp ——— gro Han deren/macr — fog tſamen — —— Botk — * ſeven oft meer bp een teghen mallanderen ober aen waſſende bergaert; van verwe upt den — —— ar dhg —— en oft R hang gie pien — dð ee oft Poot Ban de japie * — veel k andelen. De upterfte hupt ————— — ſchelpken Wit van — — —— — die begrijpt de eere De groen bn mn * vleeſch is / met eenighe dt goedt de ſoet — — ghlck; eten/ ende oock z $ ble Sen i Het acht-dn-tvvintighfte Boeck. Ret Boomker Gay de afifticen. NEeney tack met fi fticey ende fid” —— — . rsr 1282 del boonen wat ghelijck. Poſſidonius noemtfe Biftacion oft Viſtacion Bisdusor andere heetenfe &rrarior Phäftacion, Aut Latijn hebben fp ooch dietghelijcke naemen/ te Wez teu Piftäctum, Biftacium gft Phiftacton; in't Dpaenlch 4/- huergos ende Fiytrcos; hb Atattaendely Pijtacchi. Theophraſtus it jr vierde boeck Fchiut bit boomach⸗ tigh ghewas- onder den naem ban Terebichus Indica; dat is In diae iſchen Termenthijn· booni / beſc hzeven te heb⸗ ben; ſeggende bat in Judien eenen Eerbenthijn-boom is/ oft eenig hen diergefijcken boom / die Lan bladeren/tacken/ ende alle andere teethenen bew Terment hijn· boom ghe⸗ lijckt; maer aengaendede vruchten Daer Han verſchiſt; de welcke de Amandelen wat ghelijck zijn zende dat Hit ghe⸗ boomte in get landt {(chap- Battra geteeten Geel waft: ende daer-en-boven oock / dat de lele vzuthten noch ſoeter ende tp ſmaeck zijn dan de Amandelen, € Aerd, KrachtendeWetckinghe. De heernen van defe Fiſtiten worden ditkwyls gegeten gelijck de Pijnkeernent ende ſy zijkantddelmatigh Warm ende vochtigh ban naz ture. Dp en Worden niet heel ghemachelijck verbouwt oft verteert / doth Deel lichtelijcker dan be Poten, Anders foo zijn ſy goedt ban fap/ ende gheven pzijfelijck voedtſel/ dech nochtans een Wepnighsken bithachtigh. Oock ‘tooedfel/ vat ſy bp brengen /ig tamelijcken Beel: ende daer⸗ om konnen fp kracht ree med mins verſtercken alle De gene die Dooy lange ſieckten oft anders onfterck ende flag geworden zijn : ende ſy matchen wederom etende gelijf= vigh die door De ſelve oorſaecke mager zijn + daerom zijt fp leer uut Be uptdroeghende oft upt-teerende menlchen. De ſelve Fifticen openen He verſtoptheydt bande lon” r / ende berteeren oock ende rijpen alle rouwe ende tacpe upmen ende vochtigheden die op De bor ft blijven hangen/ ende doenſe vijfen ende ruymen: daerom zijn fp goedt tez gheu ben Hoeft ende korthepbt van adem / alleen oft met Dupeker inghenomen. Sy berfterchen de lever Die te weeck gheworden is / ende openen oft ontlupten de ſelve/ alffe berftopt is. Inſghelijcks foo zijn fp ootk beguaem de ghene Die eenighe Weeringhen oft andere ghebreken fn be nieven-hebben 7 oft eentgijen eel in de lendenen ghe Boelen: want fp ſuyveren de ſelve ban alle graveel ende brekende ſteen; nemende pijne wegbzende Berlachten de - zeerigheden. Daer-en-hoven Worden ſy Goor bequaem gehouden om het mannelijck faedt te Vermeerderen/ende den bij flaperig luft te verwerken, p BIJVOEGHSEL. D € lanbtlieben ban Afrücken ſegghen dat de Biftaaien voort⸗ ghekomen zijn eed — Amand tatk / op den Tentiftus ge intet : andete bet eenen boem op fijn felben is. Dom: Barsten Wel En fn Italien —* ch rnufzlin ; talien Fifidi. Den boom best Lobel Fiftikenbooms int Cughelfch Piftackes ene Fiftikes. Andere ſegghen datter het twee foorten ban Fitticen zjn; ten {Manneken / ende een Wijfhen ;_te weten met fonder hoornen: ende Die worden altijdt bp cen ban fade beeplant: tnde dan dra heter ende oderbloedigher vruchten / {onders linghe alffe in bette feet loebtighe aerde ſtaen. aer De Italiae⸗ ten ſegghen datter een Dilde foorte is ende cen-Camme : be „oft Piftacium. Germanicum, oft À Ì Warden de i jp : Naeghen Baer Drupfs-abetijfe roode bloemen: b — — bben fp nopt ghebioeyt — — de gone fe t upterſte bladt/dat. alleen wel is alst ber gracei. €ieke wucht ie fchier oeli ben zeten ee t met ten ——— vur / ende famtúbrs 1 atbtigp. Aeut ot * pd er — waſſen hauwen oft hoornen / als hier gefchite Noch vat de krachten. De Piftacien / alg haeren bitterachti⸗ gheun ende wat 1 fmaeck sin Jende- daerom nut ont maecken. Yſaack zuen / ende jude toemen fp Sta — PP ———— die Amer an Capitel befchre: Cruydr-Boeckk Rembegi Dodonæi. Dan om Be beſte te nemen / ſalmen Be grootſte kie ſen bie riet Hen als Termenthn / Doncker groen / ſoo verſeh als t mogelijck is ende Van onde boomen ghepluckt. — Befe vruchttn wederſtaen alle vergift met Wijn inghenomen tube gheneſen alle beten ende ſteken ban De ktuppende vergifti⸗ dieren. Wee VDenegien maechtmen eén foarte Van Mar ſepeynen upt deſe bruchten / Poftaceiate genoemt} die goedt ghehouden Worben om de oude oft — mans wat luſts oft krathts te gheven om met De brouwert om te-gaen. $ De Blie van Deft vrucht berfterckt de herſſenen / alfmen thooft Der mede fmeett : ende. ig goedt om tlic haeim te Beftrijeken /; arg lemandt Boor vrouwen fpel te feet ghekrentkt / Aap gheworden oft uptghemarghelt is. ; HET XXVL CAPITEL Va Pimpet-noten. ete oee eb j Hinper-noten zijn wilde ondheachte vruchten; P Pdf gropen op boomheng die ooch dichwijtg her feeghende neer als haghen waffen / ende upt eener wozte werfchepbden dunne tachghiens heeſters gewijs hoortbren> ghen/ gelijck andere wildeboomen; Pet hout wan dit ge Pimper · noten · SL REN —— AES AN A boomte is witachtiah, bijft 3 | tet Def — ende oock niet ſwaer oft fterck ban veuch. De bioemen ijn Wit/tros-ghewijg oft j-geWwijs aen Dunne ſteel⸗ biet oft vijf bp een han ; tnbe Daer nae vols ronde holle hupgheng als blaegkens / meeft in twee ben; in De welche gemepnlijck twee Poot= WT ten Cicer Krietinum oft Hantighe Cicer/ ineen vofache met groenachtig mergh hebbende; w bef meme ee lain bo | chen / onder de haghen / hegghen tude be detupnen int wilde : het wordt Druck —* — in Stalien/⸗ Pupt(chiande/ ijd L belders De bleemkeng komen ín den JOep boost : maer De Aoofkees wozden in De Oogftmaendt ende in ARE Eler lande Dele vruchten t e bin 5 ee. ben /. nac deu D, Ks ab Ae — — COUPEZ; Sommnuuhe wille daet maecken Piftacrumr”Germanicum , vat fs brit Fifteen Anbere heetente. Arbor vitis: Hed aard: ux veficaria —— ophet bii datde De dot: — —— ROn nee fen — eef u, n ——“ Bande Turcken — — Gutel- mus Onachelbenugerfekert / dat de Coulcoulgarr foni⸗ mighe tot Co ed lt e Herl acht wordt /At Fah ip — ged Anders en heeft ghewas aheenen ouden Rieckſchen tijken, — map belient — waere datmen t vobr het Staphylodendron van Plantae * nemen; voor tweltke dat van loamighe hedens aeghs genghelnen vsdt: vatt van het Scaph ———— 3 alde ie 16, tapitel ban (u 16, — Ober de Bergen Alpes en/ fepbt h / is cen geboomte, van houte den Witten Acer gheljck/ dat Staphy dron ghe⸗ noemt Wordt : bet been abt hauwen voort⸗ ende daer in keernen/ van ſmaeck de Amandelengtelrickt, Aerd, Krachtende Werckinghe: xDefe Pimper⸗ noten zin waterachtial h van aerd / ende vol ban overbloedighe rouwe vochtigheydt: ende daetro verwecken (p de mage dichtelijch tot braechen/ ende heetenle om / — handerenke feer/ ghemerckt dat ſy geenige tfamentrechinge met’ allen en «mr voeghen dat Íp om Die oorfaecfie Poor iiet tetbaer ghehouden Worden. ed de niedicijne sit sijn — oock werghens toe gbtbruve ch oft vetgcc SBIVOEG. HSEL. Italien wordt dit gewas woor het wilat geflacht van Piſta⸗ ‚ien Teide Staffiladendro: ft Pifkacchio falwatico ghehees tersin’t NORD been Pimpernufle ; in’£ ftatifops Ba- guenaudes à Parer noftres, fepdt Lobel ; Die’t in Latijn oock Sra- ‘pbylodendrum Plinij noemt. Wiet te lande heeren De Vruchten van bit ghewas oock Sint Anteunis Nootkens. De ffrupck is ín ſom⸗ plaetfen foo groot als die ban den Prupm-b z ende in ee ende De ſchor m yck is wart ackt / als een * ganghen del. Be —— — ne Ban De kriecken g — e — ER Ben: — klepne gern began Bn — — — | AItcuen groeyt / ende — Sizipha € a ende Pfeu- dofycomorus —— wordtjint 5 ant bari cen als „ Fico &Egirto falſo, ende Piftacchio ſaluatic ahewas var wp ders met natme bar A edarach be⸗ “Noch van de krachten. Om bat de ſthorſſe ban bit ——— eckt is als een Een vel / daersm ghelooven er erde Deu-boom bef om be Danger bes ten boft ſteken te Dan de vruc worden ſomthdts Pa stee oe 8 oe biurente Keerne 15 gee is gheenluus quaedt / weynigh Sieben Se HET XXVIL rn opengae ——— —— ———— pet bne weet ten geren — B bie tie : ———— es be ren ſaedt is cenighſurs de keer⸗ Het fefte.Deel, “Hetacht: enstyvintighfte Boeck k. 1283 sortehe rondt ende langh zijn / logt van van — ende ſom⸗ tijdts met eenighe Wrangighepdt bt / roſat ben Br hoe ende oi * ming * ——— en / die haer Hooy fa vec Plaetfe. De meme: beomien waſſen overvloedighlijtk in Afruchen ende in Egypten; ooch Sprien / Joodſche⸗ landt / Indien ende andere heete Tanden Van Orienten: dan de ghene die in > Jie van Dpria / dat isin het Zoddſche ende Philiftijnen-landt groepen / bꝛenghen de —— voort / nae het oordeel ende ghevoelen ban, : € Tiet: De Danelen worden in den Berfft rijp : ende endeinde Donne te vroogen baai mogen worden gefonden ende lar ee ter — heet ín onſe tael Dede voem * — ane — De vrucht felve heet hier te — Dattelen; in Vꝛauckrijck bate — Dattoli; in Dpae — Tamatas ind — ad — Daktyle; in de Dacty Ll beetle Palmula; in't Griecklſth Balanos Pheenicon — vom a vrʒ dat is Glans rame oft met een Woot Phoeni- — ette ediein’t Joodſc i ún tande groepen” h Kapvotel int Griecklch. ; son de hofe/ daer defe Dadelé in gewon= Ben oft gedeckt rek /ende daer Haer bloemen ín (rhup= ten /-Wordt in't — S Bardîn , ende lſomtdts Elate E’nei7n dan ſommighe noemen het ſchep⸗ fel — —— cevfte beg; ver bloemen ende vruch⸗ ten van —— t echte Elate , ende fonunigie Aerd, Kracl ende Werekinge De Dadelen/Wact die ae steden anigh fp wefen mogen’ zijn Es —— — — deteen nnie ende haoftfuseer: dꝛooge zijn be erafte/ fonvertinge als fp tfameutret van id aech zijn ; alg zijn de ghene die in Egppte ntaer als {p vocht / morw ende foet zijn: dolthelandt groepen” — eer niet. 1284 De Gzucht Gan deg Dadel· boow fap dat ſy gheven / ende het bloedt bat ban de lelve in't lijf groeyt / ís heel grof/ dick ende ſwaer / ende oock Wat taep, Daer · en· boven foo plegen dele Dadelen de leer leer haeſt ende lichtelick te verſtopoen ⸗ ín (onderhepdt alg dedeber van te Bozen ontſteken / Herhit oft oock met eenigh hardt gelwil verladen is: fp zijnde Milte oock chadelijck ende teghen. Dat noch meer is / de Dadelen die in landen grenen Die foo heet nieten ʒijn / ín voegen dat ſy niet vol⸗ amentlijck rijp en konnen worden /zijn Leer windachtigh van aerd/ ende vervullen het lichaem met vouwe bochtige. heden / ende veroorlaecken krimvingen in ben buytk/ ende “doen daer Beele Winden in vergaderen. \ De Dadelen die wat drꝛooghachtigh zijn/houdt Dioſto⸗ rider Boor goet ende nut om den loop des buycks ende het rootmelizoen te genefen/ende tbloedtſpouwen / braecken/ ende walgen ban De mage te ftelpen ; eñ de ſelve met @uec- appelen ende een Ceroen ban Oecnanthe oft van bloepfe ban Wilde Wijngaerden vermenght / gheneſen de —* Ken van de hlale/van buyten ghebr uyckt ende opgelepdt. De loetſte Dadelen verlachten ende ghenelen de rou⸗ Wighepdt Lan de ſtroote ende longheren. - Aſſchen Lan Dadel-fteenen ghebrandt heeft een tfamen- treckende ende oock een heelende oft klevende kracht: ende — met Nardus ghemenght / is leer goedt omde puyſten ende ghelwillen aen de ooghlchelen te genefen/ende om Het uptz Ballen des hayrs te beletten : met Wijn Aronde, ende _ pghelepdt neemt wegh het overvloedigh vlceſch/ in de onden ende zeeren groepende/ende brenght alle zeerigh⸗ beden tot bolkomen heelinghe ende Auptinghe, De tacken ende bladeren van den Dadel-boom zijn ooch merckelijcken koudt ende tfamentreckende ban naz tuere : maer De omwindtlelen van de bloemen / ende de eerfte Lcheplelen der bruchten hebben de leive krachten noch ftecchelijcker, Daerom ſaimen defc dingen wadelek ende ſeer nuttelijck ghebrupchen in al tghene Baer ceniz ghe tfamentrecktngtje ban noodeis. — — Om de vooꝛfeyde Bracht / van de tacken ende bladeren Ban den Dadelboom/ hebben de meeffters hier Boortijdts/, ale fp eenighe plaefteren maechten/ dienende om iet te ver⸗ koelen oft tlamen te trecken / de felipe, plaefterg in’t eden 1 Oruydt⸗· Boeck Rembetti Dodonxæi. geroert met rijslieris bii Dade boont⸗ Bit dat fp ged dracht hebben fouden ‘ont telsete doen / alſnes tien agf in Emplaftro Diachalciteos bp Galenus beſt hzeven.. rens t fit rt ati 2 sa! È wrB ilk O E GHS ‘Bip, JA alle lanben plegen De Dadel-boamen/alfmen batt harde ſtee⸗ nen in d aerde — in ſeer korten tdt boort te Komen ; nde nochtans nerghens Bari in De feet hette landen vollizmen ofPripe vruchten tedragten : baant hier te Taude dlaven DE boomkeie Die Daer Dan komen/fribenameer Dan stu ide laugh leben; in Sar Tien eude Tanguedock en Dragen fp, ntmmermeer ; ende ik zang dien oock nict/ al ie’t darter Veele groote ende Klepue Dadel-boaos men in ſonderhepot aar de kanten Bandeliercken groepen : for mighe ſeggen dbatfe in Dpacguien (omtjtits Mel gedzagen Hebben: Dar De Bitche bleven eel-onlieAijck van match ende otrenp. Men ſteeckt daer gemeynijck drn ſteenen te gader i daerde / cerſt in Wu gheweyckt / ende dan ſullen daer dap kleyne ſeheuten aen ett geoepende voortliomen / ais Lobel ſendt / ende andere met hem: ende den ſtam fal met ſchubben bekleedt zun / als bp groot ief ende boven op fijn tfop rietachtight fwartachtight bladers dragen; als díe bah den Gladiolug; waer ban dacfe oock — ghen worden. Int Idodſche lant sjnder meet dan veertigh footer bat deſe boonien / ſon men ſeyt / bie allegader ſelden voor het hondertſte iaer vꝛuchten dꝛagen; hoe wel datter ſommighe onnuthtbatr blij ben: maer Ban De ghene die vꝛuchten dzaghen / hebben tenighe roode vzut hten / andere witte / cude andere Grauwe: oock foo ig De tene Manueken / ende de ander Wifken ſomniige zijn hoogh / ſom⸗ mige leeaby/fommíge middelmatigh / behapen wach De Wilde ſoor⸗ te Bie int volgende Capitel befchreben is. Dan deſen oprechter Badel-hoent isvan Piofpet Alpimis beft befchieben: Den Baz del⸗ boom / ſepdt hy / is in alle gheweſten aen den Botten gheleghen wel bekent / ende muchtbaer: ende heeft eenen enckeltn ſtan th fetven bp de twintigh bavemen hoogh verheffende. Se biaderen zón als fweerdenneberwwacrte ghebogten. An be Lente rasp. Want eenen tacks boortbzenghende een langhworpiate hofe afs eer blaſe / die tot be Lente toe ghelloten is / gaet Dan open / ende ver⸗ toont kleyne bloemen / wit / welrietkende / van ghedaente de Jafi⸗ nen binae ghelijckende / dzupfs ghewis ban die hoſe afhangbenz De: ghemerckt Hat in den Weert die omwindſelen open gaen die aen De wiecken Daft waren,s ende daer upt fplupt Dan een kiou⸗ Wen Van ontallcke Dracpen + ende men fiet aen bie draepen oft bapten de bloemen hangen / die in kleyne groene Daepen / als Kleps ne Wyndrup verandetren / ende in Den ti rüÿp — Som⸗ might van defe vruchten zijn langhworpigh / groot / dick / bunat ale witteẽ Prupmen:fonimige zjn klepn/langb/be Spckelen geivcken⸗ Be: ſommighe zijn rondt eude diek: ſonuñighe zin groen / ſammighe wit / ſommighe geel/fommigke roodt: doeh alle zader nach onrijp wnde / hebben cenen wranghen ende ſtreushen ſmaeck; rÿp zunde / ſmaecken Heel ſoet: dan De ghent Die naeſt bp het rp worden zijn? fmaecken foo als Caftanien-/ Doch Wat ſoeter ende lieeffelhe ker. @ber ander jaeren braeghtdefen boom veel vruchten, Eude / dat wonder is de Wijfkens en ſullen wiet dꝛaghen / ten zu datmen haer tacken tuſſthen Die van't Manneken fteeckt. Andere ſtroven het poeder / Dat tuſſtchen Het omwindlel oft bofe van het Mannchen gebonden woꝛdt / op de tacken eude het hert bau het Wijfkene An⸗ dere ſtropen de bloemen van het Mauneken op het Wöfken. Cen 3p datmen Dat doet / De Wiff ſens en ſullen gheen bruchten dragen? Bft Die ſullen te vꝛoegh afvallen, oft niet cp worden. Nochtans in de Woeftijnen ban Arabien waſſen de beſte Dadelen/ ſonder dat de menfchen defe verſamelingh van Mauneken ende Wef ken kons nen berboorderen. Dan de Arabers feggen dat de winden de bloes men ban het Manneken / midtſgaders het fande ban de Hee op de Wijfkens boerende/ de felve Drachtigh maerken. Aecngaende be Wortelen / die zijn foo kort / dat het niet te ghelooven is / dat de felbe malkanderen genakende De vruthtbaerheydt maecken fouden kon⸗ nen / als eenighe ghelooven: iae Die wortelen zijn ſoo ſileyn / dat het Wonder is / Dat de boomen ſoo groot worden / ende Dat fe met haer tacken niet om verre en w / in ſonderheydt nu het onderfte Han de —3 — Dat der aerden naeft is / dunner is dan het boven⸗ ſte: twelck Den fehilder in de teghenwoordighe af berldinghe niee wel gade ghellaghen en heeft. Saerom zinder brele Die gheiooven Dat deſe Boomen niet gheboedt en worden van d'aerde boor De woꝛrtel opghetrocken / maer door de locht / die ſy ſuyghen oft ſchep⸗ pen: (Welcke mepninghe in meeſt alie hoomen ſtede ſoude moghen grijpen: midts Dat De boomen nimmermeer gheen holligheydt in — —— — ri venten oft ep ì not eer berhaaghen dan verleeghen:) want alfmen het tfop o Bobenfte) Dat fp het Bert noemen, af ſnjdt / ban Geeft ben boor ende fiet alſmen het onderfte af kapt. Silatj did tds Voorts foo ie dit den apzechten Palm-beom Daer Den Palmen Sondagh fjnen naem nae Heeft: in ffede ban den welcken hier te lande beele andere crupden oft boomkene op ben Palmen- Dons dagh gebnixckt worden; alg zju den Butksboom / SR upedoren/eft Genever · boom / die one pghent lijc boom Baeten. Maer om tot onfen Dadel-hoom te keeren / die heet ſomtdes “Phenix; ende nae fijn vruchten ſchhut Den naem Pherniceus color, ende Spadiceus color nae De Spathe oft vricht-hofen Ban den ſelven / ghekomen te zjn/ Die andere Puniceus color naes men, : tant defe bruchten Gebben een toffe oft rooatachtishe verwe / ſuleks alfmen in de Granaet-frhellen oock veeltjdts Liet, Meſue usemt Defen boom Daâylos Keirou, nae de ffaùt Az kairs in Egppten: want men bindt op Den wegh tuſſchen Ales pandien ende Alkairo heele boſſchen ban dit gheboomte: hoe Het fefte Deel. Wel datfe in andere landen/ fn fonderbepdt in Indien / wel foo overbloedighljck re binden zjn. In t Dpaenfch heet Hp Palmera; in't Frauſch Paimier, Dattier ; ende De diutht Dates ; in't Cn- gelſch Daetstree ; ín onfe tael Dadelen, Daden, Daeyen, maer oock twel Daâelen ende Darrelen : De bofe Det bruchten Wiert in oude tijden S pachalion caryotarum gheheeten / oft oock Spatha. Phceni- cobalanos en is anderg niet Dan onfe ghemepne Dadel; die acn Den boom ghelaten wordt tot datſe vp 19; al is't Dat fammigbe De Thamatinden oock foo noemen. De Egpptenaers noemen den boom felf Dachel, ende Den tach/daer De vruthten aen bangten/ Samarrich ; ber omwindfel bande Dacpen Dux ; De terft voorts komende oncijpe Dadel Talla ; alffe grooter gbetworden is / Nin; De Beel bolkomen/ ende Die bijnae typ ts / Ramich; de gantſch Tipt Bellan ; maet de vpe Drooghe / Tamar, Bie bjnae rot zjn Rotob ; be bladeren des booms Zaaf , als ofmen Sweerden in anfe tarl/ ende in t Griecks Spathe ſepde Phoenix is een vrucht ban eenen anderen boom / bet Arabiſchen Myrobalaen ghelijck / bp de Mprobalaenen beſchreven. Poma ende Adipfos wordt ban Diofcorides ghenoemt eenen Dranck upt deſe onrijpe oft noch wrange Egpptifche Dadelen gheperft / ſeer bequaem om den Doeft te verllaen / fuicks als wp upt de Appelen / Peeren ende Sorben pleghen te maecken. Pateti zijn: bette vrꝛuchten ben Dadelen:; De welcke het inghe⸗ want verkoelen / algmen ’t bleefch ban ’t ſelpe / mits alle —* bels achtig uptntmende / alleen / oft met Edick / oft-met wat Waz ters ſiedt / toc dat het moꝛw wordt / ende gheſtooten zyn / foo paps- ijs oplegbt. Caryot van Dioftorides ende Galenus 3 Baer Dodoneus oock ban bermaendt/ en zjn anders niet Dan de vruchten ban Den ghe⸗ meynen Dadel · boom / die hedensdaeghs oock bp fommighe Pal- ma Tamara heet :de welcke noch onrijp zynde / ban aerdt ende fimaech dzoogh zjn; ende mededeelachtigh ban, eenighe tſamen⸗ treckinghe; mact rijp zinde/ bet / foet ende bol faps. Chryfobalanus van Galenus, Die ſommighe oock boot ten foorte ban Dadelen houden/ en is epabentlick niet bekent : anders ban Krachten was fp een berteerende / fehepdende ende berfterckende berucht / De kracht van Spica Nardi hebbende / feer nut teghen be crimpinghe ende pijn in Den buyck / teghen den brandt in de maghe / ende teghen Den bick, he ís Den Lotusboom ban Dactylus Trap van heop pliaffus. ypria , Daer eoyvarus ban fpreeckt / in het ep⸗ ppers waffende / met beel grooter bladeren Dan d'ander landt € ſoorte ban Dadel-boomen/ ende mer he grooter berucht / foo groot als eenen GBranaet-appel-/ langhachtigh ban maeckſel / is nae — van ge Den ee ufa/ Daer wp Gier nae bzeeder ba Palmapinus is large nie foorte ban Dadel. boom : dan Die ig set de Indiſche boomen —— Palmalinum fchijnt oock cen foorte ban Dadel-boom te Wes ſen / maer is oock bp de —— — —— gerekent. Palma Goe ig een foozte v „Palma adi, oft adil, ig Den Dael. — Sint Thomas. „Palma coccifera is de Er < Palma Guineenfis ig alg een wbifche. Pate, alma ndica ig * oock Den naem ban De Indi ſehe Mote, even. — Candi Thome ie be voorvermelde Palma ady. Palma marina ——— pttm Ben Zee-Dadel-beom ig bp Erpe bore bp bogen Dermaent/ ende et geb ‘Cretica — — ———— pan Babet. Smeede Dab vanme [als — betupgbt / van — verſchillende; atie) oek Den. Badethoon: 1 \fepdt Baleuus rt nutte Dadel — van —— heeft in alie Bn — mp ved rn ende fap fin tacken q J— een lauwe Het acht-en-twintighfte Boeck. 1285 niet boog ongbefondt gehouden; te weren Die int De platte landen ban Arabien gebonden worden : Be weleke feet Bet zjn / voay ſacht / bofter bocht, ende Haer tn ban Die ban aubert landen ber: fchullende : Die daerom oock bande Kraberg in ntandekens ban Dadel-boom bladeren ghedouwt ende bewaert werden: enoe foo in groote klonten verfamett Vnde als De Byghen oft Tamas tinben/be nwoonders ban Arabien voor De befteende ghemepnfte fpbfe fiveeken. In Beft-Fudten zjn De Dadelen oock ſeer goedt / ende foo ondter / Barmen te Soa ect heel porie ban De befte om cert vortken koopen kan, Dan De tilepnt ende Tetghe Dadel · bosmen hielmen de Cane ptifche boor De beſte fepot den (elven Viofcorides. Maer de Daepen van Thebes int warer ghefoden / ende Dat gedronken, bluſſehen de hitie dan met oude Meede ingenomen / uieerdes ren ende vernituwen de krachten : 'tfelbe doen fp oock gieren We De felve wordt oock eenen Win gemiaecht / feer goedt ende nut tot beefchepden dinghen. Men ſepdt datter oock Groot bart Bhebacken wordt. De onrijpe Dadelen sir oock goedt Amt de miacndeblacten te floppen / ende De moeder toe te flupten/ Die in noot ié om haer beucht te berliefen Door haer loſſigheydt oft weeckigthepde; te Weren ghegeren zynde / oft het water /oaer fp iu gheloden zjn, der dꝛoncken: foo ghebrupckt / zn fp oock feer goedt tegben het bloe fpouwen / ende bequaem om allertep owerdloedighen Lioettoen te ſtoppen; ende oock —5 — bupckloop ſchuneringh der kine deren ende roodtmelizoen; het bloerbraecken / endeom de fpeenen te dꝛooghen J ende om alle ghemepne bleefch-wonden oft zeeren te gheneſen. Tot alle ’t felve — Egpptenaers den D ——— an onrhpe Dadelen ghemaeck De felbe Dadelen / aiſſe Wel vip zijt a “fer ſoet / doth met tenigbe faechte tſamentreckinghe daer bp / zjn goedt teghen De hee ſchigheydt der kerien / hoeft; engbborftighepdt ſydſiecũte oft pleuris / ende longerſucht. Wet afſiedſel ban De ſelbe rjpe Das Delen ghebzuycken fp ooch om De Binderpochskens te doen —— ſlaen / oft boortkomen: De dꝛooghe Dadelen in gorghelinghe ghebrunckt / ghene ſen de quaede ſwteringhen Die in den mondt komen: endet water / daer fp in ed ve zijn/ ghedroncken/ gheneeft alle bloeden deo bupeks. ve drooghe Daden gheneſen Get walgen ende braecken van de he er Vrouwen/in fonderhenbt ban bupten op De maghe ghelept / oft ingenomen : ende foo ſtercken fp De ieder ende milte : maer met menighte ghenoten / veroorſaecken fp bijtinghe inde magte/ toe openen De ſpeenen “ n ſeer / ſchaden De tanden ende verharden De lever / als gheſeydt Wi vefe Daden wordt ghemackt de ‘Contre var Daeyen, oft Diapheenicon , beguaem om ſſijm ende galle af te fagten / ban een half loot tot anderhalf loot e ingenomen. De bladeren ende tacken ban Den Dadel- boom beelen de verſche wonden / Aupten De fweeringpen ende zeevighenen / ende berkoelen De heere ſwilli De tonge fcheute / Die Den. felben Galenus Elare noemt / oft ’ geste 5 rd * —* gheſaden wordt / dznoght meer dan de vruch⸗ ten: ende eghen De vuple rottende zeerigheden / ende wordt ghedaen by ebt Bie De ce ſeer loſſe ende lappe idtmaten Weber ben ende tfamen trecken / ende tegen de milefucht ende F— beeckheydt ban de maghe· De onghe bladeren ende ſcheuten die te land Dan de ip oan. ani doom ‘oan € Guinea ber — t — — — — ſteenen tſamen ghe⸗ Worden iapalma — aft bele ban te Danen, die noch EA À tha ghenoemt / alg * peop ſepdt dinghen ghedaen: ende e beſte — De/ / Boren ghe⸗ — pe Ate — 7* ren. iel Gar en gaen rene pine — /weeckheydt van De maghe ende — — ſcart — is goedt ghedzo tegen be ghebzeken ban —— biafe ende inghewant: den bloedt ban De brouwen ende buyckloop: met Geeft ent id * — epdt. ed loop ; —— — es irl Beni F im dere overvh ola ; maet meeft teghen den leverbloet/ ge het bloeden (peenen ende e Des moeders / ende teghen bloet fpouwen EE ſelve poeder fp om den oek van De inetende zeeren te veletten teghen de gheſwillen pock bande bupabe ). ende Der tanden Bet afs amen⸗ ſiedſel daer ban is nat tegen al*t boort z Dan fp DOen Daet : ; k meeſt bant poeder felf bp. Bat {5 wonder goedt om — aane ama pe oertesrt ho ‚{ Dan veeden. ——— onderheevigh sijn e ſtert⸗ 3 it ba —— ten / oft ken ende te bewaren. , ghefoden ; oft alfmen” beer (ure fybfenae eer „voor allen — peder datmen in — oft Dadel hoſe in de en fp Weet foetssbn iet beemelifwer oft deborben : ende Hence bint J. te opn eN te bloepen / ghebiupckt⸗ ade „et maecken / benboeft obenelen de lever men tegen de Dt Ber Keelen / hoeſt peu: weeck marken. de perſche ende ende leept — — Bermengbt. — nde Bzooghe/ fepdt. der ig foet / —— — De vrouwen dioiuken / 1 ee geen scnde verwen {eer tor be ven nn eggen ember ia in ben Bap als or SDefre, Dru — —— zi, bekist * «Be: Egpptiſche / ende in „ende Boraflus ghenoemt / ermagh al ’t fe an hmnee be dam) ——— ſawen niet ghedaen: Mart de aſſchen ban De Dadel- — ghewaſſchen wordt in ſtede van Spodi De fweergaten van be but. - 1286 De landtliebth bat Egpptet foechen de Dadel-boomen Die misdragen bebben / ende ſihden de tfoppen af / nemende Daer bet wit mergh upt ; ende berkoopen Dat / om vouw ghegteten te worden : ende ſulcks is't gene Dat de ouders Palme medulla, Palme cerebrum in't Latijn / ende in't Griecks Encephalon Phœ? nicos noemden: ende Daer van komt Den naem bande ionghe ſxrupten ende Vruchten ban ben Wilden Dadel-boom / die DE Sitiliaenen Gephalioni Geeten/ als in het bolghende Capitel bijcken fal. 6 5 Be tacken ban defe Boomen zijn (eer ſterck / ende hoe fp meer geladen Worden, hoe fp haer felben meert verheffen / ende geens ms ter aerdenwaerts bupghen/ als ander hour pleegh : tae.fp ſchinen tegen der laſt te Dringhenende op te ftaen / eer breken: De dan buyghende: ban Defe tacken maecken de Egpptenaers huu mueren / ende oock fchorelen Die fp Cutfaz noemen. Wet De ffammen oft midoelftrpucken maecken De ſelve Egp⸗ ptenaers baleken om bupfen te timmeren / (epdt Proſper Apis nus; maer om Daer herders ban te maechen/ zijn die onnut / ats Belloniug te kennen geeft. Be ſchoꝛſſen ban ben ffam Dienen om Daer tautwen oft kabels ban te dzaepen boo: De fchepen. ì Dan de bladeren worden oock waeyers ghemaeckt / om de blieghen te beriaghen; ende oock manden oft kordben : fae de inz woonders Ban De Roode Zee naepen De planchen oft berders . ban hun fehupten Daer mede aen een / ende naghelenfe voorts met houte naghele ſoo baft/ ende beſtryckenſe daer nae met pech / ende maechenfe foo dicht / datfe Daer mede De Zee ober Baren. HET. KXANVIIL CAPEEEL. Van Leeghen Dadel-boom. Ghedaente. LA Chamarrhiphes wort oock Ban Theophraſtus oop eenen Wadel-boom ghehouden/ die nochtans keeg ende neer blijft : ende hp geeft eerft upt lijn wor tel cen uytſpruntſel oft beginfel ban bladeren / bloemen ende Buchten/ anderhalben boet hoogh / anderwaertg heel dick ende knobbelachtigh / nae boven Dunnet wor⸗ Bende / Ban binnnen wit / ende foet Ban ſmaeck. Dan alg dele bladeren grooter Worden / van ghjelijcken ſy die Ban Den Dadel-boom / maer zijn kleynet ende korter: Ehamerrhiphes oft Leeghey Badel-boon. de vruchten ſelbe heeten ſominighe Tune , fommi Cruydt-Boeck Remberti Dodonzi. ende ter lijden Han De ſelve ſpruyt eenen tros Ban bloeni⸗ kens / Die dzuyfs ghewiys bp een Dergadert ffaen. Dit voorſeyde upsfpruptfel oft knobbelachtigh beginfel is/ eer dat De bloemen te voorſt hjn Kômen / met bynae ontat- lijche bellachtighe omWwindfelen bewonden: maer de Wortelen zijn met veele ſaſelinghen ín d acrde Bat. g Plaete. Dit ghewas wordt in Candien veel ghe⸗ bonden / fepdt Theophraſtus / maer noch Beel meer in Dieilien. Men Bindt her oock ín Ftalten op ſommighe plaetſen omtrent den Zeekant / ende oock in Spaegnen op verſcheyden geweſten: Ban waer dat het tot Antwer- pen fomtijdtg over geſonden ende ghebroght ie gheeft. €. Naem. Theophraſtus noemt bit ghewas Chamer- rhiphes xauepieis int Griechg : in't Katin heet pet Palmites:dte ban Papelgnoementhedensdarghecephaglinng: Wp moghen’t den naent van Keeghen Dadel-boom oft Hlepnen Madel-boom aheven. Tohene dat in't midden ban Get iongh uptfpruptiet oft ſchepſel van de bladeren/ bloemen ende vruchten ahebonden wordt / ende goedt om eten is / heet int Latijn Palme cerebrum, dar ie Berffenen van Den Dadel-boom/nae ven Öriechfchen Encephalos tes Phcenicos E'ysigar@” ijs Doin GP. É € Aerd, Kracht erde Werckinghe. Galenus fepnt/ — Bat dele Cexhalioenen oft de Gerffenen ban den Heeghen Dabdel-boou: Ban verſchenden ende tegen een firijdende beelen ghemaeckt zijn; te weten ban een Waterachtigz heydt die niet kout maer lauwachtigh is / ende van een ander aerdachtighe ſtoffe / die houdt 1: daerom poudt bp be felipe Boog vecht Lan aerdt/ ende met eenighẽ tfamen= frechinghe verkoelende Ban krachten. Can ſy zijn. goede ban (marek; ende Worden van Beele in % laefte ban de maeltijdt alleen oft met ander (pijle voor een lackernije ghegheten: maer nochtans (p maecken Winden nt Aijf/ eitde Doen daer rouwe bochtigheden in gropen. Daer- om en fafmenfe niet alleen / maer bequaemelijcker met wat Doutgende wat Pepers eten/ om haer Die ſchade⸗ lijckhepdt wat fe benemen. : BEIVOEG HS EL: P Dicilien beet defen Leeghen Dadel-boom aiumaras Tiu mara , Oft Piumara, nat De bederachtighe oft Pliwmagieach⸗ I tigbe bladeren ;r dan De ionghe knobbelat htighe fchepfelen’ vast Be vruchten noemen fp Ceuághons „ Cefaglions-oft Saffalioni : ‘ende Dúme, In Spaegnien / Probencen ende Heel plaetfen ban Fralt kwel bekent / ſeydt Lobel / aen De Zeecuften. Boven alten acht⸗ menſe Beel in Hicilien / ont den Wille van't mergh oft ſchepſel ban Ze vruchten / dat (eer goedt ghehouden wordt om den luft ende macht ban billapen te Vermeerderen.” gauefthhe ghewwas is klepner / heeft ſmaller bladers / ende oock beel meer brueh⸗ ten / Ban’ Dat: ban den anderen Dadel-boom maer klepnec, Den felven Lobel noemt vit ghewas in’t Latijn Palma: minor Marthioh: 5 andere Palma filacftris-minor : Ban bet berfchilt van De Palma minor Aegyptia, van Biofcorides bermaent : bet Deez ſchilt oock ban Die Palma Glueftris alia, Daer De CT amar-inden aen waſſen. Lengaende den naem Encephalos oft Palma cete bram „dat is Herffenen- van den. Dadel-boom „den welcken het boorfepde fchepfel van De teghenwoordighe Gadelen ghegeben woꝛdt ter mijlen dat noch it fn bliefen oft bellen ghevonden lepdt / Den (elven wordt bau ſommighe osck medegtedeptt dat toit mergh dat in de ffeupek ban den Dadei boom Palme medulla, Dat ig Mergh van den Dadel⸗ ban nm (als in het voor⸗ bermaent alon Phœnicos t welckmen alſos eyghentlck Wet Berteken oft van den Keeghen Babet boom founemanden ———— Beat ban de Ferula war ghelyckt Ban de Dpatgniaerts Geeten’t oock Pai Of Bajmiee inenten 5 zede uz: « “Chaatarihipties peregriaa, ie onder De Indiſc he crupden /. met noch een foorte bepde niet cen bollen. __Noch van de krachten. Seſen Leeghen Dadelboom wordt in en etat ban Theet) ef k Ben fl emoe macht ban Wapen bennen. van Den fmacck / Di ſpruptſel beer / 83 veel Dan eet; ig Dit sjufe Dock , { nde m ſnÿden De koppen af; / ten. —— Di 1 ®adel-boom Enceph — — Het fefte Deel.» BET WNR APT PBD, ‚Van den Olijf-boom. é Eenh 6 fommige Tan wildt. Spaen sin i. De wnd mede zijn fois ſchoone hooge graote boomen, ende ſprey⸗ veele ard ende Bee Nen tee ter lijden —— Vene Bent Daer aen affen alle/ —— J — Ig, ——— zun witach⸗ — tros-qhewis Boothenende. —— — úu lauebworpigte ende ron- det / vat b groen; — {p cjp vochtighepdt — ende eenen harden Worden zijn / — an biunen met vette sp ek middel ban da ener ej — boo ‚De wilde ———— —— epner: ende lee⸗ — @Camme. zn — ende ſpitſch —— ende oock —— Het acht·en txintighſte Boeck. 2287 Renen NDiuſtaek met de, Soens > énde 52 ucâtey. y. dze her Ban de boonen nemen ; fe Wmeten. ala fe noe Haeg gn / ende ger {p walkomenijvgheworden zr acmen. 1. Den Ghemepnen oft Cauunen Bhif- baan woꝛdi int Briechs Elza E'naiz ende Elza hemeros E of OIS eten; i —— Glea ai. De tael —* ti ende derde úf-baam ; 5 int 9 3 tit ig Oliuier ; in? nt alam oi * — in't —* ‚ende Oliwers t mbades —— Griechs atijn Olea hiueſtris maer E'Aaia A’ hef, el eelde Olpe me ee fais it — * — ven De — ſy van — ——— ſullen / — alg in t Griechg-drypereis Apumereis —— orden, algen Dt t matelijcken warm ende vochtigh ba —— — ki feet — ———— E —— De onrijpe O1 koudt/ droo ende tfamen- J—— eere er n De weecke maghe/ ende verdzooghen De * od 94 stature: fn fonderhepdt die Gan de wilde maer de — — nne je omgendrnbetpscam daerom ie n diemen — n efen / daer eenige tlamen⸗ ——— — ——— 335 amme * en baud’andere/als (achter ín’t werck —— 18 vals Dioſthrides betupght — goerami vierte — — — gheden —— voorts ende opdrachtigheden / daer op ep — — op arteve mann De voete van de wonden ende duet {uren ſuyveren / ende —* zeerigheden reyn maetken : ſy doen bock alle dert ende vergaen: ſy En gel Eee on —— — vs ebben ene man — — ——— — wan ied leef; 7 Beb bet be ionghe kinderen/ ‘bekomt oft in Ware ———— ende Daer mede den i ej Rembert Dodonkt. pan (marck: Pan de Olie van onrijpe Olien / tnt Grieck omotribes duorpitts, ude, Omphacinon O godmvop ghebeeten/is koudt van aerdt / als haer tlamentreckinghe heroes) betoonen kaun, je Oude Olie / die upt ‘heel lo te Sliven ghedouwt langhen tijdt bewaert is eeft; is oock Door Den, o derdount warmer ans aerbt_ghesorden ; ende daerom heeft ſy Hoch meer, Kras chte om te Ben nde te doen fehepben. Dan de Olie/die upt ourijpe Olie —W ie/oubt gheworben zijnde) vehoudt noch tent —— te treckinghe in haer / ende is vatsige Han weten eerigneclg tlamentrétkende ende tensbeels berdzijz vende oft fehepdende van Krachten : Want Doo la heydt ban tijde heeft ſy eenige verdri vende oft —— de — gbekiveghen, ende de tlamentretluut heeft fp ban haeren eyghen a acrdt / datis van De ontjge — 2 — daer ſy uyt ghedouwt is / behouden. BIIVOG EL. 1 N de koude landen en willen He Olif nde niet Waffen? al doetmen Daer groote neerſtigheydt toe ih Griechen? landt / Aſien / Dpaegnien/ Dlavonijen / talien/ Pꝛo⸗ Vencen ende Tanguedock zynder heele oe De beplaut ” Die luſtigh om fen zijn / mits dat D nimmermeen heel en bte f hoe wel fp witachtigh 9 ende heel groen en zn / maer de Wilghe bladeren ghelitk eel ſmaller ende klepner. Sy waſſen heel traesgh/ al ist twee hondert iaer langh leben ; Dan omt Die war haeſter te Doen groepen / ſal⸗ men affchen ban de Kaltkovens aen De woztel boen: ende haer dan voorts teel {als in be boechen ban de —— aengbeteeckent ſiaet Sy verhrughen bass 7 — en De Wijngaerden ende Bijghe-boomen; m1 én ver⸗ gaen fp. Dan fleenen oft ſaedt en ed Zed lee Goar: maer men plante ende intfe lieff op haer felben dan op Wilde Olijf- boomen oft ander gheboomte : (elfs ib et witot cude Doors achtigh / alsmenfe niet gbenoeah en oefent: ſy quelen haeft alſmen De vruchten met frocken affmioe, ht ek {ommige Spaegniaerts piegpen te oden. Fn Portugal tuften fv ghe⸗ mepnelgek een iaet batt Djaghen: enoediet —5 tret hebbben fn ontaltgeken Heel vrüchten : ende’ bie Olie ig” — goedt. Aengaende — ban deſe —— De onders maetken baer tien nu-ter tot kentmender in Spaegnien ende in —— —— Beel. Sommighe zn miet quaem om eten / kleyn ende volſappigh / die vee even: ſom⸗ mighe zoet — elbaer goed goedt om etem als de Grieckſche: andere zijn, t : formuste zjn langh ende kleyn / met futs tel bieefch Moet ie oock cen Beel -taitte foorte in Dpaegnien/ ia € luis: is een brupn-roode foortes dt Lobel. Dan da en heele groote foorte Die geel blijft. Ge vrucht Heet in’t souprfeb Oelbeer; in't hungerſeh Olay- ha Den boom Olwenbaum oft Oelbaum in t Hooghduptfchs t Bunger fch Olay fa. De Slie / Die ind pe vruchten gheperſt bowdt / Deet Olie v ijuen in onfe tael / oft Boom-olie. In Granaden en worn 7 bzuchten voor peen uiet ghe⸗ plucht/ maer elders d en dat in Nobember ende Vetem⸗ ber met dzoogh teder. Be Apotekers van Montypelliers / ſeydt Lobel / ſtooten de g Water ober / end Kal ®@liben / ende gieten Daer oock heet —— lie —* die gruen is / ende nim⸗ en bie fp — e Veel ſwart zjn s Ban rd ret eùbe’tfap van dele bladeren ende lehenten did RT maer Debie wall, —— Kaper — — eneen MEE ee oude; — en —— ze ben — — te n/ falen be lan ooten/ Wi Bobemica, Oleaf — Beert gba — — ziee —— et groen nde ef Geur i che u kar. 5 bt Wordt; dan traent Daer Water oft fweet upt/ _ Otiuaftru: —— — nein dede bat goedt is om alle fpyoeten/ malen / ſchel⸗ ener Germanen Ci be eee alle bien bare oi gefkerden zo iT F — Olie van heel rjpe arm; ende die ig eerd 5 a gen Ape KE $ de Dierde Phillyrea. à eago , Oliuella, ig De Chamelaa. Oland emoe, Bier nae befcigeben. N * o Het fefte Deel. Noch van de krachten. De bladeren ban den Oihf boom wers ben ban veele Dee: Warm / om Dat fp eenen burteren ſmaeck bebben : dan in t wercken zón fp tfamentrechende, allcen oft met Gerftenmeel bermengbt: ende D — ban * ſelve / mit ſ⸗ gaders de pn pep wen Deed ed as dre ben/ wozdt gbebrupkt in flede ban Dpövtam gonnen dé —— Ken der doghen. T fap upt —— — e gordt tot de seren { berbitbepdr ende —— ban de doghen ende De loopende oft dĩꝛaghendt oozen : {be doet alie zeerven ende —* finkungben ophouden / ende be —— van Be kaken / ende oock ban De ſchamelhep De Blijven zjn beft alſſe metter De ‘gbepluckt zon / cen boo ten / fonder een te quetfen : ende ſp moeten ſwart oft immer l rp zjn/ Diemen eren wit. “worden bettfjdrs- Touw/ Doch met broot gheten: oft men lepdtſe in Pekel; oft in cen mens ngbe ban homigh / Edick Ende Deut : andere, doender pe —— —— id — oft Kauer bladeren oft oock * ee — — [de engen * em in te —* rijpe wa beft angle in — ende D echt Bewaert zijn: —F bel beletten g t haecken / ——— de hitte Der gal, len. HNochtans elle Olijben ( macr meeft De ghene die in. Pekel Betwatrt zjn ) maethen pijnt.jn’t hooft, ende beletten t dapen / ende zún De Io fehanelijck ſeifs nien houdtſe daor houdt ende ok Sie Ie > alis’t in’t beginfel ban be maeltjdt met Sarum ——— — ‚ben ijsch tes matchen. Be felve ghe⸗ ern sop meld t bloet : maetuen de ahmerigheden [te dun: maer De groene oft geele onrijpe Bijbe berfterckt De magie wat / ende maeckt luft om eten; hoe wel datſe harden, ſtoelgangh maeckt / ende is oock quaedt om berdouwen : dan in rijpe bette maecken walginghe / ende beroeren De maghe / maere —— ende hinderen ’t gheficht. Deſe Oldven ghe⸗ ghent ſen de voort setende zel | ende nemen De kans he van be Wonden tech. Beele in Pekel bewaert / in ſtut⸗ gbetwreben op De berbrandthepdt gheſtreken / beletten Daer beef pupften op te komen: erde ſiwberen De vuple zeerighe⸗ Pekel van be gbefouten Olyben io goedt pe tandt⸗ bleefch te ſtüben / ende maecken de lottrende tanden baft / alfmen Ben mondt Daer mede ſpoelt. T faebtoft ben ſteen van de Olijve gheſtooten endt opgdelep, gheueeſt de —— —— bes hoofts /ende De boosts: etende zeeren t ghene dat in re fleen fegupit/ en Eri bett beeb ſommighe Moeder twel om Daer alleriep @lien ban crupben oft bloemen af te Ken : ende ſy neemt feet liehtelicken nae ht De — ende ep: Benthepdt der erupden ende oft andere act fp mede in De Donne ghewonnen oft anderlins gheſe —— berept Bats (00 batfe bp warme dingen gbenaen zijnde berwarmen / ande ig koude Dinghen verkoelin kan, Doch fp Verwarmt int n ban haeren epghen aerdt/ allle upt rype Olyven gheperſt amel — matigh datſe goeöt is ban bupten om — * mert had verſoeten / ende Der — van De ren oft Borenen te kouwen: ende fp belet oock oft L ———— ot oardiele. ie — wabe ———— — ———— rifkes ELS je al 9 in Kgs maeckt, ee rende gef grade Bee pien: e piſſe: fp a t — — gefpannen oft verkrompenledenjende maeckt tlichaem ungſaem ende — tot alle —— Maer bit is bande ele ban heel @lben te 5* — de log ia 1 oudt is ‚Dau men ſepd d een | g oock goedt boort Eme ——— ende belet de ſinckinghen alſmen t bloet laet/ ſi te Dt: Deet oft —— Het acht-en-twintighfte Boeck. 12893 Diesbaerop balfen/ met tat Wolle baer warm aengepauden Men baudrfe woe; foo goedt tegen ben hooftfweer als Olie van Koofen. Op beter bet hapt grus te werden ende upt te vallen. — met (ck vermengt oft met bupligbepdt ban de badſto⸗ {_pleeght op ‚t Aeron ghelept te Worden : ende om alle Harde EN marwen/ ende De oude zeeren te genefen pletght⸗ men De Olie met de boorfepbe vupligbepdt te ghebrracken. Woerts foo sn meeft alte be ghebrupckelijche Olten van ons ——— thort verhaelt in De Befchrgbingbe der Indiſche Dro⸗ ghen / als wp van DE Olie ban den Jndiaeuſchen Vaonder-boom gandelen : boe wel dat Die Olien Den teghenwoordigen Olyf- oom, niet beel aen en. gaen ; Dan alleentgck hier in / dar de Krachten ban: beellerjep ceupoen in defe Olie van Olgven bes —— * 6 an de Amurca oft buplighepdt ban de u tgbeperfie Ol aet bet Epcium ende de en fouimighe beu den Tets oben : ende fp is foo tfamentreckende/ batte met Eaick / Win sft Beede gemenght / goedt is geftreken op De wonden cude Den tandtſweer Mordt oack ghedaen bp Be medi Deroo, 39 die De ganghen floppen / * daer op te sed Die duder 15 hoeſe beter is. Is oock goedt aertechen op ded ringhen · van ben eers Ende F amelgtke leden: maer is t datſe met ontipen ſueren Wijn herſoden wordt fod diek als — bart geefs balen 0 de ghegaette — Meil Eggen pinen in ghen chorfthepot Ban Boch bere sonde/ glheneeft heren, Daer mede foort. Ser irchen op eenctt pets oft baprigt oel, bart 't glefwit ban de was teefuchtigte vergaeu / op den Lupek t. Bet bout ban den Olijf-boom is hardt / ghekronckelt oft gea⸗ bert —* daer worden veele iedee dingen ban ghedraept: ende g goedt om te bꝛauden / foo twel groen als dzoogh. Daer —* een fap uyt / Elaomeli ghenoemt / oft Olijf-boom-Ho- uigh , tot beele Dingen nut/ als de Panna, Gp komt ſoo wel upt de fchor We ende block / alg upt De —— Olwen Ban den ghemepnen Bljf-boom : ende fs ban Kobel gherekent ghewee ſt boor een Mauna, die oprecht honighachtigh ie / niet alleen in berwe ende fmactk / maer oock in altgot goedt te blijven : Want wp hebben (fepbt hp ) eenigtje oncen daer van, bp Montpelliers / aende téere tachen / eude oock aenden block van den Olijf-boom ghebonden/ cnbe bergadert : maer Defen — en rege Dader nimmernieer aen ghebonden pe alg De Olijve bpkants rijp is / eenen dagh oft twee boor oft nac Sinte Catharpnen dagh: ende dan komen De kinders daer geloopen / om hunnen bupck Baer af botte eten / om Datter ſultken menigte atn De tac bergabert ís. iede de grootfte ſtruptken ban De felbe euúf- boomen / alffe afs ghehouwen zjn / bleepdt oock in't eerſte een berte vochtighepdt / dunner dan honigh; maer Bei —— wat langher daer op lig⸗ ghende / foo wordt die Doo, De t welcke De techte Sanna meer ghelijch is ( bra Ben er fet Lobel) dan Den booys fepben Olyf⸗Honigh / foo wel ban fmaech/ als anders. Diofcorideg bermaent oock ban een Elzomcli , oft Olijf· ho⸗ nigh in Palmpra ban Sprien ghevonden / upt ben — — eenen boom aldaer traenennde (oft dat eenen Olijf-boam is / oft niet / en ſeydt bp daer niet bp ) dicker dan Boutgt / foet ban maeck : feer beguasm om De galle ende vrouwe vor htigheden af 4 ee / met water bedienen: maer Die Baer ban ghedzont⸗ fap ende Maperigh : daerom moetmenfe uwe dicher : en hebben / worden —— —— iae altijdt wacker Jop Bat fp in VA, ij bouden/ op Dat fp in geert fla: Shen aen * ten Olie — vettigheydt der edine — oleæ, Sn oe fed iofkorides * —— de welcke che beft —— kben le Be —— adt nul gheneeſt de kaken ige —— oock de ſmerten der zenuwen Ben felven Diofcorides vermaent elders van eerien Tren @lie uyrden Wilden Olijf-boom van —— (in't Latijn Lacryma Olez —— ) te huge! ten boehtighepde upt Den boorfeps Ben boom: bioepende/ de welcke de amonie ghelöckt/ gaudt⸗ geel oft — ban verwe / van klepne Opupkens verſa⸗ melt / ende btende : matt ſepdt dat De ghene die Ammoniatum oft Gomme — ſwartachtigh / ende niet bptende / niet ieden en te me oe emepnt Slijf-beomen / foo wel Tamme als Wilde / fonts (die goet na — fchemeremis shet bere De traen / Die ï Te Bp De fc lickteeckenen * ns gheneeft De quãde ende wits [inde hoile tanden gefteken: af: mat —— * ende — r woꝛ RT ws been Kap — — el, — —3 (in Slavongen / Dole Ee Italien ————— ende foettt aft t immers min bitter Dan De Tamme: ende worden daerom van dé Vogels lieber ghegheten. Bier te lande weten fommighe be Blijven nae c maetken / leg⸗ ghende De groene oft oarüpe Prupmen in fout water Eynde van hetacht-en-twintighfte Boeck. Qgqqg 3 HET 1290 ET: SES TBS DEE Tja: Het neghen-en-twintighfte Boeck: Van de V Vilde Boomen. — | voe: vO ORER ED EEN ‚Hi sq E Wilde Boomen; daer wy inde Voorreden van't voorgaende Boeck van vermaeht MY hebben,fullén teghenwoordighlijck vanens befchreven worden;te weten die Boo. B men wiens Vruchten niet eetbaer ‘en zijn „ende daetom van de mienfcliën in hua ſpijſe niet ghebruyckt en worden. Defe moghen met reden Wildt ghenoemt wor À A den „ ghemerckt dar fy meeftendeelinde boffchen oft andere onghebouwde ende PND voelt ligghende plaetfen voortkomen ende al worden fy door langheende neer: Es. llighe oeffeninghe inde hoven oft andre plaetſen onderhouden, nochtâns en kan. noch en falmen nimmermeer konnen maecken dat hunne-vruchten- eerbaer worden soft voot men een goede fpijfe ftrecken ſullen. — rek GA Bels BoE ne: Van Eycken: Gheflachtèn. E Eechel-dyagende boomen/ bie int Griecks dryes heeten / zijn menigherhande : dan de ghene Die in % Latijn Quercus ghenoemt Worden / ende in onfe tael Epchen/ zijn tweederlep: den eenen is Tam / den andes ren Wildt zende Dele fullen Wp ín dit Capitel beſchri⸗ ven / ende van De andere foorten Han dryes, De welcke ey⸗ ghene naemen Gebben / fat Gier nae buionderljcken ghe⸗ handelt Worden ; te Weten han den Fler / den Eorch- boom / den Egilous ende meer anderer Daer Den Beucken- boom ende De Orpa sock bp gherekent woidt, 185 | € Ghiedaënte. r. ®e Tamme oft Ghemeyne Epche ig bichuiijlg leegher Dan de Wilde: Dan Haeren Dtrupck oft Dtam Wardt leer Dich / ende en Walt niet vecht op; noch en is oock met effen ende glat Han ſchorſſen / maer fliuv ende verdraeyt / in veele Eijdtachen ghedeplt.Bet hout van defe Epchie ig ſterck eude vaſt / doch nochtans weert ker ende onſtercker dan Buerken⸗hout: ende ig in alle dinghen beguaemer ende, ſachter out wercken dan het hout van de Wilde Epche: haer vrucht oft Eeckel is de groot ſte van allen / ende is loet Ban maeckt. —* 2. De Wilde Eyclie wordt Dichwijls heel hoogh / ende is ooch geel tjdtg met feex Beele dicke ende groote tachen werre ende Wijt —— fijn Struytſien zón ſom⸗ tübtg bifter grof, twee oft dp vadeinen in De ronde Dicks ende daer upt Cprupten de voorſeyde groote tacken / die wederom in kranken verdeyit Worben, De bladeren zyn glat ende, effen / Doch; wat hardachtigh⸗ breedt / langhworpiah/ rondom de kanten gheſchaerdt ende diep ghekerft / aen De bovenſte lijde groener ban aen Donderfter de vruthten oft Eetkelen sijn ooch langh⸗ wooꝛpigh/ maer koter dan Die bar De Camme/ elek in bylondere bupten vronie Holle fchaelhen s begrepen: eñ zijn wet, een velachtigh herdac htigh ſchelleñen bedeckt; …_ ende daer in ſchuylt de-heerne/ Die ban twee deelen ghe⸗ maeckt is/alg de Hoomfrhe Bbonkens / de Erwten/er de Amandelen pleghen te zijn. Dele Eycken⸗ a nor iongh ende Klepn zn / hebben een gladde effene ſchorſſe⸗ bequaein ou Het leder mede te tauwen : dan als fp oudt en groot ghewopden zijn / dan is die ſchorſſe oneffen? toud/Bick, hardt, geor ften/ ende op veele plactfen ghe⸗ kloven. Hef hout Lan delen boom ie ban binnen geel ac htigh / hardt ende Daft; ende hoe ouder den boom is hoe … harder dat hout is. Dan het buptenfte ban —— maer Wit; Bodt Eene ero oft vernie⸗ tuwet; in fonderhepdt-alg-dat in onbeguaeme tijden afz eljouwen oft gekapt ig geweeft. De Wortelen Gan dez en boom bzepden ende fpyepden haer felven verre ende _ Wit upt / ende lincken ooch feer Diep onder Vaerde : ende. paer baar blijft neten boom te bafte 5 Veranderinghe. De Milde, vANEroken-booii. 5 zeg â de Wilde Cp — OENE MANE bats ORN 8% — * maer; Rts er _ gd ar te eenen geenderhanden * gront; want fp waſſen ſeer wel ín Dorre ende —— aerde: Dan nochtans op goedt ende Let landt —— * er. Het fefte Deel. Dee ghey Excken boom. nd Beter. Baeren e voben aant is op hoebels ende ghebergh⸗ ten te groepen ; hoe Wel Datmenfe op de platte landen gok Wel vindt. En alle be rjtken Van Europa zijn ſy ghemepn/ in fonderhepdt de Wilde : Want de Tammie en zijn foo ghemepn niet CT zat ment — —— verlilen Dee beken ghemepn= —** —— Derfft: lommighe bez elen Winter door / doch niet oo langhe aen blij⸗ ven EE He, / en in landen. 7 (got tn — Thurium ehecten ple g haer loof mnmermeer en verlieft / ende bladeren ende ſcheuten niet. in het Pootiaer met de an⸗ bere boort en vetgpe) maer in?t midden Lan den Doe — e van de Hontsdaghen. in — gie ln — oft dopke d ende rijſen e nue; de welcke bite ener nd oock afval Men moet de Epcken af houw Eappen/om daer mede te bouwen / in — ban December oft anuariug / ende Dat inſt alfmenfein’t waſſen ban He — * lal — hout hermeluwen⸗ ſonderlin t af — ————— pdt is / in — De erger ae ate voed 8 ort⸗ / int Griecks Aak wije alleenljck Hemeris Hyepìs eten ; i tijn Placida, foo Gaza dat woordt alt: van men — — ſatiua, Quercus vr⸗ oek Quercus culta noemen / Hor is Tamme fomnugge Griechen hietente Mydion MJA0v; Bel on s/Dat is erachtighe Lec; che/ uee zee be en ban Den ſelben Theodarus —— 2. De ander foarte beet hièr te lande engentlijtk Epc- —— nd talten een foote ban —— — ur den — rijp / aen Ban de Maen: Want Her neghên-ên-twintighfte Boeck, 1291 rije Chefnes in Italien Querie; in Dyacanieuzeble oft Roue; UL Engbjelardt Dee tree; in Beemerland: Dub Den Buecht: kleen naem ig Drys agria Apvs dygia ; ben Watyn- ſchen naem ig Robur, maer gemepnlgch Quercus: van tat onderſchii van be Canume Epcke magijmenfe Zuer- cus filueftris, vat ig Witven Epcken-boom/ noenten. De wucijt ban Defe boomen ís hier te laute Seckel ghensent; me hooghduntteh Epchelt; mt Staltaenfeg Chiande oft G zine. Spaenſch Belres; mt Beenilch Zialod: int Latuu Glans; wt Grieco Balanos Bärevos. Daer zijn nochtans veele andere ſoorten van vzuchten Die sock Balani oft Valaniagn’t Grietus heeten : Dar die wore den met eenighen roenaent van deſe gijemepne — —— te Weten Dios balanos, Sardiana b Ss De De Caftanten / ende Pheemicobalanos , dat 39u de Dadelen / ende meer andere / De alie opd pggen plaetlen belchreben worden. ner „Det holth uus oft [cf E n/ Baer de Geckelei in Hangt hen/ wordt in de Apotelien Cupula glandis ghehrez ten / tn goedt Harn Calyx glandis, var 18 Detjale oft Schaelken vau de Eecliel/aft Gechel-fehaelsin’t Sriecks mphacis O'upaxs,, loo Paulus Aegineta Dat noemt int 42. tapitel Ban {ijn 3. boeck. Aerd 5 Kracht énde Werckinghe, De bladeren eude fchorfien vande Eptken/cude De ſchaelliens koppekeng oft dopkens van de Eechelen/ ende oock De Cechelen lelve / zijn leer tlamentrechende ban aerdt / met een ſtert⸗ kelijcken dzooghmaeciende kracht / lelfs tot inden der⸗ den graed/ mitſgaders eenige Beckoelingge. Wan Voor allen ie’ beft darmen ghebzuyckt Dat velteken oft Lites? ken dat tuſſchen de ſchorffe ende het hout van den Epc⸗ ken ftcupck 18 / ende oock Dat Bliesken / Dat de Cechel ſelve oft haer keerne bekleedt. _ Dele bladeren/ ſchoꝛſſen / ſchaelkens ende ſchellekens/ oft Bellekens Ban Épchen ende Eeckelen worden ſeer nut ende bequaem ghehouden om te genefen ende te Heten De onmatighe maendtlijcke vloeden Der vzꝛouven / tet bloet ſpouwen / bloet piſſen / ende alle bloetgangt/ ende ——2 teke oock Bat roodtmelizoen ende allerhanden buycks / ín Water oft vaoden wijn gheloden ende ghe⸗ dyonchen,/ oft tot poeder geftooten endefoo heb, wpekt/ oft in eenighe peffariten ende kliſterien ghemenght/ oft bp falven/olten/ plaefteren ende andere Digben ghedaen! Diemen tot de vorſeyde gebreken pleegt te berepden. De Eechelen gegeten en honnen niet wel oft lichtelijck verdouwt ende Perteert worden : ende en brenghen den menſche geen voedſel by / oft % Lelwe is Dick / touw ende koudt. Bande Derchens ende Wilde Dwijnen worden daer mede gijemeft / ende hd Daer door vaſt ende ſtjf oft hard ende geenfing weeck oft Wsterigij vleeſch. De —— dienen our Get leder mede te tauwen oft te / als den gjemepnen man genoegh is, — Bra de — sit — gede oft uexigo , Oft Enzina.de — in Rovere , ende in Sapoepen R in — doekt Chermillat Cai in’ — — J heeten Ö — — eerſte Iſen der tte helick agus an het en — menſchen Sritcks Fago komt / dat Andere ph Eyckel , on Datfe een an maeck (el gelijck rin als — Oon oft Ep út Griccks gr —— Du T: Él in foorte ghelien pe fot Le, EA à en — — — ber blijen aismenſe op ten zoals fire. intet. — Chulius beſchruft ve oe ben pet keek —— oft — ge Í hd in Spa gnien int tú ag cele. mt —5 — se li e leger nn che, Bfaderen meet doch niet ſod grotn/ maer engen lachte. wate — ie De tw de Wa: de; Ket vooitbenghende / in't Deegan — 1 292 Hungerſch Kemêni cher fa, oft Mufral. Aobel noemtſe Robur ſe⸗ éundá. Bellanius vermaent oock ban cen Sptke in Briecken landt waſſend wiers Eechelen niet groote en zijn Dan De klepje Boömkens. 7. BedérdéyRobor tertia, is ſomtydts niet meer dan tens mans lengde hoogt / De eerſte ſoorzte ban bladeren ende thfahepdt heel ohelijck : haer Galnateis fog graot alg eenen — Appel / ſter ovbervloedighlick bananen, ghepuckelt endet wat vootachtigt aen deen ſode. De bladeren hebben oock eenighe klepne ballekens. Befe foorte waſt beel in Eudr Caſtil⸗ tien: Fn Soſtenryck en draeght fp foo Veel Galmoten niet. De tacken worden in Dpaegnien boor tortſen ghebzandt. Lobel noemtfe Robur fecunda Clafij ; ende De Poten heet hp Groote ‘Galnoten. 4. De bierde ie een klepn boomken / met klepner/ harder / fmaller eude niet foo Diep gheſneden bladeren / ende als met fchetpe tandekens aen de kanten gheſchaert / aen D'onderfte fide arijs/maet niet wolachtigh. Daer waffen oock Veele Galno⸗ ten aen / oock puckelathtigh / matr bleecker ban verwe. Lobel heetſe Robúr angultifolia , Clufij tertia, oft Galla maior alterd. De Büfde ghelijckt de boorgaende/ maer Geeft korter ſtruycken / —— met rupgher ſchorſſen: de Galnoten zijn klepner / effen/ Brupnroodt-/ alg de-ghene die in De Apoteken berkocht worden. e foozte noemt Lobel Robur quarca anguftifolia , fiue minor €luijs ende de Noten Daer ban Kleyn Gallen, Galla minor : ende rd datſe inde Apotrken Ronde Gallen heeten / ende Datfe ft ten qd isho wallà. 6. De fefte foorte] Robur fexta,ig kleyn / niet boben eens mans lenghde hoogh / eer heefterachtigh dan boomachtigh / met taepe Dunne tacken / bladeren als Die ban de tweede foorte/ maer klepnet/ niet foo grenen feer geladen met Klepne Gäinoorkens) Die twee) Dip oft meer bp een Waffen. Defe aft in Boftenrijck. Aen alle De voorbeſchreven ſoorten en heeft Cis nimmeemeer geen Eeckelen ghefien / behalven alleen aen De tweede. 7. De fevenfie ſoorte Robur feptima , foude mogben e é 8 be oprechte Eyck gheftelt worden: ende is De ghtne die ban odoneus upt Clufiug bermacnt is / bp Lisbonen waſſeude / niet her ban eenen boet/cnde Daerom Quercus pam ghensemt. aer tacktn sijn Dun ende bupgfaem : De bladeren zjn als die ban de Vijfde foorte/ doch wat grooter ende fachter. Lobel noemtſe Leeghen Eycken-boom , Robur quinta Clufij (nae De eerſte ver⸗ Beplinghe): Quercus humihs fruticis fpecie fronde Ilicis molliore. » Andere berdeplen De Epcken tu dep foorten ; ende De felbe wes Derom in Manneken ende Wifken ; van welcke De Wüfkens ij ende roomer przuchten Dragen. De eerſte heeft een niet 4 bn e ſtruvck maer een groote menighte ban Dicke ende uyt⸗ gie ttpdetachen)/ Die fter langh sm / ende graote plaetfe bez daer heele bofichen bol ban zijn : fp ffaen berte bar een / Kr hets ben fienwch bleh ei Di be eet da boecit bei: e ſoorte ch dick / ende bp de de eten hoogh: daer op den bier oft bf tacken / niet wijt uptgbefprent: ende De — — deer oock he an : maer fp ffaen Di vp en. De Derde — dim Gan firupek / feet — oft igh hoogt; op haer tſop eenen Klepnen krans v⸗ tacken dꝛaghende: defe is bequaem tot timmeren : boos men ſtaen noth Dichter bp een Dan De Voorgaende. 7 t Eycke met breede bladeren , ín’t Latin Quercus latifolia , Be * beate bies meer andere foorten ban Eekeldzagtens De Zee Eycke ie bp be (oOiten ban Alga, Fucus ende Wierdt vermaent; ende in’t Latin Quercus marina gheheeten· Dan daer is obek noch een Quercus marina Mirice folio, Gier nae bp De fleenachtighe zeeghetwaffen gheſtelt met noc Lander Quercus marina Theophratti, oft de Zee ⸗· Eycke van Theophraſtus. uercula 533 & ke in’t nd 5 Chamedrys pe ⸗ cke ſeyde / zíjn hier vooren bp de crupden toen met — de ghelückenis vi fp met a ed “Be Cpcken Dy Salnoten / ende daer bet noch aenwag oft Dor ledig ig Die £ al: Somtddts DEAD Ge fe zacht en ema gan “De en leben te ha jaer : maer fp en niet fo bet ín ige ls de ieden, Olmen ede Bles E * ‘Noch van de krachten. k El * * 8, 5 ft EH ï sf | — zn ſonder puckeis oft tacken. De twee laetſte ſoorten hee⸗ Tisbonen carvalla Cruyde-Boeek Remberti Podonæi. De ſchoꝛſſen ban De Epcken / ghepoedert / zjn goedt teghen Dè Wormen bar de ninderen / ende teghen den loop-des bupcke, ende ben overvioed ſghen ſtoeig angh. De ſelve ghemalen / ſooſe ban de leertauwers ghebjupckt zijn / worden oock van bupten ghebrupekt om haer tſamentreckinghe. De Geckelen zijn ichier de bladeren ende ſchozſſen van krach⸗ ten ghelck / nochtans wat warmer / ende niet foo ſeer ftoppen⸗ pe oft tfamentreckende : want fp weverftaen alie fehin ende vergifthepot ende zón fonderlinghen goedt tot De beten ende ffec ken ban De quade ghedierten / in melek ghefoden ende ghedzoncs k De ) poeder an De felve ghedroncken ghenzeft t gradeel / ende oet piffen. ‚ \ Geckelen kleyn gheftooten / zn oock goedt ghelept op de bere febe heete ghefwillen : ende als fp.met ghefouten Derckens fmout — zón / foo gheneſen fp De boortsetende ſweeringhen ende zeerighe den Epcken hout gheſoden zijnde / dat water met Wijn ghedront⸗ * Pe ob: die oude loopende gaten hebben / endet Die bloet poutwen. : Water dat upt De groene Epchenrifen traent / alsmen dat brandt/worbt ghebrupekt tot de ghebreken Der oogen: maer het ie te krachtigh : andere atra t teghen de Wratten. Dan het water / dat op De Bolle ſtrupcken ban oude Epcken ban reghen ver⸗ gadert light / gheneeft De verzeerde fchorfthepdt. * erin ghefoden ende genut/ië oock goedt teghen ’ bergift. HET IL CAPITEL, Van Galnoten ende Eycken-appelkens: E &prke brenght noch heele andere Dinghen ben: D feng be Ceckelen voort als Theophraſtus id teechent heeft: de welcke niet alle/macr de meeft beken- de / ende De ghene die ergens fn ghebrupckelijck zijn / Ban ons beſthreven Fullen Worden ; te Weten de Gal- noten endede Ballekens ban de Epche oft Eythen ap⸗ pelkens ín dit tegenwoordigh Capitel/ ende de Maren- tatken ín het naebolghende. f ú Sroote Salnote. Gnenachten ®e Galnoten worden op alte Gechel- dragende boomen getbonden:maer de gene die op de Tam wi nne Dh wegg bitneven Epchen-boomen wel, Het fefte Deel. Worden alleen ín de Medicine ghebrupht ; ende dienen oock alleen om Het leder te bevepden ende tauwen. Dele Galla ig tweederlep/ foo Diofcorideg ende Gale uus die befcharven: de eene 18 Groot, de ander Klepn. g Ghedaente. 1. De Klepne Galnote ig hiepn / vaft ein oe gelvigh / geef/ ende gantſch / ende geenfing gaettet oft doorbooꝛt/ 09 rondt alg een bolleken soft baitefen. \ on eRfeyne afnote). j) 2. De Groote Galn ote ig, oock Wel vondt / macr is goter dan De boorgaende/ bleeck oft geelachtigh van Bernie, gegaet/-oft alg dooꝛbooꝛt / ende van binnen voo⸗ fer ende met foo haft. 5 * q_Veranderinge. Sommighe Galnoten / ſoo Wel de Kleyne als be Groote / zijn Van bupten effen ende glat; mmige zint rouw ende knobbelachtigh⸗ kley⸗ € d * dende eten beſet. € oenbe bar ne teng Miepie (4 be anner Galnoten ; de Dat De tene Klep ig / de ander Groot / piciacprigh ende [wart : al ig’ faeche dat ſom⸗ gh DE Berftachriah ende Bart / Plinius in nigra „ Dat Ì ( ——— antr 16. voeck fepdt/ dat de ſwarte lan⸗ aber groen. ijft ende groept / ende nict tleffens oft op 5— nare grot wordt — — nmaer at ſy ſomtijdts foo groot alscenen Appel. $ et 5 Dit Balleken” bat oft be Epche-bladeren Louder fteelens waft is / heeft met de Galnoten oock eenighe q nfchap van ghedaente; maer het is bleechigroen/ bang enne rachtigh: ende in't middel ban cle J—— her den wordt dit be fomz fibre foo —— — effene oft Kaele Oalnote/ ** ce. De Galnoten groep rghemepulück aen de ai | aeagheume De Lanthen „Daer Dele Dine ghen meeft ardepen ons et te meten Dit e Galnoten in Ftalien/ paegnien ende Deemerlandt bickwijls aen De Epchen- pmen gh Oa che De moe Epchen-appelkeng worden Gier te lande op Het neghen-en-twintigh fte Boeck. 1293 bꝛeeckt altijdt upt op eenen nacht foo groot ende gautſch als ſy bijven fat. € Nac. me Galnoten heeten in't Grieclis Cecis Kau, ini Latiju Galla; ende in onfe tael Galnoten / alg Boor - fepbt is in De. Awoteken ende in Aalien aach Gals ; 1m’t VHooghduptſch Barbe; in Drꝛauckruck Noix de Gal- les in Spaegnien Agals , Galba; ende-Bugelia 5 it Veenlch Dubowa kulka ende Balies, _t. De eerfte ſoorte Die De kleynſte is / Geet Ueyne Galnote, in't Latin Galla minot, mt Grieckg Ompha- eis O'upatarss, niet Datfe onrijp/ inaer altijdt bijfter fuer oft Wrang) ie/ als et Omphacium oft het fap ban de onz rijpe Wijn-bezien/ Dat is het Verzuns pleeght te weten. Dan Omphacis is Lan defe Gainote Lerleijepden 5 want datis het (chaelken oft fchotelken dat de Eeckel ine oudt: als In't boorgaende Capitel ghefepdt is. 2. Oe ander ſodrte die Groot 15/Wordt daerent Groc⸗ te Galuote/ ende int Latn Galla maior gheheeten. De Jandt-lieden in Grieckenlandt noemenfe Oenocccis Oivoriss bat is Wijn Galnste, Vini Galia; oft/ats fomz mighe die plaetſe Berftellen willen / Onocecis O'voumdss Bat ie &fels Salnote/ Afinina Galla. 3. Det ballelen oft appelken/dat op het Eptkenlaof gept / wordt in Brabandt Epchen-appel gcheeten ; ín ooghduytſthlandt Lichdpffel ; wt Griecks Spherion tes dryos Bpaspror ris dpvòes-tn t Latijn Pilula quercus ; van ſommighe Galla viridis, oft Mollis Galla; vat ie Groene oft Dachte Galnote. $ q Aerd, Kracht ende Werckinghe. De alnoten/ te Weten Be Kleyne / zijn Draogh toc in Den derden graed/ maer houdt in dert tweeden : Ban ſy zijn leer ſarp ende wrangh om in te nemen: Ende daerom konnen fp de weecke ende Warche oft ontloften leden oft Deelen des lichaems tn een trechen/ende vaſter maecken / eñ boen dat overvloedigh vleeſth verdwijnen / daer op gheſtropt / oft in Water oft Azijn ghewenckt / ende daer mede geſtreken. De ſelve Klepne Galnoten zijn oock nut om alte ſinckin⸗ gen eñ katarrhen van overvbloedige vochtigheden te ver⸗ dꝛoogen eñ te vuage te dzuven / in ſouderheydt alle Cuasl- lingen eñ puyſten ban het tandtvleeſch / amandelen/ kee⸗ le eũde alle inwendige oft uptwendige deelen des monts. De Groote Galnoten zin. oock dzooghmaeckende ende tfamentreckende ban aerdt / doch (ag veel min dan Be Klepue / alg (p min dor augigheydts in haeren ſmaeck hebhen 3 daerom zjn fp gocdt ghefoden / ghepoedert ⸗ ende paus·ghewijs oft plaefterg-gewsijs op De heete ghe⸗ ſwillen ende ontſtelinghe Ban’t fondament ende op Den uytvallenden eerſdarn gelept „Dan als daer geen groote tfamentrechinghe in ban noode en is / ſiedtmenſe in wa⸗ ter; maer in Wijn / ende liefſt ín w wi Wijn / als % ghebreck meerder tfamentrechin epfcht. Baer obebraunt ftoppen alte vloet ende bloetloop/ gan sd net Ban ſtoffe ende dunner van deelen / ende ock meer Dat i dan de onge⸗ bande Galnoten: dan om foo alst hehoort te lalmen díe op heete kolen leg⸗ anden / oft te bevepden/ ghen / tot datle gantfch ftaen en gloepen : ende daer nae moet enfe met Edick oft Wijn uptdoen oft — Vooꝛts * sn ve —— nut —* tege * * die r melizoen oft eenigen bloetgan 59 vloet hebben / met Wijn oft Water/ oft met Olien / Salven ende Plaefteren Lan bupten oft inghenomen ende op De ſpijſe gheſtroyt Bw’t koet gheleyt / Men Lal de Galnoten ghebruycken in alle de ghebreken die eenighe verdzooginghe / tlamen⸗ treckinghẽ ende ft pinghe behoeven. De Epchen appelkens zjn de Galnoten van frachten oock Wat ghelijck; naer zin Beel onſtercker ban die / ende ere foo-beguaem oft ſeker in haer werckinghen alg de — hawai ⏑ — NE boomen / daer de tegenwoordige Groote ende Ulepne DD ————— zyn bart ons úrt —— B — ooh Berhede een — —— —F en noemt Lobel exc muſcoſum. EE EN ú es vermaenen Dan een uptworpfel dat upt de < d Ledon (prupt/dat (eer fupbert ef amerisrecht. De Eh lien / den Moſch / ente beele andere aentwaffen;Diëme Keu vindt / gebben meeft alle een tſamentreckende kracht en boeftmen van haer ghedaente oft krachtens 1294 Noch van de krachten der Galnoten. De ouders taden onw de —— te pluchen eerſe heel dꝛoogh zůu; want noch groen zjn: ben fp eenen bitteren ſmaeck / ende haer kracht is meer — ende ſtoppende: nochtans prÿſtmen hedensdaeghs De heel drooghe / alffe ſwaer ende niet ghegatet en zijn : ſelfs de ghebrande achtmen meeft/ alg ghefept is. Deele Deltfcheetders pleghen’t poeder ban ghedrooghde oft ghebrande Galnoten altidt bp hun te dzꝛaghen / om Dat het ’t bloeden ban De Wonden ſtopt / Daer ín gheſtroyt; fegghende Dat fp De Wonden alsdan niet en - hoeven toe te naepen. Maer boor allen 3ón fp nat om den bupckz teop ín korten thdt te floppen. / alfmen de boorfepde Galnoten gheoroopdt ende gheftooten met gheftaelt water oft veahenwater ingeeft : foo ghebrupckt floppen fp oock den brouwelijcken maendtbloet; oft alfmenfein regenwater langh gefoden met wat Weghebzet fap ende wat Wolle vermenght / peffaris-ghewfe in De brouwelgekhepdt laet. De felbe Gainoten doen de moeder Die ghefonchen is in haet oude ffede keeren / als fp in’t water fitten Baer die in ghefoden zón. Een plaefter ban Galnoten/ wit ban een Ep ende Azijn / op den bupek ghelept / ffopt den bupck. Genen boeck ghenet fn’t reghenwater Daer de Galnoten in gheſoden zijn / op de mage ghelept / flelpt het bzaecken: in den neufe gheſte⸗ ken / boet het bloet op houden ban-bloeden, T felbe doet De hoors (om, plaefter acn’t Nlaep ban Den hoofde oft boorhooft ghehou⸗ ns middelſte dat in de Galnote is/ is goedt op eenen quaden atten tandt ghelept. Galnoten in Olie ghefoden oft in — oft Edick ghetwepckt/ maecken ’t hapt ſwert / allmen dat rn mede waffcht. Men ghebrupcktſe ooc ye inckt te maecken / alg een ‘teder bekent is: erde fp worden ban de ſchilders / ver⸗ ters irertauwaers / ende andere EC onftenaren ende ambachten beel licht. Groote Galnoten (fepdtmetr) gheben oock een voor⸗ teecken van ooz looghe / Dieren tdt/oft ſterfte want is t Dat. daer ten Diteghe in is die wegh vlieght alfmen De Galnote open doet / Bat ig een teecken batt toekomende oorloghe: vindtmer cen Worm ken in / dat bostkruppf/ bet ———— dierte oft benauden tijdt: iſſer cen hlepn Spinnekop in / Die hier ende daer kruppt / Dat boudtmen boor een teecken ban peſt· HÉT AEN CAPITEL. Van Marentacken. „Ghedaente. Î DD & Marentacken zijn cen kort ende Klepn oee) niet meer dan anderhalven Hoet hoogh Wordende/ maer feer hpeedt ende wijt uytg heſpreydt wafienbe, met beele v eyden tachen/Die q gheknoapt/ taep ende hou⸗ tigh zijn / in veele lijb-tachskens berdeplt/ die flim ende Sweers upt epdt Door —— malkanderen groenen, ende met teer bleeckgroene ſchorſſen bedeckt zijn. ° —— —— —VV——— —— dick ene moeide / masc Wia langee tan ent / maer Wat lan : omtrent — van de tachskeng Komen — —— vooꝛt:ende Daer nae Holghen de on Bier bp eert hanghende / kleyn / rondt ende tigh / met lijmachtighe ſeer taepe ende kle: bende — ghevult: einde in elck bezieken ís een fwert grepnken,’t Welck het laedt ís. Pit ghewas en geen Wortelen ; maer hanght alleen aen de ade ban — — arenta ken en waſſen niet uyt der aerden⸗ — — op boomen gelijck de Aaroufte oft Wꝛan⸗ ge op De cruyden ende ; ende Worden meeft op de &pc omen gevonden eñop —— ragende boomen/maer ſomtijdts oock Wel op de Aoverigoren/ -boomen/Winden/ Bercken / Wilghen / Miſpel boo⸗ en / QAuee · boomen ende andere boomen. In de aerde gez facpbt en fullen fp niet voortkomen / niaer (p houder op detacken ban de boomen: felfg fp en (ulfen lied ten ie Dae oock kit op waſſen/ als ſommige — ien gewas van — Af Meen ee soie Dur” ander abelen gegeten te te doot eenden deon ín’t_ 5 En Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. Warentacken. g Naem. Dit gewag Wordt hier te lande arentac- ken gheheeten in ———— tichlandt Jao italten Vidio ; in Dpaeguien Liga , ie í ik ortugaël Vijzo ; opt Latuateh ifcum „ende op” xos 1 Bref bid r ge Ben Lijm die upt de bezien ban ee gez i/Geet oock kp atijn ef Griechg Vifcum eũ —— — cken naem Ixia ben Witten Chameleon oo At wordt / ende dat alleen ljck nae Die vette —— ende taepe ljmachtigheydt Diemen omtrent DE wd pe lele omt: ts bindt. Delfs den Swerten — eeft dien ría oock/te weten onder de aftaert Hage, Ende ides bermaent bock van —— ún 6. — eñ infge ijchg oock Paulus Aegi⸗ neta in fijns. vaneen Jria/ die hp voer cert —— dla — rekent. Maer Wat bat nei sheik, — gen) welen / dat —— hi ged Ed om te berftaen. dank gi eek fg —53 — bef sin die ———— — hameleon daer mede beteeckent; tai loo fende het / dat de ghene die De de pappe — /die upt de bezien dele t glee J——— tjd gd ben Dwerten Chameleon feer geel erft board bat Paulus Kegineta, van t bg, — —— A 0d dee cap, van Bas, beard; geer dent D war — dan mr non eveedee ho * vaan EE poe Td es cn bond en beeft. Hier upt blijcht ban ‚ Het fefte Deel. ben Swarten Chameleon van de Arias die ander ‘ther: gift gherekent wordt / verfchilt. Want beneffeng ’t voor ſepde / ſoo en bebindtmen nergens bp temanden gheſchre⸗ ven oft vermaent / bat den Swarten Chameleon eeníz ghen Lijm boorbpenght / als dele FParentacken doen/ oft [oo taepe ende klevende berbtighendt in heeft/Datmert hem daerom Den naem Ixia oft Vilcum ; dat is Wim” foude moeten oft moghen mededeplen. Daerom / tot befiupt ban onfe reden / foo fatmen Hoor De bergiftighe Aria alleen houden cen pappe oft klevende ijmachtigie tacpe vochtigheydt /upt de Druchten oft bezien van dele Marentatken ghemaecht: De welche feer fcherp ende beet weſende / dẽ tonghe ontfteecht/ende Hen mondt doet lweeren: eñ daer nae Dooy haer taepe ende klevende pap⸗ achtigheydt het ingewant [oa vaſt bp cen trecht ende aen een heelt oft lijmt/ ende de Darmen foo toeflupt/ dat de gberdloedigheden des buycks geenen doorgangh oft upt- gangen konnende ghekrighen / den ljve (eer moepelijck ende laſtigh vallen : welcke hinderniſſe onder het quacdt Dat de Fria pleegh te doen/ oock, — Wordt. s Aerd, Kracht ende Werckinghe: De lijmigfepdt oft taepe vettigheydt upt Be bezien van defe Matentacken giedouwt/ is fomrijdtg nut/ Van Lupten ghebzupckt: want fp verwarnit met een (cherpe bijtac htighepdt/ ende Íp is ghemarcht van een overbloedige tochtige waterighe ende feet kleyne — ſtoffe / ſos Galenus betupght ghemerckt dat haer fcherpighepdt de bitterheydt te boz Hen gaet.Cnde Dogg Dele eyghentheydt kan {p De humeu⸗ ten oft vochtigheden upt de Diepten ded lichaems nae Haer trecken / niet alteen de dunne/ maer oock De Diche/ De [elise met ghewelt 5 ende verteerende. „Dit ſelve Viſtum oft Jxia / oock van bupten op geleydt / als Diolcorides ſeydt / doch met Berft ef foo Beel Wachs vermengt / maeckt morw en vijg oft doet ficken atle harz de gel Wwillen ende de ſweeringhen ende klieren vie achter d'ooze komen / ende oock de pupftheng oft weerhens Epinpetideg geheeten / die den menſche meeft des nachts plegen te guellen. Met Wieroocſt gemenght / is goedt op e verouderde ſweermgen ende groote quade ghetwillen. Met Kelch/ oft Gagates oft oock Lapis Alius gefoden/ gheneeſt de herdighepdt van de Milte/ daer op ahelept/ ende ntaecht ve Milte kleyn. Met Orpiment off Arfent cum vermenght / boet de ſweerende nagelen Han handen „gft boeten af ballen, ende gheneeſt de vt ende alte quade é Kweeringen aen de bingeren oft teenen komende/daer op Maer alfmen begeert Dat delen Lijm noch ſtert⸗ —5 — inde — — — ban almert er wat Kalck oft dar ban Wijn bp doen. sinen —* live gebruntkt ie bit Dilcum oft Arid menfche met groote fmerte ende iamm Hen: Want Haes Door Wordt de tonge ſeer gef eken: ven ment RRD fier- ende —— verg en vergaen hen noet be dh 9 Reel wordt hem Coo engh / batch noch dranck meer ontfangen en han : daer⸗ en boven for hem Get gan inghewant ende de darmen ſoo Bot Winden ende opblafinghen/ dat hem de ſelve dooz haer xommelinghen ende krimpingheũ bijfter ſeer ontftellen/ mits dat De darmen Han onder door de klevende taepig= Hepbt ban delen lijm foo vaſt toe ten 3ijn ende ver⸗ ſtont / dat daer noch wanden noch iet anders wpt gelaten en Kan Worden: eñ [oo en han den meuf nen adem niet erhalen; ende blijft Ban dickwijls al oft hp berftickt oft Berworgt wact: gelijck ong Picander in hef boeck Ale xi⸗ ; aca met fijn Grfeckfche dichten te kennén geeft. F dn paar hant Dan De MA dennie op deEpckenboomen gewaffen zijn, leer goedt ie vallende fieckten ende popelfijen/aenden hals gehangen: gon jee dat / tʒy ten neufe’tzp ergens elders Waer he —— re er Ag dd telpt ende Doet. op Gouden. oo Deel alg ick ghefien be / De gher ——— oecken / hebben oft leer blepne bate in ghebonden. .·. IINOEGHSEL Ae Ae ans sen den Dupfenfien Epcken-boom worden Inde A Beetenfe Vifcus queremus ; in’t hooghdinpt ſth Eychenmifte í ì roemen fe ‘Muftus quercinus , Dat (8 Epeken-boemen moſth; mast onale: want bau den vechten Mulcus quercinus, Het peghefi-en=twintighfte Boeck, 129$ gefepdt —— ijdel ban ſinnen: de krach⸗ hem tw 0e |: Bat is bande foorten ban Epcken; Moſch / hebben wp in de bes {ch:pbingte der oom-Moffcuen genoegh gebandelt. De Frans fepfen noemen de Marrurachen Guy oft Guys; Bt Dpaegniaerrs Linia, be Engetfche Millet to oft Milfel tree; De Gungerfche Fay gyongy ; bat fe Arboreus vnio , fepbt € lufiug/ Diefe in Buns gatden aen de Epchemer brerde bladeren oft Quercus lavfolia ghtbonden Beeft. Acn de Olf-boomen wafen de SRarentacken Met voobe besien / fepot den (elven € tufiue : op Den witten Vens ne-boom waſſende hebben witte bezien / ale De Epchen sMarens tacken : ende Die zjn ban Plinms Stelis ghebeeten. Den Orpeer Dus Daegbt oock een foorte bart Marentacken / die van de ans bete Wat verſchut Up beeft oock Marentacken op berfchepden andere boomen ghevonoen : dan die bp op. De Wilghe-boomen bp ben Danouw groepende borit/noemt bp Vileumi falgnum, Andere bedbenfe op WBafelderen/Roofetaeren cude Caſtanie · boomen ghe⸗ fien ; eude oock aen Den Keegben Ceder boom / ſulcks als io de ghene Die Wp upt Cluling elders Derbaelt hebben / met naeme van Vifcum in Oxycedro, Daer zijn i Indiaenſche crupden die de Marentaclin war ahelcken; als bljckt upt de beſchidvinghe ban Indiaeuſche Marentacken/ it Latijn Viſcum Indicum, bp De Ù t oft Indiaenſche Droabern. à ‚Lobel ghelooft / dar de Mattutacken ban haer epghen voch⸗ tigbepùt ende niet ban eenig ſaedt doortkomensat is't dat de ous ders batt een ander ghevoelen fchönen geweeft te zijn. Men teght De gheſtoten bezien ban De Matentatlien te waffchen/ ende vaer rae in Water te lieden / fepdt Diofcorides : Daer zijnder ootk die be felpe knauwende berepden ende winner. \ Nach van de krachten. Belsladeren ende druthten bar Maren⸗ tack Vang ter Duumaeckende/ fchepbdetide/ Bermorwende ende upttretkende kracht /cnde zijn warm ende droogt inden derden gtaed; ende vedeijchen fin ban ftoffe:dan sijn traegh in't weechken/ gelijck be Thapſta doch ouftercher. Maer 6m bat fp de Aömerigte etude fwarte Dicke vochtigheden wel fupberen konnen / daerom zijnfe goedt er De gheue Die eenigtye Draepinge in't hooft heb ben / gft De ballende ſieckte / met eenigen dranck ingtevomen ; oft met pillekens;ende dar fonder tenigen noot oft ſorghe al i6”t dat Dios ſtorides verbiet datmenſe binnen ‘slichaems wet en ghebꝛuncke. ‚Pan 59 wi te balen fp úpt de Diepfte nalligteben het etter / dodz DE myfelen ende Dicke krorten: ende fp zijn goet om int De — te ſtropen: ende daer wordt een fonderlingbe false van ghemaeclit / Die Deriboniug Largus befchritt. ‚ SMarentachen Die Herfch zon / zijnde befte, als Dioſeorides fepot/ Die Binnen Loochderwigh ende ban bupten geel zn / ende =d vouwighepdt oft femetachtigbepdt en heben /ende op Epe⸗ en-boomen — Want de andere zijn bnnut: Marenta —— groenen / gheſtooten / ende met Boen: ber mout vermenght / in eer giag tegen De Donne —— abez ben een bochtighepde ban haer / feer goedt teghen De berkrompen zenuwen / warm Daer op gheftreken. . ' „Bont ban Matentacken / fou ſcharſſe noch hebbende / aenden arm ghebonden/ belet De-fwangere brouwen Ban kinde te mifz ballen. Anders maecken ringhen van dit bout / die fp tot dien fels Ben epttde / ende oock teghen De vallende ſieckte aen hunt vingers draghen. Oock maecktmen daer hechten van meffen vansom bat be kracht van't felbe bout door De Der handen werckender De vallende ſieckte gheneeſt / olt belet ged, Andere gheven cer dragme bant gljepoedert hout van Marentacken de ionghe:ki pen te drincken —5 Won / om de ſelve deed —6 Den ſchehft dock / dat de epo tefters ben dij ck in den met De on: mede te — — De gevoed: À baigen borden met ben Doge jm ie bee bart gemacht wordt, ze si Á ens Defe Ber Di fe i komt met t fchzijden ban Diolcorideg niet qualicken over een : Want den Feckel-Draghenden ter helt Kid fijn eerſte boeck onder Ban Cpcken oft Gechel- boomen ; ende den anderen Ber belchzift hp int. baets met naeme Coccos bâphica dat is stef ale ie dele Daer Wp hier nu af (u : € Ghedaentes Den Bler die bezien vor fomtijdts eenen vechten hoogen Dtrupt 1296 Gn post Ip Ber Wortel uytghevende / die wederom in Elepner Lijdtar- Ken oft rankskens verdeylt ende verbrendt worden: eude daer aen waſſen langhworpighe bladeren / om de kanten geſchsei Be miel elcken hoeck met een dorenken ERN ——— liez pe oock Dan De bladeren ban den Anderen gen dele tackskens ha haer ſelven niet en vuren / al oft daer geen leven ín en Waerzende daer nae / als ſy tegen de, Donne wat gelegen hebben / kruypen fp voort / ende foechen te ontgaen: maer de gene die daer toe geſtelt zijn / beletten haer dat/ eñ doenſe in eenn ljnen doeck dpa zn in / tot en. Nochtans ns eziekens bren dooie brits ———— boort Boch feer felden: ende. deſe Eeckelkens zijn Leer kl Youdende ín een ſtekende oft do — al é — Es ortel ban deſen boom cle dear ie die plaetſen d aten ——— — ij —— —— Son: 7 2 noten. * n/paft nachtigh —— en⸗ ECtuydt· Boeck Rembert Dodoneti. Elexney Slex oft Schaxlaten bezie-boow. ende gebeffent worden. Daer en teghen ſchrift Theo⸗ phraftus/dat den Pyínos ceren grooten boom is / ende hoogt op waft ghelck de Wilde Epcke. Maer de nieu: We rrupdt-befehrijvers/ ende Booy hun Pauſanias / rup: ghen allegader dat het geene groote boomen en zijn Daer men dele Scharlaken bezien op Lindt. € Plaetſe. Den Deharlaken bezie-boom oft den Kley⸗ nen Iler waft ín Galatien/ Pilidien / Cilicien ende an⸗ Bere landen Van Alien / ſeydt Pliniug/ ende in Aftijcken: Theopꝛaſtus fchrift/ bat hp allefing niet Waffen en wil/ maer alleenlijct op goeden eñ beguaemen gtondt : eft dat hp eygentlück op de bergen groept/maer op De platte oft effene landen niet aerden en kan: dan De nieuwe Crupdt- beſchrij vers hebben bevonden ende aengeteeckent/dat het felne niet heel waerachtighen is, Cluſius / als vooꝛſeydt is/ heeft hem in Languedock ende ín Pzoventen ghevon⸗ den/ende ín Spaegnien / liefft op heete ende Wel ter Sone nen gelegen plaetfen níet Verve ban de Zee voort komen⸗ ° pe. Petrug Bellonius (daer oock van vermaent is teydt bat de Scharlaken bezien in't Joodſche landt ende daer omtrent ghevonden Worden / ende Omtrent- het Heer Tiberiadis ghenoemt / ende bat op Klepne boomkengt infghelijchs lepdt hy / dat in het eplandt Candien klepne boomkens groepen Dele Scarlaken bezien draghendes Ban de Welcke de inwoonders Van dat eylandt een groo⸗ te iaerlijckſche inkomt hebben : want fp ſcheyden de fchorffen Lan defe boomkens Han het mergh oft Worm feng/ ende vergaderen dit binnenfte mergh bp een / ende tmaechen Daer Tonde ballekens han / ende verkoopen de [ele Heel Dferder dan de dele ende verlaten blaegkens van defe greynkens / Daer de Wormkens in geweeſt zijne Want Die ballekeng zijn Dan ſeer beguaem om Daer pur⸗ gur raodt / datmen Dcarlaken noemt/ mede te verwem Dele Dharlaken bezien-Waffen oock ín Grieckenlandt oft Macedonien / ende Beel in Phocis bp Beotien / niet Berre Gan den bergh Parnaflus/ als Paulaniag int ro. boeck betuyght; leggende oock Dat Het kleyne boom⸗ kens zijn / daer Delen Toccus oft Scharlaken bezie op waſt / te weten ſoo groot als Ahamnus. EG € Tijdt. In de Lente / alſſer veele TDefte winden warpen/ eñ datter Veele regenen Hallen/beginnen de klepne : laken greynkens oft beziekeng aen de Klepne tachskens Han dele boomkens ten voorſthijn te komen / in londer⸗ heydt aen de knoopkens oft ledekens daer Die tackskens haer ſelven it andere ſjdtatkskens berlprepden. In de WBeraerhmaendt Worden fp bolkemen groot / mitſgaders De wormkens die daer in groepertsde welcke dooz de hitte der Donne levende gewozden ende verquickt / korts daer nae wegh loopen ende vervliegen / ten ſy datmenle in lijne doeckskens / als voorleydt is / dickw ijls ſrhuddende oft Bmdraepende/ doet ſterven. Voorts ſoo is dit boomlen oft heefterken s winters eñ ſomers groen / eñ altijdt met loof bedecht, De Eerkelkens worden (eer ſpade volkomen rijp: ende de nieuwe komen boort als de oude beginnen te tijpen: daerom zijnder Die verſekerdẽ dat dit gewag tweemaeis Eecnelen dꝛoegh Naem. Dit heeſterken oft kleyn boomken heet in’ … Grieck Ptinos Her G-; in’t Latiin lex, ende bp De nieuz We Erupbt-befthzijvers lex coccigera oft Ilex coccifera oft oock Ilex minor coccigera (dat ig Klepnen Ilex miet * —— jek: want dien oft geepnen line met eel bezet AE TOE kan 1 eteren W ecion gy ue OEE — ‘Ban dele greynen oft Ban den Coccus in! Het fefte Deel. lt zende omtrent De wartel ban een crupdt als be Pint- nelle (eggten ghebonden ende vergadert te worden” zijn irt Ape verdoolt. zucht oft eeckel ban Dit ghewas wordt Ban ſom⸗ mighe in't Grieckg oock Acylon A'xuaorí bats Gecheleny ghebeeten/ als Cheophtaltus beſchrÿft. € Aerd, Karcht ende Werckinghe. De Scharlaken grepuen / dat ig de beſiekens aen deſen Ulepnen Jier wat fende / hebben een Dichmaechende oft tfamentrechende Bracht/met eenighe bitterheyt; ende maecken droogt onz det ſcherpigheyt oft bitachtghept : baerom/ (epdt Gar Tenug/ zun ſy goedt om De groote ende diepe Wonden ende De quetfuren Ban De pefen oft zenuwen / die afgeneden oft doorhauwen zijn/ te ghenefen/Daer op ghelepdt: ende tot Dien epnde Worden (p van ſommighe met Az jn / van an⸗ Bere met Donigh-Azijn gheftooten ende vernienght · Men pruft dele Dcharlaken grepnen hedensdaeghs Beel om de oBerbloedigle maendtftonden te ſtoppen endé te bedwinghen / niet fpijfe oft dranck inghegijedben. Dv worden oock ghetelt ende gheftelt onder de dingen bie 't herte nitt zijn/ende 't (ele verfterchen ende berguicz Ken konnen. Delfg nae dele grepnen wordt die feer veel gheachte ende wel bekende Coimpolitie/diemen in de Wpoz teken Weel pleeghe te bevepden / Confectio Alkermes ghe⸗ noemt: Be Welche van Beele teghen de ghebreken deg her⸗ ten feet ghepzefenwordt/alis’t (Beche dat (p maer afleen= ck om de ſwaermoedighe menfchen Ban Hun quade opervloedigheden ende melancholie te ſuyveren ende te ontlaften mee ft ende terft gevonden ende ghemaeckt ig gheweeft: het welck uyt de groote menighte Van den La⸗ zuur fteen oftLapig,Cpaneug/ die Daer bp gedaen Wordt / tlaerlijck ghenoegh blijcken kan, Want dien ſteen / ghe⸗ metckt dat hp een ſchadelijcke iae doodelijcke kracht heeft / miet be welche hp nochtangde melancholie ende (waere acte vochtigheden upr den lijfve drijft / en Ren door eyghen kracht bet hert ghtenfing nut oft behulpigh $ ende Daeromt zijn Daer Veel meer andere dinghen bp ghedaen díe het hert nut ende toeghedaen zijn ban hun⸗ nen Hi — aerdt/ Doch niet om in Dele compolitie het hert ich te verheughen / znaer alleen om t felve van de Geabelickhept van velen ſteen / Die t herte lao teghen is / te beſchutten / ende wat te berijden: Niet te min noch⸗ tang int aenſien van deſe dinghen foo Wordt deſe Coni⸗ poſitie ſeer gheprelen teghen de hertkloppinghe / hertbe⸗ vinghe ende Deun hertvangh oft beſwijmeniſſe ende om alle melanc holijcke ghebreken / ende de ſwaermoedighept / Bie ſonder nrerchelycke oorſaecke komt / te Berdzijden : ende Wordt ghelooft het herte te verquicken ende te ver⸗ Ì ‚ Ende Voorwaar teghen De melancholijcke ghe⸗ et nen oorſpron Er tegen IJD ä sinned atien oft fantafnien / tegen berfuchtiz ghen/ droef heden ende ouredelijche ſwaernoedigheyt oft treuvingbe / is deſe menginghe oft € ſitie niet heel zom dieswilſe vat fp de melancholijche ende _ Duarte vochtigheden ſuyvert oft upt den lijfde iaeght: iae fp han om de felise oorſaecke het hert nut ende bequaem wefen/ende han Get ghenioet censdeels verheughen ende ppolijeh maecken / alg ben oorlprengh van treuren ende fwaermoedigheyt wegbnemende: maer fp en kan de flau⸗ wighept deg herten oft de ghebreken van ’ (elise / die upt — ——— ghekomen zijn / gheenſins ghenefen / langh als in de bereydinghe van de ſelve defen Lapis us /welck des herten handt is / ghevoeght wordt. ®aerom (alde ghene/ die dele Confettie Alkermes teahen Be kloppinghen ende bebinghen des herten ende tegen de Ewijmeni — niet alg een purgatie / wil gebr u tuen⸗ Feet wel ende wüjſſelijck doen / midts den Lapis Lazuli ín vele bevepdinghe achterlatende : want al is daer maer een pnfghsken Ban Dien ſteen by / (oa dat Wepnfghsken Bar — — ven; ende daer⸗ en· boven foo ag erge epgenthept ende fcipabeljche le doode” inghewant/dichWijls ende lut het gantfchje * nge ei — —— jmet den ballen ; ende Coo (al hp den menlche meer quattg dan ars mremaenrooek Kid goets in den life Doen. — MmMaer om op Dele ſaecke noch Wat meer te letten / foo is Get te Weten/dat het onnoodig / iae heel ongberaden is / Batmen in de berepdinghe tan de Voorfepde Confectie ‘Ponts ale de kinderen een ſeker ment chte ghenoegh heben om de te, Hetnegen-en-twintighfte Boeck. 1297 Allermes ecuighe Side in defe Deharlaken grepnen gheberwt stjnde briveeght (welcke Srijde in de Npotcherg Wunchelg Seca tinta in Chefmes ghendernt wórdt:) want ghemercht vat de Sude founder Zipiment ende meer anr Dere [eer (chjadelijcke dingen niet gijevertot en kan Wor: Ben/oft be Scharlaken verwe vatten wil / foo moet het oock nootfaechelijch wefen dat dele Dude eenghe hunder⸗ Icke kracht van het @ypunent oft Diergbelijcke Dingen behoudende / alg (p met andere goede drogten wedetom herloden (al wordende felve eenige fchadelijchhept mez De-deelen fal. 500 falmen-ban om deſe Confectie Alhermes alber: beftende alverfettertijckfte te berepden / de Dcharlakert tepren Cele alleen nemen ; Want Die alleen konnen be apen gheusegh berwes gebensende De felve mededeelach⸗ tigb maecken Ban haer goede krachten ende Het hert verz heughende eprgentieben. Seifs het-en is oock nict ban noode ig rauwe ende ongheverwde Dijde bp dele grepnen te lieden/als fomtufge boor goedt Gouden: Want fp magh bzrjelijck achtergelaten worden / gemerckt dat de Dude tot De verſterckinghe oft berguichtitgte veg herten epghentlijck niet helpen e1 Ran. BIIVOEGHSEL. N Ke De boorfepbde roode beeffkens ende. bezien noemen fommige N Dit klepn geboomte feer Wel Coctinilie-boom, ende oock Kar meZijn-boom : ban atibere gheven Ber felbe berfciepben naemen / boch fander vreden. Plinius fchynt bet Aqufolia Tex re Heeten; boe wel Dat andere Den (elven naem onfen ghemepnen Bulft-boom toes ng ed tet ſoo groot is dat het elen Dracghr./ Dan heet bet ín’t Dpaenfch Caraftr; maer klepn zijnde heet her Cofcoja , ald Cifculinm , foo € lufius betupght; die oock fepdt bat het fonunighe Fagus, doch onenghent luk noemen. In Biauckrijek heet de vrucht Graine , Graine d'efcarlate , Oft alteenlijch Efcarlate : De berwe Beet Coccinum enbe Hyfginuin: wart Pauſanias ſchruft dat den Coc- cus in Galatien Hys ghenoemt wierdt. Nu hertſe Coccus baphica „ Coccus tioctorum Grahum, oft Grana untorum ‚ ende Cochenilia op't Lathnſth; in t Dpaenfch Grana en grano ; ede Grana para teïtir ; Bier te laride Scharlaken greyae , Greyne , Coccenilie ende Kaime- zijn, nae den Arabiſt he Chrermesoft Alchermes,ende den Franſehen Cramoizy : hae wel battersnoct cen anper dnepghen Chermozinum is / * De wortel Dan De Met gljemaecht wordt / alg eldera bermatnt is. ’ Boe de Corcinilie in € andien vergadert wordt / Beftinijft bert bodrfepben Bellouius aldug : We kinderen endt herders foecken in be Braeckmaendt een Klepn boomen oft Geefterken / als ten me⸗ de ſoozte ban de Eeckeldjagbende Fief,; ende aen den flam ban dat felbe binden fp De Coccinitie grepuen / fotider ſteeien Daer gen vaft bouvende / van berwe afchgrauw witachtigh. Dan midts datde bladeren van Dit ſtekeligh ende doornigh / eudt daerom moenelick om aeñtaecken zijn) als De hulſt · bladeren / dꝛaghen fp ten vurcksken ín bun (iricker haudt / Daer ſy De tackskens om leegh douwen; fu de rechte handt hebben (peen mes oft-fcpne / Bart ſy De felipe mede af bouten, endede ronde Úlatskens,foa groot Onde als klepne Erwrkeris/ afnemen: de weleke open gaenoft gas Soa bol heefthens 1 Mlepher Dan acten Be elekt tar Dit niobe 2 bof” ens | er Dan Meren she pt blacgtei ledig laren fp lende de bent btken: Daer: kens ban foo groot afs Binnen eptren: maer wiecdenfete boutor / fp. fouden geel fap worden / ende Dé bere —— Bergadert hebben / dan bꝛenghen fp de Daer tenen. boo; gheeft 1298 Ben ſelven Cluſius verhaelt oock / Dat de beſte Coccinilie in Amerita ghevonden wordt aen een ghewas dat De Indiaenſche Bijghe ſeer ghelijck is omtrent den oorfprongh bande bladeren oft tachen/ ghelijck in den Ilex oft onſe Coccinilie gebeurt. Dele ſoude Ban Coccusbaphica Americana moghen heeten, Noch vande krachten. De Scharlaken grepnen pleghen te Montpelliers ban De beouwen ghebzunckt te worden alffe eenen fwaeren aerbeyt hebben / mert eert groote lappighept ende bermins Deringbe Der krat hten: oft fp ghebruptken de voorfepde Confectie Althermes: oft fp ſtooten ſe in poeder met Wieroock / ende nemen te in met een verſeh Ep/ ende wat ongheverwde fijbe. Met Morhe ghemenght / zijn fp goedt ern De wonden van ’t hooft te gjenefen. HET Vv. CAPITEL.. Van Graoten Ilex, Ghedaente, D En Grooten Ilex Wordt ſomtijdts foo hoogh ale andere boomer; iae ſomtijdes ſietmen gem Coo groot worden alg den Peer boom. Bp ſpreydt fijn tacken bock Berre ende Wijt upt/ghelijck He andere Geehel-draghende boonten pleghen tedoen. Dijn houdt is ſterch ende vaſt. Debladeren zijn die Lan den Leeghen oft Neynen Aer ban ghedaente ghelijck/ te weten oock aen De kanten ſte⸗ Kende ende met doornkens befer/wel verftaende tex wijlen - Sxrooten Feys. noch ienghzün; want met ben duderdom ber: + maer fp blijven om De — om de o it grants ontftekingen oft waterige ende Cruydt-Boeck Remberti Dodonzi. Veranderinghe: Pefen boom height op fonunige plaetz fen heel groote Eeckelen / lelfs grooter ende langher dan de Eeckelen van de Wilde oft Tamme Epchen zijn : op ang pere plaetfen ziju fp klepner ende hoster, laetſe Gu ommige tanden vindtmen heele boſſthen Hol Van deſe boomen/ foo wel op berghachtighe oft Heu pelathtighe. ende platte oft effene gheweſten / alg. inde bellende ende afgaende vallenen oft dellinghen : ende fp zijn in veele rj chen ende Tandtichappen Lan Spaegn feer ghemepn : in Lauguedock ende in Proventze fier menfe —— Sp Waffen oock in Itallen op ſomm iche plaetfen. — Die Be « Tijdt. Delen boom blijft het heel iaer daor groen; van fijn Gechelen worden fpade ende tragelijck volkomen: oft rijp. Clus ſchrijft / dat hp de geelachtighe dzuvfe ghe⸗ wijle bloeme in de IPepmaendt aen Delen boom Heef gheBenden. 8 3 Nacm. In't Grietks heet defen boom Prinos Nohe⸗ ín’ Latijn Dex oft Ilex maior, oft ooch lex maior ginai fera, dat te Grooten Fler / oft Grooten Cechel-Dragen- Den Ilex: in Wranchrijck Wordt hp Chefne verd ghez noemt / oft ooch Eoufe; in Savopen Eulfe ; in Featten Elice; ín Spaegnien Enzina. —* Be vrucht oft Eeckel ban deſen boom Heet in Spaeg⸗ nien Bellora oft Abillora. : Vooꝛts foo eu heet Theo phraſtus delen boom niet Pri- hos, alg be andere Griechen plegen te Doen/ maer Smilax Zuiral, immers foo het fchijnt : want hp bermaent van generhauden Prinos oft Fier / te Weten de ghene Haer de Coccinilie oft Scharlakens woꝛinkens aen groepen;ende hp leydt dat eerten anderen Bierghelijchen boom niet Pri. nos maer Smilax ín Arcadien genoemt pleegh te Worden. Dan het wooꝛdt Smilax heteechent veele ende vertt heyden ſoorten van gewag: ve welche gheene ghelijckeniffe met malkanderen en hebben: Want onder de Legumina Gauwerupden iſſer eenen Smilax, hortenfis toeghenoemt / anders Dolichus ende Phafcolus ghenoemt / te weten de Turcklehe oft Boomfehe Boonkens. Daer zijn oock twee foorten van Smilax oft Wind cruyden : de eene heet Stekende Winde oft Smilax afpera , de ander Vinde / dat ig Smilax læuis: ende behaiven dele iſſer noch een Smilax van Diofcoyideg vermaent / te weten der Fbenboom ; die Wp elders bijfonderlijck befchrüven. Dan gheen * * —— —— — — te⸗ nwoordighen boom eenighe ghemeynſchap oft ghelüc⸗ — ghedaente: alig —— bat — fau hem oock Smilax heet in fijn 3. boeck/ fegghende a s De ghene die in't landtichap van Arcadien woonachtís zijn / heeten eenen boor ir: hun taele Smilax; den we Ben Prinos wel ghelijcht; dan (ijn bladeren en zijn niet foo — oft ſtekende / maer teerer ef langhworpiger⸗ ende ban de ſelve ín veele dinghen verfchillende. Wan de fele Smilax (yzeecht Pliniug ooch ín 't6, capitel ban ún 16, boeck ; De gheflachten Ban llex zijn twee / fepdt hp: ban De welcke de ghene díe in Ftalien waffeu / bladeren Gebben de Olijf- niet ſeer qualijck ghelüchende : ende defe boomen woven in Grieckenlandt Smilaces pn {ín andere — Aquitoliæ:· ín welcke p het woordt Oleis miſſchien verbetert welen / ende ín Suberis oft vLaross in't Griechg ler Wordt ban bladeren beſchzeven: Dan fp ghelijckt den Corck- —* ban bladeren veel beter; ben welcken in't Griechg Phclios heet / alg Gier nae blijchen lai. , g Aerd „Krachtende Werckinghe. De bladeren Han dez fen Grooten Ilex Gebben een verkoelende ende tert Drijvende —— 5* ban allerhande: * De ſelve bladeren geftooten oft gewreven/ ijn leer nut bloet ige gee daer op gheleydt zijnde : ende fp 5 lichaems. Het fefte Deel. ende Van Veele alfoo gheerne geten worden als wp Caſta⸗ nien oft Poten en af teeten. Ende het han Welfen dat — dele Gechelen Geeft verftaen int s. tapitel van tm 16. boeck Wanneer bp ſeydt / Hedensdaeghs worden dececkelen heel Sraeguuen door op De tafelen {nt laet- fte bau de macltijden gbebrogbt. BATNOEGIH S El, PN Lis't Dat defen boom in meeft alle Duptfche lardén ottbek ent te/ nochtans wasdt bp tn onfe tacl ban (ommige Stcen-pal- men Bhebeeren; m’t Boogbouptfch Steinpalmen, maer in’t Franfch ſomthos Eufe, Yeufe ende Elce; in’t Fraliaenfth EIF , Elis ende Lee cini. Ban aengaende Den nacm Ilex aquifolia, Die beft faorten Van Flergheaheben wordt / foo is't te weten) dat den Bulft oock liex aquifolia ende Aqutolium Beet. Fu Pobenceendt Languedock fers men gantſche boffchen daer anders gheen Hooghe boomen en zijn Dan dere : maer De Geckelen zn Daet klepner dan in Spaeguien. Kobel fepdt Dat defe Daeroock leegher vari frrupck waſt vañ Duns ten witter / ende den Olijfboom ghelycker met Gechelen als Die ban D'ander/maer kiepner. Matthiolus fchrijft dat bp Flozentzeneen foorte feer Deel waft / mer ian ghe Mmalle bladeren / ende foo De Olpf-bladeren odtk wat gheljcs ende. Een middel-foorte tuſſchen Defen Iler ende tuſſchen Den Grepne-boom noemt den felben Lobel Ilex media : tant fp is Den Coccinilie-boom Heel — met Bladers ban Bulft: maer de vrzucht oft Secuel ban de felve / met haer flekende ſchelpe / is laughwoꝛpigher / tac foo langh als cen Daepe: oock en Draenht defen boom nerghens gheen grepn/ al waft hp tufchen de Grepn-boomen/ te weten in Languedock over al : van gan) is bp oock grooter ende hooghet / oock van tacs en/ende alt jdts groene bladeren. , k _ Clufiugbermaent ban een fuorte ban Fler bijnae ſoo oogh als De gene Die in Spaegnien waffen / met beele —* onſtercke tacken; ende deſe noemt hy Ilex Londinen- fisprior, om datfe te Londen in Engheiandt waſt / met be ander ſoorte / Die oock ſeer groot 18 / Ilex Londinehis altera ‚met ende ronder bladeren / — ifs niet grooter dan Boſth boom- bia deren / (onder — bft Dit den Ilex mas oft Dteenpalme JManneken is / Die Plinius iporgbeen Ceckelen voort te brenghen / bat is hem onbekent. © Flex feminaig De Phellodrys, hier nae eftheeben. Et Ae Leer fp tp , ’ jaer fomcijdts cen —— ban — op de tonghe / doch niet ou⸗ — cEhelenenbe ven haßrighen aenwas / s í Ì u s bar Sodoneus pi af 1 beeft Ben felben € tufinus —— — — ———— eudg.te ſamen ghezoopt zunde met (ick, DEES Soren Denn konnte i aat — HELL CAPIITE LE Vanden Korck-boom. * — — iben jef een jer ende dorenachtigher Echacle baft/dau de Eerkel van Fer; ende in berfchepdenrijcien ban Dpaegnien ende À Balen omeeene Bent ende Pifen/ als Yoorfepdt is. Winter Elendes ug oot 2 teechient heeft van fjnen Phellss / fegahénde : Bp waft —— (Dat is omtrent De Pprene Én Drancht “aleheeten ; oe wel bat fommighe hem „noemen. Het negen-en-twintighfte Boeck. 1i9ô is tfamentreckende van ſmarcu / dock veel onliefljtket / ende gheenfing foo bequaem om eten. : Veranderinghe. sar de verſcheydentheydt der plactfen Baer defen boou geoept / foo 16 hp oock tn veele Dingheu berfchepden : want op fomnuge —— beeft bp groote Ceehelen” op andere kiepne : o ommighe plactfen ban Stalten heeft Gp langter ende (pitfche bladeren? te weten omtrent Piſen: mact omtrent Goomen heeft bp breeder ende rondom De hanten gefchaerde ende vrouwer bladeren als Matthiolus berupgbt. De ghene Die bp de Pprenee- bergben in Wranchrijch waft / werfchilt oock in ertetuche teeckenen Wan Ben ghenen diemen in Spacgonien vindt / foo Carolus Clufius ti : want bp Berlteft lijn blade⸗ ren teghen den Winter. padt be ie Roack-Goow: Plaecfe, Den Koꝛck booni waſt beel in Djantkrijck/ ni verre Ban De Pprenébergen/ende oofk oBerbloedigh _€ Tijdt. Defen beom behoudt (ijn loof gwinterg e / ‚/. te weten í egnien endeoock in Ftalien ; — 3 bladeren in Den berghen ek ) maer fijn bladeren én isen hem niet % & Naam. efen boom Peet in't Griechg Phêllos Bendss in't Latijn Suber ; in t Liege ; in't Italisenſth vain * eude Den fefven aon ben pe (eigorffe mm die taele ade aegtiaerts noemen den boom Alcmogue, —— ende daer naeis den de de (4 J tak Mopeh-boout en Echo Oe Aerd , Kracht ende Werckinghe. De fh NE fen boom / biemen Korck oft Vlot hout not ljcken berdrooghende Lan * bne ghe 1400 kinghe. Daerom ſtelpt De [else het bloet bat upt den neule pft elders upt / bau Waer Dat het oock zy⸗ vloeyt / gheſtoo⸗ ten oft ghepoedert / ende met water te drincken gegeven; auns Egtneta ſeydt daer aldus van : Korck van De MOijn-tonnen / gebrandt / gheeft een affchen ban hem Dat feer gheweldiah is fn t drooghens ’t welck bp de Drancz nen diemen tegen het voodtmelizoen pleeght te bevepden/ feer nuttelijch ghedaen Wordt, SE Sehalven de Boozfepde kracht) foo ig dit Vlothout oft Moyck tot Beele Dingen in deg menfehen leden nut, Want/ alg Plinius fepdt/ korck Wordt meeft ghebruyckt om de Ancker-tauwen ín de Zee te moghen Binden/ ende om DE Wor p-netten oft treck-netten Vande Viſſtchers te kennen ft oock op te houden ; ende oock om de WDijn-tonnen oft Kuppen mede te floppen; daet-en-boven om Winter⸗ fchoenen boor de Vrouwen te maecken, Tot alle welche dinghen delen Korck hedensdaeghs in meeft alle landen noch ghebzuyckt wordt: want de Biſſchers houden de fijden oft Kanten ban Gun netten met dit Korck boven *t water /op dat ſy niet en Fincken: ende de Dchoen-mact? Kerg fteken dat tuffchen De folen dan de fchoenen oft muy⸗ fen/ om de felue eengdeelg te hooghen/ ende eensde els te⸗ ghen de koude deg winters te befchutten: BITVOEGHSEL. Hé debꝛedde oft matte Der bladeren heeft den Borck-boom berftepden naemen : wânt Die foorte met breede bladeren noemt Lobel Suber latifolia ‚ Die ín Ftalien op beele plaetfen waſt / endein Probenceaenden Zeekant: hpnoemtfe oock lex Suberi- fera; in’t Sriecks Iplos : dan Clufius / die in Portugael heele boſſcheu van de felste gheſien hreft/noemefe Suber Hifpanicam lati⸗ folium perpetuò virens: ende bp heeft op De tacken ban de ſelve fomtünts heelharde knobbelachtighe afchverwigte aenwaſſinghen ghebonden / Dre daer niet af genomen en können worden, ten zy Patmen De tacken breetkkt : daer-en-tegheit fietmen dat De groote fieupcken ban haer ſchorſſen oft Korck fonder eenigh letfel bevooft Worden: Dan haer mede ſoorte / die in Banckrijck waft/ ende haer bladerg des winters berlieft/noemt Den felven Clufius Suber Áqui- tanicum folio decidus. Be ander ſoorte ban Korck · boom met (malle bladeren noemt Lobel Suber anguftifolia : andere heetenſe Suberal- teram Marchioli: ende deſe Watt beel in Italien / ende heeft fmaller/ Tangier ende min ghekerfde bladers / die ban De Steen ·palme niet enghetjck. Voorts ſoo zijn alle de Viorck-boomen in Italien oock Ewel Sonero ghebeeten/ in Booghbouptfchlandt Pantoffelholtz; omdat De ſchorſſe daer ban/Die Wp Koyckk noemen/meeft Dient om De ſchoe⸗ nen ende muplen te hooghen/ Die naeden Grieckfchen naem Pan- tofellos, alofmen Al korek oft Gantſch Lorch fepde/in De Dupt⸗ fche taele Pantoffels oft Pantoffelen pleghen te heeten. De Beckel ban defen boor beet in Dpaegnien oock Bellota. Wet Borek heet inet Franfch Liege: nochtans vermaent Bellonius ban ten Liege; wiens icht SEeckelen is / maer den Memæcylon ghelyck ſoude e onſen k-hoom/ @uiguevanus in ten boecksken / dat tot lof ban’tlandt van Prodencen abefchreven heeft / ſeydt dat met dep ſchorſſen bedekt is / ende wiet met twee) als meeft alle De crupdt · befrhrhbers rupghen/ ende der ghemepnen man in Ita⸗ ende Spaegnien daghelijcks oordeelt: Dan hp fchint de bups fte ſchorſſe / Dat is bet oprecht Rorck / boor dobbel aenghefien te hebben / om batfe ſomtydts van busten wat rouwachtighs oftons effens beeft/ Dat meeſt afgheſchrapt wordt. De eerſte ſchorſſe / ſendt hy / dient om proppen ende kappen ban de Winvaeten temaecken/ om de netten te lichten / ende Bie⸗ korven te maecken. De tweede Dient om de pantoffels mede te hoogten. Wan de Derde ende mid⸗ Delfte heel Dunne ende teeve ſchorſſe worden fchotelkens ende blacke bekerkens ghemaecckt. Gp voeght Daer bp/dat het Kortk foo Veel re beter is hoe Den boom ouder is. Sm de ſchor (len Ì ) e/ pj neffens Der aerden Die ban boben tot beneden/ ende men treckt alle Dep de ſchorſſen af, neden zón. af te nemen 2 n / daermen —————— V t. Dan inbe medichne heeft — be ghe t ſpouwen. — ——— ban De binn chorſſe ——— bucht gheen en: t Welck ſeer vremdt om verſtaen is. Maer -Eycke, in't L Cerro x Cruyde-Boeck Remberti Dodonxi. Quiqueranus / dat de uptteerende mienſthen Die daer upt drincken) pact feet groote bate bp binden. Wat kracht de Eekelen ven den Kortk-Loom mogen hebben / is in't Biboegtfel van't volgende Capitel bermaent : daer eer mebe · ſoorte ban Den Lot ck-Boom / Horck-Epeke gheheeter / bes fchpeben Wordt. Dan de ghene daer Bellonius ban ſpreeckt / hebben fonder ttoöffel heelandere krachten / midts dat fp De Frambopſen gan fmazcit ghelijcken/ ale gheſendt is. HET VIL CAPITEL Van Phellodrys: Gheflacht: ——— ap het ghetal ban de Eeckel dz aghende baomen wordt noct eenen anderen boom ghereckent die Phelladrvs geet: defen Cullen Wp ut Theophraſtus befrhrjven. € Ghedaente. wen Pheliodypg ig een mindel-foorte tuffehen den Ilex ende de Wilde Eprke/ foo het ſchnt: Want fijn hout ig fachter ende goofer Dan Dat Ban den Her/ nochtans roſſer dan dat van de Epche, De vruch⸗ ten oft Geckelen zijn kleyner Dandie Ban den Ilex / ende zijn als de klepnite Eechelkieng: De welche focter Van fmaeck zijn ban die Ban den Ilex / maer bitterer dan die ban de Eycke. 4 5 sg Plaat. Defen boom waftin Arccadien/ ſeydt Theo⸗ phraſtus: men Winde hem oock in Italien / indien men Matthio lus ghelooven Wil/ fn Het landtſchan omtrent Diena/ende int Graeffchap van Danta Flora. s Tijdt. Dit ig een ban de Wilde altijdt groene boomen, q Naem. Die ban Artadien / ſepdt Theophraſtus / noe⸗ men deſen boem Phellodrys vsarsdpus; ende houden hem vooꝛ de Thelys Prinos Ohaus Tpivos, Dat ig Door den Ilex Wijfken/ in't Latijn Hex femina: Daetom Wordt het hout van deſen boom gebrupekt in Die Tanden daer den anderen Ilex nieten groept/om daer Waghens ende anders Were fen Ban te maecken. Dan díe van Lacedemonien/die van Elis/ ende de Dores noemen hem Agria oft Agria Prinos Aypla TIpivos; Dat ig lex Glueftris, oft Wilden Iſex hoe wet Dat ſommighe dat woordt Agria A'ypia fn Ária A'psa Gers andert Willen hebben : welche Aria oock eenen wilden als tijdt groenen boom is. Voorts foo is Delen Phellodrys int Italiaenſch Cerrofugaro gheheeten/ als Matthiolus bez tupgjt; alg ofmen int Latijn Cerri faber fepde ; om dat - Hp een middel-foorte tuffchen ben Cerrus ende Den Subet oft Koyek-boom fchijnt te wefen: maer hp heet Phello= drys ecaasdpus, alg ofmen fepde Suberi quercus, dat fg Korck-Epehe/oft Half⸗ Eycke / Half Kozck-boom. Selfs het ſchijnt dat Plinius deſen baom ende den Korck boom bon, eenerhande ghebanute BeOne Geeft : Want ín het 8. capitel Ban fijn 16. boeck heeft hp alle de woorden / die Theophraſtus van belen Phellodrys geſchreven heeft / foo vertaelt / al oft hp vie van den Koyck-boom hadde wil? ten feggen : fijn wooyden lupden aldus: Dommighe noe men Gent (den Kopek-haom) ooch llex femina, dat is Per Wifken: ende daer den Ilex niet en waſt / Wopdt in fijn ſtede den Koyck-boom ij la tot de Wagens/ ‘karren ende dierghelijcke Werchen : ghelijckmen omtrent Elis ende Lacedemonien Beel fiet Een De bucht oft Eeckel ban defen Phellodypg heet in't Griechg oock Acylos A'zuaos oft Acylon A'xvaor, bat ig Eet⸗ Kelen/alg Theoptzaftus te kennen gheeft. \ € Aerd , Kracht ende Werckinghe. Han be krachten dez fe boomsen hebben wy niet fcyzijvens weerdigh bp de eeckent ghevonden . aude meeſters aenghet Betaal zo jie ober s P als Lokel fchróft/ is foo beelte ſegghen als Korck- · Eycke : De bladers zón nochtans ijck Die vanden Caffanie-boom/ende niet van De Smals, we —— Aen gaende den naem Cerrus, Bi z ſchꝛhft Dat den Cerrus fn’t Franſth Drulle ghenoemt twardt: Dan op eenighe plaetfen — —— Aen⸗ gaende Den naem Acylos, foo iſſer noth in Cand ijft den fel ben Bellonius / eenen Geckel-Draghenden boom/ aldaermer den Ouden naem Acylaca bekent. Dan de teghenwoordigbe Korck- tjn Suberocertus ‚wordt ban de Italiaenen Souero oft oock Cerro Sugaro vro-Souwaro , te weten in t jemen dagheldek o in de andere Serke sij boomen beví et Def heouk-k je Koactk bebl Eri ori foo wel ín bladeren als in bruchten : ban —— hen ae bef, boomen boeden min/end hl Ben * zin Lj rr Het fefte Decl. Het negen-en-twintighfte Boeck. 1301 * met de groote Reckel. De bam aerdt : daerom alſmen ven de achme poeder met fap ban —— tucht / bar ie eg ene ben ban Den Bupck ende moeder: 'twater! daer fp in qbee eer! —* ghedzoncken / wederftact alle bergiift in fonderbent Dat den Mapellus. Be fchalenoftboppen heben de ſelvt kracht / berfocten alle ——— * de — en Deet left / ende met ghefouten Berchens-li ghemenght/ ghent ſen alte quade zeerigheden HET VIII CAPITEL Van Aegilops oft Cerris. x Gheflacht. D & Cerris oft Zgilops ig ooch een bande Eeckeldra- gende boomen : daerom Cullen Wp daer oock wat af vermãenen upt Pliniug ende andere oude Íchrijbers. Gertie met de Kleyne wEectef be knoopen oft coafggonglsban belgen cachen maer ter lijden Han de bou ende ghelijck De gabber ban! de Diepen niet quali erinhe, De Gerhelen van delen boom zijn ſAm⸗ tübtg tamelijeken Mien, oft immers niet grooter dan be S dan bijfter gro —— grooter dan —— —— :hoe wel batzer gheen bevel 1m De en íe. à P boom W es TE — x +] ien lors elders, zn is over al onbekent —— Naem. De Gr noemen vboom Egilops 5 in ma iaer vanden EE re —— reid — en —— Geer Weel — — — gio Re ze, en — — ——— —E— dk 6 ban en de î Rn n teer caloug ban if ie + Onder alie de Eeckeldz aghende den Egtlops alleen Die achine 1 3 02 niet beſchreven. Da die grüſe welrietkende vlocken / die acu Dtfen baom waſſen ende de Viſch quabben fehijnen te ghelücken / ziju om ver Wille van haren geeden veuck bp de goede falen ende otien in OUDE tijden vermenght gheweeft / ſoo Plinius be kennen gheeft: me Geckelen Han delen boom zyn sock nerghens toe nut: want {p zijn (og bitter eñ onliefijch Wan ſmaeck / Dat gheen ahedierte de lelve eten wil / dan alleen de Verckens/ ende dat alg fp geen ander voedtlel krjghen en konnen: BilIVvOEGHSEL. 1 N Italien tuſſchen Pefaro ende Koomen waſt deſen boor veel / fepöt Lobel, vie hem Cerris van Plntusnoemt/te Weten DE foorte met De groote Eeckel / Gerris Pliait maiose alande; ende de ander met teel klepner Geekeleun / Cercis Plinii minore glande : ende hp fepdt Bat de groote Geckele rouwe flekende fchalen hebben / met ter er fchetpen in De tonde aen malkanderen fleunende : welcke chale bjkants foo groot in als eenen Egel! oft immers foo groot als De bjscht ban den Lorcken boom / daer ſe cenig be gbelgehenifte mede heeft : deſe ſchale is feer Dick / geu de binnenfte fpde effen : De Eeenen die Daer in ie/ is oock gröoter dan De ghemepne- De bla? Bers sin onateljck grooter / andering d'Encke bladers gelijck. Yp magy tot onderfchit van de ſoorte dau Wildt Kezen /DieZEgilops Herba Heet / den Latijnfeen naem Zgitops arbor voeren / Dat is Egi⸗ iopo b do n oft oeck Cerrusarbor in't Lathn ende Cerrus mas (tat onderſchil banden Haliphlocos, Die Cerrus femina heet ) im’t Franſch meeft Gerre. — Soed nighe wee ſoorten gedepen oock in mien / ſepot den ſelven Lobel/ beyde ban hout ende bladers on e feer gelick ; maer de Geckelg houden Daft aen den tach. © fte foorte Geeft gen couwe ende facht ſtekende fchale/ die ban de Dteenpalme bu⸗ Kants ghelijck £_tiaet de ander Geeft feer groote Eeckels / 1m rouwe fiekenne ſchalen / Die rondom met feer harde ſchelpen hefet; aen mal? kanberen fteunen/endé grooter zin Dan de bꝛucht ban Den Lorcken · boom, die fp oock eenigbfing gheſue ken / alg be ghene Die in Jtalien waffen-p naemtfe Cerris Theophrafti;ende fepds datſe Datefcharm? piug oock vooz Den Cerris Plini Gout. wed Wan Cerrus Plnii , nae De mepninghe ati Claus / ben bem Aegilops ——— qheteeten/in’t Hooghduptſch Gerraichel, me Bungerfch Cherfa, is van hém aldus befchreben : Cerrus is eenen „Boom foo hoogt alg de glemepne Epcke/oft hoogher / in Ooſten⸗ rück beet waffende / dicke rende rouwer ban fchorffe / met Bladeren Die meer ghefneden zin / maer iet foo Diep/ acn langher teerer ſteel⸗ Kens hanghende De tack skens zijn korter ; dicktwijler gheknoopt: He bo noft uptſpruptſelen zijn kleyner / met veele dunne bla: Berkenes alg Draepkens oft haprkens beſet: de komen 3 upfs ghewys boor : de NE } ende ban boren niet foo fcherp afgacnde/ Im dopkens daer EEE voeter onghetackskens ende Fl De U pet om wercken. — be bladeren ſomthots Di ban veele fchetferen berfamelt. Wir t óp Den Epfenbergh waffende/ is ban den felven Clulins fomcgdts * — et re EN mige pock Quercus Eee heat reeet 8 fi — zc GNETAKCAPIT et „ot _ Van Platyphyllos oft Elculusgg, ban — —— ——— * Ht SGriecks — om harden ende ſte bor pes Je € Aerd, Kracht ende Werckingh e. Dan * gbebrupck van deſen boom en Gebben wp n Cruydr-Boeek Rembert Dodonæi. Wen; Dan alleen / dat fn bout niek ſckr bequaem Fene is ende daerom eer Dient omt Daer Koten Bait te granden Dan om daer Iet mede te bouwen, : Á Poorts foo was delen boom ( indien het den oprech⸗ te Cleulus ie ) Den Gobt Zupiter Ban De Hepdenſe “toegheep ghent. BIVOEGHSE i: Gungarijen waft deſe Epcke met bꝛeede bladeren eel, fois 1J Bute ;endé ig aldaer boor Den Fer ghehouden / ende zet oft Toly fa genoemt; ende is Dicktogle met SM aventacken qpan pen: by Wienen in Soſtenrhek vindtmenſe oock deel; ende ieman hem Quercuslatifolia exotic genoemt; wiens Eeckelen ban langi fheelkens afbanghende meeft bedeckt zijn met eenen groenen jp, ghen oneffen acntwas ; Den welcken ghedroogbt zonde foo harde ig. afs Galnoten. Den oft bitalrgdt foois/ oft niet / is hem bale Kent. Bande Quercus latifola Pannoniea van fommighe ig be Gerrus; tuieng roock De Vallende fiechte veroorſfaeckt / als mt boos gaende Bijvorgijel ghefepdt is. Daer ig ooch ten Plaryphyllon Leucophlceon onder de foorrg van Wilghen beſchreven. Dan den naem Plaryphyllos word foorte ban Wolfg-melck oock mede-gheveplt: ende alte belang ghewas / ende den Platanus int fonderhepdt / Wordt Placyphyllos — gheheeten. Aengaende Den naem Eſculus, Bellonius tupght dat bp hedens⸗ daeghso in Srieckenlandt Balanida (oft Valanida) heer; ende D, int Soodfchelandt foo groote Ecckelen dzaeght als Dupven-epergs- 7 Die in ghebyeke ban broodt oock ban de menfchen ſouden ghegeien woìden : want fp zijn bijnae foo foet als Caftanien, — e fehjale mede te bevepden; ghelhckmen in Brauckrick ende elders Epcken· ſchorſſen pleeg te Doen. HET X/CAPITEL, Van Haliphleos oft Salficortex, uyt Plinius ende T heophraftus, met % B Ghedaente, in De Haliphleeos íg oock eenen Eechieldzaghenden zi oon: den welcken nict [eer hoogh en Wordt : fijn ſchoꝛſſe is feer Dich / (oo Plinius betupght in't 5. c nan defe Gechelen bienen in Aen om daer bet leder es de van fijn 16, boert //als oock fijn frupeli/die geniepnijen bolachtigh ende voos is / ende ſomtijdts bederft oft ter wijteñ Dat den boom voch leeft; 't Welch aen geen ban deſe boomen meer Han aen defen atleen pleeght te gheben/ ghehouden hebben: dan alg eemghe zijn bitter van ſmaeck / ende ——— — gbebterte/uprghenomen alleen de Derck Die eten wilſen / ende ke alleen foo Wanneer haet gheen | í en magh. Delen boom. oock mofchachti locken idee — ds her aen Da pe iet groepen en iet grijs oft Wi maer fwartachtigh ban Lerwe / —— bepa. * Plaetſc. Dit iseen vꝛeindt i nlet bekent, dt / heet hp Afpris A'anpis. hal ——— in't Latún Ce dat nde | eng —5 ende Dier telande € Naem. Defen boom wordt ín’t Gefetkg Haliphleos Agra gh heeten; in — — eedt ren:ende t hout ſelne is nergens toe feet nut. Pp dzaeght oock Gechelen ; maer het felbe gebeurt (oo —ES za fonunighe hem om die ooyfaeche Boor heel ouvr 5 Het fefte Deel. HET KLE SCAPITEN Van Buecken-boom. Gheflacht. & Buecken-boomen worden Van Diofroyides oock onder de Eeckeldzaghende boomen gherekent / al 19’t faecke dat (p nootkens dzaghen / die met de Eeckelen gheen ghelrickeniffe en hebben. € Ghedaente, De Buetken Worden ootk leer hooghe boonien / die haer ſelven ſonitijdts in de vonde Verre ende Wjdt berbzepden ende uptſpreyden: haeren ſtruyck is dick / ende heeft veele ſad tacken: De ſchorſſe van Dien ſtruyek is gladt· het hout ig wit / hardt / tot veele Dingen nut ende beguaem, De bladeren zijn dun / effen gladt/ bz eedtach- tiah/ de Swarte Poypulfer-bladeren ſchier ghelijck maer Elepner. De bloemen zjn kleyne geelachtighe kattekens/ Klepner ende korter Dan Die Ban de Bercken boomen: an= ders Haer ghelijch. De vruthten zijn belloten in hupskens oft knopkens die van bupten Heel ruygh zijn ende Wat ſtekeligh / ghelijck de rouwe ſcheilen oft [noefteren ban de Caftanieu/ doch niet (oo ſtelende; ende Ballen daer upt als fp tip zijn. Ende dele Mmuthten zijn klepne nootkens/ met een weecke gladde ſchelle bedetkt / van berwe ende gladdighepdt det aftariien/die upt haer rouwe ſnoeſteren enomen zijn / ghelyckende / doch Heel Klepuer/ende Van de Kine in ghedaente Beel Berfchillende/te weten drijkantigh Han maechtel. De binnenfte keerne oft mergh Ban dele ootkeng ig foet van ſmaeck / doch eenighe tlamentrecz Áinspe daer bp gheboeght hebbende, De wortelen van Befe boomen en zijn niet Leer ghevelelt oft ín RDE, noeg fp en lincken oock niet diep in D'aerde/ maër Waffen Tiefft ianghs den riſch ende het opperfte der eerden, MWuecken⸗· bo Sen S EN DAT 8 ks — _$ Phaetfe. Buerken-boom waſt gheerne op vlatke baee⸗ * —— — gheberahten / doth Die € bt é De aBrechien blacpen epen ende bꝛenghen haer bla: „eren ende haer bloemen tlamen ende op eenen tijdt voort / te Weten in hetepnde ban Kyztlroft in den Jep: maer De à in Ben Herfſt rüß. ga: « K Het negen-en twintighfte Boeck. 1393 …_ € Naem. Dier te lande Beet defen boo Bueckenhooms in Hooghduytſchlandt Buchvaum oft Buche; in Pauck⸗ rijck Fau oft Heftre ; in Atalten Faggi; in Spargmen Hais , Faja ende Fax; in Engelandt Bech twee; Beẽme lant Bur. — LTathulſthen naem ig Fague; den Grieckſthen Phe- —22 Be pꝛuchten heeten Huecken-nootkeng; in't Franſons Faîne; in't Beemtch Bucwice ; in’t Latijn Nuces fagi ; tut Grietks Balani cou phegou Baar zov grye, „ Oxyavan Theophraftus. In het ghellatht van de Buec⸗ Ken-boomen werdt van fonumrge oock gerekent den boour die Theophraſtus Oxye o'Eur,ende Gaza Scifcima noemt. nde Dik is eenen vechten boom/ gladt ende fonder knoo⸗ gen/ Ban Dichte ende hooghde den Witten Denne-Loom « niet ongbelijckt fijn houtts goet van verwer vaſt/ fierch ende bol zenuwen oft draepen: de ſchorffe is gladt: de blaz deren zijn dick / geſmippelt Aanger Dan de Perr-boonr bia⸗ deren / aen bun upterfte (pits oft fcherp afgacnde : fijn Wortelen en „zjn niet merughvubigh / noch en ficken niet Diep in D'aerde, De bucht is gladt alg een Pote (wt Grieckg Balanodes Baxara dns )-ende ſchupit in-een {noez fter; de weiche nochtang niet doozrnachtigh maer gladt 18/ ende niet ruygh alg de Caftante [noeftec: noebtans Coo ig fp aengaende haer binnenfte keerne Leer goet ende Loet van {maeckt /ende de Caftante gbelick. Defen boom Waft oock veel op't geberghte. Dijn hout ie tot beele dingen nut. Dit ijn de Woordé van Theophraſtus acngaende Defen boom: Waer ban Plinius oock ſchnt gefproken tc hebben in het 21, capitel van Lijn 13.boeck: doch hy noemt hem Oftrya; welck woordt nochtang miſſchien 1m Oxya foude mogen verandert Worden. In Grieckenlandt ( fepdt hp ) waft eenen boom Oftrys genoemt ; den weltken oock Oftrya heet: ende Defen boom ſtaet ghemepnlijck alieen op woeſte plaetfen/in de vochte ende waterachtige fteenachtige gron⸗ den oft cotfen : ende ig den Effchen-boom van ſchorſſen ende tachen ghelijck: heeft bladeren ats deu Peer-baam 5, doch wat langer ende Dicker / met gherinpelde kervinge ekertelt; be welche de heele bladeren Haar loopen : Het jacdt ig de Caftanten van verwe ghelijch: (te Horen ftont Daer gualijck Hordeo geſchreven 1m ſtede van Caftanez. Dijn hout is hardt ende vaſt; maer het brenght ongeluciz in hups/foo men ſeydt: wantde vrouwen konnen qualijck Bar Kinde Herloft worden daer dit hout ío;ef de inwoon Berg ban het felve huys ſterven ghemepnljck Ban cen quade oft iammerlijcke doodt / ſchrift den ſelbven Plinius. Aerd, Kracht ende Werckinghe, De bladeren van de Buecken-boomen zijn verkoelende van aerdt / ende Ben daer eenighe tlamentreckinghe bp. ï Dele Buecken-bladeren zijn goet gheleydt on He heete ghelwillen / pie eerſt beginnen / ende op alte Diergbelijche pupffen ende ontfteken (weeringhen. — gheknauwt / ende langh in den mondt ghe⸗ efen de rouwigheyt Bande lippen/ ende den taudt zet 14 & it, 7 weedom ‚ Dekeernen ban de Bůecken? nootkens zijn van lmaeck foct/met een kleyne tlamentreckinge; eude zijn warm ende Bocht Van acrdt. Men ſeydt dat de Lelie gegeten zijndeve — pijne der nieren/Door den gebroken fteen oft graeel koz inende / verloeten; ende ſeer — ant het graveel / ende de ghebꝛoken ſteenkens ghemacttelijck-te doen vijlen ende booztkotnen/ ont met Be piffe uptghedzeven te Worden. De Muplten ende de Eechhozenkens eten Dele Buer⸗ Ren-nootkens (eer geevnc:telfg men ſeydt datfe veel doen * — Nrupſen ende Eeckhorenkens te vermemah⸗ Men pleegh de Verckens ende ſommige andere beeſten —— Buechen · nootkens oock te meſten ende bet te matrken, ì út De Lijfters ende De Duyven nemer Hoek groot beha⸗ ghenin defenogtkeng. - EL oi * De aſſt hens Ban Buecken-hout zijn dienſtelijck om Get Glas te maecken / alg Petrus Creſcentius ſchaift. _ BIIVOEGH SEL À nat ordt den Eſculus dotk mede-dedenlt:a bin gd eee > Al ‚De Dit kt De ette, hoo: De faetfte Drueht ghehouden —* ens vooꝛ vaders Den hongher berdreven Lee (8 ten 1 304 hedensdaeghs (ale Lobel betupght) in't Italiaenſch Fargui oft Farguo gheheeten· in Brauckryck Harguioft Hargues, Dan onfen teghenwoordighen Fagus,die wp Buecken-boomi noez men / heet in't Spaenſch ooch wel Hafa oft Haja; in't Portugies Faya; in't Enghelieip Bechrree; in't Franſch Feinc,ende Foutcau oft Foufteau. Eeniche heeten heni Oxya Theophrafti: ende fu Griec⸗ Kenlandt wordt hp nu ter tijdt oock ban Den gemepnen man Oxya gheheeten: om Dat De bruchten op beyde fjden ſpits sn! ghelgck het kovenwerck Datmen Bockweyd, nae Defe Bueck -noten/ende Fago- pyrovoft Fegopyron pleeght te noemen, Dan het Griecks Phago (Dat ig Eten) heet hp Phagos, ende miffchien Bicken-boom ban het Bicken/nae fyn etelijcke beucht / omdat fjn keerne in beele landen ban het acm bolck eken geten wordt; ende in Italien Fagginolo ende Faggiuola heet. Maer aengaende de oprechte Oftrya oft Oftrys ban Theophra? ffus (daer fommigbe de Witte Dpringa boor hielden / maer qua tick; endeandere Den Cerras, met wat meerredens; midts Harden Eerrugoock Eeckelen dzaeght) Cluſius berfekert ons / dat Die ans Bers niet en is / Dan dat gheboomte / ’t welck in Duptſchlandt / Vranckrijchk ende meer andere landen ghemepn is / in ’t Boogh? Duptfch Hanen-Buche (datis Hanen-Buecken-boom ) oft Stein- buchen, gheheeten / alg Stcenbuecke ; in Branckrück Cherre 5 in Artops Hetftre oft Haiftre :°t welck in't Latijn oock Fagus fepium, als Baghen- Buecken / ende Fagulus heet; omdat het Den oprech⸗ ten Buecken-boom van ghedaente ende ſchor ſſe ghelückt / beter dan Den Eſſchen boom (als qualijtk inde boecken ban Plinius ghe⸗ ſchreven ſtaet) oock met dierghelijche bladeren / maer klepner/ harz Der/ rondom gheſchaert / niet blinkende acn D'een ſhyde / maer oock Yoo den winter geelachtig wordende, eer fp afvallen; dzaghende aen fúnupterfie tackskens een aerw-ghewife bergaderinghe van tonghskens / Daer facdt in ſchuylt als Geeft. Ende foo foude het Woazdt hordeo ín De boecken ban Plinius niet hoeden in caſta neæ verandert te worden a:s Dodousus bier wilt Doen. Dan dierghe⸗ lj eaten ís den Derden Carpinus in Ber 1315 ende 1316 bladt eben. „Poorts omt tot onfen oprechten Bucken · boom weder te keeren / ſoo pleghen ten De ſthorſſen ban de Buecken⸗ boomen ſeer geer⸗ ne teeten ; ende de felbe (als Petrus houdius vermaent) van onder áf tot boden toe foo berte te knagen oft af te plucken / als fp eenigh⸗ fins berepcken konnen./ hoe goedt Dat De eerdwepdinghe oft om ftaende Bras oock is. Et Noch van de krachten. Debladeren ban Buecken zijn kouder Dan de biuchten: daerom zijnfe goet gijeknauwt am de kloven ban Delippen te ghenefen / ende De ſweeringhen des randts-bleefchs / ale eensdeels gheſeydt ig; maer De ſelve gheftooren ende opghelepdt / gheneſen de leden Die hun ghevoelen verloven hebben. Om met be nootkens ’t-grabeelaf te dziven / pieghen nighe de ſelbe te dzooghen / oft tot aſſchens te bꝛanden / ende dat e met eenighen Dy, in te gheven ; oft een falbe Daer ban te act tendenen te ffrijcken. Dan defe nootz ban fo e beel geacht ende ghebruyckt in Toer ten / nen/ en ende andere dinghen / daer De Pingels oft keernen bar de Pyjnappels nur toe zjn. elandenetenfe Seer l.Ende als ghefepdt is / in veele landen zjn fp ſphſe ——— ARE Sas — — _ Ju oude tuden maetktmen e ban efen boom wijn- … fonnekens/ kuppenende Drinckbaeten oft bekers, Andere feaghen datmen daer op pleegt te fchriben oft lettecen te fmijden ; ende dat De Boecken ende Boeckstaben (oft letteren) Daer van den naem 7— bidet, zó 13 ‚Het hout is beter om te Branden dan Epcken-hout. Dt Bock ban ſommighe nu ter thdt ghebruyckt om —— emd fen ende korven van te maecken / om Drupben inte Draghen : want het ig weeck /endenietfeer baftoftfterch. T water Dat in de holle Bueckcn reg woꝛ dt / gheneeft de i dt fehotfthepdt van de menſt ende oo: E Peecden : ere De baar mate wan — —3 PE ETE derd zer „Den Buecken-boom helpt de Jaghers oock bp get — hs, Bieten / end be te Die then Bueck ede | ft ien, Dan oordeelen fp Daer upt ekerieh 1 bat daer Berten gf „hebben: waer boor fp fomtüdrs het wildt hes Aeppen ee ran ede egouw Dickwijls ghe⸗ “ben De bichfte vijfen bande Banen-Zpeche dienen om Daer borden Debie fen vamae Danen om daer bord gender. apie mac ier ret venen Ebo BET, Xi GAPEREGIE __plaetfen/alg omtrent de k Ceuyde-Boeck Remberti Dodont. ledekens hebben / ende holachtigh zijn/ binnen in met wit woog mergh ghevult : maer ale De ſelve groot ende oudt worden/foo Bergaen oft berwaſſen Die ledekens / ende dat mergh Verandert in hout. Dele bladeren zijn groot / Tanah breedt / ghelijck vleugelen uytgheſpreyt / Ban veeſe bladeren teghen mallanderen over aen een ribbeken War fende vergadert / behalven het atderupterfte bladt / dat ai⸗ teen ftaet: van de weicke elek bijſonder bladt langhachti íg/breedt/De Laurier-bladeren ghelijtkende / doch fachter bleechergroen/fonder reuck/ ende rondom Wat ghekerft. Aen defe teerfte oft dunſte ranckskens / neffens den ooy= fpyongh van de bladeren / Waffen de vruchten Geel bp een nieerwaertg hanghende: de welche anderg niet en zin dan Tanghe matte ende platte groene lapkeng als hauwkens / Be tonghen Van fomntighe voghelen bijnae ghelijckende : “ende daer ín groept Het laedt / 't welck bitterachtiah van fmaeck ig, De wortelen zijn veel ende menighvuldiah / langh/ende diep ín D'aerde linckende. Vſſchtzen· boo Plet. De € | ín vochtighe int vDe wepen ende bem⸗ verlenen emoe DIE een de beel beter / ende waff weete ban in dopen oft. broogen gront el vande den kamen ee te lane albe In Doge re Het fefte Deel. beoor gheſtelt Worbt/ grooter maeckt: ende Ì de felve Griechen Boulimia Bouue oft hennen de hongherigheyt beteeckent ; foo (al het woordt Boumclia oock eenen Örooten Effclen-boom beteechenen mogien. De hauwkens oft vꝛut hten ban de Effchen Worben gez noemt in be Apotelien Linguaauis, ende Lingua paflerina; Dat is Woghelg-tonghe / oft Muſſen tonghe welcken naem in't Oriechg Ornithogloffon O'sri@ipamsser Bertaclt foude moghen worden: nochtans zijnder fonumighe biefe Orneogloffäm willen ghenoemt Gebben : andere hebben den Qualfter-boom oft Ornus den naem Omeoglofum ghegheven. … — Aerd; Karcht ende Werckinghe. De bladeren ende ſchorſſen van Eſſchen zun fercheljck drooghmaeckende ban aerdt / met een nuddelmatighe warmte. °T (act ig Warm ende Droogh ín den tweeden graed. q Krachtende Werckinghe: Sap tan &ffchen-bladez ren/oft de bladeren (elve Ban bupten opghelepdt/ oft met win ghedzoncken / wederftaet alle verghift ende fenijn / ende gheneeſt De beten ende fteken Vande Aanghen ende nateren/ als Dioſcoꝛides betunght. Ee Feen ſeydt oock Dat de Eſſchen ſoo krachtigh zijn tegen alle fenijn oft beraiftighept/ dat De langhen omtrent dele boomen/oftfoo verre als Haer fcljaduwe ‘Smorgens oft oft ’gavonts ſtrecken kan/niet komen en ſullen / noch daer ointrent niet geduren en konnen / ênde daerom Lan de felve foo Herre Bliedert alg ’ haer mogelijck ig / ghjelijck Plinius in?t 13. capitel van fijn 16, boeck bermaentswan: neer hy de Wwonderlijcke krachten ende epghentheden Lan pefen boom verhalende aldus fepdt : “@C ghene dat wp ghefien ende lelfs berfocht hebben / ſullen Wp nu fchrijven/ te weten : waer ’tfaeche datmen op eenighe plaer{e vier ſtoockte / Daer een ſlanghe dmtrent is / ende Dan die plact[e met Eſſchen loof in de vande befleot Ende omvatte ; Die flanghe foude eel liever ín het bier vlieden / dan over het Eſſthen loof kruppen. Ende daerom is De nature den bee feer gunſtigh / ter · wijl fp defen boom laet bloepen eer De flanghen voortkomen/ende fijn bladerg niet en lact Berliefen / Booy Dat de ſelve wederom in huu hollen ghez Ero ijn. De —— Be bladeren ende ſchorſſen ban de Eſſchen maechen Den bupek hardt / loo men fepdt;ende met edick ende Waz ter ghefoden zijnde / op dE maghe ghelepdt/ belletteri het braeciten/ ende ſtelpen het overgheven der (pijlen, 8 faedt Dat in Eſſchen hauwliens oft Dogelg-tonghë= Keng ſchuplt/ in wijn ghefoden ende ghedzoncken / genee be ſmerte ende Weedom Vande lever ende Wan de Lijde / Die ot —* haeren oorſprongh heeft. felige facdt drijft het water dat tuſſthen bel ende — upt den ljfve / ende doet athelck piſſen. Men kepdt oock dat dit ſaedt den luft tot bijſſapen Herz meerdert/ fonderlinghen met Piftacien ende Pijnkeernen inghenomen. p Ô ee : E Effr hen hout ig tot heele dinghen nut; ende is bp de ou⸗ ders door het prijfen banden Poët Homerus / ende door De Sperre ban Achilles Leer wel hekent ende Geel gheacht gheworden/fepdt Plinius. Pochtans ſchrijft Diofrorideg Dat defchavelinghen oft. ſchragſelen van dit hout inghez nomen/ den menfehe ff a fae boodelijck zijn, Aſſchen Ban Eſſchen en ghebrandt / met Water vernienght / gheneeſt De — witte krauwagien / me⸗ jaetsheyt / ende diergheljeke rupdighept/ leydt den felien Plinius. 5 BILVOEG H dk PE chen-b hebben foo grooten kracht ont De llangen D — te verdriven / als geſendt is noeh⸗ tang woꝛdenſe uytermaten ſeer Van bet ghewormte ghequelt / ſoo datmen Dickwijls fiet alle haer bladeren afgeten oft bol klepne gaz ten. 3 nde iongte fcheuten/alfmen die droogt, waſſen oock klepne Wormkens/alg de ghene die men ín De Boonen bindt:ende be Lans tharides oft. Rn 5 bp deſen an ed —— Beminnen ſp dat loo feer niet / als be Popus oft Wilghen. In Duptſchlandt * ir D hd jagol Petrus Creſcentius welck eenen baom is als d Ef (cher met Klepne vruchten, ſeer foet/maer niet vlee ſchigh oft goe ⸗ nebe —— di wel De Sorbus aucupalis wefen.: Dan fommighe crupdt-befchrivers bermaenen ban drupfk t klouwkens poortbꝛengut / Doch gheen — siens biomerdt ſchorſſe ber water blauw porte Dan Echen-boom Manneken; in tZatijjn Fraxinusmas, die Set ſwarte Het negen-en-twintighfte Boeck. 1305 bertot Darrfe in ghetwepcht twordr: 't welch men ooch fiet be beuren Aen een foorte ban bout Dat upt Mieuw Dpargnien gebragt woot; Wiens fchadelingten, al zjn fp witijpet water/Daer fp mm Sbeworpen worden / in een Half ure tbte heel fcheon blauw doen worden. och van de krachten. Ber io merchelgek upt ben fmaech dat de bladeren ende fchorffen van E(Tchen tameldek droogt emoe warm 3Un: Daerom Dolen De gene Die ſtachen darfe koudt ende Droog y niel in den tweeden gracd.Defe bladeren alien oft met be ſcher⸗ fen in water oft wijn ghe ſoden / ende dat gbedroncken verteren de quade eze borbrigheben Daer Die ſwillinghen tufſchen vel omen. Ap matchen De berbarde mitte moztw / fepdt Salenus ; ende in wijn ghefoden ende ghtbroncken / opener ende fterchen De —— leber ende fp gheneſen de pine van der lijden." © felbe doen (poock inotie ghefoden ende ban bupten op De fide gheftrehen. Dp ghenefen oock de waterfucht/ infonder pt De tonge fcheurkens: waut fp boen bert waters afgacnendeloffen, * sen —— — ee ee en, pe * zjn / ende met ſmout veria⸗ ullen worden als fp alle daghe nuchreren dzpoft v — | 3 we hee! — —— * Ta ater Dan Eſſchen bladeren ghediſtuleert / gheneeft de ende 't grabeel:’t fetoe —— Olie daer As —— Alseen Peert / kKoene oft andere beeft van een lan gbebeten te/ foo. ſalmen de teerſte oft tonghfte bladeren wan de Eiche ftoas _ ten/ende'tfap daerupt ghedzutkt De beefte te drincken geben 5 endet ghene datter overblijft ban De gheftooren bladerheng opde — leggben!: dan den menfche die ahebeten is (at eenen roomer of ban ’t felbe fap innemen met twitter wijn. Sommighe feggbendat de Eſſchen ſchorſſen berfch op de wons ben ghebonden / De ſelde toe trecken ede Aupten/ foo darmenfe niet tn hoeft te naepen. ke dick / daer deſe ſchorſſe in gheſoden is / ſtopt het roodtmelizoen / alſmen een ſpouſie daer — zonde op Den bupek lepbdt. Macs Om de fchorfthept te ghentſen wordt ve aſſchen van deſt fcor (Fens ghebrandtmer Dile ban Roofen vermenght op de biipt gefteeken. ‚ Vogbels-tonghe/ Dat is de hauwe Laer Get Effchen-facdt in ſchupit / midefgaders’t facdt Dat daer in lepdt/ wordt veel gheacht ef gebzuvyckt om Ben bjflapens luft te doen komen/de Doppelpifie tegeriefen/ende’t grabeel te Doen vijfen : daerom Hoen de tekers de fclbe bp hun Diaſacyrion: andere nemenſe in met Mote Muſca⸗ ten: andere fiedenfe met.bleefclj : andert fiebenfe in wijn oft water ende dzincken dien wijn teghen De fwaermoedigbept / ende Baum hertighept / inde oock —— De bebingte. Eſſchen · haut felve geeft ooch groote Kracht/foomtri fepbtiwant De koppen oft kroefen Daer van ghemaeckt / gijenefen Dé ghene Dig eeti verſtopte leber Gebben / ale fp baer eenen tot lang upt drinc; Ken. Men ſepdt oock Dat be vertkens / die upt eenen trocheten ban Effchen- ghemaeckt / nimmermeer ongantſch en fuìlen woz⸗ Dé. Caftoy Durante ſepdt dat / alſmen een bier ban Effchen-bout maeckt / etide daer eenen diepen pot oft Ketel op flelt / ende daer toet lebende Mupſen fn doet / dat alle de Mi ban’t gantíche 30 omtrent Dat bier fullen komen: t weitk wp niet berfocht en ebben; als wp oöck niet en boen’t bat andere met Galenus fchrijben / dat De Verckens / Die be ſchorſſen ban Eſſchen boomen neghen daghen achter een eten/oft’t water drincken Daer fp in ghe⸗ foden sijn/ten laetſten gheen milte met allen hebben er fullen: meles ke dinghen ban ben Tamariſth· boom oock gheſeydt worden. Schavelinghen ende fagemeel ban Effcheit-hout worde voor doodeljek ghebotiden:nochtans ſepdt Lobel/ Ick wett datter milts lucht / graveel ende Pocken met deſe fchabelinghen ghenefen zin. Ende het is teghen vreden dat fp berg! jet fouden zyn / Daer deſen boom vijaudt te van alterlep verghitt eride fenijn/ als ghenoegu ghefcpdt is. Ban andere fegghen dat hpt felbe ghewelt tegen bet nt, lichaem doet de Doen; eñde haem hindert tinen heeft. > — oft dentraen die up! chen hout ſweet / alſmen dat Bꝛandt / in d'ooren ghedaen met fap Dan teoft Cpclamen / ſup⸗ vert die / ſerdt Matthiolus / ende q de ts; ende het e ſchorſſe / ſaedt ende bladers in gheſoden Hebben / ghes berborghen kracht de doofheyt / alſmen den domp in ban € De verſthe wonden / al je ſſche iid — Iſe aber met water oft wijn daer die in gl chert ban de ſchozſſtn ban Eſſchen wortel 1m terr doecksken EA eene geent De hupt / daer op ghelepde ; ende’t gactfteri Dat alfoó ghemaecht is / worde opeii ghebouden met teri bladt van Bepl Daer op te legghen: ende daer mede weren ſomn⸗ mighe — — ende andere gezeken te vertrec⸗ ken en te 9 — Sout ban’ SEſſchen doet fweeten/ ingenomen ; ende wordt ghe⸗ timer dinghen Die de piſſe berwschen: met andere pucgerendt i ghemenaht / iageght af de wepachtighe bochtigheden. — niquer anus / Altomarus ende Coſteus vermaenen van een ſoorte ben Manna Diemen op de Eſſchen· vindt: dan daer van is t omoodigh hier iet meer te vermaenen: want van de Man⸗ ne — date Dan het water / Daer de binnenfte ſchorſſe van Efchen-boonr — in ghewepckt is / de Bornders te drincken ghegheven / — alle haer feckten/ fepdt Lefalpinus. °C felve Dient oock oock om blauw te verwen / als het Blauw-houtu Mieutw Opaegnien / ghelijck bogen bermaentis, 1306 APT EI Van Havér-Effchen: 4 Ghedaente. 3 Aver Eſſchen oft Qualfter wordt ſomtijdts eenen grooten boom/ende den Eſſchen · boom wat ghelijc: kende/ende alg cen mede-{oorte ban den ſelven wetende) doch leeaber/ende nimmermeer foo hoogh opſchietende. Debladeren waffen oock teghen den anderen over / Beel tfamen aen een midbdelribbe gheboeght; van de welche Het upterfte bladt alleen ftaet/ ghelijck her aen de Effchen ghebeurt: dan elck bijfonder bladt en ig (oo bleeckgroen niet /ende ig wat fachter/ wat ghehayrt / ende rondom de kanten Dieper gheſchaert / ende Daer in He bladeren Han de Soꝛben getijckende. De ſchorſſe is tamelijcken effen ende gladt. Bet hout Ban deſen boom en is [oo weerachtigh oft ghekronckelt níet: dan het 18 hoogher geverwt/ einde Wel fóa hardt alg het Eſſchen· hout. De bloemen komen voot ín kroonkens veel tſamen / ende zijn wit / niet quact van reutk. De beziekens oft bruchten / die daer nae vol⸗ ghen / zijn eerft — / ende Daer nae roodt / alg ſy rijn zjn/ onldet Van fmaech/ende ontteflijck op de tonghe. efBaGer-NEffehen oft Dualſter. — — — VA 5 Pear — 1, Ve — AN NS ES HAP K 5 NENLIN Ais — —— — ANS — - — ESSE — erangernghe · Als dete boomen op platte ende effene — ——— pii q Phctfe. Dele boomé Et, gepert lie op be fee 3 heulant 50n/ ban tieren (p Der gheberghten; ade neee Mepiitaend boort fter geleeten refne hen / end milommighb voelt bu Dat hy is een ſe ig Wilde Eſſche in Seemerlandt aes heet bp ende 8 oock Fraxinus fAilueftris : oogte Van Effen. Want de hoortoric Erieche echen (als upt Plinius ende Theophraſtus bljckt } niet * In t Latun Cruydt-Boeck Remberti Dodonxi. hebben tweederhande ghellachten ban Eſſthen aenghe⸗ teeckent: het eerſte wordt laugh / eude ſt hiet hoogh op Het ander bluft leegher. Dan de hoogte Eſſthe is den Ghe⸗ mepnenfichen-boom/dacr wp in het voorgaende Capi⸗ tel ban ghefproken Gebben : ven leeghen is De gene daer wp tegenwoozdiahkijck af handelen ; ende daerom magh hp int Griecus Oreine Melia O'peuù Mera ; oft Montana Fraxinus; bat is Bergh⸗· Eſſc hen/ genoemt Worden /om bat hp eyghentlyck ende liefft op de berghen waſt / gelijck ben anderen oft GemernenEffchen-boom/ Melia pedeine; oft Fräkinus campeſtris heet / oni dat hv op platte ende placke velden waftsals wp in't Hoorgaende Capitelbree⸗ ber betoont hebben. Matthiolus heeft efen boom boor een foorte van Wilde Sorben ghehouden / ende Sorbus filueftris gheheeten. 5 5 d Poorts foo ie Benedittus Curtius Dputphortanus in De befchrijbinghe van delen Ornus bedroghen gheweeſt / als hp upt de woorden van Virgilius in fijne Georgica den Oynus van bloemen den Peer⸗· boom ghelijck ſchrijft te wefen: want upt Virgilius en Kan men ſulcks niet ver⸗ ftaen oft begrijpen; genierckt dat hp aldaer niet en ſpreeckt ban de ghedaente Ber boomen maer alleen Wan de intinge van fommíge der felver op andere boomen/ die den andez- ren Ban gedaente ende hun gantſch weten heel onghelijck zin; te weten Goe datmen dent Ofiernoten-boom op den Arbütus / ende den ghemeynen Appel-boom op Den Plas tanug; Den 2Buecken-boómop den Caftanie-boom; den pPeer-boom op den Qrnùs/oft defe tegenwordige Pater- Eſſchen; endeten laetften de Eycke op Den Olm-boom inten ende fette ſal. Ende dan ſeydt den felven Poët Piv- - gilius / dat Dele boomen foo gheintet zijnde eenen andes ren ende ghemenghden aerdt aengenomen ſullen hebben; ende dat den Platanus Appelen fal draghen / den Buer⸗ Ken-hoom Caftanien/ende Den Or nus oft Haber⸗ Effche met Peer-bloemen verciert ende Geel gris tal worden t welch een feder upt De Woorden Van Virgilius ſeive/ te Weten ín het tweede boeck Bande Georgica, claever Cal moghen bearijgen. ' q Aerd , Krachtende. Werckinghe. Waer toe dat de bla⸗ Deren/ ſchorſſen / oft oock bezten Ban De Haver⸗ Efſchen nut moghen weten / en is Ban geen oude noch oack ban gheen nieuwe ſchrꝛü vers veracht aft aengeteerkent ghe⸗ Weest. Dan Plinius fchijnt defen boom in alleg den op⸗ vechten Gffchen-boom Ban krachten gelen te maecken: Want in het 13. capitel van lijn 16, boeck / wanneer hp Han beyde de Eſſchen lchrijft / leydt hy dat dedeldt-Efiche ghekronckelt / gewatert oft weerachtigh van hout is ende de Bergh · Eſſche vaſt ende renBaudigh. Ende korts daer nae voeght Ip Daer. noch meer by; te weten dat He Grier⸗ Ken daer ban fegghen/dat hun hepder loof de groote wert⸗ Kende beeften doet ſterven / als Ip daer af eten: maer dat De andere beeften gheen quaet oft hinderen Doet. °C welck de boorfepde Griechen nochtans van den Taxus oft Ibenboom/ ende uiet Ban delen oft ban den an= geren Effchen-boom ghelchreven hebben. Maer Plinius fg bedrogen —— boog De ghe pt ban de naez men: ghem bat den —— oft > aout int riecke Milos heet/ ende den Efft hen boom Melia, alg voorſeydt ig : Mm lultker Boeghen dat hp. den Effchen- boom gualgeken Die ſchadelijcke kracht toe gheſchreven heeft / de welche den Iben boou epghen is. BIVORERERL Hdeſt landen de bruthten ban deſen boem / midts datí Sn Epen — Lijfter-bezien gheheeten: Dan anders heeten fp Q mi 4 bezien enne (als be Brponiebezien) oock Quartelbeziensin.Booghs wtf: (oge iaer en Mers me Da oor beerbaum ; ín onfe tael Quaelfter; eude bp ſomm — nthots Orgnier ; — ———— tillen berfekeren. dat Dee Binche Daar haer floppende ende tfamentvechende kacht / Die - ‘ Het fefte Deel. Baeten furen toy, ſmaeck upttwift/alte bloeden / ende Den a lepe er — wan Maer be menfchjen en eten dele d iet / Am Dat fp twat te onliefljck wegen — 52— en be Boobs Ne Tyſters / Dneppen emoe andere Diergbelgche/mede te vangen: wans batfe oo groeten vm ed pv eneen Baer meer aenlocht / dan Den fmaeck haer voldoen han. HET XIV. CAPITEL Van Populier-boom. Gheflachten, Dg boomen zijn tweederlep : den eenen wordt Witten Populier / ende dem anderen —— chen —— pe * Ad en niug noch een derde ſaorte bp/van hem Populus e ea, ende van Theophraſtus Cercis, ende nu ter tijdt van Den ghemepnen man Hatelaer gheheeten. Rbeel boom oft Spitte Populier —— Pe { P) \ — — * EN VED NN —— / ende daer nae bleecker ban verwe. Dicker Lan ſtruyck. borffen 5ón oock effen: maer het hout is harder / geeler — De Glietende ende aen de kanten Han B Het negen: en-twntighfte Boeck. 07 Stze mexne oft Goarte Popucier. — — „8 ip oft min Wit/taeper/ zenuwachtiger/ ende ongemackelijc: Ker. om Klieven, De —————— eude (cheplelen ban u delen ou 1 devi grooter dan een gend olie ch pen este achtigheaen de viughers Rlcbende vettig is /hleetks oft geclachtigh ban ; aengenaeun eudé : lek ban tech: welche vettighepbt ende veuch daer nae vergaet / als bie bortcheng groote ers ende in volkomen blad Bogen Eude dele — zijn niet kantig — kt / maer gheliciten De e J3— rondom de kanten nighsbe — ban verwe / effen ende blinchende/ ) — n —5 Var pact dl * bieren oft waterſtroomen; Mm Der B 08 Ctuyde-Boeck Remberti Dodonæi. tang gheen bettighepdt oft harftachtighept ahebonder Lateleer. wordt : daer de Griechen in de vorzſeyde falve anderg nieten raden te nemen Van delen Populier ban t gheue pat olieachtigh/ bet oft harſtachtigh is: alis % faeche dat íp het ſelve miffehien gheenen bequaem oftepahenen naem gyegheven en hebben : t welck upt Paulus Egineta gez ugegh blijcken kau: want hp fepdt aldus m lijn 7. boern/ Omtrent oft rondom dat ſaedt (Tô aigu in't Griechg) woꝛdt beet harſts gebonden, … : 8 In niet Blepuer dwalinghe zijn gevallen die andere/pe welcke’ der fabelen ende verzieringhen Der Poëten vol⸗ hende/gelooft hebben Dat den Anſber / Caumer oft Suc. Eeen goortkomt upt De traenen’ die Gan de Populier — boomen ín de riviere Po Ballet oft bloeden / ende daer in hardt Worden oft floilen fouden. Tant voorwaer Den Amber en komt uyt ven Populier gheenling Boo; t/maer fg een ander vochtigheyt die hardt Wordt; de welche geen fing in Italien omtrent Den Po / maer aen ben Zeekant ban Peupffen/ende aen den dever Van de Noozdſche oft Goſterlche Zee ghevonden ende Bergavert wordt, 3. Me derde ſoorte Han Populier Wordt hiet te ande Gateleer gheheeten / nae het gheluyt Dat de bladeren say haer gheven / als ſp teghen malkanderen ghedzeben wor⸗ den : ende om de ſelve oorſaecke Heet ſy ín ’t Latijn oock Populus Tremula; nae Den Franſthen naem Ttembles fog het Fehijnt. Dele foopte Van Populier wordt gheldoft de | felwe te welen die Pliniug Populus Libyca noemt / ende @Eheophraftus Cercis kepele ende die Lan Theodorus Gaza Populus montana gheheeten Wordt ;als nfmer — Bergh-dopulter lepde- gn 4 q Aerd, Kracht ende Werckinghe. 1. Wen Witten opulier oft Abeel boom heeft een afvaghende brache, epdt Galenus ; ende is gheurengelt Ban abeftaltenijje / te Weten van Waterighe lauwe ende Dan ecrdighe dun⸗ achtighe ſtoffe tlamen verſamelt. PRET De ſchorſſe van Ben Abee boom / cen once ſwaer⸗/ oft/ als andere heter leggen / t ghewichte van tenen Denarius / dat is een gierendeel loots tleffens inghegheven / gheneeſt de Deoppelpifje / ende de ghene Die metde heupgichteende — ie … flereijn ghequelt Sire gheljck den Poët Buintug Bere } EO nus Daminonieys oock betuyght / legghende in [jn g Tijde, De Populier · boomen zijn Han be eerfteboo- dichten aftus: Bichtorls ig den mentche met be imwen- meu die hun loof voortbrenghen: want (p botten intern” dighe heupgichte ghequeit/ — dat hem het gaen be Bar den Meert ende Aprit: maer boor allen fos gaet heel benomen is/ met een iundeickie pijne daer vy maer den Zwarten oft ghemepnen Populier: wiens bottekeng Baer van fat Go gheneſen worden als bp de frhorffen var altijdt geplucht moeten Worden / eer Dat (pin Belkomen Witten Populier met lijnen Dranchinueemt.… Bladeren Geranderen 3 ende als de bette Jarſtachtigherdt De felbe ſchorſſe met deit Pier Van eenen Supl-Efet kan ’t welt gemepn⸗ ahedroncken / maeckt De menlthen onvruchtbaer / ende lück in?t intel ban de Lente oft wat fpaeber pleeg Doet de Vrouwen mifvallen/-alsfommiate ghelooft heb⸗ te als Be daghen ende nachten even langh zjn: ben : ’t fele ſegghen andere Han de bladeren ban defen Naem, 1. Den iten Dopulet Wordt Int Due boom / alg ſy nac Goorgaende KDighumaechingheoft Muj \ wi gegertens fn r Latijn Populus alba s DRENS wetinge Drobupehe/oft nas Dat De Bouwen boeiden * —— ſtouden ghehadt hebben / —— erden. Plautus in (jn Comedie Penutug: hier telandeteehp _ ’T fap bande tladeren verfoer De pijtie / ende gheneeft meeft Nbeel-boom : waer nde fonumigbe oghetterde de Mweeringhen an Be oaren /Aanwdact ir” — hoolmeefterg ben (elen boom Abies in ‘tLatrin wils. _ 2, De harftachtighe vettigbept die ac de tonge berte: noemen/ doch met groote Dwalinghe ¶ want Abresig + hens an defi Dwaxrei Populier gijebonden wordt / ig OE RE xen tuiten, An 2 udt Heet 1Populiet=- fijn ftoffe ; ende heeft een- eén en : en berend 18 —— bp alle be plaefteren/ [alven'ende andere dingen Die ber sea 3. Pemanderen Popliee heet ie Lanjn Populasni- Viforsen once, bat Def anate auptiend „ datis warten Populier ; hoe wel Dat hp hier-te- oft botteleng van Den warten Populier /mnet Ash d 4 met er elen aem Populi ghedrontken/ feer nut zijn Om be Dallende fiecite té % , t — ERELEDEN" Ze prfch Apers tnt Franfch Peupliernoirstn'tFeag Dam dele Populier foruptkeng wordt een leer wel ber ⸗ —* Sraentch wigrsint « Hende enve Beel gheachte Lalve tn de Kpoteken —— bn v * enge edet ae — lere A EE | van defe ttekeng / cengdeels doòr Î daer meer b Bef —— leer geet is tot alie ver _ ir Én Dek poteken ghebruycũt⸗ —— tat afte verſthe ghegs gheftooten ts Obere paer andere hes oft geonllen buplen ende efo ndemen: ſommige Paulus Egineta leert ong oock een olie vandere Das xulier bottekens fed er on bte Daer bant mi wate gh mmige beef} Oleum Agirinuen, vats Populiee olie, ghenotmte niet dit vet ende Wetrieck Cptup: Be bladeren van delen Dwarten Populier zijn bijnae bladeren in be bevepbinghe bam be Bopuler (albe raden de baorferde ionqhe bettskens van Krachten gheliehs daer Die dzuyfs gewle maer ſy zin in alle haer werckinghen flapyerende ots J —— te gerzuycken mac aet boo) die Drumfa-gewite moogeng Me nae de a ekens bollen te welcke nocje fence haet gigevoelen van aleuus- — — — —— * J Pet fefte Deel. Dele bladeren kleyn gheftboten / ghewrchen oft flampt / ende met edick vermenght Sie aj be tid geent, atenefen erve berfoeten de pine ebde t Bercrin Wan De felve/ alg Mtotdagideg betupght. 3. Oemdâtelett wort gelooft Van krachten den Swar⸗ ten PRN dan Ben Wisten ghelijck te veſen. BITVvOEGHSENL. Tj € bladeren ban den Abetl boom vin terſt vondtathtigh ; De D Peer Hóorn-bladeten niet feer augteljck / Boei beet grooter: maer als ſy gudt geworden — fp eten : p flaren op langhe ſtrrien darrom klatertt ſy ende gheben tj als Die ban —— Populier ende Katelcer / als fp ban de hdi tes - andtren ghefnieten borden. Lobel noemt hem Populus ——— int eaghduptſh geck Abielbaum ; in't Engheiſch White Poplers. in't Wailſch Obeau, Aubel ende Obel: ende Gp bez febtijfe Daer twee (Garten van — Abeel-boom met kleyner bladered toerit; Be weltke ober al —— voept:ende een ander mêt biede bladeren, die 5 gemep Ju har en fl maer in Blaenderen-dhtorffent wordt / om bat ——— gradt wordt Den opꝛechten oft Swarten Papuier heer Lut googbhoupefty ‚Boek Popcl weiden; it Erghelfeh. Blake Poplertrees in Jtalien A prien.man Pieppo, Pivppo ende Trappe; in onfe tael dorn en-boom. SDen Rariter dee derde ſdorte batt Populier beet oock: Niefpen boom , bp Lobel in t Latijn Libyca Puaij 5 ‘Crattedus Theophratti — in t Walſch Niekpes in NFtaliacnfth Popolo montand; tEn — ún't Lathn Populus Noui otbis wordt hitt J up or — belienide oft Dꝛemde ende Indiſthe gier lak Jao” bij yet Boefbrddr, andere parfara nde Farfarella, ent gien. — enn Phdij ghefjeetern / mibts dat Get De — Pladeren ſoe g eek ed oft Populagö quórdmdakn, is de Dit Noch van de krachten. blatertn eaf fcporf a Abeel oft Wittert Populier nn kit ——— jk) ere ie: Def — — wet. sf — —3— warten dem. Ee iv be puien rn trné — te landen be ions Réne bá: bet tons de! — land “Vagientuih P. pi — —— te inghen * teh / Er aft a Daar 5 — út DE enge indd J fee e — Gaga ten hoöfde aen De daend t “bier t it ho 4 — art. k nee ' ee wiet ſter onghelijck Amaer terein ind — Het hegen-en-twintighfte Boeck. 1509 € Gedaense, 1 „Ee Olmen wort oock groote hoogt boos Den onder af dichauls tot boven toe met Beele tachen affen. Baer buptenfte ſchorſſen zijn dick / couw/ôns effen ende ſter phektoven : Dan de ſchorſſen Die Daer ander febuplen zun taep ende feer bunghfaan: ghelyck oock de ſchorſſen ban De tackgkteng ſelve zijn; De welche Haer alfoa Wel alg Dre ban de Liude lasten bupghen ende vlechten Det hout Ban dele boomen is dert / vaſt / byupu oft geel, achtigh ban verwe, De bladeren zijn breedt, — gherimpelt / ende gheze nuwet oft niet aderen Hoor laugher Ban De Peer-baom-bladeren / xondom De ed —— de weltke van ſonnughe viervsetighe bee ſten cer hegheert morden / ende Be felbe Hoor goedt voedtlel firechen: eude fonuyighe van defe blaveten hebben in Hin rpterfte eenighe klepneuptpuplends blaegkens oft verhe⸗ hen puckelkeng ; waer in / behalven ettelijcke klepne wopmkens oft beeftkens als —— glenitpalgch een lymachtighe klevende vochtigheydt ghebonden Wordt : eude alg Dele — Daer in * ſoo — in't eynde Ban den Damer dooz de kratht ban de Donne hardt ghelück cen Gomme! Wet Tatbt ban de ®hien ig breedt / plat / vondt ende dun / velachtih / deu lade van grodter: ende —— chuylt onder ende tuſſchen de mee De warten v de Olmen ſpreyden haer Wijt ende bzeedt ter ſyden upt/ ende en (inrhen niet diey ind’ aerde. — * — — — Ae 4: HO 1310 Cruydr-Boeck “Bp. 2, Den Herleleer waft gheerne in dichte boſſchen / op hooghe ende fteple geberghten/ als in het Ardennen boſch ende in het Donien boſch in Bꝛabandt / daer delen boon Beel goehouden Wordt: I Tijdt. De bladeren Han beyde deſe Olm-báomen Komen hier te lande boort fn’t lactfte Van April / oft om- trent ’tbegbinfel ban Dep : ende op ben felgen tijdt komt Get ſaedt voort / eñ Wordt korts daer nae volkonien groot ende rijn / ende dan Halt het af / oft woidt van Den winde wegh ghedzeven. Dân dat ſaedt wordt voor onnut ghez houden: want / alg Columella fepdt / niemandt en Verz menighvuldight de Olmen door haer ſaedt / ban alleen Doo * ioñghe fprupthens in dD'aerde gheſtelen· De bl 8 met De vochtigheydt ban deſe Oim bladeren mogben ín de Braeckmaendt Vetgadert ende bewaert Worden / cer [p dooz Gitte der Donnen hardt beghinnen te Worden. à € _Naem. Deſen boom wordt gheheeten fn’t ep Prelea nrerta; in’t Latijn Vlmus; int gpederdupt{Ích Ol- „men oft @lmi-beomen ; in't — — Ruͤſtholtz/ Ruͤſtbaum ende Vlmbaum; in t Frantch Orme; fn't Ita⸗ liaenſch Olmo ;int-Dvaentch vlmoy in't Engheilch Elm Bree; in t Beemich Bilin. Ù jd Tlaedt ban de Olmen isvan Plining ende Columella ‚Samera eten. x ; Î J De wormkens / die ín de blaegkeng ende vochtigheydt ban de Olmen groepen/ zin gheuoemt in't Grieckſch Cnipes Kriss; int Latijn Culices ende Muliones. 1, De cerfie ſoorte ban befe boomen Heet epghentlijck @lm-boom: ende id de felipe Die Cheophraftu: alleenlijck ende ſonder eenigh onderltheydt oft toenaem Prelea Tren heet: Want hp vermraent Van twee gelachten van Prelea: het'eerfte heet hp Otciptelea O'perrrenta , Dat id Bergh @lme; ende het ander cpghentlijck Ptelea nrerte dat ig ©lm-boom ; Dat wp woor de eerfte ende ghemepsiefoorte ban Olmen houden. Ende de ſelve ip die Columella VI- mus Atinia oft Gallica Vlmus noemt: want Dp-artaecht pock twee ſoorten ban Olmen/ te weten een Italiaenſche ſoorte/ Vmus Vernacula oft Vlmusnoftras; ende gen Fran- ſche ſoorte /. Vlmus Gallica, Bie oor Avna heet; de Melrke hooger ende Weeldiger waſt; ende Wiens loof de Offen en- De Koepen ooch — is / Ban dat van Be andere: ghe⸗ lück wp van den Gemepnen Olm-boom geſeyt hebben. — —— — in Hedelrandt van form Der feleer gheheetén/ pan lommighe Heerenteer: ende de is de Orciptelea O'perrrente van Theophraftug / dat is Mond V lmus oft Bergh· Olm / foo Theobor us Gaza dat wooꝛdt Vertaelt. Columella noemtfe Vlmus vernacula oft 4 x > bat is lralica Vlmus oft Ztaliaenſchen „_ Plinfus in't 7 tcap ban lijn 16, boeck vermaent van erderbhande Coogten Ban Olmen maer hp telt de Acinia Imus ende de Gallica Boor tweederljande ver⸗ fchepben foorten; de welcke wp boeren betoont hebben on⸗ Le Ghemepnen — te —* ⸗ — oock van Co⸗ um oog eenerhande gehouden te Worden. De derde ſoorte fepdt hp den Ftaltaente — te weſen / Die van hem ende oock van Columella met eenerhanden —— ——7— o eenen en @lm-boom te welen/ en ie ban Theophraſtus noch Columella niet verz maent gheweeft, € Aerd, Krachrende Werckinghe. 1. De bladeren ende …febo: bent Shemeynen ®lm-boom zijn merchelijck — 7 — v a —— 5 Re de ï ostenende Daer-op « it: oo binnenfte fchayffen / algde wonden Wlaneren geftoaren ende met Cic Vermeng je ban de Olmen cen once ijn oft Water inghenomen faeght af schtighepdt die inde Olm-Llacs- Be onde amen oac beden ban Krachten: ende matrhe lr: 3 —— ⸗ * LS Je ut, Be Gps + enbe ſchoon ; ende doer de plechen / dan Die Remberti Dodonæi. fprocten/ malen. ende andere ghebꝛeken ban't aenticht oere gaen/daet op cheſtreken. De ſelve vorhtighepdt geneeft otk de verſthe wonden) daer in ghedaen. Dp geneeft ooch De gelcheurthepde (ran: perlingen ban de iongtje kinderen ) alg ſy niet te oudt oft te berre ghekomen en is te weten alfmen eenighe banden oft poechen fn Be lelve vochtigheydt nat maeckt / ende op De gheſcheurtheydt wel ende behoorlijcken bindt. De bladeren van deſen Ghemeynen Olm-bôoin woꝛ⸗ pen ootk Heel ghebruyckt vm de Koeyen / Offen ende dier- gelijck grooot Dee mede te Hoeden: Want ſy hebben daer groot behaghen ende ſmaeckelijckheydt in / als Lozen ghe⸗ noegh vermaent is. iel oes HER in BEDS bin De bladeren Ban Hen Berfeleer oft Cwêeben Olm⸗ boom mogen oock be Offen ende Koepen dlg voeder voop- gheworpen Werden : dan fp en zijn haer ſos aeughenaen niet alg de bladeren van Ben Ghemernen Olm-boom, Dan het hout van delen Berfeleer ig heel herter ende bequaemer om ſterck werck Dan te maecken dan Gemepn @ln:-hout £ daerom maecktmen daer dinghen Lan die grooten laft ende (waer gewicht moeten Dragen; alg zin Tatrollen/ groote Dpillen / Perffei ende Vielen / oft Baeperg van Molens ende Queernen / ende meet audere dierghelijtke wercken, ik BIJVOEGHS EL. orn ommighe plactfen ban Nederlandt wordt den ghemepne Oo Adder ka —— Ipen-hout Snbresrn da end dupt ſchlandt oock LFenholtz ; maer fomtódts Vlmenbaam: Lindbaft, ende Riftenholtz : ſommighe heeten hem Walfchen Olm booná, nae Den Latijnfchen naem, Gallica Vlmus, oft oock Velde Olm, dat is Vimus campeftris. Bin blacgkens komen meeft 1 ben $Bepfehen dauw; ende Worden Cypens bp T heoptaftus gez Heeten/ ende Folliculus Vlmiin't Latijn. Vlmus Acrnia fehöne der Banenbuecken-boomn te weſen. Vlmùs monrana, Theophrafti, oft Bergh Ipe ban Theopbraftus/ ie bet Palſch Aandel-hout van Candien waer Van, wp hier nae Handelen fullen, Vlmaria ig-gheee nen boom/ maer een ctupöt ban bladeren Ben, @lm-boom gheldc: kende / anders Keynette oft Geytenbaert gheheeten Sommighe maecken dep foorten ban Olmen: De eerſte heeft Klepne bladeren ende ſwart hout: de tweede heeft bzeede bladeren ende gen redelicken Dicke firupck: De derde heeft noch brecder bias ders / groen ende feral rope bakente heel witte ſtrupck van welcke de twee laetfte niet qua lück over een, komen met de twee foorten hiet Han, non —— ende worden grooter / mu hebben meer bouts dan De errfte ende Worden daerom meer gh acht ende onderhouden: ende ſulcks ig de foorte Van. Olmen mee biede bläderen / in Weft-Dlaenderen groepende /, ale Lolel bez tupgpe/berter ban bout/ beguaem om wielen cnbe 8 ban te machen. Dan Defe Dap (oosten zijn elk nach Banneken ent Wfken: de Wfkens dragben.meeft vruchten ende grober facdt: nekens zin klepner laders: want elck bl be fa { ende Dragben haer, facdt in't midden bande adt heeft een vzucht: Van de welcke den Olm-boom voortkoinen kan / als hp bebhooriuck edp EEN ſchunt Dodoneus te twiffelen/ oft befen boom van ſaed ent kar. jb —— etrus hondius heeft bevonden dat in't boorſepde Weff- Vlaenderen twee gren hen og Pi — td ee e een foo, er Op | 5 Ende beeft wat langhworvigher blades tken dan and: welnee biete Cormeg en 1 ben A bed ri me ——— — draepkens / die heel roodt k : u ' hp gaende water befpioept, datt aen Waffen klepne krabbekeng alg garnaren / dert woꝛden om. de Viffchen mede te en dan fp upt Die Worse, alg De aerdt ſche eK hart — heo Ì -hout van Ì - tekent: Baer wp af fpreken fullen/als wp ban den Carpinus bans Belen fullen. Den Btwacren Carpinus is oock De Olmen. t — de — ee Pi & Dleder-hout. — | Noch van de hacer. B aſſevan den ‚ tererjende Daerom dock meer tfamentre ban & : crupden / in fonderhepot afffe noch. : je 1 fp zu althots nut : Want de feet goede ende fmaeckelgcke - Dan maecken ſp het landt bet. 5 magbmen ghee zun fp De Bien fchadeljc ben omtrent led dif oft haber in water daer Olm-blader 4 Be ſchorſſen ban de wortelen) in ghtfoden zijn. Het fefte Deel. Tap oft be boebrigbendt ban de Olm- bladeren Ween ents fangben/ende omtrent een maendt tang wel toe gheſtopi Ee acts pb gemee ben met Den bedem ſtaende op een oopkert t che wonden a wier ghemacckt Daer tn Becht. sent —— De blarskens moeten vergadert worden cer batter wormkens fm groepen: ende Daer wordt ten Olie ban gemaccht foo goedt als — — te ghenefensals Ovis ſciuft. pe kes > anr eter de haren De beld ——— Ban hun — — eef met Defe boomen: eik ® chien! uftigb foof ; ende shu (eer — Want van vier jaeren ro iaertu magbmen Bace tenen haut been »-om fiaken enbe mürfaert ban te maccken / ghemercht Dat haer dep feer bequtaem te tot ef Dock maecken fp bun wielen ende affen var tnüe hun ploegen bän dit bout: welck — goedt ie em beelden ban re marcken oft te ys Ben: end beet bet Palm-boow hout gheiick· De Elbe sn den foet als De @tm-boomen haer bladers Hami hee beeften —— a keg Jals Oſſen / — tel ——— ge ſoden / cude ſoo tag branòthepdt —— — ————— De ſchelle dact ban is bierecachrigh / ende t cen ver * kracht / als die van Def fac ‘ Aengaende dat Bodoucus wermmarnt bat dat * bladeren van den @lm-boom feet ene Ötefen worden ban iervdetighe bees ſten; foo beeft Petrus Hondius ſomtudts Belien Dat De Verckens niet alleen met defe bladers ghebatbr / maer ooch ver ghe worden zin: want in Dranckrijck in't ban Anjou / plegen de iandtlieden omtrent De maendt ban tember) een Wepnigheken er Dat De bladeren ban felfs afb. ſouden / dit loôf a te nemen / ende Daer Van heele ſacken bol thuys te Dragen : de welcke op berbers oft op De folders ghedrooght zynde / Des win rs Dienen em be Derekens Daer mede te meften/in ſonderhepdt als Daer vat kozenwersk oft Draf bp ghedaen wordt. HET XVi CÁAPÍTEL Van Linden-beom,, « _ Rten E Liber soa —— ende Wijf⸗ Gen: ende beyde deſe abeflachten worden hier te lanve ver zij ; maer Dat Wijf ken ig meer ghemeyn ende beft k —S 1, Den Gemepnen Jinde · boom / dat is het Wijf ken van de Linden / Wordt oock (eer groot ende dich: ende met lijn lange — dige tacken ſpreyd — bp hem Telen wijt ende bꝛeedt upt. Dijn ftrupcken zijn dick: ende fijn fchoyffen zijn ban bupten-brupnachtiah zende effen oft ladt / van binnen oft naeft ben houte upt den geelen Witz — van verwe / borhtighe ende taep / ‚bie haer lacten Houwen ende Wercken in aller mauteren : ende den Daer, — de * are | Ee pen ene zeeen hid 7 F — * itfch/ Elie on echte Depl-bladeren * maer b ong — —— mên brande mel upt ge rd lader’ De, î soft bollekeng / ‘foo groot: abelen 3 aides, fwsartachtiah —— — EB tiptpalt als pe bolleken rijp 3nn enve ban elfs oper Ree De w —— — ed anne Dane Mine ee ej ven voock wel foo en t oeli inbe zeg Bahn: — de PGE Gene boe hoe * De en Linde om brengt foo ſe Boop ont pi dae en — Bd bp: dt voe Dan litt to ee ae u, __ghedronghen; ende hangen: —— —* gaande hes beelen be stp it Het negen-en-twintighfte Boeck. SLinde-boony. B se, WB AN —BGr € Plaete. me Linde-hooriën waffen geerne fn goede bs quaeme eerde : ende aerden beft in ghemeften vetten wel ES a! in * den / lietmenle in De boffchen van deſe ende andere landen ide Dat Wijfken Han be Linden bloept in den FBep: ende-de Vruchten Worden rijp in't epnde Van de Ooaftmaendt : : bet JRanneken bloept sock onitrent ben felwen tijdt: dan bat ghebeurt (eer felden/ als gefepdt fg. _ € Naem, tele boomen heeten Hier te lande Linde ——“ 3 F utr chtandt oock Linden —* pt in —— Tilia —— ——— re tia in Beener⸗ inde te beren Tilia; — — der — ci var Bells dat woordt Phil- Jyrea q be jek in't Latin Tilië vert * Rd et eerfte ende gemepnfte Oft geflacht gan be Linden heet in't Latijn Tila — bat is Kinder — wijf kenzoft — Linden boon Het tweede oft o tanah ruchtbaer gheflacht van Linden geef it Latijn Tilia Mas, dat is Winden-boom Manne⸗ al hoe wel dat het ban ſommighe hier te lande beft Jekgut * met den naem Dan e Ben Olm-boortt” oft eenigen Di ken haaks blaegfiens fn fijn bladeren Loer den —5 — —— rant ende beſthꝛeven be ant / alg boorfepdt is / den J— ler ermee gheen blaeskeng oft bot: dremel — De fchorflen ende, —* hebben eenige droogtymaeckende enne — — Brjvende kracht. De bladeren ban Winden in Water gheloden / ghenelen be pupften ende quade je: voe van den mondt /· all⸗ ltr cht oft den mont daer mede f ; F — in water gheſoden ende Er wisoft paus ghewijs op de giel wollen voeten. genelen die / ende Doen de lwiſſinge ſincken ende De bloemen van Linden zijn warm ——— had Dii 2 erd/ 312 aerd / ende leer din oft fijn van Deelen: ende worden ghe⸗ pꝛeſen teghen de Draepingen ende Weedonunern ves hoofts/ Bie Van koude komen / ende oock teghen De popclſye ende vallende fiechte: Det ghediſtulleert Vater Van de ſelve bloemen ie oock even foo goedt tegen alle De Woorfepde gez byehen alg de bloemen felge; , De bladeren van de Handen zijn Leer fort Ban hmaech/ fepdt Theophraſtus / eude mogten daeron veelerhande ghedierten als Loeder VOOr gyetepdt Worden: Dan DE bruchten zijn ouliellck / ende en konnen Han DE ſelve geen? fins ghegheten Worden. 6 À we tchoꝛſſen van de Linden zijn bequaem om Baer zee⸗ Ten / tauwen oft cabels Ban te Draepen zende Get hout ſel⸗ ges al is het Leer lacht / 18 nochtans erghens toe nut: Want men brandt daer kolen Ban / biemen tot het bugpoeder ghebrupckt, B ILVO E:GHS:ESL. D & ghemepne Linde heet Lobel oock Tilia femina Theöphrafti; in’t Franfch oock Tolie, ende op ſommighe plaet ſen Pincerfi tt oft Pinceruin ; mt Italiaenſch fomtijdig Teio : oe wel Datfe in koude landen lieber waft ban tn Italien ende andere warme 5hez weſten: daerſe ſomighe oack Phitlyrea naemen. Be Fpeline heet in Fratien ooch Tilia maftbio; in Höoghdunt ſeh⸗ landt Stein Linden. Sommighe Italiaenen en maecken gheen on⸗ Derſthil tuſſchen be Lilia ende hunnen Gerpino négro: Dan Daer van fat bier nac ghefproken worden. EN VET DEN Noch van de krachten. De bladereii tribe fehorffen van Einder zjn matelhtken warm) ende tſamtntzeckeudt / ende in Deele Dingen Be @lm-bladeren oft ſchorſſen gheljütck ant gheknauwt zunde ende op De wouden ghelepde/ghenefen Bie: Be felbe (char (le mer Goick ghemenght / gheneeft de-diade rup⸗ Digbepdt/ witte Crautwagiew ende attertep fchörfrheden. . Debloemen pau Linde / Die de men ſehen niet ontieflijch om ſien / ende niet enbehaegbljek om riecken zijn. — hat wel dat ſommighe Bun hooft daer mede beſwaert binden/ in ſonder hepdt ale fp lan⸗ ghen thdt moeten zijn op ecnighe plaetfen Daer groote Linden boos men ftact cn bloepen ) sijn de Bren foa ſthadelück / dat de ghent Die ban het Bie-houden berftandt hebben / ons gantfe verbieden De Bie-korden te frellen op plactfen daer De Linden boomen ghero⸗ Ken iac allernlytk gheften kenner worden / als Petris Hondius Sns bermatut. — £ Ee Bet water ban dit Liriden Gloepfel ghediſtilleert ¶ ghedroncken / goeneef, niet alleen De Vallende fieckte; maer is uptnemende goedt bm de bioutven Gaeft ban kinde te doen berloffen. Tſelbe water is oock fonderlingben goedt om De oogen te ſupberen / ende tghe⸗ Bicht der oude lieden te verſcherwen. … Ge bechtighepdt Die upt den — Úpom loopt / gheneeſt tuptvallen des bapre/ als thooft Daer mede gheſtreken wordt. · Linden Gout is Beguidem om koffers oft kaſſen ban te maecke ban De ſtho ſſen maecktmen wieghen / manden / baker · kcrwen endé anderen Bieegbeliehen Bupstaef Be brúchten ban Limde in water ghefoden gock ckt out ſchoon geel te Berben Dn Defen boom fchijnt bier te tande altudt im groote achti # : te zön/ miffebien omt fijn bebaeghelijcke groente ende fracpen too Datmen in alle begbenen, dekens ende Dorpen ban erlandt / in fenderhept ban Dlaenderen/alle koopen / tſamenver⸗ t gen ende verbonden onder De Linden plagh te doen. Efi de Beeren van den — — althot een ban alle De Linden te bes Houdensonder de welche fp hunne proclamatien / publicatien oft gez Boden upt deden toepen ende verkondighen; al was Die niet alten bladeloos (maer bijnae tackeloos geworden (als Ben ſelpen ——— ant de oude verkieſiughe er cer! De houden. ’ De Ô è HET xviv * ner omtrent, moet ffies CAPI T EL mm marsen von Wagner T oid sa ad stenen * — Ghiedaente —— — 8 E Eilen zijn bock hooghe groote boomen met veele /Gwartachtigh. ”Ehout ie voerachtigh/ Cacht Bercken. Daer nae voight ‘tgene Datmen voor de fanghworpigh is / ende ban veele & “be en facten haer niet wel bupatjen. — u Cruyde-Boeck Remberei Dodonæi. NE lfen-boor. & ſchelferinghen aen een vergadert: ende als die ſchelferen van eer gaen oft gapen / dan valt het faedt daer upt. € Place, De Elfe-bodinén waffen dhecrre it nerve vochtighe boſſchen / ende in alle moerachtighe oft broetke wchtighe ende Waterachtighe plaerfen: maer elders en acrz eenn voe Tijde. Deelen botten ende be n nieuwe tatte Reng voort it het Booriaer / dat is omtrent bert Hol an Den Deef ft ruſt hetrip laedt upt De pet OO vert, Naams en boomt worde hier belande elfen cop Elen baam gheleeter; in ——— ende Elleenbaunt ; in Pranckrijck Aulne; ín Italten in Beemerlaudt Wolſſe. Gut Gziechteh heet hp Cithrs Kridpa; in't Latijn Alnus, oft/ foo Petrug Erefrentiug Daf pennen — —F ke : BEER RG 4 lk …_& Aerd,Kracht ende Werekinghe. De ſchorſſen be glien-boou zjn kaun verdragende chan iende Han nature : e ende — heete ghefwillen ende ont ſteknghen bie eerft beghinnen. Sy in oock leer goet tot de apoftumatien ende wil⸗ lin ghen van de keele amandelen ende van den monde) gez — — om — 4 e sr 1 lakenen / lederen / vellen —— —B EE Wetende / nis neer en 3 in twater welende /- en ver gaet; hoe wel dat het bupten D'eerde in de ocht blijz bende niet langheBurenen kan; als voorfepdtig. wOBTEVOE GHS BIJ De en ne foo diet in cen gbebjongben zijn. ater KRO CON 4, half in het water ſtaen / foo feex nen fp. t. ſaedt is feex klepn/beupn vos ban berwe. Fn En u Alder ende Elders in Spatgnien 4ljs, namg Bor Het ſeſte Deel. in Syfechenlandt nu ter tijdt Schlitro : De landtliedben ban Oos flenvijek noemenfe each Schwaets Erin, bat is Swarte Elíe; in't Latin Alnus nigra ; boe wel Dat De Frang ala ghemepnijck Alnus migra genoemt wozdtyal is't datfe geen fooite van Elfen en is: —— „be boo: fepbefnwoonders van So noemen onfe ghem 'Elfe aldug / tot onberfchit van cen medefoorte ban De fetve ft * dee fchas (fen beeft) id immers uiet foo bꝛupn oft ros als die nfpfe Weitz Erla , batte —X Eſſe Mm’ flan 1 Albusal slate phi ide foo boft anghs ben e= t ghe van Bongargen eude gs anouw g: gebonden 2 Alnus altera. Zr —* —— be —— Sen: ban haer bladeren zun lepner / aer aen De gnderfte ſyde ban berte: be — —* bruchten jn oock kiep⸗ nev: ende de ionghe tackskens oft bladeren en zn met gheen kies bende oft klaname vochtighendt bedeckt· Elfen mer befien, in't Tatun Alnus baccifeta, is een mede ſoorte ban de voorſepde Frangula oft Pijlgout. —— van Peru is bp De iin bekende oft Vremde ghewaſſen tnt. Noch vande krachten. Be Elſe verdꝛooght mertkeltck· dan beet noch koudt / maer middelmatighe: daerom wors fp en den De — refe tot heete deg ve ende ſwerringhen / ende tot alle uytwendighe ber te weten — ende verſch ** Onder 'thol ban De bocten ——— t be bers upt ban de ghene die moede zjn bart te Beel — —* ——————— feer nat / ende vol dauws fmorghens Den Somer in een kamer gheftropt/ doen De —— ſterven / —2 ghe: die oock derſekeren dat de ſelpe Bladeren / 5) ſonderheydt be ghene die meeſt klebende oft tacp in't taften zijn ende klam / al oft (p met beſtreken waren / Kracht t om 'tflercijn te —— oft immers wat te berfoeten / en de proe ob gherortven / tot dat ſe rondt wordt / oft datter Blepnkens aen De fcgo e Dient niët alleeit om het leder fwart te verwen / maer ſtreckt in ban Galnoten / om inckt te maethen: ende heeft ecn tfamentreckende kracht / nut teghen beelderlep ghefwillen. Ban De ſchorſſen van de Witte Elfe/ foo Clufius Schrift / fehijnt noch meet tfamentrethende te —— enn Zan Berkoelende ban aerd / met eenigbe dꝛooghmaeckinghe Dac de bechtighepdt; die a Den ſtruptn ban de bes pen als bp met een boor doorboort gedzoucken / is nut om Den fleen ín de blaſt ende Mieten ; en / fepot Martbiolua : ende ad maeckt De hupt ſchoon ende hlaer / daer op gheftveken. De ſelve De ſweeringen Des jals Den mondt Daer mede ges ſpoelt o ele — Ber Elfenbou dient oock om lees ren / perſſen / ſteelen — — ribben / ende andere dierahe iijcke jen en maec) boor a we dient bet om goten / riolen ende —— — ban te rie MET-XVIIL C'APITEL : Van Bercken. Ghedaente. Dez seeden wen Se ne tamelijthen — leonfie is dirk/ rouv ende oneffen / ghe⸗ witachtigh rwe: Daer onder/ nn De welt⸗ alseen Phn 7 id onding effen /iae —— Kens zijn Verleeliche esch — —— oft —— — ziju bruyn roodt⸗ echtigh / dat is epghentlijck Ca —— Ende ———— waſſen niet — boden maer hanghen regine Flirt —— Cattekens oft van —— ole, am: —— enn tackskens oft ——— welche leer taep ende bupghe — De bladeren zijn Sie brefbachtial Cpitipafigscn» —— een van —— pee mond orgaan ————— EE — — —— De Bersfien woꝛden in de boſ⸗ ende op De van Bee⸗ Gs pe oock ban andere tanden ; ende otk fomtijbts — — gronden / als in de arimlanbt / Dat vaer gheen Gaag eude bijnae gheen Bep: de groepen en kan: nochtans aerdt delen — wel/ ende terne arr geout rabe weeldigh ghenoegh. 1 — — * Ee * deren eerſt upt/te Weten in April upt pril oft — — Her negen en-tvvintighfte Boeck. 1313 Bercken boom, — — É Tijd. Dé bläenten oft Câttelieng Ban deſe boomen komen teel vzoegh voort / ende wgn} fpzupten de blaz Delen boom heet hier te lande Berthen-booms fn Booghbuptichlandt Sirckenbaum ; in Bantkrück Bou- Jeau ; ín Benin Brpia. — norint hens in't — — a —— — heet — * Ens; ani S Enpóse je Bersla oft / alg abe (rappen Beralla, om af fp bat woordt foo ín fommighe boechen ban Punius hꝛe⸗ Ben binden: ende foo heeten De —— woonende —— * Bedollo; alist faeche —* heel Italien door met den ben naem Berula bekent 8. € Aerd, —— —— nen ban b en bp niemonben oft bermaët — Deſen bo: — linius F van 6 boeck) is Beld pat lush 6 cate vann 6 bo) van De berber, en) ende an⸗ De D meh abe ans in onde t df ED et defe Bereken rÿſen te drepgen cube ontfagte | OBHYOEGHSEL EE B14 fe den Abeelboom wat ghelijck / van bladers de Buecke / ende Ban cattekens den haſelaer. Ft Duringherlandt waſt de Betula Pumila, Dat ig Leeghe Bereke, anders de Bhemepne Betche heel ghelijijck. Berula Gallica ban ſom⸗ mige ie de Walberck, een ghefprickelt hout; anders Ce- drus Mauritana ghenoemt. Noch van de krachten. Platearius ſeydt Dat be Berc⸗ ken · ſtrupck heet ende Droog is in Ben derden graed. De bladeren zjn oock drzoogh / bitter ban fmaeck/ende Baerom Warm/afbagbende/ dun maeckende ende berfterkende ban aerd : maer De fchorffe ig meeft verwarmende ende fachts maeckende /ende bol bitumineufe vochtighepdt, Bercken-loof in water ghefaden / Droogyt de loopende szeeren/alffe hier mede ghetwaffehen warden. Ni "ET fap ban Bercken-bladers met het vinfel ghemenght / Bebzijdt De Hieefen ban wormen / ende van t berotten. Bi Fu tijde ban peft falmén de Betchen ſchorſſen in hups Branden/ende den roock Daer áf ober ’t bups laeten blies » ghen; ende Die fal de quade lacht verdzijben oft fupberen; De felbe Berchet ſchor {fen ghebꝛaudt / dꝛooghen ende hees Ten De loopende oft tranende beenen/ ala den roock ban de felbe daer aen komen ren Be felbe Bercken ſchorſſen ghepoedert / ende bat poeder \ fn de vervuplde wonden geftvopt/ neemt het quaedt vᷣleeſch Daer * De binnenſte ſchoꝛſſen Hart den Bercken · boom warren in oude tüden ghebiupckt.in ſtede van Papier oft Perc⸗ kement / om daer op te fchrüben/ als ff verſeke⸗ ten. Saer ban de buptenfte ſchorſſen Worden tortſen gez id am fnachts te lichten; Die De landtlieden veel ghe⸗ jj upcken. Dé dunne Bercken vijfen dienen om daer toepeti ban te tmaecken / om De kinders te ſtraffen / oft beſſems / om de bupfen te repnighen: men maeckt Daer oock mandekens bansende men bekleedt daer De fleffchen mede. JIo t dat ghp een gat inden ſtruyck bande Bercke boort / Daer fal cen water upt Dauppen niet onlieflijck ban ſmaeck; twelck langen tijdt ingenomen der ſteen in DE nieren ende blafe Meeckt:ende ’tfelne ghenceft De ſweer inghen Ban den mondt; ende maeckt goeden adern/alfmen Dact mede gor⸗ ghelt & maer het fupbere de (metten ende Vuplighepdt des bgn be Die Daer mede waſſchet. Pan dat wateroft ap moet in De Lente bergadert Worden : om dat deſen boom alsdan in fún-fchorffe oft ſtrupck gheſneden ofc doo boort zijdes eel bochtighepdts van hem abeeft. Looge ban Bercke · ſchorſſen affchen gemaeckt / heeft atle de voorſende krachten : maer twater ban De verſche bla⸗ Deen ghediftilleert/ / vermagh al ’rfeltse / int fonderhepdt in de beg mondts, ® Et _ Dan den ſtruxck worden oock kolen ghemaeckt / die feer got zun om koper/ ſiluer ende allerlep metael mede te ilten ſmilten. 3 — CTuwater dat upt het. Bercken-hout traent / als Get acn’t bier leydt en bꝛandt / is goedt in D'ooghen ghedaen / om De blecken ende fchellen ban de ſelve te : neemt De licitteec kenen wegh / ende “ghendeft alle onfupbere ende melaetfe placken Ban de hunt. De ionghe bladeren ende fcheuten Van den Bercken-boorm woz⸗ Den bande ſeer gheſocht ende ghegheten. —— Van Acer ende Boogh-hout. —— Sheſlachtey Cer is drijderhande van ghellachten: het Eerſte ig A zhet ander ig kleyn / te weten het Boogh-hout: Het derde wordt Carpinus gheheeten. zn € Ghedaente. 1, Det eerfte oft grootfte gheflacht van Neer is eenen grooten ende hoogten fchoonen boom/ met gen tamelijchen gladde ſchorſſe bekleedt. Dún eld ende weeck / oft goedt om handelen ende wercken. D boom ſpreydt veele groote tacken aen alle kanten upt: en= 0 aem gelijck/ maer glad⸗ Der eñ fachter „elth-oy een lan {gh ende dat rootach⸗ tiab ie me hioesnen Hali bist. oft. e wiecken van de Wijwouters oft Ephemerus ghelijckende, Dekeernen/ daer in ———— * 2. Den Klepnen Acer oft Boogh hout waſt oock biek- Wijls gewijs om hoogh: maer ghemepnlijck blt — B | tenbee ras ut n bin i m8 de ſacht om Werken, Debladeren bi —— — in diepe hoecken — — oare vor vate tn ſonderheydt Cruydr-Boeck Rembert Dodonæi. Saooten Nt, te: ende zijn oock gladt / elcht een roodtachtigh ſteelken hebbende: dan nochtaus zijn ſy veel kleyner dan die van De voorgaende ſoorte: ende zijn De bladeren ban de Sani⸗ Kel bangrootte ende blinckinge leer ghelijck / uvtgelondert alleen dat ſy Wat dieper aen De kanten ghelnippelt oft gez fmedeu zin, De bloemen zijn als die Van den: Grooten Neer/ grasverwigh / doch niet dzuyfs ghewijs / maer —— * F — — De ruchten zijn inſghelijcks oock twee bp cen oeght / altijdt beyde aen een ſteelken Bangbende: ad 3.’ TCderde geacht van acer / dat ig den Carpinus / waſt rerht op met lijnen hoogen ſtruyck / ende Geeft een witach⸗ tighe/een wepnigheken vouweende oneffene ſchor ffe, Din is vaſt / ſterck taep ende hardt. De tachen fprepden haer ſelven ín De wijdde ende breedde upt; ende zijn bekleedt met breede ing kantige oft ghehoechte nraer de @lm- bladeren Wat gelijckende bladeren /uptgefondert alleen dat . ſy wat teerer sn, Tuſſchen dele bladeren hangen ettelijce Be dribhoeckighe drupfg- ijſe troffen ín ſtede Vande bloemen „ende daer 8 ftaen de fac ns oft Keng foo groot als Cicerg:: ende daer ín fchupit de — — De woꝛtel is vaſt / ſterci ende dickt. Plactfe. z, Den Grooten Acer waſt meeft ende ep⸗ ghentlijck op de berghen: bp groept norbtans — onberheut. 2, Ven Klepien Acer oft Boog i ers nen veen Ár oo hoogh niet op/ende blt — alg een heefter. 3. Den arpinus Wart oock gheeene in € reden ie AE Ad Daer blaoeren fn pe ALente oft Daoptaer:op ben (einen Endt ude twee fooyten Bande ſelbe oock : maer Het ſaedt Wordt (ut laetfte van den Bomer volkomen enderiin. — 5 s Naam, « F Ater bermanendernoemt Het eerfte Sp) Her ſeſte Deel. Soogz · hhout oft Kleyney Neer. MEN —E — (tse / * AL LE LE 2 TVE f Ne DE EN — — gn an 1E F EN — € — Ben Acer heet wt Gꝛieckſch Sphendamnods ZoerSagvos; int Latijn Acer. t, Bet Grootte ghellacht / Ín't Matijn Acef maior, bat is-grooten Weer / Geet in Do ptfchlant Ahoen oft Waldiſchern;ʒ in Beemerlant ende dit is belan dat in't Gꝛieckſch e Wick Sphendamnos genoe op/in —— — tocken ende half Be hallen van de Offen ende Koeyen ed gia, uga er ‘peugvaeghs oac in vee — £ —— van —— —— de ſelve pla eydt dat de Zygia van den , ved —— — — beef neer mer be Zola —— Hi oan baie rbe wonde en —— ben — ende dat Bert ———— * Doch maer hp houdt de gelaat ende hp en vErmaent Lan den Ez wt lose bar benen Die op be deche vlen not Dek Het negen-en- -tvvintighfte Boeck. Carpinus oft Derdey Nee, 1315 black * effene —— groet: ende Bat den Acer / die op Waft/ ſchoon ende aenghenaem van berwe wr hed elt/ ghewatert/ende vaſt Ban hout : maer dat dert ghenen Die op't wlack oft in de Belden groept / Wit ende Boofer ende ontaatter pan houte: ende dele foorte Wordt, van ſommighe Glinos Cxivos oft Gleinos racives 5 ende niet Sphendaninos; gheheeten. Plinius vermaent oock Han drjderhanden Acer / te Wez ten in t tapitel van't 16. boeck ( hoe mel daer qualuck 10. dat ís tien / ín van z. dat f8 dezy / geſchꝛeven ſtaet:) ysia oft den Cafpinus hoor het d Glinotrochos spiek edet in he Die welen / dat en ig Bart DE ) t oft ten — niet aengeteeckent geweeſt· mius int 8 rapitel Bant 24. boeck fept/ — er dijen ende op Den buyck aen De ſtede leer gheleydt / be pjne Ende weedom Ban de felve — ende haeftelijck daet ver ntus Serenus Sammoni oockin fin dat de gene Elon Werben inde iden gez voelen / dele wortel ſtootende ende met Wijn drinckende⸗ daer terftondt bet ende Berlichtenifje in Fullen gevoelen. Det háut ban defe boomen dient om Jocſten / Halſters / Bogen ende meer andere dinghen ban te nraceken. BIVOEGHSEL. DS twee eerfte foorten bar deſe boomen hebben in haet tenz J gie ſcheutkens een gd o rviordigh metck oft fap/ als de —— niet fcherp / ——— merckelytken fmaeck? € in hol — ee — andere Eerſte cer latifohum * — mt enb Plane, We Dripbe ben Jen t witter ende boofet bouts ende” ig ban Lobel Plane-boum m gheheeten in t Latijn Acer maior Co ende en 5 de ——— Pie d'Òca ende. tano acqsatico 5 apic wich te greater. bei lonius ft bier van / Dat De faben ban Plane een Jaere / off die —S e gheretdt bar abelen, sr — ns sr datk —— ged ban be 1316 Walken mede pleghen weder te teepen. De ander Oft Kleyne foorte/fepdt Den felven Clufius/ is klepher ban bladeren / ſtercker ban hout / dicker ban fchoyfle/in’t Bungerfch Ihar fa gheheeten; in’t Frauſch Eráble: hoe wet bate fommigbe Franſopſen gualijkk Sy- comorus noemen. Bede heeten in Duptſchlaut Ahorn ende Mals holtz; in Italien Acero; in Dpaegniën El Azre: Creftentius noemt fe Acerus oft “Azerus. Maer Valerius Eorous fchruft van eenen Malfzholter (Die andere Acer tenuifolia feu minor Cordi noemen) Bie hp Loor den Opulus rumpotinus Columelle houdt. Creſtent ius noemt dien oock Opolus. Lobel fepdt datfe beel im Dehotlantende Enghelandt groepen/ ende noemtſe Luytenhout : ende ſeydt datfe aldaer ban De gheleerde boor den Platanus aengheſien worden / hoe Wel datſe Daer ghenoegh ban verſchillen / in bruchten / ander ghe⸗ Daente ende in bladers / bie ondieper geſneden / ende condom meer gekerft zyn dan Die van Plaranus. Bpfepdt oock dat in ommige heete landen op't gheberghte een ſoorte gebonden wordt mer fmalz ter bladeren / ende niet alupt foo rondt. Gen medefoorte ban De felbe noemt hp Erleboom » een ander Errentrees int Gieckſch Sphend {oft Afphend eude Acer montanus) ende Zygia ‘Theophrafti; Errable madre ín’t Frauſch; int Engelfch Maple. De tene Geeft bladeren met Dap oft bier hoecken / die ban Den Depl - pda 7 ban Be boorgaende/ ende met kleyner hauwkens; e andere waſt felden inde koude landen / Ende t min ghez — bladers / kleyner vruchten / ende hout dat binnen geel is. tec bp rekenen ſommighe het Swelckenhout / am Bat het ban blaveren den Acer ghelijckt/dan Daer ban heeft Bodoneus bů ſon⸗ derljck ghefchreben, Senighe ſegghen dat Vlederhout Pen mede⸗ orte Van Den Acer íe; welck op korten tÿdt veele groote tacken ryght / maer bladeren Heeft foo kleyn als kiaveren: wiens hout ſeer bequaem is om daer boghen ban te maecken. Dan acngaens De den naem Boogh-hour Die wordtden Catus oock medegedeplt / bie nochtans met den Acer geen ghelekeniffe met allen ttr beeft. Ende Bellonius vermaent ban ven fefte ſoorte ban Acte bp Cons ftantinopelen waſſende / die een tamclijck boorken wordt. Nengaenbe De Derde foorte / Carpinus ghengemt / Cluſius Munt Die voor He oprechte Oſtrys Theophrafti te houden / Die Wp in't Bijboedbfel van Den WBuecken-boom Hanenbuecke noemden : Baer wp Dit ghehoomte eensdeels beſthreven Gebs ben. Eenighe heetenſe Vlmus Atinia , Berulus Plinij, Zygia Theophrafti, Fagus fepium , Or nus Tragi ; ende (n’t ooghduptſch Hanenbu- chen , Steinbucheu ; in't dederduptfch W iel boom; in’t Franſch Carpene,Haiftre oft-Hettre, eft oock Charme: Dân Kobel noemtſe in’ t Walſch Carne; in’t Latijn Betulus in’t Staliaenfch Car- pino; ende fepùt datſe cen foorte ban Olmen is / al fe't datfe ban Heele d Carpinus ‘Theophrafti-genoemt wort : want de bladerkens gen ban de Olmen gelijck : maet’tfaedt is -bladerachtigh als De bladerkeus ban ss bloemen : thout is harder dan Olmhout / wit: eude daerom is Hit geboomte Carpino bianco, Car- pinus alba, dat is Witten Carpijn‚in Italien gebeeten: Daer fp oock eenen S warren Carpinus hebben / in't Latin Carpinus nigra, in buu tact grooten boo Carpino negro; ’twekk eenen n im is / ſeer wit uptobefpepot / met 5 / fende ) Dee De blaveren zij — — J chten: dan e gh/beele blaeskens oft knobbelkens geb de daer beeſtkens in roepen / Die wegh i / ſoo haeſt als de blaeskens droogh zijn. Dan dit wordt oock Loor een opzechte ſoorte ban Olmen ghehouden· Maer Carpinus Theophra- lii, nae De mepninghe ban andere / is het Paz pen⸗ hout voren befchreden. ‘Noch van de krachten. ighe willen verſekeren Dat De ſoorten ban Heer in haer blaz „Beren alle De felve krachten hebben die den op: rechten Platanus heeft / die in't bolghende Cac verhaelt fullen warden : ’twelck van ons — —— haeſt en groept. niet ſeer — gebieden De Seele hebrupchen tf vlect e Ita en g ende het afſiedt fel ban Dé wonrdlen oen de Wons 4 ben ban be de te Pi zoncken Blufcht/ende ghed gieren. Ofr ann gende on doeh vanvtarchen. «eren ulchs Veemogden, flat De bergh· ſoorte van Acer oft Sphendamnos wordt in Cures Cruydt-Boeck Rembert Dodonæi. ij ebzupet om daer hechten ban meſſen mede te maeckt: — 5 — fp bie Ben Cahdien / wiens bout —— ronckeit / gheweert oft gewatert is / dan tgene Dat elders geoepr; RE CAP ITE LE: Van Plaranus. Ghedachte. … — Latanus is eenen grooten boom/ met fún bijſter lan⸗ ghe Weeldighe leer wijdt ende beedt uptaheïpepde @Cacken betl aetles heflaende / ende een GTODte breede fchaduwe oft lonuner van hem ghevende. De bladeren zijn leer hantigh ende op verſcheyden plactfen diep ghe fneden alg De bladeren van —— oft Gicinug, grooter dan de Wngaerdt· bladeren / eltk aen een bijfon- Der roodtachtigh ſteellen hanghende. De Lloemkeng zijn niet groot / bleechathtigh-ban verwe: Ende Daer nae bolght be Brucht / die roudt is als een balleken dft bolle: ken doch rouw ende wattupgh. Veranderinghe. De — van deſen Platanus wordt ín Alien veel grooter ende rupghet dan elders / iae fom- tijdts ſoo als een Olter · Note. € Plactië. Den Platanus waſt gheerne aen De kanten van de rwieren / beken/ loopende wateren / bꝛonnen ende fontepnen. Bp wordt in Fralien ín de hoven oft Loom- gaerden onderhouden : Want ban felfg en Waft hy daer nergheus in? Wildt ; ende ig daer upt Hremde landen eerſt ghebroght ghetweeft. In Hoogh ende gPederduptichlandt - en fietmen hem niet / oft leer telden / ende Dat ín de hoven vande Crupdt · beminners.· Fu Alien Watt hp overloes Platanus elders and! Petrus Dell on: Ë: betupght. * EET . ft intr. capttelbanfijn1z.boerkaldug e van tin —* en heeeftn ote Weerde ghehou⸗ boom Den Platanus in ín den / vat lom Re ſelpen ijn bego € bez —3 0 met Wijn begoten ende bez Met the den opghevoedt hebben: ende men Geeft bez * vonden Het fefte Deel. vonden bat ‘tfelve be Wortelen feer veel goedt dede: in voeghen Dat Wp De boomen Wijn hebben teeven ken. Tijd. efen boom verheft bes Toin reede (cljabuwe maechken/ cude Des Wintes niet. s_Naem. Delen boom beet in't Griechfeh Placanot Hadrer G ; ende int Latyn ooch Plaranus : welcken naeuu pen ghegheven is nae Be beecdde van an bladeren, Den oonfDie in Wzanchrijck Plane heet / is ban defen onfen — — Platanus ſeer verfcijepden: want be ig een hehe 1e —— Daer Wp in’t voorgaende Capitel van ghefproken n. —— „€ Aerd, Kracht ende Werckinghe: Den Platanius ie Wat vochtachtigh ende boelachagij van aerd/ als Sale⸗ uus ſeydt. „De groene teere ende ionghe bladeren bar den Plata⸗ nus Worden nutteluck ghelepbt op de Weete ghefwilten ende beghinnende ontftekungben ende bertuttinggen;. — De felve bladeren in Wijn gheloden / ende op de doghen ghelepdt, beletten De fimchungten die daer Gy Balen. De ſchoꝛſſen ende vruchten oft runghe ballekeng van delen boom zijn meet verdzoogtjende dan de bladeren: want de (chorfjen in Eoick ghetaden/ ende Baer mede gez ſpoelt oft ghebaept/ perſoeten den taudttweer sh De groene bollekens van deïen boom / met eenigh bet pft meer gheftooten / ghenefen volcomentlijck atie Bere brandthepdt / daer op ghelepdt + de Lelie met Wijn ghedroncken / helpen de gene die van de anghen ghebe⸗ t en zijt. ree p Delkgorffen gebrandt ende fot aſſchen gebroght zijnde, Hebben een noch meer ende fterchelgcher verdraoghende eude te [amen ooch gfuaghende Gracht · ſy ghencten De melaetghepdt ende Leedzijven alle onfupisere plachen enz Be ſproeten Ban De hupt: reynighen Be vupie bochtige zee⸗ — ende laspende gaten. 7 7 _ $Ben moet neerſteluck gade ſlaen Dat het ſtof/ twelck op het loof ban den Platantis pleeght te verlamelen / ende ids daer op te Blijben ligghen / ong inden mondt niet en kome/{oo ons Galenus bermaent eride waerſchouwt: Want als iemandt dat ſtof Daoy't berhalen (ns adems inghetrocken heeft / dan ——— keele heel ende rouw; ende Door De groote droo bte van't lelve woꝛdt heu tſpreken muoepelijch/ende de ſtemme verſchor⸗ vet oft heelch ende bekommert, '@felve ſtof en doet de Keele alleen gheen binder; maer alg het in de ooghen van⸗ an belemmert het ghelichte / ende in Dooren Ballende het Q } * beed borden Pan De bladeren /_ maer oock ban Hac pdt men op DE pillekens oft vruchten ban — boonr Ee EN ELD Beel geacht ende onderlouden ont De wijde ende breede thaduwe Die jp met fijn bladeren ende graate tathen var em — pbt Plinius / dat hp des Somers de — ee —— atken / NAE Á u nen òp de glen Die att over WEER BIVOEGHSEL — alus in deſe lenden ve Doen grocperi / fatmen —* Ren fee vochte acre / ffens eeriigbe beken ende {ops whe ate: len Deet SOD Befbugepeni bp (àl te bere ren Baten er boorgat scen Pica ‘boosbert in t gesepcn/ Ben —— Candien was die Het negen-en-tvvintighfte Boeck. tz17 Puncten oft randen / ach D'averechte (nde Wttachrieh. *Thaur en U met (eer harde oft vaft ; macr be ſchor ſſe ha —— Bieke, ENDE oock war witachtig. Dun Biuiebten worden berydeicker MEE Die ban Wliffen : Want fp shu vonde batlekens fou groet als Maten ; Diupfg-ghewyg afbangbentt. Bp beer oock Platy. Phyhos ende Lautoha, nar & breede bladeren; cube ſomtudto Platanus quorumdain is ben boorfepben Actt / dit lang sen tudt boor Ben —3 obe houden endt gheh ipeſt is — matt oaluck Doch fp voie hoch uiter die Bet Dwekhen-Gour ofc Water Dier ben haer Placanus miededeplen … Anbtre noemt ben @ualfter-boom ao: Plataaus ; oft ten nuaften normen den —— Orgniere { ais gijcfendt is) in't Aranfch ; doch onepe Platanus Ouiedi iſch — id. * is ven Iudiſch ghewas / cloers berenrebenvende Nocp * krachten. Om té ghent Die Dart De Aanghen ges Beren zn / fatmen omtrent haf — nemen bart de eld ban den Platahus / MEt war Dons. Be (elbe mer Bónist vers mengt doen alte fprBeren ende plackei bergaen / ende alte onfups * venta Dateop treken eer \ ratckt een feer gote fatoe te alle crautwagien ende ban tn raand Gchafien aſſchen / met wafch ende olie men . p bar Roofeh tſam Nt * De Gi en blacke ſchotels ban Platanus hout / die fp Bp den bupek teggbeit teghen be hrimpingte crioe coigche. De fchaduwe ban deſen hoom is niet atleen aengljedacni, mact osck ghe ſoudt / als de dude betupgen. * en béom beeft toch cen ander epgbenthepbt/ 1e weten Dat hp De Dfedermupfen, berlaegbt; in boegben batfe nimmermeet komen en ſullen in cen hups dact ceren tack ban Platatuië üssen waert faecke Hat ff eend of tenen Platanus boom gheb wierden / fp en daer niet kónnen ban gheraecktu. foo en iſſtt Sheen feherer teghenbactt boo: de beten ber Be Diebermupfen gee datn / dan De eerde Dar omtrent eenen Platanus boom — — 8 Oraniere, Daer op ghelepdrsmant daer Dao; wordt het bloedt ter ſtelpt zals den achtbaertn Loups Btipon betinght. HET XXi CAPITEL. | ‚ Van Wilghen. J * kt kig — 4 nde Wilghen vindtmen ree chepben ghellach⸗ ‚ten: het een waſt om hooghe; Het ander blijft kleprt ende neer. Dele fufleri wp in dit uwoordigh Capitet helchzijven; maer int bolghende (utten wp noch pan eta telijke andere Glepne Noigie-boomen haudelen 4 Shedaeme 1. men lassen Wiigen boom heeft eer ten tamelycken Dicken (trupck ; ende fchiet fotntijdts (od bop/ ende wordt foo dick alg de andere groote boo⸗ men: Wel verſtaende allmen Gem laet Waffen / fonder me beginfel te noepen oft fijrten top te fcheeten. Du ſchorf⸗ fe 18 gladt ende effen/ tacp ende burbghtaem. Wer hout fs witathtigh / foo ooh ende onbeguaem om ghebzoken té . edgar het boo gheën ghewicht / höe ſWaet dat het ze Bocht is / befwijchen enfal : Daeronr wrden Daer grande gretig p ban ghemaecht / om u De tachpkens ende rijskens? di feer peel int ghetal zjn/ ende recht op Waffen” zijn beklecdt met een Toode/ — ghe/oft oock met een wirte fr In fie Be Ban bloemen kryght defen boom langhe (matte —3* hen; — — De qrontfte oft hosghſte van dele Wuahen wor eee ik ben sti £ ende Dan wordende Dirker ger Ede Bafter/ende zijn tot weete dingen nut / in Con: be cpdt ——— epen ban te ma . 1318 Cruyde-Boeck: Remiberti-Dodone!. ilgh ix nigta, geheeten geleken net ſtus Swarte Wilghe/ Salix nigta, g gelet np Het 8 cAbemeyn ghellacht met witte ſchorſſenn Witte Mo. Vizen ren ee Salie — Plinius gheeft de Swarte br ge ben toenaam van Gyieckteje Wilghe Salix Greca (eg ghende/ Fen Klieft de Hogde Gziecktehe Wilghe: ) ende de Ditte VOilghe noemt Gp Salix Amerina. — 2. Det Klep gheflacht van Wilghen Wordt in Peder duytſchlandt Wijmen abeheeten ; in Hooghduytſchlandt Kleyn Weyden. Den Griechtchen naem is Helice Ea, te weten in Get landtfchap Artadien / onde niet Irea, fog de Boorgaende foorte ghenoent Wordt / fepdt Theophra ftug. Plinius noemt dele Wilghe oock Helice: Dan fog wel Plimiug als Theophzaſtus houdenle boor het derde geflacht san Wilgen Aut Latin heet [p Salix minor, Hat ig Wlepne Wilghe/ Salix Viminalis, Gallica Salix; ende oock Salix-Sabina , alffe Columella noemt; Die oock lepdt batte EN gan heele Amerina bft Amerina Salix ghenoemt wordt, Petrus Creftentius noemt{e Vincus. than € Acfd, Kracht ende Werckinghe. De Bladeren Gan Wilghen zjn koudt ende dꝛcogh ban aerd / ende oock een wepnighgken tfamentrechende / doth fonder eenighe bíjtz athtighepvt oft feherpighepdt : daerom mogheñ ſy be⸗ quaemelijck ghebruytkt worden om De bloedighe oft hets fthe wonden te glhenefen. U Feen pleegt He bladeren (tmítfgaders De groene ende Hers ſche arken) in de kanieren ende omtrent De bedfteden Han de Branchen ſeer nuttelijck te frvopen ende langhs dert Bloer te Cpyepdeu / alg die meteen heete brandende kortfe bebanghenzjn : Want ſy konnen Door haer matige koe: lighept de locht Geel ververfrhen/ ende Daer Looy de krant: nen die met eenen oulijdelijcken brant geguelt ende ont ſte⸗ Ken worden ten groote verlithtinghe eude trooſt gheven. De ſrhoꝛſſen van dele Wilghen hebben dock diergeljchke kracht als be bladeren. Dâer beneffens de lelbe tat-afz fehen Herbrandt/ ende met Edíck vermenght / doen de wratten, Weeren eude erteroogen afvallen / daer op geleyt Sommige/ leydt Galenus ſuhden oft kerven Be (chart fen bande Wilghen / ter Wijlen ſy noch ſtaen en bloepen / ende vergaderen Daer een lay oft Bochtighepdt uyt / daer (p mey Lorre * zt Pl re He — it erp be ogen ® dick ende knobbelachtigh; ende het voorleyde dick nighepdt der deelen die in be Booriepde vorhtighepdt is; hooft Dient dan delen boon in ftede van den frrupch/ waer — foo worden de Groote Wilgijen tn veele din⸗ bre —— de Teenen fptupten: ende hoe die ghen ghebruptkt/ te weten oni daer groote latten ende J — A — rige dep ì n oi ) rÿſe d ‚5, Plactfe. Me TDilghen w ef eb ariber | ee d 1 Hati/ Worden in dele ende andere la fitten, oant loer abt ap ende vaſt te maecken / ende om Haer Hee werck van te vlechten / als Goydeit/ groote mandeit Lumet water belpreer — ede iabepdt KE ERDEL HI Gen. sie oe Bett / Bie de groot fte tenen m ) z (p dienen goc Tijd. De Dilghên blaeptu in pui oftfenlanabe boog de fe even aft borgtes/ biete buf ene FRI ers in $Dep; Ende Dan ls din hert hen boort: teenen verkielen / ende daer ban hedensdaeghs feet Beele 9J bloepfel/‘twelck langhs aen dunne ſtrelkzens tta⸗ fraeye werchen vlechten als fijne mandekens / Korfhem hert el lenten hd open/ tube laet het lacdt uiet ende Bierghetjehe dinghen; gheigck ſy fn oude tijden. — — Dan gleronelt ve bont, aleine ste kennen gheeft fe jet laedt Goll tE EDA MIDLOAN OARe AMA NEE gende dat onder alle de boomen / die ín 'twater oft op Got _ maert Plintus oock/legghende met Theophraftus, De tighe gronden waffen/ gheen nutter ende tot verft AE red haeſt / iae Geel eer Ban het vol⸗ Dhn nd bande Û Á ” rn ij 7 FEET hank, — De tijlen, tetten endelanghe faker ban dere Wilghen —— — Eggen oach afgekapt abe gefnog — REE SED CN ü5 Weten eet Bat ſy beginnen té ſpruyten en: 2 -gheerne in vochtigh onderhouden zreu groudt gij Waffen nde fee om veelderley dinghe e té bir it is — ende leer ghelocht om veelderley — — iets. U 5 ORB ner ete EEE zaden Dg) Ae DARK ſcheutkens oft Dick b de: doch € he Ee Den … Het fte Deel. Men manden ban matcht/ eade die in Drancktock Amarines ende Ambros Geef) de boor De Amerina gebouden wordt/peet in’t Bun gherfch Kord lt : maer be Wtgde mer brnonpeerfehe oft roode feon fen heer Roode Wilghe in ouifetael; Rots Weyden we t Boogh» —— Wit Bungberfch Kozfiz fas in t Karin Salix plrpurea, oft Salix rubra, oft oock Salix: Amerina-rubente cortice ; tut Frauſch Franc ofier. Wan defe Roode Wilghen/ als Kobel ende andere bes tupgben/znber verfchepbden foar :(bealwen noch de Salix Ame- mna quoramdam oft Salix mâfioa , bat anders niet enie dau Der Kghus €aftus oft Cupsboofn:) tant een fobrre teer Sabin lans - folia rubra, efide Geeft breede bladers enoc aft fcer toet op plaets > fen Die niet foo leegt en igahe : ende ts aſchwerwigher diceder —— stude —— router — —— E —— 4 cſo t Daer ban alix concrea aufoliá « ſu Ss ban ms mighe Rijsboom gyebeeren Wo met bieede bla staet als Prupm-bladeren. Cen ander langher bladers ; ende groep Bhemepnijek ín de Water-grachten/ende eet Dâeróm Salix aguan- ca, Bat is Waver Wilghe. Gen Tponſthe oft Franfche foorre tyeet Salix —— ap sappen Salix nig , met ſo imighe batte: kens beaten. Gen ander heet Water Wilghe' nret breede blade „zen, in't Rattu Salix lanfolia aquatica, fepdt Chung; dieſe ſom⸗ hots boor den Eleagdus Tliéophrafti gehouden heeft ende ſepdt Satſe in Bungarien Rekottye ta heets ende Datfe Auguitlara boor Siler Plinij houbt ; ende datfe Dalechamtpius oen totnàem Placy- phyllon Leueophleeon it Gan De Salz latifolia , Daer Camts varius Ban vermaent / dat (8 Wilghe met breede bladeren, Die waft tu Duptſchlandt / ende heet daer Sal weyden: ende uiordt. fac groot ala eenen anderen boom de Bladeren sn byeent/daer knots Belkeng op en eude aen De ionghſte ſcheutkens groepen vou? „Ae ende n ballekens / als die baljekens Diemen in de Apote⸗ boor De bucht van Deprar beckoopt. Baer bloepfel komt De Kente/ endt ie feer goedt ban vench ; daerom houdt Gefnes Rus Door De Chaleb Syrorom. Pzoſper Alpimis bermaent bar en Chalain. dEgppren waffende / bie hy ooch Onder De gheflachs „ten Van Wughen rekent ; ban Die Hebben wp Gier nae onder de Biemde erupden hefchreben met de Garab ende De Saffaf ban Ops — equina en is gheen Wilghe / maer het Peerdriteert- nj Ook ener e Wilghe met {malle bladeren ‚ han Clufius bes 8 ende Salix enguftifolia Pannonica ghenoenit / waft neft feng ’twarer ; ende beeft eenen Dicken fkrupch / met deele tachen/ tende Burner rfen verdepit dan de ne ladis a — bladeren zijn aen donderfte ſyode gens / maer bobenfte grocne (de daer met eenigige witte t/ ende $ijn (malle / baoy fpitfer afgaendes en nde, met, grooter. menighte aen de tacken graepende : tbloepfel ds Gieze —— van de rar (acht is fcer klepu / Nin witte — ‚ende Wordt met den winde wegh Bhedieben. Defe Wighe beeft ſomtidts ſommighe roode knob⸗ Belkens als Coccinilie grepnen op haer bladeren; gheigek de Tpon⸗ Eid foorté ende de Byeebladt 5 ladighe Daer Camerarius ban fprcecht/ oft knobbelkens hebber. Sp wat aen Be bekert …_ Veranderinghe van de Salix vitellina. Petrus Bondfug aens kf bat De Wilepne Salix viminalis-oft Bind-Wilghe ‚anders ix vitellina , gack tweed ein bet ere ami a e eerſte / die met recht W ic= a eg rde ri Bols í enten / rup⸗ is oock bleecher. Goonter landt hes at t bes tighepdt ende. „Baer fche zn feex. ip De ſeven boeten hoogh / gantfch niet oft laderen / maer geheel giadt ende blinckende / doncker- an derwe / ende aen de füner faegbs-ahetwüs ghe⸗ ertelt. Bepde deſe forten zjjn (eer bupgbfaem/ende daerom van: onſt booro Windr-hour (alg sfmen fepde Bout om te win: Den) ende — isbuwtk Windoux ghcheeten. Be: ſcheinen Die in Blatnderen waſſen / laeten haer om ende óm Be: Bionbeen, KEG ende winden, tien oft twaeif maelnu ban d'een / nu Dan D'é — Dat alle daghen ctus / een weke oft. twee nae den anderen / tet fp bladeren kKrÿghen; ende en laeten daer⸗ om niet te groepen. 5 ; De nuefte tof omm de windouw { fonderlinghert be Dlaemſche / Diemen Roode Windouw: heer) te p ‘Datmen daer toc kieft goede ghewonnen aerde / Die maer temen boer ban aerde diep is / tnde onder zandt: Dat landt Dan twee boeten diep fpitte/ her goedt landt onder/ ende tzandt boten byenghende : ende Dan de flocks: kens Daer ober dweers in plante : alsbau tſelbe landt ten minſten het tweede iaer met goedt after decke — ſchijut oock bar ban klepe” nie Wilghe gekent. 1D” io — Dodos. meus oock gent; D'ander Gr: t ſorſen Oziere zijn fonde. « lo, bie epen — — er oan b bai feer tfamentrechende. De paepe ban de Dii De eef vacris hoon Ie be Oene die Van (lis uee ben ffrupck reaent als cen —— 2* — ck des frans e aodden motte bit Mareatacuen vie Del haeft tot _Nech van de krachten. De Bilgen zn wel-verkosterides tamme: EE Het Beger-en-tovintighfte Boeck, 1319 Komt boost alſmtn De febe: Fen piche Bft quetft : de. berde Wioent pt ly niekie ait ín hed beeft Ban Hau tarken berooft wo: — an ghelyeken aerd te bet fap Barmen pt de bladeren felbe kt, Van boer alten sijn de Wilghebladeren / endt dock de ſchorſſen / ebt om te ftelpen Get bloedt (poutwen/ bet obergeben ende, bloedt taechen/enbe alierlep bloedrgargt/ Defgeljche oock be oBervtoes dighe marnorftonden endeandete brouwetieke bloeden / mer Myn Bbefaden ende gedzoncken. De felve Witghe-bladeren worden daen in De badiuoden oft lobingett diemen maeckt om te doer en. Wugdt bladeren in Won gitfoden met war Peper) ghe⸗ hefen de Cotyche aft —— Degrotne bladers van Uitge klepn geſtooten / omtrtut de ſcha⸗ melye e leben gelepdt oft gebonden / doen de quade luſten cude bleefchetgeke begherrteu vergocu: De felbe alleen / oft met Ware ingbenomen/maccken dat de brouwen niet ent ontfanghent. Water/Daer Wulge-bladeren tn gefoden zon / agen groote kup⸗ be ghedaen / is goedt om atie gijefwilten te doen bergacn: ende de Ean TE Mevr amd * Worden) ghenefen daer door / ais 00 Warm p verdraghen mogten, Wilghe-bladeren oft fcborflen in Wijn ghd berfoeten be pijs he Der zenuwen / ende verſtertkeu De fchse 7 alfmenfe Daer mede ftooft : ende gheneſen miùts bien bet Dn ban De boeten ende banden : ende mogten oock in Wijn gjefaden worden’ : de ſtide alfoo ghebrupekt / doet Det ſpioet vergaen cude fupberen ber wit ende ſchelferachtigh seer. » Î 4 Dap ban Wigte-bladeren eude ſchorſſen met wat Orie van Koofen in een Bꝛanact · appel· ſchelle gaer t/ is goedt Waem ghegoten in D'oorefdm De pjne ban de felbe te Bersosren. Water ban Wilghe- bladeren gedililleert fn’t midden ban sHep/ beeft alte be voor fepde krachten: ende bier oncen feffens ban’ t (ets be ghedroncken / gheneeft ber graveelsertde de pine Ber meren / ende Doet De piffe vfen / brenght De wormen ant / ende taegbt De doode brucht upt de moeder: 't ghenteſt ba mie oogen / gee neeſt De ſchozfthepdt bee —— maetkt ſchoon hapu alfmen thooft kamt met eenen kam Die nat ghemaecht ia t’t voorfepde Water; in fonderhepdt alfmen 'thap: ban ſeifs iaet DIó le Tſaedt ende De bloemen ban Wilg oten endermer Wijn ghedroncken / ghenefen het bloedt fpouwen : ’tfetoe vermagh den Wint daer De ſchorſſe in ghcfaven is. E Het hout — ſtrupck / als licht weſende / is goedt om Daer ſthilden ende boke latrs ban tt matene * Eeh looghe ban Wilghen⸗ bout affthens geſoden ende gedront⸗ ken (oft alleen ’twater Daer De —— in gheſoden zijn) Doet de Etchelen flexdben Die in De heele Onderhoeote gebleven zn / dooz fe b vupl water datmen ghedroncken Geeft. De Schapen nemen groot behaghen irt de ft maffen ban de ionghe Wilghe boomen / ende fcheiten oie ghemepn{ijt bloot; foo Datfe met kalck. befeken macter waagden / tn Diels mêr bez 5 batfe voorts geo ni ne HET XXI CAPITEL Van Leeghe Wilghen: — * Cheſlachten. — D E dnepghene oft min ghemepne medeloorten van Wilghe zun tweederlep —*— nu beſchr h ven ſul⸗ den ; te eten een met breede bla! „ende een met ſmal⸗ le: bepde feer neer ende leegt blijvende, — g Ghedaenten:1, Bet eerfte geflacht ban de eere Wil⸗ ghen brenght bunne houtige Strupchen vaoit/ anderhai⸗ ven voet ſangh / oft Wat hooger;in Beele andere noch dun⸗ ner tatkskens oft tijekens verdenlt / ins recht op waſſende dft oberepnd ſtaende / maer ter fjben-Waerts ge boghen ende nae der aerden depnlende : daer aen waſſen br tighe bladeren / langher dan iy rondt zijn / De Zeeuwitie Ree-Porcelepne ban grootte ende maecktei gelickende / onder eeu lachte grijfe wolachtighebt hebben- de / maer aen de boten fte lijde groen; Omtrent de oppen ban De rjsliens komt Get bloeptel boort in langhtworpis e s; de welcke in korter tijöt opengaende in witte wolachtighepbt verkeeren ende wegh fiupven oft met Den Windt verwaepen. De wortel is houtachtigh/ Diep ín D'aerde ſintkende / ende anchk ter (ijden herw aerts ende derwaerts vlidderende. — 2. Betander ghellacht van Leeghe Wilghe heeft noch dunner ende teerer rijskens dan be voorgaende / doch noch⸗ tang oock houtachtigh/taep ende buyghlaem / die dock ter fijden uytghelpreydt waffen / ende niet vecht op en ſtaen. De bladeren gede * —— bl — vergaet ens oft wolatꝰ gupchelthayz / gez lick de Cattekens van de andere Milghen· De mariel id oek houtachtigh. 5 é f € Dieci) zede eerſte ſoorte Dan beſe Leeghe Wil jen waſt in Bóllandt omtrent de eeu op — ʒ p̃laetlen Die Wat verachtigh van É * de andere Carolus Cluſius heeft dierhelicke Wilghe/im dien boe „1320 ck Verſte Deere Wilge met breede bladeren. see Beene pitge met finatte bladeren eK Tan E: ri A Oruydt·Boecle Remberti Dodonæi. ‚B \ 2 eaf — zhene die Lobel Ks Lat Salix'humilis repens angu ſmalle bla k Waft / met bladers nus / bittet batt (marck / ende mo ‚ bande Wilghe? daer Bobon nae be ghelijckeniffe der on Rada felwe nit en is / dn de grafachtighe berghen tube Apentorh- tige plaetſen —— desde tande Ooftenrijsk rid den. 2. Hetwmeede Lerghe Wilghe en waft niet-aenden Zeekant / maer in ſommghe dorre belden: ende Hepben gan Brabandt / niet verre van Antwerpen. Vierghelieke Wilghe ig panden ſelen Tutins ii dE vochte Wepden ende bonbon van @oftetitijck ghelien abeiweeft, '< Tijdt, cblaneren enne &atteheus komen boost ens be vergaan one ſoo haeſt in Dele Wilgẽ alsan de Goote, »… „$ Naem, Defe Wighen moghen ceghe Wughenoft Peere Wilghen heeten; In't Hatyjn Salix pumila Sat ig Pilghe pPaenken; op't Grieckftlj Chameires ꝛ 1, Be eerfié heetinen met goede reden Zet Wilghes tart Jatijn Salix pumila lauoris folij, dat ie Weeghe nit „miet breede bladeren. 2 DE ander maghmen Salix.pumiz la anguftioris folij noemen / dat 18 Leeghe Wilghe met Ímalte bladeren. Ja za wo aftanse or g Aerd;Krachtvende Werckinghe; Defe Leeghe Wilgh⸗ “enig en worden nevgheris in ghebzuyckt oft voor nut gé- houden : Want ſy en zjn niet bequaem om Daer cenighe korfheng oft vlechtwertk af te maecken / oft daer iet me⸗ — gene Fu de ſieckten ew Worden ſp oock niet ghe⸗ ight. sonia sa Bd de A B on AA 4 Et eerfte gheflacht ban Defe Leeghe Wilghe noemit H Salix pi latifolia , ende bifchrijft Daer tldte ‘fo: De ecerſte heete cjskens foo diek als Ben klepnften bin aerden verſpreydt ſelden meet dan eenen boet lang — tatkskens hebbende / met breede bladeren / als Badoucng vie ſthaft “De bloemkens komen voort ín ſathte gerkene dide y nae volghen hoofdekens als in de groote bzeebladige Wghe rijp zijnde opengaen in De Ooi jé ende gheven fachte th le ban haer / met beele kleyne ſwarte fadekeng. Me wortel ig: diek, ander ſoorte heeft Wat rouwer fchor ſſe ende meer vijc Kens / dierghelütke / maer wat ſpitſcher bladeren. + ———— alg bat Ban Be groote Dil —— ten. De wortel io (omtijdts Dicker Dan die batt de 'H —— sn bie Lobel — — repens * * derkeus / kleyner dan Bie van den Myrtus / veel in vomtrent Lpons waſſende Dee Bet twetde g anguftifolia : en * Shehri oere zen Wineke aëi be £ bijnae bla zón ende ſulcks ſthnt te wefen de — den noemen / ban andere boo, Den — * —2* bladeren : ende fepdt ba beet met ek Ee a — — ‚Sa * ende Chaleb. Vremde oft uydandifche 8 — or emd CAPI ne agrar in ze Het ſeſte Deeil. Het neghen-en=twintighfte Boeck.1324 de en Ee Vtier met diep She ſneden — no and. ——— mud £ enne voos ghewiszoft — — — Dan bladeren —* — —— Beans ee —— andere —— doten ſtru Ghemeynen u enomen alleen dat oneffen — ban debat rard rien anp zits Word at ete ooge opfchie: oak en ig pose — oft ongerimpelt; eñ Bent Semeynen Dier —— ele Hie grauwachtigt ban gene te Weten. — Dooyts foo fonemen ben Babick Boekt togen boor een nn — Die het boat — dei der. van ſi en eñ bezien foude naenfien: aeft is / ende de ſſe qe ban geert en Dagen Oona) eft houtach⸗ p Í 3 s én is/maer een crupdt / ia er⸗ van iedee hon * — ion van nieuws voortkomen de/ ſoo nder De cruy den bach Oelen en eñ * ong twaelfde zeden. … — hemeynen — —— hed bocht oonchere oft vr id — eng Heel bp Bort/ en —— pe als bef de j mierden —— Bant ha sin Be ne En sa i * e n — gebe reel En EE maen 0 har in Wey / oft weten i fi * Dtz wiek — — ed oe Dit boomachtt —— Hed ir Ovieelis — — ——— s int Pederduptich Piter ; fn’t Sooghduntſch /ende oock Holder; in t Franlops Hus ende Su — in?t Spaen) Sauco, Sauch, Sambi gem; it Engelch Elder eree; tt Beemteh Bes: ende daer nae uiliemiue — Opt Lathjuſch Feza. eerfte foorte heet Gemepnen Biter, Sambucus de dee, — besten 2. De tweede maghmen D geelachtiehe besten noemen. 3. De — te — —* Latuün Sambucus heinioſo fòlio, - dat ig Pli met ghehackelde oft drep ghefneden biadez ten. 4. Det bierde acht wordt Var ſommighe — lueftris — — — ik. ret 1322 q -Acrd; Kracht ende Vetcking he· Galenus leydt / dat den Vlier atle de kracht Landen hadick heeft ; te Weten om te verdroogen / toe te heelen / ende tamelijcken te verz teeven oft te Berdrijden. Maer in der waerheydt Den Dlier heeft niet alleen De voorſeyde / maer noch veele an⸗ dere krachten: Want de ſchorſſen / bladeren ende ionghe fcheutkeng van den Dlier/ende oock He bloemen ende bez zien zijn niet alleen dDrooghmaeckende / maer oock Herz wWarmende van aerdt ; ende hebben oock een purgerende oft den buyck weeck maerkende Eracht/ doch niet ſonder tenighe nroepelijckhepdt oft beroerteniffe det maghen. Mant de ionghe ſcheutkens ende infghelijchs oock de bladeren ban Den Vlier / miet eenigh nides oft pattagie/ oft als Afperges ghegeten / beroeren Den bupck/endedoen kametgana hebben, ende ſomtijdts keeren (p de maghe fs om/ dat ſy een brakinghe beroopfaechen, — \ De groene middelfchopfje van De tackskens van Vlier fg De bladeren ende ionghe fcheutkeng niet ongelijck van werckinge; anderg Dan dat ſy Veel ſtercker is / net gewelt ende berderinge ’ ater ende de galachtige vochtighe⸗ den aftaghende/ allmenſe inneemt: ende daer onvis Íp DE Watetfuchtighe nut ende beguaem. Ende tot dien epnde Wordt fp gheſtooten / ende ’t ſap / dat daer uyt ghedouwt is / ordt met Wijn oft Wep te drincken ghegheven. De bloemkens Han Dlier/ als fp noch Berfch zijn / heb⸗ Ben dock iet van de voorſeyde krachten : want alfmenfe met eenige fpijfe ingeeft/ alg in Cyerkoecken / oft anders/ dan beroeren fp den bupck / ende macthken hem weeck. Dan de ſelve gedrz ooght zijnde) leggen be Boorfepde kracht af/ mitſgaders alle de Bochtighepdt Die daer in was ; bez houden nochtans de Berteerende eit dummackende kracht. Edith / daer dele dzꝛooghe bladeren in geweyckt zijn/op De ſpyſen ghedaen / is De mage ſeer acnũhenaem / maeckt juſt ende appetit om eten ende kan Be dicke rauwe oft onrijpe vochtigheden doorſnijden ende Bun maecken. De platte ſadekens Gan Vlier gedrooght en zijn ſoo gez weĩdigh fut wercken niet afg de bloemen oft bladeren: doch Íp konnen den bupck oock beroeten ende log maec? Ken:ende fagen daer door alle taepe ſlinnachtige Aupmen ende waterachtige vochtighedon / te weten in paeder ghe⸗ broght oft klepn gheftooten/ ende omrent een vierendeel Toots tfeffend inghenomen, Defe ſaeden oft bezien moe⸗ ten/ berich geplucht zijnde / in Edick gheweyckt Worden ende daer nac ged, : ende Dan wordt daer beguae⸗ melijek bp ghevᷣoeght effen foo Heel ghedrooghden WDijn- —— een — en an aedt: want (oo bez rep gebetert zij Aert ex eenighe moepz oft ſchade haer wertkinghe doeu: ende zijn {oo upekt de waterfuchtige feet nut ef beguaem; te weten met wat Wijns ingenomen / eñ ettelijchie dagen achter een upekt/ als den krantken daer hehaghen in neemt Dist eg ſeydt / Dat de teere oft tong he ende groene Vlier· bladeren geftooten ende met Polentã / Naebier oft meel van Gerſten mout vermenght / ſeer goedt zijn gheleyt op be heete ſpollinghen ende ont ſtelinghen; de verbzante Heydt genelen / ende De ghene Die van eenen Dont gebeten Zzin / behulpelick zin : ende datde ſelve met Bocken oft Kams ruet bermengbt/ de pijne van’ flercijn verſoeten⸗ Daer op gheleyt. Fuigelijcks bat ſy de holle ende uytgege⸗ ten oft Diepe gaten met goedt vleeſch bullen/ eft genefen, * mergh van de ionghe ſterkskens oft pijpkeng van Blier en krachtoft IJ n Uy i eygentheydt: dan ’ ſelve ghedrooght ende een Wepni Hen ho en sheoranghen oft al —— De monden ban de oopende gaten oft fiftelen gp — e Gonume van /dat ie Fudag-oor/ een tſa pee tg ae df / inden mondt ghenomen / ende Daer mede verdꝛijft De beginnende ontftekinghen ende bep tin Ban den mondt ende amandelen : ende maeckt, De len hupghe (mat ende kleyn. BIIVOEGHSEL. It Karin wordt ben Vlieg van ſommighe oude fchrflbere oock Sabucus ; in onfe tael ſomtdts Holdere ende Vlieder. we oben ett nent Be el behalen be bedenk noch Defe naemens te weten ín’: Boogid rs Í Fra she, Saterenbe Milen ( perba dei ad — uyer;) in't Spaenſch Sango, Sabuco ende Canswero. Ve twetde foor ts noemt bp Wise Vlier ; in't Katijm Sambucus ſructu albo; om Nou vCraydesBoeck Bemberti Podonæi bat de bruchten witachtigh sti. Dan tehigbe engen dat men een pierghelijcke foorte bindt met altüdt groene bruchten. De derde foozte heet hp oock Sambucps folsis laciniatis , Dat is Vlier met diep uytghefneden bladers. De bjerde noemt bp Bergh- Vlier, als oeck ghefepdt ig; in t Latijn Sambucus montana raccmofa : andere noemenfe Sambucus ceruinus-ft ceruima ; in't Franftb Hus fau. vage. Waer bloemen zijn feer Hiele ban teuch: De Betten zijn wep, nigh / bol faps/ citat goedt bân fmaeck: ende de Berten eten de bias deren geeen / ín fonderhepdt de Biden / als fp ionghen draghen. Zp waft beel in Bolfiné. Je Ifalien heetſe ootk Sambico montana. an ghemepn Vlier hout Baer hout is noch weerker iin * Sambucus Italica ſeu peregrina, van “om dat de tacken oock vol voos mergh zjn als die ban Blier, is anders niet dan de Witre Dpringa/ it Boogbdapt fc wei fche Holder ghenoemt: PEN Ten 4 Sambucus humilis,\oft Sambuacus herba ; fg deti Hadich ope Ebulus „die watt ghjedaente den Dilier ſeer ghelütlit / ende ban reuch ende krachten den felben te boden gaet. 5, Vlederhout, ín’t £316. blant vermaent / Hekfchilt van degen Vlier ; die nochtans in Vriellandt oock Vledder heer. De Fudag-odren Waffen meeft inde Noorderſthe gheweſten aen De Bliertacken die een iger oudt zitt : ende zn fehorfachtiaty leecachtiah/ knorachtigh ende gerimpelt / beef plopkens ende holle, kens hebbende als voren/maet bꝛupn ban verwen ende feer bard: niettemin in t water gheleyt /woꝛden fp ſacht / erde fwsitten afs (pon, gien: van ſmaecn zónfe heel iaf / ende gelijck een geſoden bel oft leer. Donunigpe inten de Prupmen op de Difer-boomen; ende ſegghen dat be Prupmen dan een purgherende ende Ben Lupe; fox maeckeitde kracht hebben : dan fp waffen feer qualgtk Noch vande krachten. De hrachten/Die Den Vlier beneffene de boortepde noct heeft falmen mm 't Capirel ban Badick moggen efen; foo weltegen’t fenhn / grabeel/ water ſucht / Kerchn / als andere ghebreken. Dan men houdt den Bliev epsbentlhzck boor waem in den tweeden / ende droogh in den eerſten gracd. Maer boor alten dchtmen Dat de Vlier biaderen noch groen zijnde gheftooter oft met Sont ende Edick gheſoden / ulle guade zeerighepdt Heeten, ende De rupdigheydt des hupts ghenefen/ Daer op ghelept / ende * ghefmeer aende bingheren / den warm oft den vijt genoemt. De felbe bladeren in Wijn aft Olie gheſoden / maecken de har⸗ be milte ag 4 daer op ghelept. 5 : Be felbe bladeren ende De bloemen ghefoden in Win met Bos nigh / ghenefen den kouden ende dzooghen hoeſt / cttelijcke daghen achter een ghedioncken. ⸗ Deſt bladeren (oft oock de bꝛuthten) in gheſouten water ghe⸗ ſoden / benemen de ſwillingen van be voeten / daer mede gewaſſchen. Maer tſap it De Dlier-bladtren verſoet De ontſtek inghen ende bergaderinghen Die in De wenden des hoofts komen omtrent herſſenen / ende in fonderhepdt zegt velleken dat bp oft ou de he 4 ad $ tenighe- t a : fenen light / daer in ghegoten (ve fap met tenighe po oft mots inghtnomen /maecht ſachten fldelgangb. Maer de i ſt van Biter in water tot De helft toe — met wat — — maendtſtonden Water van de Wliec- ghediſtilleert is goedt ghelept op re — ontffekinghen der beenen oft ſcheñnen / alſmen die aer mede EN ar È FPP R — Befen Dii — van veelen gheacht als bequaem om al taepe oft tbratbrigbe oberdloedigheden helle — ite bochtigheden af te tagensende datt toe warden (jn ſcheuten beel geſoden eñnde gegeten: dan ban andere Wordt de binnen: fte ſchorſſe alleen gebeupeht. Boch bp is beelmen {chen heel rege: in fonderbhepdt binnen s lic haems veel pckt/. als ecnsdeels gefepnt is: want bp rim 2 E 8 5 2 8 ES 3 Za el E dn Ee 58 Ë LE @ Aer 'tfap ban defe bezien wordt o tenen goenen ende zoodtr, Ebiek geckt / in jepdt in Dz + want Bier & Tande ghebrupcktmen De bloemen Daer toe meeft. 5 Bille ev bnn serge arrie foe fap ban Wlier-hezien maccht Det Hape (wart / datr Het fefte Deel, ban Dliee hebben; in fonderbepdt het water daer ban in een Warm babt ghediftilteert ;/£ wekk boo) alen gordr 1e tegben de waters fucht / allmen Daer bier oncen tfeffens ban indrincht ; rweemacis daeghs / twee uren.bao; De ‚ Des oncen en ghes droncken / maecken-den bupch T fclbe Doet het Water van de bloemen Ende de wortels feae in De water ſucht / fepdt Plinius :en beten ban de naterflanghen. ‘ / De Wortels beemorwen de verherde / ende openen flopte moedercende (p beteren gebreken bande De Sier De ‘water fitten —— egg ï — ter heeft nach een ander zupck: want men tde peerden/ Die niet gheſtallen en konnen / ghenefen futlen Bffmen ſe aen De le ſoeteluck met Dlier-tackskens /ende alf⸗ menfe Blier bladeren aen’t IF hangt. Ende de Dlier-bloemen Droog) in een fackshen ghedaen/enbe gelangen in nieuwen moft/ Die ſackskens alle aaghe wel fleeckeljck douwende/ gheven den Wijn eenen goeden maeckt ende den reuck van Mufcadel. udas ooꝛe is ſeer goedt tegen allerlep ghefwillen foo wel van bupten alg ban binnen ghebiupcht._ - „ De bierde foorte oft Bergh Wlier / als Lobel betupght / heeft oel göede Lude ſmaeckelhcke bruchten : ende de bladeren Worden DE water ſucht ighe ber wate ben ende ————— bere jals Het negheneenttwintighfte Boeck.2323 3 Ghedaente, 11. Bwelckentout 7 bat ooch Wattr · Vlier ghenoemt Wordt, en ts ben Gemepnen ban bladeren / maer alleen ban tarhen ende ſtruntken guelucu: bet is heel leeger dan ben ghemepnen Bler / eabe Waft als een heefter. De tacken worden bekteedt meteen alebgrauwe ſchorffe/ ais ben Diterzendt zun nu bier nu Daer met etteliyche leden Wat ver ban ben auderen ſtaende onderfchepden ; ende zijn oock bin⸗ re en miet neel dit mergh vervult: daerom heben in min houto:ende dat is wit ende „Me bladeren zijn breebt / —— „de —— leed 1 binae abelychende klepner ende lachter. Te bloe- ment komen in kroonkens oft: krangkens boert; ban De — n /van a aeckt / kleyner dan de Filteren maer be andere bidet geworden zijnde roodt zun, hlepner ban Wiju-besten/ doch grooter Dau de Shemepne Hlier· be zien / ontieftijck ende ſeltſaem / iae cl niet behaeghljck van Anaeck: ende Daer in fchuplen Garde platte keernen oft (aeden. foast —* — zaden maer —— — 4 —— te gevonden/ bijz senden de welcke van ftrupchen/ knopachtighe ende hie ledekeus onderſcheyden / eñ met wit mergh vervulde tac: —— oock van * or A arki od ooꝛbeſchꝛeven ne fo ckenhout ijckt:dan dee elken en komen wiet in platte bꝛeede ban de B gheten:dan tganfche gewas is kout ban aerdt/ende st -feckte/fondecli bezien: oouen oft hranffen voozt / maer groepen tfamen ghe bie fenn — — veel afer. Des —2— “hoopt in eenen ronden Dicken verheven bol oft tros: ende houden De bladeren, Hoor flapper in’t wercken dan nen dele zijn allegader Van eenerhande-groottes foo dat elche Dlier: ende ſegghen dat een tacksken daer ban inde Dollen hoz bijfondere bloeme de grootfte oft upt eft De Branffen len ghedaen / De felbe Daer upt Doet komen / oft Doet ſterven. van de voor be foozten omringende bloemen gelijckt/ HET NC APITE bg wan verwe [Ehaon wit/boch onder reuch. Endeals beke Van Water-Vlier. „bloemen afghevallen oft gherefen zijn / dau en bolghen , p Daer aheen bzuchten oft naer. en De Gheflacht. * — heten: xs bege ved * in ede gheſlathten ban Water-Wlier zijn tweederhan- achtige oft moerachtige plaetfen: men vindt het D 6: êen wilt / bat eyghentljck Dwelkenhout heet; —— be haghen ende heggen/ rondom He wepen ‘Ende ten Dat ín de hoven onderhouden Wordt. · ende bs en oft bochte belden. 2. De ander ſoorte waft water⸗Vlier oft GofelokenGou Gmatex-Spfier met Spater-Splier met bols⸗ Ek wete Beziep. Iſpatte krauſſey. ghesſe tros uaa st? vale VERSIE Tp t / e — * pe 1) ie ES O3 4 —* SAL mi BNI NV NEN ui ZN Ì N nr —— V/V bn (en gheworden te 3 on: \ 02 1 ki j — éns met De bloe en bande 1 Da d — mn dele terVüer ft ex ſchoonſte in de FPepmaendt: ban ff —— — gE Se: * En ghemeynlijtſ Swelcken ende Sweltkenhout geheeten; Gbooghditſch Waltholber ende Hirſchholder; in’t anfc® tomtudte Obiete ; tn t Latijn Sambucus palu= s,oft Sambucus aquatica, dat is Watet-Dlier / te we⸗ ten vy de nieuwe cruydt · beſchrijvers: want bp de oude en Binbtmerr daer niet: met allen Van vermaent: Want fp'en is den Opulus niet / als ſommighe qualijck Germoepen : veel min iſſe een ſoorte van Platanus, daerſe andere Hoog gengheſien Gebben. Valerius Coydus heetle Lycoſtaphy⸗ dos: ede de cerſte ſoorte / die bezien vooztbꝛenght / noemt Hp Lycoſtaphylos ſemina, Dát is Wolfs· bezien Wijfken: ende de Tweede / die ontvrutht baer is/ noent Gp Wolfs· bezien Manneken/ Lycoftaphylos-mas: Geſneris ſchꝛjft paer aldus van: Die van Saſſenlandt noemen dit ghe⸗ was Vua Lupina, dat is Wolfsbezie: ende Daer Ban heeft Balerius Cordus den Grieckſchen naem Lycoſtaphylos Aves © ghemneckt ·.. VE Aerd, Kracht ende Werckinghe.; De nature/ Bracht ende werrkin ge Bandit Swelckenhout ende ban ſijn bez zien is noch ter tijdt bubekent:innners en is ban ons niet Berfocht / nath van iemaendt ander aengheteechent, » en nk eN LE: GHS GEL Gieetfte ban deſe voce foorten van Vliet is nu van Beele J Paluftris-Sambucussfemina dheheeten / dat, is Water⸗· Vlier Wijfken „ alg eensderls glefepdr is: Die ſamtdts ſeer fchoone vruchten draeght / roodt ende blinkende van geriwe) vol wijntah/ maer bitcer fap. In Stalin heerfe oock San:baco acquatsca. Kohel vork Aquatica,dat ig Sambucus aqúgrica vmbellara, oft Ly- eoftaphylas Cordi'férnina; int Engelfeh Matris Elder, Ople ende Dwarffe Planctree: Want haer bladers Sijn ghelcker Die van Den Acer oft van de Swarte Aelhezien Dan ban den Vlier · Dy waſt sin Eaton of ng oder Dꝛantkryek ende Enghe⸗ „Jandt (eer hech aen De ſtule blorpende warerkens. — “Be tent Big j‚mits batfe ban bloemen dobbel is ente ſthoon getij witte Kooſt / Wordt daerom hiet te lande beet gheatbr ende Gelderfche Rsoſe gheheeten ; ende in’t Latijn ban ãobei Sambucus aquatica fölta, ſiue floré cotymibolo, Ltoftaphy- lus Cordi mas : — ao ep dg datis Water Vlier manoncken.:Dpig in heete Manden niet abemepn ; — ſchynt ſulcks ede a ed oft konft eerſtelgck bier te “Tande aheworden te zijn ;’t welck bihckt upt Datfe foo deel de bbele ‘Bloemen draeght / ende geen vruchten Ap Wozdt inde hoben ende op drooohe gronden beomachtigh grade. … Cn Noch van de krachzen. Al zijn.De bezien ban defen Water- Vlier talgtelhek” ban ſmaeck / nochtans zijnfe nut in al’t ghene daer eenighe afbaginghe van Doen ís : ende Worden Deel ban de Boendere ende anditeDogels chegheren. - AIK. HET XXV. CAPITEL Van Lotus boom. 5 Pd Ghedanten si : D En Totus/daer Wp teghenwoordighlijck van han⸗ Delen / is eenen boom foo grödt ais eenen Peer⸗ boom/ oft noch grooter ende hoogher: fijn Struycken zijn fomtijdtg leer dick / bekleedt met een gladde effene ende uyt den blauwen ſchoon groene ſchorſſe. De Tat⸗ Ken fijn langh / ín de breede ende ter lijden wijt uytghe⸗ ſpreydt. Dijn bladeren zijn als Die Ban den Iler / facgs- ijg rondom de kanten gheſchaerdt· De Bezien oft zuchten zijn roudt / aen lañgha je fteelkens neder: waerts afhangende als Be Kriecken plegen/eerft upt den witten geelachtig) laetften/als fp cop gewor den sijn/bzupn oft ſwartachti ¶ Place. Delen boom is ín ——— lendt vremt; ende wordt Daer leer ſelden gevonden maer is daer eerſt upt Ita lien overgelonden geweeft: alwacr — epu gheudegh is / als fart hiolug —— — Daer waſt oock eenen Lotus boom in Afrijcken: ban Bie Verfchilt van den Italiaenſchen eenighlins aengaen⸗ Be lijn vzuchten / als Plinius klaerlijck genoegh betoont fw z7- capitel van fijn 15. boeck / leggende: Africa/ te Weten aen dien kant Daer fp —— brenght eenen ' ot: Boot, die fp Geltis oft Celcinngez „men : den welcken én S / wan daer oock ghebroght Shi gemepn genoegh geworden í i „Bers 5e ben De t{rhepben Dd grootte te hp Den Deer-boom ghetijck/ Repos lepdt Dat hp eenen kort — Bladeren sind amb ft/ ende bie anders Londen | bladeren Ban den Per nen te Welen. Wen bindt dg ten gan delen boor / doch weeft alle aengaen bp vrut hten van een berfchittende · Want fp hebben vruch⸗ iah van verwe / daer nae roodt / maer ten“ ende Henos betupoht:die oock Crayde-Boeckt Rembert Dodonæil | — Lolus boo h de, —— AT ten foo groot alg een Faba (oft alg onfe Etwte). ban berwe den Daffraen gheljrk: doch fommigë zijn anders ende anders geverwt/ te er eer ſy xijp zijn/ghelijck in De Wijnbezien oock ge Ende oefe Vruchten Waffen Beel Dicht bp een aen De tachen/ghelijck De vruchten Han Ben Myrtus / ende niet ghelijck De Wriecken/immers foo {jp ín Stalien pleghen te waſſen. Pan fmaeck zijn (p‚a aer (oo gengenaem ende foct/Dat het landt daer fp w fen ende be inwoonders bant ſelve nae deſen boom tus ghensemt worden /te Weten-Lotophagotum terra, is het Landtſchap der aljener Die He vruchten van boom Lotus eten: om dat de ghene / die npt Vremde lans den aldaer komen/Dooy de foetighepdt van dele — gelockt ende verlackert zijnde/ Gur vaderlaudt v 1 ende van Dat landt niet frhepden en willen noch en kou nen. Wen fepdt dat Ue díe bele vzucht es hf fiechten oft gebreken in Ben buyck oft darmen en gevoelen. fte keerne uptneemt: w 3, 3 bijſonder ghellacht van deſen boom hardt Dm gevou ben enig bij geleende Die ict mese ijn gedout/den Hanigh Wijn gelijckende / die ni ban tien Dagen edt en Ean ben felben EE 5! of gen langh go IK ofs geftampt/ ende met Mira oft 5 te) ght in tůppen oft tonnen vergade opgertocem ende soor prs eN eũ weder ene eit van ele boomt — — m Daer pijpen oft Aupten maecktmeu hechten van meffen/e dat wordt gefocht Ken. Dan de Wortel m Gebaupri heeft delen boom In Ficker. up boom Û it lint Den van Plinius: die op De ſelve plaetfe bock ſchrüft / dat pen beften ende chten Lot: gmtrent De Sprteg ende ín ’t landt ban de Pafamortes waft. Maer plande ie ie bete ban sheni a niet verre ban ne Dprtis / — het weltke nae de mie van deſe boomen ' er pt ende fijn de woor⸗ die Daer Waffen eh Dau Straba urt 17. boeck Berietiert, Dat niek we Het fefte Deel. dit boorfepbe Eplânbt Menynx / maer ooch De Kleyne Dprtig ſelve Lotophagius Geet: Ant beginfels (epbt tip / bande Dprtis lepot een langhwozpigt eplandt Cercin- na genoemt, ende een ander klepner dat us beet: paer aen paelt de Klepne Dprug/ Lotophagitis Syttis ghenoent. Delen Inham 16 in t omgaen omtrent dE buplent ende ſeshondert ſtadien breedt: dan den gangs oft den mondt van den (elven ig breedt omtrent de ſeshon⸗ dert ftadien: van welcke ftadien acht in een Italiagenſche mijle van duyſent ſchꝛeden oft Dobbele treden gaen. Ven pe hoofden oft upt ftekende bergen / die aen ſjden van delen Fntjam oft Kolck Zeewaertg in ſtre /uggben twee eplaunden bp ’t vaſte landt/ te weten Cerctuna ende -ABenpny/ bepde malkanderen bau grootte ghelijtk. De Menvnt is Get laudt{chap Lan de Lotug-eterg oft Loto- phagi ‚ als ſommighe mepuen / daer Bomerus van Herz maent : cude tot teecken Des waerheyts Lindtmen daec Ben Kutaer van Dlpfles/ende De ſoete Bucht diemen noch Loos Weet : want daer Waft een groote menighte van pen. beom Lotos / Die feer uptnemende goede Buchten dracgbt, Dit ſchꝛÿft Dtrabo aengaende defen boom. Theophꝛaſtus in fijn 4. boecũ befchzijft den ſelven boom dock/ende ſeydt ·dat daer heele ſoorten ban zijn; Ban den anderen in De gedaente Bau de vaucht alleen verſchil⸗ dende; welche vrucht foo groot ig algeen faba (miet ald onfe Boone / maer alg onfe Ervote / gelijck voy elderg bree⸗ Ber betoont hebhen) ende eer ſy rijp ig haer verwe veran⸗ dert als — bat deſe vzucht in hert landt⸗ fchap ban de Lotophagi Beel ghegeten wordt / ende aenge⸗ naem ban ſmaeck eñ Loet is / aheſondt in teten / den buÿyck geen hinder met allen doende: ende hp leydt oock dat bele vrucht Daer ſoeter ende beter is a genomen igsende dat daer oock Wijn uytgedouwt wordt. … € Tijdt. Den Lotug-boom blijft feet langh / iae tot me per ecuwighepdt leben/alg den felven Thedphraſtus bez tupght : 't welck oock blijcken kan upt de woorden Van EÀ inuus int ——— fijn 16, bdeck / die Daer ſeydt t op De plaet{e oft pleyn van de Kercke van Lucina te Boomen eenen IL otug-boom in fijne tijden noch ſtondt / pen welcken bp de vierhondert ende bijftigh faeven ghe⸗ ftaen hadde/batmen wel wifte;fonder nochtans te Weten Wanneer jp daer gelet oft gefaept was: want dat hp ou⸗ Ber Wag dan die kercke van Lucina/ blijckt daer upt/dat die kevche daer nae haeren naem Aucina à luco ghez Kreghen heeft. Noch iſſer eenen anderen JLotug-boom te oomen, ſeydt den fetwen Plinius / die noch eel ouder is / Tdoch nochtans men weet niet wel hoe veel ) Die Lous — om dat de Bepdentche geeftelijcke maegh⸗ Ben / eg gheheeten / haer hapr dat (p afneden Daer aen pleghen te — Maer daer ſtondt noch eenen an⸗ deren boom in alf (bat Gomulus gheſticht heeft) foo oudt alg De ffadt ban Boomen in Pliniug tijden wap/ foo Maſſurius bp den felven Plinius betupght: Dat is bp de neghen hondert iaren. Ei 16 Naem. Delen boom noemen wp Lotus-boom nae Pen Griechfehen naem Lotos Awròs;dat ig in't Latijn Lo- tus, ende, {oo Plinius hem in’ Latijn noemt/ Gelis, oft terp foo bp in Afrijcken ín tijden ban den ſelven Pli⸗ nius hiet. De Ftaliaenen noemen hem Perla ; Die ban Trenten Bagolaro. Dan behalven defen Lotus / die eenen boom ig / wordender noch ettelijck andere ſoorten Van ghewas Lotus gheheeten / de welcke geen boomen / maer Drijbladighe —— zijn; waer vanWp in ons 19, Boeck in't Jang poken Gebben. —— _ Lotus van Egypten. In Egyptenlandt iſſer oock noch eenen IL otog/dat een waterghewas ig ; ende heeft eenen ſteel ais een Faba oft Boone van Egvpten/ foo Theo⸗ phraftug betupght / ende oock dierghelijcke Hruchten: want die vrucht Waft in eenert knobbel oft hooft tlamen vgabert/ gelijck alg de tifche Boonen. De bloeme fg De Ditte elien van Gnallighepdt der bladeren ghe⸗ Iek. De wortel van delen Lotus / Coron Kópouv ghe⸗ noemt/is rondt / ſoo groot als eenen Ouee-appel/met cen farte frhorfje bedecht/ alg de Caftanie ſchelle: ende het binnenfte van * felve ig Wit/ ende gefdden oft ghebraben Pe mag boor een goede ende aen genaeme ſphle ſtret⸗ 5— etet oock wel — ongheſoden:dan — den o — is ende aengenaemer om eten. q Aerd, Kracht ende Werckinghe. Beneffens de deugh⸗ Ben/die Wp ban ve Buchten van delen Lotug-boom upt Plinius ende andere boren verhaelt hebben / foo iffet te de keerne Daer upt Het negheri-en-twintighfte Boeck. 1$2$ Wetert bat delen boem / als Galenus baer ban ſchꝛüft / dun Ban Beelen / Fijn van ftof ende werdyooghende van Krachten is / mede deelachtigh wan eenught met (rex groo te tlamen· treckiughe. Wakbrer / daer Be ſchavelingen oft ſchaapſelen van Lotus bout tn gheſoden zjn geweeft/ ’t zp gedzoncken /t zy met een htpfterie van achteven ingeſpupt · heipt de gene Die met trootmeltzoen oft met den bloet Des moeders gequelt zijn. et ftelyit ven bupeh ie te weet is. Maer-eu-boben foe iſſet goedt om Get hapr ros te verwen / och em Het ſelue vaſt te macken / als het begint upt te Ballens gheiutu alg ben (clBen Galenus Daer noch meer bp vorght. Dan bele ſchauelinghen / ſeght hy / worden gheſoden fomtijdte in Water / ſonityjdts in Whn / nae dat de ghebreken daer⸗ menfe in ghebzꝛuycken wil verheyſſchen. ì BIL WOE G'H'S E L. M Wranckriek wordt Den Lotus · boom gebonden i 6 terde / Wet cer Moumen (Rattibe tigben ben Bene oft Softe; ende op Dierghelgeke plaerfen moetmen Gem lande ooch, fetten./ wilmen Dat hp maffe. Lobel fepdt; vat pp Branckrjek Alyfier geet; iu —— Micacaulier oft Micocú- ties tatwpaen(tb Alrhez, Dan Din (elden Kobet twogfeit elders of ben Amelanchier foude moghen Den Alizier Ban de Francopfen zjn. Boekt iſſer eenen anderen Aliziet oft Alyfiertrt Dranckepek ja Cirier gheheeten / te weren veen foorte Dan Wilden Bet bus: Voors borgt Lobel daer Lotus-boom in Languedock feer hoogd cube geoor hoogher ban Den hooghſten Epcken-baom oft Noten· boom baret ig/ met bladeren als Dan den Lw Bercken boom / maer wat fimaller ; nde Dat De bezien rondt grooter bau De Mprtus bezien oft teu / eerft * ſaetſten ſwart / maer nimmeemeer vooöt / binnen in een hebbende alg Die ban De Juiuben / liellztk om eten / ende van be kinderen feer gheſocht / foet ſonder tſamentreck f upt bljckt dat dit gheboomte mtt den Lotus ban 3 eer wel ober een komt:ende het is te gelooven Batmen daer eenen Gn upt (oude konnert pe [als Atgencus fepdt Han den Lo- tus Pharidis inſulæ, Die ban ong in't Bijboegbfel ban de Juiuben bermaent ie: want De Roode oft Roffe Futuben wozden van fommigbe alfoo ghebeeten / ende OOCK Lotus-Athenzi , oft Lotus fecundus Polybij : bp ooch feer wel Lotus Africafia heeten / ende Lotus — 9 be Napca oft Nap oock gheno Wordt ; De welcke, foo wel als Defen boom / Lotus Diofcoridis ende Lotus Libyca Polybij beet. Wp verfchilt merckelijck van de Lotus herba ‚Bat een foorte Ban Klaveren is / ende geenen ende ban de Lotus Aegyptica, Daer Bodanzus algier wat ban ver⸗ maent / ende toch breeder in het 16. cap van ſun rs. boeck / die bp anders Lotus Nolus ende Lotus Euphratza noemt : ende bets fcbilt oock ban de Lotus Aegypua van Pzoſper Alpinus / te we⸗ ten ban de Witte JD ; ende ban De Lotus Aegyptia aliorum; Dat is het Veum ban Egppten. Want dit teghenwordigp ghes was is cenen boom / ende magt Lotus arbor heeten: ſelfs is in Ita⸗ lien met den kraem Loto albero Oft alleenlijchk Loto bekent, alſoo wel alg mer De naemen Perlaro oft Bagolaro : oant ben Azedarach wordt aack Pérlaro in Italien gheteeren. Dan den naem Lotus Africana wordt de ghewas oock medeghedeplt.· Lotus Africana van ſommighe, Die andere qualijck Sycomorus Tralica noemen / wa in Ooſtenrück / aept züjnde ban Italiaenſch ſaedt / als Cluſius tupght· ende lt beel van Den boozbefchzeben Lotus Boom; ende Wardt qualgek Daltylus Trape- Zuntina ende Dios pyros Theophrafti ghebeeten : want de À en heeft geenen fteen / maer beel faden / wart / foo groot alg een Kerſſe oft krieck / im’t cerfte groen / s ſonder ſeer klepn / Baer nae rüp zynde / bzuvn / ende ſeer (oet drooght is. Fn voeghen dat dit Den oprechten maſtus ende Plinius fchijnt te zn : daerenteghen de ander, neus te boren af gefproken heeft / is den Lotus van ſtorides. Bp — tenen grooten boom oft geen bruchten en krijgbt. Den felven noemt Lobel Pockhout van Padua, Lotus Theophraftì vera, oft Guaiacum Patauinum Fallopij, om bat hp in Den Hof ban Padua eerſt gheſaent ie gheweeſt van den feer bere maerden Gabriel Hatiopius. Het is eenen fchoonen boom / ende wierdt ban Den felben Aalt boor Pockhout ghehouden; maer nae De mepuinghe bin Lol thp beter den Lotus van Eheoptraftus ; want de grootte ban Dien boom / ende De bladers als díe ban Den boom / Lauwer-boom/oft Grootſte Steen — ent Dart ghetupgheniffe el Is oock doet De vrucht. oorte foo ie De fchorffe van deſen Boorn ban binnen geel; maes ban bupten wat bupt / als onck is de btuthr. Moodanig ie den boom Bie Matthiolus upt Conftantinopelen ontfangen beeft; bie oock, korus-Africana Mastholr heet / anders Faba Gtech Pimij, oft Lotus fecunda Theophrafti; maer meeft Suaiacana. Lotùs Latinotum,fepdt Belloning) is De Celtis Theophrafti, irt Franſch Fregolier, in't Candiorsch Cacavia gheheeten. Lotus-alba, gft Witre Lotus-boom,ig den Úzebarach. Noch *an de krachten.” De besten ban Defen Totus doom ban Dodoneus beſchreven /oft haer binnenste keernen / oorden met zecht veel geacht; mits dat fp pen eten zón / ends ſoet / * Erster 3 1326 níet tfamentreckende / nochtans bequaem om. alfe bupekblocden te floppen / ende De mage te berfterchen / als Zobel ban fijnen Mitacoulier oock fchioft : ende Diet upt foudtmen eenen wijn mogben perffen / ale De ouders npt binnen Edtiig beden. Het bout wordt in Branckrijck ghebruyckt om daer fupten bert te maeckten / ende kromhozens ende andere muficale inſtrumenten; oock om hechten ban meſſen / deghens eude ſueerden te maecken: Waer toe het Lotus-boom hout ín oude tijden oock ghebzupcke⸗ Iek was. Den anderen Lotus Van Afrücken / oft Guatacana/ is ban ſommighe Hoor Pockbont rupekt gheweeſt. Dan de vrutht woꝛdt ban beele met goeden maeckt ertde fonder fkhade ghegheten. ‚De Buchten van den Apfier/ oft De Amelanches / zijn (eer aen⸗ ghenaem om eten / om haeren oeten fmaeck. Den anderen Alpſier beeft oock ettelchke vruthten / als in't Biboegbfel ban de Miſpelen ende Sorben verhaelt is. HET SAVE GAPITEL. Van Azedarach: …,, … Ghedaente, 2 An 18 genen grooten boom : Wiens bladeren eh Ban Deelen tlamen Bergadert zjn /alg de Eflchen/ pe > ap — en genie 4 doch — ſoo een deght / ende met Bieper inghen aen he hanen ghelneden oft ghelchaert/ byupn oft doncker „Groen ban — De bloemen ſtaen ſterres ghewijs Aptahetpreyt eick ban bf ſtraeis gewoſe (malle biader⸗ Kens ns gemaeckt/upt een langhachtigh ſmal ende dun uyt⸗ puplende knopken fpynptende, De Vruchten zijn Ban ghedaente de Zuiuben ghelick / maer van Herde bleeck⸗ sgeel/ vuyl / leldtlaem / bitterachtigh ende onbehaeghtijek ‘Het Amaeck/ binnen in een berde fteenachtighe heerne hebhende: welche keerne door boort oft ghegact zijnde aen genen draet ghehanghen/ ende alg andere hetenheng Bn Water noſters te lefen ghebrupcht wordt. end iens SA zdavach. „Od $ “€ Piat. stbartpiolus werpatte bat befen Goorn in fonunighe Kloofteren ban Ftalien onderhouden Wordt, Xynde vanhet neghen-en-tWintighfte Boeck. an Worden/Dan met die dingen Cruyde-Boeck Remberti Dodonxei. Lobel leydt / dat hp in Benegien ende ín Langueboen overvloedigh ende gemepn ís. Men pleeght hem ner voor⸗ tijdts oock in De luftighe hoven ende boonigaerden van Kederlandt te deffenen Endé te ouderhonden. Ì € Naem: mefen boomt, wordt Ban Avicenna Azeda⸗ rach/ oft / als ſominige andere dat woordtverandertwillen hebben/Azedaraeth geheeten: ende die Vandiechi/fepbt den felven’ Avitenna/ noemen hem Den boom daer de p- robalanen op wafjen/ alg oock doen De Mwoonderd van Tabraſten / Kien ende Thahich, Maer de ntenwe _ Eruptbefchrijverg/die hem Hoor den Opzechten Sycomo. rus aenfien ende houden/ zijn feer bedrogen: als dock zijn pe gene die verſetzeren willen Dat fp den boom Lotos ig. q Aecrd , Kracht ede Werckinghe. De bloeme tan Azedarach / ſeydt Apicenna / is warm in den derden graed⸗ ende droogh tet in ’ laetſte van den eerſten Dp opent alle veroſtoptheden / fu fonderhepdt van De herffene De vrucht ſelve Han deſen boont / alg Den Boorfepden Avicenna betuyght / is de bor ſt ſeer ſchadelijck / de maghe teghen En mopelijck/ iae hinderlijchk / ende miffehien dootelijck. ie Bet water oft fap Ban de bladeren doodet De Lupſen: ende alfmen’thooft daer mede ſtrijckt dan doetet het hapy Waffen ende langer worden . 20 5 Men lſeydt oock Dat Get water/Daer de ſchorſſen Daer ban in ghefoden zijn / nůts daer wat Myrobalanen ende wat Grylekomg bp. doende) leer goedt is tegen He kort⸗ fen die Van koude Aijmerighe vochtigheden Haeren dor⸗ ſprongh hebben. Det fap Ban de upterfte bladeren met Honigh ver menght / wederftaet alle fenijn oft vergift. BEEN Binae alt [ele (chrijft hales Ban delen boom: We darecht / leydt hp/ ig Warm ende dzoogh / ende is goedt teghen de Berftoptheden oft vervullinghen die int hooft zijn: ende maeckt het hapr langer. Dan lijn vrucht ig de inaghe leer ſchadelijck / ende ſomtijdts dooteljck. Matthiolus tuyght oock dat het loof ende Get hout Han delen boom de geeften oft gedierten ombrengen Han;ende dat De hinderlijc t oft tquaet dat Daer Van gekomen is / met geen andere middelen Verwennen oft gebetert en oft tegenbaeten/ Diemen teghen den Oleander oft Nerion pleegbt te ghebzuycken. BIT V:O:E-:G HsS:E-L: IR Dpaegnien waft defen boom deel / ſepdt Cluſius / maer Nien it tale Yp voeght daer oock bp / bat Commigle bem Arbor fanta pleghen te noemen; attdere Lotus alba, Dat is Witten Lotus-beom; andere Ziziphus alba, maer qua … Dan De Lpaegniaerts noemen hem Arbor parayfò, ghelutk ſommi⸗ Se andere Spaegniaerts De Witte Juiuben pleghen te noemen. u Tripoli heet bp Zenfelacht, fepdt Rautwolfins ; waer Dat bp beelt wat, ende (Dn bewchten foo langh behoudt tot Datter we⸗ derom nieuwe fprupten in’t booziaer at en : Den felben Cluſius ſeydt Bat defen baom fomtijnts foo groet Wordt als den —— — — jen iongh is / maer rouw ende gherimpelt alſſe ouder is ⸗ betert haughen beel bp een als Die ban Scherlinck oft Kepnette / — — afballende : somers ko⸗ men aen De Klepnfte tackskens langhe fleelkens upt den bore ſprongh Ber bladeren) berciert met veele langhachtighe tred welrieckende dzupfs ne B Senn oft Aad —— ben Aze- darach , Abieenna en abelen: houde hem Den Aftergir Van Khazes ende Gp fepdt Dat Brasem omron i HET EE ba J WETSESTE DRE Het dertighfte Boeck. Van de altijdt groene, harftdraghende ende andere dierghelijcke Boomen ende boomachtigh ghewas. WEER oR EDER N. * M tot fi eyndr oft befluyt van die gantſche Werck te Koten ‚ fallen wy in het SS lactfte, Boeck van ons ſeſte Deel, ende | het derrighfte defes Cruydt-Boecks , nac den eyfch yan óns voornemen , ftellen de befchrijvinghe van ertelijcke boomen Fr énde boomachtighe Bhewaffen die ’s Winters ende Somers groen blijven ; onder Wde welcke de Harftghevende ende de Harde. Nootkens draghende boomen oock begrepen worden, diemen in't Latijn Refinifere ende Conifera arbores EES ben plecght ce noemen. … Ô Maer om’tfelve Boeck allerbequaemft te beginnen, foo fullen wy onfen eerften aenvangh nemen van den Laurus-boom ; den welcken een altijdt· groene heefter oft boemachtigh ghewas is, ende däer-en-boven dienftelijck is om dacr kranflen ende kroonen van te maecken: want het is veele ghénòegh békent,dat in de oude tijden alle de ghene die eenigh voorgenomen werck gheluckighlijck oft voorfpoedi hlijck volbroght hadden , oft in cenighen ſtrijdt, —— » oft fpel de overhandt ghekreghen hadden , tor ghedenckeniffe van hunder vromigheydt mer eenighen krans oft kroone verciert pleghen te worden : maer dar felve ghefchiede verfcheydenclijck „nac de verdienfte ende weer- digheydt van hun daden. Dan een medicijn-Boeck, ende in fonderheyde een befchrijvinghe der cru y- den ; en kan noch en magh met geenen bequaemeren krans ghekroont oft verciert worden , dan met de gliene die van den Laurier-boom ghenomen worde:ghemerckt dat in oude tijden by de Heyde- niffe den Laurus van den, Godt Apollo bemint ende veel gheacht wiert ; foo de Poëten verzierden : ende daer-en-boven oock, om dat den felven Apollo niet alleen den Godt van alle waerfeggers ende voorboden, der toekomende dinghen was-, maer oock gheloöft ende ghelover wierde voor een ervinder , meefter oft Godt van de Medicijne oft Genees-confte: in voeghen datmen voor feker hiel, dar de kracht van alle de cruyden hem onderworpen was-ende onder fijn ghebiedt {chuylde. Daerom, fegghe ick, fal den Laurus-boom met goede reden den wegh openen om ons tot het eyndr Van defen onfen langhen arbeydt te gheleyden. KEA EEE SDE GAT Bid NE VE en 7 J SEL Ê — — HET LC APITEL worpt meer ſcheuten ende ſtruythen upt eerier w Ersen 20 dan den voorgaenden Laurus⸗boom; de welche noc — — tang foo hooahe niet en waffen als den v — * > Ende daer⸗ en voven De ſchorſſe / daer die ta mede be⸗ ol —— Gheflacht. EENS ren ì Haúrug-boom ig tweederlep : ben eenen Waft deckt: roodac als fp. iongh zin / ende fom-. En Kaurug-boom ig tweed ws ar bie j Lis ret fomz befchrüvinghe ban de ſelve beft ober een komt. …… _ fn Spaegnt ‚Sralien ende Diecgpeliche heere ed _ _g Ghe Es Dat eerfte gheflacht Ban Taurus bier in KHederduyt worden ſy in de hoven ahe⸗ Waft fomtridtg foo haag als eenen t boom/ plant ende.ouderhouden : ende Daer beft als iy in ende krijght beel ende O4 lick ve — bracken oft ſoudtachtighen grondt gheſtelt morden/ ende ſtruyckeũ: daer aen Waffen beele tatken / die al cſamen omtrentden Zeekant / als in de Zeeuw ſche eptanden/ groene ſchor zijn, Ve bladeren / die maer [p feet Wel aerden ende weeldighljek groepen: maer ef aen komen / zin langbworpid ‚reedt bardt/ elders ende op loeteren grondt befjaeven (p al te veel foy- groen ban Herwe/ goedt ban ceuch/ ende wat bifterach- ges enden Bt om te blijven leven ; ende moeten tigh ban ſmaeck: la be tachskeng ende bladeren ko des winters voor De kouwe ende firaffighepdt des lochts men grafherwie belthut oftbewaert worden. f ac s Fijdt. Den Laurug-boom gheeft in de Lente oft Pooziaer nieuwe (prupten ende tonge ſcheuten upt/ ende koꝛts daer nae volghen fijn bloemkens : maer de bezien ft bakelaere worden gutrent den Herfſt Dolkomen endé wp. Dan hp blift 'g Winters ende lomers groen / ende en fijn bladeren niet. ——— rat eenige Icherpigpepdr. nde bele 18 BE ft — nit (gad: „ Ende Dele is tijn Laurus, ende daer nae Hier te lande KLaurus- eerſte loopte ban Jaurus / daer Diofcorideg af fchröft. boom; in Wranckrijck Laurier; in Ho: chlandt „2 Dat ander ghegacht ban Laurus is den voor ghe⸗ Loꝛbeerbaum; in Itahen Lamo ; in Spaegnien Laue, Lorer iv niet leer ongelijck: maer het en waſt foo booms= ende Loweire ; in Enghelandt Laure oft Bap trecs in Beer ijs uiet/ende ig heeftevachtiger van ghedaente / ende merlandt Bobet. — Ee se * werd: 1328 De vruchten oft bezien zijn int Griecks Daphnis oft Daphnides Aagvides ghenoemt ; int Latijn Lauri baccæ; ín Brabandt Bateleer ; in Hooghduytſchlandt Loebeexen; ín Spaegnien Vars. oel: Oorfâccke des naems. Den Laurus boom Wordt fut Griechg Daphne geheeten/nae eeu tonge dochter Daphne genoemt, die de dochter ban Ladon was eñ Lan de Gode Dinne Ber Eerden: dele beminde den Godt Apollo/ alg De oude Poten Berzieren: eff dooꝛ haer liefde ont fteken/ Bolghde haer al om naer/tot Bat hp haer ten laetften gez grepen ende paft gehouden heeft : ’t welck fp gevoelende/ aengeroepen haer moeder De Eerde / die haer terftont ingenomen heeft ende verborgen / eñ in ftede Van Daphne eenen fchoonenLaurus-boom boort gebrogbt;oft;gelijck pe lelve Poëten verzieren / fp heeft de tonge Dochter ín gez nen Laurug-boom Verandert: % welck Apollo fiende/ ig feer verwondert geweeft: ende heeft dien boom naer lijn beminde Daphne oock Daphne gheheeten / ende daer af trocken een tacksken / dat hp in een gevlochten heeft /een / one daer af maeckende / Die hp op lijn haoft gheftelt Heeft. Ende Van dien tijdt af foo ig den ILaurug-boom al nd Benen de Apollo’ dat onnen / toeghe EE __q Aerd, t ende Werckinghe. De bladeren ende bruchten Lan den Laurug-boam Lerdrooghen ende verwarmen flevckelijck / alg Galenus betupaht/ doch * —— meer dan De bladeren. De ſchorſſe en is foo fimaeck: ende Daer-en-boben foo Geeft (p eenighe tlamen⸗ trechinghe in haer; fonderlinghe die van de wortel. —_g Kracht Werckinghe. De Bakelaergoft vruch⸗ ten ban den Laurug-boom kleyn gheftooten/ ende met —— eenighen Dproop oft ſoeten Wün ver⸗ ght/ zijn feer goedt de die uptdroogen oft uyt⸗ teeren/ ——— ende ban adem 3ijn/ ende Die met eenighe koude oft andere fluymen ende taepe ſlijme⸗ rige Gnchingen op de borſt herladen zijn / bickwijlg ghe⸗ leckt ende fu den mondt gehouden / als Dioſcorides (epdt- Dele Vruchten van Kaurus-boom Worden Van den lel⸗ ven Dioſcorides geppefen teghen de (teken ban de Stor⸗ pioenen/met Wijn ingenomen / eñ infgelijchs tegen de ſte⸗ ken oft beten Gan allerhande quaet eñ Bergiftigh gedierte, Kadel ende warm níet / maer bitterer ban fe Cruydt-Bocck Remberti Dodonzi. Laurus-boory. Sy nemen oock wegh alle placken / ſproeten ende núafen/ ende ſuyveren de hunt / daer ap ghedaen / oft met genigh nat oft ver gheſtreken. Vet fap upt de groene Bakelaers gedouwt/met ouden ijn eñ Dlie Van Gofen vermenght / ende in be oozen ghe⸗ pruppt/geentft De pijne ende het tupten ban de feltve; ende ’ fg goent teghen de Doofhepdt ende ſtijf hoozen:’t felve fag wordt oock gedaen bp De ſalven eñ alten die bereydt wor ben om te verwarmen / te verteeren ende te Doen fchep- den / eñ om alle de gin ende Weedom Ban De Bermoede lez den /tretkingen ende panningen ban DE zenuwen te ghe nefen/ alg den (elven Diofcoyides daer oock van fchrift. pu ter tijdt woꝛden deſe Bakelaers oft vruchten Han __ pen Taurus vᷣoom ghebruptkt niet teghen de fiechten oft ghebzeken van de longheren oft bozfte/ maer teghen de gualen van de maghe/ leber/ milte ende blaſe want fp verwarmen De verkilde oft Wacke maghe: fp vervoor⸗ deren De verdouwinge oft teeringhe Ban de onrijpe vo tigheden: ende, verweckeü den luft ende appetút om eten: ende Berdzijden de Walginghe ende teghenftandin= ghe der fpylen : fp openen de verſtopte lever ende milte: doen de piffe vijfen ende voortkomen: verwecken de maendtvſoeden der vzouwen / ende dienen om de uptdyijz vinghe der naegheboorten ende fecondinen te vervo⸗ Peren ende dhjemaerkelijcker te maecken. Dan de Olie upt bele Bakelaers gebouwt oft ghella⸗ ghen / oft ban de lelve ghefoden/geneeft allerhande, t3p vochtighe ’t zp drooghe ſchorftheden ende —— onfupverheden deg hupts op ſeer korten tijdt, Ende Ip ig oock feer goedt He ghene die gheflaghen / gheftooten oft ban hooghe ghevalſen zijn; ende berteert oft doet alle blauw: geta placken / ende Doet Lchepden de vochtigheydt / ende t bloet dat omtrent De wijveliche oft ghequectfte leden vergadert / gheronnen oft geklontert ig, Water/ Daer Laurug-bladeren im gheſoden Gebben; ín ter badt gedaen/alg deu (elven Diolcorides ſeydt / alsmen Daer ín lit oft baept/ig goedt om de ghebreken bande maez der ende blafe te genelen Als fp nach groen zijn / dan tret⸗ ken [p noch matelijcken tlamen : ende als fp gheftooten oft ghewreven zijn / ghenefen fp De fteken an de Bien / Welpen ende Horfelen/ daer op gheleydt. Met meel van gherdoſten Gerfte/ Polenta oft zpaerbier ende met Bꝛoodt vermenght / verldeten ſy allerhande ontftekinghe ende heet gheſwil. Hy ſeydt oock vat ſy de pijne ban de maghe verſdeten / met eenighen drꝛanck inghenomen; waer dat ſy de maghe omworven eñ doen braken oft overgheven. Hedensbdaeghs worden He bladeren van den Lauwer⸗ boom dickwijlg met eenighe ſpyſe geſoden / gebacken oft gebraden/in ſonderheydt met den Diſch: ende vaer door en wordt geene Walginge oft omkeeringe ín be mage Verz oorſaeckt / maer de ſpſe / die ſoo berepdt is / wordt veel bez ter van ſmaeck / ende is de maghe veel —— De ſchoꝛſſe ban de wortelen van Ben Taurus met goeden fterchen ende welvieckenden Wijn real 2 ken ’t ohewigh: Ban dp obolf / dat ig een half draghme oft een half vievendeel loors- tfeffeng/ breeckt oft mozlelt den ſteen in de nieren oft blafe/ alg Galenus betupghts ende is De leber nut ende toegedaen: 't welck Dioſtorides oock ſeydt / voeghende daer nochtans meer bp/ — Dat De ſelve De vzucht in haers moeders lichaem lick ig ende Doet ſterven Ee ie BIN OB GH 9, Eden rats I2 heete landen waſt den Laurier ín magher maet hier te lande begeert hp vafte eerde: bij — — i gewas nae den Lauwer boom genoemt. Deſe lep. 1. Bet eerfte Laurifolio arbor exorica is Dat Vremden boom met Lauwer-bladeren , onder de Indiſche crupden befthreven. Ze Lauroccrafus ig een middelfaorte tuſſchen den Ener Het ſeſte Deel. eme Lamrict ier mar ín {ban Tinus ghefictt. jz. Laurus Alexandrina je het € abladt / oft/ als andere —— ten ſodzte ban Datomons fegel. 4. Laurus poſ oft amdaphne , Dat te Reeghen Taurier oft Klepnen Eautwers boom is bet SBezergon. ¶ Laureola ie oock cen foorte van Der zereon ; Die oock Daphnoïdes hect, Wan baer is een ander Daph- noïdes , te weten belDincoside: 6. Deurus Rufcifolia, oft Laurus taxa Plinij , is bet felbe mij * abt. 7. Laurus Tious is um het volghende Capitel beft —— Dan alle beft foarten en heb⸗ Len van krachten artbe teuck met Den opsechten Bauer met other mepns : afletn be ghedacute Der bladeren komt met De Kauer, bladeren War overeen. Noch vande krachten. en beloofde in oude teen bat bend oucus boem gheſondthepdt indioght / niet alleen ban branuen / maer oock ben bupten gucbrupeut eude ober ons ghedraghen; maer boo; allen wierdt hp gracht ín t ban peft eeft om fgnen reuck die dock nut is om de verde hechte tf beletten / endet verſtant te fcherpen:daerdnr/ en de Poten mer deſe blavers te kroonen : eude de gheloofden Bat (p daer Door diepſumigher Wierden. De bladeren Worden ghehouden Lo; Warm drodgh wm Den —— graed; maer Be ſchorſſen der wortelen tot in Den Derden : ende Dele sijn Dacrom ban beele meer gheb t Dart de baepen oft bladeren : waut fp doen De piſſe feex lo ſſen ende Doen ’f grabcel rhfen ; optnen De Verz fiopthepdt ban De febpt / milte / ende alle inwendige leden : ende daitom zunſe goedt tot de oude geelfucht / herde milre / beginfet ban waterlaeden / ende om de maendeftonden te berwecken. Fn't kort / alle — aurier hebben cen verwarmendt tudt Bakelaers — n gheſtooteii met Terwe famelen/ Ghent ⸗ —— ende Jin een heete parme met Wu befpropt/ ende Op De ng as gern {doen ghemackelijck pillen. De felbe met Wilde Peeren ghe /berfoeren allerleß booftfweer: Dan om den ouden weet Set tener fijdert te verſoeten / falmen be Bakelaers t/_ met tat Scammonit eude Saf⸗ fraen / ende met Evich ende Olie ban Koofen bermengbt op't boorbooft benden. Men fepdt oock Dar De fwangtere Drouwen/ die omtrent Den tijdt ban baeren zyn / alle abont feben Bakelaers t Beel lichter heben fallen: etende als fp ape | den a @ock teghen de — moeder falmenfe af van n bioogbe Lauwerbaeper oft bladers hoen met rooden Wijn. Ende cen Draghme ban poeder met Wijn ghe — 5 termen flaepen gaet / doet — neren} ende gp De —— tude meer andere ghebrek Den roock ban — bladeren & — de moeder ende verſtertktſe. Die tenen heiden toop- oft (noterins ghe iu’t hooft heeft / fal Defe Bladeren met eben foo beel Kooten blaveren ſieden / eude Dien raock Door eenen trechter in De keele laten gaen. Maer De ionghe ſcheütke ns n ZTauwer· boom met bloemen van Lavender in Wijn gbefoben / ghenefen bet traegh ghehoo, ende het rup — der ooren / alsmen den domp Boo; eenen trechter in * oozt butfanght. Ban die een teert hooft is } fat ie blads oft vrucht ſtooten / ende in cer Lachsken nac! — jn ghen. us bladeren ef beletten De bjonckenfedap/ 25 fp been Den Ee sg — u fn) ende de bez —— — each ogen ande ‘Hettleitighifte Boeck. 2 bee le gt B B wedeeg dvn Van et — Gls Ì m Nen Che —— — Shoa end pende teegher Dan der Tauris ende heeft noopte ende it — Verdeplde tacken 8 ms barede/ glappe/ effené endet bliuckende —— us —55 doch geenen reuck hebbende 5 tt Beterten gheſchickt maer wrr gee oa ibt altnot twee tegten ben anderen 0 voortkomende: be blóenthens zijn wtrachtiat / tv kiep’ ne kroonkens op De tloppta ban be ſtreikene oft ſu tackekens gtuotglst/ wan bupten fomtijdrs wat peerſch⸗ arhtighs oft purpers hebbende. Marr nae volgen vruc ten; de IP prtus baepen oft besten: van ghedaente en maechfel abelnek 7 maet lanybworpt gade” blauw bari perine, gbworpigyer / ende bijfter Cinus kel Soie — De —— tue oock de ilse Ban dit ghewas berfchillen fomtijdtg wat han den andes: ven ín langte / lmalte ende ooch verwe / ende „derden ghe andere teeckenen Dan dusda veranderinghen bladeren ju alleen De Berfthepdenthepdt der Tanden ende Des. ei be Bart fp iu * onder — toe te ſchryven. Phefe. Dit al — ——— lande ment / endé — alleeint fn fem —— vende Dat ſeer ſeden) bier Voo Dan Be belden ende — — ban Stalen £ paegnien bꝛengen bent —— degh hoort, als oock boen fomz, î c Diergelijcke landen nae deberfehepdenthepdt, ‚ vat —— ghewas (omtijbte oock berichillende, Ban Den Wordt, als voszſeydt is. € — © en Wilden ee gee blijft — mja Dan defen Wilden Laurus boom oft Tinus heeft Pli⸗ nius vermaent in het 15. tapitel van fijn zo. boeck: want bp ſeydt Daer aldugvau: Tinus wordt Van ſommige Loor een Wilde ſoorte van Laurus boom gehouden / van ſom⸗ mighe voor eenen boort op lijn ſelveñ / ende ban den ghe⸗ flachte bau den Taurueboom gheudegh verſcheyden Cane OOR hp Berfehilt in Verwee ban den Maurier; want fijn baepe oft bezie is blauw. î q Aerd, Kracht ende Werckinghe. Den aerdt ende Kracht ban delen Wilden Laurus en is ban nfemanden Hart de oude ſchryvers / iae van Plinius ſelve niet beſchꝛe⸗ ger oft te Rennen ghegheven gheweeſt. — > ed ghellachten van dit ghewas / die alhier in’t kort van Dodoneus berbatet zijn / heeft Cluſius aldus bijfonderljck beſchreven; een medefoorte ban De welcke hier nae (bp De Bemde ende Fudifche crupdén ) befchreven fal worden / met naeme ban Celaftrus , nae De beſchruvinghe ban den Alaternus. Gheflachten van. Tinus uBt € ct De eerfte.foorte noemt bp Tidds primus, entde ſepdt datſe foo hoogh wordt ale Den Loze noelie-boom Wjfken/ hebbende bieckantigte fer ghetackte rs fen / althdt groene bladeren / breedt ende groot/ als die van Coys noelie Wifken / dach de Lautver-bladeren Wat ghelücker ſwart⸗ athtigh / ende blinckende van verwe / ſonder reürk maer bitter ban maeck / Met eenighe tfamensreckinghe : De bloemen zin vijfz bladigh wit Ende welrieckende : De vrucht is Wat langher dan de SPprtus bezien) platter) boeckieh/fchoon blau ban berwe. Ap Daft im Poztugacl. 2. Een ander foorte noemt hp Tinus fecundus; ende bie wordt foo hoogt als de voorgaende /, met meer ende ſterc⸗ ker tatken / met een groen-toodachtigthe ſthor (le bedecht : Daer aen waſſen bladeren alg Die ban de boorgaende / maer wat finals ler ende ianghworpigher / ende met veele aderkens doortoghen / oock teghen malkanderen overſtaende: de bloemen / die aen t upter⸗ fie ban De tacken dock kroons ghewüs waſſen / zjn ban verwe buptenwaerts wat peerſchachtigh/ nit foo welrieckende ale die „ ban de beorgaende foorte : De beucht is oock hlepners bolder, ende fwarter. Dit ie De foorte Die Lobel upt Den Voorfepden C luz fius befthrift/ ende Tynnus Lufitäniea Clufij noemt, 3. De derde foorte / Tinus tertins, heeft Den ſelben Cluſius in Nederlandt ghe⸗ fien bart Fraliaenfeh ſaedt groepen ende ig Klepner ban bladeren ban — nde breder nochtans Dan de ghemepne Laâucier- bladeren efft — altidt groen: De tſoppen Der tacken zón ghekroon ag chen die bupten W $ Daer De andere Spaegnigerts noemenfe Durilo : el berde oft Italiaen⸗ ſche foazte heet in Italien Lauro falmarico , fepdt Anguillara : om trent Tanzano heetfe Moleffo; Belloniug noemtfe Lentagine oft Lan- tagine; in't Latn Laurus inódora , dat is Zaurter ſonder reuck. Maer cen medefoorte ban De felve noemt Lobel Laurus Tynnus cerulea bacea , Laurus Trapezuntica ende Laurus regia Iralorum , de hoogte ban eenen boom krüghende / draghende kroonkens van veele bezien bp een/ de Terebinthus faeden oft Wijndꝛuvpven ghelück / maer Han verwe bꝛuyn ende klaer blauw: De bloeme is ljfvecwigh 1, foofe in Languedock waft bp de en bezie-boomen De Dpreeuwen eten deſe bezien vehde men pleeght daer een olie upt te douwen. Noch⸗ foort: Van De Lauro reggio Oft Laurus regia aenen tat te verschillen / die De Ftalinenfehe crupdt- ſegghen een uptlandtſeh 5 te witte bloemen / ende beel grooter bladeren dan La /emde De Cireoen bladeren ghelijcker:/ rondom Be kan: Porada gn nn eenzesde — JJ is Turtkijen ghebroght / ende en — —— * pes — ep baer dere ingen hoe wel t -boom niet en gheijckt; maer ís eenen tame⸗ icken ſtruptk / in beele tachen L Lefch: fi / ende veel geacht tot ciecact Ban De hoven / hebbende peer En, vruchten / Cruydt Boeck Remberti Dodonæi. ‘Lanrocerafns met fin bloemen, (iu dn Wied * Un 9 Het fefte Deel. we / ende ſmaeck hadde twet oft dip gtauwe platte ſatden tuſſchen het bleefch / fonder tenigh fteenken oft fchorfe / niet feer qualuch gbetycherde De ſarden ban de Lotus Aphucane, die mert cpus I$ck Guaiacana noemt: Bellonius —* deſe ſoorte oock Ceralus Trapezuntina te willen noemen / oft Laurocerafus , om Date van bladeren bert Kanrier AA of ban rs ej De Kriecken abeldcht: ende fepdt datſe de Screchen Cromada, De Turck Cromadis noeimen / af oft men Wadel-boom fepde; ende dat Get cenen boom fe foo groot als eenen Amandel · boom: ende eert ectbaere bucht heeft/ bet dladt alg bar van de Korachne, Dan (p em ie de Cera- fas Laurea ban, Pliniug niet : Want‚dat eh is anders niet dan enen Kriechelaer op den Laurier geint / ſepdt den cwen € uus: uoth oock ne Lótds fecurida Thêophratti, alg Datechampits mit/ die De Lotas Aphricaná Matthioli Ben naem DaCtylus Tra- pezaritina geeft cude Diofpyros Theophraſti, maer qualijck / als oem felben € liu ous bewift. N - Benen boon: met bladeren van” baurocerafus is bp be Fndifche etupden bier nae gheftels, HET -AIÌ CAPITEL Van Oleander. —— Ghiedaente: Han eander is een boomachtigh ghebbas / met de ghedaente oft eenighe van den Lau⸗ xier · boom aenfienlijck: dat langtywojpige bladeren heeft / grooter ende breeder Dan De Kmandel-boom bladeren/ inghelijcks oock Dek ende hardt in?t aenrahen, De bloe⸗ men zijn huſtigh om lien / ſchoon roodt / kleyne Gooskens niet feer ongheſijck: ende alg deſe bloemen vergaen / foo volgen Daer hHauwen nae / vingers langh / rondt ; ende Daer in ſchuylt het faedt/ in rouwe witachtighe oft wol- achtige haprighepbt Berwervet/Die met Den Windt alg an⸗ Ber flupfkeng ende guychelhayr wegh gedreven Worden / ende Berwacpen, De wortel ig langh/ effen ende houtigh· A CD feander- boo ‘ q Plaete. @leander-boom waſt in de lu ende Tuchtighe plaetfen omtrent den Zeekant ende bp de rivie⸗ ren ende water-loopen ligghende landouwen/ oft Para⸗ dijſen / als Díofcorideg in fijn taele fepdt, Ende ín dus⸗ banighe gheweften ban Ftalten wordt hp gock int wildt waffende al ên. É € Tijdt. De bloemen ban dit ghewas komen in ‚ Het dertighfte Boeck. izzi Bꝛꝛaetkmaendt voort: dan de hauwen Worben ſpader int iatt bolkomen ende rup. 6 $ Näem. Dier te lande wordt bit ghewas Oleander- boom, oft/(oomen inde Kpoteke fepdt, Oleander gefzeeten; in Stalen ooch Oleandro ; in Dpaegnien Adelfa; zloendro ende Alendre; in Wranchrijch Rofagine: Den Griechfrhen naem is Nerion Nipo 5 oft / alg stander fendt / Neris Nupùs Den Latyufcten 1e mfgelreks oock Nerion: men noemt hem oock wel in 't — Rhododendron pP'ofsderdpor ende Rhododaphne p'edodeer, Dat 15 op't Latunteh Ro» fea arbot ende Rofca Laurus ; alg ofmen ooſachtighen boom oft aooſac JLaurus-boem fepbe : ſonnu⸗ abe heeten hem oock wet ! alfmen onder De baftarrt oft anepghene naemen Bindt) Sporigos 225)[O- ende Hemo- ATIS A\spuoseepis. . ) — g Aerd ; Kackt ende Wetekinghe: @ltander/ oft Herion alg Galenus betuyght / van bupten gijebrupelie oft opgheleydt / beeft kracijt ende epghenthepdt om te verz teeven alte ghef\oriten / ende de feline te doen fchepden: maer Ban binnen den tijde ghenomen ie feer ſchadelick / tae dootelijck / niet alleen Ben menfche maer / oock het Vee ende Heel andere beeſten. * Dioſcoꝛides ſchaꝛuft daer aldus Ban : be bloemet ende Be bladeren Ban Oleander hebben een kracht ende epgent⸗ hepdt om de Bonden / Eſels / Muplen / ende Beel meer ander viervoetigh ghedierte te dooden: maer de lelve Ban den menfche met Wijn ghedroncken / zijn goedt om de fteken oft beten Ban Be ffangtjen ende ferpenten krachtez loog te maechen: doch meer/ als Daer wat Gupte bp ghe⸗ Boeght wozdt. Maer het teer ende onftercht wees alg zijn de Schapen ende Gepten/en kan de kracht van Dit ghe⸗ was geenfing verdꝛaghen oft wederftaen ; want alg fp maer alteen het water dyinchen daer de Oleander bladez E ren fn gheweyckt zijn/ dan ſterven fp daer af. GEO BE: 7 H Deſe landen wordt Die gheboomte gebonden in DÉ hoben bart Is — — Oleander baum in Ege Buptch/ oft Olandet baar; in't Franch Rolage; tn't —55 — leander or Roſe baye. De bladeren ban Die van be Lamreole oft Olgf-boom,/ oock ſmallet ende ſpitſther ban de túfberwigt : ban Lobel heeftfe oock mer witte Bloemert, gheſien / ende Nerion floribus albis ghenoemt / foo wel in De hoben oopen bart De Dip tegben Den anderen oberftaens de / Dat is! ghelhckelucit aen be 353 Den ſteelknoop upts fpriprende ſamehdts eert oft twee afvallende ; ende ban kamens Der upt dert naeſten knoop wederom anders bladeren voort: ende ban ig elck bladt eenen vingher lang) / sen Dupmbreedde Hjeedt/ inet een rechte xnuwe tof den epnde toe logpende Doors. reghen oft zdt / tet fijber met veele iae ontaligche omaerfe senuwen. beet : alsmen die gietft/ dan komter beel Klaer fan ee / bâch niet wit oft meligp / alsmen mepren foude/ wan⸗ de ghelgekeniffe / Die dit ghewas met be Apocpnon ende Beidelfar beeft / bemerchen ſoude. De On rondt / geknoopt, wederom in dap ſydſteeinens berdeplt / die elk met Dip blaneren hefet sj: ban Den middelften Knoop beeft attúot —— bladeren / mits datter altdt nieuwe blades bd De van De ghene Die afghevallen zijn. Beloning dn Den / met Die * ide Hi fcke baogdee windrmer te Wte ok Dinar be ftadt. In Sitilien zjn De kanten van De behen ende Idopende wateren met beft Bloepende boomkens frer luftigBlck derciert / mits dat de ghefchickte bladeren / ende fchoon blofende Hloemen/ feer bekmärctien. Andere gegen oft medefoorten van —— peer Beele ſoorten van klepne [Bie tghe voor medeſoor⸗ en al en alsmen de rijbin e il aaumerchen. ent van De welcke Chamerrfododendros ſulcks alg ban ons albier in’t kort verhaelt ſullen worden alle met den naem Alp-R oofen bekent: endezjn als boight...Alp- Roofen , ban Lobel Ch hodedendros Al odora ghes naoemt / oft Balfamum Icalicum vulgare , Rhododaphne parus ruftica , ende T herionarcha Plinij (ban Lobel t'ontecht voor Vaa Vrfi genuina Clufij ) heeft veele fchoone roode bloemet Kens/ —— — angende De bladeren zun roodt / des Winters overbihvet unt ghetal / ſtijf / dick Dichter, Koss tec ende veelklepner dan die van Blcander:maet het beeft bezië ende geen ſaedthuyskens oft bauwen afg den wt — — —— ide is actom Biboegbfel ban de Virakebefien Ander Alp-Roofe, ban Kobsl Vua Vr Galeni apud —— 133% is oock bp de Rrakebezien gheſtelt. 3. Ander Alp Rooſen van den ſelaen Lobel hebben feet kleyne roode bloemen / op leeghe rijs: kens / althdt met bladeren befer / als Die van Hephe, 4. Alp- Koofen van Cluftus, anders Han heem Ledum Alpinum ghenoermt / ban Aldrovandus Nerion Alprauc si fh’t Booghouptich Bersh- Roſen, Alp-Rofer ; Bätenbluft „Off Huneraub , foude miſſchien bet Balfamum Alpinum Gefnern moghen weſen / dat Lobel Alp- Balfem noemt; mac en is geen Ôleander-/ ende noch min -een Euonpmue / maer eer cen faozte Wan Léùuin / ſulcks als fommis ghe Franfopfen O srles oft Des Ourles ſoemen: Boch om Get onz Derfchit ban De felve te tronen / is Giet ban ons beſchzꝛeven. Lp t eenen tros van nederwaerts af hanghende bloemkens / hol als kloeckskens / in Dijf kerfkens ghefiteden (ſomthdts dotk in bier ) ban bupten heel roodt (doch met filbere flichelkens ) van binnen bleecker roodt / ende mer etrelijcke. draepkens verciert / foet Ban veuch : ende daer nac volghen klepne hoofdekens met bf laepkens / inhoudende kleyn tog facat : welcke knopkens/ noch groen zijnde, ghebreven/ eenen ſwgeren reuck van haet ſprey⸗ de. De harde ligghende vijfen zun anderhalven voer langb/ met een áftygraute ſchorſſe bedeckt / ongheſthicktelyck bewaſſen met harde bladeren / als Die ban Chamelca Italita / aen Deen fide groen blinckende / aen d'onderfte bieecker groen / rondom haprigh / tfamentrechkende ban fmacks 5. Bergh. Alp -Rooten van Savoyen zyn De boorgatnde tieckende Alp Kooſen oft Les Dum Alpinum feer ghelijck / ban ſaedt / vofhoeckighe (aedtbhoofs Deens / ende fchoone bijfbladighe / doch wat bleecktr / bloemen. e heeſter (elf is Wat meer Dan eerien boet hoogb/ met veele hou⸗ tiahe ſterlen ende bladers Die ban den Hilden Olijf-boom oft Maſtick · hoom in gladdighepdt/ verwe / grootte / ftijf bepdt ende dickte ghelck / vet / Umachtigh / boben groen/ onder geelachtigh / oft ijſermael / niet ſoo dicht om De ſteelen waſſende alg in de voorgaende ſoorte / oock grooter / harder / feet ghezenuvoet / body ſpitſch / ende rondom niet rugh / matelijck heet / ende Wat tſa⸗ mentreckende ban ſmaeck / bjnae als Maſtick bladeren/ war Eieckende alsmenfe wrijft. Dp is de Chamarrhododendros moùta- na Allobrogum minus odora ban Lobel Cluſius heerferLedi Al- pini genus, alterum : ende fepDt datter knobbelen ach -grocpen/ fommighe alg Noten / ſommighe als Erwten / rog / oft bleech) Boog / bol wit wꝛangh bleefch/ diemen boor Galnoten foude mos ghen ghebruptken. Ban bepde deſe lactste foorten Worden in Oos flenrijck Raufch ghenoemt ; ende Dieren om De kelen ende vocken fwart te bertwen. 6. 1 adifchen boom den Oleander ahelijckende, ende ettelicke vruchten als Sleander hauwen / zjn bp de Fndifche aft Vremde crupden hiet nat beſchreben 7. Dacr ig oock eert Châamenerion Dat géen heefter en is / maer een berganghelek. teer trupdt / te Weten ven foorte ban Wederitk oft Lpfimactia, faa gheheeten om Dat haer bloemen in fchoonthepdt ende ghedaente De Oleander Bloemen ghelycken / ende Dierghelijcke / doth malteer faedthauwkens hebben. * Nock van de krachten. Eenighe ghelooven bat den Olcariher. —— ban de Swaluwortel heeft fonderlingden tegben ‘tbergift. Immers hp ís feer heet ende droogt : ende/foo Abicens. na fepde / heet inden Berden ende dzcogh inden tweehen gracd, 3n gnien Doppen fommighe De ſgitſen ban hun phlen in't fap ban Dit ghewas / om de worden) Die Baer mede — cht worden / bootcljchk te maecken / als Cameratius fcb: li oa datmen biet upt de moghen befiupten dat dit ghewmas aſthot ck is / alffet geen ander beraift in t lichacm eu Vindt Baer - t jen ſtryden, Dan eenighe ſegghen Dat de woz — ———— Meſue ahed aen bi an den Oleander wordt ban Meſue g de ſalbe de tzende Aitenna ghebrunekt het far eh cho: D * oock teghen alierley rupdigheydt ende rouwighepot bes ns ‚ Palladius raedt one de holen ban de ———— ie Wies Der bloemen Let — And floppen : want fp fulien fterven als fp Seigbe wonen Bat defen boom fbo ſcherp ban teuch is / ſon⸗ eren t Î “boom gheftooten / ende in een geacht alle de B Die D | manne ban Den Oleander bp de Sranaet-boomen —— tacken ban De ſewe n t De dan. min afvallen : ende Dat de Granaet-appelen niet klies : 7 oft nict/ is ons onbekent. ber oft open gaen en fullen : dan ofter Dat iet toe Doet Be twee laetfte ſoorten ban Alx⸗rooſen / die ſommighe beor ———— barn * dd Ed Koene elen nde vaten fase vemen ef BET NCAPID EL aman „Van Genever-boom. A 1 de Eer OD € Geneberen tweederlep Gan gheflachten :° een giefacht Bft lep ende neet sen DAVIS ed EE lande ghemtepn : — ende —D— ende waſt in vremde landen. Een too te ban De lele brenght wel eenige bloemen boost / dan Cp en Bright landen / dat de bladeren in de pen boen fteroen: Mactan tegen anc Cruydt Boeck Remberti Dodonkeis H en vruchten: ende een ander brenght wel * bezien voort / dau ſoren heeft geen bloemen, Eben € Gliedaente. 1, De Kleyne oft Gemepne Geneter. ígeett houtighe heeſter / veele ende berſcheyden fijd-tat figs Reng Hoortipengende; te bedeckt met belachtigheg, bliefachtighe dunne ſchorſſen / die bau (ElFS af breeckies fehelferen ende-lichtelneken, fplijten,: het, hout. van. Die tatkskens / is vog Pan: verwe ende geeft eenen goeden dfe: ſtercken veuch van hemn / alſſe ghebrandt wbt. mé bez: berhend/die rondorit dele tatken ende rijekens oft aen Haer: fid faelieng waffen, zina noe eere Gaet puntkeng. epndende/ ende daerom Heel heter de ge ï Lan dorenkens dan van bladeren hebhende/ doch niet bijz, fier hardt. Cen ſoorte ban dele teghenwordighe Klepne Genever brenght alleen blóemen boort ende-geen vrij ten/ alg voorſeydt ig: endeeen anderer heeft geen men / maer krijght vzuchten oft vonde bezien / Die groen zijn / ende naemaels ſwart als ſp vijg zin / de op: rechte Boone oft Faba van de oude Meeſters (inde boer- ken van Diofrorideg font qualijck Kepvs in ſtede ban Kuágs ghefchzeben)oft oock Den Ochtus oft onfe ghemepne Kleyne Erwte ban grootte. ghelijck:de Wortelen wo, herwaertg ende derwaertg ghetprendt; noctang zj fonumighe die heel Diep inder aerden fincken, deneGex-boom . — — Eri AN — Veranderinghe. De fel Mleprie Gencher blijft mee ftendeel neer ende feex leegh/ende qt úck een hage⸗ met bele gene ace seen Duce ede je ſelven breedt ende wijt : dan fchiet fp wat hoogher ——— cht e boom: keten landen fa rl 2. De Zin te boomen / ſom⸗ tbis oo goagb als be de: de blateren Daer Ban zůn grooter ende harder: De vruch⸗ ls Baten onbe bie Penta | — — ——— 3de kracht bed — alg een Somme worde endeſ ——— ghelijck Wieroock oft Dpieghel-Gerft, d hl € Platf. Het felle Deel. ‚Plante, 1, Meeerfte foorte ban Genever wayor ghe⸗ Bonden oder al in de onghebouwbde / woefte oft —2 — —— berghachtighe landouwen ban Boogh ende Pederduptichlandt / ende ooch Vanckrck ende andere Ee —* ſelden vindtnieulſe tn de leeghe oft platte blacht 2, De Groote Geneber waft op den bergh Caurud van Alien / ſeydt Petrus Bellonius: dan Aloilius Anguil- lara ſchꝛijft datſe oock wel ghevonden wozdt 1 bert gever Lan be Middelandtſche Weneetfche ende Genuwee- Eche Zee/ende oock in Iſtrien / Dlavonrjen/Dalmatien/ Ende dierghelijcke landen/daer fp groote baepen oft bezien bBoortbrengije: andere ſegghen datfe in Dranchrijck / te Weten in Proventzen / ooch Wel groept. Dan men ſietſe meeft op rouwe plaetfen omtrent den Zeekant groepen / alg br de boechen ban Dioſcoꝛides aengbeteechent fact. < Tijdt. De bladeren ban-bepde de Geneveren blijver altijdt green / ende en Bergaen swinters niet. / noch en Ontfien gheen Koude des lachte. Wan de vruchten oft bez zien Worden langbfaem ende traegbelijck volkomen ende rijp/ende niet Booz Get tweede iaer nae Dat (p voortgheko⸗ men zijn + Doch alle iaer krijghen lijer nieuwe. Ende daer Boor komt het bp datuien dit ghewas nimmermeer ſon⸗ Der vruchten en Vindt ; maer Datmen daer altijdt epe / onrijpe / groote ende klepne beziekeng tfamen aen {tet Want de groote Worden in den, tenen Derfft rijp / ende de klepne worden groot ende vijp teghen den Herfſt van het volghende iaer. Naem, De Genevet wordt ghenoemt ín t Griecks “_ArteuthosApuev3os; in’t Latijn luniperus; ende dien naem fs in be Apoteken gebruytkelijck m’t Arabiſch Arconas ef Archencas; in't franfops / ende oock in't Nederduytſch/ Gencute oft Genever; in't Hooghduntſch Wechholter; in’ Italiaenſch Ginepro; int Spaenſch Enepro, Ginébreende Zimbro ; im't Enghelfth Zuniper tree zin't Beemſch Zalowec. 1. De Kleprie foopte heeten Wp Tuniperus minor in't Katiuperts Kleyne oft Gemepne Geneversint Griecks Arceuthis;Mnefitheos ende Acatalis: welche Woorden onder De baftaerdt-naemen Van Diofcoydeg verhaelt worden, 2. De Groote ſoorte maah epghentlijck Genever-boom heeten oft Groote Geneber ; in t Latijn wr seer, ma- iof; int Griechg oock met onepghene naemen Cy os agriaoft Acatera „ende fomtijdtg ooch Mnefitheös. .·. De hezie oft vrucht ban Geneber wordt int Griecks Arceuthis ApneuSìs gheheeten / hoe Wel Dat den boom ſelve andere fomtijdts foo genoemt wierdt; in't Latijn Bacca Wives zende Gie te lande Geneverbezten ; in Hoogh Duptíchlandt % Wechholterbeer; in t Spaen zin’t Beemſch Zeno Zaloweowe. : Be Gomme oft traen/ Hie upt den houte ende ſchorſſe ——— Latijn Lacryma lunipeti bat ig Genever· traen 5 in de Apoteken is fp bekent met den naam Vernix,vaer ben Pederduptfchen naem Vernis van komt Berapio noemt{e Sandarax ende Sanderacha. Dan de GBriechtehe meefters ſchꝛyven van een ander Saridaracha, die gheen trupdt en is / maer cen verghifti —— Dingh / ende een ſoorte van Orpiment ; de welcke in De ſel⸗ ve afeberghten bp de metalen ghevonden Wordt daer het de waſt / ende feevideel Ban ons tegenwoordigh Verníg berithilt / tas Daer gheene ghelijckeniffe met allen mebe en Geeft. Pliniug int 7. rapitel ban fijn 11. boeck Germaent oock Van een ander Sandaracha ‚die Erithace ; Ceririthus ghenoemt Wordt: maer die is ven ſphſe Goor de Bien/te Wijlen fp wercken, rd; Pen Geneder-boom ig Wari ig han nature/ beyde tot in Den derden graed/ als Gälenus fepdt, Dan de baepen oft Geneberbezien zijn Wel Warm Han aerdt / doch niet foo berdroochende. De Gonnme oft De ís — ed — in den eerſten graed/ als de Arabiſthe meeſters — — Kracht en Wekinehe. ad oft baepen ban den Genever-boom zijn goet om de leser ende de nie⸗ ten terepnighen / als Galenus daer Ban fepdt ; ende ſy maecken: alle grove ende Aimerighe vochtigheden dun ; ende werden gemenght bp Beele nuttelijcke genees · men⸗ is ded dinghen Biemen tegen verghift / Gade Bran ende veeler hande lieckten ende qualen bereydt. Dan met groote menighte inghenomen m ſteeck⸗ teu oft ĩmaginghen ín de maghe / ende verhitten het hooft enbe de Gerffenen: maer aengaende het ftoppen oft purges zen / pen maecken Den bupek noch Weeek noch hardt / Het dertighfte Beeck. 1333 Doch fp Berwoorderen het water / ende Hoen piſſen / in londerheyt met wijn oft Boughwater glefou ——— ju oft Houigh abefoven ende De ſelde Geneberbezien zin ooch goet gedronrken/ nae bet leggen vanDrofcozides/ om de gijebyehen Ban de boz ft ende longhen te ghenefen/ende ben ioeft/De winden op: blaftugten ende Rrumpfeten bes bupchg te verd: nbenjende get berghift;batmen in den life gewomen foude mogben bebbenfkrachteloog te maechen. Au der felber voegen ges Drup cht zijn ooch goet (fepbt bp) de ghene Die overarbept/ bervecht/gheballen/oft gheborften zijn / ende eenige tret= kinghe oft kramp hebben ; ende de Brouwen Die met De wo: ginghe oft opfhjgingbe beg moeders ghequeit zin. _ Det is Leke ende van Beele verſocht / dat Get water fact dele Geneberbeziekeng in ghefoden zijn geweeft{gedzones Ken / Den berouderben hoe | imfonderhept Dien quaden hoeft daer De kinderen Biekwonls leer mede ghequelt woj⸗ ben/ende Doo, Den Welcken [p beele vouwwe taepe fijmeriz ghe vochtigheden / ſomtijdts met bioet vermenght/ ple glen quijt te werden; Bolkomentijch gheneeft. Zn Beemertandt plegen fonumighe het water! daer beft Geneverbeziekeng in gewepcht 3jn/in (lede van Yunnen gemepnen dranch te ghebzuycken / ende Daer Door leben fp langb gefont, Dan boor allen ig bat ſelbe water Leer goes tegen De peftilenttaele kortſen ende trgben % verghift abe= drzonchen. Det en ig niet quaet oft antrefiijck van (naeck, Voorts alst eerfte water Daer deſe beziekeng in te wepcke geftaen hebben / bijnae uptgedyouchen ie / dan gieten ſp dat vaetken Wederom met nieuw water boorden vol / ende laeten dat foo eenen tijbt langh ſtaen / ende ghebzupchen bat tweede ende lomtydtg Het derde water oock Looy Hune nen dzanchkt. Alfmen het Geneberhout / midtſgaders de tackskens ende bladeren/ bzandt / dan vlieden alle langen ende an= dere feuijnighe dieren Van dien raoch Wegt: ende iffer centz abe — in be locht / bie Wordt Door den goeden damp ban defe Geneveren verdzeven oft ghebetert. CT {ap van He BGenever-bladeren Wederftaet alte v ⸗ heyt ende fenijn / ſonderlinghe van de adderſlanghen / der teghen bupten op de wonden ende fteken oft beten geftreken/ alleen/ oft met Wijn vermengt. Defthoyffe Ban de Geneveren ——— die aſſchen met water vermen ght / gheneeft de quade ſchorftheyt / De placken ende ruydigheyt Dan de hupt / daer op geftreken. ‚ An de boecken ban Diofrorfdeg ſtont qualtjck ghez ſchneven / dat be (chrapfelen oft ftucken van Geneverhout quart zyn / tae doodelijck om binnen s lichaemis te gez bzupeken: maer ín de boecken / die Daer nae berbetert ende neer ftetijcher gedrucht zijn / en ftaet dat niet. Ende vodr⸗ Waer — * bin esi —— —— ebde Ddusdanighe hinderlijckhept in den Geneber-bot ft bevonden te wefen. Je “Den rooek ban Bernig / dat ie ban de Gomme ber Ges a ende fteipt Den bloet wan be tatarrhen ende fin De ſelve Gomme oft Dernig wordt oock leer nuttelijck Ínghenomen; ende met eenigh nat ghedroncken rijpt ende Beiteertde koude rouwe flupmen ende Bochtigheden dig de magtende de darmen Herladen : fp verdzüft oock ende Doet afgaen allerhande Wormen ende onghediecte bau ben bupck ; ende ftelpt de overbloedighe maendtftonden ende Bloeden Van de vzouwen / ende oock Den loop ban de an⸗ Bepen oft fpenen: Men prijftfe oock feer om te ghenefen Be ghene Die bloet (pouwen, Dp is oock nut om De holle zeeren Ende diepe Verouderde Woonden ende loopende gaz ten te fupberen / ende met goedt vleeſch te vullen / daer in gheftropt. De Gonumt met olie ban Goofen vermenght / gheneeft de klopen aen De handen ende Voeten, GA Dan defe Gomme / als ly met Lijnſaedt · Olie vermeng is / wordt de vochte Vernis berepdt ; De welcke Beel bruyckt wordt se de gh berderg ende beelden mede te beftrijcken/ om De ſeſve te doen blincken ende eenen glans te gheven; lijcks oock om Get te doen glinsmen/ende om t lelie teghen den voeft te beljgeben, ORIEVOEGCHSEE 9 j € teghenwooꝛ bigbe gbemepne ſoorte bart Senetier peet telande Gene ver-boom, ———— Palm-boom, 5* —— — fp heet oock Kleyne ——— Imbcer , ende Ienever , Dam „ oft ft °t : 'eudvu Boogys 1334 Aooghduptſch Wechholter ; Wachholtz , Wachholterbaum , oft Kremerbaum; in't Enghelſth Tanipert ree; int Bungerfch Teviskes fenyo, oft Fenyo fa. De bezien heeten in de Apoteken Grana laui- pers ende Defe bruchten/ als fp typ zijn/ hebben eenen gordenreuck / Ende eenen ſuetachtigen ſmaeck / mer een bitterachtigh naeſmaecks⸗ Ken. Dp aerden wel op ſteenachtighe gronden / ende ín koude ghe⸗ Weften; ende en lijders gheen fchade/ al worden fp beel ban De winden gheſchudt ende ghedreben. Cluſius bermaent ban een ander faarte ban Ben Geneber· boom / opde hoogte Alpes· berghen waſſende / daerom luniperus alpina gheiioemt; De welcke bynae ter aerden ver⸗ fprepdtlight / met veel korter) maer wat Dicker tacken Dan Die van De ghemepne / taep / verdzaent / ende niet beeuckfaem: Dan aen De teere tach&keng wafferi De bladeren altijde Dip bpeen / als in de Bhemepne/ maer Breeder/ korter ende dicker / oock ſtekende / binnen Witachtigh uptden blauwen/ bupten groen -De berucht ís wat lant gher / ſwart alffe rp fs / banfmaeck de ghemepne Geneverkesien ghelickende. Betis Wwaerfchijnelijck Dat Crefcentius met fijnen — Den JLuniperus vetſtaet; Die oock daer twee ſoorten af — De Grote ſooꝛte Geet int Latijn Cupreſſus ſilueſtris: bats in’t Bijboeghfel van °t voighende Capitel wordt een ander Ioruperus maior ‚oft Groote Geneber-hoom Diofcozidis uyt Cluſius hez ſchreven / Die bp dock Cedrus minor phtenicta noemt. Boorts foo kaft den ghemepnen grooten Geneber-boom mer ſtekende blader ren / in't Latijn luniperus vulgâris celfior & arborefcens, ſeẽr beel in Nieuw Caftilien/ foo groot wordende Datmer ſtjlen ende balcken ban maeckt: °t weick Plinius odck ght / fegghende dat den tin Spaegnien bifter groot wordt elfs in de oben ban Jeder ende Booghduprfchlandt ſietmen bem fomtibte foo groot worden als eenen tamelgeken boom. Een mtde-faorte ban Dien Spaenſchen Grooten Geneber-hoom noemt Lobel Grooten Gene- Yer-bóom van 1llyrien, fegghende datſe ſchünt te wefen Den Groots flen Juniperus van Biofcorides/ in t Latn Tuniperus maximus Illyricus ceerulea bacca , Tuniperus maximus Diofcoridis fortè, oft oock Iuniperusmaiorauc congener, upt Iſtrien ghebꝛoght / ende ban bladers ende ghedaente De voorgaende niet onghelick/maer de brucht is langhworpigh / rondt / ſoo groot als sen middelbaer Olibef ende blauw ban berte / ban fmaeck alsde ghemepne Gez never. Camerarius vermaent oock ban een luniperus maior Itali- ca, die roode bezien Geeft. Bellonius fchröft oock dat ben Grooten Geneber-boum in Aften foo groot wordt ende ſoo hoogh als cenen Eppaeffe-baom ; endeeen ſoete vrucht heeft) bijnae cen Hete groot / Be Galnote wat ghelijckende / Die ban de inwoonders aldaer ghe⸗ geten worden, Dekeernen zijn ban Dichte ende lenghde als Olijf ſtee nen / ſoo hardt / datſe ſander hamer niet te breken en zijn. Bp waſt Op den bergh Taurus ſeer veel / midtſgaders Den Ceder-boam: ende blijft altijdt groen. Be Oxycedrus ende alle De ſoorten ban Kleyne Ceder-hoomen/ alg zijn Cedrus minor Lycia, Cedrusmi- Bor pheenicia ‚ hoezen onder ’t ghellacht van Defe Groote Genes Her 5 want fp zjn den opzechtèn Geneber-boom van ghedaente 7 ſmaeck ende veuch heel ghelyck / midtfgaders alle haer mede · ſoor⸗ „ten Die in t volghende Capitel ende fijn Bijborgbfel vermaent zijn. Daer is oock eenen Tuniperus Brafilianus : Dan Die en en ie nict ten Daken bekent/ ende daerom onder De Vremde oft Fndiaenfche ghe⸗ Waffen te tekenen. n —— - Noch van de krachten. De Gencberbezien sn oock warm ín den derden gracd als De Bladeren / maer droogh alleen in Den eerſten / ſoo Galenus betupght · Dp maecken dun openen, verteeren / bez pe } ende worden. ghebzupckt in ale ghene Daer Get Carpo⸗ alſamum goet toe is. Sp zun de magbe/ borſt ende langeren nut ; gheneſen De pijne der ſyden: ban binnen ende ban bupten gebrupekt Boen — vergaen. op verltercken De herſſenen / bewae⸗ rent icht / ende beletten alie int op d'osghen ende tan⸗ den / ende oock op andere Deelen Des liehaems s ende gheneſen oock Bft verhinderen midts Dien de koude gicht ende flerciju/ feu De gheraecktheyt / ende doen het beben bergaen. de maecken goedt bloet ende cen afte —— fin goedt ghegetenom de oock met ck alle be ghebierte / ende De è doelt alfos toetste be bte PIE J alfmendieop’t vier leght —— Lenen eat moed at met (ende cet een More graat teffens Van't fe P î cen Bonigymatee: enne gp file bar allot bergbift met beken Sodenop de zeeen des hoofts ghelepdr. Cube her eerfie water dat VOT Gt UA GEAR — dan een om oft aen de ſteelen ende takskens waſſende led vꝛucht wordt ſomtijdts foo groot alg een Dalelnote/ oft/ foo Eheophraftug den toenaem Lan Tptien / en Wordt foo he Ctuyde-Boeck Remberti Dodonzi: daer bar ghyediftilleert wordt / is feet ant om de voortsetende off knaghende zeeven / Die van ſoute Mijmerigpeden komen ziju / te eneen. - DE deriake bari Gene verbezten /alfdo ghenoemt / is goet teghen ’ grabeel / buyckpijn / abebieken des moeders / catarchen/ tar achterblijvende maenotffonden/ enghbor ſtigheyt / hoeſt duwighept ber maghen/ auwighent / Dracpingbe des hoofts / hdelſinnighepi doofheydt / ooghpn / ftanck des mondts / waterſucht ballende ſieckte / bevinghe ende inwendighe ſweer inghen: verſterckt de maz. he) hethooft/ De lever / t ghefieht : beſchudt den menſche van atfe mertelgiche ſieckten / peft ende verghift / eenen lepel bol’smorgheng ende ’gabants ingenomen. Om Die te maerken / ſtootmen de derſche bezien wel kiëpt in eenen Difel/ ende Dan ſiedtmenſe in Water/ende *t fap Daer ban Door cenen doeck ghedouwt / met een perffe/ wo: Wederom doorghedaen / ende herſoden / tot dat Her ſoo dick Wordt als honigh. ; oe —— ban deſe bezien oft Dernie wordt Ban veele ín ghe⸗ beke banden Amber oft Emmer ghebruyckt / ban andere in fredé van Magtick / in fonderbept teghen den tandtſweer / alfinen Die in zijn ſiedt / ende den mondt Daer mede (pelt / oft alſmen de beeloft ghepoedert zijnde op heete koten ed: are Dien voock met teneu trechter in Den mondt antfangyt. "CT potbe ban De felbe Somme verſterckt De zenuwen die Door koude oorfaecken flap chez worden zjn: ſtopt Get braechen ende roodtmelizoen / aleen oft met Wat poeder ban Wieroock ende wit ban éen ep inghenomen. Genekergout in wijn ghefoden / is goede teghen de Koude piſſe / ende teghen De pine Dev lendenen. Gen hadt ban Water; daer Genes — in gheſoden is/ gheneeſt t ſlerchn / allmen daer in Gc tot den nabel roe. Olie upt Geneverhout ghetrocken / is goedt om de gichtigheydt ende — te ghenefen/ vie ban koude gekomen is / ende oock De vallende ſieckte / langhs t rughbeen ghefmeert : fp wordtaock bpoe ſpÿſe ghedaen / Door De melancholie ende inwendighe ghe⸗ bꝛeken ban de leber / milte ende nieren. Sp ig oock goedt om de doofhept te ghenefen/in D'oozen gheduppt; ende den tandefweer/in Den mondt gehouden. Met eenen Woozdel fp gheneeſt alle kranck: hepdt Bie ban koude komt. Looate ban Geneber affchen met witten Wijn / bier oft bf onz ten —— ghedroncken / doet ffevchelijck piſſen / ende gheneeſt de Waterfucht. Sommighe hebben deſen boom Vier-boom millen noemen / om harde kolen ban fijn hout ghebrandt / met buu aſſchen hedeckt/ veel langber gloepende bljven/ ende her bier bewaeren / dan de kolen van renigh ander hout / tot groot ghevief ban de Alchimiſten. “HET VovG ap ITEL Voan Kleynen Ceder-boom oft oxycedras. — Gheflachten. 5 = tbe Genever boomen Geeft den Scherpen Ce⸗ drus oft Oxptedrus wat ghelickeniſſe de Boeie sock Lilepnen Ceder-baom gheheeten wordt / te Weten tot onderſchil ban den oprechten Ceter-baam. Dan Hefen Kleynen Cedrus is tweederlep / foo Theophz aſtus eude Plinius daer af ſchrijjen. SGhedaente. 1. Den eerſten Kleynen Ceder-boom, die eygentlijck Scherpen Cedrus heet / ende den toenaens ‘Pheenicia voert / is den Geneuer-boom ſeer ghelijtk ban ſtrupck ende ban ghekronckelde ende llimme Anooparhe tighe ende weerachtige tacken / die in Beele ende —— den rancken verdeylt zijn. Dijn hout is roodt / ende heeft eenen reuck alg-Eppyeffen-hout : dan de bladeren zón ſmal ende ſpits / harder / oock ſcherper ende meer ſtekende Genever· bladeren / ende niet loo veel oft — daer Van ſeydt / de My baeyen ge⸗ lückende/ ros oft roodtachtigh als ſy vj brt welriecken= de/ende foo goet Han ſmaeck / Dat de landtlieden De Lelie dickwijls tot hun bzoodt Looreen toeſpijſe eten, Mt den ſtruyck ban defen boom / te weten in de heete — —— oft bloept oock een harde / clare eude ® Gonune /Den- de es nd of fre en wordt — als den twee — me pile bd ende lichtelijck fn kley⸗ —— voogaenden: dan ſynen ſtrupck waſt ücks ooch Krom ende Aim/ fosbick als eenen — —— Ken verdeylt · Bin ſchoꝛſſe is vouw ende oneffen/bupten xos / binnen voodt. De en Waffen dichter te gader aen de fteelkeng/eerft de Genever-bladeren ghelijkende/ re ed doo Í an, orpigh vo jan maechfel / De bladeren ban den Éppy boom oft van 2. Den anderen J — Het fefte Deel. Nerften Kleyney Ceder⸗ boow. ben tweeden Savel boom eenighſins ghelijckende / te we⸗ ten Booy ſtomp oft bot / ende gheenſins ftekeude; de welche tuſſchen de — ghewreven eenen ſeer goeden ende ijtken reuck ban en. Ende foo ghebeurt Het dat eenighe van be ſelpe boomen onderwaerts ſcherpe ende ftekende/ende boven waerts —— Dicke geenſins — gheteerkent heeft. ban dit ghewag is vondt penis tige zon fp Wat nae den 1 ti De / . lees — —— noo! Het dertighfte Boeck. e Fsedey Kleyney Ceder⸗· boom. 2* 335 den herfſt van het naeſte faer worden fp eerſt groot ende rijp / ——— met de Genever-bezien oock ghebeurt. q _Naem. Men noemt deſe boomen Kleyne Ceder-hao- men oft Leeghe Ceder-boomen; in t Latijn Minor Cedrus oft Humilis Cedrus;ende bat tot onderfchjil wart den Groo⸗ ten enge harde Vruchten dragenden Ceder-boom/die altrit groot ende hoogh Wordt. 1. De eerftefoorte heet ín 't Griechg Oxyeedros O'Eunedpos ende Cedtos Phoenice Kédpos Bovag int Latijn Oxyeedrus oft Acura Cedrus , Dat ie Ceder-boom / ende Cedrus Punica : Pliniug € den toenaem Phcenicia, nae be vꝛucht die rofach- van ie: welche verwe in't Griechg Phceniceus ‘boom ban Xpcien; in Provencen Morueinc: Soni ghebenfe ben naem Sabina;ende gebzupehente in ftede ban de opyechte Sabina bie hun onthyeecht;alg ziju de Apote⸗ Kers Gagufa en van veele fteden van Griechenlandt/ ende oock Han Wbanien/Dalmatien ende andere Daer aen fende KL / foo Beltontus fehrift. Andere mepnen tene Dag: * fooen konit de vzutht ban Dit ; — van den Eppreffe-boom ner⸗ ie foo ig de vrucht van den Ceder-boom hal B achehedhalun wienen ae htans if and „heophraftug noch een ander Cedzt oe die Theodorus Gaza Credula Loft mit c Insemt; De welcke een leegh ende hee É Duns en Br 1336 ghewas is / dat nimmernieer hoogh op en ſchiet / noch boouis·ghewijs en waſt. e De Gonmme oft Traen / die ban dele Scherpe oft Lee⸗ ghe Ceder-boomen vloeyt oft traent/ wordt oock Vernix gheheeten/erde hoor oprechte Vernis Berhocht. Aerd , Kracht ende Werckinghe, Den Leeghen oft Kleynen Ceder-boom is warm ende droogh Lan aerdt / fepdt Galenus / van bepdtg bijnae tot ín den derden graed. Sün hout is welrieckende als Genever⸗ hout / ende / midts⸗ gaders De bladeren/beguaem om tot de beroockinghe te ghebrupcken ende te branden. De baepen oft vruchten Han defe boomen en zijn ſoo ſterck oft gheweldigh niet / als den lelven betupght / enve matelijcker gheftelt: ín boeghen datſe oock ghegeten konnen wopden ende Booy ſpyſe ſtrecken / ais Boorfepdt ig. Doch als iemandt de ſelve in Wat te groote menighte eet / dan fal hp pin in't hooft Krijghen/ ende eenigen brandt ende knaginghe ín fijn maghẽ ghevoelen. Dan daer is eenigh onderfshil in Dele Vruchten : Want de cerfte oft Beupnroode zijn min verwarmende ende Herdrooghende / als foeter ende aenghenaemer van. fmaecht Welende/ ende daerom beguaemer ende beter om Peten ; ende ſy brenghen den lichaeme wat voedſels bp, Dan de vruch⸗ ten bande ander foorte / Die geelachtigh zijn / hebben eenen ſcherpen ſmaeck / ende zijn warmer ende Droog her/ felfg dan de Geneverbezien ; ende daer in Betfchillen fp meeft ban De Geneveren + en Defeen brenghen gantſch gheen boedlel aen : ende al is t faechedat iemandt daer maer een weynighsken Han en eet / nochtang foo verz oor laecken ſy eenighe bijtinghe oft knaginghe inde ma⸗ ghe/ende Doen het hooft ſweeren. BEIV OE GH SEL, D @ tipee boorbefchaeben- forten ban Leeghen Cedꝛus worden vooꝛ luniperus Diofcoridis ban fommigte ghehouden : want de eerfte ſoorte hier Oxycedrus ende Cedrus Pheenicra genoemt / ig Ban De Franſouſen Geneure Crande, ban andere Thuya, Tuya oft ‘Thyia derouders/ ban Lobel Groote Genever van die van Mont- pelhers ghebeeten ; in t Latijn luniperus maior Monfpellienfium , ende Iuniperus fecunds Diofcoridis , oft (nae de mepninghe van Suillandinus) luuiperus primus Dicfcoridis „ende oock Cedrus Phoenicia ban Matthiolus/ Cedria Theopbrafin ban andere; in't taliaen ſth Cedro minere, Cedro acuto ende Oxycedro: ende wat beelin angucdock (maer oock welin Italien ende Grieckenlandt; ) ende ſchijũt voorwaer met den Cedrus van Pharmicien niet gualick ober een te komen / Lobel. Baer Clufius neemt wel aen / datfe de “Oxycedrus ban Cheopbraftus ende Plinius 1e; maer houdtfe sock Maar Cedrus minor Lycia ( niet Pheenicia ) van De felfoe anteuten / feggbende dat ſe fomtijdts als een en wordt / met ken Dunne ende vof fchouffe / met blaveren díe aitudt ze acn De tacken Wa bed — ghemenue Genever : — eerſt groen / Daer nae gee lachtigh / ten laetſten ro; nie bzuyn / met ſammighe knobbelkens als beghinfelen ban fchelz feren beſet / Dyp oft bier ongbelichke oft oneffen keeren hebbende bol wit „ Zp wordt tit Dpaegnien foo groot / dat haer ſirupt⸗ Ken aldaer ( als Bodoneus hiee upt Clufiug eensdeelg verhace beeft) Dienen om balcken ende ſthien ban te maechen, Ban aen Defen boom heeft den felven Clulius een klepne foorte van Maren · tacken groevende ghebonden / Vifeum in Oxycedro ghenaemt / De welcke cen klepr ghewas is / eenen biugher dick; getacht/ knoop: / Pots geel. / mettackshens als de tonge 1 ens van Den Tamarin vande Salicornia ; k naem een aldus befchrjft : Oxyarceutha Scherpen Genever boom , did Probence ende L Rid eh ende Cade ten / met bladersals Die ban den andes ende ftekend s Phcenicia ſeer ghe⸗ en ban grootte berft Ee Gedrus Phoenicea met 1groster dan Die ban \alor Monf{pellien/ :DeanDert twee ER naem Leeghen Cedrus, in’t Zatún C! * er / ende c lezen Dafa Brand Latin Erdee pheinines 30u eer noemt (oft Oxycedrus folio. „oft ——— ſpreydt / ale Cruyde-Boeck Remberti Dodonxi. bet-boom:) wiens beſchꝛiwinghe uyt De boecken ban Dioſtoꝛides ban ſinen oberſetter alg ouepghen verworpen is Boch Ciufing tact oock bel toe Dat het Cedrus minor altera ban C heophratus ende Plinius zo ; maer hp verſtaet daer mede De Phornicia, Betis} ſeght hy / een heeſter aen Den Zeekant ban Spaegnien waſſende ferz den hoogher dan etus mans lenghde / met ghelüfvighe bladeren Die altijdt Bier bp een ſtaen / als de Chptes-bladeren; met bloemen alg die van Shemepn Geneber oft Expcedzus / geel / doch aen’t unterſte ban de bladeren Deoetkomende met duchten ats Die van Den SP prius / Die ryp zÚnde Wat facht oft mo: worden 1 ban finaech ende veuch dE ohemepne Gene berbezien Shelochendervong foo alffe Bodoncus befchrüft/nboudrnde dzy / bier oft meer langh⸗ achtighe ende geſtreeyte fader met wit mergh / rieckende als Be fi maer beter ala de Oxycedrus: waer ban fp dock berfchilt m blane, ren, Dies het oock bliückt / nae ’t ſegghen ban Den felven Clufing, Datfe gheen Sabina bacafera oft Sabina baccata en is : nochtans noemen ft ſommighe Oxycedrus folio Sabina ; efide De Franſopfa noemenſe Serbin , foo Bellonius fepdr : Die oock ttwee foorten ban Uleynen Cedrug oft Cedrus pumila maeckt; te weten de Orpreding met fcherpe bladeren; cude een ander met botte ende glenfing fez Kende bladeren: andere heetenfe oock T huize genus primum. Loet noemtfe Tweeden Kleynen Ceder-boom van. Theophraftus ; ín t Latijn Cedrus Phanicea media,oft Luniperus maior folioCu re inter notha Diofcoridis Clufios eft/alffete Montpelliero beet/Oxy: cedrus folio Cupreſſi. Dan als deſe Geefter noch tong is anders niet Dan fcherpe bladeren en Heeft; Dan ſchhut fp een ander ghewas te zjn; ende daerom hebben ſommighe daer twee foo: ten van ghe⸗ maeckt / als Lobel oock boet · want bp beſcluft Dip foorten ban Cedrus Phœnicea⸗ een / Dieeenn mede-foorte van onſe Oxyeedrus Pheeniceaig: ende een Die wp hier unt € luſius in tlange befchreben bebben : endeen Die op De ſelbe maniere aft / met dunner tachen ende bladers/ met beupne orenge bezien. Ende fp waffen attegader aen den Zeekant ban Provencen ende Pougl an aengaende Den naem Cedrus Lycia, Die ig Ban Den ſelhen Lobel den Arbor vise, toegbefchreben aheweeft. 5 Noch van dekrachren. De vettighept banden eer ſten Teeghen Ces Der-boom/oft ban de mede-foorte ban ve felbe/ Daer Lobel vanver⸗ maent / wordt in Provence ghebzupckt om be ſchorfte Schapen mede te ſmeeren ende te gheneſen: in Dpaeanien/ fepdt Ctufius geneeftmen Daer mede De quade ſchorfte ende zeevighept des hoofts: ende fp fchijnt De Cedria feer ghelijek te weſen. De bezien worden in Italien ghebruwckt teghen den hoeft / kramp / vertrocken zenuwen ende dzoppelpiffe: verwerken De maendtffonden / mer Peper ghedrontken · Met wijn ghedzonchen ghenefen de ghene die ban eenen Zeehacn gheberen zjn. Met Berten fimer ghemenght / oft ander vet / beprhen de bupt van de ffeken oft beten Der langhen / daer op gheſmeert? be felve op kolen gjelepdt ; maecken een goede voockingde. — De cweede ſoorte is oock van krachten de Gi Genes ber gelijek; ende He bezien ban de ſelve / die in Italien waſſen / en zn Baer foo krachtigh niet alg Die ban De voorgaende foozten: Dar in — pue cher; tweick door de verſtheydenthept des tocht men kan, HET VL CAPITEL Van Sabina oft Savel-boom. ; Gheflachten. , —— is tWweederlep : den eenen Heeft ſchier als den Tamarifch-hoom ; den anderen ís den — van bladeren ende voorder ghedaente aen⸗ ninck. Shedaente. x, De eerſte ſoorte van Savel⸗boom is ten esb ende kozt boomken/ lijn tachen ende lijd-tachge, Kens fomtijdte breedt ende Wijt upt ten zijn alg die Ban den Tamariſch⸗ en fche boerken Han Di bes ftont qualijjck Cyparifio in ftede van Myrices gheſt even) maer harder/ende wat boopnachtigh/ fwaer oft fterch van veuch /fcherpende Beet var ma — beziekens / pracpde ei — — ———— en kan. T ho is ban binnen ebde de —— — —— ten oft Baepen / Benet Urste VOED — — Het fefteDecl. Gabin oft GaBer-boog. Het dertightfte Boeck. seeden GaBet-boon. 1537 — Je Ceber=boomen ghelück / inſt eerſte groen / maer als ſy cij zin Sed Den blauwen oft lazuren Wat fwsartachtigh van erwe. TOt de Weztel van deſen Savel boom vloept lomtidts ten ſoorte van Herſt; de welcke dick geworden de ernis ghelütkt / ende in het knauwen moyfelbaer ig / ende tot lepn fabel ghebroken kan Worden. viene * — ——————— oe op de berghen ende in chen opandere onghe bouwde — weten in dij —— elders · Petrus Bellonius heeftle alle twee op De hoog berghen Taurus/ Amanus ende Olpmpns ghevonden. „Deeerfte ſoorte wordt in de hoven ban Boogh ende dez Berdupt{chlandt ende ooch van Dzanchrijck dickwijls gez nt ende onderhouden; ende wordt daer Van faedt ende gock van blepne ſprꝛuytkens vermenighviudight Nlmenfe planten Wil / dan falmen de ftrupckoheng oft tachskeng tn tamelijcken bochte ende ſchaduwachtighe plaetfen ſet⸗ ten/tot datle wortelen gefireghen hebben : dan de heeſter⸗ kens Die daer af Komen / Waffen ter fijdenwacrts bzeedt upt/ende behouden den aerdt ban de tatken / Die ter lijden … Waffen/ende níet hoogh op en ſrhieten. Maer de Dabina/ die ban faedt boortgefomen is / waſt vecht ende hoogt op / ende brenght met langhept Lan tijden oock vruchten ende paf sle ard — * — in — ſteken voortgekomen is / meeſt altijt onvruchtbaer blijft. * Tijdt. De Savel boomen blijven Winter eñ Sonier altijdt groen, De tweede ſoorte Wordt ſomtijts de s Win⸗ ters met vꝛuchten geladen geponden: ige fp en ig ninunerz meer londer / gemerckt dar De nieuwe bezien boortkomen ger dat de oude Volkomen groot oft rijp ghewor den zijn. … € Naem. Den Sopel boom wordt geheten in't Griechs Brathys Bpdòve Bau , oft / alg ſommighe boor heft houden, Brathyx Bpá3uE, ende met baftaerdt-naemen rytheor nti : Én % Sen De en LE. De eerfte (oor jier te lande meeft Davct- duytſeh Sibenbaum; int Booghduptfeh 5 int Franſeh Sauc- niersin’t Beemfchj Klaſterka: De Italiaenen ende de Spaeg⸗ niaerts behouden atijnſchen naem Sabina, Dele ig in s br den L De Apotekers winchelg meeft bekent ende gebzupchelrck ; pkg, Daer ghemenulijck Sauina — han ſommighe andere Sauimera, ì 2, De ander foorte Geet ick Tweeden Savel-boom / fn’t Latijn Sabma altera: Dan Commigte bebhenteCy prefs fus Creticagengemt/alg Pliniug lepdt:die oock int 17 „raz pitel ban t 12, boeck ban eenen boom Lpyeecht Bruca gez heeten; welch waardt ſommighe in Brathy verandert wilz ten hebben/ fegabende Dat hp Lan delen onfert Tweeden Davel-boom handelf / te wijle hp dien boom aldus bez fchrijft £ De Elimet hebben in Gun landt eenen. Loont Bru ghenoemt / eenen breeden oft Wit uptghefprepden Eppreg-boom ghelijck / met witachtighe tachen/ lichijck ban reuck alg (p gebfandt worden: om de Welle hp oock met een groote verwonderinghe i an in hunne Drancken ſtropen; ende Dat den veuck dien Ban den Ceder- boom aldernaeft bp komt / ende dat den roock Daer van eentegenbate ende remedie is tegeri alle t quaet dat van de wasdommen Lan eenig; ander hout foude moghen komen, Bp waft'Loorbp de riiere Palitis gris in De grenlen oft upterfte vrijbhept Gau de ftadt Ditta= ca/op Den bergh Zagrus. Dit zijn de woorden van Plie niug/Aengaende delen boo. Dooifs foo worden de Elp⸗ mit van Strabs beſthreven alg weſende cen bolck bar Aſſyrien boven Babplanien achter ben bergh Sagrus woonende; oft/atelijck Ptolemrug ſchrüft / met verre ban Be Perliaenfche Zee, diemen Sinus Perficus noemt, Daer= om foude Bet feer [waer / immers onfeker wefen/te willen door Waerachtiah houden dat defen onfen Tweeden Dar Bel-boom de Brůta pan Plintug foubde Sin; ghemercht dat de Wijthepdt ende Berlchepdenthepdt ban het ——— laudtſchap ban de Etmei leer groote veranderinghe n Berooglaecken ín defen boom Die wy hier;belchjrijen/ende in Griechen oft ten veer ſten in fien feaghen te wafjen : nacdemtael Das den boorſeyden boom Brůta met fog luttef ende korte woorden Van den felben Plinius betchgeven ís gheweeſt. Dau dele Sabina oft Davel-boom fchûint » Wat meer gelijeBeniffeg met de Thya te hebben/die Cher phraſtus befchzift : nochtans / acnahefien dat de À Ban vruchten den Cppreffe-boom ghjelijckt / ende niet de vruthten Ban de Ceder oft Genever-boomen/ daerom: id Het oock merckelhtk ende openbaer ghenoegh/DAt Hefer s Puun 3 sufen. 1338 Andr ghedaente Gan den Eseeden Sabel. boow — —— Spelt toom be oprechte Thya niet en ie ende —— berde tot hetal ban Die bi in den derden —— ende fh be van ſtoffe zijn. aj € Kracht ende Werckinghe. Satel-boomt (te Weten de bladeren ende teere tackshiens daet Lan ) niet Wijn gheſo⸗ Den/ende ghedrontken / doet de piſſe foo ſterckelijck af ko⸗ —— rüſen/ hoet sort: ad oock En —— maendtftonden ghe ⸗ En gut — alg ſy te langhe pd hg vrucht upt it vrucht feer fchadelijch; td —— rg ermagh hp oeck all —— leght / ende eer Hed “ghekomen is / dan draeghtſe groen geele bi nae det — enterarsoad Cruydt-Boeck Remberei:Dodouzi. vruchtbaeren Savel-boom gheh eeten; in Ftalien Sabina Persle ; in t Latijn Sabina Rérlís, oft HOER Barachrón in ſtede part Barychron, maer meeft Sabina vulgatior ; in't Boogdbuptel Sibelbaum , ende niet Silbenbaum, anders Sevenbaum; imt Franſch Sauinier; in’t Enghelſch Savintre: ende ſulcks ie ghemepnlijck Dichter met blas beren ende tacken befet/foo dat den reghen Daer Doo, niet haeft op d' aerde Vallen en kan: ende aerdt wel alfienfe met win droeſſem Befproept oft met poeder van Bits beſtropt: de ſtrupck ie fomz tijdts foo dick alstenen acm / maer leeg. Alſſe ban fatar voorts ens / endedatr nae Bruchten/ als hier Van us befcheben zjn. Ende dierghes Ieke foorte beet in Italien Sabina frurifera, Dat sl als Lobel fepot / Savel-boom die bezien draeght; in’t Latijn Sabina fructifera , oft Genuina Sabina atrocxrulea: dan haer bladeren en zijn al upt foo ſte⸗ Kende niet / noch oock foo flóf; ende in fommighe foorten oock wat blauwachtigh/ ende niet Geel groen. Een mede-foorte ban De voor⸗ fepde noemt ben felben Lobel Sabina baccata altera,grano item arro cerulco, oft Ander vruchtbaer Savel-boom: ende ie de boorgaende ghelück / dan datſe kleyner tackskens heeft / middelmatigh tůſſchen den Savelboom ende den Leder-boom van Phenicien / die De blaz ders van den Davel-boom oft Cypres · boom heeft ; maer de blaz Bers zjn dunner ende teerer/ niet ſcherp noch ftekende. De vrucht ís ban grootte/ ghedaeute ende verwe dien Van den Llepnen Genes ber-boonvgheljch. Defe groept gheernt in't gheberahte van L az labzien ende Pouglien. Noch een ander Sabina baccifera groept beel ín Ligurienende Languedock; met bezien als Die ban den Oxyce- drus, brupnachtigh root als fp ryp zhu / ende herſtachtigh: maer t gantfche ghewas en ig foo quaedt ban reuck niet alsde voor⸗ gaende/ nochtans oock fwaer ban reuck. De bladers zijn meeftenz Beel die van Den Cypres boom ghelijck ; hot wel dat de onderfte bladers die banden Genever- boom fomtibte ghelick zijn / ende d” opperfte Die ban den € ppzes-hoom / maer niet foo fcherp noch ſtekende: t welck aen den. Hlepnen Ceder-boom oock gebeurt. Dan gheen ban deſe dep foorten en Wordt foo hoogh als Dodos neus fijn tweede gheflacht hier befchrift : ’t welck ban fommighe eer Dog} een ſoorte ban Genever Dan boor Sabina gehouden wordt. Sabina maior Monfpellienfium is int boorgaende eer gs bp de foorten ban Leeghen Ceder-Boom gherekent ghetweeft. Poorte foo wordt op ende tuffchen de Dichte tacken ban de Das bel-boom fomtijdts een bergaderinghe ghebonden ban geel Ames righ koudt in’t aenvaechen Moſch / ofteen vervatte Campernoes lieachtige obervloedighent / ſuſks als aen gheen ander ghewas ge⸗ bonden en wordt: ’t welck tuſſchen de handen ghewreven/ geel roeſt met water vermenght ſchint te weſen / doch klammer ende ſlhmeri⸗ gher om aenvaecken. De Sabina Zoyptia oft Savel-boom ván Egypten is een fooste ban Aberoon ; ende Heeft fletlen enen voet oft ânderhalf hoogt / ers ſterres Bhewis / ende bal bladers / — bleeck ban erwe. „Nosh vn —— De bezien van Sabel · boom / als? bout J vermo neee plet ddr 4 — — ee nn foot. De — zim / — dun/ —— dermee eend unen / verwecken / vaghen af/ ende zijn doordringhende maer: — Ken Den dorſt: want fp zijn heeter jk de. ppres bladeren / ende / ge foo, te ſegghen/ ſpeterhachtigher / heg ban reuch/oockbittes vendemeer tja amentreckende: Daer.toe foo Veel te meer verteeren⸗ De: daerom en konnen fp de wonden niet toe heelen want door. fade ard d ende ee VAL Aert As ing tebienghen. Ban om ite doen votten/ oft Het bupl ſwart vleeſch ban bn ——— uptvallen / zyn fp ſeer nut ende met Honigh v beletten het boortloopen bande quade etende, ſweeringhen / verſoeten De heete erp dai ende — alle plecken ende ie sel bron Cane rb — do wd up ti — tot alie deſe dinghen is den U B — (Die bie mietonbiichnusee 98 bs uaemſten: want hp'is beel ſtercker ende fcherper dan den & 5 —— fwaerder van reuck / ende oock meer verhittende ende ®, (fen is Den wel boom / in allee manieren b, t rn en ip ſullen alffe’t —— blades — — po in j ende als een plaeſter o — abten, — — —— gen plaefiee van De ſebe ——— on! pa troogt ende ven ff — — — ebben file als ——— edick ende mijn ſieden / ende ——— — sieren bean — Het fefte Ded. Wu aedroncken daer deſe bladeren in gheſoden zyn / maeckt gard maghe / bentemt de krimpinghe ves bupcks. ter Dan Sabel boom vbladeren cedittilleert iu” wlaetſte tart Povember) twee duten tſeffeus ghedz oncken verweckt de maênutz perd aca bede Doethen acn t voorhobft ghedaen/gheneeft e ughe de ven ſelpe water / ok alleen t gheue daer deſe bladeren in ghe ſoden In op d'aenficht gheftreken neemt wegh alle Plarken ende bufup⸗ Berheden Des Huprs ; etide alle loopende seerigteden. —— rd prijft Dat De Slanghen foo grooten behaghenin den abel-boom —53 — Yp daerumttent — ten groote me · at e ban —A— ge ghetie ùt/d kn be — 53— — bladers — bees in Dt ende fircktrighen oft ratarrhen gijene fer HET VI GAPITÈL Van Cypres- boom; Ghedaente. En erfcteon is eenen hoog hen Batt feen end D ghe rechte dicke ſtruych rbe eenen ſpits onz gaenden tfop. Dele ſtruyck te in de vande bewaſſen met feet beelt tacken / die Baer niet beg upten breyden oft 8 n / maer langhs de middel ſtruye on hooghe oeh gheenfius tot bei tfop toe ghetafen:{oo Dat efen boon Göder nfniunermeer breedt en is naer eenen enen top. heeft / die Ban den middel af alleng hoſtens ler ende ſpitſcher wordt. Dat hout is hardt / Dicht cube vaſt gt —— h Van verwer Crfaaffecbdong. be Baten at gheen verrottinghe noch oock: geen ghebzeken de — —— fs t Ban (ft open gaende ft enige KD en Anja eren dan Cami tilch-bo ch | —— bel a om Er bt * Bte Be nootkens ban den peet sed dn grooter EE: ſt hier foo groot als gemepne Prupmen :de welcz — —— zijn bau ſelfs tolten ende tot _ Dat ſultke Bpuúchten Voogt, Het dertightte Boeck. 1339 NEenen Cepreé-tack niet fins nootkens, Beels plaetten apen gnemvertbe ban wart Yet laedt uyt / dat naer (beloten was; ende Wordt Booy He kracht des winte uptgefehudty ende witeght Wer: ende dit Medt 18 klepn/ plat, leer dun / grauw oft befnenrt Gan Verwe/ dat de — * — ende voor een byſter aenghenaeme e houden. ze etanderinghe. Sommighe ftellen twee ghellat ten Gan defen —— het een Manneken/ enght als wy —— re bem eñ het —— XD. —— ge —— er nochtans verſek —— * —— nele Sie cheo KO —* rr bijſter fcherp van bf qtoepen — ———— als in —— ſy waſſen oock wel omtrent ——— lom: mighe Beek datfe op De hoogte bergen ban Candien? diemen — 3 usemit / oock —— worden/ al iet C Dat (p (oo hoogh ende daerom foo Kout zijn/bat. haer tfappen núnmevmeer (onder Sneeuw en Bello: bees —— op de tíí Wel omtrent het on” de vindt /r — WEA bit ee erelid ende aen De alen fer — — galen en * iid mo —* ghebroght worden; maen * sia Ti * net pdre Len ghehe gend daer in tick ende foo — rd —3 dn Sp én be Geena rang: noch oot enè vochtigheyt — enin beminnen fen Dorre p | daf macht —— * ei sil — —— en nld velijtũ begoten worden. Sp —— — moer⸗ 3*— van laedt vermenigho dighen Bad in en zijn. Maer Van De boorlep= e oock planten / dat ís van ne ge a e Ac Drjmael in — — te v We 1340 nuariug/in Mey ende in Deptember:daerom Heeft defen boom den toenaem Trifera, dat is Drijmacl vruchten dra⸗ ghende / ghekreghen. Dan meeftendeel Worden fp in den Herfſt teghen den Winter rijp: , Naem. Delen boom wordt gheheëten inf Griecks Cypariflos KuzraptasG- oft Cyparittos Kuadperr@- sint Hatijn Cupreffus; in De Apotelien Cypteſſus; in ’t Pederdupt{ch Eppreffe-boonts in ’t Hooghbuytſch Cypreſſenbaum; in't Italiaenſch Cipref; in't Frauſch ende Spaenſch Gipres: „ ®evruchten Worden genoemt in’t Sriecks Spheria tes pk ee Eoeipta Tis Kumaplassj (nt Latijn Pilule Cu- ref, Nuces Cupreſſi ende Galbuli; ín de Apoteken Nuces ypreflij dat is Cppreffen zaoten. De Heydeniſſe pleeght den Cppreffe-boom den Godt der Bellen Pluto toe te epghenen/ ende Arbor Ditis ende Ar- bor fetalis te noemen / alg eenen boom Die de dooden toe- quam; ende daerom gheloofden ſommighe dat de (chaz Pure Han den ſelven ſchadelick is / oft inmers eenigh on= gheluck oft iet quaedts bediedt. Aerd. De bladeren/ ende ioughe ſpruytkens / ende de verſche PRootkens Ban den Cypꝛeſſc· vVoom / hebben een ver⸗ droogende kracht / ende daer bp eenighe tfamentrechinge / ſoͤnder merchelijcke ſcherpigheydt / bütachtighendt oft warmte: Dan D hebben foo veel hittes als ban noode is om de tlamentrechtende ende Wranghe oft ſarpe eyghent⸗ pt boogt te boeren in ’t Diepfte Derleden/ ende Door te hven / als Galenus betunaht. € Kraéhitende Werekinghe. De Cppzeffe-hladeren/ de ionghe ſcheutkens ende de Pootkens gheneſen de groote ſwerringhen ende guade zeeren in De hertbarighe grove li: chaemen ende ſy verteeren oft Doen vergaen ende verdwij⸗ nen ſonder moente oft ſchade alle de obervloedighe voch⸗ figheben die diep inn Den lijfvelthunlen / te Weten tn de teere bft weetlie lichaemen / ende niet ſeer [waere ſieckten: ende daerom zijn ſy oock goet omt de gheſcheurt heyt te ghene⸗ fer / alg de darmen gheloncken zijn : Want foo wel van binnen ghebrupckt/alg Ban bupten opgelepdt/ kounen ſy pe deelen deg licha eis / die door ommatighe vochtighendt woeeck ende flap gheworden zyn wederom drooghmaec⸗ Ken / ende Daer nae Be leden ſelve hracht ende flerchhepdt Bers —— menghelen deſe bladeren / Icheutkens oft Nootkens met meel van Gerſten⸗· mout / oft Graut/ende legghenſe ſeer nuttelijck op Dat Wildt vier / karbonckelen ende rd heete voortsetende oft fpyingendezeerigheden eermghen. * De Cppꝛeſſe nootkens geftooten/ende met Wijn inge⸗ nomen /_ n den loop des buytſis ende het roodtmeli= É ä zende zijn goedt teghen het bloet? ende tot allerley bloetgangh ende bunckloop. A ſeive doet oock 't water / daer [p ende De bladeren in gheſoden zijn / ghedꝛoncken. De biaderen ende oock 7 Boutkeng | Ban dele — brandt / veriaghen met haceren roock de mug ghen. — ſfchavelinghen oft dunne ſtucken ban Epmeffen- Gout tuſſchen de kleederen gheleydt / bewaeren die teghen Be Botten: — 7 van Eppreffen-hout doodet oock oft verdrijft alle — peert pied io kleyn ghe⸗ woorinte oft ongedierte in De kaſſen / kiſten enve kleederen. * TEV EG MS teen SNE Defen boom foo hoogh ende groot / als gefepdt is / noth⸗ bene bp ban oft ien terier zin welck gez ept moet worden metde À Defen boom J EEn met. toat : want men gelijchmenfe oplen/ felfs oock te Koomen/ Worden Daer (oo Dick/Datmen: baer tafels ende ——— is bp — __ma bupcl boen want als — in … ge kinders ce î É paer om De gefcheuethept e obenefkn (alen be berfcbé Copie” Bmautmen/ ude” fap inf wilgen. Cruyde-Boeck Remberti Dodonzi. oock ſeer ghemepn / om alle hoven ende audere ghewûde ende onghe⸗ Wijde plattferi te Bereieren. Fn Vrauckrijck bp Bordeaur iſſer oock ten luftigh bo ſch van defe boomer. De tatken ende bladers zijn Die ban ten forte ban Vzuchtbaere Savel boom, ghelijckende. Dan den £ppies-boom en heeft epghenclijck gheen Kennelijcke bladeren: maer tn ſtede ban bladeren fáa Brerighen de tackskens beele duune korte rüskens boort/ hun ſelpen daer nae Wederom in andere kleps net rijs kens berdeplende/Die klepne boukens hebben / gelhck al oft fp ban beele ſeer kleyne bladetkens bergadert waeren:oft / als andes re ſeggen / de bladeren zr ghemaetkt ban een ghedurighe vergade⸗ Èinghe ban twee oft bier aen een ghehechte bladerkens langhs de rys kens groepende. 5 * Cyprellen-boom van Candien , alfoo ban ſommigle gheheeten / int Latijn Cypreflus Cretica (doch niet founder reden) is den twee⸗ Den Dabel-boom: wiens bladeren Die van Den LC ppreffen-boom hes ter Dan bie ban den anderen Dadel-boom gbelijcken. Zee- Cypres ig wel een water-ghewas-/ ende en magh met recht Bheenen boom beeren / nochtans moet dat biet ghefteit woꝛden / om dar het elders gheen bequaemer plastfe en foude konnen binden) / bet en waerbp De Zee-ghewaffen/ Die wp bp De BVjemdeoft Indi⸗ fche crupden befchrijben. Cluſius noems dat in t Tathu Cupreſſus marina, ende fepbt dat het een kleyn ghewas is / op de fchelpen ende Oefter fchellen aen Den Zeekant ban Diacnderen groepende / Den opꝛechten Cppres-boom ſeer ghelijck. De tackskens Daer van zjn menighvuldigh / ín de vonde onghefchickteljek. waſſende / ende Haer felven oberepno houdende / De ghedaente an € pprefen-bladeren hebbende. Ende deſe tackskens droogh gheworden / ende ettelcke iaeren oudt zinde / in't water gheleydt / ſwillen wederom op / ende ſpreyden haer upt in ſeer korten tüdt. Daerom heeft dit ãhewas tenen ſeltſaemen Doch buplen ende onſchamelcken naem Op be Viffchees ghekregben. n Noch van de krachten. Ben Cppꝛe ſſen· boom / fepbt Abitenna / is heer in den Derden graed / ende dzoogh in den tweeden: Dioſcorides Daer teghen / ſeydt Bat hy berkoetende ende tfamentreckende iss maer ín Der waerheyt Ip heeft van bepbts / ende is ghemenght in bitte ende koude/ als bigekt upt fyuen fmaeck: want op De tonghe betoont hp merckelyck eenighe kleyne fcherpighept / ende ven fcer groote hitterlept/ maer Beel meer brangiaept : Dan int wercken en is Ip niet fcherp. Waer hp Geel warm / hy ſoude wel dzooghen int terfte / ende De vochtigheden / die (nde zteren zyn / vertecren maer Door De fcherpigbept ende warmte fonde hp de andere nac hem trec⸗ Ken; ende altydteenigte bittein’t lichaem maecken / ghelek den Savel · boom doet/ Die beer warmer is Dan den Cppies-boom/ ende Daeram in de Boorfepbe zeeren foo goet nier en is. 5 Daorts ſoo is inden Cyppreſſe boom niee ghebenpekelijcker dan alleen ve vrucht: want De Nootkens ver fchgheftooten/ in wijn ghe⸗ wenckt / ende Dien win ghedzoncken / is gordtteghen bet hoeften / kichen / kortheyt ban aedem oft enghborſtighept / alfmen niet dan met uptgerechten halſe aëffemenen kan: *C felbe Doet oock het wa⸗ ter Daer fpin ghrfoden hebhen, als’t gedroncken wordt. De felve JPostkens met Drooge verte Bijgten vermenght / maecken morw de ardigheden / ende doen De ghefwillen bande manlijeke leden ſine⸗ ten: maer alfmen daer wattheefdeegh bp Doet / Doen fp De kroppen ende klieren bergaen / daer op g Dt. De ſelbe ale bozen ghe⸗ ſtooten meteen Büghe/ ende opgheleydt ghenefen het ghebreck Po- Iypus in't Griecks / crtde in onfe tael ben Dolf gheheeten / te Weten alſſer veel quaedt vleeſch in De neufgaten groept met een moepelijcke ſweeringhe. De felve in Edick ghe ſoden ende met Dijgh-boomen gheftooten/ doende ſchorfte oft fweevende naghels afvallen. De Bladeren ban deſen boom doen oock al’t fetbe/ ín fonderhept ’tfap Daer upt ghebouwt : welck fap met Wat olie vermenght Bheneeft De ſchem unghe der ooghen; ende de bladeren met Graut gemenoht / ende opgheiendt / ghene ſen De heete ſweeren Dicaen d'oo⸗ ren komen: ban binnen, den (pEve ghehomen / dat is met Malve⸗ ſepe / eenigten ſoeten wijn oft Honighwater ghedzoncken/ gheneſen de ghene die hun piſſe onwillens outgact / ded, elpiſſe oft koude piffe hebben / ende die met groute fmerte piſſen. Tot dien epnde Wwozdt ’t fap upt Defe bladers met Den fade gheperſt / ende ghe⸗ brunckt; infonderbept teghen de beten ban De langen. Dan de felbe bladers met meel van Gerften-moutopghelepdt / ghenefen de pine des hoofts / als't ban Be Sonne zeer Doet. Dock alfmen defe bladeren kiepn ſtoot / ende oplepdt / Dan ſtelpen fp ’t bloet / ende heelende berfche wonden. Speen heete richel gheleydt met wijn bez fpropdt/ doen blauw ghellaghen placken bergaen/ daer op ghehouz Ben. Met wachs ghemenght / endeop De llappe maghe abelepdt / maetktfe ſterck: Endede olie oft falbe/ daer deſe bladeren (oft gock De Nootkens) ín ghefoden zin / heeft De felbe kracht om de gere verſtercken / ende oock om Het bzaecken teftelpen / alle — vloeden Ber darmen ende des ſchamelhepts opte iden. — —— Edick oft water / daer deſe bladers oft nootkens in gheſoden zijn / ber alfmen Den mondt Datr Bicone oock den randefweer / | _ Gen placfter ban defe bladeren ende Moten ghemaeckt, is goedt opgbelepdt / alffer tet ban biunen's life * Saer De bladers alleen gheſtooten met tweemael ſe bꝛoodt / ende met wijn ghekneedt / flillen de pine van de voeten. De ſelve — Dek ſacdt zijn goet om de wonen Pan de ion⸗ nootkens in orden wijn ſieden / ende bdaer af allt daghen dyp onten Drincken/ende de gefcheurde flebe met De gheftooren bladers ſtrije⸗ ken / ende Dic Daer op laten ligaben ; oft men ſal de ionghe fchenten Het fefte Deel. ®e ſchoꝛſſen mogten in alte de baorfepde dingden oock feer wel gebeficht worden ; maer boor allen om Den vijfenden ſteeu upt te taz ghen / met water ban Kupteinghenomen Dan Get fagbemeel / fchrapfel oft ſchavelinghen ban het Cppres- bout met won ghedroucken en flopt gheen vloeden / maer verweckt Be — HA Plinius: ende Ger ghenceſt De beten vau de Heorpioenen. E felve twee ſcrupels fwaer met win ingenomen oftanders ghebupeke/ voet al’tfelbe Dat Van De bladeren cnde nootkens ghefepdtis. Be wortels van Eppes alleen oft mét de bladers gheſtooten / ende mer eenigty nat inghenomen/ zjn oock nutom de koude piſſe te fen; ende oock De Geren ban De giftige Dieren. Epickydaer be bladeren einde nootkens tn ghewepckt oft gheſo⸗ den Im is oock goet on Get hapr ſwart te maecken; ende De ſproe⸗ ten ende andere placken te verdrijben. Maer affchen vant € ppers- nootkens ende vanden nagtel ban eenen IMupl-Lfel tſamen met Myrtus Olie ghemenght / belet het hapt upt te ballen. ì €pptes-houtis boven alle andere feet nut OM beelden) koffers / Eleerfchappraepen / ftoclen ende andere dinghen te maecken/ om vat bet betatven fjnen goeden reuck feer langhe Duett fonder bes derven / ende en wordt niet ghewormfteeckt / als ghefepdt is. De froelen ban Bit hout ghemaeckt / worden ban de peftmeefters in DE Beete tijden beel gheacht / om datfe bp den biere ghetejsdne eenen — reuck ſeer verre ban haer fprepden / ende foo de beſmette cht eenighſins verbeteren moghen. HET VIIL CAPITEL Van Thya oft Wilden Cypres , uyt Theophraftuús ‘ende andere. Ghedaente. D E &Ypa/lepdt Theophraſtus / is eenen hoogen ende altijbt groeten boom/ den Eppyeffen-boom van ghe⸗ daente foo ghelúch/dat hp Van (frupck/tacken/ bladeren ende vruchten met Den felven foo ouer ten komt / dat hp Booy een Wilt gheſlacht Ban den Felgen te houden fchijnt te wefen. Dún hout ig vaſt ende hardt / welrieckende als Eeder hout 't Welck niet haeft en bederft / verrot oft ver⸗ meln wer De wortel ban dele ig (oo gefivonckelt pau ghe⸗ Paente ende Gere / datter. onder alle He andere boomen niet diergheljcks bekent en is: daerom, woꝛdtle Heel ghe⸗ acht ende ghebrupckt om daer koſtelicke ende ſchoone Wercken ban te maechen ende te Djacpen. _ —* Den Wilven Eppreffe-boom/vatrBelloniug af Cehrift/ ig bijnae dusdanig als Theophraſtus de voorfepdeE hpa befchrift : want defen Wilben CTypꝛes / leydt hp/ en ſchiet foo hooghe niet op alg den gemepnen Cppyeg-boom doet/ nochen waſt niet toots ghewis / maer blijft neer; ende beneffens der Goarphk Hon. * — En ie oock —— Dan oft Boor de an Theophraſtus te … de/ende — —— af vermaent / Dat laet ick een jeder noch neeftelticker oberweghen ende bedenchen. q Plaetfe. De Thya waft meeftin De Kertke oft Tempel Lan den Afgodt Ammon / landtfchap omtrent Eprenen door; — — Ge eerden heeft Ip een byeedt ende Wijt uytghe⸗ ten op be en Ban de berghen ende in Koude pla Den Wilden Cppzeg/ daer Belloniug af vermaent / is van Gem in’t Eplandt Candien ghelien. 5 {Tijdt. De Thya ig een traghelijck groepende gewas, immers ſijn nne feecfypade voort. < Naem. Wy noemen delen boom Wilden Cypꝛeſſe- boom / gljelijck Beilomus den ſynen Cyprellus fylueftris noemde 5 dan Theophraſtus ende Plinius heeten hem int Grieckg Theion gas: Thya dog aft bek Thyon Over. Bp verſchilt vande Thycia Oda : Want DAL en 15 — naem van eenigh ghewas / maer Ban genen vijſel moortier daer Drooghe dinghen in gheſtooten oft ghe⸗ ſtampi worden. Plimus ſchryft Daer van in het 16. ta⸗ pitel ban fijn 13. boeck / ſegghende: Pe Thya was den -Poët homerus wel bekent: want hp ſchꝛüft Dat ſy ter ee⸗ ren Van Circe ghebrandt wierdt/alg ban een Goddinne : __maer de ghene Die met Dien naem alle loorten Han berooc⸗ Kinghen berftaen/zijn verre berdoolt ende leer bedrogen/ aengbefien dat hy tfamen ín het ſelve ghedicht Lan Ce⸗ —— Thya (qualújck ſtondt in ſomnghe oude boec⸗ van Pumus Laricem in ſtede Van Thyan gelchrzeven) Bermaent: waer upt claerlijck blijcken kan dat Homerus daer — — — ze van — e king willen . Voorts i die plaetfe / daer Plinius afſp eedt in hèt vüjfde bokt van Odyffea Homeri, paer tp lepot/bat Mercurius door Hebel oft ghebodt van Zupiter inhet Bol oft Dpelonche gcken/ omtrent Het dertighfte Boeck. 134t van Calypſo gingh / ende den roock van Thya ende Ce⸗ Drug Ban Herte gheboaer wierdt / die ſy tn Dat Gol brande / om daer goeden vcucts ende Waegdommen te maechen. € Aerd , Karcht ende Werckingtie. De oude fchrijberd en Bermaecnen niet ban de krachten Die Delen boom in ’ ghenefen foude mogen hebben : ban Eheophraftus al: teen betoont dat hy in grooter weerden gehouden Wierdt/ als leer beguaem ende ghebrupckelijck wefende om DE ſchoouſte ende koftelijchfte datien eff andere tunmeragien in de Kercken met Ínu Gout in oudetijden temaecken: DE welcke foo onbederfelick iae onverganckeljck Waren / bat het gene dat Daer Van gemaeckt was / bijnae ecuwez lich bleef duren / founder eenighe Lerrottinghe vermelu⸗ winghe oft andere verderffeniſſe onderhevig te welen. DINE GH SHE : &ghtflachten van Cypa zijn hedens daeghs meeft onbekent D — — ende Dees chepden geboomren Dien naem mede · ghedeylt / als en 0 fommigte plaetfeit betoont Gebben. € lufius —— of bet ope Boomte/dat in Sprien / Egppten ende Arabien waft/ ende wiens pruchtoft note heel Orienten boor wel bekent is / ende Abhel oft Habhel beeg/ boor De oprechte Thoa ſoude moghen te bonden zjn / bft niet: want Dien boom gelekt Den Cppres-boom:ende de vrucht ſelve / Die Clufius oock beftipeven ende doer fchilderen heeft / is faa geootals een ppres nootken / ros / oft bruprachtigh nae den ſwar⸗ ten treckende. Wan aengaende den naem Wilden. Cypres , Die ie beele ende ver⸗ fehepben gheboomten ghegeben geweeff/ als elders boren ghenoegij blicken kan; maer beornaementlijck Den Grooten Geneber booni / Die met den naem Cyprellus Glueftris in't Latin / ende Cypariflos agrios int Griecks bp de oude (cljrijbers bekent pleeght te zn: ) an De welcke ſommige beel/ fommige luttel gemepufchaps met den op: rechten € ppies boom hebben / doch aliegader meet ban den Deldt- Eppies ende fn mede-foorten /-Die gheen boomen oft heefteven / maer alleen appe crupden zjn . - Maer omtotde Thya weder tekeeren / dert Uoogh ghelterden Becanus was van ghevoelen / dat de Thya ban Bomerus anders niet en was dan ettſoorte ban opꝛechten Ceder-haom / Die Gier nag befehreben fal worden. Ende in't Capitelertbe Biboegbfel van den fepnen Leder-boom zynder verſthepden fdorten Van Thyia oft T huia beſchreven. 4 5 HET IX CAPITEL, Van den Boom des levens: Ghedaente. DS Arbor vite, bat ig ben Boom des levens / Wordt J oock hoogh / foo men ſeydt: immers hp waft recht opin de hooghde /met fjnen houtighen / harden ende weerachtighen ſtruyck / bekleedt met een upt Den rooden - fwartachtiahe ſchorſſe: Daer upt fprupten ban bepde fijden Beele Dunne tacken/erwaertg ende derwaerts gez ſpreydt / ende met beurten ghevoeght: Van de welcke wez —— — — Ee vecht louden Welen/ ten waer dat ſy omtrent den oor⸗ fprongh ban De bladeren inghem ° was oft. ren/ ende foo effen {rhenen té al oft fp met ten perſſe ghedouwt ende plat etkt waeren. De bladeren ziju die van den Eppreffe-boom wat ghelijck; dan Cp zijn platter/ ende op malkanderen vuftende / al oft fp vafkon een ghedronghen ende bijnae in een ghevoeght Waren; ende foo Ganghen fp allegader aenten. Aen Het upterſte ban defe rantkskens oft rigkeng komen kleyne wat geel: achtighe bloen Hoort; nae De welcke een ſeer Keyn Nooten bolght / foo groot als een Pijn-appel keerne / ban veele dunne ſchelferi vergadert 3 ende als dat Nootken open gaet oft / dan Hallen daer ettelijcke kiepne hafachtighe upt. Dit ig een gantſth ſterck de gheboomte / ende Heel krat ban reuck Dan eenigh ander dierghelijck boomn ghewas pleeght te welen, De bladeren geknauwt sjnde/ 3} tigh ban fmaeck : ende als ſy met de nden ghewreven zijn / dau blijft dien reuck Daer foo va⸗ elijck aen hleverde / datmen dien feet qualijtk afwal⸗ fchen kan. Delen reuck hebben niet alleen De groene ende Daer ae eer Taa op als ip afgigetneven aft forellen als {pa en oft 8 ende — zijns — * * — Dit ghewas is eerſt upt de Pieuwe Werelt fn Prauckrijek overgheſonden — / bp tijden ban Koningh Franfops den Eerften Ban dien waemrs er inde hoven Banden felven Koningh te Fontamedl ‘ 1342 AArboꝛ bitæ, off RBoom des ſeſbens. uyt het landtſchap Canadas van Poot Amerita ghe⸗ zende Ban Haer ig het voorts tot veele plaetſen ban _Pranckrijck ende felfg oock hier ín Pederdupt{thlandt gekomen. Ren vermenighvuldight dit geboomte/allnen gen tacksken daer ban ghebroken in der aerden fteeckt : Want dat verwortelt Dau Leer haeft/ in fonderhept als't in F uwac plaetſe wet de Sonne geficlt wordt. ijdt. Defen Boom des lebeng hande kouwe ende —— des winters ſeer wel verdzaghen oft weder⸗ —— in de needed verlieſt hy geelachtigh ; 5 maet ín De e verwe / ende —— ele —5——— groenig end de * Bed bene Der Geet ban de he Boe — met reden. —— des magh noemen. g Naem. De nieuwe Crupdt-befchribers heeten deſen vꝛemden Boom in't Latijn Arbor vite, Hat isBoom des Tevens: ende anders gheenen naem en heeft hp / die mp : foo daten hem daerom - zp. Dat hetde Ihya pan Theophza / oft de ta van Plintug is dat en foude bat ein niet Wel mo⸗ bekent gewag ban de teu mese ——— oe — Kracht ende Wer: — — F Des levens de droogh van aerdt in fijn bla= geren enne ta — gat blie —— — ek. Seend en Se fien van — ⸗ AA Cruydt-Boeck Remberti Dodonet. Ende fijn bladeren alzijnfe ban beele ſchelfers · Ihebijs gpefchickte klepner bladerkens ghemaeckt / zijn nochtans heet plat / ende niet tondt/ als Die ban Den ghemepnen Cypres / Grooten Genever- boom oft Davel-boom:. nde en Worden niet eer vondt boo: dat fe intacken beranderen. De Franfopfen noemen hem Arbte de vic 5 dat ig Boom deslevenss ’t p om Dat hp laugh — Epen dat fp ghelooben dat fjnenreuck gheſont ie/ al is bp heel fterchk, De ghe⸗ mepne € rupdt-befchzijberg noemên hein in't Latin Arbor vue ende Thuia: andere / Die berfchepden foorten ban Thuia beſchryven / noemen hem T huia tertia. Dit zun meeft De woorden ban Chfiue, bie oock twijffelt/ oft dit’t felbe gheboomte is Dat Obiedus in’t 14. Capitelbanfjn 9, boeck Arbor Filici imilisnoemts ende wiers ” bladeren hp mer Die bant Spaenſth Darch-erupdt Berghelijcht. Eobelnoemt hem Ceder-boom van Lycien; in't Latijn Cedrus Ly cia, Arbor vir & Thuya Theophrafti Herbariorum, In Italien beet bp Albero della vita; Bhnae dierghelijck gheboomte heeft Beltoniug Thya Theophraft: ghenoemt / van hem op Den bergh Taurus in Aſien waſſende ghebonden. Yp verſchilt van de Cedrus Mauritana, ín onfetael Watberck ‚Die andere Betula Gallica noemen: t welck een gheſprickelt hout is / upt Africken ghebrogbt. Noch vande krachten. Bet is fonder MOEREN fepdt Chiſius 7 oft dit geboomte is tot beele Dinghen nut: want (fn merckelycke Dunnigbept ban dee len / die het beeft / ende oock fijn bitterachtighepyt / Betoont waerfchineitchk — een verteerende ende afbaggende — ſoude moghen hebbe De Franſopſen Schijnen Been reutk oock boor ghefont te achten: daerom houden ſommighe bie bladeren voor ben neufe ende monde ban de ghene Die in onmacht ghevallen zijn. Camietarius ſchꝛij ft dat de tachskens tuſſchen de handen ghe⸗ wieven / Door haeren ſterrken reuck fomtiots’t bloet upt den neufe doen komen / te weten ín De neufgaten gheſteken. Ende den ſelben ſeydt datmen Water upt defe bladeren diſtilleert / ende oock een Olie / ſeer nut teghen de ſmerten ban ’t flevcin. HEE TX GARE TEL: Van Taxus oft Iben-boom. Ghedaente. \ En Iben boom Wordt groot ende hoots ‘fijn ftrupck is tamelijchen dick / ende Waft vecijt over⸗ epno/emtrent den tfop incttelijcke tachen berdelpt/voorte heel onder knoopen oft weeren / van bupten met een upt den Witten beſmeurde oft grauwe fchelferachtige gheſpie⸗ ten ende toute ſchorſſe befleedt:dan Het — „hout felbe is ſwart achtigh van verwe. De tacken ter ſyden upt / ende zijn in leer Veele vanchgkeng erde rijs Keng verfpeepdt ; de welcke aen beyde ſyden dicht belet zijn met veele bp een veers ghew ijs verga een ſtaende bladeren /gelijek —— —— — Den Peck -· Loom oft Maſt· booni⸗e van welcke bladeren elek bjſonder ‚fmalts/ de Gofmarijn-bladeren niet ſeer onghelijch/maer lang! en dd Limal haeler / bontkerer groen/ ende ſonder Gens waffen Ban het onderfte Ban de ———— langhs de bladeren eñ oock omtrent de tfoppen an de felve/ veel hp een gehoopt; ende veder waerts han ghende / upt den geelen graſachtigh ban verwe · Ende daer „nae volghen ſchoone roode ronde beziekens / Die boven⸗ waerts een kleyne hollighept oft putteken Bertoonen / ‘ghelnckmen aen de — 3 fiet ; de welcke fp ban 5* ende ghedaente niet qualijch en gbelijcken, oe en Fhen-boom Waft ín veelderley ghewe⸗ adien — leg nien; ín ſomm in ed erg ed in Nederlandt ín —— —— ende oock op beele andere plaetſen Daer bp gheſa ig. — Op waſt liefſt ín donckere — ti — * on en bean Meret ae helene ben —— —— — balen In ben op devaerden. Bel aem. nn ge Defe EO — — d000 am 5 — Tal; den Dypa jen Tevo ende Taw;ben France ; ben Beemtehen Cis. Fn de-on Spor 8 winchelen / in biet Daer hedensdaeghd noch cent: leven wapp Tamas gel beten —— —S— 5 EE — —— leet ian. Dero — Het fefte Deel: axius oft Fben-Boows. _q Aerd, Kracht ende Werckinglie. Den Fhen-boont en Hoyt tot de nuttighept der menfehen niet gebrupckt: lelfs⸗ als Galenus fepdt/ hy is heel fenúnigh ende verghiftigh Han aerdt. Diſcordes betupght oock Hat den Fbeu- Boom/die ín Drantkrijck onder Narbonen hoorende / Dat is in Languedot / waſt / ſoo — ende vergift igh is/ Pat felfd Be gene die onder fijn ſchaduwe ruſten oft ſlapen / Daer af kranck worden / ende fomtijdts o hen Dan gen cht, ſeydt wertkende beeften / Puplen/Efelg/ende meer andere / die hp in’t Grieckg lophura zoa asevpa Coa noemt (oft/[oo Gaza dat Woopdt upt lepdt/ iumenra) ſterven als Ip gan geten hebben : maer dat De Offen/ ze je an⸗ pere deeſten die hp in t Griecks merycazonta unpvud orret “noemt (in't Tathn ruminantia, ín onfe tael ecikende) daer gheen letfel oft quaet ban en ghevoelen : hp voeght daer … pock by / dat de vzuchten oft 9 ‚ fomn menfchen geten worden / ende foet Ban Knack _ Pan Picander in ſjue Meripbanmac telt en Iben⸗ be : 3 de rent e e= ghende: fijn Woopder bies ac Sar tu Ban den v -boom/ die op den se, eta waſt / ende de Denne-boomen aenfienlijck is/ grep menfche een harde doodt doet ſtervene ten zp dat ende ſtercken Wijn opdrinckt / alloo haeſt a dat hem de heele engh beghint te worden ende toe te nijz —— ne mieten De Dat bp lijnen aedem Pier upt blijcht hoe qualijch/bat de ongheleetde Kpot erg hiet voortüdts p te doen / Die De ſchorſſen Van „boom in ſtede van den Gamarifch-boom ghe⸗ eet jan de milte/in gaven / niet alleen. hat ban Det eender BEaEhen / bie Â0, u het leben rancken / Die pe gemak ban ats seanchept md bone be bladeren daer bezien van delen boom van … ghenbae aenbe lupden aldus? * Het dertighſte Boeck. 1343 onwetenthept van de Apotekers ter doodt ghebroght zij 1 gheweeft. Dan hedensdaeghs en hoeven Wp Daer nict meer oder te klaghen / aemerckt dat Ben Tamarifci- boom ober alfoo wel bekent is gheworden / datter nu niez mandt foo onwetende Ônder alle De Apotekers gevonden ein Wordt / die den Iben boom Voor Den Camarilch- boom aenfiën oft ghebrupcken fal. ARETMOEGHSEL. — — onſe tact wordt dit gheboomte ſomtüdts oock Booghe-hout gheheeten ſcydt Tobei / oft / als andere ſegghen / Vcuenkout; in’£ Engelfch Vewvtreevint Franfch 16; int Hoo ahduptſch Ibenbaum: in’t Latyn Milos Theopbratti, afs geſeydt ig; ende Oplus van Cre⸗ feentius. Het bijft alrpdt gtoen. Fn Italien heet Get oock Soaslace ar. bore, Moffo ende Taffe,ende oock Napo; in t Latijn Arbor virofa, ende gack Taxus arbór, tot onder fchit wan Het Wolle crupdt / dat bp ſom⸗ mighe den naem Taxusherba boert, / Hoch meeftendeel Tapſus bar- batus genoemt Wordt. beminde ; Noch van de ktachten. De langhworpighe ronde bezien ban den ben boom — Sickende Winde oft. Korael-crupdt ghe⸗ ſyck worden ban de Kinderen in Enghelandt veel geten fonder hin⸗ der voch ſp tn daer meer ghebꝛuvckelytk om De Derchens te voe⸗ Den: ende ef zjn niet quatt ban ſmaeck / maer ſmets / ende Daer nae tat bitterac ‚ Eude de boghels Die Daer ban geten hebben / Worden berbaeft/ ende laten Gaet haeft Vanghein. De ghene die in andere landeft ghegtdept zijn / áls Dioſcorides te kennen gheeft / Boen de bogtels die daer banetert fwart worden / oft ten minftert tupben/ende hart bederen beranderen. Maer De menfchen die daer van eten/ krijgen ten minften den bupckloop. « … _ Ber hout teordt ban fommigte boo foo quaet ghehouden / dat ſe fegghen/dat ben wijn in de geſſchen bau Dit hout ghemaeckt zijnde bewatrr / De menſtchen die Daer vau drzincken Doet flerben. Wer fchrapfel wordt oock boog verghift gehouden. Ende fommighe gheiooben dat Dit’t frise verghift Was Daer mede Den Koning Catioulctss hem (elven ombꝛoght / als Julius Cefar ſchruft Duez tonius fot nothtaus Dat den Hepfer Claudius het bolck van Koomen met een openbaer ghebodt ſchriftelhek vermaent ende vers wittigbt peeft/ Dat tegen den beer ban de Wiper oft adderſlanghen gtjeen betet ſaeckt en is / dan het fap ban den boom Tarus. ®enroock ban gebrandt Fhen-boom-hout veriaeght de munſen. De ſchad we van defe boomen en is ſos fchadelick niet in Enz ghe landt als clders:want Daer pleegbtmen Die beelboor de Bercken tefetten: enne Daer onder ſchuplen de menſthen dickwyls in De heet⸗ fte tijden des iaers! fonder renigh letſel Daer ban te ghevoelen. Van het hout is ſeer bupghſaem / ende en vergaet Often ver melu⸗ wet niet: daerom Horden Daer phlen / ſchichten / boghen / koffers / kaffer / poetbaucken ende veele andere dinghen ban ghemaeckt. De Turchen ghebrupcken Get binnenſte tos hout alleen ſjck tor de banbthaven bat hunne Gogen/ ende worpen het buptenfte wit bout Sommighẽe bꝛanden Dit hout ont de vermüufte oft bedompte, plaetfen den quaden reuck tebenemen : Dan het Geneder-hout if daer beguacmer toe, : E HET XL CÁPITEL. Van den Pijn-boom. — he / — — En Pijn boom ig tweederief / alg D bid Ea enoe Due zodbaiben De graka een Di ín fBacedonien groepende / dat u — eophraſtus e twee iffer. vztichtbaer is; dan Dar felbe is ong onbekent: daeronr Hen wpin dit Capitelalleen den Cammen Pijn-boom ——— ende in het naevolghende ban den Wilden met fine mede-loozten handelen — …_g Ghedaente: Den Cammen Pijn boom wordt hoogh / groot ende Dick Van ſtruyek / Bie onder kael ende blogt is / maer · aen Dopperfte krijght Gp leer bectetachen/ die haet Wederom ín audere ronde ſijd tacken verdeylen; de welcke al tlamen random beſet zijn met klepne Garde be ende [ter Mmalle langhe bigderkens ſchier Foa dun als Peertshapr — twee tſeffens npt een noopuen oft knobbel&en ſpruytende / van verwe wit⸗ achtigh groen. De vruchten / Diemen hier ze lande Pijn- appelen heet/zijn groote Caſtanie bruvne bollen / van keer veele harde ende houtachtighe lchelferinghen tlamen ghe⸗ voeght in de welcke waſſen kleyne Pootkens met een har⸗ de houtachtighe ſchorſſe bedecht / eick bijſonder als in een laeyken (chuplende:want als deſe ſchozfſe van elck Poot⸗ ken gebroken is / dan vertoont haer de keerne / die witach⸗ tigh is / loet van ſmaeck langhWorpiah/ met een dun vel Teken bedecht / dat leer lichtelyck tuſſc hen de vingeten ghe wieden zijnde afgaet / ende van ’ binmenfte Echepdt, Eee Ee talten/in onde in het landtfchap om, Ra/ ende oock in Drauckrrick / te * — jcntzen goet alfende omtrent Marfefltien, ente inSpaagpinende 1544 Pijn· booy · Va — )) eldets / alg ín be lander ende rijcken ban Grienten/ albaer van lelfs voortkomende; Dan hp Wordt oock inde hoven ende boomgaerden gheoeffent ende onderhouden. An De Buchten van den Pijn-boom Werden fn 1 LP. F — KJ q Naem, Delen boom heet hier te lande Pijn Boom oft —— [ende Cammen Pijn· boom/ nae den tünfehen naem Pinus ende Pinus fatiua, Pinus vrbana pft Pinus manfucta. Die van Matedonien ende de andere riecken noemen han tnt Griechg Peuee hemeros Necx⸗ Tuepos maer Die Van Krcadien ende ban Elea heeten hem itys Ierös, alg Theophra ſtus oock vetupaht · Ende daer Booy komt Get by / dat de keernen oft nootkens/ diemen in bePijn-appelen vindt / van Díolcorideg/ Galenug/Pau- Jug ende meer andere oude Briechfche fchrúters Piryie ende Picyides r147uides genoemt worden. Daer is nochtans noch een ander Pitys Ilérvs ban De andere Griechen foo ghemepnlijck gheheet en / die in't Latijn Picea heet / dat is De Koode Denne/ Die ban delen Picys ban Arcadia beet verfchilt/ alg in de beſchrijvinghe / die wp daer van gheven — — * * — en € e vrucht / die wy Pijn appelen noemen / Hé Vooghduytſchen Zprbel/ wordt int Brieckg Conos ende Conoi Koror gheheet en; in't Latijn Conis gochtang is Co- nos eenen ghemepneu naem Ban alle de bzuchten ban duf Bantahe boomen. Men noemtfe dock int Latijn Nuces Pinez — eetfe in't Briechg Oftracides o'spari= des Diocles Caryſtius Pityina carya Turúive vpva: Want Atheneus betupght dat bp daer mede berftont de vruchten: Van den boomt die Cheoplpaftsie Peuce noemt. Det febint oock dat defe ganttehe vrucht in’ Grieckg Strobi- los ErpiCsos ende Coccalos Kuras Ban Galenus genoemt (Com. 4 lib, Hipp. De victustat. in morb. acutís:) Elders (te weten Kb, 2, De aliment, facult,) berftaet Den feloen Galenus met dien naem Strobiltus De —— Keerne oft Bote Ban Defen appel ende niet de dze ‘ brucht : Han ghelijchen cock elderg (bat ig lib. 7. e fimplic. med, —— leydt Gn dat de vzucht / die in wen Appel ſchuylt / Coccalus ene Strobilus eet : defelse — Piryis, al voite vdt ig / ende Pijn-notken in Cruydre-Boeck Remberti Dodonxi. gAerd , Kracht ende Werckinghe. De keernei van Hè Piyjn-nootkeng Gebben cen verteerende Ende matelijckeri perwarmende kracht / ige fchijnen in 'tmidden Van de warmteende koude gheſtelt te weten : fp berlachten de rouwigheden ban Be heele ende longeren / ende ghenefen ben ouden-hoeft./ ende De langdurige malen Lan de borft/ foo Wel alleen ghenoten’ ale met Honigh oft met tenighe ander lecktughe fnghenomen ; ende daerom sijn fp goet de ghene díe uptdrooghen ende de teerende fieckte bben : {p doen de berlozen krachten ende fterchte deg Pebaenid wederkeeren/ehide Boeden oft verquitken het lif / ende maecken eenen Dicken ende redelijcken goeden gil / ende gheen Beel Boedfels ; hoewel dat (p niet heel haeft oft lichtelijk in be maghe berdouwt en Worden. Daers bm ftootmenfe kleyn / ende men ſiedtſe ende bachtfe met Dupcher ín Marlepepnen ende koeckskens / om in Get lactfte van de maeltijden met ander bantket te eten. De lele Pijn-heernheng zijn goedt De nievfuchtighe ; ende verfoeten oft bedwinghen alle —— van de blafe/ ende den brandt van de piſſe: want ſy berfachten de fcherpighept ban de ſelve „ende (tillen de pijne/ende doen de pifje ghemachelijck vijfen : ende zijn daerom goedt De ghene Die met den fteen ende graveel gheguelt zijn. Dp doen DE vrouwen oock heel meſtks krijghen/ ende bermeerderen hèt faedt : daerom Verwerken Íp den luft ban bijftapen. ws Den ghehtelen Pijn-appel niet verſche Malroue gheſo⸗ Ben/ alg Galenus leydt / ende daer nat met War Honigh wederom opghefoden tot dat dit alt ſamen foo dick wordt als Honigh/ een fonderlinghe remedie ende bate teghen alle ghebzeken ban De borft ende longeren / doende alle fupmen ende taeye bochtightden loſſen / ende ghemacke⸗ tijcken vijfen. Bijnae tlelge betuyght Dioſcorides aack/ fegahende : De heele ende verſcheljck Lan de boomen ghepluckte Pyn⸗ appelen ghebroken / ende in foeten wijn gheſoden / zijn ſeer nut ghebzuyckt teghen den ouden hoeft ende tes ef almên Han dat nat da gelijcks dyn roeskens vol brincht, * D € Tame oft teghenwoordighe ſoozte hen Den Phn · boom Geet in t Latin bp Lobel Pinús vulgan dima; in t hooghduycſch Zamer Zirnebaum , Arbett , Hartzbaum , Fichtenbaum,@nde Kyn- holtz,ende Welfcher Zame Zeibelnaffen; in t Franſeh Vng Pinsin’t Enghelſch Pinerree. Fu onſe täct heeten De vruchten Pingels oft Pyngels; in Italien Pignoltri: ende de Keernen/ die daer in zn/ heeten Pónocchi. Dommighe maecken- twee foorten ban Tamme Pijn- Boomen ; te weten Manueken ende Wijfken, De vruchten zijn m met een ſwart roodtachtigh ſtof bedeckt / dat de Banden bupl maeckt / alfmen die aenvaecht. — 8 5 : — Oefen boom begheert eenen ſavelachtighen liehten ende ſteenach⸗ tighen grondt; ende waſt omtrent den Zeekant alderliefft / ende in fiftengrondt/ ale bp Kavenna / Haer een groot. bofth ban Pijn- boomen is / Pineta gheheeten. Wp groept meeft van De keerne / bie — — moet zun ín Warme landen in. Sctober oft Nobember / in oude landen in Dpoickelle ende Meert / in wel ghe paendde ende goede aerde: want — 5 geffeneu het landt daer hp ep waſt ghelyck het Terwelandt; ende hp doet deught al’t ghene datter Onder ghefaept is. Gp fal langer leben) i8’t Dat bp dickwijls var De ſchorſſe berooft wordt / midte dat onder fijn fchorsfe beeleklepne twormkeng groepen/ Die ’thout knaghen ende bederven. Ban algs mert hem fijn tfoppen afkapt/Danen fal Jp Daer nimm bruch ten draghen: ende ſal korts daer nae bergaen ende miet meer upthiots fen. Als de ionghe ſpꝛuntkens voortkomen / dan moetmen De keers ne/die weder upt Der aerden bot / midtſgaders de ſpzuptkens / daer foo langh aen laten blijben tot datſe van ſeilfs afbalr. Sinte Balie lus ſeydt datde ben ban De Pijn-boomen: verbrandt ged in Epeken-boffehen beranderen. Andere feaghen Dat sock is _ Tedaoft betrighept ende Weede berandert als den. Wilden Pijn- boom. Endedefe Pinus teda wordt in Fealien op fommige plaetſen Cembro gheheeten. Dan daer ban/ende van har t ende Peck) ende Bock van de Pince purgarrices , Dat een vꝛemdt Fnbtaenfch gewas fe / faleloere ghefpzofen worden: als oock van be Pingels ven … Maluca / Phn appels van Peru / ende andere Fndifche dieeghee Weke appels tape Beeren, ERO, sr: Noch van dekrachten, De fchelleban de vruchten / ende vock de ſchorſſe van ben Phn boom is drooghende ban.acxtt : De biaderen berkoelen / ende hebben beele andere krachten/ die B in't bolghende Capitelverhaelt. Den garft verwarmt / tupbert / ende maeckt mot. Dan be Pingeis oft keernen ban de Pijn-appel- nootkens/als (ommige ſeggen / zijn Becht in den eerſten ende want it beginfel ban Den timeeden graed. De belle zint de groote / bie inn Italien Pingels Wyfnens heeten: dan fp en dienen gheenfing uiet De ghene Die heel met hooftſweer geguelt zjn: want fp befmaeren het oft: ende als fp. Wat re langh in de mage blven/Dan maecken fp — ende verhittinghen ín be felbe/ in fonaetheptoudr ende Bhewojden: waut noch verſch zijnde ſchaden ſy min: maer fp Het fefte Deel. moeten eenen tödt langh ín water ghewepckt zunde ( om haer bets tigheydt ende fcherpighepdt af te nemen) gheten worden; ende niet Droog; te weten met Bonigt / ban de bochtige oude Mijmerigve menfchen/ ende met Dupcher/ ban De heete ende galachtighe oft tongbe lieben. Ap hetpen ve gherackte / bebende ende enghvorftie ghe menfchen; openen de longheren / ende ghenefen de zeeren der ſel⸗ ber ; ende droven alte verratte taepe ende ãgmerighe bochrigheden upt 'tdiepfie Des ljfs. De felbe sn ooch goedt tegen de gicht/ pyne ban de zenuwen/ende Lan Den rugghe ende ghenefen de knas Singh ende oock de quetfuren ban dbemagbe/ met Wegebree watet —3 Boꝛrceleyn Cap inghenomen. Sp maecken de maghere mens op si zn oock goedt om troodtmelizoen te gheneſen; te weten als de krancke den roock bar twater / daer defebruchtên in gbefos Den zyn / van ander opwactts laten gaen. In de kerck ban Sſcu⸗ lapius te Koomen vondtmen onlanghs ín eenen fteen ghehouwen / Dat De Pinghels geren met Bonigy goeöt zjn de gene Die bloedt ouwen. Pingels gheſoden tot datſe motu zijn / ende dan ghe⸗ lick ve Amandelen / ende daer Suptker bp. ghedaen ende me Kofgnen oft Corinthen daer onder s Ende Dit efamert met toenderfop inghenomen / Dient wel tot alte kranckbeden Des borſts / tegen Den ouden Hoeft ende het kithen ende ben korten adem ; ende oock het upt teeren : Den Lech de Byo, inde Apotchen wat D — gemaeckt/ Geeft ooch alte de booifepde krach⸗ Den Finecchiato oft Prignoccato , een foorte bari Marſe⸗ pee in Italien feer — —— is goedt * ghene die upt oo: het onmatigh boeten ban — lycke luſten: ende bier bi druppels ofte Dan Pinkeernen / in ghedaen / ende foo inghe ſwolghen / vermeerdeten den bbllapens ut ende macht. De felbe olte warm Gbefivekei op De leden Die ghe⸗ raeckt zjn oft beven / gheneeft di Water upt de Pijn-bladereri (at gocttsupt de ionghe Buchten) ghediſtilleert/ is tſamentreckende ende ſtoppende; cride daerom goebt teghen ’trooDtmelizoeri/teghen De vloeden ban de maghe / een oft twee oncen Boor De maelcijut ghedzoncken met oudt Dupcker ban Roofen : eenen roock ban’t felde met Suncker ende Emmer ghemaeckt/ ín den mondt ontfanghen / doet alle finckinghen ops De gedend Pijt-appels Geel ghediſtilleert / eer Cp bard worden, boen hat felbe / ende geben cen ſeer goedt Water om De rimpels upt Ben aenfichte te berdrijben / ende om te beletten het wijdt upt, ende groot Worden Var De Borften / iet datmen eenen Lijs —— Doech Daer op leght / die in Dit water nat ghemdeckt ig gbeftooren frhellen Van De vruchten / ende De ſchorſſen bart ben be A op’t biet gheleput/ende Dien — van onder ontfan⸗ ghen / gheneeſt oe opſtüginghe des moeder De iongherſuchtige / oft ate dooz lange fierite uptgémargelt zijn / Magen hunne, woonſtede gemen omtrent De boſſchen van de Pijn- Boomen: want Die locht is hun feer goedt Dan bit Pyn⸗ boomhout wordt affchen gebrandt 1 Bie Weed afchen heet / tot Deele dinghen feex ghebrupekelch, HET KIL CAPITEL ë, Van — Der wade Pinehoomen zn — bart bie ——— twee gheſlachten begrepen / loo Dat het eer⸗ -Pijn-boom/ ende het ander en t [ ———— Wilber Phn voom/ oft —— Wilden Te belicht den ge- mepnen Cammen oom gheno ban ie bleu Í in ende niet fo hosab/ aiee Waf oo dich. Bi d fe ffe te blost ene Dt ot Maaten st wan bee i mimen hardt / bun, (pits ende fcherp/maer korter: tuffcpen de welche er lef be toeko —— —— — ins ſoo — Hen, —— ——— J ga= wetoft Het dertighfte Boeck. 1345 Smitdey Pijn · boom oft Berft-Loony, F—— — NS Es —V ui Mo SN SN AT M | Hi HEID Piv an Ho ID. boom en peet gheenen grooten oft vechten middelſtruytk daer hp ín be hooghte alg de andere ſoude mogen mede op⸗ fchieten: dan geen upt eene Wortel Weele Berfchepden tac: Ken ende ranchen/ die ter aerden verſprepdt ligahen/mothe tang wel achtien oft twintigh boeten langh Worden / Leer ——— ende taep ; ende daerom (eer hequ aem ont daer de hoepelen van te maecken. De Appeſen ban —5 foorte zijn als die * bert Eerſten Weegh-Pijn- boom / maer beter oft ſtercker van reuck/ endé meer Harſts ban haer ghebende. 2. A. Den Cerften Zee-Pijn-boom, Woidt niet beet — a el or rondt ende too Den anderen — ẽ maet bp blijft ater —— cht ien t cen hoii Be Dn Banse. — noemt. — etende —* bna / waer oock in haeren ende tacten in — agate Getz ca EEn sthr rik ——— amen ———— ee dach feer er lelden / in een Teda verneeren Elen, Wen 1546 Geeeden Wilden Bergtz fpijn-boow, ende berghachtigh. plactfen 4 ende en ontfiet noch haghel noch fneeuw noch vorſt: op de Ppzeneeberg den tufichen Svpaegnien ende Branckrijck / ende op EA lia gd band ch is talien / ende in andere landen ban A — ghenoegbtebinden, B: De Tweede foorte ban delen — —— waſt in Het landtſchap van @renten/ als M lus ſchrüft / ende op Be bergen daer omtrent/in’t thap ban Eprolvende ín ſonderheydt bp uk. C. Den Derden waft oock op be lele plaet {en Daetmen den voorgaenden Bindt / als den lelven 2. A.B, De Zee Pijn-boomen affen omtrent den Zee-kant ban Ftalien ende Spaegnien/infgelijchg oock in andere Kijcken / ops plactfen Die niet verre ban de Zee ahelegn We lede k E € Tijdt. Alle defe boomen blijven altijdt groen/ endeen — q welc nen k iju ni fonder eghenoegh blckt / Dat de Peuce niet Picea, maer Pinus ver⸗ taelt moet worden. : ; zijn nimmermeer fonder loof. De vruchten wozden alle Bmtrent den wets : — ik We dele gheflachten ban boomen noemer Ee Pinos, Pinon, is den naem Ban eenen dranck / als Bier / van Aris ſtoteles vermaent. Pian ende Pinipinichi zn Indiſehe ghewaſſen / van de Pin boomen feer beet verſt hillende , ë — Pinaftellum, oft Pinaftella is Ben naem ban Derchens-Denckel/ nae de ghelijckenis Der bladeren. 5 Noch van de krachten. De vertighepdt / die upt deſe boomen Bloent/ is fchoon/ klaer ende welrieckende / ende wordt Heeft ghe⸗ noemt : ende komt meeft upt de fchorffen/ oft upt bet hout / maer ſomtidts oock op de bruchten ſelve: welcken feer goet is tot. i 1 als hier nae blijcken fal. Dan/ als € lung (epo en Defen albus tebergaderen : Op en / ende ghebenfe alle iaer een nieuwe quetfiure enn De Wende van't boorgaende fact / tot bat fp be ftrupck tien oft.twaelf boeten hoogh ghequetſt hebben, ende — —— meer upt en bloept; Dan doenfp'efelbeacn - andere fijde. 5 : —— Wt het onderſte ban den Grooten Wilden Pijn-boont worden, bern berdekens gemaeckt/ ut om her bier te ontfieken/ende licht ate aengaendede krachten ban defe Wilde Pn-boomen/ fp bermoghen al ’tfelbe Dat de Tamme doen : maer haer ſchorſſe is droogher / ende haeren Berft ig heeter. Ende De tfoppen van de — —— ende met Wijn ghedroncken / zijn goedt tegen pine des herten. ESS De fchelle ban de bruchten gheſoden /-ende dat water ghedronc⸗ hen gheneeft bet aodrmelifden; oft men edet in@nich/endemen ſtooft den bupck daer mede. 2 — Water ban De Groene Phn⸗ appels ghediftilleert eer fp beghin⸗ nen hardt te worden / Doet De rimpelen dd oet in Dpacanien quet ſen De fl ——— … Het fefte Deel. maeckt de boffen ber brouwen rf ende baſt / ende de nature enh: ende belet alte Drounwelteke videden'/ alfinen datt mede ftooft. CTſelve met fne doecks kens aen’t voorhooft ende flaep bart den hoofde gehouden / ſtelpt her bloepen van den uttrfe! Saer tfap ban de felbe bruchten is tot de boorfepbe dinghen noch beet nutter. „De Teda oft ftrupch ban de Verouderde Wilde Pún-boomen Dient De in woonders ban den Sriechfchen Tee kant / ende oâcit ban andere landen / als Duptſchlandt ende Beemerlandt/ Boor tortſen: want-ontffeken zijnde Branden fp feex licht ende lang). Ende Daer upt maecken fp oock ten foorte bant Dwart Peck / Die fp ghebuupcken als wp bet Peck oft Teir / ende als andere den &eder-harft: ban De welcite elders ghefproken fal worden. HET XII GAPIT RE [? Van Rooden Denne-boom: 1 Gheflachten: 4 ; Ì E Dehne-boomen zijn tweederlep / Goodt ende Dit :-Van den Gooden / Daer Peck ende Teer upt Bloept / ſullen vsp eerft preken; maer Van den Witten ende opzechten Dénnc-boom Fullen Wp hier nae int 16, Capitel handelen. ; Eoodey Denne-Loòn: -_g Ghedaente, Den Gooden Denne-hoom- Wordt ſeer hoogh / ende is met Beele tacken wijt ende breedt bewaſſen / niet alleen omtrent De tfop/maer oock Beel leeger / ſelfs on⸗ der de middel van Den ſtrupck: welcke tacken omge — et afhanghen/ ende oepen. De bladeren zijn ſmal / Doch niet alg die Yan Hen Pijn-boom/ maer kopter ende breeder / ende Die tan den Witten Denz ne-boom gelijcker/ doch brupner oft donckerer groen ban verwe / ende oock breeder / fachter endeteerer Dandies De ‚ welcke oock niet rondom. de teere fteelkens en Waffen / ied alleen over b iden teghen malkanderen oner feer dicht ende menighvuldighljck bp een ghefet voortuo⸗ men/gelijck aen den -boom gebeurt; wiens bladeren fp ohenoeghfaem geleken, De Vruchten zijn langhywor- Kop entei ban ben Ditte Denne-boom bijt ODE E — vd Bm kernen aem oft aas alg befriorffe van Ben Witten Denne-boom: ‚geraden Guiecfcher _&oode weten den Tammen Pijn booni ende defen Het dettighſte Boeck. gat Onder De welcke naeſt bp het Gout den Herſt vergadert” Wordt/ die dock daer ſontudts uptvloepende/ den herſt wen den Îorckén-boom mt aenfien gheljck ſchynt te efen. 7 — gant q Place. Defen boom Worst dickwils in be boſſchen ban Beemerlandt ende Hooghduptſchlandt tuſſchen de Wilde Pjn boomen ende Maſt⸗ boomen oft Witte Denz! — ghebonden. Hp Waft ootk Wel tw andere anden. — datje Dogg q Tijdt. Defen-böom behoudt fijn groene bladeren sock den geheelen Winter door: ende fijn vruchten Worden oock in den Berfft rijp / gheljck de Pin-appelen. —— — g Naem. Delen boom wierdt Van meeſt alle be Sier⸗ Ken oude tijden Pitys mirus gheneemt; urtghenomen alleen díe Ban Arcadien/ die den Cammen P yu-boom ida. noemden / als Goren gefepdt ie; An't Latijn Heet hu Picea, » ende niet Pinus: Want Den Pinus par de ouve Latynen was de Peuce van de Griechen / als wap int voorgaende Capitel betoont hebben. An Booghdupefchtandt fe hie? bekent met Den, naem Schwarts Tannebaani/ ende Kot Tannebaum; fomtijtg.oock $dzentoltz/Ddat is Wurenhauts.. hae wel dat Dien naent oock noch andere boomen niedez: ghedeylt pleeght te Worden. Fn onfe tael hebber wap heut Kooden Denne-Loom willen nomen / tot onderſcheydt van den oprechten oft Witten Denneboom / die Wp hier nae Cullen hefchzijten, : —E—— Aengaende dat wp gefept hebben / Bat de Pitys oft onſen ooden Denne-boom in't Latijn Picea ghenoenit wordt/⸗ Dat betupabt Scribonius Largus (Compofidone cet.) feggende/ Neemt Herſt van de Pitpg (in't Latijn Reina. piryina) Dat is Lan dien boom Die wp int Latijn Picea noenien. Tlelve blijkt upt Plinius oock fn't 10. capitel Ban lijn 16. boeck / Wanneer hy de woorden van Theo⸗ vhꝛaſtus / belanghende de Peuce ende de Pitys, overlette nde⸗ Be Pitpsin’t Latijn bicea vertaeltz al is't faeche bat hp de: Peuce in't Latijn Larix noemt/ maer qualich/ ate pele: Bers betoont hebben, Ge woorden van Theophraſtus it Griechfelj. luyden aldug : Be Peticeen Fprupt niet meer. upt alffe tot be wortelen gebrandtig: dan ddr oet d fammige)Epzupt wederont upt/ gelijck in Get eplandt Les: bos gebenrt is / nae dat het heel bofch Pyrrhaeon genoemtA met diergelijthe boomen bewaffen/ verbrandt wierdt. De: felve woorden heeft Plinius oock uytgelchreven ende ine’ Latijn aldus Herraelt. ; De Larix en ſpruyt niet Weer npt alg de wortelen ghebjandt zijn / maer de Picca wel/ alg in Lesbo ghelien is / doen het Boſch Pprrheon brande Vooꝛts (oo kanmen noch begrijpeñ dat de Picca anders niet en is dan De Pitys; te weten om datmen Bie ruſpen oft Wormen diemen Pityocampee noemt/ bijnae op geen ande⸗ te boomen en fiet groepen Dan op defe Boode Denne-booz men/ alg Bellontus betuyght: in voeghen Dat dele Picyo- campe met vecht haeren naem nae Dien boem boeren/ende- in’t Latijn Pieearum Eruce heeten / Dat ín Aufpen ban de: enne-boomei; Goe wel dat meeft alde uytleg⸗ catcher baechen De (ele Pinoram Erucz noe men/ at óft [p Bufgen van de Pijn-boomen waren. Ont de lelie vor factie is De Pitys van phzaftus Phthei-” topceos toeggenoemt broad vand Datterbe hoors fepde Wonnkens oft lupfen in pleghen te groepen, …— Naedemael dan Ben naem Pitys defetwee boomen / te helijckelijck toegefchgetsen wordt — ——— ne boom ghe úek toegeſchreven t/ voren It betoont hebben/ daerom ſegghen Fonumige’ nieuwe Erupbt-bêfrhrijhers dat Delen tegbenwoorbighen. ooden Denne-boom tot onderfchil ban den Cammen Pijn-boom Pitys agria Tftvs dypla, dat is Wilden Pitpg/ gan Theophra ſtus ghenoemt is eed en Theo⸗ phraſtůs in lijn zbdeck ſeydt dat opde berg hen/ die aen Matedonien palen / de Elate, He Peuce, De Pitys; ende De Agria meeft ende epgbentlijck Waffen / ende noch heele, andere bierghelijcke bosmen : ende korts Daer nae rekent hp onder De Wilde altijdt groene boomen (it Grieckſch aeiphylla defevana „ in't Latijn femper-fohiofa) De Peuce; De: Pitys „ende De Agria: Maer im fyn eerfte boeck 5 noth etteljcke andere boomen tuſſchen de bitys ende alg ken merckelijck onderſc hil tuſſchen Die tWsce betonnen de: felfs linen Wtlegger heeft dat woordt Agria f tijn Aquifoliasertaelt. … 5 q Aerd, Kracht ende Weickinghé. me bladere fen / Bruchten ende nootkens Ban delen boom / aerdt / kracht ende —— ——— FEEE FS 13 5 © Bruchten ende noten Ban den Pijn boom ſchier ghelijch: ende daerom mogten fp daer Loor ghebꝛuyckt Worden in alle ghebpefen Die Wp in de Hoergaende Capitelen ver⸗ maent hebben : Want de oude ſchrijvers hebben de Peure ende de Pitpg bepve eenerhande krachten ende eyghent⸗ heden toeghelchreven. Pu volght dan/Dat Wp de krach ten Banden Werft/ die upt dele ende dierghelijcke —— vloeyt / ende oock Ban Pech ende Teer, am twee naevol⸗ ghende Capitelen in't langhe verhalen. BIJVOEGHSEL. IP onfe taetnoemt Lobel defen boom Peck-boom , nat den Lat F tüufchen naem Picea; in’ t Franſth Pefle, Garipolt ende Poitsiù’'t aenfclj Poro negro; in't Ftalfachfch Pezzo bft dock Picea; me Engtjelfch Piche ree Andere Heeten hem int Franſth oock Pi- gnêt, Árbre de la poix,Garipot ende Pin fauuage: Dan hp heet ep⸗ Bbentljcker Rooden Dennesboomi „ om dat fi jn hout roodtachtigh 5* wen — naem Perk boom /-Die en is uiet feer ey⸗ — uùpt De ſoorte van Pijn-boomen oock chart wait. Elufiug fepdt dat de hungherſche hem Kerots zôs enyo noemen/dat ig —— abies gft Sekrupften Denne-boom: ende Gp wilt de Abiés mmàfchla oft Elarc aïthen van den felben Braftus is. Wp frpdt datfe im Spaegnien Pino aluar Geet; ütt ———— Feuchten, oft Rot channen, is De Picea; Wiene noten Plinius Sapinia nux noemt. In den ep/ fepdt Den felben Clufiug } komen aen 'tu apie b Bande tact Ken enchelé Rattekene met bieeck ffof oft meel bedeckt: ende Daer nae bolghen De appelen / ban beele fachte ſchelferen vergadert / peerfch als fp iongh zijn / Daer nat met Ber rijdt Wel ſeven aft acht Dupmbiecuden langh wordende ; ende Daer onder ſchuxlen klepne faber als Bie ban Witven Pijn-beom / een wprwaflende aen⸗ ghſei hebbende. Aengaende ven Barft ban de Picea / die wordt es Tathn van (omm, — oock Reſina Piceæ gheheeten; in Sa⸗ boen Binioum: gheihen Andere Den Harſt ban de Wilde Pyn- boo⸗ en oock noemen E Be ghene Die upt Duptfchlanöt nae Trenten / Berone ende Des negen vepfen/ moeren gaen tuſſchen groote ende woeſte boſſchen bat deſe Peck-booren ende SPaft-boofnen. SBaer den Peck- boom ig id od met fijn grooter ende bupckachtigher appels! Ï veen: wafer oock veel in koude landen / als Norwegen / Ant Rt Some ende Pripffen : maer men houdt — Dan als eht ——— (als —— ban Wilde Pijn-beomen ) bart — bet ghewo is / oft als alle bochtighepdt opde wortel geſoncken is / foo fitte ‚pn. jd verladen is met bertigpepde/abelpck een ménfch oft in fijn (mout verſti — Thebphlaſtus fchzüft, — — óoden —— ‚int Latin Han € — nimmer⸗ es vᷣoort ale — ez ee ee JE — eeft — Ende oock —— — Cdan bie cob — rechte zte van den Pijn-boom te [als í&:) andere — Dat Get de oprechte Pitys ban heophraſtus ie; —— foo recht niet en waft ale den Pijn- boom/ ende oock | blijft + ende dat thout daer ban onde⸗ quaem is om gee, De boecken ban braftue zy jn Die bevorder. Pi —— is gljeenen — leegh eere boch ù De boor De — — Eee bd Sk geben — anders niet dan de derde fooite Han ‘Bpaenfcyen Wilden Pyu-boom; ven welcken boꝛen ban À ons mimvigabers meer ande oosten ban SDilze is. — bef de krachten. “Ber Rooden Benne — T. ghe gie ae Ea Dan arte lsle ven Pijn boor: Ende — mar En is foo keachrigp nier als Dat 5 ei EE ES s — van — pruchten ſchuylt / ghemenght Cruyde-Boecle Remberti Dodonti. HET :XIV.GAPITE ik Vár Herft ende Colophonie. Gheflacht. D & gheflachten van Berft/ die upt den voorbeſchꝛeven ende meer andere dierghelycke boomen Llóepen oft tranen / zijn dzüderhande: Het eer fte is vorht oft mor; hetander hard: Het derde komt alleen Van De vruchten; ende pt sock hard edel oogh.· q _Gheduente. — wer / Weecken oft Vothten Derft / ig witachtig gan verwe / ende goedt van reück/ ende bloept atteeft uyt de Pijn· boomen / londer linghen upt de Wilde/ ende Dat dickwils Lan ſelfs/ maer meeft ende overvloedighſt door ſmenſchen toedoen / upt de tacken en⸗ de firupchen/als fp ghelneden / gekerft oft anders gequetſt Wozden/ te weten nae dat de gant{che boomen ban binnen get ende vol ſaus ghewoꝛden zijn / Dat is / als fp ineen Teda verandert zijn / daer Wp Len breeder van gheſpro⸗ Een hebben, Delen Derft ig meeftendeel ſuyver / klaer ende doorlochtigh/ alfmen hem met neerftighepdt ende Voorz fichtighepdt vergadert : dan den ghenen die onachtſame⸗ ek vergadert wordt/is fomcijdts heel onſuyver / ende met veele ſteckskens / houtkens eñ dock ſteenkens ende gruys vermenght: ende delen moet dan gheſoden oft gheſuiolten Worden ende gheſuyvert: maer alsdan en blijft Ip niet meer vocht oft weeck alg Gp te boren: Was / maer Wordt droogh ende morlelbaer oft bꝛeuckſaem / felfg alg hp ghe⸗ ftooten / ghewreven oft ghelchrapt ig/ dan ſchjut Ip een wit poeder alg meel te Welfen. Van niet alleen delen onfupBeren ende ghemenghden / maer ooch den oprechten ongemenghden Herſt / hoe uyver be oock is / wordt gheſoden ende gheſmolten; ende ais hy dudt geworden is⸗ Danis hp oock Gard ende morſelbaer/ ende kan geftuoten/ geworeven / ende tot meel oft poeder gez broght ende kleyn gijefift warden : maer hp word: meeft met groote klonteren over al verkocht / ende Colophonie gheherten; ende defen wordt van Galenus voo de alber: — ſoorte ban Berit ghehouden. Dele Colophonie ig oock roſſer Apian van verwe dan eenige andere mar dan — wit / leydt Plinius in't 20. tapitel van ſijn 14, boe 2. De tweede — Berft/ dat ís ben Varden Dꝛoogen oft fiydie ober al met den naem ban Herſt bekent is/ enbe traent oft vloeyt upt de Eloven oft ſcheuren hade ſſen / oft uyt de afgelneden tacken / te weten van den Adoden oft Witten Denne- boom. Deſen Herſt dn oef fi droogt ende dor / in lon⸗ —— als hy upt ben Denne boom vloept; ens de is ſomti porter Wit dan verwe. 3, De berde loorte van herſt is oock hardachtigh / maer en vloeyt niet uyt de ſtruycken oft tacken van defe boo⸗ meu; maer lepdt alleen tuſſthen de ſchelferen van de vꝛuch⸗ ten oft appelen ende rondom de nootkeng van de ſelve Pijn-beomten oft Dennesboomen, Delen is hedensdaeghs niet bekent: ban ted —* — cen gemengh⸗ de ſoorte van Herſt / vock by is: ende deſe wordt ——— — ende ghe⸗ braudt / hoe webſy bilt: want ſyen is anders niet SDN — Witten ende Gaoden Denne-boom/midtfgaders den — die — gebekt bn van — — Col Den —— in geni: ban Den Wren lagh van Alien gheſonden est Ti heete tijden des faers vloeyt en — — ún haer veiigheyot deſt die bietet —— —— Grieck , 2 is / enig {foo — — warmt hp oock Het fefte Deel. keer als Galenus fchijaft (lib. 3-De medicam,fecund.gen.) An de Apoteken iffe bekent met den naem Refiria Pini, dat is Pijn-Berft oft Berft ban den Pijn-boom. JRaer ats het ghebeurt datnnen by Delen Werft eenige ſtockskens oft ftuchskeng ban hout oft eenigh gruys ende ſteenach⸗ tighedt vermenght bindt/ dan wordt dusdanighen Herſt ban Galenus Syncomiſte Edyvouseijdat is Contuſanéa oft Shemenghelden Berft / genoemt: den Welehen geſmol⸗ ten/ende van deſe vuplighepdt gelupdert zijnde, Gard enz de morſeſbaer Wordt. Maer als den Ghemepnen vochten Herſt Cupter ende bugemenghelt ztinde ghefnrolten/ dz oooh gangen: is/ ban krijgt hp wederom eenen anderen nacm in't Grieck: 5: ende heet ot Guecks Gezooften Herft/ Pheycte vpuurù, fw’t Latijn Frita, ende (amtidts ooch Colophonia Kars ewsia , als Galenus kb.3.Demedic.fecund. gen. betuyght/ feggbende: Deallerdraoghtfte van alle foorten Ban ef is van ſommighe Pricta ende ban fomynuigl pe andere Colo- phonia ghebeeren, Vooꝛts ſoo heeft hp defen naem Colo phönia ghekreghen / om datinen hem hier voortijdts van get landtfejap omtrent Colophon pleeghtte halen / loo Diofrorides Íchrijft : ende met fultken naem Colofonie ig hy hier te lande bp den ghemepnen man befient/ alg vo⸗ ren oock Bermaent ís. 2, De ander foozte van Derft, díe heel Doz ende hard is/ Wozdt in t Tathn genoemt Refina arida, bat ig Droogen Dee / int Grietks Rhetine xera P'nrún —* ende heet in't —— eygentlijck Phyfema pity inon vúonge rirvivdr ; Dat fg Derft ban Gaoden Denne-boom/ fepdt Galenus hb.6: Demedic.feeund.gen. Dau den genen Die in Aften upt de Goode Deune-boom vergadert Wierdt/ende heel wit van verwe — in oude tijden aldaer Spagas, alg Plinius betupgbt. 3. De derde loorte eet int Griechs Rhetine Rrobilirie P'yrún spobiim ; ende zes ijdts oock Phyfema ftrobilinon evonet spobinror A en fepde erft ban de Pin Poot- kens ghenomen. Delen Berft en ig in de Apoteken niet bekent. Daerom en Geeft hp daer gheenen eyghen naem. Dau die ghemenghdefoorte ban Herſt / die fommige Boor peieroock gebrupeken/ alg Boorfept is/ bande Witte ende Goode Denne-boomen ende van de fchelferen haerder bruchten ahenomen ende amien ghemenght / Wordt in de Apoteken Garipor gheheeten € Aerd,Krachtende Werkinge: Alle Herſten; zijn warm ende drꝛoogh van aerd / doch niet allegader even ghelijcke⸗ per ban Want — ig eenigh onderfchilin. De gene de ſcher⸗ ja — — 53 meer/ ſuſtks alg ig die boogie ban Der eren nae De vrꝛuc ordt: — deſe debielen Derft HE ufte ba — — —— gan alien wid de Derft/ dat ie de Tweede shan —— —— min. —— nidden van bele tine 5 is den Verft die ban den Witten Bant den Ghemepnen Berft/ ende níct foo Warm alsde iig „De et oft eerfte ſoozte van Herſt / dat ig chen oft Moruwen Berft / Die upt de Pijnsboomen Dae berte van aerd; ende ſchijnt ban krachten enz ch /eft onfs thang Diofcorides ſeydt / gebrant of! nende de erft ende daer op ghe⸗ feer nuttelijck ende be⸗ k u ende pla Die tot t3ijn En kracht omde ende v voock den roock v en Wieroock: ende Baard heet it Latijn Fuligos. ende mt GriechgLi- — erſten Vennt-boom pfoept / te weten Warmer ban de tweede ldorte van Berft / oock —— Het dertighſte Boeck: 1351 BUYS MHuer den welcken feer veel geacht wordt ende ghe⸗ beupekt om de wijuckbrauwen mede te ſtrjcken ende te Bercteven, Deun felwen roock ig oock uut am de knaginge ende ſmerte van de do hkanten ende traninge oft loo piũ⸗ ghe der (elaer te gheueſlen: Want hp heeft cen bioagbente kracht, (ouder ceurge ſcherpigheydt oft bijtathtighepdt. Dau den feluen vaách oft Dwertfel wordt oock inct ge⸗ maeckt / om inehe fe ſchrvven / fepdt Dioſtorides. Faun hedensdacghs cu ghebrupchemen hem niet in den inct daernien mede ſchregft maer oock wel im den ghenen Die de Boeck dzuckers belighen: daer fp nochtans iet anders bp vermenghen / oi hünnen inct volkomen goedt te macecken.; BILVOEGHSEL. — wordt op verfchepden manieren Dergadert / matt. meeft op De Wife als Wp in’t ar gp Beu Wilden Pijn-baom upt Cluſius verhaelt hebben. Ban den erſt van den Witten Denne-boom heet oock Relina abiegua oft Refina abieri- na; it Grieckfeh Rheine elatine: Den ghenen Die aen De vzuchten ghebanden wordt / hert Reina Îrobilina. Den Morwen Werft heet oock Refina pina; monfe tael Rijnfchen Hartft. 3u’t Frafifch bees ténfeatlegader Refine ; mt Ftaliaenft Ras, Raxa, ende Ragia; oftaock Refina. De Coleplonte heeten {ommige Pix Grèca , Hat ig Griecks Peck. Biet bp ſoudemen andere aheflachten van Bers ſten moghen verhalen? ban die sijn elck büſonderlijck beſchreven: ende ſommighe ban die zjn wit / ſemmighe olieachtigh / ſonmighe ghelöck hoñigh / te weiën bie bau dert Tozcken-boom: Die van den Eppes is oock mor Maer om allen maren Werft te branden / falmen Hem doen in tenen pot Die viermael foo Veel honden kan / als De vochticheydt is die daer in ghedaen wordt : ende men ſal eenen pot morwen Beeft in twee potien veghen-waters fieden op een klepn kool· vier / altijdt taerende tot dat atie en reuck vergaen is / ende Dat bp dar ende bzeuckigh ie / oft tuffehen De vinghers morfelt. Houdt zijnde Wordt út eenen onderlooten pot bewaert. Bp wordt wit alfz then hem ghelmolten zijnde sijghet ende vepnight. De felbe moywe Berfteri worden ootk wel fonder water gebrant / eerſt met cen klepn bierken; ende Daer nae als fp beghinnen te flijjz ven / ſoo doermen Daer meer kolen bp: ende men ſiedtſe wel jie ed aben laugh ſouder ophouden ; tot datſe niet meer en viechen / end Datfe heef mopfelhaer zijn + ende Dan wordenfe oock bewaert ind tot epdt. Ban bie met water ghefoden worden / zn in den tüdt ban eenen Jagt ghenoegh. Noch van dè — Alle Herſten zijt door haeren warmen ende dꝛdogen aerd fupberendé ende afnagende van krechten Som⸗ mighe ſegghen dat de Colofonie heet is in den derden graed. Den nidꝛwen herlt ban De Pdn-boont oft — —— alleen oft: pod ii — leckinghe ingenomen / ie goedt tegen Den verouder⸗ Den herſt ban den Cypres vboor / Die oock morw is/ beeft ie de fetbe krachten. Dien ban den fPaftick-boom komt pver cen met bien bau den Cerebintng. Ben beften brooger Berft is Die Aderbeſt rieckt / doorſthnigh / ende niet Dor en is noch bleeck maer ernighſins gelijck Wachs / doch bꝛeuckigh. Daerom achten ſommight meeſt Dt ——— van pk boom ende Raft-boom/om dat fp viecken als Wieroock Ben ghenen die. heup D bet — abe en — ———— DS pen a, Iieckenve falberr De — die bocn neee en — an rd ba njam oe Dem tre ea var als be ae Watte vaer Colofoie in ghe ſoden ie / maeckt de hapt Aad ènde perd: jp bergaer dickwyls ghewaſſchen. id gaen HET XV. CAPITEL ‘Van Peck ende Teer. ii ‘Gheflacht. t Hent — Reten Morwende Ward: het —* ghendemnt / — il wont betande 1e Deet brt emee q —— — des belichamen en is —— Want upt de vet st ende tacken van de Pijn-baamen/ als (pr gantſchelijck in Lei gerandert ende Bol vettigheydts gheusorden zijn / pl men dooꝛ de bracht deg Hiers Deer ende Daer nae te hijgen / ende dat in de wijke afs bolght: Cerff nr fen/ — ——— ore ge — 4 * 1 3 52 Worden; langhs de welcke Die vochtigheydt vloeyende ende loopende mm beguaeme Haten ende tonnekens ghevat ende vergadert magh worden. Alg nu dele plactfe bereydt is / dan ſetmen in De middel Van dien enen grooten Hooy van de ghekloven tacten oft ghekapte houterg van de boorfepde Teda oft Hette Pijn-boomen / allegaver over⸗ eynd / ende niet plat ter cerden : ende Daer rondom ftelt= men dan leer Leele tacken van Witte ende Goode Denne- boomen / ende men bedecht die Van alle kanten ſeer wel met Beel flijchkende eerde ; ſelfs men plaeftert dit al tfamen foo vaft toe/ datter nergens geen kloven oft ſpleten in gez fien en Worden : alleenlijtk laetnien aen't bovenste een kleyn gat/door’t welcke het bier daer in gefteken kan wore den/ende Ben vooch met de vlamme uptgaen magh. Als nu bet vier Daer in geftehen is / ende dat hout brandt’ dan vlocyt dooz De goten; die Daer onder ghjemaecht zijn/ cer ft een Dunachtighe ende Daer nae een Dickachtiger vochtigh⸗ heydt; de welcfie hedensdaeghs Teer gheheeten wordt/ ende [oo wel bekent fg datnien haer ghedaente niet bree⸗ Der en hoeft te befehrijnen. Dan als defe Bochtighepdt/ die Wpfeagen den Teer te efen / gheloden Wordt / dan Wordt (p Gardt/ ende Heet Pech oft Dteen Peck : ende Dele is lomtijdtg heel taep / ende fomtijdts (oo tac niet. B Naem. @efe vochtigheyt wordt int Latijn gemepn= licht Pix geheeten; in’t Griecks Pilla Tisa: ban be gene Die och Vocht, weeck ende ongeladen is / heet in't Lathn Pix Barid: int Griechg Pila hygra Tiara Oype; alg Dioſtori⸗ pes ſeytz in onfe tael Teer; in t Hooghduytſch Weich Bech / alg ofmen hier te lande Weeck Pech oft Poro Peek ſey⸗ Des int Franſch Poix foudre; in’t Italiaenſch Pece lignida; in't Dpaenleij Pez biguida ; in fanmughe Apotelien Kuran. Delen Teer/te weten als hr eeft voortkomt! ende noch brurig / Wordt van Plinius in Iet xr.capitel ban ſijn 16, boeck Cedria gheheeten: Det wecck Peck / ſeydt hy / wordt in Enropa upt de Teda oft vette Pijn-tachen ghelioockt oft ghefoden; ende ís beguaen ou De ſchepen ende ſcheeps geveetfchap mede te beftrijcken / ende tegen De beerottinge ende tdoorleken Ban't water te bewaeren; ende tot noch Beele andere Berfchepden nuttigheden. Dit Pijnhout gez fneden oft in ſtucken ghekapt / Wordt in fehere ovens / die tondom met Bier belet zijn / ghebrandt: ende de eer fie voch⸗ tighept die daer upt tvaent/Aoopt afg dun water langhs de goten Die daer toe berepr zijns ende dele vochtigheyt Wordt in Dpyien Cedrium geheeten: Wiens kracht (ulchigig/Dat de E be/be ele Van alle verrottinghe ende bederfenis langhen tijdt behdeden ende bewaren. De vochtigheydt / die daer nae volght / is dicker/ ende Dat is Peek, Wit zijn de Woor- Ben van Plinius. Dan Dioſcoꝛides fchzijft dat de Cedria geen Pecũ / Teer oft Boorloop van de ſelve en is/ alg Pli⸗ nius meynt / maer datle alleen upt der grooten Ceder- boom vergadert Wordt : Dan dat upt de Pijn-tachen De weeclie ſoorte Ban Peck bloept/te weten door ghewelt deg biers/als Wp vooꝛſeydt hebhen. 2 4 É, Ward Peck/ Dat is Leer, twelck Hoor het (ieden ſtijf gez woꝛden is / Wordt bier te lande gemepulijck Peck gheheez ten/oft epgentlijck Steen Perl; in't —— Bech; in't Italiãaemch Pece ſecca; in't Franfch Poix feche; in’ enſch Pez ſeca; in De Apotelken Pix naualis, Dat is ips Pech. Fut Griechis biet hier voortijtg Kera pia Zupa riaras in't Latijn Atida Pix oft Sicca Pix; ban fommiz he oock in't Griechg Palimpila Tarrsofore, alg ofmen fipbe Iterata Pix , Dat ig Peck dat Get vier tweemael ghez voelt heeft. Dit Oeral het taep gheworden was/ van hietet Bofcas Boozes. Aerd, Kracht ende Werckinghe, Allerhande Beck / dat is ſoo wel Teer als Dteen Peck / is verwarmende ende is bet Warmte ; maer het Hardt oft Dteen Pech ig het DIe Jlort Deet is gare ban bupten aen Ber dels e-oft 3 t van bupten aen gbefkeekien teaten Be oneftektnge gan de keele/ — ende hurge / ende tegen de ſquinaucie oft geſwillen aen Ben Gals oft ſtrote komende: met Olie ban Goofen gemengt/ geneeft De gene Bie guave ende etterachtige ooren hebben⸗ { … Fer Dout aheftooten/ende wiel vermenght / is het goedt teghen de beten oft fteken Gan de Daha abe * ghelück gez ban de naghelen ende De njnagbelen wegh; ende geneeftie tenaers Gun doode lichaemen Daer mede ſtrjcken⸗ van aerd. Dan het weeck Peck oft Teer Cruydt-Boeck Rembert Dodonei. alffe verſworen zijn. Han oock alle harde knobbelathtige gheſwilſen vernorwen / rijp maecken oft doen fchepden: ende verſacht alle hardigheden / omtrent de moeder ende eergbarm oft ’tfondament fromende : ’tfelbe miet Gere ftemeel vermenght / ende met kinder · piſſe gefoden/is goedt gheleydt op de kroppen ende klieren aen Den hals homnen de : Want het doet De ſelve Bergaen oft ten minften rup Worden eñ upthreken. Als dit Morw Peck met Solfer⸗ ende met Be ſchor ffe van den Pijn-boom oft Rooden Ben ne-boom/oft met ſemelen vermenght wordt/ foo bed wits ghet de boortgetende [weeringen/ ende gheueeſt alle qua⸗ Be fchorfthepdt ende ruydighendt. Tſeſve Morw Peck met poeder Han Wiersocſi ende met Wachs oft eenigh ander Ceroen vermenght / gheneeft de Diepe kloven ende fcheuringhen die omtrent den cers ende aen handen en goeten komen/daer op gheſtreken. Dioltorides ende Galenug hebben het Moꝛw Peck oft Teer oock binnen slijfs gebruÿckt / ende met Honigh oft fet anders ingegeven ;maer Dat ſelve dunckt mp noodeloog te welen om Gier te Germanen: Want hebensdacahg ent falmen niemandt vinden díe dat lichtelijch oft gev Nigh⸗ lijch/”t5p alleen/’t3p ergens mede, ſal willen innemmen. Dteen ‘Peck oft Hardt Peck is oock Bermorwende ban. lrachten / alg voorſeyt is / ende kan alle hardigheden ſacht maecken/ het etter voort Doen konien / ende alte gefw men “Yan koude ende overvloedige Lochtighepdt komende doen fehepden, Det is (eer goedt om De Diepe/ holle / verrworen gaten te heelen / ende Baer vleeſch in te Boen groepen. FPen doet het oock feet nuttelijchk bp de Wondt-drancken, Men Gergadert Van Dit gebrandt Peck ooch eenen goez den ende feer ſwarten Hoork ; den welcken ghebrupeke maal warden in al ’tghene daermen den Bosch oft Swertzel van Ben Berft goedt toe vindt. BIIVOEGHSEL A Lis ſaecke dat ben naem Peck-boom vanſt Peck ſchhnt ghe⸗ komen te zijn; nochtans Wordt Het Peck ende Teer niet alleen upt den Peck⸗ boom / maer oock ſos Wel upt De vetfte tacken van Ben Pyjn boom vergadert / alg vooren oock gefept is. Hengaende Den naem Steen-Peck , Lobel noemt de Zopilla ban ®ioforides alfoo; al is't ſaecke nochtans Dat andere De Zopilla Booz eenen Berft van den Pijn-boom houden : Die oock in fommighe Apote⸗ ken Pix naualis officinarum beet / om datſe eenen Werft is Die ban de fchepen ghefchrapt / ende met Wachs ghemenght is / ende ban andere Apochyma ghenoemt wierdt / als Diofcorides betupght enige (ellen bier bp het Piffafphaltum Diofcoridis, dat ín De lans ben ban Apollonten ban de berghen door tghewelt Des waters aen De oebers Der rivieren ghedreden wordt / ende fff gheworden zünde Den reuck beeft ban Birumen ende Peck tſamen ghemenght. Teer heet in't Spaenſch Alguitrans in't Ftatiaenfels ende Lata loenſch Quatrame, Katrame ende Cadrame; in't Frauſeh Poix foudre ou fondue; int Walſch Trecquce. Bellonius bermaent ban Teer oft Swart Peclt/ dat in Griechenlandt gbehaelt wordt upt den Barst ban de Wilde Pijn-boomen (Die hp boor Picea houdt s als Dickwijle gheſeydt is) ende Pix nigra in't Latijn gheheeten wordt / anders Cedria, ín’t Franſtch Quodran oft Quotran met ee⸗ nen Arabiſt hen naem / Die bande Cedria oock bedorven ſchnt te: efen: Die ban Avignon heeten Dat Cade Cerbin. Ende midts dat bit Deck in Eriechenlandt (Daer dat Trame ende Katrame heet) ſeer goeden koop te/foo komender beele ſthepẽ upt bremde landen om het (else Beria eñ wegh te boeren. De Turckten doen’t tn leeren ſacken / mits bat her foo bocht is want het is veel weec⸗ ker dan tghene Dat ban de berghen omtrent Bodeaut — Wordt. Pix radulana ig oock Perk van De en afghefchrapt. _ Noch vande krachten. Alierlep Pech is barm ende dꝛoogh in Den tweeden graed / ende vedelek Dun ban deelen /in (onders bepùt het Teer: traelck kracht hee ft met Bonigh bermengbt zijn: be ingenomen / als Dioſtorides ende Galenus fegahen / omde borft te fupberen/ ende boor lk if Ad ſtrecken de ghene Dt tigbepde/die op Peck oft Teer ſwemt / gelijck de Wep op't Melch! afgbefchepden is: oft vergadert wordt / fp, repne bachten oft bellen ober Den Ketel / foo langh alg *rdeck Gedet : ende die worden nat ban Den domp: ende Worden uptghedoutwet in een anz Bet bar. Defe Olie Dient cat alie Dingen daer Peck oft Teer toe goedt ie. Ende de felbe Olie met Geefte vermenght / Bult — Kee De Peerben ende Derrien. — pa , — — Een 5 - 2e en Het ſeſte Deel: Den fetban Dioſcoꝛides leert ons Swertſel vergaderen upt des fen Teer oft Morw Peek / ontftekende in een nieuwe lampe eert Wepnigt Teer / ende vattende Den roock ur een eerde boven eng Deck felken / maer onder met eert gat : ende laet het Daer in ſtaen branden/ ende doet daer foo Dickwils nieuwen Teer bp/ tot dat genoeg fwertfels Hebt. Dit fwertfel beeft een tfamentreckendt ende fcherpe kracht / ende Dient bp De falben Daermen de winck- wauwen. mede beftrijckt ende fraep maeckt. ’Tfelbe ig oock goedt om De wanghen te beſtrücken aen De plaetſen Daermen hapt Wil doen groepen / Dat is om De ionghmans den baert te ver⸗ boorderen: Daer-en-boven is goedt gheſtreken aen de quade ende Toopende oogen ende fweeringen Van dien: ende heeft meeft alle De krachten ban Beest-fwertfel. Scribonius Largus mengde dat met Kooſen olie / ende Druppte Dat warm in d'oore / ende bees Dreef daer mede De pyne Van de ſelve / Die ban hitte quam. Men ghelooft dat de Egpptenaers met het Peck oft Teer ban be Wilde Pijn-boomen (als Belloning ſchrijft / oft ban De Peck en/ alg andere mepnen) hun doode lichaemen plegen te bez Waeren oft balſemen; (andere ſegghen Dat fp dat met de opzechte Cedria ban den Ceder-boom ghenomen plegen te Doens) ende dat Baer ban een gheneesdingh geworden is / datmen Mumia noemt/ ende beelt acht om het gheronnen bloedt te desen fchepden / alfinen ban binnen ghequetft oft gheſcheurt is. Be fchippers beſtrüjcken hun cabels met deſe ſoorte van Peck / ende menghenle met cen ander Peck Dat upt Der aerden ghegraven wordt op De berghen ban Slavonüen / Piſſaſphaltos oft Pix foffilis ghenoemt / als oftmen Graef- Pech fepde : metck Peck anders Droog) zinde / met Dit tegenwoordigh Teer vermengt / weecker ende handeljcker wordt : anders foo en (oude Dit Graef- Peck niet gez beupekbaerzijn. UNS ra : - Baooge Peck / Pix arida Diofcoridis, bat is ons gemept Steen⸗ peck / is beft als't fiupbet is / bet / welrieckende / vofachtigh ende Beeftachtigh. Wet dient beter dan den Teer / om De wonden toe te beelen / foo Galenus ons leert. Jae ſommighe achten’ t bp de wond-dtancken boor alfoo goedt als de Mumie / teghen 'tghe⸗ xonnen bloedr. hier Van wordt De Pittoſis oft Dropax ghemaeckt/ om De inwendige bochtighepdt nae De hupt te trecken / tot beelders ley ghebreken. De Zopiffa/ oft Scheeps Peck / heeft een ſcheydende kracht / om datſe met Zee-water gheweckt is Pifrafpbaitos/ oft Graef-Peck / doet af ’tghene dat Peck ende Bitumen tfamen ghemengbt vermoghen. HET-AVLE CAPITEL Van Witten Denne-boom:; Gheflachten. Dé Witte Denne-boomen zijn tweederhande : den eer⸗ ften ig den gemeynſten / den anderen 18 min ghemepn ; maer komt nochtans met den opzechten Denne-baon/ Elate oft Abies gan @heopbzaftus beft over een. € Ghedaente, 1, Den sil dad — —— wordt veel hoogher ende rechter dan oobe Denne- boomen ende de Pijn-boomen. Dijn ſtruyck oft ſtani is beneden effen ende [onder knoopen oft weeren/ende boven ghemepnlijck knoopachtigh ende weerachtigh; ende waſt Heel vecht op / in De hooghie bijnae geljckelijcten dick tot den tſop toe : omtrent het tfop komen de tacken gheſpro⸗ ten/ pier ſeffens upteen lidt / kruys · ghewijs teghen den anderen over ghevoeght Ban de Bier ſyden des ſtruycks/ ende dat vervoſghens/ tat het opperftetfop toe; dan upt pele groote tacken pe noch andere klepner/ Boch maer t aen een fide teghen malkanderen over ghez voeght; Be welcke aje nederwaerts depnien/ Baer de andere Haer [elven meeft om hooge v ‚ De bladeren Waffen onghefchichtelijck rondom De tacksliens ende ſcheut kens ende zijn langhwor pigh vondt/ende wat ſpitlachtigh oft Boor ſcherp / lmaller dan de blade⸗ ten van den Gooden Denne boom/ ende witachtigher oft wat meer nae den althvervaighen treckende / datis bleerz her groen. De vruchten zijn langhwor pigh/ende langher pan eenighe van Dierghelijche boomen pleghen te dzagen / van veele fachte oft Weeche ſchelferingen tlammen gehoopt / van de roeykens oft ſyd ſcheutkens nederwaerts afhanghende; de welcke niet haeſt af en vallen / maer ſeer jangh aen Den boom blyven: daer ín ſchuplen klepne _ Pootkens/ niet grooter dan cen keerne Han cen Kerfe oft } Eiche / aen d'een fijde met een Dun Velleken befet/ dat de Lleugels van een Bie oft baneen groote Blieghe ſchynt te —— Thout ban deſen boom is wit/ ende van vee⸗ erhande ſchelferingen oft rocken tfamen ghevoeght / gez lijck De wortel van den Niupn. À 2. Pen anderen Witten Denne-boonren is foo gemepn niet / maer ig Ban Bellonius befchpeven : Wiens vruchten oft’ en niet nederwaertg af en hangen/alg't in de ghe⸗ imepne ſoorte ghebeurt/ maer ftaen vecht om hoogh overs Het dertighfte Boeck. Shzemerney Spitten Senne · boou oft Maſt⸗ boow · NG 1353 eynd. Ende delen Denne-booim houdt hy voor den op⸗ rechten Abies oft Elate gan de ouders ; Dee fepot back Denne-boom FRanneken genoemt magh werden. Want Thegu hꝛaſtus in lijn 3. boeck bermaent Ban twee foorten van Elateste weten ban het Manneken ende Gan Get DÒyf Ken. De bladeren Gan het Janneken (fept hp) zijn ſcher⸗ per ende meer ſtekende / ende ſpitſer oft puritraer epndendes Pe bout harter : ende den gantſchen boom is lteffelijck om, ten : fulckg alg dele (ooyte daer Bellonius af fchzijft gant{chelijck is. Dan het hout van het Wijf ken ts Witz ter/ fachter/ende bequaemet om te wercken : ende fulchg 9 Denne-boom. ís onfen G tten Nee, — en otd Bochten — n e / vloeyt cen. e wen Herſt/ van gedaente ende —— ben Herſt varf de Lozcken· boomen gelijkende, maer klaerer ende door⸗ lochtigher / oft meer Booríchijnende / ban (maeck wat bit⸗ terachtigh / ende de Schellen Ban de Citroen- ſeer wel gelijchende. Deſen Wordt gebonden in ſommigs Weeren oft knoopen Ban de fchorffen/ te weten Ban de ion⸗ ghe / maer gheenfing van de oude Denne-boomen: ende erk Wort daer net Anderg uptgenomen/ dan alfmen de ; fe quet ſt oft oplicht : ende Dan vloeyt hy daetr uyt dooyde Gracht ende iter der Donne; maer niet Ganfelfs. men fel ittẽ Denne-boom geeft oock noch een dzoo⸗ ge 5 — van Herſt van hem; den welcken omtrent de klo Ben eit ſcheuren der ſchorſſen / oft den de afghekapte tacker gan de oude Denne-boomen/ oft oock onder de ſchorſſen feloe [chuplende gevonden Wwozdr; ende foo goet Yan reuck ig dat fommighe gean Boor Wieroock ghebrupcken. < Plactfe, De Ditte Denne-boomen Waffen geertie op de hooge berghen ende in frhaduwachtighe plaetfen: ende de foorte ig in De boffchen Ban Booghduptſfch⸗ landt ende oock ban Beemetlandt gemepn genoegh/ ende Waft daer veel bp De Wilde Pijn-boomen; Dp 5* oock op He berghen ban Italien / dalen d andere ycken. Dan fomtijdts vindtmenfe 0; vi atte ende effene landen. De ander foozte en ig fo mepn niet; maer wa ſt oock op hoogte endeber gheweften/alg Belloniug betupgbt. 490 “gocek ut Ditruius _ Ben ftrupck / dat arbttab/ Gb ag beten Dacryonreselates Adspuny ris indrne; in 154 Ts eedey Smitten Denne⸗ boom. 2 WE q SV 0 5 { EN NUE nn SNS / ON IN € Tijd. Defe boomen behouden hun loof sock alle den ner Door/ ghelijck alle de boomen die Wp in Dit lactfte Boeck tot noch toe beſchreven Gebben, Dun vruchten w een Een DET ED dan fp en vallen níet ſoo beeft. als Die g Naem. ®it geflacht van boomen wordt genoemt in't Pl — ls ch on en upc odt; in't bies;in or Braet Write Penne-boom;tn’t Hooghe ch Weiſſe Dannen/ ende Weiſſer Dannenbaum ; mt Zraliaentch Abere; in't Bpaenteh Abee 1, De eerfte loorten heeten Wp epghentlijck Gemepnen zeggen Denne-boom. Fn Vryanckriick noemtmente Suit fe : Bellonius houdtſe Voor den Abies femina, dat is Witten Denne-boom Wijf ken/als Wp voorleydt hebber / — Ban Theophraſtus: ende verſekert datſe in t Latijn Sapinus gheheeten wordt. Maer nochtang Ben naem Sapinus en beteechende bp de oude Tathnen gheen bijfonder ſoorte baneenighen boon, maer was an⸗ S niet dan het onderfte deel ban den ſtruyck deles booms / die fonderf oft weeren is / als blijcht niet alleen upt Plinius int 39, cap, van fijn 16. boeck / maer fut ir, capítel van fijn 2. boeck: den bp voeght / dat het opperfte ban den ſel⸗ op v weerachtigh eude hardt eranfch Du Sapenbe Sapin. Berft/Die upt De ſthorſſe van De — pmen bloept / heetmen int Griecktch ; in't Latijn Lachryma AL ia, dat ig Craen Ban den — lien heet hy dock Lagri- mo: dan ín de Apote cken Á EGEn Da ) tnoemtmen hen mentijn, Ende lomnuge 3ú vans De megen Eer ten Berft ban Dioſcoid odes rhretine B'aassâ'ne Pnrivn, bat is @lieachtighen Werft /ghebeeten is gheweeft : dan nde andere medeloorten Van dit gewas. . ſtus ut ban Baootbnpeftiiiet / bie hp wat anders Een Beek boom met gekapte tacten) beoefen et tet. De bruchten oft appelen zin dicker Cruydt-Boeck Rembert Dodonæi. pen oprethten Olieachtighen Herſt / int Latijn Oleoſa Re: fina, en Beriepilt nergheñs in van den opzechten moruwen Perft van de Pijn-boomen/ daer Wp Lozen af gheſproken ebben. $ Den Prooghen Perft van dele Witte Denne-boomer wordt met recht Rhetine elatine P'yrím taarten 5 in't Latijn Abeigna refina ‚ bat is Werft van Witten Denne-boom/ gheheeten. , : € Aerd,Kracht ende Werckinge. De lchorſſe ban dé Wit⸗ ten Benne-boom ig Diooghmaeckende/de ſchorſſe ban den Pijn-boom ban krachten ghenoegblaem gekijck; te weten niet foo krachtigh als die Dan be Wilde Pijn-boomen, Dart herſt van vele boomen/ te Weten die hardt is / heeft de felipe kracht diemen ín, den Berft ban de Wilde Pijn- boomen begint; ende ig onftercker dan den genen Die oms trent de (cheiferen van de Pijn-appelen gevonden wordt, doch wat fcherper ende warmer Van aerd Dan den oprech⸗ ten Cermentijn: ende Delen wordt om lijnen goeden reuck in ſtede van Wieroock met andere Welrieckende dinghen bp de beroochinghen ghedaen ende verbzandt. Den vochten oft moruwen herſt / dat is den Craen van den Witten Denne-boom/ díe ſommige / als voorleydt is/ Peneetfchen Termentijn noemen / 18 Warmer ende dꝛoo⸗ Ber dan den opzechten Terbintijn oft oock Ban den Lozt⸗ 8 Herſt / datis Bijemepnen Termentijn ; om dieswille Dat Gp oock bittever is Dau de ſelve. Hy vaeght af / luyvert ende opent / ende reynight alle verouderde Wonden ende zeevigheden/ maeriheelt ende gheneeſt alle verfche wonden ende quetfuren : ende hy is fonderlinghen ende eyghent⸗ ljcken goet teghen de Wonden van't hooft. Den felven Denectfchen Terbentijn een half once oft gen loot Cwacr ſeffens ingenomen/ maeckt den buyck ſach⸗ telijcken ende ghemackelycken Weech/ ende Drift af alle de onfupverfeden/ Die ín de dermen vaft ende klevende oftal te lang marrende zijn. Op den ſelven tijdt drift hp af alle zandekens oft tgraveel dat ín De loopgatẽ oft aderen ende doorgangen van de piffe blijft ſtekende: ende Doet het water ende de piffe tamelijcken wel lincken ende vijfen. ’@Egebyupck van delen Veneetſchen Termentijn ig oock feer nut teghen de druypinge oft Vloet ban alle onſuyvere vothtigheden / ende van het laedt / die Van de porken ghe⸗ komen is; te hen eten alfinen hem — daghen achter ten des moighens nuchteren in neemt. 7 F Dan om hem (eherlijchker te genundt [falmen beft doen / midts Gem eerft met eenige verkoelende gediftilleevde Waz teven/'t3p van Weghbꝛee / tzy Van ILattouwerneerftelijck uptwafichende/ eermen hem in gheeft/oru door De verkoe⸗ fende kracht van de lelve De fcherpighepdt van delen Ter⸗ mentijn een weynighsken te temmen / ende fijn hitte te * BIIVOEGESEIL. 1J Ponte tael noemtmen deſen Witten Denne-boom ghemeyn⸗ fjck Maft-boom; in Enghelandt sock Matt tree, Derle oft Fir« re tree 5 in Branckrijck Auet, ende oock Du Vergno, als Bellas nius tepaht: ín Booghduptfthlandt Dannenbaum ende Fiechten; m't Latijn Abies Plinij & vulgi, ende Abies mas Theophrafti ; (tet ondere {chit ban Den Duren-koom oft Fohren der Duptſchen / Die Abies femina ende Picea Plinij & vulgi heet) in Italien oock Abezzo”: Datt Den bochtig Beeft Lan den felven oock & Abczzo Beet; in’t Latijn Oleum abiegnum. Dan aengaende De Vobonens deerfte van deſe twee foorten nae De mepninghe ban Belfoning voor De Abies femina houdt / ende De tweede boor de Abies mas, Clufiug is ban dat den Rooden Benne-boom oft Abies Cruciata boor De opꝛethte Elate arrhen, Abies mas oft Abies mafcula ban Ebeopbnaftus te ie: ende boor het Wijfken oft Elare cheleia ban den (elven hp Defen teghentwoordighen Witten Benne 3 beſchruft ; te Wes — ten albug : De Abies ban Plinius oft Elare theleia , dat ig Abies femina ban Theophraftus (in't Jraliaenfch ende Dpaenfch Abe- to us it Sranfch Sap ende Sapin; int Gaf ſch Thannen ; int hooghdupiſch Thannenbaum) is eenen ſchooner bie plat zijn alſſe io Jende twee fpít fe — e — —— beyde fs aen cht / foo dat Den ghepees ten rack plat ende in een ghedouwt fchijnt te wefen : maer als oudt zijn / en-ftaen de bladeren foo niet ; weken / rege eigne — — — heven aen haer upterffe tacken upt el zongh Beren ſomtijdts kleyne | met enckele korte cat Bie haer felben Daer nac ontlupckende De bloemkens vertoont neu : ende Dit blaepfel bijft daer fomtjdt: — — an den F vboom / vooꝛ bet oft ſtomp / ban —— Het ſeſte Dech Melt | bhnae ais bie ban Den Ceber-boom : daer upt komen bels ighe bladerkens : dan defe vruchten en hanghen van De tac? hen mg af J als bie ban den Peck-boom/ maer vechten haer ſel⸗ n ten bemelwaerts op / ende Dat aen tupterſte tatken naeſt de top ban de boomen. Dp worden tip omtrent ’theghinfel van dert winter: maer in t beghinfel van ben Berflt/ als fp nóch heel groen ijn/ ghebert fp beel Beefte ban haet] alg oock Die ban Den Peck ed, op en felben Clufius de ghemephe ſoorte bant Marentacken met — baepen met groote menighte in Mern⸗ hernlandt fien waſſen. Dan hoe * deſe beſchrhvinghe peefenit Yan De ghent Die Dos dencus fjnen Ghemepnen oft Cerften Witten Denne-boom tee tebrjfty 15 alleen bliekelick genoegh upt de ghedaente eudt vooit⸗ — a rek Be welcke niet vedetwaerts en hanghen / ner otetiptn ft aen/ ſulcks als —— de — ban ſyn viene oft tweede forte ſeydt té Enñde Lobel fepbt oock Dat de Maſt boomen / die in Bupefchlandt ep den wegh van renten ende Beronen ſtaen / vruchten daaghen die aen't opperz fte bart De tachen met bet fpitfe om hooge aen. An voegden Dat de cerfte ende ghemeprie forte van Dodon:us.eer Door eenen Biemden Abies te Houder fchönt te zjn / Dan ſynen tweeden / die met —— Abies beft ober een Komt / als Dodoneus ſelf gocek bekent Voorts (os worden be Witte Detme · boomen in Norweghen / Sweden / Kern ende Pomercn beet gevonden) ende ban daer Wi te lande overghefonden. In t Heogboupefch heeren fp ooch eiffe Thannenbaum ; in't, : —75 — Fenyo bar alie vele egy felol all, als € lufiug daer ban fchrdft Zee Denne- boor ban — 1 “fr Xathn Abies mariná ‘Theophraftij en ig niet wel bekent: maer € lufins fchrijft dat act Den Zee-kant van Vlaenderen óp dr moſſels ende otſters ſchelleu Klepne ſtrupckskens gebonden Worden / Die Abies manna Belgi. ca moghen heeten / dat is Vlaemfchen Zee Deftie-boom ; De gbes. daente hebbende bau feer kleyne Denrie-Loomkens/ met leer teere dzeuck (neme tackskens / ſelden meer datt cen palnie hoogh / als ban Dune ſchelferkens verſamelt / ſommigh be heel plat) ſommighe i in de ronde gheftbickt. - Noch van de krachtêr. Beit dochien veert Beli den Malt Éoom/ bermozwt / verteert ende Doet ſchepden: een — ontt ſeffens van Ben felben ghenomen / ghencen de ere ij eg upt-teerendt ee agter an bupte oat cpot. Ende dan is bp ooc kteeckenen te Doen vergaen: gheneeſt De vers trocken oogbfcheten ? is nut DE verſtupckte ende Derkrdmpen / n/enbe de etterachtighe oorch : Doet het ieuch fel ban De fchamelijcke leden bergen: eilde Den fever ghebrandt / fupbert De moeder mét fjnen roock. Bier upt wordt ecn Slie / Oleum Tetebinthint ban ſommighe gheheeten / oft cenen Balfen ocken bôor kracht des bier : Van Den Welchen een half once gock mact een half loot ſwaer ingbenomen / den menfch van Beele qualén bep hot / in ſonderheydt van de colijcke oft bepekpin: ijft De winden / iaeght tgraveel af/doet piſſen / had pech oock tamelijchen weeck; ende is — tot de (meeten —— ende idtmaten. Bet de Witte Beg met. Roden Wijn òft en draghme — aer ſeffens/ — verſch —— — den feet bebte oft nappiggepec ber — gp be felbe bie eren gbêoiftitterer / tee wyien fp noch iongh zůn / is nut tot — ——— hm fe LE ooch nut : e en tersdarm — fütteì ghene ſen seint ADE den Watnffoelga fe aten opeen berdt van deſen Dennie boom/ wel heet gestaakt : fepbt nochtans Dat be fclabute bas De Befen Boom binders ik il gbeljek be farp ep ban ben HPoten-boont Bet hout felbe ie licht /- ende en worde nae nimmernmeet b att e meluwen Befchavight : maectktmen daer Maſten ban/ — riemen ban De galepen/ ende Vit HET KVL CAPITEL. F Van Grooten. Geder- boon, zaGheflacht. ots — zijn tweederlep / als Boorfepdt deu eenen is Gr ——— nn El —* als de — — ende deſen —S Eygnen ſNurck … fepde tijden hun Wonen inenen Be, rancken verwinnende. Het dertighfte Boeck. Eenen tack Gau deg Ceder-Boorg miet fijn — 26 a Je WZ 1335 AN zn Á etl) ZN ) EN \ NX Nn * NEZ De / EN nd ) ftam is veeltijdts büſter dick fas dat bier menfchen den felgen tfamen. nauws omvatten en können / alg Theo⸗ phraſtus daer ban ſchryft. Wet onberfte van defen firupé/ te weten Han Ber eerden af tot He eetſte cachen foe / is met ten rouw achtighe ſchorſſe bevetkt : —* het middelſte tot Pa tſon toe heeft een gladde Ende effene ſchorſſe / Hie tul⸗ be tacken feêr aenftenlijch ende kennctijck td. Detac: ken ige air bijnae upt het onderfte van Den ſtruxck t berre boven erden te Z ende fog D en men —— foo batt ee cen — ſtrupck êrttie zijn in fi ulcker er ander met beurs ⸗ ten — 5 lt/ datmen — be efbe tôt bet tfop toe/al oft men langhs cen leete op klom / foude konnen gheko= men. Bebladeren zijn haprcghewijs / alg die bele) olene ebr korter/eude gheenfing td e. De — Gau veele fat ft ben tlamen 5 jt ende ghehoopt / niet nederwa af hanghende / maet bobenWwaetts opghetecht; ende 3 nen bijnae op De tachgkens te ſtaen / tae zijn end vaft — — — af ghekrÿghen en kan / oft n-de tackskens / daer ſy oy —— —— {alg Bellonius daer Ban fchift. be neut ban befen boom is uptermaten hardt/_ ende en vermeluwet bjnae nimmermeer / noch eu vergaet Hoop duderdom niet: ende het hert daer ban is welriet⸗ kende/ Ende Wat roobtachtigh ban Gerwe. Om dele groote deught ban dit hout heeft den Foodichen Koningh — Dalomon den “Tempel on — tot Zerulalem met bit hout doen bouwen: ende ont Den wiſſe bande 0 den van Dit Gout ded e e BAL Daer har maten oft hoꝛ — jooten Teder voom Bloept oack een foorte t Yan Berft / als den ghienen Diemen aen deu 1356 ne-boom Bindt: ende defen Herſt ig goedt Han reuck / ende feer taep oft lmachtigh van ftoffe: want alfmen dien Herſt knauwt/ ban kleeft hp ſoo baft aen DE tanden/ dat⸗ men hem daer (eer qualijck af krijghen kan. Maer in Het eerfte is hp Wat vochter ende Wit Ban verwe: dan met der tijdt ende door De Gitte ende kracht der Donne wodt hp hardt ende dor· Dan door de kracht deg viers wordt Gier upt een ſoorte van Pech gheſoden / die Cedria Geet / ende foo epgbentlijck ghensemt maal worden. q Plaete. @pdefnecuw-bergen waffen de Ceder-booz men Geel/naementlijck in Dpyien op den bergh Libanug/ daermen hedensdaeghs noch fommighe tan dele boomen toont / als Bellomus (chrijft; de welcke/foomen ſeydt / banden Koningh Dalomon met fijn epghen handen daer ghefet zijn gheweeft : voorts foo vindtmenſe gock wel el⸗ ders ín Afien / alg op den bergh Caurug ende Amanus. Sy waſſen gheerne in houde ende fteenige plaetfen. Den Eeder-boom /-fepdt Theophraſtus / Waft in Pprien : ende Wordt ghemepnlijck gebzuyckt van de gene Die in DE omliggende landen Woonen/ om bun galepen daer mede te timmeren; Want fp gheen Pijn-boomen en hebben. €Tijdt. Defen Grooten Ceder-boom ig bock’ swinters ende ſomers even groen/ gelijck alg alle de voorbeſthreven Vevft-gebende oft harde Hruchten voortbrꝛenghende boo⸗ men. Dan fijn hout heeft dat eyghens / te Weten dat de beelden oft andere wercken / Die Baer van gemaeckt oft gez fneden zijn/ aemepnlijcks alg het Gorht weder is ſweeten endetraenen/ af oft {p met water beſproyt waren/ghelijck allepe andere boomen oock Doen die get ende olieachtigh gan binnen zijn / als Theophra ſtus ſchrijft. q Naem. Delen hoogen ende grooten boom noemtmen in't Grieckſch Cedtos Kédpos; in't Watijn oock Cedrus; en⸗ De tot onderfchil nan den Alepnen Ceder-boom, Cedrus tmagnd; bat ig Grooten Ceder-voom. Plinius in Get $. tapitel Ban fijn 24,boeck noemt hem Cedrclate op't Griechteh;” alg ofmen int Latijn Cedrus-abies oft oock Cedrína abies fepde/Dat ig Ceder Denne-boom : eengdeelg om hem van den Kleynen Ceder-beom te onderfchepden/ ende eengdeels oock om te betoonen/ hoe groote ghelijcke⸗ niffe hp met Elate oft Abies ; bat is met den Witten Denz nc-boom/ beeft. : Den Berft van defen Ceder-boom Vloepende en Heeft geenen epgen naem: daerom maghmen heu Ceder-Berft noemen/in’t Latijn Refina Cedrina. Pet Perk dat ban delen Ceder-boom genant Wozdt/ Heet epgentljck Cedria Kedpia in't Griecſiſth ende Latijn: dan nochtans ſexdt Plinius datde Teer/ oft den eerften Bosloop upt de Teda van de Wilde Pijr-boomen getroc= h/ in Sprien Cedrium ghenoemt wierdt / alg wp boven deto ont hebben. Daer en tuſſchen ſullen wy de ſelve Ce⸗ drig in ouſe tael Ceder Veck moghen noemen, — Aerd, Kracht ende Werekinghe. De Cedriaoft Peck Hart den Ceder-boom is Warm ende droogh ban aerd/ende eeft een feex fijne ende Dunne ftoffe / (oo dat fp foo wel in itte als in Droog hte bijnae tot in Den vierden gan ſchijnt je komen, Ban om de beſte Cedria te verkieſen / ſalmen fiemen de ghene die klaer ende door fchijnende is / (waer oft ferck ban reuch; de welcke alfmenfe ſtort/ bauppels-ghe- Wijs bp een ende in ronde ſtuckskens vergadert b Added níet wijt Ban een en vloeyt / ende foo blijft. Dele Cedris fal door haer Hoornoemde Kracht het weeck vleeſch haeft ende ghemackelijck (fonder eenige ſmerte nochtans doen gêvotten/ gelijck alle de dingen diemen Scptica oft Berrot⸗ teude noemt /plegen te doen: ín het getal vande welcke de Tedꝛia oock gerekent Wordt, hoe wel [p een ban de minz fte Der ſelber ig/iae De —5 — van al brupektmen dit ſelve Peck oft Cedria em de doode lichaez mert mede te beftriicken ende te bewaeten; want (p en bez vleeſch van de doode lichaemen niet/maer dy oogt ge eer / ende beſchudt het Ban alle bervottinghe/ door ali neemt ende verdrooght. Maer in be leende lichae- Men werckt ſy anders: want de hitte ſelve / die ín De lichae⸗ men denis / bermindert ende berftercht Be krachten ban Be Cedria: ende — ooꝛſaecke komt het bp dat het feer ende weeck vleeſth daer dooz Berfchouwt oft Verrot Woydt/fes Galenus betupght. engatndedat dele Cedria goedt ig om He doode lichae⸗ men te bewaren/foo ig het te weten / dat dit voorſeyde bal- emen meeftendeel plagh te gebeuren in lant met De voornoende Cedria: hoe Wel datter p/behalven. len: ende Baerom ghe⸗ Cruydt-Boeck Remberti Dodonæi. deſe middel, noch ettelijche andere Wijlen Ban balſemen (tt Die ende andere landen ghepleeght Wierden / Die aile int langh ban Herodotus verljaeit zijn gheweeſt. Ende dug- danig ghevalfemt lichaem / Dat ig tgene dat in dẽ voor⸗ noemde wijle met Ceder Peck oft Cedrie heel overſtreken is (in boeghen dat het gautſche vleeſch van't lele ghehee lick fchijnt verdꝛ ooght ende Herandert te welen) wordt in De Apoteken hedens da eghs Mumia oft Mommiie ghehee- ten; maer qualijcke: want de opzecht Mumia Ban de Ara⸗ biſche meefters/ en ig anders niet dan tgene Dat de Griec⸗ Ken Piffafphalton noemen /Dat igeen mengelinge van Deck met Bitumen oft een ſoorte Han Taras /als klaerlijck ge⸗ noegh blijckt upt Avicenna in't 474. capitelz ende upt Se⸗ rapis in t 293. De oorlaecke Ban deſe dwalinghe ie ghe⸗ komen ban den overletter oft vertaeler van den poorſen⸗ den Derapio; den welcken alleen lijn goedtduncken ende niet Den fin oft de Woorden Han Serapio volgende / ſeydt dat Mumia een menginghe is / ghemaeckt van Noë ende Myꝛrha / ende Van eenighe Hochtighepdt deg menſchen lichaems / die daer bp ghevoeght Wordt. — Dan om tot onfe Cedria oft Ceder Peck Wederom te keeren / Dioſtorides ſchrÿft Daer aldus van: De Cedria/ ſeyt hy/ wordt oock ſeer geprelen om vermengt te Worden bp die dinghen diemen tegen He gebreken Dan de oogen be⸗ repdt : want allmen de ooghen Daer mede Hau bupten al⸗ Teen beftrijckt/Dan maeckt ſy tgelicht goet ende klaer: ende vaeght af oft ſuyvert alle witte plecken/ ſchellen ende lieke teecktenen ban De lele. : fp Doodet de Wormen Han De ode ren/met Edick gemenght/ende daer in gedruypt oft gego⸗ ten:ende met water / daer Hijſſon in gheloden is geweeft/ vermengt / verdrijft fp het ruyſſt hen eri tupten ban he do⸗ ren / ende betert het gehoor. Dit Ceder Peck in de hoſle oft uptgegeten tanden gelaten/breecht die / ende ftilt de Imerte: tſeſve boet het met Wijn vermengt / allmen daer mede den mondt ſpoeit: Bet ig oock goet tegen de ont ſtekingen erve fweerende ghelwillen aen de heele ende ſtrote oft (quivarr* tie / van bupten opgelept oft geſtreken. Men gebruprkt de Cedria oock Bm De Lupyſen ende Neten te Boden. Cenia met Dout bermenght ende opgeleydt / geneeſt de gene vie ban de ghehorende ſanghen/ Ceraſtæ geheeten/ gebeten oft geſtekeũ zijn. Andere prijfen de Cedria tegen het quaet ene vergift dat ban den Zee Hale komit / allmenſe met ſorten Wijn oft Bontgh-Wijn inneemt. Ien firijckt de Laze: vile ende, melaetle hun hupt oock leer nuttelijgk met dele Cedria. Voorts oock loo is fp nut om de Wormen ende 'tongedierte han den bupek upt te drijven / met een cliſte⸗ vie Gan achteren inghegoten: maer met eenen peffarig in⸗ ghefteken/ kan fp Get — De vrꝛou⸗ Wen ghemackelijck van kinde doen verlofjen. Det hout Han delen Ceder boom Wordt în Gele Mager. hebrunckt /om daer koftelijchke wercken Ban te maeckenz elfs in ſommige landen plaghmen daer —* fchepenende galepen vante tinineren / aſs voren ghelepdsig. …— BerI VOEG HSE Le 3 OB bergh Taurus in Aen waſt ben Ceder-boomt fee - berel/ende bijfter hoogb. Din veucht is die van den Dennt⸗ boom feex ——— gladder / ende om Hooghe te hemel ⸗ waert waſſende / niet nederwaerts hanghende maer op de tacker verheven ſtaende De ig fonder twüffel een foorté ‘var Deuns- boom/oft den Benne- is een foorte an Cedrud:w ⸗ dert dat den Cedrus in de Noordeſche landen niet en grocpt/ ende Ben Benne-boom en waſt in de Gofterfche landen ats Aſien / ende Die ghetweften niet. Ende boorwaer in deſe landen ſietmen Den Ce⸗ der voom feet felden: Dan fijn hout- t daer ſomtdts boog een: fonderhepdt ghebꝛoght. Vp en kan de ——— landen niet — — is t faecke dat hp Had n op De ſneeuw⸗ berghen waft. Daerom alfmen hem Gebben wil/moetmen hem op: wel gheoffende eerde ftellen/ Die wel tet fonne (fact : maer men faf m beft faepen in eerde potten oft kiften ban fn ger ua bite de a edy jc ius-/ sijn te’ fchepden. Ì lichen * van * ende ſmaeck: d — ie niet rdt / als die van andere boomen/ maet met ianghe tiemkens' oft angboopigbe fchelfecheng bedeckt / die op malkanderen ligghen en aen de Wngaerdt paken fiet. Ber hert bau het hout ie toodt, —— felfS wit / ata in de Siligua eude Taa xus ghevende oor lücken reuck / als het —— adres Be kolen daer van ——* Die ban de Lindt; ende gladt / als Bie ban Wilghen. harſt / Die Daer úpt bloept / is Harder dan: Termentún. Bet hout felf is hardt om fniden oft houwen. — ben Des winters cerft zp. Wp beet; in Frar Ee dn JOpEE_ DANS er / en jan. Oxycedrus, ben ia, Gem foojte ban Defe boomen biengpr bloemen voort) mac * Het fefte Deel. maet en Kröght nimmermeer gheen vruchten seen ander kright bruchten/ ende gheen bloemen. De Cedria magh Traen van Ceder boom heeten. Dan daer is nach een ander Gedria oft Oedriam, te weten het Teerendeden Traen ban Leeghen Ceder-boom (ende ban den Wilden Pjn-boom ; ) ende her Vernix. Lobel heet deſen boom Ceder-boom van den bergh Libanus, in’t Latijn Cedrus Li- ban: & Pateftina pracelfas in t Franſch Cedre du Liban; in 'é Dpaenfch ende Italiaenſch Cedri Libans; in't Enghelfch Liean Ce- dremee; tot onder {chil van den Arbor vitæ, bie hp Ceder-boom van Lyae noemt. De berdekens ban fyn Gout gheſaeght / zjn fvatpende klaer / kaſtanie · bꝛzupn / niet feer atdt / tenen voofachtigten veuck debbende lieffelgcher Dau Cppres· hout oft — founder: tingben dy gloepende Kolen gefepot zijnde. Ben felven boor wierdt nae de kracht ban ſynen traen He leven der dooden ghenoemt / orn Dat De doode lichaemen Daer mede er nd ende betwaerr worden. De Ozycedrus, ende De Cedrus Phroenscia , merde Cedrus Lycra, anders Cedrala (niet Credula) oft Gedris gebeeren/ ver ban De Arbor vice; die (ommige Cedras Lycia noemen/als ghelepdt is: alle Defe zijn in bet bjfbe Lapitel bandit Boeck befchreven. Cedroftis ig een Ban be naemen ban Witte Byponie. Noch van de krachten. Craen ban de Ceder boomen is vut in berfchepden ghebre ken / om dun te maecken / te bertteren / te Doen ſchepden / ende upt te twetken. Met eenighen Brantk inghenomen fapbert eude gheneeft de zerren ende verſweeringen bande lengeveu: dickwils ghebrupekt / maeckt magher tndt ranck De menten die met te veelnets verladen zjn. Den ſelpen bederft De kleederen ende pelſen oft bellen met ſyn groote hitte, Mt Den felven wordt dotn ſwertſel gebrande ende vergodert / mit tot al’t ghenedaer den roock van Peck toe ghebꝛuutkt worde. $ SOlie ban Den ſelben vergadert / alſmen bachtert ober fijnen waeſſem oft damy fpant oft hanght (foo als andere oock Olie ban Peck weten te krj⸗ ben) ts nut tot al’t ghehe daer De Eedzia oft Des fn Craen (elf ghebzuyckelck roe is: ende ſom⸗ migbefeggendat De ghene Die Gun lichaem ſtryc⸗ Ken met defe olie / met, hertenſmeer oft mergh vermenght / ban gheen lianghen beſthadight en ſullen worden / ige datſe verre van hun viieden ſullen. Eenige andere gen e om de ſchoꝛft⸗ ept ban de vierboetighe gheneſen; alst Bondenende Oifen : dock doodet fp de Handts⸗ Apen) ende gheneeft de fvaceringhen Die fp vant f gek bbe cheeren reghen hebben. Teder vhonigh in t Tathn Mel Cedteum, is een ſoorte ban Manna diemen op beft boomen bint; ende vermagh alt felbe dat De befte anna doet; als elders noch berbacit fal waden. % Ceder Dioſtoꝛides vermaent / is feet 7 wat / piſſe rz nut: ende is de de oo} mel Diep: k oore. zin EN 5 d wo HET KVIIL CAPITEL Oo VanLorcken-boom. Dt et esdek bat het bier Daer niet —— Het dertighſte Boeck. 357 Beren waſſen omtrent de tackskens ende teere fcheutkens f ende ftaen veel bp een / upt een knobbelken fptuptende © Dicht ende vaſt aen een houdende / korter / dunner end! oock fachter dan de JDijn-bladeren / gheenlins ſcherp oft ftekende Ban voren/maet bot oft plomp. De bloenkens / oft/om beter te feggen/ Get fchepfel ende Bebeginfelen van be vruthten / bortelen oft botten upt de teerfte tacks⸗ Kens ; ende zijn tonbt / ten laetften fetgoon purpitt roodt van verwe. ——— zijn kiepne Rotkens / bykants {oo groot ats de Eppes Pothens / nochtans ſangher/ van beele bladerachtiage (chubbekens oft ſchelferin ghs⸗ Keng tfamen gheoopt tufſchen De welcke Elepne Keern Keng Cchupten/met een Dun velleken oft vliesken / als de Wiechen oft vloghelen tan cen Bie oft Welſpe / bedeckt. Det hout van delen boom ie rooötachtigh Lan Berwe / in fonderhept amtteut her hert oft ’t binnenfte; Ende is bijfter hardt ende tot Beel langivurende wercken leer nut ende bequaem· Dan aengaende dat fe verleke⸗ ren / dat Dit Lorclten hout foo hardt is als ſteen / alloo Doꝛcken booi Der Ì D dege — — * …__g Plactfer De Xo omen en Wafjen niet in eedonten oft in eenighe ie 1358 Cfuyde-Boeek Remberti Dodonæi. open gaen / ende 373 fat df * aan: Den Derft 6, ( CÊE ' dt in De Domerfche maenden vergadert. NEey tackéken Gay dey Doꝛcken boom. pes Neche tr —— hect efen boom Lorcken boom / in Hooghduyt ſchlandt Lerchenbaum ; in Ita⸗ S tiaenfchende Spaenſch Lance ; alles nae den Latijnichen ade @riechtepen naem Larix Aépië. Fn’t Franích heet hp CICIE, : eeen ee PS * Den vochten Herſt van deſen boom is van Galenus gock Larix AdpiZ geheeten alg dert heelen boom; in't Latijn RefinaLarigna oft Refina Laricea; in't Ftaltaenfch arca ; in de Apoteken Terebinthia „ dat ig Eerebentijn oft Termentún : ende Wordt voor opzerhten Termenthin verkocht ende in veele dinghen ghebrupekt. Maer dit en hoeft niemandt vremdt te duncken: Want Galenus ſchrift Dat felfg in fijnen tjdt de Drogiſten in ſtede Handen op= vechten Termentin den Lorcken Herſt pleghen te ver⸗ koopen. Ende Dit magh oock fonder eenighe dwalinghe oft hinderniſſe ghefchieden/ghemerckt dat Galenus felve op eener plaet{en den Eerebintún boor den Lorchen- Werft / ende op een ander plactfe Den Horcken-Derft fn fiede ban den Cerebentijn toelget te ghebyupehien, te we⸗ ten ín het boeck de Medic. fecund. genera. i 3 q Aerd, Kracht ende Werckinghe. wen Werft Bande Loychen-boomen/ diemen nu Termentijn noemt / ende Daer Boor ghebruyckt / is den vochtighſten Han alle dé fooyten Ban Derft/ ende 18 met eenen oock Gp van alle fcherpighept oft bitachtigkepbt /ende is Dies acngaende Den opzerbjten Cermentbijn ghelijck : our dieſwulle Wordt Hp leer nuttelijck vermenght bp alle plaefteren ende falhert Die de verſche wonden ende oock de oude zeeren ſuyve⸗ ren / heelen ende volkomentlick gheucſen; ende bit (dovy fijne vochtigheydt. Want (als Galenus ſchrift) alle de foorten Ban Herſt konnen de Wonden ende zeeren/ alsde droogende dinghen pleghen/toe plachen ende heelen/ ende dat alleen door haer vosrnoemde vochtigheyt ende kle⸗ Bende tacpighept die daer bp ghevoeght is?: ende omdat fp aheene merchelijcke oft krachtige ſcherpigheyt in haer en hebben / daerom en HBerargeren oft en [chaden ſy de zee⸗ lil ren niet. Om defe oorlaeche hebben ſouimighe met vecht — ende reden bp dusdanige heelende ende ſuyperende ſalven — Je, — een Ph en oft * se — * — rſt ghevoeght. Dit zijn de Woorden van Galenus. Galenus ſeydt dat deſen Derft/om foo tefrggen” twee⸗ In t Gort ghefepdt/ den Lorchen-Berft/ oft onfen ghe⸗ ee van ghellachten ig (te weten hb. 4. de Medic, nen Cermentiijn/ bermagh al’t ghene dat den op- anderen het Ge ne — en —— han wercken: tbe is Dien banen Sne gees „oft en VEMCR : maer dele tweede footeen mar het Lorchen-hout ig oock feer nut om daer iet van a ee dd Craen banden te maechen dat in noot is om heeft door het bier befrhaz —J— benee ee Nl Gar pightte worden : want dat ie foo hardt ende van fuichent — — ban Welenendeghee Zerdt / dat het bier 't felbe niet haeft verwinnen fal 5 ten erft amifien ma oh hebben © en opzechten Korrkien- zp Darmen dat in oveng met ander hout verbrandt : ende Nenbeen Lorhen iin) te Wiki c; foo Worden Daer dock Kolen van ghemaeckt / ale gheſeydt daf een (0: —— Dis /, — nen ſtruytk 9, Die vande Gjferfmeden ende andere ievghelijcke a 01 DWanmen oft Caimpernoelien/niet perchtieden/ die bp frecchs wier werekten/feer Heel geacht fulchg alg aen andere boomen ghenonden pleeght te wor⸗ ende gheprefen worden Ben/ maer heel wit ende voos / ende Dan de anderefeer à 5 ions 10 Vene ged en z k m — ei woelen in ern blender € — Fi beten om aachp eeft in Koude landen Wwaft / als Lobel 2 fmetbeele redenen betoont: ſelfs Plinfus en ſehhnt den tegentwoordiz EL orcien-bo De ghen Larix oock niet ghekent tehebben : want al’t ghene Bat hw ii dribe’ ban & 3 ban den Larix ſchruft / beeft bp upt Cheoplraftus obergheſet / mep⸗ wan Fralien/ niet vere Larie waa) afs ——— be vidieren Padus gher ‚oft oock Klacrlick Bewft. aerin vele tijven ende ín kouder lander zi En * is deſen Lozthen-boam ghenoegh bekent endegheacht/ om ſon deu⸗ wi — — — beep marga eren Denkende —— De ricis refina, dat is Den bochten Herſt oft Lorckentraen/ Die nu ter tijdt hier te lande Terebenrijn heet dees en etiaenen La- imo ghenoemt wordt / ende onwechtelijch boor Terebinthina in de Spaartfche landen ende ober ’t geberghte ghefouden wordt j erchynthina Venera, doch t’onvecht / noemen. Dan der telers en is / groevt acn De ſtruptken bandef ap bez eileg dijen ——— ® oe Honte sbat fat elders be⸗ 8 dan en M ielders fchzeben worden. Vodits foo ís defen Lortken-boom niet alleen? e — OA EE Het fefte Deel: noemt ; in Spaegnien Alerke, àl ist Dat hem € lufiug aldaer niet ghefien en beeft ; in Dranckrick Melze ende Meleze, iae ooch Meli- zier oft Merizier ; in Enghelandt Larche tree; ín’t Burigtefch Vo- zos fenyo kibol terebinchina lezon. De bloemen zyn goet ban reuck: De teetfte tachgkens zijn oock niet onliefgek van reuch/feer bupah⸗ faent ende taep/als Uitge ryſen oft Wymen. Onder aen den Loes ken-boomen waft een fivamachtigt blies) oft breedt veljale’t leer Daermen De handeſchoenen oft wanten van maeckt / Wet anderhat⸗ Ben boet langt/ in't Latijn Laricispannum ; oft Paanum in Larice naftens geheten. Veranderinghe. Sommige crupat-beminners hebbentweederlep gheflachten vah Den Lorcken-boom aenmercut / in grootte alleenlijck verſchillende. Bet eerfte is fulcks als Vor doneus bier befchrijft: hetander Blijft klepner/ ende Heeft deel dunz ner ende teerer bladeren. Nach van de krachten. Ben Lozeken-boom ís ban kracht ende aerdt in fijnbladeren / vzuchten / fchorffen ende keernen Den Pyn⸗ boom ende Deune· hoom ſchier ghelck/ in alles nochtans nier foo krachtigh oft frerck ban werchke. Want den Berft / diemen tier te lande boor Termenthn verkoopt / is oock Warm als andere her⸗ ſten / maer niet fao droogh/ doch wel foo ſeer fupbermaeckenbe oft afbaghende ; ende daerom ſuppert hp oe borft/ ende treckt Daer alte berrotte vochtigheden upt / met Bonigh ghemenght ende gheiecut: ende opent / verweckt / heelt / treckt nac bem/ ende ſuppert oock De nieren ende blaſe / doet piffen ende iaeght den ſteen ende ’t graveel af/'t zp alleen tweeoft Dip Draatmen tfeffens / ’t zp met cenonce min — Caffie inghenomen. Een once tſefſens ghenomen/ maeckt den bupck heel weeck. Ren prift hem oock ſeer teghen de heupgicht ende all rley fiercijn. Ende tegen ben ſaedtvloedi enig ſyns ghelijcks niet/ alfmen hem alleen inneemt /oft met wat Em: mers/ Korgels ende wat Canfers. S Den beften ig die wit ende klaer is alseen glas ende die ig ban goet genut bande gene Die koude hoeſten hebbbeen / ende Die uptteeren oft uptdzooghen. Maer ben Terebentn/ Diemen nutten fal oft fnnemen/ moet té boren Wel ghêbaffchen worden met koelende was teven / ale Wechbꝛecwater / ende ingenomen worden met Bontgty ende Dupcker / oft met eenen doeper ban cen Ep. Eenighe ghe⸗ Denpeken defen Terebentijnban bupten/ ſonder daeriet anders bj te Doen / om de (chorfthept ban de menfchen ende beeſten te ghene fen : ende bp alie falven Diemen it om het luf te berwarmen maghmen Gerelentijn boen: met Bonigh vermengt ende op de guade fwarte blepnen gheleydt / bencemt de (merte daer ban, Dau den felven Tevebentin met eenen Doper ban een Ep ghe⸗ —— ere etterende gaten ende wonden ghedaen / en eeft Die. k Eerebentijn op gloepende kolen gheleydt / ende Den roock daer af bau onder opwaerts ontfangben bp den eersdarm/ beneemt den lgangh / oft de pjne alfmen begheert te ſtoei te gaen / ende Daer. toe niet ghedoenen kan: welck ghebzeck Tenaſmos op’t Griecks gheheeten wordt. Befen rootkis oock goedt De Houwen Die haer moeder Voor uptgaet : ende is goedt Van boden / gheroken oft langhs den neue ontfanghen ale de moeder opftijgbt. — Slie van deſen Herſt oft Termentin ghediſtilleert (aock Oleum Terebinthinæ gheheeten) is tot berfchepden dinghen nut ; maer meeft om De Wonden te heelen / ende alle weedom der zenuwen te berfachten / ende Bet fercjn*nde Van alle leden ende ide⸗ oft ander Det gheſmeert oft betwaert en hacven te worden. Andere enfemet Ahipn-bater/ende ſegghen Datfe dan bynat nim⸗ mevmeer verbrandt en {uilen worden. é * — Van Termenthijn bboom. Sheaꝛene En oprechten Terment hijn bloe eenen wilden B, beam /Die altijdt groen ende met obd ben leent blijft/ oet „Wijs a tEEEL / ENDE niet leer groot en Een daer aen oock langhworpighe bladeren / ‘peel tfa- amen aeneen vibbe oft aen bepde (nden Ban een middel ze ' /als de € -blaBeren smaer ſy zijn Bitker ende better dan Diezende elekt bijfonder biadt ie alg een Laurier-bladt. De bloemen hangen du: ug 8 een/ ende zijn molachtigh ais de @lif-bloemen / ban a Wat veerich. De bz zún (ao groot als Gene verbezien / hardt / in't aeuraecken bet ende herftachtiah / N Het dertighfte Boeck: 1359 Ende de handen fmeerachtigh maeckende ; batberwe upt ben blauwen groenachtigh / als fp rijp zijn. Det hout ban Defen boom ís fatdt/ alg dat ban ben Lentis. Behalven de Hruchten foo dꝛaeght defen boom noch ettelöche langhwoꝛpighe horenachtighe ban binnen ijdele hauw kens / wat roodtachtigh Ban berwe : ende Daer nt fchuplen kleyne wormkens / als Muggeskens: eudt ſom⸗ tijdts wordt daer ooch eenig he vochtigheyt in ghevonden· Dt ben ftruptk onde hdutachtighe tacks kens van deſen boom vloeyt cen ſchoone klare dosz luchtighe weecke ende vochtighe ſoorte Van Berft; de welche opzerbtelijck Ter⸗ menthin heeten magh: ende verſchilt veel van den Ghe⸗ meynen Eermenthrn/ dat is den Lorcken⸗ Herſt / ende wan den anderen Termenthijn ban Venegien/ dat ig den Dennen-Werft/dit elders Lan ong belchrꝛeven zijn geweeft. Termenttzijn · boom. — — —2—00 WD EN ns, (PV —5 1 ſchelandt / Dprien /Aftijchen / eude in De evlanden van: Cypers ende han de Grieckſlche Zee diemen End ten tourt. — els — i —— Sprien ende Cilicien / ende daer tot Damaſco te he wordt Carolus Clufius fepdt dat hp in Dranckvjeh/ teweten in P02 —— edot —— — tugael ende Dpatguien van ſelfs pleeght te groepen; a bp baer meeſtendeel kleyn ende heeſterachtigh Herſt of: Termentyn voort en b é aſtus ſchai dat den * mtrent den Bergh Ada ende fu Matedonien Geef nafco groot / weeldigh enbe oydt. Den felven lendt dorh / dat cen p en va genen an het JB: en onvzuchtbaer is / ende het Wij baer: ende dat eer r vat gen (oor ban brt Den Dz, 1360 Zeg CTermenthijy tackókey met fijy Bozenken. VAA fj — Sr F ſomen ende vijg worden; foo groot be Wündr Egtnêi ent: alg een fab pamos)-datis als een groote Erwte van Dele t Beel Derft oft Termenthijn vervult. Den lelve braftus vermaent oock van een ſoor⸗ te ban Terment in’ Latijn ban de oberfetters Tere- binthus Indi mt) die ín Indien waſt; ende eenen boom is / den Welcken Van tacken ende bladeren den Ter⸗ menthijn gelijck gaer Gan den ſelven aengaende (ijn Bruchten verlſt de vruchten woorden als Amar peten. Pan dit. ſerhande ghewas te welen met den b de en oft Fiſticen voortbꝛenght/ daer wtf) ghefrheeben bebtien. CTijdt. Fn de Lente oft Booriaer komen de nieuwe bloemkens Ban den Termenthijn met-hun tonge ſpruyt⸗ kens wooze es in Deptember ende October, alfmen De ven pluckt ende den wijn perft / Worden De bez zien rijp. Omtrent den felbentijdt Lalmen daer de Woor- Berhaelde horenkens oock aen ſien waſſen. Ha ¶ Naem · Deſen boom wordt hier tè lande Terbenthijn- n boom geheeten / nae den Grieck⸗ oentt- wordt Terebinthos ende daer nae Beet hy int Latijn Terebinchus ; in t Frantch Terebinte; ende in t Italiaenſch Teebinho : maer de Dpaegntaert: ndemen heus Cormicabra: ; de Arabers Botin oft — Sen Herſt/die uyt deſen boom vloeyt/ Ì Durtieh Termeutijuw genoemt /in’t Griecks Rhetine Ferminthine D'rrún Tecuudien ; in t Hatijn Tercbinthina, oft Rêfina: Tercbinthina. Andere noemen hem nae ’ Ara: biſch Gluten Alborin ; ende de ſelve fegghen dat de vrucht een: ene keerne heeft. Kracht ende Werckinghe · De ſchorſſe / blade: zen ende vruthten van deſen Termenthijn-boom hebben tenighe tlamentreckinghe in haet: dan ky verwarmen tot — d als ſy noch groen ende —— oft ogh zn / ſy tot in den tweeden Bucht v er noch meer / ſelfs ſeer PE of Je | Cruydt-Boeck Remberti Dodonzi. nae bp den derden qracd ; ende is oock Geel warmer, Dele pyucht is begmaem om eten / als Diofcozideg fepdt ; dan isde magbeteghen: fp doet de piſſe vijfen ende wel voort⸗ komen ; ende 18 leer nut be ghene Die cen Verftopte mite hebben: ende ſommighe ghevenle met Wijn te drincken teghen de fieken oft beten ande quade Verghiftighe Spinnekoppen / diemen Phalangii noemt. men Berft van defen boom / te Weten Den opzechten Termenthin /gaet alle andere Herſten te boven / wae’t ghevoelen van Diofcozideg. JPaer Galenus acht den Berft van den Tentiſcus Voor Den beften Van allen ; endedaer nae ftelt hp delen Termentijn. Want delen Berft oft opzechten Terment hijn ig oock merkelijck tfamentveckende ban krachten / ghelijck den Derft van den Hentifcus diemen Maſtick noemt / Doch niet foo fterchelijck : maer hp heeft bp die tlamentreckinghe noch eenighe bittechepdt ; Door De Welche hp meer verteert dan den Paftir tende om dieswille heeft bp daer bez neffengeen ſoo groote ſuyverende ende af pagende kracht, Dat hp de placken Han de hupt ende alie krauwagien ghenefen kan / alg’t blijckt npt Get 8. boerk, De Gmpl. medic. facultat: Dan ín het boeck De medicam. fec. gen. ſchryft hy / dat den Termenthijn den Lorchen-Derft ghe⸗ licht / Bie nochtang (nae ſijn ſe gghen) vochtigher ig dan alle andere Herſten / ende gantſth gheen fcherpighepdt oft bijtachtigheydt ín en heeft / alg Wup in't boorgaende Capitel breeder betoont hebben. , BAIVOEG HSE L I N de Apoteken ban deſe landen ie defen opzerhten Terebenthin oft fijnen Werft onbekent : Want tghene Dat fp — noemen/ ende daer Voor ghebruycken / is anders niet dan den Mor⸗ wen Herſt ban den Witten Benne-boom / oft Lorcken boom/ als boren ghenoegh gheſeydt is. Ip bemint een warme locht/daer De Donne groote kratht heeft: dan den grondt magh wel vocht ende leegh oft oock ſteenachtigh zjn. Om Lem hier te lande te faepen / moetmen de geoene faden berkielen : want De voode zijn meeft te oudt. Te Kosmen wordt hp groot ende Dick (ende in t Joodſche landt bifter hoogt ende grof; ) maer elders in Italien is hp kleyn ende flim. Cluſius fepde daer ban / Dat fijn bladeren zn als Die bande Piftacien! oock dierghelijcken reuck hebbende / maer des winters afvallende ( ghelijck Belloning oock tuyght) ende niet altjdt aen den Mrupck blyvende als Dodoneus upt Ebeophzaftus Gier bermaent. De bruchten zijn ale Die ban den Lentifcug / wat grooter ende langher / eerſt groen / Daer nae upt Dern blauwen groenachtigh / bet /-ende met mergh vervult: dan meeftendeel ballen fp afl ter fp volkomen cp zijn. De blaeskens / Bie bp draeght/zön als De ghene Diemen op de Olm- boomen bindt: dan daer beneffens heeft hy — harde oft knorfclachtighe horenkens bol taeye vochtighendt eſſde kleyne dierkens. Bellas nius ſeydt / dat de bollekens in Thratien vergadert worden aen Den Terebinthijn Manneken / oft Terebinthus mas, in t laetſte ban de Braeckmaendt / ter Wijlen dat ſy kleyn zijn / binnen hol/ foo groot alg andere Galnoten : want alfmenfe aen oen boom wat meer tüdts laet blijben / Ban Worden fp langhworpigh als hozenen. Lobel ſeydt ban de Languedocktche Termenthijn · boomen / als⸗ men Die quetſt oft ſnydt / Bat daer veel klaren Termenthijn upt Dloept . Hp fchrúft oock / dat hp upt de eerfte upt{pruptende tanckskeng ende klauwierkens eenen ſeer klaeren ende welriec⸗ kenden Traen van den Terebinthijn ghetrocken Geeft / wel taen ende klam als Balſem. Dan den felben Lobel (die Defen Loont Oprechten Termentijn-boom noemt / in ’t Engheifch — 55 ee) maeckt Baer twee ſoorten ban. Deeerfte heer hp Kleynen ermentija-boom met Maftick-bladeren 5 om Dat de bladers Die ban den Maſtick- boom ghelicken fso ban ffant ale ban bers we ende ghedaente / maer tweemael grooter. Be tiveede noemt Grooten Termentijn-boom met bladersvan Piftacien , in't Latin Terebinthus maior Piftacia folio : want deſe ſoorte heeft de bladers Veel breeder ende ronder / Die ban den Lauwer-boom ende Piſtatien heel ghelich : felfs de ghemepne Piftacien worden Terebinthus In- dica Theophrafti van (ommige g u. Hengaende Be naemen ban defen boom / den felben Lobel Mepnt dat bpin’t Sriecks Tercbinthos heet / om dat be vcht van ghedaenteende berwe een Cicer gl t/ Bie in't GriechsEre- binthos genoemt wordt. An Ftalien heet Gp Terebinto ft Tri- wente ende op (ommige plactfen Macchia agra; tndeden Deelt De Ragia Terebintina oft Termentina. Bp heet ooch Arbor Grant viridis , em dat de vzuthi Grayum viride ghenoemt wordt: want Bellonius ſchꝛhft dat een foozte ban beft Vrucht fas fchoon- blauw is / Datfe alie andere blautwe beren te boven gaet / te weten ) ek gbeftelt tuffchen den groenen ende blauwen/ oock ban ſommi⸗ “bao} Bel Serapionis, Auicennæ &-Rhazis gheauden. Kauwoi⸗ s ſchꝛuft Dar de Arabers hem hedensdaeghs Bont noemen / De erlige nen Terbaick ; ende datter twee andere foozten Dan zin De welche — Terebiathus Indica Theophrafti fouden — weſen / als Clufins fepdt de eerſte heet Bont quibir, om dat haer vꝛutht grooter ig alg Piſtacien / maer korter / ronder / ker Wek omsten ate De Piftacien/ niet de volghende ſaorte deel er Perſien „Het fette Deel. Het dertighfte Boeck. 146} Perfien! Mefopdtamien/dat is Aſamien / ende Armenien groepen: HET XX. CAPIT rl * es pede [Doste mee De —* — —* pere —* — de Malti epdt Den te uſius. De Kleyne foorte/ in't Arabiſch nu Boor 4 fougier oft Bont feghir genoemt /beefe een bjucht/de welche /midrss Van Lentifcus ende Maftix gabers Barr (eo fe, foo qroot is als een Erwie / rondt (wat hol Ghiedaenite: kei alg cêthaer : ende magt be Bel ban de Arabiſche mees D En Fentileus blijft fomtijdte leegh gh lijér eén hees Nech van de krachten. Dis ſtorides fepdt bat De bladeren / ſter / londer eenighen grooten firupck oft fam: maer feborffenende druchten van den opzeciten Terebentijn-boemftops geeft unt haer Wortel Beele ende Herfchepden dunne ſprup⸗ 5 n ende tot defelve gebreken goedt / daer toe die van den ten ghelijck Dern Haletaer : Ban feer dickwijls ſchiet hy „boom nut zin / in der ſelber boeghen bevepdtende inghez hoogh ende recht op / ende wordt als eenen tamelijcken naat: grooten boom. Dijn tacken oft vancken zijn taep ende meten ger benen beeke tt pipe hage bupgbfaem. De ſchorffe is volachtigh/ ende ie oock taep tigblick alfmen- bier te lande de Hafeinoten ende diergteigche ende vlethtbaer De bladeren komen beelbp een/te Weten Buchten pleeght te cten/ ghelgek Kauwoilfius ende Bellonius bez gemepnlijck acht aen een tacksken oft middelribbeken / als ben. @ock (oo wordt Dit faedt heel Grieckenlandt Door tekoop de bladeren Ban Duethout/maet harder / donkergroen obererr Ban verwe / ende rondom fomtijdts wat roodtachtiah / oft opꝛ Tere bentjn / die u Afien ghebroght Sn bef — —— teeven —— ende oock met cttêlijthe dier ghelcke aderkens oft fireep= kens doortoghen; Wat ſwarachtigh van reuck· De bloe⸗ Den Franfchen/ ende andere Dien ban Sicilien boor ſoo goet meên 3: ijn mofchathtigh/ende hangen drupfs-gewijs acht beft {als Die ir — — dunne fteelkens.Daer nae voighen besien foo groot alg boorgaende Capitelen alle —— werthe ende harde herſſen Eruen / eerſt groen/ ende daer nae peerſch / ten laet ſten zoegbefeleben been. Immers hy berwarmt / treeſit upt / ver⸗ ſwart / vet / ende Hol olie / binnen ín een hardt ſwart ſteen⸗ rc — en — iet * —E — — 3 Ken hebbende met éen Witre keerne oft mergh verbult: —* ghene Die afnemen ende iptdrooghen: —— alle qualen van —— oock Olie ghedouwt Wordt / a Dioltoꝛides De boꝛſt: want hy ſuppert die / ende doet de Aupmenvjpen ende vt * —* te oeren met Bonig oft Dupeler ingenomen oft ghelek LDenti J — — Supchker omtrent een Note groot inz en gheneeft hy beelderlep ghebreken / maet meeft De fierté der blaſen ende nieren / ende de —— Doet ’t grabeel loſſen ende-rijfen / ende fupbert De lendenen / ende ie feet. goedt tot den bloedt van eebemrtjche k Teden. Den feiben ingberomen omtrent ten once fwaer / maeckt den buptk weeck ende los / ende jaeght daer — alle rouwigheden t In der ſelver voe⸗ (oft oock op t) De beup-gicht Ende alle wee dom der leden ende (iotmaten. once tfeffeng eerie ek nomen/maeckt de enn milte Klepn. Maer De te gheneſen / neemt alie weke ban Defe Terebentijn geen alseen Blifve: ftcopt Daer een biagbrne oft ten half Kha⸗ er poeder op; ende ſwilght Dit ramen in. — Men magbbem oock ban bupten op De voift ende ſyde legghen / om de BIREL Boen bergaen; ende op de leden / — De De fmerte te Berfoeren die upt koude komt: — —— de ſwarte — nen ghele pdt / beneemt De pine Der ſelber — — oft met epe J verdrijft het ieuck fel ban” de ———— F ng neeſt oock-de loopende oft drag! dragende Dozen: hip ie ende en Daer in ghedzuypt. falbenende plaeſteren Diemen maeckt am ’t if te verwar⸗ L — ede deſen oprechten Terebentijn bp doen; ende- heelende / e ende vermorwende kra ende om de oude ende * — ende te ghens el RN —* —* eeſten ais ban de menfchen. App doet oock de kroms — pe wonden te har De Perliarnen kraton ghez / BE k zende bp is wel foo: tal L aen De tanden. hier hieven ene mit inden bonen Semen boomt weten (ich als 1362 Afeoeffent ende onderhouden / am den Wille Gan Lijnen Berit oft Maſticks den welcken van de in woonders ban 't ſelve eplandt upt de Wel gheoeffende oft Tamme Len- tilck-boomen alte iaeren vergadert wordt / nacdemael dat fp den ſtruyck ende ſteelen eerſt ghequetſt oft wat gheſne⸗ den hebben: ende dien Herſt wordt ban daer voorts al de Wereldt over gheſonden. , g Tijdt. De bloemfeng- ban Defen boom komen ín de Lente Hoort: dan de bezien Worden ín den Berfft volko⸗ men enderijp. Maer den Herſt oft Maſtick ordt om trent den Wijntijdt vergadert. ze € Naem. Wp gijeven dit boomken Hier te lande meeft pen Latynſchen naem Lenufcus, oft anders Maſtick- boom; in't Griecks Schinos =yuos ; ín 't Franſoys Lentis- queʒ in t Italiaenſch Lenife; int Spaenſth Mara ende Arcoyra, en Berft van bit ghewag Heet in't Griecks Maftiche Mastin „ende lomtijdtg Rheine fchinine P'yrúm guvir 5 int Tatin oock Maftiche oft Reina Lentifcina; ín de Apote⸗ Ken Mafux;in't Franſch/ gelijck oock in’t Hooghduntſch ende Nederduntſch / Maſtic; in t Italiaenſch Mauce; in paeulch alnaſtiga, dMattech ende Alcemege. De olie die uyt de — — wordt/ heet in Spgegnicn Azeyte de Maia, als Clulius betupght. Aerg, Krachtende Werckinghe. Ben Maſtick voom oft Lentiſtus te ghemengelt van ſtoffe: want hp heeft * waterachtighe xedelijcken Warme ende eenighe eerd{efe koude Deelen: ende hy ís Drooghmaeckendein den tweeden graed Bolkomentljck ; maer ig bijnae in't mid⸗ Den Lan de hitte ende Koude gheftelt : hp ig gock ín alle fijn deelen tfamentrechende/te Weten foo wel in fijn uyt⸗ terfte (pyuptkeng/iongbe ſcheukens / bladeren / vzuchten ende ſchorſſen van lijn tacken ende Wortelen / als in Het fap bat upt lijn bladeren ghedruckt Wordt. Ende eenige ban dele Deelen/’t zp alleen gedroncken/t 3p met andere Dierghelijcke dinghen vermeñght / worden leer goet ghe⸗ Houben teghen ’t roodtmelizoen / buyckloopen / bloetſpou⸗ winghe ende bloedighe Hloeden des moeders; ende oock teghen Get uytvallen oft lincken Ban de moeder ende Lan Ben eergdarm, Want in't kost ghelepdt/[p vermogen alt ſelve dat de Acacia ende Dppoctftis konnen wercken, A Water/ Daer De ſelve inghefoden zijt doet Het dieeſch fn de holle zeeren ende Diepe gaten geaepen/allmen de feltse baer mede ftooft/ net oft baept : het felipe hecht de ghebro⸗ ken beenders weder aen cen: (kopt de Groutwelijck vloe⸗ Ben: belet den voortgangh van alle knagheude ende door⸗ etende zeeren: verweckt de piſſezende maeckt de loterende tanden vaſt / allmen Ben mondt Haer mede waſcht oft fpoelt. Ende tot dien epude Worden van de klepnue tachg- — he dit eend — pred — e glie upt De Raftick-hezien ghedout / heeft oóch de ſelve eg Sept a RE —— Den Maſtick oft ben droogen Berft ban bit 6 mte beeft oock kracht om alle de Hoorlipde werchinghën te betoonen;ende Dit is Ben beften ende edelften van alle Herz ften: want beneffeng dat hp redelijcken-t famentrechende ban aerdt is / ſoo ig Daer ooch eenighe dzoogtymaechinghe in / fonder eenighe fcherpachtighept oft bitachtighe ep: ghenthept/alg Galenus betunght — > : ‚ FÔaer voor allen foo 18 defen Bert oft Maſtick ſonder⸗ linghen goedt om be weecke oft flappe maghete verſterc⸗ Ken: hp ſtilt de fmtecten ende weedom ban de ſelve / ende ftelpt het braecken / al be zichztmen daer Geel luttel tfeffeng bau / ſelfs niet meer dan ’t ghewicht san dry grepnen tfefz fens / t zy binnen Den lijfve ghenomen / ’t 3p ban bupten met olie —VV— / maer meeſt ende alderbequaeme⸗ hfteop een leder ghebiendt ende piae ſters ghewoe op Ben bupck bp de ftede Van de maghe glelepöt:want in diet Boeghen ghebrupckt kan hp ve walginghe beletten oft vers — ende den menfthe luft ‘oft appetijt om eten Doet : ede hp verloet alle Mmerten/ ende Berftercht de Rracht van de maghe / foo bat de [pile Daer te langher in a kie ———— die bloet lpouwen of — oo ghene n J — —— — nie ander leckinge ingeno ende gheneeft ben vuden hoeſt Men Boet hem Höeh bp die dinghen diemen berepdt om de lofle tanden Haft te fre: ven nin Beede ee ton nd en: men me ch bp bie ende andere dingen die de hupt Klaer ende fiupber matt kèn. 45 ii Mi she A Eynde van het leſte ende lactfte Deel defes Cruydt-Boecks, Cruydr-Boeck Rembert Dodouzi. JRaftich geknouwtendelangh inden wendt gehouden! maeckt eenen goeden. eũ welrieckender adem / verdꝛooght ende ſterckt de herſſenen / ende doet de ſtijmerige overmioe: digheden uyt den hoofde gemackelijck ende allengbekeng afkomen ende dalen : hp verſoet Den tandtlweer / ende maeckt de tanden vaſter / ende flupt het tandtvleefch Dicht in een / als het te lay oft te weeck ende te bochtigh ig, Dioſctoꝛides voeght daer noch meer by/ dat Maſue De - hayren / die aen De Wijnbranwen qualijcſt waſſen ende het ghelicht moeyelijck vallen / wederom recht Doet ſtaen — HSE TT: D Eſen Lentifcus oft Maſtick boom is oock altijdt groen / ende behoudt ſyn bladeren al den winter door: ende defe bladeren zin wel aen bende ſÿden banen middelribbe ghevoeght/ Danen bebben gheen enchel oft alleen ffaende bladt aen t uprerffe/ ghelijck men fiet aen Den Terebinthn · baom / Eſſchen · boom ende Sorben. boom:ende hier in zijn fp de bladeren van den Cpperus oft Altanna gek. Werfelve bladeren zijn ſomtdts wer ende in hee aentaften klamoft lijmachtigh / wat fuevachtigh ende tfamentreckende ban fmaeck. Bebiormen zijn bleeck upt den grasverwighen / wat nae Ben peerfthen tvechende. Wier te lande komt bp fomtidts van bremde ſaedt voort: maer moet neevftelijck tegen de kouwe bewaert wozden. In Spaegnien heeten hem (ommige Xarseca oft Arn eira; ing Italien Macchia, maer meeft stinch?, Stinco (ende de @lieupt de bruch⸗ ten ghedouwt heet Ogbo de Stincos in't Franſch onepghenttijck Huilede Maftic;) nat den Griechfchen Schinos; in Venguevock Reftincle ; ín-Engelandt Mattie tree. We vruchten Heeten Schinides in t Sriecks / ende niet Echinides,alfmen in fonumige bederven boer⸗ ken vindt · Sommighe heeren hem oock Morellaria op”t EL atijnfch. ‘Noch vande krachten. We bladeren ban Den gRaftick-boom, zjn wat tſamentreckende / ende door Haeren ſuerachtighen fmaeck ſeer bequaem om Den dort te verſlaen / alfmenfein Beumond: udt oft knauwt: ende dan maecken fp oock echen en aedem Door baeren lieffelijcken reuck: al is t Dat ſommighe klaghen dat bp bun ‘t hooft befwaert. T ſap upt de berfche bladers ghediuckt {beeft een feex ffoppende kracht / nut tot alferlep bloeden. Ban Lobel bermaent ban een fap oft uprrech fel (liguamentum oft chylifma noemt) van den Raftick-boom; ’t welck men aldus bevepdt: De bladers / ſchorſſe ende wortel warden in water gbefsden; ende als fj langh gheſoden zijnde koudt gheworden zijn / Dan worptmen de blad berg wegh: ten laetften wordt Dirwater wederom ghefoden tot dat bet foo Dick is als Bonigh. Dir iscen Extractie die van He out ders feet ghebꝛipckelijck wan ( hoe wel Dat ſommighe mepnen bat Bie wife ban berepden eenen nicu wen vont ban De Lichpmiften ief Waer mede ſy de krachten ban alle erupden pleghen te trechen/- ende De quineeffentie daer upt te hatten) tot beele ende verſt ® beeken: ende het is meiter waerhept ſeer nut in al't ghehe daer eeniz Shetfamet inge / verfterchinghe ende inghe ben noode is, De vꝛuchten pleghen in dude tyden uten heele tonnen vol Wegt oltlepdrtetworben/ aiſmen be Sliven ende Eornoelien pleegt te Doen / fepdt Plinius. Dan in Dieilien ende elders wordt daer een Olie van ghemaer kt / nut om in de ſphſe ende: oock in de Lampen ‚tedoen; ende feet beguaem tot veele ghebieken / om haer tameldcken koude ende tſamentreckende kracht: — — Dan den Herſt oft Maſtick is meeſt hef je boom. Ende den beften Maſtick is de ghene die klaet/ blin je /. wit / ſthoon / fonder eerde oft büplighept / — Bhebende ende welrieckende is: wan den groenen ie quacbt- Bp er ig niee bochtigt : noe en bergacrr niet tſamen ghelpek De anderd Berften/macr blijft in beele kleyne finekakena Berfthepden/ die om trent een Terwe koren — u. Dien van’ tepland Chios is vu meeft geacht. Maer Galenus prees dien bart E n boven allen. HSE Bian et DRE. * Een hout deſen Maſtick boor warm ty den eerſten oft mt be⸗ ghinſel ban Den tweeden / ende “boor dꝛoogh verre in den tweeden Graed : daerom dient hp De — t Ende den bupek die mer obervlaedighe Aijmerigheden veriaden ende ghe der swart hp treckt beele quade voc htig heden nat rts Hp is v — ——— ende ſcheydende; ende is goedt op de harde (weeringhen ghelepdt £ de in ſommighe landen maeckt nen kiepne 3 en ghe /diemen aen’t dagh ban den oi RS DAN EEn boebtigheben/ende is goet tot aller upek ga @m De ſphſe te verbouwen f den in was’ ter Sari * —— —— Dat water, Maer aleen ges. d ruſpen ile ola " eghen het fpri ende Kiber bnl ee il erk ———————— ld ke 10 heide — vene en daerom bp. od J— —— — ie ban genoa gen game Det oëk liene niee de krachten: want fp verwarmẽ miatelgch) recht famen / ende maeckt oock mort. SUEISEN og EE & ——— … Bet haut ban deſen boom woꝛdt Hoor Xobaiſamum Bet upekt: de bladeren Dienen om tet leder te hevepden : den se ban Berftoft Maſtick felf dient in Turckijen om daer De Grieven te mercken / rh Bond pag : ad BE. ben ghe⸗ — 1363 BESCHRIIVINGHE VAN, DE | Indiaenfche oft Welandtfche Boomen , Heefteren ende Cruyden; Ende andere foo wel Inlandtfche ende Ghemeyne , als Vremide ende gemin bekende Droghen , die van Dodonæus niet vermaent. oft niet belchreven en zijn gheweeft; VVt cverfoheyden nieuveve Craydt-Befchrijeoers — ende in’t kort begrepen. VO OR-RE DEN. VIBE L is't faecke dar wy in dit voorgaende Cruydt-Boeck, oft in de Bijvoeghfelen vane Ef felve, meelt alle de cruyden befchteven oft vermaent hebben, die hedensdaeghs van Ny ons volkomentlijck bekent zijn : nochtans’, ——— van daghe tot daghe Bled meer ende meer Welandtfche cruyden ende Vremde Droghen ghevonden worden, Rende dat de ghene,die voren niet wel bekent en waren, nu ter tijde rat breeder be. nt (chreven, ende duydelijcker uytgheleydt , ende bijnae bhièieelijek Wk ba= kenniffe atie; Shekomen zijn ; Soo hebben wy goet ende taedtſaem ghevonden, tot volmaeckinge t befluyr van dit teghenwoordigh Cruyde-Boeck, alhier in't kort te vervaten meett alle de Vrem- de ende Índiaenfche ghewaffen, ende andere te voren quâlijck bekende Droghen „die van Dodonzus niet befchreven oft vermaent, oft ten minften mer heel weynighe worden aengheracckt zijn gheweeft. Om 't welck bequaemelijeker te nfoghen doen, hebben wy voor ons gheriomen te volghen meeft hee ghene dar den Edelen Wijdrvermaerden Heere Carolus Clufus aengaende defe cruyden nu onlanghs in’c Latijn heeft uyrghegevèn, ende oock’t ghene dat hy dverlangh uyt het Spaenfchin de felve Larijn- fche tael uyt de Boecken van Garcias ab Horto,Chriftophorus à Cofta ende Nicolaus Monardus over- | gheen ende verraclt heeft ; dan daer tuffchen fullen wy —— noch ettelijeke andere dinghen uyt uchias de Lobel, ende ándere foo w ijnfche , Franfche ende ltaliaenſche, als Hooghduytfche Cruydt-befchrijvers; de Md meeft alte wel bekennen dat ſy van den voorfeyden Hoogh-gheleerden H. Carolus Clufius het befte ende meeſt, dat ſy dies — EA weten, gheleertende ontléent hebben: doch niettemin fy hebbeh daer noch iet anders vân hun felwerf bijghe t, dat ons wél vermaenens weerdighdocht te wefensin fonderheyt de krachten ende núttigh er belanghende „als hier nae blijcken ſal. Dan hier en dencken wy geen bijfonder orden oft (chicki gen;maet lijek om het teghenwoordigh Werck met het voorgaende te knoopenoft ze hechtèn, lijck {preken vande vremde Boomen, ende voor allen vande gene die met de Herft oft — ende boomen eenighie ghelijckeniffe hebben # endere famen (ulle; wi le Gommen, Herften, gade vochdgheden die van de boomen ende oock heefteren end — nae handelen vy van de Boomen, xiens hout, ſchorſſen, b loemen, vruchten, wortelen ende ändere deelen ghebruyekt worden : onde ve (amen (ullen py (preken vari veele vr poelen hout de blosmen dement —— É en 1 Boomen die g e muttigheyr en „hebben: ende daer by fullen wy voeghen dé vremde V ruch- [ c 1, Suden ende Keernén ———— Boonen ; fommighe van de welcke foo onbekent och niet en wetens oft fy aén hooge Boomen,leege heefteren , oft teere cruyden gewaffen den „die in Indien, ende andere vremde landen „, ige bijfondere nutrigheyt geacht oft bekent zijn, tijven eenighe eruyden oft ghevvatfen diein otten de Zee groeyeny van (oo verre landen niet gebroghr en zijdtaer ergens in Europa Gl. eerfbbekent zijn ghevvorden. Dit doende, (allen inde Apoteken bekent ende ghebruyckelijek zijn : vvanr taffchene c dinghen die vvel cot een ander glieflacht hooren , doëh ofte adden;vvel.by een dienden geftelt ce vvorden, om 5 ecken Voorts foò enfallen vv yalhierde Geflach Yyyyy 4 voy meeft alle de Drd 64 Befchrijvinghe vande Droghen, Plaetfe, Tijdt, Naem, oft Kracht tiet foo befchêydelijck yan den andere affunderen, als wy te voren in defen Cruydt-Boeck ghedaen hebben : éenfdeels onr niet langlì té vallen; ende eenfdeels om dat wy foo veel befcheydes van defe cruyden.niet en hadden als van de voorgaende. Al dit „als vermae- nens noodigh,voorfeydt hebbende, fullen eerftelijckvan den Lentifcus van Peru beghinnen > om dat wy in't laetſie Capitel van defen onfen Cruydt-Boeck van den Ghemeynen Lentiſcus, dat is Maftick- baoms ſpraken «> 005 7 eet era rr 29 > 5 5 Maftiek-boom van Peru. 1. : es tenen tamelfjchent Peer boom gewojden zijn. n Pederlandt íg Gp ooch Lan (aedt voortgekomen / dan D En Maſtitk van Peru komt ban eenen boom díe fn Molle noemen: ende daer nae heeten hem ommi- goe MolleClufij, sft Mollis ende Lentfcus Peruuianus; anderg Lenufcus Peruana; 1m’t Italiaenſch Lenrifto del Peru bat ís Lentifrus van Peru. Fabius Columna foude dát bergongh in korte iaeren: ende fijn bladeren’ Waren ron⸗ dom heel gheſchaert / daerle te Boonten gheen hertelen en hebben : ban men bevindt dat De kertelen vergaen als hp gudet, woꝛdt / gheltjcknen Tien magh in, de volghende t Ecijitwerije Die Cluſius nae DEN Tack Van eenen ouden boom, hers Ld agun Shshouven hebben / waer het faeche Dat, peeft Doen maecken. n ies. nehekertelde B „Bet is eenen boom grooter Dam den ghemepnen Lenz N —— * ——— Bladeren, tifcus oft JDaftick-boom : anders hp Heeft diergbelijche Ù , bladeren ende Vruchten; de welcke oock d upfe-geWwijs bu ten hanghen zende zijn oock groen van Verwe/ daer nae ros/als Die ban den Italiaente hen Lentifcug. Wt de bla⸗ deren / nae dat fp geplucht zyn / druypt een melckachtioh / taep/ lijmachtigh ende welrieckende fap : iae de hladerg —— oft ghewreven zijnde / gheen den reuck Han den enchel oft Saſſafras: maer van ſmaeck ſchünen ſy wat tlamentreckende te Wefen. Elche vrucht is bijkans foo + groot als een Peperkoren / olieachtigh / met een roodtach⸗ tigh vᷣelleken bedeckt. De bloemen/ legghen fſommighe⸗ zjn kleyn / ende die van den Wijngaert ge'ijch. De ſchorſſe Lentiſcus van Peru „oft Molle, noch iongh zijnde; rd: ges met ghekertelde bladeren. Ge NS In: * bergen : Dar hp gerden ete in —— gnome Ae zin ER „4 Indiaenfche ende andere Vremde Cruydem. ftokerg ghemaecht. Wt de vruchten /te weten nae datſe veel oft Tuttel gheſoden Wozden / maecktmen niet alleen Wijn/ als ghefepdt is / maer vock eenen anderen dranck / oft Aziju / oft Honigh. Det waters daer de bladers in geſo⸗ den hebben / hkan de pijnen geneſen / die van koude komen: Ende men ſendt dat haer Gomme / in Meltu ghebyoken oft ontdaen / de ſchemeringhe ban de ooghen Wegh neemt. In t kort, de Depdenen Van Peru houden dit Booy eenen geplighen-boom. i Delen boom is den ghenendaer Petrus Be Ofma Han ſchrüft / ſeggende: T poeder han fijn ſchorſſe / in de won⸗ Ben gheſtropt / ſuypert die / ende doeter daer nae vleeſch in groepen / ende heeltſe volkomentlijck. De tanden met % felve poeder ghewzeben / Worden vaſt: Want doo, het ſelve wordt het vuyl oft ſweerende tandtuleefch weer ftijf ende gheſondt. Bet afſiedtſel Der bladeren / alfmen daer genen doeck ín ſteeckt / endedan warm om De Wonden leydt / in ſonderheyt als Daer Lan % voorſeyde poeder der ſchoꝛſſen in geftvopt is / geneeſt die. Wet weltieckende fap / Dat daer upt vloeyt / is goedt bp de beroockinghen ghe⸗ daen / tot Beel gebreken Ban ’t hooft: ende de ſelve vochtig⸗ Hept is bequacm om ſalven endeplaefteren te maecken. Moringa. 2. D & Moꝛinga mag feer Wel nae den Lentifcug be⸗ ſchreven Worden: want ſy heeft daer eenige ghelijchke= nig mede : ſy en heeft niet veel tachen /ende en maeckt geen groote oft bꝛeede ſchaduwe: ende ig gantſch knoop? achtigh oft weerachtigh ende breuckſaem / ſoo wel in haer firupck-algtacken. De bladeren zijn alg Lentiſck· blade⸗ ren / doncker groen/ hoogh ende leende Ban verwe/ maer van ſmaeck ghelücken ſy het aep· loof. De vrucht ig achthoeckigh / wel anderhalve palm langh / dick alg eenen Gabijs/Van verwe upt den aſchgrauwen groenach⸗ tigh / van bupten heel ghelpickelt/ maer Ban binnen wit/ vol mergh/ Verdult met groene blinckende faden alg Ci⸗ eig Arde met berfchepden laepkens/ groen ende teer/ (cherper van ſmaeck Dan de bladeren. — Men vindt dit gewag in Ooſt· Indien / alom / maer meeſt in Malabar· Ende daer wordt het Moringa gheh eeten / in Turchkijen Morian; ín Gazarat Turiaa; ín Perfien Tame. Dit gewas is goet tegen alle't vergift ende He beſmet⸗ heyt des lochts/als den Lapis Bezaar. De zucht Wordt nu heel Indien door verkocht / als hier te lande De Boonen: ende men liedtſe met vleeſch / oft men eetfe oock Wel met andere (pijlen. Maer de Woztel ig boven allen nut: eñ heeft de deught ende kracht ban den Een horzen / ende apig Ber zoar: ende mien boudtiefekerlijck voor een feer goede @heriakel tegen allerlep vergift / ende tegen de beten van alle quade Dieren / los Wel ghedronchen als van buptert op den ſteerk oft beet gelepdt. Sy is leer goet de ghene die geel braecken / ende eenen quaden loop hebben : welche liechte Het Bor ghenoemt Wordt. Men menghtfe bp andere din= Diede ſwarte oft (ware melancholijcke bo ſoſſen: ende {p is leer bekent van de melaedfche oft Ie amenfchen;fonumige ban de welcke door — gebruyck van deſe wortel vollomentlijck gheneſen zijn gheweeft. —— Ans in — van — gheheeten / loo Pyrard betuyght / is eenen grooten baom/ „amet ſeer verre uptgelprepde tãcken / ronde / maer Leer Klep- ne bladeren / met vzuthten als langhe boomhauwen. Deſe bladeren ende Vruchten doen ſy bp potagien: Want ſy gheben die eenen ſeer goeden-fmaeck. Oft dit Be Moringa is / oft een mede-foorte Daer van / is onleher. Drake boom, ende fijn Gomme , Draken voed ei bloet ghenoemr. 3. RB de vemde herſt ghebende boomen moet den boom B Draco gheftelt worden ; ven welcken Daer ben 8 d eenige gelijckeniſſe met Den Pijn-boom/allmen lide ended í 4e 4 beteke elen — eh Tae OVO ven ron wilen ftruprb/ honen verdeplt in acht oft nez Bb tacken / omtrent dry baeten boogh / allegader even ang ende bloot: bie haer feloeu Wederom ener elck in Dep oft bier ſyd tacken / meer dan anderhalben voet hosgh/ eenen arm ditk / oock kael ende blaeloog Ô dan op el ee — jn em in Tanah, foo byeedt alsden muddelften Vingher / een verheven zenuz 1 1365 Wein de midden hebbende alg de Liſch⸗bladeren / dun⸗ achtigh ende aen De kanten Wat rolachtigh Lan verwe. De ſchoꝛ ſſe ig oneffen ende rouw/ Deele vimpeien ende klo⸗ ben hebbende: upt de welcke in de Hondts daghen cen roode Bochtighept traent/ Die gant{ch dick geworden oft gheftolt zijnde/ Drakenbloet ghenoenut wordt. Det hout ban Den ſtruyck ís ſeer hardt / eñ enlaet ſich niet haeſt ſnj⸗ den oft kappen:maer de tacken / als volſappiger ende ſach⸗ ter weſende / laten haer beter houwen ende ſuijden. De vruchten zijn foo groot alg Kriecken / geelachtigh van Bere / Wat fuerachtigh van (marck; ende wafjen aen t fop ban de tacken als de Dadelen/ maer zijn druyfs· ghe⸗ Wijs ghevoeght. De ionghe ſpruyten tan De bladeren zin mallſch / maer bitterachtigh. Drakeni-boom, _ Defenboom waft ín het Eplandt de Porto fanto ghe⸗ noemt; welck een Ban de Canarien ss Clulius noemt delen boom Draco arbor ín’t Latijn / dat is Draken-boom : in Ftalien Geetmen hem Hock Dragone albeo:maer den traen oft bochtighept/Die Daer upt'vloept? Sanguis Draconis,ín Gtalfen Sángue de Drago, als ofmen Dꝛabkenbloet ſeyde:ende men houdt Dat Looy het oprecht Cinabtion Dioſcoridis (anders Cinnabrion herba, oft Cins mer ) oft miffchien Gadenis atbor Pofidonii ; alg Clu⸗ fepdt. ’ id i MO nen traen oft Drakenbloet: wicht goet om Den dorſt te berflaen,'t [p daer eeni —2 t rig gheen. Dan fijnen traen oft Drakenbioetis nut om alle vrouwelijcke vloeden te ftoppen /ende het toodtmei 3oen/ ende oock het bloet ſpouwen / ende alterlep bloet= ab ende andere vloeden DI € e SÌ oft alle de Krachten ban den bloet fteen/Bematités genoemt, Is oock goet ghedaen bp de dnaber Dienten * heneeſt ——— Des torpte / ende ale u Ene en. Sen kan belen traen —— t tesfepten: ban den opzerhten ís goet te Kennen pat hp heel rookt ende bierigh oft ontfteksen Gan B is / ende Wat door(chinende : t weth ven coal „Dan in de Apotek er vain Ahin bind te Wet 66 ende ghedrooght fap Han het cruydt dat Achilléa Sideritis eetsende Daer ig oock een crupdt Drakenbloct ghenoemt/ an Dodoneug elderg befehreben : die bepde met den tez enwoorbighen Draken-boom gheen gelijtkeniffe en heh: en, Maer hier nae/onder de Sapen / (ullen wp een ans der Prakenbloet ende ooch den Dragonal beſchrijven. Campher-boom ende fijn Gomme. 4. D & Gomme/die hedensdaeghs Canferheet/ en is de ide ——— uiet bekent geweeſt: dan Aẽtius ig de rerſte onder alie de Gtiecken die daer tet Han vermaent Heeft/ als Garciag ab Horto betupght, Men heeftle hier vᷣoortijdts ghehouden Hoor een foozte ban Indiaenſch Bi⸗ tumen; fog dat de Witte Canfer ſoude zijn %t fijnfte van Dat Bitumen/ dat aen De ſchelen oft deckſelen ban de pot⸗ ten / daer fp ín gheſoden is / blijft hanghen; ende de ander/ daermen eenighe houtkens bp vindt / eude grauwer is / on⸗ gheſoden ſoude zijn. Dan ven felben Gartias ſeydt datſe een Gomme is van eenen boom : welcken booni de ghe⸗ daente Ban den Bkernoten-boom fchijnt te hebben / met witachtighe bladeren/ Van maeckſel de Wilghe-bladeren Beel Wel ghelijckende: Wiens bloemen oft vzuchten hen nochtans niet bekent en zjn. Den firupck oft flam is afchberwiah/alt dien Han den Buerken-boom,/ fomtijdts Wat beupnerftamelijcken baft/feer hooghende groot wor⸗ dende / in Beele fijd-tachen Wijt ende fijduptgelpiepdt/ende luſtigh om aenfchouwen. Tt de Mpleten ende kloven / oft upt ’ binnenfte van delen ftam traent dele, Gomame / {oo dat Heberders oft ftucken van den boom gheſaeght / deſe Gomme fomtijdts van haergheven. Deſe Canferis heel Wit alffe verft voortkomt /endeniet dong eenige konfte oft ptn De als Avicenna meynde. Dan fp is epghentz Tick tweeverlep ban geflachten. De eerfte komt uyt Chi⸗ tas ende defe wordt in Chriſtendom gefonden: De ander ig Wel Gondertmael koftelijcher/ ende daeron en wordtſe in Pele landen niet ghebroght /ende komt upt Rurnedo. De eerfté Wordt ín ronde koeckshens verlamelt ende ver⸗ kocht; ende Wordt daerom Hoog cert ghemengelt ende on⸗ ſuyver Dinah gehouden: t welck ongtjeloofelijck is: want waer Get loo / ſy en ſoude niet langh goet blijken. De ander fg bierderlep : een loopte is klepn alg Hirs ſaedt / oft wat grooter; ende Die is meeft befte Koop: de ander dry zijn Veel oft luttel gheacht / nae dat fp groot oft kleyn zijn’ alg hp per betoont : Dan men vindt Daer fomtijdts eenighe niepne fteenkensg bp/ oft wat (chavelinghen houts (oft cen ander Gonune die ſy Chamderros noemen / de ghedaente Yan rauwen Amber hebbende:) anders en Worùt ſy niet vervalſcht: Want de roode oft ſwarte placken / diemen daer ſomtijts aenfiet/komen van de onſuyver handẽ dieſe aen⸗ raecken. Daerom plegen ſyo be ſelve in cen lijne doecksken te doen / ende ín Warm water met Deep ende Limoenſap te ſuyveren / ende Daernae afte fpoelen / ende Wederom te dyoogen. Men fepdt dat defe ſoorte ín gheen Waefvommen et vergaet / als d'ander:ende Dat cen Wepnighsken genoegh is omd'ander beter te maecken: ende dan is dat ẽen ghe⸗ Jh mengde ſoorte van Campher/te weten van de beſte ende flechte foozten tlamen verſamelt. Dan aengaende de ghe⸗ ue Diemen hier te lande krijghen / de befte is De witte / door⸗ ſchinende / ſuyver / ſterck van veuch; De Welche ineen Geet bꝛoodt gheſteken / vot ht wordt / ende niet dzoogh en wordt als de ander die onreyn is/ dick / 5 oft (wart / met ſtotkskens vermenght. Sy wordt in -faedt/ Plop- £rupdt-facdt oft Peper begraven; Want anderg (oude haer Bracht verdwijnen. 7 3 … We Canfer komt upt Ooſt · Indien / te wetén De beſte WptDurneo/ Bairros ende Damatre;de ander nnt € bina, » Dele Gomme heet int Arabifch Caphor ende Cafur; bp „Caput; daer nat Caphoura kaerea in t Grieckesin?t Caphura; in be Apoteken Camfora; in t Dupfrh wd ——— Camfre. De beſte ſooite Geet Caphu- Burneo; de flechtfte Caphura de China. Matthiolus mm ſoorte Caphura Riachina. Apitenna Ípyeecht ban ura Afcap: Dan die en gaet Dele Caphura niet aen. ede oude ende nieuwe ſchryvers eggen dat de Canfer aft Somme Bau delen boom Koudt ende Droogh fs inden derden graed: dan om dat ſy licht ontfteect ende t gier Bat ende behout / cude brandende blijft / al iſſe int —— — datle ſeer dickw — waeſdom⸗ men ver —— tſe warm is. Dan hoe het is/ het blückt dat fp in de — ende lee⸗ xrigheyt der ooghen / ende in De derbr andthept oft verlc hou⸗ mder! Befchrijvinghe vande Droghen; winge deg huyts bijnae ſulcken kouwe betoont als Meert; Sp is fonderlingten goet teghen den laedt· vloedt / enne tegen Den witten Blaet Der Brouwen/met Mat poeder Ban Emmer bermengijt/ende met Water Ban lompen inge⸗ nomen, Sp doet voek flapen/ met eenighe ſpſe dft dranck inghenomen/ oft aen’t voorhooft ghehouden & dan beef gheroken ende voor den neuſe ghëhhouden / draoght fp de Herſſenen: ende neemt den vaeck upt d'oogen iae Doet den menfche lang waerken. Niettemin eeñ balleken Daer gan gemaecht/vichwijle geroken/bebzijt oft behoedt den menleh van de peft : ende ſy gheneeſt de beten ende ſteken van de ſianghen / ende wederftact alle verghift / ingheno⸗ men oft opgeieydt. De ſelve Gomme ghjeneeft Ben hooft⸗ {weer Die Ban heete borhtigheden Lijnen oorſprongh heeft: doet de verhittinghen ende ontftekinghen vergaen (fons derlingen ban de lever) verkoelt be nieren / ende ſtelpt het bloet, Dp verſoet oock De Berfweeringe ende verhittinge oft ontftekingge Van Be wonden / van 't Wildt Bier / ende alle opdrachtigheden / heete gelwillen ende pupften. Om den faedtpioet endeden Witten bloet te ftoppen/ falmenfe houden op't gemacht oft andere ſchamelijcke leden/oy de nieren oft lendenen / eerft ontdaen zijnde met ſtijm van Plop-crupdt-faedt oft Deriupg/ oft fap ban Pachtfchaz De. @m’ bloepen Banden neufe te ſtoppen / fteechtfe ín de neufgaten met gebrandt Netel· ſaedt; oft houdtſe aen?t Boeorhooft / met fap ban Ponderbaert. Meu doetſe bez guaemelijck bp de ooghſalven / oft andere dingen diemen bereydt tegen de heete gebreken der ooghen / als gefepdt ig, @p de klootkens gehouden Doet de Lleefchelijcke oft onz hupfche begeerten vergaen. Delfs (als dat Latinſch ge⸗ Dicht uptwijft / Caſtrat per nares Camphora odore mates ) Den reuck Van Canfer maeckt de mang onvruchtbaer Want alfmen Canfer op't Dier Worpt/ dan fal dien roork den menſch / die hem doo, Den neus ontfanght langen tijds onluftigh iae onbeguaem tot de vleeſchljcke berfamelin= gen maecken. Ren maeckt daer een Water van / oft men mengbfe met Goole-water; ende bat fg ſeer beqguaem onz de hupt deg aenſichts ſuyper ende ſchoon te houden. Om Camypber te ontdoen / ſalmenſe ín olie van Amandelen doen: ende Dan iffe goedt gheſtreken op He tanden Die Wee doen: andere Doente in het Wit Ban een ep Dat hert gewoꝛ⸗ Den is / endelatenfe foo in eenen kelder oft op cen koude plaetſe ontlaten / ſoo datſe een Water oft olie gelijkt ; ende Die ghebzuycken ſy tot de voorfepde gyebreken. De In⸗ diaenen doen deſe Gomme oock bp hunne ſpijſen. Daer woꝛden noch veele dingen van dele Gomme ver⸗ ziert (als ist gene dat Bellunemlis ſchrüft / datter een Waz ter uyt den Canfer-boom vloeyt / dat heet is ín den derden graed/ als den boom felve ) die Van den ſelven Gärcias met Beele redenen wederlepdt zn. ' Wieroock-boom,ende Wieroock. s. D En Wierootk-boom Waft alleen ín Arabien / ende nergens in Indien (atis 't dat ommige leggen dat pin Weſt· Indien oock te binden ig ) maer hy en is niet ten Bollen bekent. Dommighe nochtang/ als Gartias fehrúft/feggen Dat hp een kleyn hoomken is / met bladerg pie Ban Den IPaftick-boom gelijck, De ſeloe maecken daer t\wee gheflachten ban. Bet eerfteig Tes montanum, dat is Bergh Wieroock-boom/die den beſten Wieroock draeght· Bet ander gheflacht waft fn de leeghe oft blache belden; ende geeft heel ſſechten Wieroock / Die met andere Berften bermenght wordt om de ſchepen mede de (meeren ende dichten / alfinen pier mett Peck doet, Dan Lobel toont ong een vremdt bfadt Hoor een Wieroock-bladt/ dat hp Tutis limpidi folium noemt/Dat is Bladt Lan den klaeren Wierooch; ende leydt dat de gene/ Die Dat mede-ghebroght hadden / hem verſekerden dat Get eené boon is Lan ſtruyck Ben Pijn-boom ghelijckende. Dit bladt en ghelijcht noche taus de Ma ftick-boom-bladeren niet / maer ís van et derſte ſteelken tot boven aen den top ban de kappe dobbet / al oft het van twee Dunne vellekens gemaeckt waer/ ans derhalve palme langh / de gedaente hebbende van een gax — Sots kaproen / boveñ ghelijek eenen helm ſtaende⸗ ulchs almen aen gheen bladers waer wel aen ommige bloemen fiet. Dan al is defen hoon: foo oudekkent / den Berft/die Daer ban konit / is foo beel te bekender; Die Wier voock gheheeten wordt in onfetael; int Dooghountich WBephrauch in TTatijn Tus, à wndendo, oft ooch Thus nae Get. Grieck woordt ; Omdat de Hexdenen Dat ghe⸗ _ beupehten ín De bevoochingen, die ſp ter eren Han hunne — ike Índiaenfche ende andere Vremde Cruydem. Goden deden / ghelijck dat nu ter tijdt in de Chriſten Herc? Ken ghebrandt wordtsint Franſch Encens;int Italiaenſch macenfo; in't Spaenfcij Encienfp ; in't Griecks Libanos AA. ende daer nan DeApotehen Olibanum;in't Arabiſch Louan ende. Conder. Pen boom ſelve heet oock Louan. Het Tus Indicum oft Indum geet foo nae fijn brupne verwe : pant pefen beom groept in Indien nief / als ghefepdt is. Delen Wieroock en Wordt nict gerehent onder de Gommen (die meeft alle nieten brandên / maer ſpringhen alfmenfe op 't Bier Worpt) maétig eenen Derft meeft doorluchtigh, (up= ver ende klaer als Carabe/anderg den Ceder · herſt gelijck; Den welcken gebrandt zijnde / eenen feet goeden veuch van Hent gheeft. Fen foorte daer van heet in't Arabiſch oft In⸗ Diaenfclhj Melato;in’t JLattjn Tus mafculuim; dat is Mierdock Mamnneken die eyghentlick ende van felfs rondt is / ende De befte van allen / Wit alffe ghebroken wordt/ binnen vet / ende terſtont brandende alfmente op kolen leght · De ans Der faorte/ / Wieroock Wijflken/in’t Latijn Tus frmininum, brandt oock haeſt; maer is lachter/Garftachtigher/ niet foo wit. Dau'tghene dat Indigenſch Wieroock heet / is bꝛuyn oft twartachtigh ende wordt rondt ghemaeclit / oft gerolt; ende Wordt metter tijdt geeler ; ende heet Acomum of Sya4 gn Een foorte Geet epgentljck Wieroock Van Arabien / us Arabicum; ende is bijnae ſoo göet alg ’t Manneken: ende ig ſomtydts Copifcum ghjeheeten /maer{s beel kley⸗ met ende geeler; Cen foorte heet Amonita, Die Wit is / maer taep alg JRaftick / ende niet morfelbaer ; Dan Die is ver⸗ palfeht met mor wen Werft ende Gonune / daetom en geeft fe gheen Plant / maerde herftachtighepdt vergact alleen in roock: dan oprerhten Wieroock brandt terftont / ende 19 dock beter Ban euch. Beneffens delen Wieroock iffer oock gen Manna (anders Malna) Turis) Dat íg Wieroock in Rlepz ne ftuckskeng ghemorlel:. Waer ig oock Fuligo Turis ‚ Dat is Doet wifi, tfel wan Wieroock : Daer is oock De horffe./ Cortex Turis ghenoemt. Dan den naem Oliba- num wordt den Witten Wierdock meeft ghegheven. “De bie ſcaghen dat den Wierootk fn fien waſt / be ín fonderhept in Dprien/bp den bergh Libanus, ende paer nae Olibanurt heet sin een bebzoghen. Dan Pprard fchrúft dat den Wieroock in Oofi-Fndien omtrent Goa {60 ghemepn is / vat fp Gun fchepen daer mede Ban bupten eſtrücken —— met Peck oft Teer plegen te doen. Dan at n dien Geel Aechten oft gemenghden Wie⸗ oock /daet wp boen bar geproken hebben. Tustefrz oft Eernt-Tierootk/ is de Chamepicys oft Veldt · Cppres. - Pierooch/ ſeydt Galenug / Verwârmt tot in ben tee: sent graeb/ende drooght fn den eerſten / ende 18 cen weynigh H/ en eek 8 kende: maer Ben witten en heeft Coa merchelijc= ntreckingh niet. De ene die Geel klaer is / wort rpl zeen De ende gpef willen, om (jn berdeplende —— tla € betoonende afs ghenoch ig om Be leben ete gheven. Do buien bol ede an: qneneeft oe bloenighe : et alle bloet/al guaeut apt De vlie der herſſenen· Dy zuft De î | en. Hy Verdrift de ſtheme⸗ nghertder soghen : met melf ende een wiecke ghewze⸗ ö erloet oe made loopende gaten ende ſweeringen van —— op gheitydt ·met edick ende Peck / neemt eg an De wgarten wegh / ende oe mitmaerkt herdr de hupt ende grade (chorfthepdr int aenficht : met — bg vj mout geneeft de verbraudt heyt / Eide De alcktjielen, Wet Precum Droogte ende ghenceft de Togpèndé fteertugk erdee a red ghe⸗ ong de ſweerende vin⸗ ette oozen: maer de benen am Dingen oft loopen: fanbase van Broek peen” Given Bio maer ië War onfircie ip onde is heel Dor ende ſwart / ende heet s{pteeft de 1567 oft met de gheftooten fchorfre van Wieroock: maer die en gheeft gheenen klaeren / maer eenen fwarten onfupveren * oͤft toockt ende heeft eenighen quaden reutk bp den goeden. De ſchoꝛſſe Van def Wieroock is metchelijeh tſamen⸗ trechende; daerom Drooght ſy ſeer / ige tot bet upterfte van pen tweeden graed: Want fp fs grover van deelen Dan Den Wieroack/ ende heeft luttel ſcherpighendts; daerom ghe⸗ biuwektmenfe tegen! t bloet fpouwen/, weeckijept Han de mage/bupekloop ende roodt nieltzoen / ſoo Wel van bupten als van binnen ’g lufs. Te befte id de gene Die dick / vet Welz rieckende / verſch / effen/ niet ſchorft eude ſonder vellekens is:want fp woidt vervalſcht met de ſchorſſe vau Pyn· boom oft Note booin: maer dan en ont{feecist {pn niet / ende geeft bock fonder veuck; Daet de opzerhte Wieroock⸗ ſchorſſe hrandt/ende eenen goeden veuch Lan haer geeft; ende magh ebruyckt wozden in de beroockinghen als deu Wierooct elge. Als Dioſcorides ſeydt / ſy Geej t de Grachten van Wie⸗ roock / maer is krachtiger ende meer tlamentreckende: ende ig goet met eenen peſſus van onder gebrupekt de vrouwen die den bloedt hebben: (pig oock goedt tot de ickteechenen wan de doghen/ halle ſweeringen ende vuple etteren / maer ghebrandt a heneeſt de lchorfte loopende ooghen. We tacken ban de Wierdock· boomen zijn van drꝛoogher ende warmer Krachten dan den Wiergock felf / vact tot in Ven Berden graed: Daer doer ſupveren ende viillen Íp de loo⸗ pende gaten der oogje. — Togot-guebit is eenen boom ín Weſt· Indien waaſſen⸗ de / als ofmen Ghewenlſchten boom ſeyde / Wan ghedaente pen Populter-boom ghelickende; wiens hout / om dat hef Wit /gladt erde blinthende is / veel ghebrurctt wierdt om bun %fgoden te maecken· Dan onder Equ ſchorſſe ig cen Gomime oft Berft/onfen Wieroochk gelt kende / maer Witz ter /enbde in kiepner ftuchen verlamelt; De Weſcke aldaer sang de wodt in ftede ban Wieroock / ſchrꝛyft Frago⸗ ig. Wan Get magh weleen ſoorte van. Copal oft van eeníghen anderen min edelen boor welen. _… __Myrrhe-boom,ende Myrthe. 6 _ Myꝛrhe is een Gomme oft Traen ban tenen vremden ende hedensdaeghs noch niet Wel bekenden boom : want fommighe leggen Dat den boom die de Mpr⸗ rhe draeght / ileyner ig dan den Wieroock · boom / meer ghe⸗ tachtrmeteen Garde ſtruyck / ter aerden meeft gjekromt/, Dicker. dan eens mang been: hedeckt met een effen. ſchorſſcz met bladeren als Dlur-bladeren/geftonckelt/met ſtekelin⸗ ghen om de kanten befet alg de Duift-bladeren. Andere fegghen dat bv Hen Terebentijn-boom gelijckt maer harder, ig ende meer fteende/touder van bladeren / ſmaeckende als Terebentyn. Andere fegghen dat Gp leven oft acht poeten hoogh Wordt/Badruachtral, mer een Garve ſtrunck / krom/ Dicker Dandie van den Wrergack-boom / met eer effen be iere Heg ne —— : Bant Myꝛrhe ende den Di en boom ko⸗ men. Diofcozideg ſeydt dat het eenen boom is de Spina Egyptia ghel: Soo vatter miet lekers Van enig, Van om dele Pprrhete vErgaderen/Wozden de boomen. gbeguetft/ endt dan vloepter een fap oft traen op de mat” ten Die daer onder ghefïpzept worden : oft men — alffe ſtjf ahe worden is aen den boom lelve; oft fp Wordt van der aerden opgeraept. Datle van de ſtrüxck lele ghe⸗ tröcherende gerucht Wordt/blijekt hier upt/te Weren datz aft fiet kleven aen eenighe fchozffe De Laurier oft, Eerebinti-feharffe aicljckende. Dioltoꝛides ende Plinnis maecken daer herfehepden ſoor⸗ ten Ban. Cen fogrteis bet / daermen de Stacte upr haelt; ende die Geet Pedrafimos. Een ander is noch vetter / die veel heeft; ende ig Gabitea ghenoemt. Maude is glodytica; toeghenoemr wae De plaetfe daerſe groept : dele ig bunche nde / tüſſc hen gtoen entie geel/ bijt. achtiah ende icherp op de tonge. Eén ander [barte is lacht als Bdelliam „wat ſterci han rech / bie de beſte is nacbe ‘Froglodytica, De andere faorten 5 —— e een ucaulis: D’and echtſte ban allen heet Ergafima, die geen vettig verſchimmeit ende icierp/ de Gant Me Amiminea wordt Wed t ende 1368 ſcorꝛides: van Plinius veruiaent Ban een Minza, die hp voor pe naeftebeft-houdt. Dioſcorides ende Galenug vernianen noch Ban een Nyrrhe Die ſy Beeoriea naemen: t welck een afghefneden ende im kleyne ſtuckskens verdeplde wortel ig /Ban eenen boom die in Beotien waſt / Gan reutk de MWyꝛrhe ghelijckende. Woorts het ig voorteker dat den Myrrhe· boom in Ara⸗ bien meeſt waſi: van men bindt hem oock in Indien; ende in fommighe Indilſche planden / in Vetten ende goeden gtondt. Dp Wordt oock tweemaelin eenen Somer Bers gadert/ alg den Wieroock. \ Delen traen oft Gomme heet in't Latijn Myrcha ; hier te lande Myzrhe; ín Booghduptichlandt Myzerh: in andere taelen eeftie oack dievgieldieke naemen : in't Griechs Smyrna zuive; in Indien Bola. De onrechte oft Beotiſche foozte heet Smyrne Bezorice. Myꝛrhe is warm ende droog inden tweeden graed / bitter ende af vaghende. Sp verweckt nochtang den flaey. &en kiontkens Myꝛrhe foo groot als een Erwre ingheno= men / gheneeſt den ouden Goeft ende enahborftighept/ pine per fijden ende Ban de borft/ven bupcklooy ende roodtme⸗ lizoert. Dao Geel Myrrhe met Peper eride Water gheno⸗ men tee uren boor ’t aenkomen Ber kort len / belet de kou: de tijelen oft ſchudben ende heben der ſelver · Myrrhe on= der de tongte gehouden tot datfe ghefmolten íg/geneeft de rouwigjepdt ende heesheyt Ban de keele / ende maeckt een Heldere ftemme. Dp Berfacht pe verharde moeder; Van on⸗ Det ghebruncht met Alſſen / affiedlel van Dijgh-boonen / oft fap Van Wijn-Aupte / verwerkt De maendtftouden / ende vervoordert het baren. Sy gheneeft het verrot tandt · pleefeh/ende maeckt De lofje tanden vaſt / allmen den mondt m̃oeit met Myrrhe/ Mijn ende Olie · Men knauwtſe om pen ſtinckenden aedem te ghenelen. Sy doodet oock de Wormen des buycks. Op de zrerigheden deg hoofts ghe⸗ depdt / ghenecft die: ende ie goet tot de zeeren ende kloven díe aen aft onder d'oogen komemende is goer om De Wons Ben te ghenefen Daer Get been ontdecht is / met Dlecken- Bleefch ghemenght.. Au de Draghende etterachtighe oogen ghedruppr mee Beul lap/ Caftorie ende Glautium / up: gert Die/ende gheneeſt De ontftekinge der felger, Met edick opghelepdt / aheneeſt ſy de kKrauwagie. Met Ladanuni ende Mlus Wijn opgelepde belet het hapr upt te vallen. Sp vervult de loopende zeeren der osghen; ende neemt wegh be ſchellen Ber ſelver / ende gheneeft het dupfter ghe⸗ fiet. Met — Aluyn Bermenght / verdrijft Den guaden tenck Ban H'orels/Daet mede aheftrekken. Met cen gebder inde neufgaten gheſteken / gheneeſt de oude (noterin= ghe ende finchiugte upt Pen hoofde. Myrrha in een hardt ep arn: ghelaten ín cen koude plaetſe / gheeft een Water “ plie/goedt ont De lickteeckenen te Doen Bergaen, Dan de perla wozdt een Swertlel oft Doet ghemaeckt / ghe⸗ tick Ban den Wierooek / dienende tot de felve Dinghen. De FWperhe van Beotien heeft oock cen Verwarmende Kracht: maeckt lacht / ende doet ſcheyden; ende is oock goedt ín de beroockinghen : dau fp ig nu onbekent. De flechtfte yrrhe is Die [waer is / Van bupten ende van binnen gelijchelijchen (wart: de ghene dieverſcheyden gerwen Han binnen toont / allmenſe b maer be alderbefte is Die verſch ie/ beftentel toft befmeurt / ticht/alom eenderwigh die veel witte aderen vertoont alſſe pken wordt / in Kleyne ſtuckskens ende niet in groote Kk Berfameit / ſchero ende bitter ban ſmaeck / ſtertk wan teuelt, Galenus raedt ong te berltiefen De Croglodi- tica ende Mines die goet an veuck is / ende gheen Opocal⸗ gafum ín en heeft. 5e 8 Myrrhe-boom van’t Ioodtſche landt, ín’t Latijn Myrcha Yadaïca, fg een ſtekelighe heeſter / ín't wildt waffende / die Bellonius voor de FDP n p Dde ftrupck/vicht/met ftekende vinnighe doornen hefet; bla hebbende alg die Ban Acacia / maer Wat ' — wordt ghevonden by de vetſte ende beſte il ad fepot Galenus; maer ig een doodelyck bingh/ foo nat fommugte daer van gheftorben zyn /alstp de Dparhe tn en Daer Dit @poralpafum bp Was. Dit biut eenighe hitte te hebhen : want hp fepdt dat het een (rhepbeude ende Duitmaerkende kracht beeft. Darrom en fehrine Get geert eenerhande dingt re weten met het Opocar- Carpafi ; want bat ig een kaudt lap / ende Haú krachten den Sthertlinck wat ghelijek. Dan lommi⸗ ylie betosnen dat de beſte Myzrhe in O pocalpafum veran⸗ - pafum oft Succus Knoꝛren Van De zenuwen gebrux Kende alg Zee-naghel oft Oupr alfmen't bra van eeckt / is wat beter: yrche ee met een kronmmeoms. Waffende/ maer eltk bij Befchrijvinghe van de Droghet. ; Bert (batmen fien Kan als Haer iet verſcheydenverwighs in ghesonden wordt) ende Dat het gheen diugh op. fijn felven eu is / maer anders niet Dan de befte ADpzrije Die bedorven zijnde daodelijck wordt. Bdellium ‚ Gum mii Anime, ende Copal. 7, 1 N gheen oude boeclen en vindtmen Den boom / Daer hef Bdellium van komt / beſchreven: ban beelt zjnder Die mepnen Bat Get deu felven boom is daer de Myzrhe aen Waft. Ende booyWwaer de Gonune oft den Traen / Die hee bengdaegs Bdellium genoemt wordt/is de Myrrhe foo ban fmaerh/ verwe ende Waffen ghelück / datle bepde ten mínften boor mede-fooyten te houden zjn : daerom ſeg⸗ ghen fouumighe dat het een dosruachtighe mede-Loozte tet van Wierooch-boom: ende ſomnughe hebben de ſupverſte ende repte deelen daer. Han Bdelltum ghenoemt ; ende de onfupverfte den naem. Myrrha ghegheven. Dan Plinius fepde bat den boom Lan Vdelliũm (wart is / ſoo hoogh als eenen Olijf boom / met bladeren als Wilde Epcken-Loof / anderg pan vructht ende gedaente Den Wilden Vijgh boom ghelüick :enbedat daer eenen Traen uyt komt / dte ſommi⸗ ghe Bdellium noenien / audere Malachra, andere Madelcon. Fen vindter drzüderhande / nae De plaetſe daer het groeyt. Det befte ende luyverſte Bdellium komt upt Arabien: cert ander loorte vindtmen in Indien / ende Bie is lwart / vupl / in groster klonters verſamelt. Een derde ſoorte wordt ghe⸗ broght uyt Petra een ftadt van Durien/Die dor fs / harfie achtiah/ende bleeck: ende deſe ig De naftbefte, Het Bdeilium Wieg oock in Babplonien ende Medien. Fut Griechg heet belen tracn Bdellion BAEnasor; in’t La⸗ tijn Bdellium : welcken naem [oo veel beteerhent als ofmen Stinckende fepde: want dit fchijnt een Dan de dingen ghe⸗ weeft te zyn / Die door haeren grooten ende ſtercken reuck bp nae ftoncken/ oft ontieflijck waren. Dommige heeten't Bdellium Saracenicum oft Sembracenicum, Nd Bdellium is warm in den tweeden graed: maeckt lacht / ende doet ſcheyden / oft verteert. Bdellium inghenomen Drift de Winden upt den buyck / bzeeckt den fteen/ende Doet. piffen. Het npent de moeder / daer op gelepdt/oft den roock Daer af van onder ontfanghen ;ende iageght af De doode vrucht ende alle vochtig heden. Met nuchter fpeechlel nat —— de hardigheden / ende gheneeſt de ghe⸗ willen binnen ende buyten de heelen. °C Wordt ghedaen in de weeckmaeckende ſalven / Die weghen de kuobbelen ende / worden : Dart om Dat, Daer toe bequaem̃er te gebrupehen/Lalmen Bat ftooten/ende met wijn oft warm water (nilten. Danis het oock goedt ghenoten van de ghene Die eenen moeplijcken Hoef hebben, ende Die van eenighe fanghen ghebeten zijn. Het * de ahefcheurthept / ende de gijefpannen / ghequet ſte ende verftupchte zenuwen ende eben. Bet beſte Boemnnum is bitter, fondet luerigheyt / weirier⸗ u f /Blaer alg Lijm / vet van binnen/sende Broos. … —— Bievorles dede in zijn Wiateffaron Get Bdellium in ſtede Wyoꝛrhe· Dan om dat hedensdaeghs het Bdellum onbekent is/ foo ſalmen —— ghen nemen de alder⸗ vetſte ende gomachtighfte Myrr he · Kondeletius ſeydt dats men in ghebjeke van 2dellimm De, Propolis (oude moghen E Gcht optel ban, nemen / dat is het taep geel Welriechende De Bien hupsfiens. sv ë Een vrucht: voor Bdellium ghefonden, gan Cluſius bez, fehgeven/ig foo groot als een Okernote / oft grooter/ bijz vante brfhantighmachtans langwerpig /endeeenighe tigh van erwe/ met een harde fehelpe / waer in dat cen Beeft tehhut te wefen. Donmighe-fegahen dat-het de Cu- ciophort is / oft de keerne Lat — — aſtus Cuci noemt / fegghende.: Atbor Srieche ) ig ben Dabel-boom van. ript gbelck / altijdt in twee tacken ghedeylt ende een ſchors alg die van den Dadel-boom/ beguaem Om, fet medete binden. De vrucht vuit Be handt is vondt / geelachtigh / foetfappigh / niet veel bp een als de Da hardt / daer fp ringhen ba —— —— n VEEN ALS werd be Perfiaenen wer gheachtlonde baeten man an efteder «€ Gummi- Anime is van fanymighe toor, Get. 0 Bdellium ghehouden / om ————— agen van Diofcopdeg ende Plinius niet qualijtk over 84— Indiaenfcheende andere Vremde Crúyden.: komt. Ende dít geenen traen / bequaem Ont'bp de be: roochinghen te doen / Die in Portugael upt Ethiopien gheboert Wordt. Amatus Luſitanus maeckt daer dry foorten van. De eerſte te wit oft vofachtigh / doorfchij: nende / alg rouwen oft onabepolijften Emmer : ende hp noemt Die enghentlijch Cancamum : ende Wordt met groote klonteren verkochte: dan ſy drunpt ban hooghe boomen met Myrtus · bladeren De tweede ſoorte is ſwartachtigh / bñnse alg Lijm oft Colophonie: ende die houdt hy voor Myrrha Aminnea Diofcoridis: want ſy ís Wel rieckende: ende Wordt Lan den Grieckſchen naem Aminea ín Poꝛtugael Aniimum gheheeten tende Wordt ghebruyckt ban De brouwen bp de beroockinghen / ende Ban De Medicins tot de fmerten die ban kouwe komen, De derde ſooꝛte ig bleek ende Berftachtigh. Welcke rp foorten alle eenen goeden reutk Van Haer fprepden / almenfe brandt : dan de twee lactfte zijn Wat dꝛcogh⸗ achtigher ende bitterachtigher ban ſmaeck. Hermolãus Barbarus fepdt dat Anime Orientale (te weten het te- ghenwoordigh ) groept opeen plaetſe niet Herre van Daer den Wieroock Walt / ende Daer nae Anime ghez noemt Wordt, Hd tE Sommighe ſegghen dat Gummi Anime ig eenen Petk⸗ achtighen oft Bitumineufen Herſt / Die in Beeſilien ende fu Sirvam / niet verre van de Molutken/ ghevonden —— ende Dient om de ſchepen wiede te ftvijcken : dan reuck daer van en is niet alg Cancamum, maer ig al- Teen Wat Gerftachtiah. — € Anime van Weſt· Indien, gan Monardes beſchreven ⸗ ende Anune Americum geheeten (var andere Album Ani- me) waſt in Nieuw Spaegnien; ende is eenen traen oft Herſt ban eenen boom / Wit Lan verwe / den Wierdock ghelijckende / wat olieachtigher dan het Copal : ende Wozdt verkocht met grove bollekeng oft Grepnhens alg Wierooch/ macr wat Dicker ; de welche ghebroken zijn⸗ de / een geel verwe vertoonen als Werft: ende iss feer lieffelijcũ van veuck / ende vergaet haeſt alfmen't op Kolen degijt : dan het verſchilt Ban het Anime ban Ooft-Fnz Bien / om Dat hee kleynet ſtucken heeft / níet ſod witende níet ſoo doorſchijnende. Bet wordt gehaelt npt De boomen Díe ghequetſt worden/ alg TPieroock oft Maſtitk· boo⸗ nen. Bet wordt tor Heele dinghen ghebruyckt maer niee ſt tot de lieckten des hoofts (ghelijck het Tweede Haime van Amatus luſitanus vermaent Die Har koude Komen; ende teghen De ſinckinghen ende vldeden die nae Krachtige purgatien plegen te volghen/ alfnten de flaepftede daer mede beroocht : ende Het ſuyert de locht. Oocrn om Wel te — —— ſlaepmutſen daer mede b Jae men beroocht het hooft ſelve daer mede/ algmen eenighe pine ín’t hooft heeft : Want het gerftercht het hooft. Jen menght het oock bp de plae- ſters endelalben/ allmen verſtercken wil / ende de win: pen doen ſcheyden. Det Wordt Wieroock / foo wel fn alle de Boorfende ghebreken/als in pe beroockinghen. T lelve gheeft de herſſenen Bracht / plaefters DORE op t hooft ghelepdt : het verftercht de magie dock ende alle —— met Wachs vermenght / ende eenen tijdt langh ghedraghen / ende dickwils vernieuwt: Want dan treckt het de kouwe upt alle leben / gljemercht dat het warm is in den tweeden / ende Bocht inden eerften graed. Indiaenen ghe⸗ Goden mede te eeren ende oock de jer hun komen befgechen / daer mede heeten. Dan het ie nut t De koude be] / jock oft Anime: ende en tk eeften graed; ende DOOL fijn watevachtighe Deelen bequaem om te Hers fachten / cnde dDoen-fchepden / alg Hounthes tuyght. mara ſeydt datter twee ſoorten van Copal zin, p copalli; ende is € i facht/ alg. Wiersoock. De tweede is veel beter ; * Al abu ende oogde Bob) een ynche —— eft-uidien ghe⸗ dad * bruyckt in ſtede van is foo goedt oak reutk Hen tbe fp —5 bꝛoght / leydt Clufiug; dan en delen, Eopat- gie: 369 trocken is / dat is ong onbekient. Sy wordt Geel gheacht om de verſche wonden te heeten: Dan ſy is twecederlep : deeene is roſachtigh ende Dichachtigh/ als den Balſem Die upt het eplandt hiſpaniola ghebꝛoaht is: de ander is Beel Witter ende dunner / doch alfod welrieckende alg de Vosrgaende. Cancamum Diofcoridis fal hiet nae bermaent worden by de beſchzꝛhvinghe ban Lacca / hoe wel dat het ſchnt Dat de Anime beter met het Cancamum overeen komt dan de Lacra. Cumac, Camacsende Samac 5 is den Indiaenſchen oft Arabiſchen naem van atte Gommen. Amber, oft Suctinum, wordt ban meeft alle ſchrijvers boor gheen crupdt/ maer Loor bitumen? oft een trariin= ghe upt de Zee-klrpven ghehouden: andere (als Bello= mug) ſegghen dat Ambra onder de foorten ban Gone men te veftenen ís/ tranende upt eenen boom Die in Egpz pten waſt / nae het fegghen van Diodorus Diculug, Maer door Dien Batter gheen fekerhepdt ban Husdaniz ghen boom en is / lullen Wp Ban defe Amber Hier niet breeder ſpreken. ’ Stytax boom ; Stytax calamita, Styrax liquida , ende Styraxrubra. 8. D E Arabers ſtellen tweedetlep ſoorten ban Stprar/ al ist ſaecke datter niaer een van Dioſcorides ende andere ouders beſcheven en fs, Dan de Apotekers volgen de Arabiſche nicefterg; ende voeghen daer noch een loorte bp: (oo dat de eerfte ſoorte ig De Storax calamitas de twees de Storax liquida, ende De Derde Storax rubra : deſe ful Wop mt beſchruven. win 1. Storax calamita is tenen boom Den Quee boom oft Den _Betchen-boom ghetijckende / fepvt Lobel ende Waft veel in Languedock / ende heeft bladerg die Bley: ver zijn Dan Die van de Buee off Bercke / ende niet foo {tof als Die bart Ben Ouet boom / ende op d averechte ſyde mun grijs. De bloein is wit / van grootte maer ntet van reutk / De Nrangie-bloeme gelijck. De bezien hoz men set tantelijcken menighte Yoort / foo groot ald Pimpernoten / maer ronder / begrepen in ſchorffen Die fn dep fteben open gaen / aen een fteellien vaſt. Wan daer eri ploepter gheen Hette vorhtigheydt upt : naer tt andere heête landen vindt nen die genoegh ende die id wet rietkende / ghtlijek deit WiremOntacum / in gtepnen ende Rlotten gheftijf; inde welche een vochtiatepdr ie Ben Honigh ghelnen / foodantoty als die upt ve gij: juet ſte tacken bloept : ín voeghen dat de ghemeyne Jd the bp dele niet te ghelijchen en fs mreuck/ goêdtijepdt/- — * pe fagot bate seen B 8 defen Styrax Scoteeités, Ie Worderi/ — J ea, ed gert —— delen En —— — —— eenn oi Bn 4 e ag An fedianerigroepende, ende heefter veele met hem in Egputen ahebroght: D gn der arrdt van't landt en | —— — 3 Waffen / niet ftaendedat Sgppteatandr on: ese —— andien Amt Griecke heet delen traen Stymax achad om dat bp ut den boor traent als hekets ; in t Sac lorsque; int Itsliaenſch srordee in De Aporelien Scocaxcas — dg erde red ende bijmae vernieluwer E3333 1370 fepdt Dioltorides: maer den beſten is de ghene Die vet is⸗ roſachtigh / harſtachtigh / daer eenighe watte ſtuchksltens bp zijn / lijnen goeden reuck langh vehoudende/ ende een Douighac*tighe vochtigheyt Ban Hem ghevende / alfnen hem wepelit. j $ Den Stprar Wat Heel gheacht om ín de Therialels ende andere geneelmengelinghen te doen : hp verwarmt/ maeckt mor / ende verteert / gheneeft den hoeft; catar= rhen / heesbhepdt / hooftſweer / ende ’t quatijck fpyeken dat Dan rouwighept der keelen komt. Dan bupten oft ban binnen ghebrupeht ig goedt teghen de verſtoptheydt ende hardighebdt Lan de moeder 3 ende Berweckt de maendtftonden: Cen pilleken daer af ghemaecht met wat Veneetſcheu Termentijn / ende inghefwolghen/ maechit fachten ffoelgangh. Dtprar is oock goedt ghebaen bp de falven die De ghefwillen/ in Eonderhept ban be zenuwen / Doen fchepden / ende be moedighept benemen: Bet wordt oock op kolen Shelepdt ende gebrandt/ om daer Swert fel oft Doet af te kryghen ghelijckmen van den IDieroock Doet, dienende tot De Lelie Dingen daer het Wieroock· ſoet toe ghebelicht — Stprax⸗olie wierdt in Dprien ghe⸗ maechkt; ende is ſeer vberwarmende / ende lacht maecken⸗ De: Ban ſy maeckt pijne ende ſwaerigheyt in t hooft/oft Deet te Veel lagen: Dele Olie ende den Stprar lelve is nut teghen het koudt verghift / als den Scheerlinck/ ende meer andere dierghelijcke guade din 2. Styrax liquida, in Italien srorace liquida, hect daer oock State di Myrrha, oat ig Stale Myrrhæ: want de ghene díe meeft in alle Apoteken verkocht wordt / en komt van Ben voorzſeyden Dtprag-beom wiet / maer Wordt ghe⸗ mactht van de Myrrhe die eerſt in Water ghelepdt ende in uptghedrucht wordt: maer (p is ſelden onghevalſcht· an be Opzerhte is leer lieffelch van veuch / ende bitter Ban fmaech £ boch hoe (pig / ſy is verwarmende van gerdt; ende magi ghedaen Worden bp de ſalven die Bers Warmen/ ende Die De fchorfthept ghenefen: Want alleen gebzupekt han fp de placken eft onfupgerheden des hupts doen Vergaen : ende Wordt in de [eep-balleheng in Ita⸗ lien ghedaen, dm die ernen goeden veuch te gheen, Maer Koftmen de oprechte Dtacte van Myrrhe hebben / men foudele vrꝛw moghen ghebruycken in ede ban de uptghez — Myrrhẽ — — — ommighe zijn Ban ghevoelen nochtans dat deſe Sto⸗ rax liquida heef opret ht 18 /ende Ban de Stacie Myrrhz verſchilt / daer Den Hoogb-aheleerden Clufiug oock een ban is: want / ſeydt bp / (p heeft eenen veuch van de Styrar calamita / al ile meer doordring hende ende ſtertker Ban veuckt; (oo dat het wel fautde mogen welen ban Den Dtprar-boom ( Daer wat Muyrrha bp gemenght magh zijn ghelijckmen beettijdrg fiet/ dat upt eenerhanden boom tweederlepen Herft/ den eener boehter/ ende den anderen harder, — Een dusdanighe vochte Stprar wordt ín China ghe⸗ vonden; ende is Daer Rocamalha gheheeten. 3. Styrax rubra, in de Apoteken Storax rubra, is een tamelichen dicke ſchorſſe van eenighen boom / rofach tigh van verwe / wat nae den (warten treckende. Zoden koopenfe om by hun bersockinghen daerom iſſe van ſommighe Thus Iudæorum in Brabant⸗ Dat is loden VVieroork — (nochtans hebben wp te Boren Van een ander ZJoden · Wieroock ghefproken) van ſommighe andere Thymiàma - ban het en is anders niet Dan het Narcaphthon gan de ouderg / dat upt | gebroght wierdt/ als Dioſcorides tupght/de ſchorſſe van ben Spcomoꝛus ghelijckende/ daermen eert beroockinge _ Han maeckt/ om den Wille ban lijnen goeden reuck / ende _gock om: de verſtopte moeder te openen. Lacca, ende Cancamum. 9. IB de Tacta tebefehrijben / ſullen wy bier berhaes Entel enige a e Borto ende Chriſto⸗ phoe a Cofta daer ban vermaent hebben : Want fp bez oft pemndtighel binden manca marten (est De ma’ en is/ maer een iachs 2 Borda oft Manna; ende daerom —— see gede Wederom aftoopende. heel % landt laten; ende Dat de ÍnWwoonderg ban dat ———— ſtockskens in dat Aijck wozpen; daer dan te Doen; ende Befchtijvinghe vande Droghèn. ; feer groote Mieren op groepen oft vergaderen f oft daer op komen ghevloghen / ende Daer een vochtig heydt upt haer (elven faten / Die de Lacca ig. Andere fegahen dat tut boorfepde landt eenen boom waſt / met bladeren bijnae alg Pzupm-bladerei; aen Wiens tackskens groote Mieren dele Hache wercken ende Derlamelen / midtg de ſtoffe daer san upt den boom: lelve treckende òft fmpz ghende. Daer nae woꝛrden Die tachen ín De ſchaduwe ghedrooght / tot datfe uptballende / De Lacke alteen laten / bie afsdan hlepne pijvkens ghelijcht : dan beelz tüdts blijven de ſteckskens Daer aens Sy houden voor De befte daer gheen hout meer bp en ie; ende Daer nae de ghene die aen de ſtocksßkens hanght: maer de dechtfte 18 de ghene Diemen fmilten moet / oft tot poeder bzen⸗ ghen/ om datter Heel eerde bp ghemenght is, Men bindt bpde Lacke oock ſomtydts eenighe vloghelen Han deſe Mieren. Dan aeugaende den boom/ op den welcken defe Haehe meeft ghevonden wordt / die en is den Myrtus niet ghèlijck / maer is ſomtydts foo groot als eenen Ökernoten-boom. : À f Lobel noemt defe Lacta in't Latijn Lacca Arabum &£- officinarum, ende Cancamon Diofcoridis. Bier te lande eetſe Lacca ende Lacke. Dp heet in Perlien / Arabien ende urckijen Loc Sumuwi “dan in de tanden daermente meeft bindt/ Daer noemtmenfe Trec, ende niet Acc, An- cufal oft Sac, anderg Cheichem. Lacca gheknauwt gheeft een Leer fchoone voode Hers we ban haer: ende foo leeghten de befte Kacca te ver⸗ kiefen. Ende de inwoonders Lan Fudien pleghente tot poeder te brenghen / ende daer nae te ſmilten / ende daer. renighe berwe bp tedoen / Die fp begheeren / te weten / geel/ ſwart / groen oft roodt / ende Daer lange colle vau te maecken / (ulchig alfmen ín defe landen ghebrupekt ont De brieven mede te ſeghelen. Oft ſy maechten daer groote klonters ban. Looy de Timmerlieden/ Schrijnwercherg oft Draeyers: Want ſy pleghen bp hun werck eenen die⸗ Ken ftock ban defe Lacta te houden ; den welcken Hooy de bitte ban het draepen (milt ende het hout een fchoone roode verwe doet krijghen. De Goudtimeden ende Dil- berfmeden Doen dele Hacke oock bp hun filbvere oft dou⸗ De kroelen / bekers ende andere Werken / Die fp vercie ren oft met eenighe verwe Hulten willen. Aen doet defe Tacca ín een compolitie Dialacca gheheeten / die in Afrijcken oock met ben naem Dallacca bekent ig : nut om de lever te verſtercken / openen ende doen ont Es Ben fteen te breken /te doen piſſen / ende de Waterfucht te Berhoeden- gn ' Lacca met haer flockskens daer fy om vlocyt. De Lache die hier te lande oght wordt / ende aen De ſteeckskens vaft houdt/ tende Dor Ip ie/ gheeft nochtans een bloedigh fap ban haer. Jae — ghen datmen met de ſelve gheſtooten/ ende met oude piſſ bermenght / de leeren ende vellen aen Deen ſyde roodt verwen kan, BAE GRS ma Índiaenfche efide andere Vremde Cruydem. Det ſchijnt dat niemandt van alte de oude Griechen befe Lacke gekent heeft : want het is een Andiaenfche droghe / dieen Arabien met te binden en is / dan alſſe daer van Indien gebroght wordt: ’ welck verre is wan datte in Arabien waffen (oude. . Doch dele Tacca kan vervallcht Worden met Werft ende Wachs: dan dat bedrogh is haeft re merchen acn de fachtighent ende reuck / aiſm enfe brandt. Daer is oork noch een ander vervalſchte Lacta / Lac- ca arificialis gheheeten / van de verwers verkocht / ghe⸗ maeckt banden droeſſem Van Wrefilie-hout ende ban Eoccinilie: Die de ſchilders ghebrupchken om Doncker roodt te gerwen. Ende dre ſchjnt Derapio qualijck voor de op⸗ rechte Latta ghehouden te hebben: maer noch quatre: Ker boen de ghene Die de ſelve bp de voorſeyde Compoſitie Dialacca vermengen. Dau hoe onbefcheederijck den fel: Ben Derapio hier ben —— /Blijckt upt' de volghende Wooden ; Want eerftelijckt fepdt hp : Nen den Zeekant Ban Sprien Balter een foorte van Lacca op de tachshens ende bladeren Van de Miſpe boonen. Elders fepdt hy / Cancamum oft Lacca is een roodt Dinghs / vaſt houdende aen kleyne tachgkens/ ſeer goet van ſmaeck Deſe wordt gheſoden: ende men verwt daer mede de wolle oft Lyne Jalenen ín cet purpure verwe: welche verwe Chermes bft Cramoplijn gheheeten wordt. Dioſcorides en leydt nochtans nerghens dat Canramon goedt (oude zijn ont purpur te Herwen. Avitenna (ende Paulus) ſeydt dat de cca/ Bie hy Luc noemt/de Myzrhe heel ghelijckt / ende goet Ban reuchkis/ de Carabe nict Ban ghedaente maer ban kratbten wat ghelückende: Dan Het fehijnt dat hp de Harca niet ghekent en heeft : Want (p en ghelijckt de Mpꝛrhe niet; oock is fp de Carabe van krachten niet gez Ick : waut Carabe ig heelende ende mede-deelachtigh Dan eenighe tfamentreckinghe: dan de Larca kan de ver⸗ — openen ende ontſſuyten. Deſe Lacca en is 6 ss Want Chermes komt ban den — Dteen-palme ; de welche in een uyt⸗ orplel van Wormen verandert / waer door dat in't anfopg Vermillon heet / Van de wormen/diefe Vers ende ermine noemenzende is Ban grover ftoffe/treckt tfamen ende en verdeelt oft opent niet / ende en heeft geenen zeuck/ dan onfeher. ELS 3 _ Oprecht Cancamutn ſoo Diolcoꝛides belchrijft / komt meeſt ober een met Album Anime Gummií Anime; gat wp Bozen beſchreven hebben. Doch dat meeft alle de —— tot nu toe De voorbeſchreven Lacca Boor Get ancamon ghehouden hebben / fuflen Wp te hefchrijbinz she van't Cancamon upt Diofcorideg gaen verijaeten / op dat Get onderlchil van 't ſelve met defe onfe arca tlaerder blijc Beel dat het herz ſchilt van het anguis Draconis 7 magh: ende oock bog welche bepde o rondde aient ï ticke bepde ban fommighe met groote dwalinghe voor het Cancamon ghehouden zijn gheweeft. Cancaron, fepdt Diolcorideg/ ig eenen traen van eenen boom diein Arabien waft / de Mpyrhe bijnae ghetijckende / vupt ende onliefijck van Mmaeck : Den welcken ín de berooc? Kinghen ghebruyckt worde. De kleederen Worden Daer mede Beroocht / allmen Daef taat APpyrheende Stvrar bp ber Men fepdt dat den ſelſen traen kracht omt De Bette menſthen maghet te maetken’/ anver: alben ſeruwel waer mét water oft Bontah zijn ette gehe daghen achter eén ghengten zijnde: men gheeft De oock De miltſuchtighe / ende de ghene Die de vallende echte hebben / ende dichwijlg verſuchten oft ſtigh zón : met Bonigh-water ahenomen / verweckt de flamen ant ensen zin wo eon De opte ar on aen sin Wijn gher “Zünde ghe⸗ neeft hp de ſchemelinghe Ber feltser : maer Daer en fo niet eters Dan Dit /teghen het tandtöleefch dat te vochtigh is / ende teghen den tandtlweer. — * & 5 ok Benjui oft Belzui. ate d ‚ Enzoin, Benjui oft Belzoin, ig eenen? Werft oft Craen A bie tot nutoe Voor Het um _ghehouden ig ghetmeeft / ban ſommighe poop eenen herft van Ligaum Aloës „ ban andere voor fap ban Imperatotia, ban an- eren veenantebe rt” bes — — en n 002 leyde Dinghen/ maer ís de ouders heel onbekent * —⸗ 571 Daevom ſullen up bier ftellen’t ghene dat bp daer Lan fchinftsende Daer nac betoonen) wat bp Door opꝛecht Laſerpitium houdt. Daer zijn verſcheyden ſoorten ban Benzoin / ſeydt be: maer De eerfte ende De mer ſt gheachte ig De ghene die eeni⸗ ghe witte piatken hecft ais Amandelen / ende Daeromt Benjui Amygdaloïdes qhenoemt pleegbhtite worden/ ende foo Beel te berer fg hoe Íp meer van die voorſende plachken heeft, De ſelve foorte heeft Drijderlen gbedaente : Wagt fomtijbts: ffe dichter /lemtijdtg Ameecliev ende echter ſomtijdts bijnae heel hardt / die Daer nae van de Donne berbrandt zijnde Mitter Wordt, ende ’t pocder ban delen. foe ghedrooghden Benjút 18 Pau Antonius Muſa Loor het frhzapfel bande wortel aengbekten gheweeft. Ende dit Benjú1 Amygdalinum wmarbt van: atus Luſitanus Haarde befte foorte Van Mpeche ghe houden / Die ban Dioſcoꝛides Troglodytica toeghenoemt Wordt. De tweede (oorte ig {wdarter / ande in de Lelie, lau⸗ den van Jaoa ende Samatra veel beter Koop dan de baorgaende,” in: zegt 1 IC] pp, —F Een derde forte ig oock fwâté, int 5 ionghe boom⸗ kens bloepende / nae haeren goeden veuck Benjui de Boninas ghensemt / die tienmael-dierder ig Dan de voor⸗ gaende ; ende: alſſe tuſſt hen de vingheren gheusenen. Wordt / dan, ghecftfe eenen feer Tiefielichen reuck pan haer. Men oude mepnen Dat dit Henjur de Boninag anders niet en Waerdan het voorgaende ghemeyn VBen⸗ jui met wat vocht Storax (Rocamalha in Chma ghez noemt) on: Bat den reuck hijnae. ſulcks fchijnt te weten : dan inder waerhept / hoe veel Storax daer ghedaen, Wordt / Die Benjui de Boninas ig noch merckelijchen bez ter Dan reuch..ss Mote: dir in Dan om dat het mit ende oudt Benjuifraeper in Hoo: ghe is / ende Dit verſth ende (wart denen beteren reuck beeft > daerom pleghen ſommighe defe twice te Bermen= ghen / ende foo een derde foorte t bn En ee _ Den boom / daer bit Benjuin ban komt / ís hoegp / aroot/ ende luſtigh omaenttbhouwen/ een Wijve fefjadus we ban gen gevende / miet Lijn mentghbutdigde.te F ken / die ter fraep gheſchickt / ende in De hooghde opohe retht ftaen. Den frupclt is dich / Het, hout eer har ende vaſt. De bladeren zijn wat Alenrer Dande Citroen oft Limoen-bladeren / niet foo aroen maer aen. Deer fjde Witachtigh: ban He ghene die aen de grootſte tachen groepen / fchynen de Wilge-bladeren wat beter te ghe⸗ tcken: maer ſy zijn wat bzeeder/ ende wat korter. Dele boomen Worden gheguertt/ op datde Gomme daer bes ter upt vloeye. B Ee — ta „De ghellachten Ban dit Benjui waffen in Bian ende Aartaban/ende in Samatra ende Faoa : de befte ſoor⸗ te Waft in Boninas / een landtfcijap van Bapros: uxt Malata wordtereen goede ſoorte ghefonden / leer ſpece⸗ ſterck van reu Ted _ Alle defe. n heeten Benzui „Benjui ende Bel- zui ,enbe oo Belzuin, Gammi Bend opl Oue B jui, ende — laoy dat is Cap ban Faoa oft Java / ende niet Ben Ludeum : in Cpie rr eente.| — — red Jaoy „bat t L LO Wierooch van ê geheeten Af odori of — — narum ; om datſe hedensdaeghs in de Apoteken De Af oft Laferpiiam gyebouden worden. Enige witten legghen datíe in Indien Belzoe heeten ende Daer nac Bel- zoinsende Belgio —— — Benzoin’ eenen bedopdennaem ig. ñ.... — fine bat be snatbn boen hae rote vermagbat Doen kan, als Amatus Lulitanus betupght: ende Wordt. m Indien Geel jn bp de beroockingten te doen : it doen oi ijtket dat het gheen Wa oft Haler cn is ; Laler plee in Aumien Beet BD be foot e ghedaen te Worden. * —— oꝛdt in Indien veel ——— * de: wle Re tiften te bermeerderen : ende Bier — bet gheen — (Lafer G Mieden Sol: cinarum eeten) en 19; Want ù kracht om de fetve onbupiere fuften te bluf chen * — oen — ommi enjuin te dꝛooght in den tweeden Geaen. —5 1372 ſtertkt De vochte ende appe maghe / maeckt eenen goe⸗ den adem / gheeft alle leden kracht / ende verweekt den bijjflagens luft. — Altiht, Afa foctida , Aſa dulcis, ende Laferpicium. 1 A Leth, oft Antit, íg een Gomme / alfoo ín Arabien ‘ghenoemt / in’ Indien Imgu oft lmgara (Waer nae?t fommighein peberlandt Hing noemen ) bloepende upt een ghewag dat Anjuden oft Angeidan, anderg Angiadon peet} foo Sartias ab porte betunght: Die fepdt dat Avi⸗ tenna defe Gomme Alcicht Almaharat noemt (anders -Haltith;)’t welck Ban den overletter Aſa pertaelt ís / in ftede ban Laftr; ende Ala dulcis, fn ftede Ban Robalsuz, Dat ig Een dick fap: ende dat dit Altiht Arabum is het opzerht Laferpitium van de ouders /nu ghemepnlijck Afa fetida genoemt. Dan het truydt ſelve en is niet wel bekent, Pochtans ſeydt hp dat ſommighe hem verſeke⸗ ren / dat defen Altith een fap is upt ten ghewas met bla: deren alg die van de Halelnoten; te Weten daer upt ghe⸗ faeltnae dat Den ſteel ghequetft ie gheweeft ; ende Dat Dit fap daer nae in Offenbellen ghedaen wordt : die eeft beftreken zijn met Offen-bloet ende Terwen· meel / op Fer langher goedt Blijven ſoude: daerom allmen bp Bit fap iet femelachtighe vindt / dat ig eer teechken ban edt heydt dan Van eenighe verbalfchinghe. Dan al ig 't aethe dat den lelven Garciag ab Horto dele Bonne alle be krachten ban DE afer Der ouders toeftheöft / noch⸗ tang wierdt den Laler der ouders upt Een ander ghewag ghehaelt ; ’t welch de Angelica beter Dan den Halelaer pel blijckt upt Be beſchrijvinghe Ban Laler / el Han ons ghedaen. ' V foo wordender uxt Indien twee ſoorten ban bit Laler ghebroght + de eerſte is ſuyper ende blintken⸗ De / van verwe den Einmer oft Carabe ghelijckende / ſterrner van reuck / oft als ſy ſegghen / dieſe veel ghe⸗ bzupeken/ Beel beter van reuck: De ander ís onſuyver/ tnde wordt ban De arme lieden alleen. ghebzuyckt / ende en ig niet foo ſterck van veuck. Daerom komt het Dat Abvitenna fepbde dat De eene ſoorte Van Ala, ſœtida ghe⸗ noe int Wordt /om datſe nae de Porreye fchijnt te riecken/ ende Be ander Aſa odorata. Fu Duptſthlandt worden ſy — oek Dara rmt oft Dcet aldi Dinoeg: GEL dreck, als in t Bij van Talerpitium ende Magudaris ooch vermaent ig potten of ketels / daer {p hun ſor pen oft moes ín ſieden / met deſe Ala te baie zende Daer deeg en Hoeden fp Daer gheen Peperoft Bout oft eenighe ander ſpecerije bpte Hoen. Ende boorwaer dien vuplen ende afgrijſe⸗ Hijchen ftanck ‘van Wa foetida bergaet door bet (ieden : felfs de Indiaenen dat de fpijfen Daer eenen n reuck van behouden. —— eten De Ala op bat {p hunnen verloren appetijt oft etens luft weder moghen krij : want ſy is in't eerfte Wat bitterache igg obelúek be opeteuten Olijben han daer nae laetfe geren naefmaetk van haer. Deele zijnder Die Dele Ala a ghenoten Booz krachtigh ghenoe uden Burde te v cken ende be Winden tedoen fchep= Den. Daerom zijnle feer v dat de Aa toe nut en ís alleen maer dat fe datde Peerd * genuelt —— m zin / ner⸗ / dan allmenle deſe Ala /teten gheeft. Boorts ab Dat (p alle de deughden ende ne et gk ban es J im * : aiw aer be Kract a — egahen dat Anjuden 4 — —— — ⸗ Woant fP is nat teghen Berghift / ende teghen Be ficken Van de Dcorpioenen/ teghe ee he 5 tegen De peft / ale De oude 9 (Daer ſommighe de Aa beor houden ) ghen, De Indiaenen fleken de Na ín! Gole tanden / Befchrijvinghe vande Droghen; om Ben tandtſweer te Doen vergaen: He Lelie Indiae nen achtenfe veel / om datle nut is om den bijflapeng. luft te Doen komen, Dan de Wortelen oft bladeren va dit ghewag en zijn niet ghebrupekelijck / alg noch onbes kent weſende. Tacamahaca , Carafia ende Ambia. 72; 1 P Pieuw Spaegnien waſt een ſoorte van Gomme oft Herſt / die vergadert wordt van eenen boom ( eerft ghequetſt zijnde) (oo groot als eenen Popelier / leer goet, van reuck / een roode vzucht hebbende als Pioen faedt Dele Gomme ig van verwe het Galbanum gheigeß (ende daerom ſegghen ſommighe datſe het oprecht Gal- banum ís) met witte placken alg Amuioniacum/ fwoger — — ende — … Sp heet in Spaegnien met haeren Judiaenſce —— — „alg Nitolaus Monardes ſeydt/ — eſthft Dele Gomme ig Warm in’t beghinlel ban den eerſten graed/ Droogh in den tweeden / mededeelachtigh Han cen groote tlamentrechinghe. Sy Wordt ghebrupcht tegen allerlep gheſwil: Want ſy heeft wonderlijcke bracht om: De ſelve te ontdoen / morwen / ende Doen fchepden; ende om alle pijnen Die Van koude ende Windachtighe becha — tigheden ghekomen zijn / te doen bergaen. Door Haeren {waeren reuck / alſſe ghebrandt Wordt / kanfe de Hpou= wen / die met opſtijginghe deg moeders ghequelt zijn/van ftonden aen gjenelen / alfmen haer dien roock Loor den neufe houdt. Op de navel plaefterg-ghewijg opghelepdt/ houdt (p Be moeder op haer ſtede: ende daerom Wordt dele Gomme van de Drouwen meeft ghefocht;-(ende oock omde maghe te berfterchen: ) dan fommíighe vrouwen Boen daer Amber ende Muſtus bp. Om de pijnen te Bere foeten/ alg boren / falmenfe plaefters-ghewijs opleggen/ ende inſg heljcks oock om alle koude ghelwillen te doen fchepden. Pan fp houdt Loo vaſt aen de huyt / datſe niet eer af en belt Door datſe haer werck volbꝛoght Heeft. Men bevindt dat dele Gomme op een lijnen Doeck - ghedaen/ alle ſinckinghen ende catarrhen ban den hoofde bewinght ende te rugghe Drift / aen bepde De ooren oft alleen aen Die Ban De lijde/ Daer de ſinckinghe op valt / ghehouden. Vent Aaep ban den hoofde ghedaen als een ceroen/ belet alle ſinckinghen dieop de ooghen ende andere Deelen des aenlithts ballen. Dp Lerdrift den. tandtſweer/ in de quade oft holle tanden ghefteken: ende alg eenighen bedorven tandt Daer mede ghebrandt Wordt / Danen gaet die bederbinghe niet Hoorder. Sp woꝛdt oock op de borftende ſchsuwers plae hes Wis ghedaen / om de ſi n te verſoeten. Wan dele gd / wiet een — el ijd / ende wat Em⸗ mee / wordt een plaefter ghemaeckt /nut om de maghe te verftercken / den etens luft te doen komen / de ver⸗ douwinghe der (pijlen te vervoorderen / ende alle win⸗ ben te berdrijden. Op de felise Wijte opt hooft ghelepdt/ kan ſy de fterchen / ende ben hooftſweer ver⸗ —— Hooy allen heeftſe kracht om de heupgichte ende a onderne Je — als ala koude oft ghemenghde vochtigheden hunnen ooytprengh nemen : Want beneffens haer oneoenbe ende ppd Be Gracht / ig fp mededeel — eenighe tſamen⸗ treckinghe; daoy De welcke fp de leden Wonderlijcken ſeer en kan, De felve op De Wonden Lan de lidtma⸗ ten ende en ghelepdt / Î en weet gheen beguae⸗ te weten alg de mint Albe Dee MEN fae inde ſelve zijn (p oock goedt in't laetfte / rn va ) vochtighept te berteeren ende wegh nemen. . NE 5 € Carafa, Wt we — Ban omtrent alie San mataca gbelichende Indiaenfche ende andere bft teirachtighepdt. Sp wordt vergadert alien Den boom guetft. Det 18 eenen nieuwelijcks bekenden Herſt warm Lan aerdt / Beel meer Dan ín Hen tweeden gracd : die de Zn: diaenen Beel ghebruycken teghen de alef witten ende aſter⸗ lep (merten. Ende men acht{e goedt tot alle de felve ghe⸗ breken ende fieckten daer de Tacamahaca nut toeie; tae fp volbꝛenght hacr werck in Beel hozter tijdt; [oo dat de ghene Die Door de Tacamahaca niet en hebben konnen ghenefen woꝛrden / door dele Caraña gemepnlijch tot bun ghefonthepdt komen. T welck den voorſeyden Mo⸗ nardes ſelf verlocht heeft ín eenen man / Die door de graote pijne van fijne ſchouderen / Lijnet arm in lan= gen tijdt niet en hadde konnen verroeren / ende nae dat hp de Tacamahaca lang te bergheefg gebꝛuyckt hadde / ten laet ſten met Dele Carafia ín den tijdt Lan dp daz ghen ghenelen is gheweeft. Voorwaer fp ie wonderlick fu de pijnen Der lidtmaten / Daer op gheleydt zijnde / ten zp dat Baer eenighe heete bochtigheden opdalen. DP ontdoet De Berouderde gheſwillen / ende belet de finclitn= ghen ban de koude ende ghemenghde vochtigheden: ende ig tot allerlep pijnen van de zenuwen ende Der herffenen feex nut, De verſthe wonden/in ſonderheyt Gan de zenu⸗ Wen ende libtmaten/ Worden daer mede ghenefen/ al doet men daer anders niet br. Achter d'oogen ghehouden belet ſy De linckinghen Die op D'ooghen ende elderg gallen. * In De ſelve landen vindtmen noch een ander Carafa” die veel ſuyverder is / ende klaer alg Cryſtal / veel hrach= tigher / nutter ende heter ban reuck dan de voorgaende/ ende daerom Carana purior heet. ; € Ambia ig een bocijtighepdt die upt een fantepn in Weft-Fndien Lloept/ ende niet Berre Ban de Zee in diche &tet-pypen Vergadert Wordt / geel ende bocht alg Hoz nígh / anders ban reuck de Tatainahaca ghelijckende / alg den ſelpen Monardes betupght : ende ig (oo taep ende leende, datmenle niet aen vaechen en magh dan met bochte handen ; ende daerfe eens gheftort is / daer en iſſe niet Ban te krüghen boor dat{e met langhepdt ban tijden beeldzoogh Wordt : dan men bindtfe (eer wep= nigh / ende men houdtfe in grooter Weerden. Clufiug eft een bijnae dierghelijtke bachtighept oock upt Weſt⸗ vidi eik ghehadt; be welche Ban gheſtalteniſſe de Caraũa niet onatjelijck en Wag/taep/doncher geelach- tigh/ eenighe kleyne ſtuckskens oft naghelkeng bertoo- nende / alg Beujuin oft Dagapenum / Van teuck wat efelijjckerdan Carafa. in - Dele Kmia/fepdt Den ſelven Monardes/ ſchijnt warm te wefen ín den Derden graed / ende is deelachtigh van eenighet De Fr ſegghen datſe gente Krachten heeft vergine Geek Die ban kouwe komen. Sp gheneeft al — ende bevinghen / ende verloet be pijnen van alle leden / Die van koude oft windachtighepdt veroorſaeckt zijn : oock doet fp alle ghefwillen — JIu t ſiort / fp vermaghal’t ghene datde A a ende De Carafa doen / ende Wordt daer voor ghebꝛuyckt · Liquid-ambar, ende — andere Morwe ende Harde Herften. 13. Tquidambar eenen borfiten Dent / bie ut ieuw paegnten groote nenighte ghebr ordt / grooten ſchoonen — ghetack⸗ vergadert is / dan eert vor —— en: paer ban bifonderlijek —— —— ðewoaert / Oleum de Liquidambar , bat ig @lie van Lie ghenoemt wojdt;ende dele Olie is beel foeter ghenaemer Dan veuchk aeg tifs —— ie met gbe⸗ te krüghen (midts befen JL ftootende oft uptbouwende: ) want fp wordt veel ghefocht ende in Pete boomen Waffen in Weft-Fnbien/ale ofefendt ie, maetken foo goeden lacht in Die landen daeriy ftaen Baten bi van Beta gjetmaar han iwogden. raand F ghen delen Herſt ooch te waſſchen ende te Heres | 4 — daer mede ſchoon ——— Vremde Cruyden. 1373 Delen Derft ig bocht in ven eerften / ende. warm in't Taet fte van den tweeden graed. Dp wordt in de beroochins Ke ghebrupckt : dan men doet Daer altijdt eenighe ucks kens ban de ſchorſſen bp/op dat den rook langter Dure. Ende hy wordt in Spaegnien met groote menigte tn tonnen ende leeren fachien ghebroght / om Dar be in ftede ban Storax liguida ghebruyckt kan worden / ende De felbe wat gelicht: dan hy viecht foo fterck/al en lepdt be op t bier noch niet / datmen hem niet berborghen en Ean houden : maer bp vervult Geele buplen ende ficaten met lijnen reuck. Bp wordt oock Heel ghebrupckt tegen allerlen rechten: waat ho verwarmt / gheeft firacht, verz mort / Doet (chepden/ ende verſacht be pijne. Bp abeeft De herſſenen kracht / alleen oft met andere Dingben aen't booft gheſtreken / ende gheneeſt den booftfweer; ende berfoet oock alle pijnen der leden/ die Han koude konren/ placfiers-ghewijg opghelepdt zijnde. De magbe ís hp aock ſeer nut/ Daer op ghelepdt: want h verſterckt die / vervoordert het teeven Der Mpijfen/doct —— alle win⸗ den ende rauwigheden / ende maeckt luft am eten, Met wat Dtprar/ Einmer ende Rufcus plaefters-ghewijg vermenght / ende op een leer ghebrepdt/ is nut tegijen alle De voorſeyde ghebꝛeken. De Dlie van delen Herſt ig Warm bijnae tot in den der⸗ ben graed: Dp wordt veel ghebrupckt om de handtſchoe⸗ nen eenen goeden reutkte doen — Sy is oock (eer nut teghen meeſt alle koude ſiecktem want (p verwarmt / fchept/ ende verſacht alle helwillen; ende daerom ís ſy dock goedt teghen de ghefwillen ende berftontijeden deg moederg/ ende Berweckt de maendtftonden. 4 De opperfte ende teerfte tacken van defen boom woz- ben ín bundelkeng vergadert; ende tuffchen de kleederen ghelepdt/ om die cencn goeden reutk te gheven. Dan Get is te weten/dat defen Bochten Berft (alg oock be Stprar liquida)fomt beg Lervalfct wordtiwant men ztedt De tachten; ende de. vettigheydt die op*t water drüft / Wordt verkocht Boor oprecht Liguidambar. € Eenen Hetft met ghedaente van Emmer s in’t Latijn ban Cluliug Reina Ambra facie ghenoemt/ ig upt Wefts Indien ghebrzoght in eenen grooten klont Verlamelt 7 Ban verwe upt Den brupnen Wat afchgrauw 1 den wel riechenden Eunner foo ghelijckende/ dat de gheue dieſe —— — uden dat het op: rechten Eumer was: dan den Gerftachtighen/ doch niet onlteftijcken veuck/ wart anders upt. — hamderros is een Indiaenſche Gomme den rauwen Emmer ijckende / Die ſy ghebyupchen alg ſp de Cam⸗ fer vervallchen willen. — Herſt van Indiaenfchen Maft-boom van Pitolaug mVo- nardes beſchzeven/ ende / (oo hp fepdt/Refina abiegna ghe⸗ noemt / is cen vothtigheyt oft weeche ſoorte van Herſt / ghenomen Ban Wilde boomen / d ⸗ — —* hoogher dan Pijn voo⸗ laa Ban de ma helijck den Baltem. smeren» — n — — —— Wozdtop de Wonden van de zenuwen / Tidtmaten boeten / ende oock op De oude zeeren. De uro kn maeckhen. _ js Traicuch ende Aiawe ig eenen Barft oft / be 23333— 1374 Berwe ende gheſtalteniſſe ghelijckende/ (waer ban reuck / in bladeren Gan Muſa gewonden. Dande Indiaenen ahebruytktenſe om hun ſcheepkens mede te beſtrijtken alsmer Peck. Maer oft het een ſoorte Van Harſt oft ay pft Bitumen ts/ dat ig noch onbekent. Vfuc ende Gyp ie een (wart ende blinckende fap / niet Bubehaeghlijck van reuck / Doch de Dille wat afelijck. met wordt in Weſt· Indien ghebrupcht om de huplente heroocker/ ende den ſtanck ban de doode lichaemen te bez nemen / Die ſy nac hun landts=-Wijfe langh in hups ple: ghen te bewaeren. Do ſtrjcken Dat oock op eenighe fehorffen Van boonten/ende legghenle op den bupck als ſy Krimpfel oft colijcke Hebben: Det is miffchien Get Vſub —* berk sind daer de Braſiliaenen hun Wenden mede enelen. — Andere Herſten, gheſtolde Sapen ende Gommen noch van naeme noch Ban ghedaente met ten Bollen bekent⸗ gan Clufiug ———— upt Indien meeft alle ont⸗ fanghen / moeten uptgheſtelt ende miſſchien voor ſoorten ban het Bitumen gherelient worden; om dat de boomen pft crupden onbekent zijn daer {p ban komen: al is't Dat fommigheden JPaftick/ ſommighe de IBp:rhe/ fonuuie ghe de Anime/ ende fommigheeenighe andere Gommen ende Werften ghelijcken. ï 5 =_Cyphien ig gheen bijfonder Gomme oft Derft/maer ig ten ghemengelde beroockinghe/van Dioſtorides beſthre⸗ Ben ter ceren Bande Goden in Egpyptenlandt van de prie⸗ ſters ín oude tijden ervonden. Pan fp dedenle oock bp geele genecsmtddelen/ ſonderliughen teghen de enghbor⸗ flighept/gebende De lelve met eenighen Dranck te nutten: welche kracht ſy hadde Ban de JRpyrhe/ Gene verbezien/ Calmusg/ Guncug oderatus/ Honigh / Bolijnen ende —— /vDaer fp deſe menghelinghe ghemeynljck van maeckten. Sarcocolla, ende verſcheyden andere Gommen, _… ende ghedrooghde Sapen. 14. S Árcocolla is een Gomme Ban een biopnachtigh ghe⸗ D was dat in Perlien groeyt⸗ de welcke beft is aiſſe geelachtighis/btter van Mmaeck/ende kleyne klonterkens oft builelinghshens ierooekg ghelijckende, Plimus hiel me Witte nocht ans boorde befie : … Bp heet in't Griecks / int Latijn ende in de Apoteken Sarcocolla zapxonsrra , fn andere taelen Sarcocolle. Den naem Ban defe Gomme wijft ghenoegh upt welc: Eerbande krachten ſy Geeft: want door Dien Dat fp warnt fg ín den tweeden grasd / ende droogh Heel Verre in Den gerften/ fonder eenige ſcherpigheyt oft bijtachtighepdt / alg Galenus betupgit/ daerom is {p leer beguaem omt De wonden toe te Geelen ende te ghenelen; ende oock om alle zeerigheden te ſupveren hoe Bupl ende verrot fp oock moghen zijn/Doende daer verſch vleeſch ingroepen/ {onz derkinghen almenſe kleyn ftoot / ende dat poeder Daer tn firopt /oft datmenle daer op leght met wat Honigh. Dv fs goedt ieghen de catarrhen ende linchingben die op De voghen vers AE Ad fehellen/ende gheueeſt Be ſche⸗ melinghen / lickteechenen ende andere gemeen ber lel⸗ pe/ alffe bier oft vijf daghen in Elelinne melck gheweytlit fg/alte daghe het melch vernieuwende ende Get oudt wegh etende, Binnen elfs ghenoten faeght (paf de vouwe/ e/qrose boehtigheden ende ſlymerigheden / Die haer dede — Gebben in de lidtmaten ende upterfte leden: p fupvert de herſſenen — 1de borſt/ ende de tee ad te — Doek, ende enghboꝛ ſti zende is (eer nut alle De gene Die me _Aimerighed Abe Wat: overvloedi ver⸗ zin / te weten een vierendeel loots oft wat meer tlefrens inghenomen. Naer diele te Heel ghebzuycken warben Kael. Dp ie oock Wat traegh in % Werrken/ende beroert de ghene Die een heete ende met galle verladen mage Gebben :Daerom moeten fp bun Wachten ban dele — s hijfs te ghebrupcken : dan men ver⸗ voordert Kracht / midts daer een Kn ap Gerber oft Cardamomum bp doende. Anders iffe bez guaem om het licha Tick faedt te Vermeerderen, Dan boven alfen iſſe goedt om De verrotte ende etterachtiahe zeeren Der ooren te ghencfen / alsmen een e ín Honighwater nat ghe⸗ maecht / ende met ’t poeder Van dele Gomme beftropt / (nbr ooge fimer, rme —* Beſchrijvinghe vande Drogheti, € Gumni Elemi, bft Elemai, is nae be mepninghe ban ſommig he eenen traen van den Leder-boom; oft/ als an= Bere berfekeren/ van den Ethiopiſchen Olif-boom; maer andere feggijen vaat eenen Onbekenden boom, De befte is De ghene die de Scammonie ghelijckt/ har ſtachtigh/ ros / ín meyne klonternens alg greynkens vergadert / bijtende “pan fmaeck. De ghene Die het Ammioniatum oft Gummi Yrabicuim -ghjelreht / ende ſwart is / niet ſchern oft bijz tende / wordt als onnut verworpen. In (ommige Ape⸗ tehei iffe vervwalfcht / hebbende de Verwe ende't weſen Pan Pijn=boom oft Pechboom-Berft / eerſt niet ſterct tieckendefmaer ten laetſten heel krachtigh ende veel men⸗ ſchen laſtigh vallende. Sy Wardt menighe iaeren goet be⸗ waert op een drooghe plaetfe. Dele Gomme wordt leer nuttelijck ghedaen by De fal- Hen ende plaefteren Diemen maecht teghen De Wonden van thooft ende van t beckeneel. Tragacantha; oft Gümmi Tragacanthum (te Bozen van Dodoneug befcizeven) iseenen Craen oft Gomme/ die foetachtigh íe / ende ’ Fpeechfel in den mondt taep Doet worden: alffe oudt is / wordtle eerſt bleeckachtigh / daer nae roodt / ten laetſten geel, als meeſt alle Gommien ple⸗ ghen: ende metter tijdt wordt ſy bitter / ende daerom hee⸗ ter/algmen aen meeft alie De ſoete dinghen ſiet gebeuren. Paerdm doen ſommighe den geelen Draganth by de heete dinghen / den witten bp de koude. Sommighe gebrupee ken Gummi Arabicum ende Gummi Acatie boor de opꝛechte Tragatantha. Gummi Arabieum, ſoo ín de Apoteken ghenoemt / is cen menginghe ban Gommen upt verſcheypden boomen glenomeu 5 ’t welch haer verſcheyden verwe oock bez toont:ende Galenus gheeft dat oock te kennen / dat Gomi⸗ — me epghenttijck ghenoemt wordt allerlep traen die upt de Berfi-ghebende boomen bloept, Dan opzerht Gummt Arabicum, eyghentljek Gummi ghenoen:t/ komt gan de Egyptſthe doorn Acacia gheheeten # die ban Dodoncug fut langh befchreben is. — Sandaracha Arabum ig de Vernis / oft Genever · Gom⸗ me / Boren beſchreven· Van Sandaracha Græcorum en is gheen Gom/maer een Oꝛpiment. — erfg q Een Indiaenfehe Gomme pan Monardes Lermaent waſt in Weft-Fudien: dan ban wat boom datle ghenoz meu ts/ datis hem onbekent : hp noemt{e Gummii ad po- dagram, om dat De gene diet flercijn/in fonderGept aen de “boeten Gebben / hun felven daermede genefen; in De Wijte alsbolght. Spnemen een (tucht Ban Dele Gomme fog groot alg een Okernote / ende weytken ’ cenen heelen nacht ín eenigh ghediftilleert water: dan douwen ſy dat ust/ende doen ’t Hoor eenen doeck; Han dit Water drint⸗ ken fp twee oncen tleffeng / ende en eten niet Boor Den. neen, Ende daer mede Worden fp quit alle die quade vochtigheden daer het flercijn lij en osrtiiondvaithert. Dele Somme ig founder veuch/ ende ſchijnt Warm te Wez fen inden eecften graed. - gede Galbanum ig oock fap upt eert gheflacht ban Spriſche Ferula/ elders befchgeden. meds € Sagapenum, in’t Griecfig — Sayn „in t Latijn Sagapenicum, Sagapenum, Sacopenium, ende oock Seraptnum, ghenoemt/ 18 lan Gan een Ferula/ de Pana ghelijch/ m Medien waffende / oock Van ong in t Bü⸗ boeghfel vande Ferula int langh belchreben. Ammoniacum is een Gonume oft boehtighept. Han es gheflacht van Ferula/ Agafyllis bladeren van Silphium / in Afryeken ende / als el⸗ ders in't langh betoont is. — * — — ER __Opopanax is een vochtigheyt bloepende upt de gheſne⸗ Ven Wortelen ende fielen van een crupdt dat PanaxHer taclium heet: % welck eecft Wit is / maer droogh zijnde geel is / al oft het met Saffraen vermenght Waer, Dar daer van heeft Dobos olene) — — ppen van verſch cd _g Ander Gomme ende fh mer zijn bijfonderlijck Han Dodoneus even / elck bp fijn ahewas. eere — …” Ladanum ig een vette vochtigheyt diemen op den Ci⸗ “tus Lebon Lindt/ tot veele binghen nut / Haer eerſt verz warm inghe / ende ban wat tle van uoode is / alst int Capitel van Ciftus breeder verklaert ſtaet. _ Gläucium , gozen verhaelt / fg een ghedrooght fap ban een cruydt ín nike, oft bp B — —A— — Griecks Glaucion gheheeten⸗ in't Latijn ooch Glaucium; in't Arabiſch kg MEAD Dan Ge ede Indiaenfche ende ande Balfeht (omt Bat het oprecht niët bekent ents) met fap van Dtinckende Gouwe / dat oock geel is / oft met fay ban Geelen Beul / die ſy oock Valfchelijthen Memicha heeten. Dan het opꝛecht Glaucium ig Boudt van aerdt / gunde tſamentreckende ende goedt ghedaen by alle dogh⸗ ſalven / ende andere dinghen Die verkoelen ende De loo⸗ Tieke oft Bloepende Lorijtigheden floppen ; ende inſghe⸗ ijtks oock om Get Wildt Bier te Verdgijven dat noch verſch is / daer op gheftreken. Euphorbium fs ooch: voren beſchꝛeven· q Lycium van Indien, oft Cate. Dan het Lycium nae He “mepnntghe ban Drofcoridegtjeeft Dodoneus in’tlangh handelt. Dan Gartias ab Hoꝛto befehzijft ons cen diaentch Tycium / n Indien Care genoemt; ’t welck gen ſap is van eenen boom foo groot als eenen Eſſchen⸗ boom / met klepne bladeren alg die van Tamaris oft Pepde/altijdt groen blijbende / met bloemen daer gheen vruchten nae en volghen: ende defen boom is met Veele doornen belet: fijn hout is flecch/ hardt / dicht (waer / niet haeft verrottende /'t zy datmen ’ ín de tocht laet / t zy Datmen't in't Water doet : daer upt Wordt Het fan aldus ghetrocken: Dp kappen de tacken Wel hlepn/ende ſiedenſe in water; ende ftootenfe daer nae/ende mengenſe “met meel Ban Nachani ( 't welck kleyn (wart ſaedt id / Tmaeckende als Boaghe) ende met ſchrapſelvan eenigh jout dat daer waſt (oft oock Wel fonder dat) ende maec⸗ Ken daer koeckskens van/Die fp in de ſrhaduwe droogen/ opdat haer kracht niet en vergae door de hitte der Son⸗ nen ; ende bewaerenfe tot hun ghebruvck. Belen boom waft in Cambapa ende in Goa/ oft daer pmtrent; ende Wordt ban daer in heel Indien / Arabien “ende elders verlonden· ' &  … Vet fap mag Lycium Indicum heeten / dat is In⸗ ken dan in Indien ſelfs heet her Cate oft Cato. Den boom ſelfs Heet Lignum femperviuum oft Al⸗ tijjdt-lebende-hout/ Hacchic, ende Arbor Cate, > Wart Bit hout / om bat het foo hardt ende ſwaer i8/ “Worden ffampers ghemaeckt / daer [p het Big mede ple: ghen te ftooten/ende van fijn bupften oft ſchellen te fchepz den / oft te blooten: À VE lap van defen Loom / fooín koeckskens bereydt / wordt Beel gheknaumt om hèt lap tandtvleeſch vaſt te maecken: want het Heeft een tfamentrechende ende drꝛoo⸗ ghende Etacht; ende tot vien eynde wordt het in Indien met De Betre ende Areca Beel vernenght; hoe wel dat het een kracht ghenoegh beeft. Het is oock londerlinghen om Den bupckloop te ffoppen/ende alle weedon: dert Berfoeten se D ende oock De berepdin it fap is den (elen Gareias ban gijeboelen/ dat jande dingh is met het Lycium van de ouders; van —— ndien wies / foo Diofcozideg ft/ende oock Avitenna (ende Derapia) die dat Had- emt; ende ín ghebzehe van't felipe de Areca ende pet Dantatum racdt te ahehrupeken. Biofiorideg bez ft den boom ban Lytium met bladeren als Palms Loom-loof. Dan daer voo, wordt ban ſommighe ghez Brupekt Get fap ban Geptenbladt oft van Gbhamnug (ale Dodoneus betoont / ende ín De Bijvoeghſelen van't peium vermaent f&) oft Van ghemepite haghedoren. zofper Alpinus befchrijft Gethoolghende Lycium , Bat 5 € Vzeg,fepbt Alpinus / is een Geefter boven Alexan⸗ Drijen waffende aen den Bant van den zRijl/ upt een hous tighe ſlimme ende dweers loopende Wortel / Beele vijfen woortbrengbende/ EE dee ted Eend Beren zijn als die ban den Olijf-boom / gedag! Onder’ gheflacht der doornen ghe= rechte tacken hebbende if boeten langh/ her dan Braemen / veel upt De wortel fcho; fe gbetpokien is vaopt; De bladeren * van den anderen Sanguis Draconis die re Vremde Cruydem. 1375 ziju als die vanden Olijf boonn. Dau het ſap en Heeft hu upt De bladeren niet ghedouwt· Maer Het Ayciuni dat Tur ter tijdt upt Arabien ghebroght worde (fendt den Lel: Ben Vlpinus) en Duncht mp unt He booglepde Heefter niet ghenomen te zijn / ende daerom gheen oprecht FH pe sum te weſen «want het 18 een hardt fap / (wart ban bupten/ het Capban%cacta feer gelijck / ohebraken zuu2 be / Dan binnen alg Aloẽ gheverdot / niet (eer ſterck viecz kende / noch oock niet onheffelijckt ban Mmaech; war nae Den foeten treckende/ tfarmentveehende / fonder ecuighe bitterbept/klanu/ ende aen de Vingeren klevende. Haer het oprecht Lycium uioet butter Weten / ende tt Dief abefteken zijnde een roodt (chupar ban Lich gheven. Detfap dat Boor Lycium berhoecht wordt / ig ghe⸗ houden Boor middelmatigh tuſſchen Geet ende koud: ; doch droogh Lerder dan in den-cerften graed/ tfamenz trechende ; daerom nut teghen De zeeven Der ooren / banden mondt / neus / aers ende darmen. De vrꝛou⸗ Wen Gebben een lalflien van Tptium ende Antuuo- nium ghemaecht / daer ſy haer zechen daghelijclis me⸗ De firijcken / om de ſelve van de inckinghen ende caz tarrhen te befchermen ende te verhoeden : 't fclioe qhez beuptken fp teghen Den buyckloop ende voodtmelizaen / ende teghen het bloet fpouwen : alg eenen zeffaris in demoeder gheſteken / ftelpt den brouwelrcken vlaedt Det Wopdr oock teghen de zeeen ende Buple kancher: achtighe pupften atebyupckt ; teghen de inetinghen dea taudtdleefchje/ ende De Berfwaeevinghen- der felder / ende teghen de loſſigheydt der tanden. In lifterien ghe⸗ bruyckt / ig het goedt teghen het roodtmelizoen 7 ende lebervloet, T felve doer Get oock in eenig nat ontdaen/ ende foo ghedronchen. Opgheftveken zijnde beſthermt alle leden van de ſinckinghe der vochtigheden. Daecom —— — teghen alle gicht ende fercijnachtighe q_Agiahalid wordt van ſommighe voor Lycium ahe⸗ houden / ſeydt den ſelven Proſper — — rd is gheen heefter / maer eenen boom /in Egrpten ín de hoven ban hem ghefien / anders Agihalid giyenoemt 7 aldaer eerſteljck upt Ethiopien ghebroght. Delen boom ig foo groot alg eenen Wilden Peer-boom/ met Wepnigh chen / recht op waffende / ghefehichtelijck. met Leer cherpe doornen beſet met bladeren Die Han den Bucks: boom feer nae bp komende) doch bꝛeeder / ende niet Beel / twee famen/met tuſſchenledig heden ghevoeght. De bloes men zijn klepn/ wit / als Ozientaelfche Zacinthen/ maer Blepner ; daer nae volghen wate vruchten / alg Dadick-bezien / Van ſmaeck bitterachtigh ende tfamene treckende. De bloemen zijn farp / oft fuer / met eenighe tfamentrechinghe, fen fepdt dat de bladeren ín FDoo- landt ghebezicht Worden ont De kinderen in te heben / Die met Wozinen ghequelt Worden: Daerom (oude dit wel een Lytium moghen weſen / daer Diolcorideg aldus ban ſchrijft: Lycium / bat an kyxacanthia heet / ig ee⸗ nen boom met / met tacken dap cubitus langh / oft langher / bladeren alg Bofcij-boom-aladeren / dicht, —— — ſwart / glat / bitters met een dicke ſchorſſe /nict onghelijck het ghewepcht Toium Delwortelen zijn beel / dweers loopende, Waer het Lp: tium en ís gheenen boom / als het (chijnt, — — Drakenbloet van —— Sen Be ; et tweede Capt: tel vene — F beleg sor upt ——— nu bier een ander ſoorte daer Lan.upt ende Den boom / fevdt hp / t Drakenbioet in — waſt in t vaſte landt van —— Pe is groot / met een dnune ſchorſſe bedeckt / Bie Haer haeſt laet fnijben ; ende Dan Bloept Daer ten vochtigheyt upt / Die Sanguis Draconis in ma heet / Dat is Vocht oh dan Uk verſchilt oogher is / ende Om Dat hp ín koeckskens oft broodekens — fs / Sanguis Draconis in pane ghenoemt wordt. Den naem Sanguis Draconis oft Dzatkenblect / fepdt hp, _ komt bande ghedaente der vruchten wan defen boom : want dele vrucht / alsmen het upterfte velleken fehelleken wegh neemt / vertoont rei Elepn Dy ken loo nae 't leben uytghedzuckt / dan den be Der dat níet beter en. {oude konnen chil weten met ben langhen hals / den gapen Z33534 oft 1376 pen ſcherp · ſtekenden rugh · graed / ende langhen ſteert 7 ende merckelijcke voeten. Beyde Hele ſoorten van Dyakenbloet/ te Weten de drooghe ende de vochte / zijn matelijcken gheftelt van aêrdt / dan ſchynen wat hittes te hebben. Bepde binz zien den lijf be genoten Foppen Den bu chloop: 'tfelve Doen fp oock /alsmenfe op Den buyck ücht / oft met klifterien ingiet. Dp ſtoppen allerlep bloetganck : belet: ten alle vochtigheden van Den hoofde op eenighe leden te fincken / algmen't poeder op dE krupn Van t Hooft fivopt : ly Geelen de verfche wonden : befchermen het tandtbleefch ban verrottinghe/ ende maecken de tanden paft. Boorts dienen fp om te ſchilderen: Want ſyghe⸗ gen een ſchoone voode verwe van haer. © Dragonal. Cluliug vermaent van eenen Fruêtus Dra- gonalis upt Dpaegnien ghefonden / ende op t* Dpaentch Dragonal gheheeten/ (oo groot algeen Kriecke / rondt / met gen dun vellelien bedecht ; de welche afghenomen anders níet dan een fteenachtighe keerne vertoont: maer Daer en ftaet gheen ghedaente van eenigh Dier op. Dan dierghe⸗ ijtle vruchten in D'aerde gheſteken / geven bladeren upt/ anghworpigh/ bijnae als Lifch-bladeren/ groen / LON dom roode ftreepkens hebbende) ſulcks alg zijn De blade: ren bie wp voren upt Ciuſius beſchreven hebben. Dao dat Het te ghelooven íg/ Dat den boom dasr Monardes Lan fpyeecht/ van den Dyaken-boom Lan Aa de Porto ſau⸗ to gerfchitt: al gheven fp bepde roodt ende nut fap / dat Den naem Sanguis Draconis met recht voeren magh · maer fp beverft feer haeſt · 5. Chriſtophorus a Coſta vermaent ban een ander foozte / Die tot Ormuz oock ver⸗ kocht wordt / in Wat grooter klonteren ghehoopt dan de Calabzeelche / ende oock niet foo Wit / maer Geel bez ter koop dan d'ander : dan fp moet voor de vochtigheydt bewaert worden. Doch dit is een vervalfchte Manna aldus ghemaecht: Sy nemen heel Wit ende ſuyver ſtüf⸗ fel oft meel : ende Doen Daer bp van ſultlie Manna als ſp krijghen konnen (maer meefteen ſoorte Die de Calahzees fche wat ghelijcht ) ende Wat Dcanmmonie / ende faedt vau Vita (dateen loorte Lan Lathyris fchijnt te weſen) Wat poeder Ban éen meick gevende wortel Die Dante Geet : ende menghen bit met Dupeher / ende een Wepnighsken welriechende water. 6. Manna Ban Wierook en is ans dere niet dan Het fjnfte deel van Wieroock; als in't Capiz tel ban Wieroocht gheblecken fg: ende wordt ban lommi⸗ ghe Malna Turis gheheeten. ï Aengaende het weten / gheſtalteniſſe / ende ben oor⸗ ſprongh ban ailerley Manna / zijnde oude ende de nieus we fefyzijverg oneens : Want ommighe mepnden datſe een Honighachtigh fap was upt de locht ghevallen op, pe Epcken oft andere boomen / te weten anders niet. van eenen focten dompighen gheeft / die bp daghe _ Ban der eerden in de loͤcht op ghetrocken is doorde warmte / ende Wederom in Den nacht door de koude in bochtighepdt Lerandert zijnde / ende als dzuypende gheworden / deerde ende in londerheydt de beomen/ tn den Dagheract bedaut ende nat maeckt : ende daer nae heeten fp de felve Aëromeli, Drofomeli , Mel aërum , ende Melrofcidum; alg ofmen Horighdanov ſey⸗ de: Dan Celfug noemtfe Mel Syriacum oft Boen Dorien : De Arabers heetenfe Trunſchibin, ende Trun- gibin.- Andere fegghen datie Manna Geet nae het oudt, Tatnfeh woordt Uanum ;’t welck Goedt beteeckent. Immers defe Mauna / fcpdt Lobel / is warmac htiah/ maer ende Woet / ende en lmilt niet haeft ; iae ghefmol= ten zi Ep eentghe Warme vochtigheydt / en blijft „niet ghelijch Honigh oft Suycker / Daer mede ghe⸗ menght/ maer loopt meeft wederom, tfamen/ al oft fp haer met de Waterachtighe bochtighepdt niet en Wilde - menghen / gelijck Barft ende Gomme ; ende alfoo Wez der bp een vergadert zijnde / hanghtfe aen de Kanten - gan den kroeg oft vat Daer ſy in is. Doo dat het blijcht datſe gheenen dauw Lande lochten ig. Haer a ZE als Lobel leive / gheiooven datfe een krachtigh fap is ende Domp / die im efchen boom oft cruydt is / ende door De kracht der Donne rijp gheworden is / ende in den dagh upttrechkende ende vijfende Door de Ver ï hitte van de Sonne inde Tocht verdwijnt : maer des snachts / als Ben ghewoonelijcken dauw Valt / foo menght hy hent daer mede/ ende (oo bergaderen ſi ⸗ Ken een dingh tuſſchen Honigh iemandt daerom nae het BHonigy-Dupeker ghensemt hee met het fegghen ban ſommighe Apotekers⸗ afghehouwen tachen van Korcken oft € oght hebbende / op 8 1 1 7 heeft. Dit benefigbt De als De Manna p ft hier Maſtick ende Loy daftick ende Le re gend alg. drenten ï hdi ted Indiaenfche ende andere Vremde Cruyden. Donatus ab Altomari in een bijlonder boecksken daer van ghefchreven heeft. De Manna ís ín warmte ende koude miatelijck ghe⸗ ſtelt / dorh wat warmachtigher. Sy ſtreckt voor voedſel ende voor medicijne : maer ſy voedt min dan het Suvc⸗ Eer; Want ſy ís fpecerijachtighet ende meer afvaghende / ende bequaemer omt den büyck weeck te maecken. Blhafeg fepdt datde beſte Manna is diemen op de Denne-boo- men bindt; ende Datfe goedt ig voor het hichen ende hoe⸗ ſten / ende om de borſt beguaenielijck te vupmen. Hoch allerlep Janna Herfacht De heele / borſt ende maghe⸗ luyvert / vaeght af/ drift de galle ſachtelijck upt; ende is fonderlinglen goct ghenut ban be ghene Die te veel Gitte fn’ lijf hebben; ende verflaet den dorſt. Dp reynight de herſſenen / ende beneemt de linckinghen upt den hoofde ; ende ig fonderlinghen goedtde ghene die fnuffen ende fnoteren. Daerom maecktmen Ban deſe Manna tenigbe Caputpuúrgia, bat ig Wiechen Diemen fn den neufe fteecht : ende dele trecken Beel vorhtigheyts upt den hoofde ; ende fp verloeten be pine in't hooft / die bande linckinghen ft vochtigheden Der herſſenen komen. Dp verdrijft oock be (weering hen Hie haer verheffen Ban de quade Aupmen. Be lelve Manna inet Wenckel-faedt ghenut / gheneeſt de ſwillinghen ban binnen slijfs: ende beneemt De weerin= ghen Die van hittighe kortlen komen/ende bluft den dor ft/ ínfondethept met Coginten òft klepne Golijnen ghenut. Andere prijfente teghen de hitte det. kjrlen met Endibie- Water inghenóriien. Dan Loop allen Dient de Manna de tonghe kinderen / ende de ſwangere brouwen om Haer den bupck Tog te maecken (onder eenighe beroerte: ende magh ghegheven worden ban anderhalf Toot tot bp de twee oncen tfeffens. De Mauna banBzianfon falmen in ghez hzeke Van de Dpriackfehe oft Calabzeeſthe mogten ghez bruycken / doch Ban anderhalf once ea onten toe : want (p haelt de galachtighe vochtighent leer foetelijck upt de grootfte aderg/ ende upt de lever/ ende oock de (lij —— upt be longher. 5 mighe ſegghen dat de Kracht van allerlep {Panna Berfterckt móet, Wôrden met Wat Thijm / Bijlop oft iet dierghelijcks/ ende datfe ont: daen moet worden met wat Boenderfop/oft ahefoden oft ghediſtilleert Water Han Bugloffe ; ſommighe doen daer ẽenighe goede ende ſoete olie oft wat —— Sommi⸗ he boen daer Meyſchen bau bp/ als ffe ingheven fkagbenne datfe dan beter werckt: Ende Lobel fepdt date geert nae De Brathten det crupden daer (p Han Komt / — nedervallenden dauw een purgerende Bracht in hem heeft Van de bladerg daer hp op light: in boeghen —— ——— bd gan de Koolbladers ende &o de / KC en: nde Gan Erachten is / dan den ghenen die Bart andere nomen wordt. Hierom) fepdt hp / maecken fonumigge Wiffelijck met den dauw een fnfulie Gan Aoofen/ tot den Dproop Var Goofen úpt infuſien. bremde Manna werckt krachtighlij D haeſt weeck : dan en is gheen : maer een menghde Panna : Doch bijnae fulckg alg de ghene die Galenus ghebrupchte, Die De Manna bp het Dcanunos nium / Türbith ende andere krachtighe dinghen taede te doen / om die Wat te bedwinghen. 7 __q Algul, Agul, Alhagi, Tranfchibins fg eén ghewas dae Bie van Perften hun Manna op Vergaderen / met veele roode Doornkens / bp De twee boeten hoogh / omtrent Aleppo oock Waffende J met ronde dunne teere tackg- Bens. Dele doornen sin Wat afchgrauw / als oock zijn” De bladeren / Die Van —* ghelück/ omtrent oft Colutea Scoꝛpioides / vervult met rooðdt faedt. De Wortel is brupn/tamelijck langh. Dit ghewas slecht fic eek ori urdidenen eene. schi b — Wet ís dꝛoogh ende heet van aerdt. — Een handts bol ban dele bladeeen in fontepn-water De bijfbefooytevan t wkn is nuter tijdt het befte niet /fepdt der Lelnen 1533 Suycker, Tabaxir ; Olijf-Honigh ; Ghemeynen Honigh ‚ Indiaenfchèn Honigh ; Indiaenfch Wachs, ende eenighe gemenghde Wijnen, endé fuete oft fuere Dranckeh. 17. Se ‘EE ghent Dat hedensdaeghs hier te lande Bekent ende allefing ghebrüpekelnch ie / mer den naem Suycker , is tenen traen oft fap Ban een uptlandtfch Giet / bie doof ſyn overvloedigle vochtigheydt ter Tijden de knooren oft klepne Mweetgaethens van De hale men oft tietpijpen / Louder die te quetten oft (mijden / traent oft feet / ende daer ſtoit oft Dick wordt door hitte der Donne: ende dit ig feer goedt Dupcker/ ende fuickg als De! ouders alleentijchk féhinen ghekent te hebben. Maerꝰt ghene dat Wp hedensdaeghs meeſt hebben / Wordt upt De (ele. Gictpijperi met ghewelt ghehaelt - Want men plucht deſe Halnren op bequaemen tidt / men douwtſe fn een perſſe / ende ’t fag Dat Daet upt vloept / Wordt Ber gadert / ende door de vacht Des viers wordt daer Van Dproop / Grof Supcliet,/ ende daer nae herz fchepden loorten ban fijn ende wit Supcher ahetnaeckt;. Ende dit ís de eenighe Wijfe om Bupcher te lirijghen / te Weten upt De halmen oft ſteelen Gan dit Giet / als voren gheperſt zijnde, oft in klepne fluchskeng ghefneden/ ende op't Bier (oo langh ghefoden / tot dat alle de bochtighept Doo, het vier betdrooght zijnde een droogt) fap (dat ig bit Dupcher ) nae hem laet in den bodem Lan Den pot oft ketel. Sommighe willen nochtans ſegghen dat bet Zupcher upt de wortelen ban dit (iet in indien ghe- maeckt wozdt : dan dat en ig foo niet / al is t faeche dat ín Indien meeſt alle De wortelen Van iet een foetachz tigh fap ban haer gheven, Daorts foo Wordt Dit Giet in Derkchepden vzemde landen niet alleen van Indien / oft inde Eplanden Dan S. Chomag/ madea Cana: rien / ende elders ghevonden / maer ooch wel naerder bp onfe gheweften / alg in Calabzien ènde Sicilien (daer dat —— omtrent Sinte Catharinen dagh ghe⸗ plutkt oft ghelneden pleeght te worden: ) hie twel Dat bie ban Denegien hun Dupcker meeft berder /-te' weten upt Cpperg ende Wlerandyien haelen : ’t welch fp daer nae fijn ende Wit maetken. Bet Supcher- fiet [ elve waſt oock wel elders in De hoen Han Italien/ ais te Gaomen/ dan niet foo Veel / oft oock niet wel foo foet / datmen daer Suycker upt foude konnen Gaelen, Lobef noemt bit Giet Arundo Sacharina Indica, ín _onfe tael smcka- Riet; ende fepbt Dat Het fchijnt te Welfen als een mid= bel-fooyte tuffchen de Birichen ende Gieten. De fteclen groepen [eben oft acht voeten hoogh/ neer dan eeneit Dupm Dick / met Dichte knoopen / niet hol, maer bat %oog fpongieachtigh imargh/ Daer een (eer foete vorhe tighepdt in eri, in t Latijn Saccharum ende Suc: 5 in't Italiaenſth Zueearo , in* Pranfch Suc- ére; fn onfe tael Sucker gpebeeten : om ben wilte bart Welck foet fap — tn Jtalien ende Sicitien van be kinderen veel ghefocht ende ghefoghen worden / ende Cannamele, dat is Bontgh miet / heeten: derd 3ún dip Voeten langh / fmaller dau Bart Dvaenfchy ief / touW/ fn Be ſenghde gheftteept / ende fer Geel / met overvloedighe (cheuten / ban verwe doncker groen / gock Heel (malle dan de ghene Daer de Dupcker broo⸗ Ber bp De voorkoopers ín gewonden zyjn: Want Dat én zón bladers van Supcher-Aiet. De aerach- t bloeme fs wijt netgbefiepde eenighſlins die van't Dorgh-laedt ghelijch, De wortel is ghenoenh ijck Die Van 't giet / maer foeter / fapachtigier/ ende niet foo houtachtigh : waer upt dat fpzupten fchieten / die nut zijn Om fn Daerde te fleken / als fp afghefnez Den zijn zende loo wordt dit crupdt afte faer verplant enne bermentgbouldight. Dele Gafmen groepen met Den eerften leer Wel in Dranckrijck ende Pederlandt / maer Door be groote koude foo fervente : want (p bez geese Wel eenen Bochten grondt / maer eenn warme ocht. Aengaende Het Du , het Fudiaentch en - want het Madere ende Canarie-Dupcher afte andere in foetighepdt ende withept — —— Maer van waer dat het zp / bet befte is't hene ende klinckende is als hout/ als het teghen een woꝛdt: maer lieht / ſeẽt ſoet / ſeer wit / ende Glfterende - Naaaaat alg 1384 als Dneeuw/ aen een klevende / ſultks algis’t Dupcker Ban Valencen :’t weltk goedt is om Deooghe confituz ren/ maer onbeguacm om Duptker Penij te maecken. Daernae bolght get Madere Dupeker, T derde gellacht van Dupcher/ ban Splvius Lentile ghenoenit / is oock Wit/ maer better/ niet beguaem tot vane tonfituren/ maer Wel dienende om Penij te maechken. Door't Lierde Wardt het Canarie Dupcker gehouden ; 'tWelek meeft ín groote brooden berlamelt zijnde ghebzoght wizdt. T vüfde noemt hp Suycker van D. Omer / in't La⸗ tijn Saccharum Santi Audomati, bupten Wit / binnen roodtachtigh Aal oft het verbalfcht Waer / heel klevende ende lijmachtigh / onbeguaem tot dzooghe tonfecturen / maer Dienende totde weecke / alstot Dpropen / Opia- ten / Conferven /om dat het beter koopis/ ende ghe⸗ betert Wordt met t ghene datter hp ghedaen wordt. Als Pet de Lochtighept bande Zee ghevoelt (Want daer mede Worden de fchepen gheballaft ) Ban Wordt het Goodt Dupcher foo ghemeynlijck ghengemt: al is t dat ſommi⸗ he legghen dat oodt Dupcker anders niet enig / dan be fchupm ende Vupliahepdt van allerlep Suycker dat teh Door. het ſieden fupert s fulckg ie Het bzuyn oft Aoodt Thomas Suycker ( alfoe gheheeten nae het eplandt Dat bijkans onder De linte í8/S. Thomas geheeten;) t welck nutter íg tot de kliſterien Ban tot andere dinghen / om dat het niet 1ieffelijck om lien en ig : dan nochtans Get is geel foeter ende lieffelijcker dan t gene dat fijn ende Wit ghemaeckt is dooz eenighe Hooghe / ende herſoden ís, Aant als Het grof brun Dupeker door de Ícherpe Tooghe Lan Kaick ghemaeckt gheſuyvert Wordt / ende De vuyle ende ſwarte Dproop daer upt ghedreven is / ſoo kright het eenen vꝛemden ſcherpen ſmaeck / waer af het bloedt verbrandt wordt / ende het hooft befwaert : weltz Ken’ quaden (maeck oock ſomtidts in Get befte wit In⸗ diaenſch Suycker / dat te Wenegien / Genua/ ende Marleillen ghebꝛoght wordt / hoe Wel dat het ban Witz tighepdt het. Canarie-Dupcker beſchaeint. Soo dat het oñgheſuyvert oft grof Dupcker ſomtidts beter is dan t ghene dat de lcherpighepdt ban de Looghe ín het ſuy⸗ peren behouden heeft, Dan het Penij- Duprker (Sac- eharum Penidii oft Penidium ghenoemt } Wordt in Culcher Wijlen berepdt / dat het Die Voorfepde ſchade⸗ lckheydt niet en heeft : maer de middel om Penij- Dupcker / Candij-Dupcher ende Blauw Dupcher te maecken / ende om het Dupcher te fupberen / ende oock em Beele andere Dingen ende fraepigheden Lan Het Dupeker te berepden./ is onnoodigh ende al te langh sm hier verhaelt te Worden, Vooꝛts foo heeft het Dupe: Eev noch eenighe toenaemen im de Apoteken ; als is Saccharum Tabarzeth , gan de Arabers Germaent ; % welck anders niet. en beteeckent- dan Get befte ende uptghelefenfte Suytker. Caineta Bermaent doch vaneen Sachar , ende Dat ig een Sal Indicum oft Indiaenfch four , bat foet Van ſmaeck fg ; ende dat ie dus teghenwoordigh Dupcker +’t welck Gan de ouders Leer luttel kehent was / ende ín tijden ban Plinius bijfter dier : ende Actuarfus ſchijnt den eerften gheweeſt te zijn Die lijn Dproopen met Dupcker berepdt Geeft. Ren Nengaende de deugden ende krachten ban allerlep upekier / het is warm ende vocht in Den eerften qraed / afvaghende / ontdoende ende teerende als Bonigh ; maer en maeckt gheenen dor ſt / ende en bijt — en ſchrapt de maghe niet / alg den Honigh /endeen is [oo heet niet als Honigh: ten 3p dat het door het fupberen oft fijn maechen eenighe tcherpiahepdt ban het Kaltk behou- Den heefs. Daerom falmeu eer het brupnachtigh ende - tamelijchen wit berkiefen 5 Want dat is uptermaten goedt in ſpijſen oft dranck Boor allerlep menfchen / ſoo _ el lieck alg ghefont / meer dan fupberen Honigh / oft eenighe leckere ſpijſe. Want het houdt den buyck Weeck / ende is de boft ſeer toeghedaen / ende nut / alg oock be blafe ende nieren. · Het dudt Dupcher ig ’t beft / ende Berwarmt meer / fS fijner ban ſtoffe maer maecht ine in't hooft. De ghene die ſegghen Willen dat Duper her berhoelt / zjn bedroghen = hant inde wed ghen verkeert Get leer haeft ín galle (doch alfmen't in't — ——— — : ) ende De hinderen veel Dupcker — * allnen dat opt vier Wils Lifs bek Candj- rijghen veele Wormen ín den bupck. Dit Dupeker moet althdt wat wochtighepdts hebben. / Befchtijvinghe van de Drogheii; Duprker foude ger Verbranden dan ſmiüten / ten mack datter water bp ghedaen Waer. Hedensdaeghs Wardt het bp allerlep {pijfe ghedaen ( uytgheſondert alleen Be venten oft darmen: want Die ſtincken / allmen daer Supcker bp doet : ) ende daer worden feex leckere Roecken / toer= ten / taerten ende andere ſpijſen mede bevepdt ende toe: ghemaecht :men doet het oock bp de Dproopen ende Con- fituren: dan men moet Wel gade Aaen ín Wat ghebreken Datmen ’t ghebrupekt : want fomtijdtd zijn de Spropen beter met Honigh dan met Dupcker ghemaeckt, Dupt- Ker Dat ghelijck een fout gheftolt is in Iudien / ende in de Gieten van Druchtbaer Arabier / fepdt Diofcorides / in water ghelmolten /ende ghedzontſten / is de mage feer uut, Dan bupten ís het Suycker oock nut: maet ghepoe= - dert oft fijn gheftooten op D'oaahen gheſtroyt⸗ vaeght af/ende neemt wech al t ghene dat de oogen belemmert / ende 't ghelicht dupfter maeckt. ’T felbe vermagh Heg Candj-Dupcker oock : t welck ſeer nut ís teghen De vouwighepdt Han de tonghe ende heele in de heete kortfens ende maeckt De hoeft Cacht ende tupm; in fonderiepdt t gheue datmen aeude potten Ban den Juleb ban Dine Tetten deg Domertijdts in de Apoteken ban felfg ghiekane Bijt Windt: ende ſulcke kracht Heeft oock het Blauw Tanz dij-Duptker 5 ’t welch ghemaeckt wordt midts daer fa: van Dioletten bp doende / ende fomtijdts eenighe dyupe pen Limoen-lap: ende lulcks ig meer berkoelende Ban Het ander : maer met Witten Freog Daer bp ghedaen / oft met berfche Amandel-olie bermenght / wordt het goedt em den hoeft te ghenefen. Poorts foo Wordt Get Supcker oock ſomtidts op heete kolen ghebrandt ; ende dan belet het de ſintkinghen die Van t hooft Vallen’ ende verſtertit bet hert ende herſſenen met Fjnen reuck. ' Syroop oft vocht waterigh Suycker en is niet foo goedt als Goodt Dupcker: ende wordt bp de ſphſe gedaen als Honigh: hoe wel den Witten Dproop ban Dupcker- Candij / van ſommighe voor feer goedt gheacht wordt. - € Suyckervan Mambu, oft Tabaxir, Bet woort Tabaxir beteekent bp de Araben (oo veel alg een Meickachtigh fan/ oft eenigh dick oft gheftolt fap: dan de Indiaenen noemen dat Sacar Mambu , bat ís Suycker ban eenen boom wiens vietachtighe rijſen oft tacken Mambu ghez noemt worden, Det is [eer Dier / [oo dat het ghemepnlijck teghen't ſilver opg heweghen wordt. ——— Den boom daer dit fap ban komt / is ſomtüdts groot / ende hoogh alg eenen Popelier / ſomtijdts leegher ende Klepner. De tatken Waffen meeftendeel vecht om hoogh (dan de fchoonfte tacken worden ſomtijdts ahekromt/ om daer galerijen ende prieelen Lan te maechen ) met Enoopen die een palme verre ban een ghefchepden zijn z de bladeren zijn langher dan @lf-bladeren. Sufjan elck lidt vindtinen een foet ſap / dick als ftüflel / oock fog wit/fomtijdtg heel veel / ſomtüdts heel wernigh. ‚Dele boomen waffen in berfchepden Landen ban In⸗ dien: dan ſy en gheven alleling — ſuyckerachtigh fap ban haer/maer alleenlijtk in Biſnagher / Batecala / ende — — — — it olt ick lap is ſomtijdts ſwartachtigh oft afchverwigh; dan Het en is dies niet te ergher; want het Wordt ſulcks oft Door de groote vochtig heyt des iaers / oft Batmen't te langhe lact blijven fonder afte nemen; Ende het en is gheenen brandt oft miſwas Han defe boomen # als fommighe meynen ; Serapio heeft bit (ap Saraifcir ghenoemt: maer dien — naem ís bedorven / ín ſtede van Tabaxir. * Avitenna ſeydt dat dit fap vergadert wordt Han de ghe⸗ ande wortelen Han Dit riet: Dan Í Daer in bedroghen A alg oock Barro ban Parbona ende Dtrabor fegghende dat upt de wortels Han een boomachtigh niet leer groot in reiden tiek 0 heneeſ menghe⸗ ap Wo e compoli * linghen ghedaen / allmen in —— boechen bindt = want Get fg Leer nut om alle foo Wel inwendighe als upts wendighe verhittinghen te verkoelen: ende ſeer goet ín alle kᷣortſen ende roodtmelizoen / londerlinghen in den vloet van de galachtighe — ge maec⸗ ken daer oock koeckskens oft Crochifcen van / midts daer wat Durchel-faedt bp doende. 5 Chꝛiſtophoꝛus a Cofta ſeydt / Dat dele boomen oft @teten Daer Tabaxir Lan komt/ Mambu ghe 7 ſomtijdts foo groot zijn ende (oo dick datſe daer ſchuyt⸗ kens van maecken / Die Wee mang hoeven mogen 1e } He ſelve niet upthalende / mager alleen ín't middel door⸗ ſnijdende /aen eick epnò venen kuoop latende. Ende Dez fen boom heeft dar epahens / als de Fndiaenen fegghen/ dat de Crocedilien/die Ip Caimanes noemen / nimmermeer pe menſchen / dier eenige van die ſchupten fitten/ befcha= dighen en lullen. Dau hier dan Fullen Wp hier nae / Van de Gieten handelende / breeder ſprecken. € Saccharum Alhafur waft in Cappten/ ſeydt Bello⸗ nius / aen een Geefterachtiah ghewas door het toedoen Ban een wormken/ alg een Dchalbijter / die ſich daer in Windt / ende zijn woonſtede Baer inneemt. Het wordt gautfchj Turcknen door leer Beel gheacht ende gebrupcht/ met den naem Tegalia, Ende het 18 verſamelt in bolle keug{oo groot als Haſelnoten: eude verſchilt ban het Wit Dupeker/midts dat het met ſpüſe oft dranck inghe⸗ nomen / den dorſt verſlaet. Want de Arabiſche ſchrij⸗ wers (elf bekennen Dat het Wit Suycker eer dorft maeckt dan dilcht. Ha dit Saccharum Alhafur; noch Berfch zijns de / is (oo ghetempert ende ghematíicht van krachten; dat get Ben dorft ter ſtont daet vergaen / ende Den hoeft in feer hoen. — voet ophouden. Aũdere heetenꝰt Alhaſos ende gock Tigala. q Alhaffer van Serapion en is gheen Supcker⸗· Giet/ maer komt tfamen in kozenhens alg Manna (ende Avi⸗ zenna heet het JRanna: ) ende drupt Gan eenen boom alg Gomme. Bet heeft breede bladeren/ende Suycker dat upt de ooghen Van lijn tacken komt / endeupt den ooz⸗ ſpꝛongh der bladeren :-endeindat Dupcker is Wat bit- ters, Daer wordt noch iet quaedts van ghehaelt / dat 5 oft blepnen maeckt. Het hout is licht / dick / vecht “ende fraep. … _ - Ì Suycker. van de Weft-Indiaenfche Aloë íg van ong ín ’t Buvoeghlel vap't Capitel van Aloë bp Dodoneus Hers inaent / alg-oock ben Bonigh ende Wün upt de ſelve wWeſt Indiſche Noë ghehaelt. —* Olijf-Honigh, in t Griecks Elæomeli ghenoemt / is in’t Bijvoeghlel van den Olijf boom beſthꝛeven. Eleomeli van Dioſcorides, uyt eenen boom alg den @ljf-boom Bloedende/ ig met den anderen Olijf· Honich ín ’t voorſeyde Bivoeghlel bermaent. Traen van den Ethiopiſchen Olijf-boom- en is gheen Dupcker oft Honigh ghelik / maer guact om nemen; als in’ voorſepbe Buvoeghſel oock vermaent is. „€ Ghemeynen ende Indiaeníchen Hanich. De foete ende Íteffelijche geur ban den Bonigh is den Suyckere ban fmaeck ende oorſprongh aldernaeſt: ende Be nature fchúnt den Honiah ghegheven te hebben meeft alle landen / leydt IL obel/ fonderlinghen de ghene daermen gheen Dupcker- menens +3 oft konfte en han groepende hous sfmamerg hier te lande ig hp oa gemepn/vat het gheen reden en fchijnt te efen te willen betoonen/hoe dat hy ghemaeckt Wordt; daerom Lullen Wp den LTeſer tot De Boetken Han be Landtneeringhe fepnden :ons ſal —— woordighljck ghenoegh sn te Vermaenen/ dat den Ho⸗ nigh ban Bien ghemaeckt ende Apt de bloemen ende chende cruyden ghehaelt wordt: ende daerom meeft eenighe kracht behoudt Ban de cruyden oft bloemen daer hp upt ghehaelt ie £ ghelück als ſonumighe verſekeren dat in Dpyienendeelderg Honigh ghevonden Wordt” die niet foeten ig / iaer bitter / midtg dat de Bien anders niet en an Alſſene⸗ Den welcken nochtans fonderz í is tot veele faecken ban binnen ende bupe hebeficht, Man meeft alle andere ſoorten hoe wetdat fommighe Wat meer farpen ſchijnen te trecken: Den Boz nigh van Athenen ende ban Sicilien vaierdt by de ouders Booy den beſten ghehouden? dan nu ter tijdt zijnder Beele andere goede ſoorten / Die: te laugh om verhaelen zijn : doeh van haer-kwachten fullen wÿ hier Wat Bermaenen : er niet van Den ———— in t Latijn Mel NEE nen. niet te Berghel ven iss als zac niet en is de ander foozte' Ban Honigh die Mel Cafta- neaceum Geet / om Dat hp op de Caftante-boomen ghe⸗ maeckt Woydt «Want die is oock fomrijdes bitter. Daer ijn oock eenighe foorten ban Pndiaenlchen Honigh: pant de Fndiaentehe Wiew zijn dzijderlep, . Deeerfte n wat grooter Dan Mugghen ende zijn wit; ende den onigh Baer. han ghemaechkt / is wat farpachtigh van ſmiaetk. ze Deandere zijn Wat grooter / maer (wart: ende haeren Honigh is veel beter. dan den boorgaenden, Indiaenfche etide andere Vremde Cruydem. 1385 3, Dederde foorte is grooter dan de Spaenſche Bier; dan {p en Gebben gheen angelen : ende baeten Honigh ig den alberbeften. Hans Staden ſeydt oock datter in Bre⸗ filien Drijderlep Bien zijn / maer dat De kleynſte den bez ften Hoͤnigh gheen. ‚ 4 Nllerlep honigh ig Ban lijnen aetdt heet in den eerſten / ende droogt in den tweeden qraed : andere ſegghen dat hp Warm ende drꝛoogh ís / ban bepdts Herre in den tweeden graed : muners ho is warmer/ ſcherper ende luchtigher Bau Dupcker ; ende heeft meet gheeftg ende vierig heydts ín, Den beften Honigh ie den ghenen die in den Mey ghe⸗ maeckt Wordt : Daer nae Bolght den ghenen Hie inden Bomer gheſet ig : maer Dien van Den Winter en is niet goedt / ende die en heeft gheen krachtin hem: Dier te lan= de Verkieftmen Ben ghenen die feet foet is / roodt ban Berwe/ende niet feet Bochtigh. In Italien kieſtmen den fuperen / blinckende / Wat witachtighen/ die ghekorent ig ende Dick. Dan andere legghen dat den rooden honigh ghedaen moet Worden in Be medicijnen die berwarmen ; ende Den Witten bp de verkoelende (proopen eñ iuleppen. Sommighe prijfen ben Honigh die heel oudt is / fegghene de / Datmen hem bp de hondert iaeren goedt foude kon= nen houden. Andere legghen dat den Honich in hem eeft Be kracht ende merchelijchhepdt ban den Mijn ende Dupcher: want de Meede verandert dooz een langhende inwendig (ieden Van Bonigh in Wijn/ ende bright ee nen wijnachtighen (maeckt / die ſeer ghelont ig. Poorts foo igden Wonich goedt Boor De oude koude oft anderg onmachtighe lappe menſchen (Die oock feer wel Haeren fullen met het langh ghebyupek van Heede: ) dan de ghenedie warm Pan aerdt zijn / ig hp ſchadeljck: want bp ontfteecht het bloet / ende Vermeerbert de galle door En fcherpighepdt : daerom eten hem ſommighe met koude oft farpe vꝛuchten ende ſpijſen ende met Goofen- Supcker. Danmatelijck ghebruyckt met een nuchtere mage / ig fommighe menfchen / die Geet ban leber zjn? feernut, In't kort / Honigh Verwarmt de maghe/rupint be borſt / maeckt den bupck weeck / maeckt ;goedt bloet in t lyf/doet oock ghemackelijck piffen/ belet alle inwen= pige verrotinghe/ luyvert de Cweeringen binnen ’s lúfs> maer maeckt keinpfelende fteeckten tt den bupck. Gau” wen Engellthen Honich feex Beel geten Doet meer deughts dan den Dpaenfchen matelúck ghenoten / Diemen noch — —* en —— * en ſcherpen Grieckſchen anguedockſt Dpaenfchen rouwen Honigh / verandert licht —— verbrandt meer t bloet / ende maeckt den bupck min weeck / ootk en heeftmen die Gier (oo verſch niet. „Enghelfchen Honigh ig foo fchoon noch loo lieffelijck niet: maer op fommigbe plaetfen / Bergadert zijnde in dE Lente / oft in den Domer/ drijft hp boot den froelganak de —— — zende men ſeydt dat hp ben, _ Den Hermaerden Bonígh Lan Wthenen/ ende dier van Sitilien ig feer geel ende be: / maet níet foo wit alg dien Ban Narbone oft Spaegnien sve rie Milde Honigh met Camfer ghemenabt / dip daghen langi gheftaen hebbende / neemt wech de placken onder d oo⸗ — t — daer ig * hen * : oock maghmen menghen met galle Gan Oſſen / ende alfag befiahen teghen de Llecken. Per eede,Âqua mũlſa, oft Hydromelf int Griecks/ vat is Bonigh-water/ heeft. De lele krachten Die het Mulfvirn. gft den Honigh · wijn heeft. Dele Meede wordt gebrupckt onghefoden / als wp den bupek Week Willen maecken; oft met Olie / om te doen obergheven Be ghene die fenijn ghedjoucken hebben. Den krancken wordt fp ghefoden Sbeoben erf ende de menfchen. Die den pols Aap hebben / gock ieghen den hoeft / ende longerlucht oft kozthept op be borſt / ende de gene Die Hony te Veel Fmceten heel af- * Tamelijck oudt zijnde beeft de deught Van dé oft Dpoel-wijn in't bermaetken Ban de krachten f ende boet. de leloe wercken ; iae ig beter Bande Lora tes’ ghen de bierighepdt oft ontſtekinghen Van eenigh töt:” maer heet oudt zijnde en is niet goedt tot bietighe oft’ onfteken leben / oft Die verſtopt zijn: is nochtansgoebe Booz be Weerke ende walghende maghe / ende Degene Bie ſeer ſweeten Meede wordt ghemaeckt Ban twee deë: Yen oudt reghen Water/ ende een Deel Bontghs onder etn’ ghemenght / ende in de Donne gheftelt, Andere nemert fontepn water / erde {ieden ’t met Ber Borugh: ende als’ é en Vaaaaas 1396 een berde deel ingheloden ig/boen Ip ‘tin Laten. · Sommi⸗ ghe heeten dat oock Honigbuvater, om Dat het pleeght ghe⸗ maeckt te worden van Honigh die met water uptde Doe nighreten ghewaffehen is / cndealfoo bewaert Wordt : maer het moet fupverder ghemaeckt Wozden : fommige fieden ’t felie. Dit is de Mechen hinderlijck / om Dat het feer Beel in Geeft Ban de Waſſe ſelfs. De Poolfche ende Moſchovitiſche ſoorten van Meede / ende Den dranck bp Die van Wallten in Eughelandt Mereglin ghenoemt/ zijn foeter ende qhefonder Dan veel van de atderbefte Wijnen, Honigh- Wijn oft Mulfum der ouders ‚ Die van ouden ftvaffen Dijn ende goeden Honigh ghentaeckt wordt⸗ is Booz den beften gehouden: Want hy maeckt min Winden/ ende Heel oudt zijnde Hoeder ’t hehaem : middelmatigh oudt / maeckt Den bupeh wat weeck / ende doet piſſen: nae den eten ghedronrken/ is hp hinderlijck: maer m't bez ghinfel ghedroncken / vervult hp; ende Dact nae gheeft bp Wederom appetrit oft luit om eten. Hy wordt ghemaeckt Han twee deelen oft maten Wyns / eude ven maet Honiohs · Sommighe lieden den Honigh met den Wijn / om dat ſy Dien haeſter louden moghen ghebruycken: ende vergieten dit tlamen ín vaten. Gt — Anderen Honigh-Wijn ; in ’t Latijn Vinum Melitites , verſchilt van den voorgaenden Bonigh-wijn/ende wordt ghemaeckt ban neghen potteu ſtraffen Moſt / twee potten Bonighs /ende omtrent twee onten fouts / die tfamen in eenen Leer grooten hetel ghedaen werden; ont datſe niet en fouden overloopen/ allenghskens ’t font daet in ſtroyen⸗ De. Alg nu deſen Wijn verkelt is/ foo wordt hp in an Bere baten ghegoten. Bp wordt ghegheven in kortſen Die Tanghe gheductt ende de maghe atefrvenclit Gebben: Want Yp maeckt een weynigh ſtoelgaugh / doet water maechen / ende myvert de maghe. Hy is ſeer goet de ghene Die t kler⸗ zijn hebben: geneeft de gebzeken m de nieren / De ghene die weern wan hoofde zyn / ende de Vrouwen Die geenen Wijn * princhen : hy Geeft eenen goeden reuck / ende voedet % lichaem. ö _ Thalafomeli, vat is Zee⸗ Honigh / van Dioſtorides Herz maent/ is krachtigh om den bupckte berderen: ende Wort ghemaeckt ban gheſijcke deelen Zeewater) Beghenwater Ende Honigh die tfamen Wel gherefen zijn ín een gepeckt bat in't heetſte vaude hondtsdaghen. Andere doen bp gen deel Bonigh/twee deelen gheloden Zeewater : ende Dien dranck is dan beter om mnemen/ende fachter inſt Wercken/ Dau den-Voorgaenden. 5e Melomeli oft Cydonomeli wordt gemaecht ban Duce: appelen / Die Ban haer faden berooft. zijnde u. Honiah gheworpen worden: ende daer komt eenen Wijn Ban / Welckig eenen dranck Die binnen cen fact tjdts Drinekz baerid/ ende is goedt total’t gheue dat den Buce-appel Wún met Honigh vermagh. … ne ROE pe ent Wee err geridede Mulfum,in’t Griecks Oxymeli, Wordt aldus gijemaechit. Neemt eenen pot W3jus/ twee onten Zee-fout/ dyn potten Honigh / ende twee potten waters : laet dit tfamen in eenen ketel oft panne lieden / tot dat het tienmael op rúft : alg die hout eworden is / 5 in e ht alle grove vochtigheden upt den lijfue: mien [epbt oock dat hy goet ig teghen ’t ſciatica / oft heup= R—— vallende fieckte; teghen De beten an be flanghen/ oft almen Meromum oft Deulfap i enomen heeft ⸗ oft Frium: is ſeer goedt t de quinancie / daer mede g Keek : „ Azijn / ende Wijn. Maer boog allen achtmen Beel be Olien ban Wachs / van Myrrhe / ende Wierooch / die de gebreken Der zenuwen ghenelen / ende pij eed Erachten ban den oprechten Baſſem hebben / alg mighe Alt hymiſten verſekeren: Die oock noch verſcheyden Piten diſtilleren/ onnoodigh om hier verhaelt te Worden: Want 't ig ong enoegh de hefchrijvinghe der rrupden bier te gheven oo Volkomen als het ong moghelijck ís: de welche bez Hent znde / fal een ieder nae fijn Berftant oft weten fchap / daer Wateren / olien „ertractien ende andere dinz nen maecken, Oleum Megalinum ; ín oude Been Wegaltnon eteod — /pleegh met Amar - rantus ende Harſt ghem, te worden: dan die was ín tijden van Diofcoyideg al vergaen / ende niet meer in gbebur. ENE „@lie van Copal Pod is voren befchzetsen/ alg ooch de Olie van Liquidambar: dan ve olie Ban Foelie / va Pimbo/ ende de tweederhande blie van de Indiaenſche zroote/ende veele andere Olien ſullen wp hier nae befehrij- Ben/ eick bp fijn gheflacht: maer eerſt Mullen wp Wat Barr De Olie Ban Ben (preken, Ben, Olie van Ben , Groot Ber ; ende Índiaerf- ſche Hafelnoten. “19. BE fs be Vucht ban eenen boom den Camarifch- boom ghelijckende / fepdt Diofcorideg/ foo groota gen Dafel-note: wiens keerne gheftooten edouwt alſmen De Amandelen doet / een vo — — ban haet gheeft die Elzon Balaninon, fn't Latijn Oleum > num oft Oleum de Ben heet; erde ghebzuyckt wodt bu pe koftelijche ſalven als Dodoneus oorit Germaent heeft in Get Capitel van Lillach / ban de Glans vnguentarta fpyekende. Galenus fepdt oock 't lele : maer Plinius ſeydt Dat het de Vrucht is Ban eenen boom met bladeren als bie ban heliotropium; ende Hat be Drogiften Olie upt Be feGorffen Wan Dele vrucht haelen / maer de Me⸗ dicijng upt de keerne / ſtootende Die / ende daer warm water oder gietende. Meſue ftelt twee foorten ban dit Den; Groot ende Kleyn: de Groote ig fog groot alg gen Dalel-note/ ende ig Drühoechigh ; ende de Klepne ig als een Citer: bepbe vol Ban een wit / vaſt ende olie⸗ achtigh mergh. De Groote fchint ong alten kelient te 1389 zijn. Dan Pícolaug Monardus Cepdt dat De Kleyne / Die hp Ben Paruum noemt / foo groot Welende alg een Cicer / in Stalen ghebrupckt wordt om daer ten. Olie upt te Douwen / lieffelijch ban reuck / ende ghebruprkes Inch om den baert ende Get hayr van’t hooft Daer mede te ſtrycken: ende Hoorde Groote Houdt hy fijn Andiaegfche Dalelnote / Die Wp hier oock fullen-befchenjben / Boch gerft berhaclende wat De oudergende oock Lobel bant felbefegghen. … … / : Dit Ben Wierdt ín oude tijden gebroght upt Egypten / Atabien/ Ethiopien / Dprien/ ende Barbarjen. Dande ' boomen ziju in Egppten vrel grooter / fepdt Delloniug/ dan Diemen ín Arabien bindt: tae ſy Werder fomtijdts ſoo groot alsBerchen-boomen/met dierghelijcke tacken/ende witte ffammen; loo datſe van Herre voor Bercken aen⸗ geffen fottben Worden. Maer ín Arabien waſſenſe tuſſchen Be rotfen ende knppen / in Egputen op lachten grondt. Det lacdt is befloten in Drijkantighe hauwen;ende Wordt fn groote hoogen berfamelt. 8 De vrucht ſelve ig, genoemt Balanos myrepfice inꝰt Gri ke/in t Latij Glans vynguentarfa, gan Plinius My- robalanum; gan de Araben Habel Ben oft Ban, van andere Grarium Ben , in de %uateken Ben. De Turchen heeten pele faden oock Hebulben,fepdt Bellonius; ende Worden daer ober al verkocht ende ghebzunckt. Dp verſchilt Beel ban het Behen oft Been; Want dat (al onder de Wortels hiet bnn otd ge Worden. 2 Dele Brucht Gan Ben is beft alffe Hol is / berfch/ wit/ eude Die haeft ahepelt oft ghefchelt Wordt: ban Piiniug fepbt Dat De befte upt Petra ban Dprien quam / hebben⸗ de een (watte ſchorſſe endeten Witte heerne. Aengaende haet krachten / (pig fnüdende ende afvagbende / midtg aet bitterhepdt / ende ooch tfamentrechtnde. De Olfe daer upt gebouwt fg warm / ſeydt Galenus. De fchorfje ban be vrũcht is Leer tfamentreckende. De vrucht felve ten dragijme [waer benen / neemt wegh ’ ghez ſwil Bau de milte,, efue fepdt datſe met eenighen dranck oft anders inghenomen /detaepe ende Dicke ijz merigheden ban onder ende bowen uptdzijft; ende daer: om feer goedt is teghen de colijche oft kriniptel inden buyck / niet alleen _mghenomen / maer oock met kliftez tien inghegoten / ſonderlinghen alg die fieckte ban Wind schtiabe oft flijmerighe oorfaechen ghekomen is. Wan de lelve heerne met meel Dan Gerften-mout ende Hongh gheftooten / worden pappen oft plaefters ahemaeckt om alle kroppen / klieren ende harde ghefwillen te doen ef Honigh alleen opghelepdt / is goedt ter u de ghebrêlten Der zenuwen Die ban houwe komer / alg ín be betoerthepdt/ lammigheydt / ſpanninghe/ tree⸗ kinghe ende Bramp der zenuwen. Met Spica Nardi ende meel van —— vermenght ende pape-ghez Wijs lepdt / is goedt teghen De Berftonthepdt eud — bed cher endeumile, Aben benk bode alle ende flerrjn / met meel ban Dolith ende Deez de oft Donich-water ghemengbt. Fn Edick ghefoden gheneeft de witte ſchorftheydt oft zeerighepdt / be De dzooghe krauwagie. Met Pitrum verdrijft ſy alle lick: teeckenen der Wonden. Maer met piſſe bermenght/ doet alle ſproeten / ende malen ende oock de plachen ende bladerkens deg aentichts Vergaen / daer op gheftreken. De ſelve een dꝛaghme oft vierendeel Toots ingenomen / Hoet braechen : met Meede inghenomen / gheeft ſtoei⸗ gaugh: dan ſy íg de maghe nde de Darmen laftigh / met ig: welche bochtighepdt upt de gheſtooten vzucht ahe- erft zijnde/ nut ig om bp de —— Dingben — Die teghen de krauwagien ende ſchorftheydt goedt zijn, Dan als dele Grucht gherooſt ie / dan lepdtie alle die oberighe vachtighendt af ( t felve doet (p oock met Anijs oft Denckel-laedt ghefaben) ende en doet niet meer braec- Ken/ maer behoudt alleBti Be ktacht om den bupck weeck te maecken, Maer de Olie Han Dele vzucht / als melue betuyght / maeckt facht / ende Doet (chepden de harde ghefwillen/ ende fg goedt teghen de koude ghebyeken Hart de zenuwen ende lidmaten : ende ſy berdrijft alle plac= ken / malen / ſproeten ende lickteeckenen /_fepbt Hen fele ven Diofcorideg ; maeckt den buytk weeck : maer ís de maghe tegen / alg De Hrucht felge : Dan met Ganfen- finout in d ooren ghedzunpt / gheneeft de pine daer ban/ erde betert het ruxſſt hen ende tupten dev felter. Fn kost/ Ip vermagh alt ſelbe Das oe Olien ban Defami- ‘haer oBervloedighe ſcherpe —— Daer ſy Lol bau 1590 faedt ende Gan Okernoten Doen konnen. Dit is t gene Dat De ouderg Daer Han gheſchꝛeven hebben. Dan Lobel Befchrüftfe alvug : Glans vnguentatia cathartica filiquata fg een vrucht / die nae haer Drijkante/ maer ronde ghe= daente die vande Eeckel gelijckende / den naem Han Eeckel oft Glans ghekreghen heeft: maer de olie Die Daer uyt —— Wordt / maeckt datmenſe Glans mytepfica oft ans vnguentatia noemt : de Welcke Dioſcorides oock Wel ghekent heeft (maer níet haer ſchorſſe oft hauwe) die Hp Palmulas noemende bp de Pheenicobalanos gelicht: dan De Araben heetenſe Nucula vnguentaria (ín hun tacle Ban, ende meeft Ben. ) Dp is ghefioten in een fracpe hauwe / Ban niemanden veſchreven / een palme Tangh/met twee laghen in een hauwe / Die laughworpigh rondt is / dun/ met twee heuvelkens uprpuplende/ te Weten Deen onz der / ende D'ander ín De middel hebbende ín elck een Eec⸗ Kel befioten : maer het opgerfte í lijck eenen beck / oft als een ſpits punt vande bucht ban Oleander : de ſelve hauwe ig ban binnen rofachtigh Lan verwe / Hart bupten grauw oft aſchverwigh / met rimpels oft ſtre⸗ pen ín be lenghde gheteeckent / maer gheheel leerachtigh/ büpghfaem / ende (chortachtigh / laf ban Gmaeck/ een Wepnigh tfamentreckende ende Hoogh. De Apotekers ende Bandt-Lehoenmaeckerg perſſen upt dele Drucht een @líe / dienende tot de ghefonthepdt ende tot welluft : de welche ghelijck fp gheen liefſjtkheydt van reuck en heeft / lso en krjghtſe oock gheen ſchinimel noch ſtercken reuck / noch en brenght gheen {metten oft vuyle vlecken fn haudtſchoen oft kleederg Die Daer mede beftrechen zijn / maer ís be bequaeniſte Ban alle Olien/ om de lieflijckheyt Han veuck goedt ende Verfclj te bewaeren. Dit zñ de Woorden Van Lobel aengaende Dit Ben / dat fommiahe Ben magnum’ noemer : maer Monardus heet Get Ben — „foo het ſchijnt / ende boor het Ben magnum bez thrijft hy De volghende (oorte Han Ben. _€ Groot Ben, im’t Tatun Ben magnum gheheeten / Ban Picolaus Monardus Auéllana purgatrix , waſt in ’t Eplandt ban Dan Domingo ; ende Wordt Han de Fndiaenen ghemepnlijck ghebruyckt om den bupck Weeck te maecken: maer is foo krachtigh in’t wercken / dat de Dpaeguiaerts'tfelve oock willende Doen / hun ſelven in fterveng noot broghten. Dan ghedaente ende verwe zijn Ip onfe ghemepne Haſelnote ghelijck meteen Dunne caftanie byupne ſchelle bedeekt/ Drijhoechiah / met Wit mergh vervult / foet van ſmaeck; Booy den welt⸗ ken menigh mienſch bedroghen ís ge weeft. nt {fp heb⸗ ben kracht om De galle ende ſmerigheydt met ljewele annet be aber aan a orden en zijn fp (oo gheweldighniet. Maer fp gheneſen de —— oft colijcke van ſtonden aen / ende Doen alle Winden en: ende met klifterien age goten maecken Den buyck tamelijtken ende fachtelij Weeck. Men neemter ban een half dzaghme tot ten Draghme tfeffens ; maerdan moeten ſy ghebraden zijn. op zijn heet in't beghinfel ban den Derden / ende dzoogh in ben tweeden graed, Purgerende Haſelnote De niee vruclp ie aen Veen it / va lanaeck / met een dun vesken bedeckt. y achtighe ſoorte ten ban “ertoont ; in an 5 anghworighe Witte ende foete keerne ghevonden ged Waer ín dat het Befchrijvinghe vande Droghen. datter meeftendeel twee tlamen graepen/ ghelijckmen dé Caftanien ſomtijdts fiet waſſen. Biet Ban heeft Ferdie nandus Oviedus oock gheſchreven. Auellana purga iua Quicdi is oock miſſt hien deſe dzucht / ſeydt Cluſius / pie van Lier Haſelnoten tfamen vergadert ſchijnt te zijn / effen / kaſtaniebruyn / al tfamen in cen fchors begrepen / doch elck een kaftante-byupne ſtercke vafte fchale hebbende / niet eer dick : ban De heeft fele fg dick / hardt ende vaſt / bupten rolachtigh / binnen wite achtigh / niet onlieflijck ban (maeckt. Ander Indiaenfchie Hafelhote: 2, Een ander Indiaen{che Hafelnote gan Á ben / midt[gaderg de volghende / is een brucht omtrent Dep duymbreedden langh/ upt Indien overghefonden / bijnae twee duymbreedden by plat / gherimpeit ende oneffen — eg / aen de e verheven oft uptflaende ſijde ende —— i dn Dae sen AlEnn DER et een een heerne. Bijnae dierghelücke doch klepner ende byupn= ſchijnt van Matthiolus onder de ſoor⸗ Sndiaenfrhe Halelnoten befthreven te zün. Maer een ander Heel ter v í Gatet aen Clufiug Sont eg ſt hünt te wefen : ende daerin fchuplt Balſem ï — — den 6: Een mede-foorte van Nux ja fchijnt te Wwelen / Épnt €lufiue 1 bie fo te van Gndiaenfche Pote/ die mp bac 6 — — fonben is gheweeft : want fp is cen dDupmbreed / meteen ha uti t Datfe met de Mehenbethene groote ghelijce eniſſe en heeft, ant be e/ Van bef Aucllanz Indice varietas en /algeen fooyte van Indilſthe Pafelnoten / Wordt onder He Poten-FBulcaz ten fomtijdts 5 is van Verwe/ grootte —— — de Nerd eig 5 —— beeft ban 't: Notken: maer alg die a 00; q 5 2 N — „aen d'onderfte Lijdé Indiaenfche ende andere Vremde Cruyden. Broken is / ſietmen Haer Hyp verſcheyden laepkens in: een van de welcke eert foete keerne befiupt. g Een forte van Ben uyt Afrijcken ; inꝰt Latijn bar Elufius Glandis vngüentarte fpecies genoemt /is oock een Halelnote ghetjch in grootte / Bere / ende harde ſchelſe / met een witte (oête heen. Ben van Egypren en beeft met dit teghenwoordigh Ben nief ghemepus dat den naem + ende ig hier nae⸗ te weven in het 48; Tapitel / beſchꝛeven. J Boe J beft Naw ovnguemearin oac wief ende daer ban ſullen Wp elders ſpreken. Nôch andere Indiâeafche: Hafelnoten fullen in't Capí- tel van Faufel eudé elders belcijgeen dropen. … „Faufcloft Areas „Bu, B Pbe Indiaenſche Halelnsten Wordt oock ghere⸗ kent devrucht Faufel tn Arabien aheheeten/ oft Filfcl ende Fufel, in Malavar Pac, elders Chefolo ende Coffol , maer meeft Attequa oft Arrecas in Malediva Poua; in Guzarate ende Weean supari in Zeilan, Poaz; ín Ma⸗ taca Pinan; in, Couchin Chacâni ende C s die veel gerfchilt van het roodt Santalum/ als in de beicheuvi ghe van 't Santalum bljcken fal. De watt alavar ende irt veele andere landen van Ooſt Bau de beſte waſt in Monibaim. Fn Teplan is maer wit: die in Couchin waſt / is kleyn ende mart / feer hardt alſſe —5 is: dan Waer ſy is / ſp groept lie⸗ Ber aen Den Zeekant dan binnen slandts: ende wordt van Ehriftephorus a Cofta auellana Indica ende Areca gheheeten. Den boem wodt van ſommighe Loor eenen Davel-boom ghehouden / maer teerder ende ſpitler ende hy is leer Hoogl) / ende waſt vecht nd / rondt / Wous Van hout / ende daerom niet Leer bꝛeuck⸗ faem/ met bladeren alg vande „aen ’topperfte _ pan den boom waffende : daer tuffchen Komen dunne roepkeng / met kleyne bloemkens gheladen / die wit zijn/ ende bijnae [onder reuck: die daer nae ín De zucht Herz anderen alg Noten⸗· Muſtaten / foo groot alg cen @ker- note / nochtans niet rondt / maer — 4 als een kleyn Binnen Ey / bedeckt met een ſchorſſe / die noch berfch zijnde feet _grben ie ; maer tjp zynde / heel eel / foo datmenfe ban berre voor Geel rijpe Dadelen —* aenſchouwen: defe ſchelle is ſacht ende wolachtigh / fnhoudende eén vrutht foo groot alg een Van de groot fte Caftanien/ aen Deen lide dock plat / wit / hardt/ met roove aderen doorreghen / Die ban de Indiaenen ghege⸗ er ITE U ; bebecht / ban Dicke langhworpighe fielen wor ge 5 een ee rupghe [choy gaberg ie Zr bun/ / lderonderſte Ban de tacken (pruptende. rg —— ——— tst Den boom Areca oft Faufel. ei | En > Faufel met de fchelpe ; ende Ander Indiaenfche Haſel· ſon der ſchelpe. note, oft otrte de derde is midbelbaer : ende legghen / batte met de Mote Muſtaten o rogbt w {ende dat ———— oght wozden e dat de en ghelijcht / beha lven datfe en / als g ut is: tigh omwindlel ghe ge gd t binne nſte De kracht van $ Deen ſijde niet vondt en í8/ maer plat/met een —— 7 — / 1392 melfzoen/alle daghe nuchteren ghedzoncken een dzaghnie tfeffeng met rooden zaugen Wyr/oft Queeſap/ oft ghe⸗ ftaelt water ; ende Dau Berfterchen (p de maghe / ende de Darmen; Dan büpten opgelepdt / zijn fp goet teghen alle eete ghebreken, Fu wijn ahefoden ghenefen deu tandte weer/ maechten de tanden Vaft/ende beletten De fintkin= ghen die daer op ballen. Men doet{e op De leborfthept ban de ooghfchelen „ende bp de Verkoelende ooghfalven. De felve vzuchten ghedrooght / Coffol gheheeten / worden Geel Indien daor verſonden. De Moaliten (een gheflacht van Mahumediſten) eten deſe vrucht ſeer veel/ ſeifs ín hun Vaſtendaghen / als ſy de Betre ſelf niet er derren eten; oft ſy knauwenle met Car⸗ damomum. Andere doen daer bpal't ghene dat bp de Betre ghedaen wordt / al is tdat Betre Warm is/ ende Dele Areca koudt ende droogh / nae ’t uytwijſen Lan haer laffighept oft onfmaeckeljekhepbt met eenighe tſamen⸗ treckingte/fonder eenige hitte; al is t faeche dat Derapio (Defe Areta miffchien niet Wel kennende) ſeyde dat{e ver⸗ Warmt / ende bitterachtigh van fmaeck ig. Sommighe Indiaenen doen daer oock Lytium oft Cate bp/om het tandtyleefch ſtijf ende de loffe tanden vaſt te maecken / be mage te Berftercken/het bloet fpouwen te beletten/ende braechen/ ende allerlep vloet op te Doen houden. Oft fp drooghen de vrucht; ende in Klepne ſtuckskens geftooz ten zijnde knauwen Die met AL ptitm/ende bladeren van Betre/ daer De zenuwen upt-ghenomen zijn / ende ſpou⸗ Wen Het eerfte Ípeechtel upt; want datis bloediah / ende foo fupberen (p de Gerffenen/ ende be maghe / ende maec⸗ Ken detanden ende het tandtvleeſch vaſt. De inwoonderg der eylanden Malediva achten de Areca meer dan Caz neel/ ende zijn Daer ſod toe ghewent/ ede konnenfe foo gualijck miffen/ alg Wp broodt/ bier oft Wijn. De rijche Tieben maecken boltekeng oft koechgkens Han dele vrucht Lpeinm / Canfer/ Lignum %loës/ ende Wat Ambers / ende knauwen Die: andere menghente met Kalck oft gez ſtooten Oefterfchellen/ ende Frauen dat (oo tfamen. Gauw zijnde Wordt defe Vrucht oock ghegeten Lan ſom⸗ mighe Die eenighe ſmerteljcke wonden oft zeeven hebben: Want fp maeckt de menſchen als droncken die Daer af geten Gebben/foo dat ip geen (merten en ghevoelen · Gar: ciag doet nochtans dele groene vzuchten diſtilleren; ende gheeft dat water niet-groote nuttighept te drincken in de bupckeleeden / die ban hitte oft galle komen. „De lſelve vruůcht / noch groen zijnde / Wordt order t zant ghegras ven / op datſe beter ende lieffeljcker Ban (maeck worde: Dan ſy etenfe ghemeynlijck met de bladeren die ſy Betre Berele nr n: fp pleghenfe oock te en/ende in de Sonne te drzooghen (ende Dan heetenſe ende Dan Heel te ghebyupchen oo Wel in ſpyſen / alg in't tfaz mentreckende oft badinghen. Met de ſchorſſe oft met het uyterſte omwindſel mãecken ſy bun tanden reyn ende (choon. De ſelve Indiaenen pleghen de rijſen van deſe boomen/ Die twee binghers dick zijn/ af te bre⸗ Ken / ende daer mede De Crocodillen te vanghen / ende Daft te houden / Die vijfen door haer ftrote | de. De Bladeren dienen oock om daer op te fchrijben. Een ander Faufel als E 5 Ben Wee Given Chie: eerie, | befchjeten, foo Die Gem. en was ban den (eee ghe= — boom haen/stin red —— de Fan ug / ban binnen gant(ch _gbelichoft als ghedaente Befchrijvinghe van de Drogheri; grepen, Dp wordt uyt Guinea abebreght/midtggaderd cen ander vrucht als een Pruym oft Soꝛbe ban WMaech(el/ met wit vleeſch ende kleyne ſaden Herbult. Braſma ende De vrucht Ban Palmapinus hebben met be Faufel oock wat gheluckeniſſes. q_Cunane van Weft-Indien; ban Walich Spvertz aen Clufius.ghefonden,/igeen, Vrucht twee Dupmbrecdden langh / bovenwaertg genen Dupm bzeedt / allenghskeng fmaller wordende/met eenen Wat Berheben — gladt ende blinckende/Drp gaters hebbende / een boven / twee onder. Sp waftop een kleyn boomken/dat Morre, mor heet. Gijp zindeifte Wel tweemael ſoo groot ; ende dan wordt{e op de kolen gebraden/ ende ghegeten teghen Be hooft-pijn- 3 Cunane, met tweẽ andere vtemde Noten; oft foorten van Faufel, RR SN iN J 3 R € 5 EN EN ve GU RS NE: 9 = ne dh: SINDS bs en 3 ze} d sie Se * En PA ie n ” 2 ie 8 — Ander vrucht als een Haflnoce fact -p be ABallë Peupmhens ghefchutdert.— 3 xco Cypote 18 een heerne ban een bzucht aenden boom É Cypote in Peru waffende/ ende ís D * ſoorte van de Indiaenſche —— ties — ——— ende breeder beſchrijvinghe hier nae gegeven. d Gehuph ben boom wen anncrrer dede De Cobbam: kleyne blavereny als bie ban. daffie” maer korter /faffraen! ſe /dicka 7 berucht / als een kaetsbal; met cen als een À note / wiens keeft oft pit. op det foo bijt alg de wore tel van Angelica. Dan de vrucht Li } b, Dient om Den Dorft te ide ter toe al iffe bitter. Men douwter olie-upt/ gen de Ímerten ban de leker ende erſt eenen tijbt langh matelijcken eet / ende dan deie olie in neemt / oft ber ——— gicht. De Gomme ban defen he tbomlepen — menght/ is nut in al t oz, F Noten Muſcaten, Foelie oft Macis, seh vande ouders. vraa oilen * firupck . En boom? baet be Pote-FBufcaet ende de Foelie Der ghelijcht den Perfe-boom/ foo Ban als ban bladeren : dan Die bladeren zijn Wat korter ende * Indiaenfche Ehde anderd Vremde Ctuyden. dicke" ſnaeſter / ghelijch oute ghemepne asten / daer ſy heel in bebecht zijn ; aide Onder Die Inoefter ligghen welrieckende bleeck roodachtighe oft geelachtighe nets- ghewijs ghehackelde vellekens o1t ſchorskens/ ve welc- Ke De opzechte Foelie zijn/ igghende op een harde vaſte houten fehelpes ghelütk DE ſchelpen ban Haſelnoten; in pe welcke de-keerne oft Pote beloten groept/ die wel viechende/ Dol vettigheydt ig/ dicht ende hardt / al is ſy Beel verſth. Ende dele buptenfte ſchorſſe opent haer fel ven als be vrucht ii ig : ende Dan ſietmen daer De Foelie blincken/ voodt ban verwe / ende luſtigh in't aen= Echouwen / fonderlinghen alg de boomen welgheladen zijn. Als He Pote nu bolkomen droog) is / dan opent haer de Foelie felve oock ende verlieſende haer roodig⸗ heydt / wordt goudtverwigh: ende Wordt dan drijmael dierder verkoght dan de Rote ſelf: de Welthe boor De befte ghehouden wordt als fp verſch is / niet ghegaet/ maer waer ende dick / Wat nae den roſſen teechende/ goedt van reuch ; die met een naelde gheſteken zijnde een eg ; bochtighepdt ban Haer geeft: Dan be Jagd ie Die bꝛuvn ig want de ſwarte en deught eel niet. Soodanighe heele Poten Muſchaten woꝛ⸗ Den hiet te lande fomtydte ghebꝛoght / droogt / oft in bewaert / met de upterfte ſchorſſe dick ende / alg inbe Okernoten: ende met De uten ſchelleken waſſende / Waer ín de Rote (ele is / bijnae heel vondt : al ist datmen fomtijdtg zen, oꝛpighe foorte Windt / Mote Mulſt haet Man eve, ende Booz Beel ſlechter ghehou⸗ be Ghemeyne / ende heeft eenen tfamentrecken= den den — bijkants ſonder reuck: ende de Foullie/ Die Daer ober waſt / is brupner/ maer van reutk ende fmaeck de ander niet onghelijck ; ban be Pote is meer ghefteken : ende algmenfe bijt/ iſſe ftijf alg Wachs / ende níet foo bet. , Dan om dat niemandt de ſelve beter pen heeft Ban Clufing/-fullen wp de befchrijvinghe Han bepde/ loo hp die en , Bier verhalen / voeghende vin’ laerfte Be Krachten eude naemen Van de ſeſve uyt verſcheyden andere Crupdt-belchrijvers. Note Muſehaet Wijfken, inet Latijn Nux Myriftica fe mina, wozdt- ghelooft alleen oft meeſt in het eplandt ‘Een tacksken; van den ghemeynen Noten Mu- zeen fchaetboom, Wijfken gheheeten. F4 Foelie rondom - Ee AI Banda oft Bantam met groote menighte te waſſen/ te Weten van ſeffs in’t Wildt, Den boom is hoogh / niet klepner dan eenen Peechom /-aitijbt groen blyvende / met Beele tachen:aen be groene ende teer fte Ban de Weir: he nu Gier nu daer / nict teghen den anderen over / bla⸗ beren Waffen ais hier ghelchildert ſtaen / de Laurus bla⸗ deren heet ghelijck / doch foo hardt niet / ende ſamtijdts wat bꝛeeder / oft / oin beter te fe, / Be Oranie· boom bladeren meet ghelijchende / gen Datfe onder geen aenbangbfel eñ hebben / op cen hort fteelken vruftende/ rondom niet ghefehaert / maer met lommighe aderen van de midbel-mbbe oft zenuwe ter fijden upt loopende booereghen. De vrucht ig tamelijcken dick / foo groot als een jDerfe/ vondt, maer bobenwaerts Up den fteel Wat (pitfachtiger : ban fp en is tuſſchen de bladeren aen De tacken met vaſt met een kort fteelken/ alg andere feaghen / maet hanght vant upterfte van De teerfte tachgkeng af / aen een langhachtigh ende dichachtigh fteelken /_ niet heel tfamen / maer ghemepnlijck cen alfeen/ ghelickmien fien maah aen lonunige t eng/ haer bladeren ende vzuthten noch behoudende, Die hier te lande uyt Bandai tu Pekel bewaett zijnde ghe⸗ broght worden: doch ſomtijdis ſietmer ties bp een groepen. Dele vrucht is met een dicke ſehorſſe heel bez deckt; De welcke met een Klote langhs Genen in twee ghelycke Deelen ghefehepden (chijnt te zijn ; ende aen die klote gaet De ſchorſſe open/ alg De vrucht vijp is / ende vertoont de Foelie Die Daer onder ſchuvlt / ende De bin⸗ nenfte harde (chelle nets-ghewijg omvat: ende Dele Foe⸗ lie ís foo fehoonroedt om fen in't beginfel/Dat het Won der ig: dan alffe wat langh in de locht gheweeſt is / foo wortfe Oꝛangie oft geelachtigh/ende ſcheyt ban het bin⸗ nenfte. Dan upt de verſche komt een alie Die roodt is/ vocht / ende leer nut- Sulcks dû be Baten bie hier te lande ghebroght wor- den / wafjende inde vlacke ende effene Belden Lan Ban- da / ende De ami de eplanden : alffe zip zijnde gaz on dr de binnenfte foelie vertoonen/ dan Wordenfe oo heel —— vaneen ſoozte ng Dupven de Pal duyven gelijck: ende alg de Foelie De ig/Dart biordt Get biunenſte onghelchent Han onder oft van boven ban - de lele Duyven uprgheworpen / Vande menſchen ber? —— ín d eerde ghefteken/ oft ghelaept. Alders en men befe boomen riet vermenighvuldighen / als Pes trus Hondius ong belchrift. Opt gheberghte aldaer waft Belen boom oock met menighte : dan de Er ie ain bt ; mits vate ſelden vg wozdt / ende haet rel: «fp pluchente onbe Hote: case te Nax \ ge montana oft Berghs Pote Muſtchaet. Note Mufchace Manneken, ín’t Latijn Nux'Mytiftica ger Pan Be —— ze Tanden „gtoepen / meet’ g Biedt Be Ee DE DE Be t 7 ni et bla⸗ / Bé ander lijde fB groen ende bling: Dicke middel e/ bie’t bladt lang i eelen / Yoopender ter fijden klep= ner ende dunner zenuwen / te weten aen elcke [ijbe piere —2 er tufft 394 Een Meksken van Note Mufcact-boom Manneken, =S 5 ee Je EA Be — — NN fen op een pek * ei fans: ende: paer haat Kehenen not * — at dele — — — — he n Daer omen)ghemepnlijek waf- oe —— te — een alleen/ moſ⸗ t oft: vier bp een /- —— GE — ots —— — Er ® ts deſe sq 5 —— ‚007 —— —— J— t aren niet ha — — 7 —— sbaupnen tof bbele h — — de Hote lelf met haer Foelie, Wijs bewon⸗ erts ar AT ote.upt defchorfe En / elie noch behoudende) is Gier Ù bon befch jee bentach/ twee o _ gup Befchrijvinghe van de Droghien:; Note Muſcaet met haer ſchorſſe, met de Foelie; ende uyr de felve, * ——— fonts mi 1 „le £ Latijn Nux mu cara, ink daer rag ir Rederdupt n/ende noch min C —— —— Ga⸗ ux moic Nux —* aromatiis; ——— Noten; i —— —— ten;, in be Pranic n oix m — int 5 cal iaente De —— en caet ijf ken heet Gonde Mu fcaet Roes te/ oft Rote Muſtaet Wijf ken. Wen naem Momper komt De Wilde ende vock de vooſe Poten Aufcaeten toe. Den boom felf Geet in’t Perliaeníchh Drách. Dat nete-ghewijs ſchorsſien oft belleken / ð chen de buptenfte (noefter ende houte ſchelle gf is ghenoamt ín ——— ende Latijn Ma ghe/ in de ApBtehen Macis; en aicht be ie / ende — oft onengh ; ín t Hooghdi ales — ín’ Eranſch sle xt * 7 4 antr 5 jnde t wat £ Wijn ghebyonc q He met fpijfe oft anders abe: De — / krimpinghe ende en deg buyckis / ende teghen alle verftopthepdt ende t ie, Dr verquicken bet bee 9— van De Led Índiaeníche erde andere Vremde Cruyden. alle bet inghewant. Ghebraden oft bp Het biet ghe⸗ drooght / ghenefen den foop des buytks / ſonderiinghen met rooden Wijn ghenomen: endein aller manteren ghe⸗ bzupekt/ Gebben kracht our den bupek hardt te maerken: bande Araben doen daer wat Opium by / als (p eenigen bupek-loop ſtoppen willen : maer fp zijn ſonderlinghen goedt teghen De ghebreken ban de moeder / nieven ende blafe : ende gheneſen De hepnielijcke ghebreken van de mans ende vrouwen ; ſeifs ſommighe fegghen datſe de Pocken gheneſen / aiſmen een maendt oft fes weecken langh’smorghens een ure boor datmen Ban ’t hedde ou ftaet een halve oft heele Bote Muſtaet ect/ ende daer Wat op (weet/inbien het moghelijck is; Teghen De ghe⸗ breken ban de moeder ſieden ſommighe ren Dyagme ore ARufcaten kleyn gheftooten fn (eg oncen witten ſtertken Wijn, tot bat het derde deel berfoden ig: ende dan ſÿgen fp dien Wjndoor eenen Hoeck oft ſtramijn / ende drincken dat met twee dragmen fijn Dupcher. Om het graveel te ‘ doen Tofjen ende: rijſen zijn fp goedt alſſe cerft in Olie ban Soete Amandelen ghewepcht zijn ghewerſt: maer ſommighe en derrenfe niet etén dan (eldensendedat met wat Gember / die hun alle fchadelijckhepdt beneemt : Want fp [chaden de menfchen die hardt van buyck ende met de (peenen oft anbepen ghequelt zijn; ende de ghene Bie met ande galle oft met {waer (wart bloedt ver⸗ laden zijn. Maer de koude ende oude meuſchen / Die veel flijmerigh bloedt hebben / ſullenſe vrijer —— fonderlinghen deg Winters: de nielanc holije e menfrhen en zijn ſy oock niet quaedt· Dp moghen bp beelerlep fpolen ghedaen worden / om Haeren lieftijcken- veuckk ende ſinaeck. Bondelet prees de ghefteken ende lichte Noten meer dan de vette ende / tot De gehen Ban de magheende herſſenen: Want mits Datfe tret vin en zyn / hebbenſe een meerder tfamen-trechende kracht, Die De maghe verſterckt / ende Be dompen nae be herſſe⸗ wen belet te trecken: Want de olfeachtighe dinghen over: ballen de herſſenen met dompen oft Waefdomimen: ende er ſchrift / Dat een bevruchte vꝛouwe door het eten an tien oft twaelf Poten Muſtaten / dyontken ende 1 rafende wierdt. De Pote Muſtaet antieken ie enguaemer teghen de ghebreken ban de maghe ende ban het hooft. De Portugielen legghen de heele ende onrijpe Poten in Dupcker: want behalven Hen aenghenamen reuck ende goeden ſmaeck / foo Worden fp Van de In⸗ Diaenén Heel gheacht teghen allevlep houde ghebzeken Der herffenen/ als ghevacchthepdr/ bevoerthepdt / ende teghen andere quaelen ban De zenuwen ende Heg moe —— de-grootfie Poten-achten fp meer dan wy⸗ 7 diefe- neherig noemen/ alg ghefepdt ig. Wt —J deſe Noten heele vaten vol oght / Azijn gheleydt / die van ſommighe in Dalaet geghe⸗ ten worden: maer met grooter —— woꝛdenle heel in Su ghetonfijt. De buptenfte ſc horſſe wordt van ſe berworpen/ ban andere groen met Edick ende out ghegigeten ; om datſe Wat tfamentreckende Lan naeck ig: De ſelve ín Suycker bewaert oft gheconfijt/ ig got teghen allerlep ghebreken der herſſenen / van de zenuwen — —— —— ende aen⸗ ghenaem Ban ſmaetſi. e eg oten Warm gemaeckite / ende uptgheboide Poten JPufcaten wordt een ſeer ſoet · rieckeunde ende-nutte vochtigheydt ghe⸗ douwt doop een perſſe / Ban —— weſen ende ver⸗ we de nieuwe Wachs ghelijckende, ſeer liefljck ban geur / ende bijfter nut teghen de Verkouwingbhe der zenuwen, ende der lidtmaten ? maer ig oock leer goedt bp de din⸗ ghen ghedaen Diemen berept om de Ontfanginghe der Kinderen oft ronteptie te vervoorderen. Sy maeckt de boy ft ende longher ruym / maeckt de ſtemme Gelder ende Klaer / vermeerdert het faedt: oft maeckt Den menfche bet. Dommighe lieden de q Peten ( oft ooft de bladeren Van Den boom felge ) ín water / het ghewicht Ban een oft twwee dragmen met fes onten honigh ban Soolen / ende twee oncen ghebranden Wijn / tot dat Get Water berfiedt + ende hier Han nemen fp alle morghens twee oft Dip Tegelen vol teghen de ghebreken Ban Demagheende moeder. Dan De vᷣoorſeyde Olie / die upt de Pote gheperft wordt / ende de ghene Bie men Daer upt biftilleert/ van bupten op gheſmeert / verwarmt de verkoude maghe / ende Berfterchiefe/ ende verteert alle de pyertollighe vochtigheden die daer in zijn : doet de wine Ben fchepden : Berfoet de. colijche oft keimpinghe des * J 1395 bumehgrmaerkt ceren liefijcken adent/eride helpt de ghe⸗ breken ban De leber / ſoo weſ van bupten ey gheftreken/ als Dip oft bier Drugpen tſeffens van He Telde inabeno® men met eenen lepel Daender-fop/oft met een Wepmghe. ken Maweleye. Defcibe van bupten op gheſtreuen doet De ſproeten ende maten bergaens ende gheneeſt de drop⸗ vel iſſe / de pune in den bunch ende in het gantfche in- ghewant ; ende is feet goedt teghen De fteechte van de milte / endeeentglje koude qhebretien Ban de moeder / aen Ben navel gheftrefien. Alle de felve krachten heeft de Foclie oock: dan ſy is in werckinghen noch heel fijnder ende meer dao} -Diinz ghende. Sp is goedt tegen alte bloedt · gaugh ende het roodtnielizoen / eride tegen de vrouwelicke vloeden/ ende veelerley ghebrelꝛen veg moeders. Woet de Winden fchepz ben ende ruymen / ende drijft unt deu lijfse de taepe ende flijmerighe vochtigheden / ende ghenceſt oft berwarint d verkoude ende ftercht De ay pe maghe / foo wel — als plaeſters·ghewijs met andere dinghen opghelept: want fpdoet De (ijle wel Berdouwen : ende fp gheneeft be hert-kloppingtje / ende maeckt eenen metrierkendén ademt. Somnughe achtenfe tot alle Koude ghebreken nutter dan de Poten Muſcaten felve. De Olie van deft Foclie gheſlaghen gheneeft oock De prine Ban de ma maeckt luft ont eten / Gelet het walghen ende braechen: doet de (piyle verteeren / bupten op de maghe abeftreken. Fu t ſelve enlandt Banda wordt dele Olie met menigh⸗ te ghemaechit; ende leer goedt ghehouden teghen de ghe breien Der magen / der zenuwen „ende alle koude fieckten:; Clulius heeft(e gheſien in groote eerde potten ghebroght / maer Dick geworden ende in tamelijcken groote broode: Keng verlameit aͤllmen ín fommige landen ban de Seep pleegh te niaken) vet/geelachtigh ende goedt Han tetick, De foelie oft Macis; fepdt Garriag ab Horto/ ig fo gheheeten / nae de ghelijckeniffe ban de Macer Gracoram; bie roodt was / ende hier oock beſchreven fat wordeu upt Chꝛiſtophorus à Cofta ende andere / om te betoonen edn ban De Boogbelchzeven Matis oft Foclie erſchilt. IE Geh Orr Tae 7 g Macer ig eenen grooten ende feet qhetackten boom⸗ heel grooter Dan den Olm-boont/ met bladeren Leg oft ſeven Bupm-breedden langi / tWee breedt / aen De uptz terfte fijde bleecher-geoen/ aen De binnenfte donckeret groet. Fn (lede Ban Hiuchten heeft Ip facbt foo groot alg eenen kleynen penningh / dun /‘ghemackt alg ee Bert/ Ban verwe geel / van ſmaeck als Amandelen Verle⸗ keernen / met een Dun wit belleker bederft” beto ten fn een blaegken van twee bijfter dünne tfamen ghez voeghde doorſchijnende bliegkeng. Wit blaegken waft in’t midden Dan een bladt de andere bladeren niet quas Welt ghelijckende / maer boor botter / enve omtrent ders feel ſmaller / van verwe tuffchen den rooden ende vof- fen/ oncffen/ ende met veele fafelinghen van den frect af recht langhs henen dat bladt foopende werciert/ ende gherimnelt / ende Coo het blaesken/ bat op de Olmi-Lla- Heren Wafi/niet — ghelijt kende / doch wat bꝛeeder ende platter, Delen boom heeft een melchachtigt) fap alg den Foerbefie-boom ; ende heeft Wortelen alg dert Aley, groot, ditk / Diep ende verre ter Lijden vertprerdt/- bederkt met een Dicke couwe oneffene Garde Fcijoyfie / Lan bupten afehgrauw/binnen wit ende Bol wit melck: achtigh fap / ter Wijlen dat het noch verſch ie / maec abeel ats het droog is / ende (eer tfamentrechende van fmaetk : dan al is't dat dit fap Wat bijtachtigh ſchynt te Welfen met eenighe tfamentreckinghe/ nochtang vere gaet díe bijtachtighepdt leer haeft, ; Delen boort waft in het rjck Cochin / in het eplandt Santa Croce / maer meeft tn FPalabat : ende bent zandighe vochtighe plaetlen: maer doet meeft alte de crunden / die dger omtrent ſtaen / fterben ende vergaen. Dit ís den Macet van Galenus ende Diaftorideg/ Die Plintus Macir noemt / legghende dat hp een Fnmftje roode ſchoꝛſſe ban een groote wortel is geheeten als ben hout felbe. Det ig oock de Mais van Ayicenna/vië bd merckelijck ban onfe Macis oft foelie oniberfetiep rei Talisfar noemt. De Portugiefen noemen den boom feif Arbore de la camaras ‚ende Arbore fandos in’t Latijn defer verie,ende Arbor fanâa: fn De landen daer Hp wâ hy Artore de Sando Thomes Macniyre, Macve, ende Curasfantt tifnfa gaml, Dat is Matre ban de Engheld de men ghetoont/ om hun ghefont te maecken. $ Dbbbbu 2 he/ 1396 Want boorwaer de ſchorſſe Ban deſen boom / oft epz ghentlijck ban fijn woꝛrtel / noch verſch zijnde gheftaoten/ met fuer melck inghegheven / ftopt het roodtmelizoen ende allerlep loet oft bupchloop, Donmighe nemen een half once poeder Van dele ghedraoghde Wortel / ende Wepeken Dat eenen Geelen nacht langh in Lier oncen MDep/ ende drincken dat tweemaels daeghs; te Weten °g morgheng ende ’gauondtg: daer nae eten ſy wat Gijs founder Dout oft Boter ghefoden/ ende gheſoden ionghe Poenderheng/ gheftooten/ ende ín het afſiedſel vaa Gijs ghedaen : fomtijdts doen ſy daer wat Opium bp / oin pefe Wortel wat meer krachts te gheben. Dp is goedt om het braechen te ſtelpen / ende om de maghe te verſterc⸗ hen/ met Water van Munte ende poeder van Maſtick. Al * ſelve / ſeydt Galenus ban fijne JRacer dock/te we⸗ teu datle meeſt koudt ende eerdachtigh van gheſtalteniſſe is/ ende met Haer tſamentreckinghe het roodtmelizoen ende het bloedigh ſpouwen gheneeſt. Diolcorides Lepdt sork/ dat de geelachtighe dicke ſchorſſe Macer ghehee⸗ ten leer tlamentreckende ende wrzinghende van Tmãecſt is/ ende daexom nuttelijck ghedr oncken Wordt teghen ended % voodtmelizoen/ ende alle bloeden es bupelis. Den ſelven Plinius ſeydt oock / dat Mater in Poniah ghefoden / het roodtmelizoen gheneeſt. De Bucht van defen boom doodet allerlep Wormen in DE Darmen, byeecht den ſteen inde nieren / ſloo dat de Indiae⸗ nen verlekeren / dat de ghene die alle morghen nuchteren defe vrucht ghebruycken / vry Lullen ziju pan ’t graveel/ ende oock ban de coliche oft krimpſel ín De darmen ; ende Baer-en-boBen nimmermeer Droncken en fullen kouten worden. i Dier upt blijckt dan ghenoegh hoe heel dele Macer ban De boorbefhpe'en Macis oft Foelie verfchilt ; ende tſa⸗ men aotk dat de ouders Dele Mater wel ghekent hebben/ ende de Maas oft foelie niet. Wig q Camiri ig een vrucht die met de Poten Muſtaten upt Indien ghebroght woꝛdt / twee te (amen hp een ghe⸗ Boeght/ ban een ſteelken af hanghende / elck cen Dupmz breende groot / een ont{noefterde Okernote niet leer onz ghelijck/ oneffen/ boven bjeedt/onder in een plomp (pits spndende / met een tamelijchen dicke fteen harde ſchel / inhoudende een Witte Bolfappige wel· ſmaeckende keern / viechende bp nae als olie ban Porlie. j € Een welrieckende Note we Indien , ín’t Latijn Nux een — ghewas: — ſy is bynae heel rondt / twee duynmbreedden hoogh / ghepuc⸗ Kelt / buyten ſwart / binnen roſachtigh: lens heeft ín een afchgrauw vliesken ghewonden / ban reuck De Vio⸗ letten bjnae ghelijckt / niet onlieflijck van ſmaeck. Daer zijn noch andere ken Cluſius ende MWonardes beſchreven / Die miffehien oock wel de Macer Ban de ouders fouden moghen weſen / als Wp elderg bez toonen lullen. À Myrobalanen ende Hovos. 22. __ Dé Pprobalanen ban defe tijden en zün He oude fchrijvers niet bekent gheweeſt dat bp weten: — t Myrobalanum gan Plinius is anders: niet (want num Ben / voren ban ons beſchꝛeven: dan het en noemende de ſelve Dilegi oft Belegi, ende qualij Halilig. Actuarius noemtſe int Oriecks My ende daer nae Geetenfe in?t Latijn Myrobalana ende My- ; Apoteken Myrabolani ani; robalani; in De ani ende Myrabulani ; _in onfe tael Mprabolanen; maer hier Hoortijdts oock Ponder-hoom: Welck nu den naem ban Gicinug is, Sp Myrobalani , alg Arias Noten oft — doch heel onepghentlijek: want het en zijn geen ſoor⸗ Ek 9 guaem om ín (alven worden „Ende zijn mez rle en kent⸗ Mbt * — i flauz 8 lut } & lutea; in’t Arabiſth Delegi azfar; in Indien Arare, Arkiquiy Aratca oft Aretca; in De Apoteken My: citrioi, Dat is Geele lanen. Deſe zijn langhworpigh vondt (als de Ae no ee epdp trechenne waer) bol/ gemachtigd / graat / veel bak be rabe merten beten eef ene bef ti)maer haer onderfchil van Befchrijvinghe van de Droghen:, vleeſch hebbende / ende eenen kleynen ſteen. Den boonir daer Íp opwaſſen / heeft bladeren als den Derlc-boont oft Nmandel-hoom oft / ſos andere ſegghen / als der Soꝛben vᷣoom. Belloniug vermaent / datde Myrobala: ni citrine by Hieritho Neel Waffen / ende Daer boomen worden, DOE wiens keernen de inwoonders aldaer eert olie bouwen / tot Veele Dinghen nut, 2. De tweede foörte/ in’t Arabiſch Quebulgt gheheeten/ende daer nae in't Griecks epe inde Apotehen Kepuli oft Quebu⸗ lift Latijn Chepula,Cepula oft Cebula, wordt vande baorkooverg meeſt gheacht/ende is D'altergroot ſte / heb⸗ bende de ghedaente van een langhworpighe kleyne Li⸗ maen oft Perle/ vaſt / weerachtigh ende Swart oft bꝛuyn⸗ achtigh van vleeſch / ſmaeckende als een ghetonfijte @hernote, met een Dicke ſchorſſe: die in water ghewor⸗ pen terſtont te gronde gaen. Sommighe ſegghen / dat pele op eenerhanden boom waffen ats de Geele/met bla⸗ ders Lan den Perle-boom oft Amandel · boom. Dp woz: den ſelden hier te lande ghebzoght / anders dan herdt⸗ ende qualijck gheconfijt. +3. De Detde heet in’t Arabiſch Delegi afuatsin’tGriechtg Myrobalana Indica ende Damas fonia; in? Latijn ooch Inda, Damaſonia ende Nigra Mys robalanas ín be Apoteken Myrabolani Indi ; fn onfe tael Dwerte Mprobalanen/ nae haer ſwarte oft Donckers blauwe verwe: fp en hebben gheenen keeſt / maer hebben weeren bykans foo Hart als ſteen: de beſte zijn de heel fwarte/ Die meeſt vleelch hebben / (waer, ende die ghe⸗ broken zijnde vaſt ghebonden worden. Dp zijn meeft achthoerkigh(ende Waffen op eenen boom alg De Perfe- boomsoft/als andere fegghen/als den Wilgheboam. An Indien heetenſe Rezannale.… 4, De Bierde Wordt Empelis tice, Emblicz ; oft Emblice:Myrobalani. gheheeten (nae het Arabiſch Embelgi,Embleg,Amleg ende Ambegi) ende van fommighe Ampelelix, Dele zijn eer De ſtucken dan de gheheele Prupmen ghelijck: hoe Wel fp epghentlijck heel rondt zijn / met ettelijcke voren oft eed oft eenigh⸗ fing drikantigh. De befte zijn alffein groote ſtucken ghedeplt worden / Dicker ende ſwaerer / ende alffe meet mera oft vleeſch Gebben dan den ſteen oft: keerne groot is. Den boom daer ſy op Waffen heeft de bladeren klepn ghefneden/een palme langhzoft/ als andere ſegghen / als die Van Den Wílge-boom. Fn Indien heetenfe Amuales Dele worden verſch ende Wel gheconfit met groote me⸗ nighte hier te lande ahebroabt. _s. De vijfde Heet int Axabiſth Bellileg, Bellegi, Beleregi:in t Griecks Belezica; in’t Tat jn Belectzica oft Beletzica; ín be Apoteken Bel- hrici ende Belitrici. Auitenna noemtfe Sinios: in Indien heetenſe Goim oft Gui. Sp waffen op eenen boom met breeder bladerg dan Dander/ ende bjnae Den Lauwer⸗ boom ghelijckende : ende dele moeten de Empelitica binae ghelijck wefen van ghedaente / ende een dicke ſchorſſe hebben / rondt / niet feer groot ende malfch ont eten. De naemen Han alte dele ſoorten zijn in Dit Hecht Latijnſch ghedicht bearepen: î _Myrobalanorum fpecies func quinque bonorum; Citrinus, Kebulus, Belliricus, Emblicus, Indus. _ Alte dele —— zjn —* hef —— ber — boomen / ende hooren onder ge gh dan ie in be olene Irhilberije gheftelt. Sy Waffen in Goa/ Hatecala/ Malavar⸗ endeelderg in Soͤſt Indien. De Kebulen waſſen in Bilnager / De⸗ can/ rate ende Bengala. plens 120 Alle Myrobalanen ne —— fmaech/ ende) Weinghende oft farp alg onrijpe Dorben : daerom ig Get te ghelooven Dat ; De porktlamentreckende Van Beks baerie afie, werden meel zonbergbegbeten: ende zijn leer aenghenaem en Ee end bier te lande ghebroght worden ghedrooght zun eerfe volkomen ge ——— ——— tfamen- treckinghe onxijpigheydt behou — idle — —————— — Ee Índiaen{che ende andere Vremde Cruyden. De vijf gheflachten van Myrobalanen, ber lo de fo — ,Kebulen iaeghen EE — ee banen Sen ane —— ende — ende men —— die ——— et —— — — — maghe Loor de „om Datíe de Be iede 5 —— fwarte bochtighepdt melancholije ————— endé gin —— — — — en Ene zn * gr eeen / * —— — van andere Myp⸗ —* maern 1397 maer meeft ghebrupcheu fp de ſelve omm de bellen oft le⸗ beten mette touwen. $. De Bellerici hebben de lelve kracht ban de Emblici. Beyde maechen Het hapt op het ſwart / als het h met warni water ghe⸗ waſſthen zijnde Daer mede ropet Wordt : ende (p bez letten het hapr upt te ballen. Dan fri ghebre ke Han Deen maghmen d'ander Brielijck ghebrupcken; fonderlinghen tegben De ghebreken Ban de zenuwen / iever/ ende jet Aap inghewant. Maet om in’ koꝛt alle de krachten te vervatten: alte befe FP probalanen zijn beguaem om bp de Scammonie ende audere ſtercke Dingen te vermengen / Die het velg flap maecken/om Be kracht der (elver war te matig Want alleen lghebrunckt zijnde / worden fp q puber de lachte ding Gen / mite dat fp den hup weeck maecken [onder het lichaem eenighlius de te be⸗ nemen: felfg (p berfterchen De maghe/ ende alle Get in- ghewant/ dat Aap oft dat vermoedt is / verguicken Het herte de lener ende Get gantfche hehaem / berepdende tet ſelve / ende alle De leden Lp een treckende / om de fchavelijcke oft overvloedighe vochtigheden upt den aise te Dypben. Dan alleen hebben ſy dat quaets / dat (p de ooft tugte Des lebers oft van ie —* amer are ende daerom en ea en vpleeghmenſe vimmermeer in te nde Send bie verftapt oft de verſtoppinghe ehhh dpd zijn. Dan sin Dit quaedt te Berindecen / ſalmenſe menghen met dinghen Die De piſſe loffen; ende men falle wepeken in —— ende Daer bp doen fap van —— met All⸗ met Si vans Ahabarber ende 5 @otkh alfinenfe — oft eam ae lie ftvijcht/ ende fmeert/ ende foo in geeft/Dan en lullen ſy gen de ma⸗ — niet kieven. Oock en (chaden fp niet/ aitmente in geeft nief Manna / Caffie eude Camar-Fnden. Dan Btamen begheert datſe alleen den bupck weeck maecken/ foo vouwtmenfe upt alffe — zůn / oft men neemt anders niet dan et Water oft Weep daer fp ín ape —— zin: maer alſmen e dat ſy —2 ad tmien het —— be lele. Het —— {pin —* zijn / verſt ſter ende fteccher. zaden / inaechen mi: hs/ ende (toppen ang och meet die ant zijn. Bet poeder hoe het fijnder is / hoe Dat krachtigher tlamen=trecht kele flopt: Koch vouw zijnde en worden (p * ghepꝛeſ oft —— : maer wel in ide spe ept ‘oft eonfiit/ ende ín diet voeghen langher t br ghebiupekt/ —— ek, den tb miaecker ben menſche goede verwe ende Dock gde⸗ eme in jen * kryghen ende behouden —— den A / — herte / ende ghe⸗ —— doen de — ———— EE —— Bnrijpe IPprobalan Be dln at Dl nrd föo — —— do, in batie te Das — Bore —— De Eene band be — — € Arabifche Myrobalanen En gemeen clto oock —— Be inwo an ber aadje an ien oli Bouwen tat Wee ine nighe (andes dock Phoenix Die den Dadel-boom epgent: eenen — baan / geden Bân Hermie, Han reuickt Ben woelefe fn ben er —— 5 13399 bien waſſende: maer doft hy den ſelven boom ig daer Fragoſus van ſpreeckt / ſtaet noch te onderſoecken. Hono; epdt hp / is eenen, ſeer boogben wijt uytgheſpreyden boom / cen foo goede ende ghefonde fchaduwe ghevende/ bat de Fndiaenen ende Spaeguiaerts daer Beel lieber Bunder: ruften / Dan onder eenighen anderen boom: npt wiens tloppen ende ſchorſſen cen ſeer welrieckende waz ter ghemaecht Wordt / bequaem om De beenen kracht te gheven / ende het aenticht mede te ſtrjcken; want het maeckt de hupt vaft ende biel: ende daerom baden oft ftoven fp hun daer mede alg fp vermoedt zijn ban gaen. Mt de ghequetſte — Beel waters / goedt om Drinchens De vrucht is geel; klepn/ uttel vieeleh/ maer een tamelijcken groot fteenken hebbende: ende die is oock Aep ont eten/licht oin gerdouwen/maer de tandert ftigh/ende moeplijtk om knauwen/ dooz de menighte Ban de lalelinghen bie daer in zijn. Indiaefifëhe vruchten, als Caftanien „ende Pingels ; Pijnappelen-van Peru, Faiama; ende andere. 23. NY He de Myrobalanen / die voor loorten ban Prup⸗ N men ghehouden worden / fulten Wp ettelijcke Ju⸗ digenſche Vruchten befchrijken / andere hierlandtſche vructhten als Caſtanien ende Pingels ghelnchende, _ _g Een Indiaenfche vrucht als een Caftanie; tan Mo⸗ nardes befcijzeven (int Latijn Fructus cholagogus ) Waft in het vaſte landt ban de Nieuwe Werelt / ende Wozdt Lan daer ín Dpaegnien ghebzꝛoght. Sy ig de vrucht van eenen leer grooten boom: ende heeft de ghedaente ban een Caftanie/ met gheen ruyghe/ maer S heel effene ſchorſſe bedeckt / binnen in een Caftanie heel el ghelijckende maer ſonder ſchellen / bjnae Bier- kantig / in twee ſtucken verdeylt / ende in het midden gheen ende heel bewanden met een dun vlieſken. Dele vrucht Wordt groen oft verſch ghegheten / oft gheftooten ende met Wijn inghenomen: oft alffe drooah íe/ dan ftamptmenle/ ende men geeft Dat poeder met Wijn oft Boender-nat te Dyincheu ; oft alſmen begeert datfe nun ghewelt doe Dan wordtſe gebraden. Doch e fp ingheuamen Wwordt/(pinaecht Den buprk weeck⸗ onder eentghe imoepelijchhepdt / alg het lichaem daer toe eerſt bereydt ís / ende allmen ous drzaeght ghelijck⸗ men doet allmen eenighe ander, purgatie inghenomen beeft. Dan dat upterfte velleken moet men wegh wore /andergfoude het ong leer Beel quaets Doen: dat is / fp foude doen braechen/ in onmacht vallen / ende quaede bupck-loopen beroorfaechen, Dp is Warm in den eer⸗ ' ar: Der een ed Die 4 4 — hej F — 8 _ sulcks ſyn de Caftance purgatiue die in Picaragua Ban Weft-Fndien waffen/ oe Wel dat fomnughe daer een kleyn onderfchil in Willen frellen. ii € Leucoma, alfoo in Peru ghenoemt/ fg een boom:- jt/ onfe Caftanie van grootte ende ghedaente ſeer —— — ende aenghenaem om eten / ende met haer nahe bequaem om allerlep vloet des buycks hout / met bladeren alg die ban den Arbutus. Et € Caftanie van Peru, van Cluſius beſchreven / is oock bijnae rondt / dan is te fielen. Den boom is leer groot / ſterck ende vaſt van ter. fijden wat inghedouwt/ bedecht met een tamelijcken Dicke ſchorſſe doel breut⸗ Befchrijvinghe van de Droghèris, ghebrupckelijck / ende oock bp de Italiaenen / dieſe Pignolì pmgariut noemen / nat den Watnnithen naem Pi- nei nuclei purgariui , oft Pinei catharticit: Want ſy zin begnaem om Den bupek log oft weerk te maecken: ende al 15’t faeche/ dat Íp flapper ín het wercken zijn dan de Indiaenſche Balelnoten/ nochtans ſoo beroeren (p niet alleen den buyck / maer Doen oock braechen: ende loſſen míts dien be galachtighe ende ootk De flijme- righe overvloedigheden / ende atlettep quaede bochtig- hepdt/ in ſonderheydt de grove ende Dickie, Dan als- menfe rooſt / dan en beroeren ſy den bupck foo Leer niet, ende zijn fachter ín het Werchen : ende foo Worden fp Beel ban de Gndiaenen ghebzuÿckt: dan ſp wep- Kenfe oock wel in Wijn/ eerſt gheftooten zijnde / ende hevender Lijf oft les tleffens / nae Dat He krancke Beeck gft Hay zijn. Dp fijn leer goedt in de langhe ſieck⸗ ten / alfmen Get iiehaent te Bozen met andere lichte din⸗ ghen oft (proopen berepdt heeff. Men houdtſe boor Warm ín den Derden graed / ende Hroogh in den tWre- den : dan ſy Gebben eenighe Amcerachtighepdt/ die haer He dꝛooghte wat heneemt; anders zjnfe goedt Bart maeck, Olie upt defe Pijn-keernen ghedouwt / is goedt om be Waterfucht te ghenefen / alfmen den buprk daer mede fmeert: (p verloet De (merten der zenuwen / de pijz ne inde leden ende het flercijn; ende gheneeſt [oo wel be gicht Han de handen als Lan de Voeten die Van koude komt. oog alten iſſe goedt teghen De bevende / ghefla= ghen / gheraeckte oft beroerde leden, Weft-Indifche Pingels, n° Spaenſth Pepitas del bau ín tWatijn Acini Peruani gheheeten/ zijn tweederlep. De eerſte ſoorte is onſe Pingels Geel gheljck / maer wat laugher ende fimaller: De ander is grooter ende dicker⸗ met een ſtrepe in de lengijde Wereiert. · ú € Pingels van Maluco, in Cauarien Gepals gheheeten/ ín Spaegnien Pinones de Malmo, int Latijn Pinei nuclei Malucani, foo gheheeten nae De plaetfe bau Indien daer fp veel te binden zijn Waffen aen boomen foo groot „alg Peer-boomen/ Die in de Geven van FRalabar onz derhouden worden / ende oock ín lommighe boſſthen in? wilbt groepen: Wiens bladeren onderwaerts bleeck⸗ groen zijn/ boden: boncher-groen/ teer ende ſacht / (eer fcherp van fmaetk „ende de tonghe langh bijtende: de vrucht ig Drijkantigh/-foo groot alg een Haſelnote / bin⸗ nenwaerte in veele laephens verdeplt: daer in (chu vaſt / vondt lacht / een gepelde Pünckeerne teel ghe⸗ ck. Dele vrucht wordt in Indien tot beele Dinghen ghelnuytlit / om Ben bupek weeck temaecken ; ende ont Daer mede Beel ander quaedt ende goedtte Doen : Want fp nemen twee van dele heernen/ ende trecken de dunne Gelleheng af/daer ſy in ghewonden zijns ſtootenſe kleyn ende vermengenle bp de ghemepne kiliſterien teghen DE heup· gichte ende Droppel-piffe/ oft (p-nemenft in met boender nat/ om be Herrotte/ tacpe/ dicke ende koude vochtigheden upt te leyden / ende in fonderhepdt ont de — — ghenelen. De (pzoeten ende allelen en oft placken des —— eerſt wel ghewreven zijne de oft afghefchrapt/ Lullen vergaen / allnien dele keernen met Water Berme zijnde ftoot/ ende op De huyt ſtrjckt: dan {p zijn leer bútende ende, de huyt verbran⸗ dende oft verbluy De ftecende. De vrouwen van die ‘haer mang moede sijn geben bier han Hete eze Peten/-om Gun tedooden, ot sooner 0 AE De Pijn-appels van Peru Waffen aen een doornach⸗ tigh — ban ſy (ulien nochtans hier / om de ghelit⸗ keniſſe ban den naem⸗ ben worden ———— van Peru, in’t Lat jn Srrobilus ſeu Pinca. Peruana, woꝛdt van meeft alle de Fn en ende van de Spa veei cht Bp! — de ních yd K 22 n lelven —— oft in —— nin ieuw 5 ien aen ernen boom, oft feheuten men bijnat — en ís (oo Gare niet al bie Ban de 5 ——— keernen ſelve zijn rondt ban Le ghemepne-Pijn-appel- Pin ek /enbe Waffen tú er Pr hat —— ar dre Gmiasch / bp de Fnbiacnen ende 8 8 B 5 bit ende wet, fe ng 8 ej At el rh 4 í Ss Av Indiaenfche ende andere Vreinde Cruydei: fmaeck/ doch Beele brupne facden tuſſchen Bat mergh verfprepdt hebbende / Diemen wegh moet worpen als⸗ men de Vrucht eet, Dp viecht alg een ſoorte ban Per⸗ fen Die Quee⸗· Perſe feet ; ende Dien reuck 18 foo ſterck / dat cen Vrucht alleen / een gautſche kamer vervullen kan met euch, Mounardes beſchrift defe vzucht / cude ſeydt datſe De maghe leer goedt is / het heete verſterckt / den verldren eteus luft weder dect keeren / ende in heel Zudien Leer glemepuig our in het beginfel Vande mãel⸗ tijbt te cten/endein de Gitte van Den naemmiddagh: want men houdtſe vaar kout Lan Aerdt. Dp Wordt ghecon⸗ fit oft bewaert/ ende is dan goedt om cten / hoẽ wel ſy wat rouwachtigh in De heele valt / miſſchien om vat{e fomtijdts rouw zijnde gheeonfgt Wordt. Dierghelijcke — heeft Oviedus beſchneven met Den naem laama; ſegghende: An Hiſpaniola ende in DE bp-gghtnde eplanden waſt een vrucht die Har De onſe Pinas gheheeten wordt / nae De ghelijcheniffe Van de Pijn- appels: niet datfe (oodanigte houtighe ſchelferen heeft / maer om Dat haer ſchorſſe op be felbe wijle gheteechent fchijnt te weſen / als of Íp Pün-appels waren : hoe wel dat Die ſchorſſe heel afgenomen kan Worden als de Pepoen fchorfje. Dele vrucht gaet dan hmaeck ende goedtijepdt Dan lap alle andere vruchten te boven / ende ts ſchoon ban/verwe/ upt den geelen groenachtigh / ten laetften heel geel/ feer behaeghlijck ban verte / als een Quee· Perſe: Dau fp is Wel ſoo groot alg een Meloen. Elche vrucht komt voort op een ahefiacht Van diftelen dat rouw ende ſtektende is / met lang he bladeren; upt Get midden van He welcke eenen vonden fteel ſpruyt / een enchele vrucht Draghende/ DE Welche in Die tiende oft twaelfBe maendt eerft vijp Wordt. Alg die vrucht afghe⸗ nomen is / ban ig dat gewas heel onuut. An het upter= fte Lan De Vruchten / fomtijdtg oock in het upterfte van waffen Lon: i Pen feel onder De vrucht / en oft ſcheutkens / die dele Dyucht ſeer berriecen. D (eene tert 31 ghewas ín ftede Han faedt: want ſy Bit worden Dip vingheren Diep in deerde gheſteken foo Bat de helft bupten der éérder zy: ende Die ver⸗ wooꝛtelen dan / ende Draghen Vruchten t'haerder tijdi. Fen vindter verſcheydeñ ghedachten Han Dit ghewas / Die meeſt in dzy mede ſoorten begrepen orden, De eene heet laiama; ende langer dan D'ander / ende beter, N achtigh ban bleefch / t ge vak 8 Tmaectt. De tweede Ket as ende ig wit … De Derde { j — e a iten Ee aeren/ te [ Cz —— —— Eben ee Er beter ban maar. Doch fp beminen meer | t HEERE. CE bd elan meer de eylanden Dan Det vaſte fandt :, ende (ouden peel gheacht- worden / en Wacten fp foo ghe⸗ dl ir LE DER) — ROR sG n na: ende EN J des 18 venen booMt in Mimerlea/ mits nale. Dadel-bladeren —* 4399 apuel: maer binnen ín zijn afgheſchutte laepkeng/als in de Ötanaet-appelen. °T mergh vieckt heel foet. Den fmaeck ie gheinenght ban een Muſcus Meloen / Perle/ foeten Orangte-appel ende Honigh. Au eene vrucht bindtmen bp de Dep Gondert appelkeng met haer epgljen vlies kens bedekt. An dele appelkens ig een ander vrucht algeen Caftanies die alg Caftanien ghebraden ende ghe⸗ gheten Wardt. ete vrucht komt upt de ſtruyck tufichen de dooꝛneu ende bladeren / fomtijdtg upt Be wortel (elf ouder Daerde. A Coſta ſeydt / dat Ben boom is alg eenen grooten Vijgh boom/ met bladeren ghedeylt als Daz ein ma hout als Buckg-beonr-hout/ tot veele ì en nut. € Palmapinus van Lobel. De Palmapinus oft Conife- ze; oft anders Pomifera pan Lobel / is een (opte Lan, Wilde Wadel-boomen/ aen De Zeekoften van Guinea waſſende / oft beter een middel-Loopte tuffchen den Das Del-boom ende Pijn-appel-boom:Wwant Get Gout ie LOOS achtigh als Dat Ban den Dadel-baom/ met haprighe locken van een gaende / bekleedt met een ſchubachtighe fchorffe/ hebbende Den tfop met Veele tacken verciert / ende mt vonde veertigh oft bijftigh tackachtighe riem⸗ Keng/ ban heele ledelens ghelütk [chyefpen oft knoken in een luptende vergadert; De welche rondt ende een Wepz nich plat zijn ende ccnen voet lang). Ken elche tfamen= voeginghe hebben ſy een Vrucht Diep inghevoeght / tot der⸗ tigh oft veertigh; De Welc elijch eenen middelbacren Eeder-appel zijn/ ghemaecht met kuskens bijf op DE rey / opde op-puplende ende buprkachtigbe ſchorſſe van de note ſtaende gelijck een net; be welche bruxn / blinc= Kende / ende ghepolijftert is / de Dichte ende. gljedaente Be Van de Indiaenſche gote ; in De welche een anghworgighe keerne oft Cechel befloten is / te weten Han anderijalbe oft twee dupien langh / leer herdt cnde gqitaedt om breken / den ſmae hebbende Lan de Eechef ende Caftanie ; de welcke het volck aldaer boo, bꝛoode ghebruycken. Dit zijn de Woorden Ban Kobe. Paimiapinusoft Coniféra, Mekern N VES À ) 5, Pp; A LS A SON: 0d ES ES AEL — et dat — — ae aheihehe fchelfecachttahe vꝛucht —— an on pitten PE — — ⸗ noemt Cluſius som datfe be 1400 van den Witten Denne · boom / maer kozter / kaftanie- bruyn / ſwaer / een keern inhoudende / die langhworpigh was / hardt / vaſt / die ghebroken zijnde veele aderen. ver⸗ toonde als de Faufel ende grote Muſcaten ꝓleghen / ende bijnae ſulcks als bp de ſchilderije ban Faüfel van ond heſtelt ig gheweeſt met naeme ban Aucllana Indica ob- ‘Tong generis: ende Dierghelijcke keernen wel ghepolijſt ende afghevaeght zijnde Worden Lan ſommighe bedpiez gers voor boftelijche ghjefteenten verkocht: Want fp zijn Ban Wit/ met (warte aderen / feer fraep om Lien, Maer pft Dit een Drucht ig vande voorbeſthꝛeven Palmapte nus Dan Lobel / en derft hp niet Berfekeren : want defe vrucht heeft de ſchelferen om hooghe ftreckende ; ende in Die Ban Lobel gaen De ſchelferen te ſteelewaert / gheljck⸗ men oock fiet in De volghende vꝛucht van Bengala : de Welcke alle tlamen van Clufiug FruÂus exotic iquamoſi Deeten/ Dat is Bremde ghelchelferde vruchten. Vremde ghefchelferde vruchten, ¶ Ander Ghelfemchighe vracht. € Paper eenen Ef tack gan een uptlan ghewas htighe vruchten / die Cluſius aldus befchzift: Dp ie leben oft ——— * beut/ ae inpac — 5 va den woelen elf ſthubachtighe bruchten han ende Daer zijnder meer aen eeſt / alsꝰt blij En / nae — dg egg reld 4 bele bben blt — ende 3 / kaftanie-brupn; int midden wat t oft inghedouwt. Elche byuche een Keerne/ * blijckt upt’t ghelupt datſe gheeft⸗ —— Pan wat ghewag defen tack n is / heeft nie⸗ mant noch beſchreven / dat wp weten, Cluſius heet Ramus —— cum sen ftrobilis, se « [ Weerts heeft dierghelijcke bruchen aen ‚ Cutts ghefonden / díe Dicker ende paren en De F Beſchrijvinghe vande Droghen oft hechtingh aen mercken En kan / foo dat Be gantſche fchoyffe maer een doorgaende kaftanie brupne ſchee ſchynt te wielen. Elche vrucht is van den ſteel af tot het upterfte toe dp düymbreed den langh; im’ omgaen vijf ende eenn halve breedt. Daer fehuplt ooch een krerne in/ uptwijlende het ghelupt. Den ſelveñn Poꝛret heeft eenen krans oft keten/ alg tenen grooten pater noſter / van een-en-Veertigh dierghe- Weke vruchten / elck anderhalve duynibzeedde langh/ Bier breedt / te weten He grootfte : De klepne- een duyn⸗ bzeedde langh / dry bꝛeedt? allegader bleeck oft geelach⸗ tigh / al oftfe oncijg ghepluckt waren. Den Edelen Hitolaes Fabricius / Heere van Pei⸗ reſc/ heeft aen Cluſnus de volghende ſchilderije Van dier⸗ ghelicke vruchten ghelonden; waer im deſe Brucht wat Ander Schilderije van ghefchelferde vruchten. ghiebe el Wordt —— ——— gei — ed Ô PR GSR vrucht — * pen Bn * Indiaenfche eride andere Vremde Cruyden. rondt / doch onder ende boven wat inghedbouwt/ban veele Dweerfe ſchelferen erfamelt/ Lan boven rot Ben, feel toe ftrechende : ban de welche elche ſchelfer bijnae ghe⸗ fneden oftin de lengde ghevoort ſchynt te weſen: dan Die naeſt den fleel zons fchijnen Wat bovenwaerts te fivechen. Deſe Rote is blinckende kaftanie-beupus ende inhoudt een heerne. é Een feer ſchoone ghefchelferde vrucht, uyt Guyana van America ghebroght, íg bijnae heel rondt / Ban den ſteel af tot de fwoone oft blaemetge aen bepde (ijden dp Dupm-breedden hoogh/ ende fes Dupmen breedt / met gen feer Garde kaftante-brupne ſchorſſe ghedecht / met foo konftiche ende ciexlriche foo Wel vechte alg dweerſe ende fnume Lozen ende firepen Doozregen/dat het won⸗ derlck om fien is: Daer in ſchuylt een tamelijcken groot fieenkenoft heernken. Dierghehicke maer kleyner vzꝛucht ig hem van Wilhem Pardupn getoont gheweeft: ende gen ander dierghelijtke heeft Chriſtiaen Porret ghekre⸗ ghen; de welche oudt ende vernieluwet znde / De ſchale Daer deſe vrucht in ruſt noch vertoonde: ende de ſchelfe⸗ ren Waren Daer Bock mertkelijcker dan in de voorgaen⸗ de / Ban het tfop tot het fteelken oft de ſchale toe ſtrec⸗ Kende, Maer in de twee boorgaende waeren de ſchelfe⸗ ren heel vaftineen ghefloten/ datmen De firepen alleen pnderfchepden moght. * € Een ander Peers-ghewijfe ſchelferachtighe vrucht, ghebroght upr het eplaudt Balp bp Fava gheleghen / is eers· —* brꝛredt / boven ſmaller / ende ſoo een Peere oft Vijghe ghedicheude: met welcken naem fp aen Den ſelven €. Porret ghefonden was. De ſchoꝛſſe is vouw / van onder tot boven toe met veele Dicht op een ghevoeghde fchelfeven verciert / die niet en ko van een gheſchey⸗ den Worden/ waer met De heele ſchorſſe / Die niet hee gene en í8/.uptahenomen Wierden / geelachtigh ban we/ oft Wat bꝛuynachtigh · An bele vzucht ſchuylt wit mergh/ weltiecſiende Peerg-ghewijg van ghedaen= tes ende daer tuſſthen cen Daft freenken oft keerne, bijnae gen Dupm-hreedde hoogh/ Lan ghedaente De vrucht feltwe Wat abelijckende. Dierghelicke vrucht is in et 38, Capitel ban de Beſchzyvinghe Ban de Ooft- : —2 — vaert oock beſchzeven met dusdanighe woor⸗ Ben: Det eylandt Valy brenght een vrucht voort Han grootte onfe ghemepne Peeren ghelijck / begaeft met een rouwe ſchorſſe alg He ſchubben ban De Biſſchen /met Wit tſamentreckende oft Wzinghende mergh / in houden⸗ De een ſteenken/ ſonthdts oock twer. Dp waſt op hoo⸗ zb —— ijs bp een vergadert / in fulcz menighte/dat het wonder is / dat de tacken pont icht niet en . Sp wodt in Bonigh ghelo⸗ pen ende bewaert/oft fn pekel : e Andere vremde oft Indiaenfche vruchten, afg Anatar⸗ den/ Cajous / Baobab / ende dierghelcke / zijn van Clu⸗ lius —— ; ende ſullen van ons verhaelt worden/ als wp eerft van De Tamar-Fnden ende daer nae Lan pe Fndiaentche gRoten/ende De Indiaenlche ſoorten ban Dadelhloemen/ ende oock Van De Fndiaenfche Dijghen ghefproken fullen hebben. Tamar-Inden : ende noch wat van de x Caffie, 24. Ae de —— moghen de Tamar · Inden MNbequaemelick gheſtelt worden: Want al is't laec⸗ Ke bat den — —— ze pe — — ï adelg van fepde / en zijn nochtan — boom den Dadel-hoom ghe⸗ geen vruchten Van eenen J ichende / maer Heel eer Ben Prꝛuym boom: ende De Deij v als bleke uwe bet diene, bat — — gheljck / als⸗ tot À ius/ Garcias ab Horto, ſtophorus a Cofta daer Han bet langh 5 e —55 v lijcken/ met bladers Han p oft gele / maer foo groot alg eenen Epchen-boom, Andere legghen / dat hp leer hooah wozdt/ maer anders den Peer-boom ghelückt. Sommighe fe / Bat den boom/ Daer De Camar- den aen waffen/ foo groot is alg eenen Caftanic- Boom, vaft van hout/enbe enting DOOS, t Beel tacken ende beel bladeren, die kleyn ghelneden zijn/ ghewijs rondt/onder bp den feel dep Dupnibzeed= voos/ Berriert met 1401 een palme groot. Sommighe verghelijcken de bladeren gan delen boom met Die van Hyperiton oft Dint Fans cruydt ſouumige met de bladeren ban Dint Lans bꝛoodt oft-Caroben; andere met Myrtus bladeren, bijnae als bie Bau Sesbau; andere niet Die Van den Maſtich · booni. Dau Chꝛiſtophorus a Cofta ſeydt / dat deſe boomen cen Echoone ende bzcede ſchaduwe ban haer gheven gheljck De boomen Ban de boorfepde Carobensmet bladeren als Die Van Paren Wijfken/ bleech-groen / fee fraep om lien / farp ende aengenaem ban ſmaeck / ende bequaem om Daer een ſauſe Van te maecken. Dele bladeren beeren haer altijt nae de Donne: want als de Donne onder gaet / Dan fupren ſy toe/ende gaen open alfferop ſtaet: ſelfs de hauwen fchuplen deg nachts tuſſchen de bladeren: maer des niorgens ſchenden De bladeren daer van / ende laeten Be hauwen bloot / ſoo datter de Donne op Fchijnen magh. Doodanighe boomkens zijn hier te lande Han uptlantich faedt voortghekomen/alg Lobel betuyght / met bladerg op bepde ſyden gheſchickteljck teghen malkanderen ouer ftaendé/ende langhs den ſteel alg Die bant Pater Paren ghevoeght / groen Lan verwe / enve fuer van fmaech; de welche door ben veghen oft teghen den Don- nen ondergang) uu felven in een trocken ende floaten: dan [p en mochten de koude deleg lochts niet Verdragen: ende ſtierven eer fp bloepen machten. Maer de bloemen in Die landen/ Daer fp van ſelſs waſſen / zijn Wit / van reuch ende upterljchen fchijn de Gulden-appel -oft Oꝛangie appel-bloemen feer ghelijch ; dan fp zijn Lan acht bladeren ghemaeckt; van de welcke de Bier upterfte wit zijn ende Dick alg De bladeren van de Orange bloe⸗ men ; dan de Hier binnenfte zijn dunner / ende twee van De ſelve zijn met een ſchoone zenuwe doorregen: upt Get midden Van defe bloemen hupten Hier dracpkeng/ Erom als hozenheng/ Wit ende Dun. Nae De bloeme volght de Vrucht, Dat is een Dicke hauwe alg eenen kronuuen vinger / de hauwe van onfe ooniſche Hoon: Keng niet ougbelijcht/maer — hebbende cen groene ſchoꝛſſe alſſe noch onrijn te/maer alchgrauw ende haeſt afnenielijcn alſſe rijp is. Daer ín ſchũplt een keern dzy oft vier / loo groot als een Vijgh· boone oft een vierkante Erwte/ Wat rondachtigh / maer plat / roſachtigh Lan perwe / de laeden Lan de Taſſie eenighlins ghelijck/maer ooter ende ghekant/ begrepen in de voorſeyde ſchorſ⸗ wiens vleelths met byupne oft ſwarte zenuwachti⸗ ghe aderkens doorreghen is / ſuerer van ſmaeck dan eenighe Pruymen / rolachtigh uyt den ſwarten / taep ende klevende: Welck ſwart ſarp mergh ban deſe faez deu alleen bewaert ende ghebrzuyckt wordt: ende de ſae⸗ ven Worden voor onnut vegh gheworpen. Groen zijnz De/ zin fp Wrangh/ maer niet louder 5* ſoetig⸗ heydt. fijn goedt om pluchen; iae Vallen Lamtijdtg van [elfs af. De, Camar-Anden Waffen op Beele plaetfen Lan Ooft-Fudien met groote menigte : maer De beſte zijn pe ghene raf Ee rd Waffen/ende blijven fan= gher goedt ende orden. Fn Egppten Waffen ſy goch/ in De hoven ghefacpt ende gheoeffeut / upt Ara⸗ bien gbetnoght 4 Dak fp in’t wildt hi — Den boom/daer AInden aen qroepen/heet ín Indien Pub, Ambili, Ghincha (He fteenen Chincharo; int Araz — in’ Latijn bo ſommighe Oxyphoenix ; dat is uere Dacpen ; oft Palma filucftris, dat ie Wilde Dacpen ; in De Apoteken Tamar-Indi, dat is Indiaen⸗ Daepen; int Italiaenſch Dali d'india: hoe wel dat et epghentlick Daepen en zijn / als ghefepdt ig, n Egvpten heetle Derefilde. f De Tamar-Fuden verkoelen ende dꝛooghen Ben Derden geaed/ aft immers heel verve in den tweeden. De zjn de ghene Die upt Den (Warten Wat nae gen vol trecken / verſch ende facht/ met Beele zenuwen oft befelinghen/ vet / niet Doy oft bzoogh, upt den foeten arpachtigh ende wijnat ban fmaeck, Dele Camar-Fnden zijn een Geel onfchanelijck ende facht dingh om innemen : maer in fonderhepdt zijn {p ghefondt de ghene Die Veel arr bochtigheden ín het lichaem hebben: Want het Water, daer (pin ghjez wepcht zijn iaeght De lele upt den lyfve. Fn alie peftie he fie ende kortfen/ upt hitte ende derrot Koniender drincken de Arabers het water / daer vp gheſtaen hebben, „Juden ín te weyck Dien dzanck ig De dozſtige aengenaamn ent ni 1402 Sp verheughen het Gert / berdrijven De ſwaernioedig⸗ heydt / gheneſen t pleurig ende alle fiechten die Han groote Hitte komen. De felve Berdeplen ootk/ ende Mraechken Dun de grove ſljmerighe overvloedigheden / verſlaen den dor ſt / ende bedwinghen be hitte ende ſcher⸗ pigheydt Han de galle / ende Han het ontfteken bloedt: ende ſtoppen den vloet ban ‘alle heete ſinckinghen oft katarren: ende ghenelen mits bien Den hooft ſweer. Oock zijn fp ſeer goedt in de heete ende gatachtighe kortſen/ die verſoetinghe van goode hebben/ ende oock in de geelfucht; Met Ghabarber ende Caffe ghenefen ſy De derde · daeghſe kortſen. Sp blüſſchen alle hitte ban Be maghe ende ſeber / ende nieren / ende ſtelpen den ſaedt vloet / ende benemen het braecken: maecken Tuft om tten/ende beletten het walghen. Maer ſy zijn Hoor allen goedt de ghene die eenighe iootkinghe oft verſchietende Drdoghe Rrauwagie ober hun lichaem ghevoelen. Ende Bet waters Daer (p'in ghefoder oft ghewepeht zijn / is wonderlijcken goedt ghedroncken Han de kinderen Die De mafelen ende poekskens hebben Alfye Lan de oude fen fehen eld Worden/ op Datfe hun koude ma⸗ ghe niet en ſchaden/ ſoo Worden daer bp ghedaen andere dinghen Bie de maghe Berfterchen/ als Dpica Pardi/ Fars, Ma ſtick / ſa van Affen; Denchel/ Hoffer marce Ke/tammie oft wilde Cíicogepe, Men bewaertſe in Pekel: oft men drooghtſe / oft men maeckter een conferbe Lan met Dupcher/ Die leer goedt is Van ſinaeck / ende be⸗ guaem tot de Boorlepde dinghen Dan het ghediſtilleert Water ban de lſelve is te foet vin te befighen. Haer fappe werclinghe Wordt Herftercht met Wey Han Gepte- melck / oft fag ban Grijferom/ oft Hoppe. De verſche @Camar-Fuden ſuyver ghemaecht/ ende met Dupcker egheten / fijn loo goedt als eenighe verkoelende. oft uere Dproopen diemen in de Upoteken Lindt z ende de Indiaenen pleghen hunnen buyck weeck te maechen met de verſche Camar-Fnden met Olie van Indiaen⸗ ſche Pote inghenomen. De oude worden Lan ſommighe tenen heelen nacht langh ghewepckt: dan fommighe ſeg⸗ ghen/ dat dzy uren ghenoeah zijn/ in Drijnrael foo veel Bande voorſeyde ſappen / oft van eenighe andere voch⸗ tigheden / alg van de drijderhande Granaten : daer nae Wordenfe met de- Ganden ghewreven⸗ ende dan Watnt ghemaeckt: maer ten laetften wozden die ghefijget oft Hoorghedaen tot dat het eenen Dunnen eñ sd ant is / ín ſonderheydt alfmen de hitte raſſcher Wil leſſchen. Maer nieeft neemtmen bier oncen Van dele Tamar- Inden / ende men Wepchtle in Cíicorep-water : door⸗ ghedaen ong geeftmen Dat water te drincken met wat scher. Bet mergh wordt oock in Dupeker bewaert: ende Dat dzaghen De Arabers svet Gun Boor de woeſtij⸗ nen vepfende: Want verhit / ende ſeer Dorftigh zijnde wor⸗ Den ſy hier door Berkoelt/ van onder Beele heete voch⸗ otk op De apofteunten oft heete ghe — daer op —— met Sout van Ormũz t/ende op alleri illen gheleyt doen die + maer met aſſchen opghelept / doen ſchey⸗ Der kinderen te dooden. Het Warer/ daer nd —— maerken De laeden oft Garde keernen van de — Ende kleyn gheſtgoten / met Boter⸗ meleh oft Suere Wey inghegheven/ floppen allerley € Araben bewaeren oft confiiten de groe- d hldk Honigh van Ceroben ; als tijpe. Dan de ſchaduwe : be ghene Die daer —* e nienſchen in Die landen/ Daer de C „Befchtijvinghe van-de Droghetis | moghen welen. Bet hout fttecht heel Indien door boof ——— Maer ſommighe ſegghen / dat he den buyck weerk maeckt) ende purgeert, € Catlia fiftula oft ghemepne Caffe Ban de Npoteken hoort oock onder de Indilthe ghewaffen/ dan ie van Vodorieus in het laugh befthreven : Doch tot meerder volboeninghe Fullen. top hier noch Wat Van de fele berhalen / alg wp in de Beſthrijvinghe Ban be Caffie be- tooft hebben :-Ppratd fchzift/bat den Caffie-boom den Peer-boom apelijtht maer iangher bladeren heeft / geeie welrieckende bloemen / fn September voortkomende ende daer ae langhe hauwen/ eerft groen / maer [wart alffe vip 3u 5 ende datle in Iudien niet veel gheacht en Wozden/ alg van felfg Woortkortnde / ſonder te faepen bft oefferien. Fn Fanuariug ie de hauwe rijp / voeght hp daer bp:ende van en eter de Indiaenen gheen vleeft ban de Ioepen oft Schsepen Hie Van dele vrucht gheten hebben : mitg dat fulcken vleeſch den loop oft toodtmelizoen Herontfaeckt/ do or De laxerende oft alte fterche wẽeeckmaeckende Bracht díe dat Vande Caſſie hauwen behout: het landt Han Dealcan' is Hol van bele boomen : men vindtle oock Heel omtrent Goa, Bp heet ín de Upoteken Caffia oft Caſſia fiftula; alg ghe fepdt 18 / ende by den ghemeynen man Caffe / ín Aras bien meeft Hiarxamber „maer gualijck Chiatfaandar; inj Indien Comdaca, Bavafimga eñ Bavafimgua,ende Grämalla : maer Ben boum [elf heet aldaer Bahoo: Wiens bladerén/ alg ghe Fepdt í8/ van fommighe met Die Ban den Peer-boant vergheleken worden / Van andere met Die Ban den Perſe boom, maer Wat (maller/ groen Han verwe: de bloes men zijn geel alg Byem-hloemen/ viechende als Ginof⸗ felen/ alg wp oock ghefept Gebben: dan Monardes fepbe datfe wit zijn/ vijf vladigh’ ende Droog zijnde Heel van haeren goeden veuck behouden. Die hauwen/die daer nae Bolghen/ zijn heel ſelden min Dan twee palmen langh / noch verſch / teevende iongh zijnde Geel groen/ wrangh ban ſmack / daer nae roodtachtigh / ten laet ſten bruyn oft ſwartachtigh: ende hoe ſy ſwarter worden ⸗ hoe ſy viper ende foeter van ſmaeck Worden: want be befte zin Be (wart fte ende ſwaerſte van ghewicht. We Weft-Fudten worden de Caſſie hauwen ooch ſomtijdts ghebroght / lommighe veel meer van twee vingheren dick / Wat platter ende boon-hauwachtigher dan die vande ghemepne Caffie. Ende — is met wey⸗ nigh laepkens onderſcheyt get Ban (maeck / maer wat garftachtigh/ miſſchien am date noch grauw ende | rouw/ ende niet [wart oft jepluckt zijn gheweeſt. Daerom lalnien de lele alleentijck Ban bupten/tegher Bet flevcijn/ pock-leemten ende andere ghefwillen mo⸗ ghen bezighen ; maer net binnen ’slichaems/ ten zy datfe min garftighepdts ende Wat meer leflijchhepdtg _ ban ſmaeck betoonen/ oft de ervarentheydt der ghener/ dieſe inghenomen Fullen hebben/ ons anderg leert. Nengaende de krachten bande Caffie (vaer Wp veel af gheſeydt hebben) Avicenna íg van ghevoelen datle tuſ⸗ - fchen den warmen ende kouden ghjeftelt í9 / boch wat poehtmaeckende: Serapio fehrift/ Melue ſeydt / datle wat nae de hitte eſeg⸗ ghen / datſe warm ende vocht is in den eerftenoftinhet beginfel van den tweeden graedt. Maer de ſaeden hebben ecv een ſtoppende danden buyck weeckmaeckende kracht⸗ nochtans ſegghen ſommighe / dat de middelſte vellekens De knoopen van deſe hauwen afſcheydende bp’tmerah felbe ghedaen;de weeckmaeckende kracht bermeerdeten. Dan de ſchoꝛſſen oft fchellen Ban Hete hauwen en hehe Bracht om de maendt-ftonden te-berweckten/ dat le ghe rt is: —— als ſommighe qualijck gheleyt hebben / maer zijn koudt ende — van aerdt. Det ie BEA — ghe ons hebben willen doen ghelooven / te — / dat de altdt met den bupckloo ijn / om De fen ende oeren van eaf — als va mení achten an fulch f — hauwen ete nen Dart fp warbe bte pieuoegd ban De p wordt Daer ghenoegh Van | Beu buyck weeck te maecken/atfoo welals Delfg men pleegh daer de heele hauwen vock te con fiten oft ín Bupcher te hewaeren/ te weten als ls noch — iongh/ teer ende verſch sn, ende nors —5— hoge en Geen ; ende Dan honnen (oben * Indiaenſche erde andere Vremde Cruyden. teniffe: ende daerom zijnfe goedt om De vrꝛouwen / de ton- ghe kinderg ende appe maug in te gheben/ ban de twee Etieen tot de dp tſeffens / alg te hozen oock gheſeydt ig. Ende ſulcke aldus berepde hauwen Worden Beele tonnen vol upt Dan Domingo tn andere landení Berfonden/ ſeydt Picolaus Monacdes. Dan de bloeme pleeght op tweederlepe wijfen bewaert ende in Suycker gheleydt oft ghetonfijt te worden / te Weten met Dupcher ghe⸗ ftooten zijnde/ oft de bloeme heel latende ende met Dupeker fiedende: Doek hoe fp bereydt Wordt /fp is goedt ban ſmaechkz ende maeclt den —— weeck / ſonder eeni⸗ ghe moepte / twee oft dꝛy onten tfeffeng ingenomen: ende 18 een beguaent dingh · oin in te nemen / als't Suptker Dt is daer mede deſe bloeme inghemaeckt Wordt / ende is lieflijtk van (maeck : ende Dient de weecke men⸗ fehen / doende alle de ſewe werckinghe van de Caſſie oft % mergh felve. Dan de ghene diet mergh Bande Caſſie ghebrupeken Willen ont Daer Door eenen lichten ſtoel⸗ eb te krijghen/ Cullen bie alberbeft een half Hire tijdte Boog De noen-maltijdt inuemen/ Erf ben felven Mo⸗ nardeg: Want Dan falfe met andere fpijle vermenght zijnde den bupek tamelijtken weerk * n: want aĩſſe angh boor de maeitijbt inghegheven woꝛrdt / dan wostle felf eer verteert fonder te werchen/ oft doet heel wen⸗ nigh. Maer alfnienfe ghebruycken Wil om de nieren te fupveren/ ende het gantſche — wat ruymachtigh te maecken / dan maghmenle bep ettelijtke uren voor De maeltijdt innemen. Wan Hoor allen is fp bequaem onz De galle upt te drijben / ende daet nae ’t im oft de pi⸗ tuita / die inde Hiepfte doorganghen deg lichacms, Laft fg enve verſtoppinghe beraarlaecht : ende (p maghin ze terlep ſieckten ghebelicht worden/, boch ice breken der nieven ende blaſe/ twee sven vo de mael, Daer tk — nae e — Ond, tmael —— dungeon Lj we, hei, Es 7, * — — — heeg dd * En —5* ao, vip EER er Mes tot and — Ce * derd, oncen tſe nan efen ved bunten Bae J —— ende nieten. Z tabe leen „ende ſtrjcken hin — r — —J———— Des huyts. Den ——— dan met de ſt met dlie van Were merten da {Ot nataen! fc Ih en u EN — manen — bekent waeren; de welcke Dug veveris — alle oubekent — ee weltke ve alen lullen Ee an | T4O3 Indiaenfchen Notesboom; — bat de né gbi bie daet * klimmen ARS aer gheen Batsen en en. hebben / ten. 3p dat fp eenighe tauwen om hun boeten Haen / oft De ch Ban den boort in de vonde nu hier uu daer traps· ghewijs /met dicke banden / tauwen / oft baften belande 7 be felbe fomtijdte met ijlere naghelen in de —ſ oftt hout ſel⸗ e vaſt ar reds in den ſtruyck ſelve veele dweer ue tn nijdende; langhs de welcke (p, feex It ide sns den tfop toe/ Daer De tachen zijn / plegher te klinunens * —— 5* —— veel arden val on, en ghemaeckt Gan tane —— aft hout / hier nae b — nde n oft ‚Wort belen en z0d zón — api allegabder upt het langhe, benen Door-veghen met een vibhe Gatver ginger. — et erghens — Waer/ ende t eenen vingher dick ve ocken — ende 3 ben stef Welcherhande peu * — oft 1404 Indidenfche Note oft Coccus. ë zis PD —* / — in 5 ú — 8 RES ——9 4 — ze 4 0 Ze # Es 7 — \ N ent il zj / —5 — Ee A Bieke vruchten oft Poten voorzthrꝛenghende (die bier ghe⸗ %hilbert ffaen) als fp kleyn zijn in een hofe oft onwind= fel, ghelijck de andere Dadelen / ſoo het ſchünt⸗ ghefle= ten : maer groot zijnde berſten ſy daer upt : eude elcke prucht wordt fomtyjdts foo groot alg eenen Meloen oft menfchen hooft / ende is langhworpigh / wat drij hoer= kigh/ aen Den eenen kant dp gaters Hertoonende / eude foo het Hooft van een Merkatte oft ban eenigh ander Dier ghelijckende ; waer van [p in Portugael den naem Coo behouden heeft. De lelve Wrucht oft Hote / noch dd zijnde / is met tweederlep [choy fien bevecht : De , e ís eerft groenachtigh / maer daer nae bruyn roodt ban Herwe ; ende alst laeche datſe Han bupten hard: achtigh is / taep ende — nochtaus van binz nen ende in haer ſeifs is die ſchorſſe van veele fijne Haprs-ghewüle locken oft befelingskens vetg-gheWwijs ee t. Onder dele ſrhorſſe ſchuylt de tweede fchelle/ be ſchale die het m bedeckt / houtachtigh ende rdt/ bp nae bart ghelijcke verwe alg de ſchorſſe⸗doch omtibts heel brupn oft (wartachtigh. Daer tufichen fehupit het mergh/ *t welck inde middel hol is ende „ foel/ foo groot alg een Ganfen-ep / rupm eenen Galen Bingher dich/taep/Rlebvende/hardachtigh/ ende ban bup⸗ ten bijnae be felbe berwe Bande frhelle hebbende ; maer Binnen ende omtrent de — daer iſſe witach⸗ tigh/ iae het vleelch ſelf is heel Wit / ſmeerigh eude ver/ foet oft ſmets ban ſmaeck / bynae als Boter: Ende daer bp’ bindtmen fomtijdts een groote menighte Lan wa⸗ fer/te weten /in elche Note wel dep oft bier pont ; maer. alffe viper gheworden is / dan vindtmen daer oock ſom⸗ 8 tenighe borhtighepdt in / Boch niet (ou goedt oft foet ban fmaeck als het voorgaende water ; ‚'t Welck c niet in en is Dan als het mergh Wat Lafter. ghe⸗ p íg/ ende be ſchelle wat harder. Dele Poten blij- wel een Geel iaer Door wirt” maer a ter ban eert iaer oudt zijn / Dart Verandert Dat Water gen rondt / Hoos / wongteachtighgnde licht appels É bolleken/ foet ban — nt de 5 Cul dt ijft noch andere vruchten / upt Fava oft upt be Bol Her die bp Loor ogbt / 30 j vande voor oten ———— groot fte Die hier nae xt fraet/feten bupmbzeedden Hoogh en Doet bꝛeedt in't omgacn/ met Hier. upt= - fiaen verre Gan cen D — en bedeckt — upterfie pu bli — 535 —9 zonder de prs ahewi beringei —2— bels bevtamieiv 4, gulli als bp want de bruchten en zijn Daer foo bꝛuvn oft foo (wa Befchrijvinghe vansde Droghen Een miede-foorte van de Indiaenfche Notes, al offe gpemesen waer / ghemenght met voos vleeſch als Eorch Nets ende verrzooghende Van ſmaeck: daer onder fchuplt een beenachtighe fchale / begrüpende een fachte keeft/tn een wit blieghen ghewonden/larpachtigh ae ep —— — — a 4 Dan den teghenwoordighen opzechten Indigenſcher pPoten-boour watt Heel in Oaft- Indien) in sbalabar ende in Goa: maer Gp aerdt beter aen Den Zeekant/ „fu zandighen gronde ; ende Wordt vermenighvuldight bande gote oft vnd van de voorzbeſt hzeven vrucht ín deerde gheſteken: ende De ionghe ſpruyten d paer van komen/ Worden verplant / ende ſchieten baeft hoogh op / ende — vruchten in leer Tuttel iaeren/ welverſtaende alfmen Gun tfoppen ende — botlels daer aen laet ſtaen: Want de ghene Die ve lelve Door t pluche oft af breken / doen den boom | ven / Boe groot ende oudt hp oock ig. Dan hp Wordt peel grooter ende ſpreydt hem ſelven breeder upt / als hp bp eenighe weegbhen oft mueren gheſtelt Wardt want Hp verheught hem felven in flick / — meſt: ende daerom legghen ſomnughe aſſchen ende dreck ſaen De Wortel / teghen dat den winter aen komt, Want voorwaer delen boom Wordt in die en veel gheacht / ende neerftighlijck gheoeffent / om fn nuttig= bepdtg wille, Dan fommighe van de ſelve Wopden alleen ggefacpt om de Drucht / fonumighe am den boom lelve oft fyn tacken, sDaer den ghenen diemen om den wille bande vrucht alleen plant / Wordt boor ei ghehouden ín Be eplanden ban Maldiva oft Nalediva Wa redhead ng bramen in dat eplandt een brembder ſoorte ban dele Hoten / die nochy brupnet ie dan Be ghemepne; Be welche Coccus de Naledina heet / ende. hier ed beſchreven In — en — ER Den naem en WO n boom/ ban Gn bucht, ig bp ms —— Indiaenſthen Dadelboom⸗ coccifera, Dat is hakt mepnen Padelboom oft Palma D ux Ín- dica, dat is Indi ote; int aniſch Nuſ; (ut b dar 5 altaenlch N Nuez, de las mdiasstntRrabifch Giauzi alhend,ent Dabig ende Nihot „ met bebop ín’t Eurchlth Cox Indi. ds D Ki hebben beandere deelen. oft dinghen⸗ E — Ere Indiaenfche ende andere Vretnde Cruyden. te weten uit fijn tacken / heet Sura oft sura ; ende als tp abefoden ig / dan wordt Gp Orraqua gheheeten ; ende wordt aldug ghemaeckt : Dp (nijden De tachen / in (on: derheydt de opperfte / oft quet{enfe langhs henen / ende maecken Daer tobbeeus / vaetkens oft ſchot elkens aen Baft / ende bergaderen de Lochtighepdt die daer upt drupt (oft (ijden De bloemen af/ ende hanghen aen Die quetfure een Befchy met eenen enghen halg / die haeſt vol van dele Sura is) upt De welche ſp oock eenen Wijn Difulleren alg onfen Ghebranden Wijn ;ende Die Geeten (p Fula, dat is te ſegghen Bloeme: maer %x ghene Datter overblijft noemen fp Orraqua, midtg daer Wat van die Fula bp doende, Wan De felve Sura, niet ghe⸗ Diftilieert zijnde / maer in De Donne gheftelt / maecken fp oockjernen ſeer Brachtighen Edick. Dan alg ben tack / Die gheguerft wag / noch tenighe vochtighendt heeft nae dat De meefte oft eerſte uptghedrupt is / Die voch⸗ tigheydt pleegt fomtijbtg door de hitte Der Donne pick ende hardt te Worden alg Dupcker ; ende heet Deen Ende Dit mag) zijn ’t ghene dat lommighe boog Elzo- meli Diofcoridìs gouden. Dan anders en Vloepter gheen olie upt deſen boom / alig't dat andere ſulcks gheſchae⸗ gen Gebben, Maer upt De Rote felf wordt tweederlen @lie ghemaerkt : de eerſte ( Oleum ex Edco recenti ) ordt upt De verſche Note ghedouwt: Want fp ftooten De verſche Noten / ende gieten Daer warm Water over / nde perffen dat upt ; ende de olie Die Daer op drijft / ver⸗ gaderen fp. De ander Olie ( Oleum ex Copra oft Oleum de Pala) wordt upt de gedzdoghde oft gebroken Poten ghebouwt met een perſſe ; ende is leer klaer met groote menigte boortkomende. Det water vande ſelve vzucht woꝛdt oock Ban ſommighe Bergadert; ende beeft oock (ju nuttigheden/ Die Wp met het ander ghebjupek Ban velen boom (uilen verhaelen. # De bruchten Han defen boom / Hat ig dE Indiaenlche rt worden Van fommíghe ghehouden Boor warm n ben tweeden / ende berdrooahende in den eerften aed; dan meeft alle andere beflupten dat haer mergh Beet is ín den tweeden ende Vocht inden eerften. Fm merg íp bermoywen / ende verloeten de (merten / alſſe noch verfch zijn : maer ghedrooght zijnde / zijnſe lief felijck om eten. De fchorffe oft Lchale bit mergh bez ‚ Bekende / noch. Herle ende uiet Geel [wart oft hardt heworden Zijnde / ig oock teer ende witachtigh ; ende wordt ghegeten met Dout oft met Edick ende Peper / ênde fmaeckt alg Artictochen : maer Wat harder ghe⸗ 38 n/finaeckt als t binnenſte oft eetbaer deel ban de hardons Bet mergh / dat daer onder ſchuplt / ig rerſt teer ende leer foet/ inhoudende een fort ende aen⸗ ghenaem Water / gheenfing de maahe laſtigh vallende / ende langhen tijdt goedt blijvende : Dan hoe De Rote Berfcher fe/ hoet felipe water focter is / eude oock de mid: Bel-fcharffe ; de welcke [oo Loet Van (maeck is als Aman⸗ pelen/ ende ban ſommighe ghegeten Wordt met. Duptz er oft met de Zagra baer wp te Bozen ban Hermaent bben: oft ſy ſtooten de ſelve middeb ſchoꝛſſe / ende dou⸗ jen Daer eet melckigh fap upt / alg Amandel inelck; waer mede fp hun ahs ſieben / ’tWwelck Ban foo goedt ende Mmaechelich íg al oft het met Geyten · meltk gheto⸗ Ben waer : oft (p maecken Han ’ lelve melck met vleelch ban voghelen oft van eenighe andere piervoetighe bees fien / een foopte ban fpijle/ bie ſy Caril noemen. Maer pe boehtighepdt / die m dat merg is / alſſe Wat rij⸗ per gheorden is / en is niet foo foet alg de voorgaen⸗ De / tat 18 fomtijdte wat fuerachtigh. Dan het met alleen / fonder lehoz ſſe oft Water / doch niet heel droo ude / Wordt ooch wel ghegeten; hoe wel datmen Les Bindt dat het de maghe wat meer berladet Dan ' voor⸗ fepde water / oft De ſchors / alig't dat het gheen quaedt goede én’ gheeft / ende beguaem ig om het mannelijck — —— — ek Gab te enghen ; maer fonbderlinghen nut Boor De maghere miet en ende Hog alle ve vrouwen / om. bie vet te Boen Worden. Tlelve Wordt Bock ghegeten met ghe⸗ fouten Difch / om den dranck Wel te doen (maecken, Bet er oock veel gljepzeten teghen t verghift / teghen Be colijche oft krimpiel in den buxck / teghen de ghe⸗ zaechthepdt / lanimighepdt / gallende ſiechte / bevinghe ende andere ghebreken Der — Selfs men ſeydt dateen Wwepnigh water ín dele pore ghedaen / Daer noch at mergh in ie J stteljche D ervoighens ghe⸗ 1495 droncken / den menthe voor de colijcſie bebrijt ende van veele andere ghebzeken / midtg dat het bzaetken boet, Men ghelooft oock Bat de gheraeckte oft gheſlaghen/ Dat ts de paralitigue menſchen / gheneſen Cullen alfje upt bele Pare oft haer Cchelle drincken. Pan't ghene Dat De- rapio ende andere Nraben ithriven / dat dele Note DE Wormen Boet ſterven / dat ís valſth / fepdt Garciag ab Porta: want men beksindt dat t langh ghebzuyck Ban dele Note / woꝛmen in den bupek Boet greeper: Dan dat fp den bupck ſtopt met haer aerdighe ſtoffe / is te ghelos⸗ gen / in fonderbept alſſe oudt ende dor is. Dan De ſelve Pote wordt oock Wel berich ghedrooght/ van de upter⸗ ſte ſchorſſe berdoft ende ghebrakken/ende foo in verſthep⸗ den landen Van Fndien ghefonden : want {pis dan (eer foet ban Ouaeck ( ende Wordt ghegeten alg de dzooghe Caftanien) veel beter dan de ghene diemen gheheel zijnde, in Poꝛtugael ende elders bꝛenaht · — De Ohe van deſe Indiaeuſche Poten ig ſeer goedt omde maghe ende Darmen te vepnighen ſonder eeniz ghe moepte oft ſchade / in Conderhepdt alg Daer het upt= gheperft water / Baer de Ehamar-Anden in ghewepckt zijn/ bp ghedaen Wozdt. Maer dan maetmen nemen de Olie upt de Berfche oren ghedouwt ; want die is Dick / vaft/ Wit/ ende Vet alg Boter / foo Wel in ſmaeck ⸗ alg in gheftaltenig ende kracht; tae beter dan Boter / ghelich Aicenna daer Lan ſehryft / ende oock alfoo bes quaem om den buyck weeck oft De Darmen ſlibberigh te maechen : ende Die Olie gheeft Beel beter voedſel dan de ghene die upt de oude Poten ghemaecht is, Belelve Olie inghenomen / gheneeft den hoeſt ende De enghbor⸗ ftighepdt : maer men moetfe allenghskens ín laeten gaen met den Syroop van Violetten. De (ele bp be fpijfe ghedaen oft anders ghebzupekt / maeckt de ma⸗ ghere menfchen Bet / ende Hermeerdert t mannelijck facbt, De felbe Olie van buyten op de Gupt ghefmeert/ fg fonderlinghen goedt teghen He fpeenen oft anbepen ; vooy allen / alg daer Wat Olie ban Perle⸗ keernen bp ghedaen ig. De ſelve Olie verſoet De pijne ban de lendee nen ende Van de knien / ende iaeght De wozmen upt de darmen / op den navel ghefireken. Warm ghefmeert / íg goedt teghen de pijne Ban de zenuwen / ende Yan den hoeft / ende de enghborftighept: verſacht de hardighept omtrent be lidtmaten / helpt De bevende / ghellaghen / beroerde ende lanune leden / ende gheneeft 't Aetcijn ban de Voeten ende Ganden. Maer oog allen is Die @lte goedt ghefmeert op de Gommen ende knobbeten Ban de Pocken / ende doet De ſanerten vergaen die ban de ielve fieckte, ghekomen zijn aer De ander @lie / upt de dꝛooghe oft ghebroken Poten gheperſt / dient meeft om in de lampen te doen / maer oock Wel om Get Big mede te lieden. Sy is oock leer goedt Loor de zenuwen / gheneeft He verkrompe leben :. ende DE ude lieden pleghen daer mede Gun leden Looy t bier te doen beſtrijcken ( ghelück Die * Guinea met haer @lie van Cocooock doen: ) Dan fp gheeft dan eenen ſwaeren ende onlieflijcken reuck Ban haer / nochtang Berfacht fp Be leden: ſeer / ende verloet de oude mers ten van be lidtmaten /ende oock bet fercijn / alemen Ben menfche met die Olie beſtreken zijnde ín ten babt⸗ Ruppe doet (weten. Oft ſy de wornien doodet / is ond onverſocht /-alig dat Avitenna ſulcks ſchꝛüjůſt. Mer * —— Wel weech maecken / met haer loc hti⸗ g ue ſtoffe. — “Den Edick / den Moſt oft den Wün van delen baom ghemaeckt/ ig in Indien alfoo ghevrunchelijck alg hier felande den Ebick/ Moſt oft Wijn magh weten : ende pen Ghebzanden Wyn / die Daer van ghediſtilleert wordt / is rige Aegae anden Wijn / om den menlche dyoncken te. maecken: ende eenen lijnen. doeck er dd ende. — ———— ae een vlamme an hem/- min noch; meer den be byanden Wijn —— Waet, Ben les Det water vande verſche vrucht / ín de koude locht des nachts te Roelen gheftelt/alg oock de lagra, ig gaet te de groote Bitte van de lever ende nieren ; ende geneeft Den ſaedt· vlsedt / oft het ——— piſſen. De upterſte runghe ſchorſſe ban deſe vrucht dient ons daer cen ſtoffe als Merck van te maecken / in Mals var Cairo gheheeten ; ende Daer ban Worden tauwen ende zeelen ghemaeckt / oock Cairo ghenoeint / tot de Die-Geel onbedorwen TT EELS in” 1406 in Zeewater zijn: ende daerom ſietmen dat alte de tauwen van de groote ſchepen oft Caracken Die in In⸗ Dien Baren / ghemaetkt Worden Lan defe ſchorſſe: dan ban de felve worden oock tiemen oft knoopachtighe gor⸗ delen ghemaeckt / die de arme Vrouwen Van Poytugael ghebrupchen : met de ſelve ſchorſſe worden de —— gheftopt ende Dicht ghemaeckt alg met Werck· ende tp is beter dan Werck / ghemerckt datle niet en bederft / ende {nt Dout water meer (wilt ende Dicker Wordt. Dan paer en Worden gheen Matten Ban ghemaeckt / als fommíghe ong wulen Boen ghelooven. Clulius heeft Daer nochtans Heel fijn garen oft draeyen Ban ghe⸗ —— ghelien / daer de Edel vꝛouwen huyven van maeckten. Pt de binnenſte harde (arte fchelle ban dele Note tozden fchotelkeng ende kommekeng ghedzaept tot 't gez byupek ban de arme lieden : Ban die ſchotelen en zijn niet goebt voor de lamme / gheflaghen oft beroerde paralitike menfchen / alg Die Daer upt drincken / foo men fepdt: want ín defe Vrucht en is niet dat de zenuwen nut Zn / dan alfeen de Olie upt het mergh ghedoutwt. Dan de ſelve fehellen weyden oock kolen ghebzandt / feernut Hoor DE Goudtlimeder / als Dtrabo Lan lijnen Indiſchen Daz del boom oock fepdt. — Pet hout van deſen boom en is niet Boog oft ſpongie⸗ achtiah/ noch Penchelachtigh/alg Garciag (epdt/maer Haft/ ende beguaem tot timmeragien / ſchrijft Cluliug ; ende alfoo fchoon ende bluckende als’t Gout ban onfen ghemepnen jote-boom; ende daerom beguaem om Daer Perfchepden dingen Ban te maecken / als den (elven. Gar⸗ zíag Daer oock Van bekent. Sy maecken Daer ſolders ende heele huplen van: ende Be lele decken ſp met de tac⸗ Ken alg met tichelg : ende ban de lelie maecken (p Daken Booz hun ſchepen· Voorwaer Dit is foo nutten boom / Patdeinwoonderg Han de eplanden Malediva met den felben/ ende mett ghene dat daer Van komt / gheheele fchepen toeruften ende laden: want ban ’t hout maecken {p be mafften/ fprieten/ herders ende oock naghels: van de fchoyffe der vruchten maecken ſy tauwen / oft weven paer zeplen van / oft/ algandere ſegghen / ſy maectien hun zeplen gan de bladeren : ende als ey ghemaecht zún/ende toegheruſt / dan laden ly die met oopmanſchap alleen ban bien boom ghenomen / te weten / met verſche ende oude/ heele ende genen vruchten / Olie, Wijn / Evick/ Swart Duprker/ Water, Ghebrande Wijn, al⸗ Jeg van deſen boom ghehaelt. De andrileden van Zudien eten de teere upt{prupt{e- den van vit gheboomtẽe want die zijn veel lieff lijcher gm eten dan Caftanien/ Palmiten / oft Daffalioenen : nde hoe dien boom ouder ende grooter is / hoe Gp teerder ende beter ſpruyten voortbꝛenght: dan Die fpyfe is te koſte⸗ tjch; want den heelen boom vergaet alsmen die (prupten fe ionghe ſcheuten afneemt. $ at vooꝛder Rracht / ghebruyck oft nuttighept defen boom in't gheheel oft in fijn deelen magh hebben, is ban andere} naementlijjck ban J. H. Linlchoten ende Fran fops Ppyard breeder beſchreven: wiens Woorden Wp kozt hier nae verhaelen fallen / tot meerder kenniffe van elen boom. Pan aengaende dat de bladeren daer ban pienen om daer. waeperg Han te maecken/ ende decklels Be Sonne ende / ende datmer oock Mat⸗ ten ende andere di an maeckt / fommighe wil Ten ons doen ghelooven dat de ſelve bladeren in Indien sock ghebrupckt worden om daer brieven ende andere groet verlangh op te ſchzüwen / oft / om, inte graven : Encor eet. 1ant tot Antwerpen / fept hp / Heeftinen Ren | Jang! de fjden met bladeren Kommer den oft langher/ boor (cherp vin Befchrijvinghe vande Droghen ; antfanghen se welcke ín ſtucken ghebroken waren / fommighe nochtans anderhalven boet langh oft groo= ter / aen bepde lijden effen ende glat / maer {oo dick ala Buffeis⸗ leder/ ende daerom onbeguaem Om Daet iet op tefchritven ; foo Bat hem docht datle wel fes oft acht voe ten langf waren gheweeſt als fp heel waeren / ende wel Dyp Voeten breedt· in voeghen datmen Daer ſeer bez guaemelijck huplen ende ſchepen foude moghen mede decken ; ende datmert daer Ban sock zeplen foude kon: nen maechen / alg Garcias ab Horto Schrijft. Dier⸗ ghelick bladt / doch niet meer dan twee palmen breedt/ anderhalwen voet langh / belchrijft ons den felben Clu⸗ fiug / nieteffen oft glat / maer met veele ſtrepen oft vo⸗ ren índe tenghve doorregen ( miſſchien om dat Het noch iongh was ) byupn Van bupten / binuenwaerts witachtigh: dan men fepdt Dat het Wits emtrent den gorfprongh Lande ahebladerde tacken / ende dat’ ſelpe bladt de tonghe oft teete Peten Han delen boom aen Haeren Dicken fteel hangende belluyt (ghelijck de Daz delen ín Haer hoſe fchuplen ) tot dat de Vruchten groo: ter Wordende /’t felbe doen ſylijten ende open gaen, Dan dat fal upt De bolghende befchrivinghe Wat klaer- der blijcken. f 4 Breeder befchrijvinghe van de Indiaenfche Note, Befen boom is heel Fudien door leer ghemepn / maer meeft ín de eplanden van Maldivar / als ghelepdt is ; alwaer ge Roul heet ; ín Portugael Palmer ; in Malabar Tengua, ín Guzarate Narquilly : be vrucht heet Cocos_in ’t Por⸗ tugies 5 in’t Indiſch Carre, Care , ende Nare. Bp Waft alleenlyck ín de landen die tuſſc hen de twee Tropiti zijn / mídtg dat hp anders aheenen grondt en loeckt / Dan Daer Warme tocht ig /met Vochtighepdt : op vaſte drooghe landen lepden fp Haer goten tae / om de Wortelen alle Daz ghe te befproepen/ s morgheng eeng ende ’S avonts eens Defen boom Wordt ghemeynlijck wel twintigh voepen hoogh: daerom valt hp dikwijls op de Daken van De hupfen / midts dat hy de Winden niet Wederftaen en kan: ende dan Doet hpde hupfen groote Schade / ende fijn gruchten dooden De menſchen fomtijdts / alffe van Yoogte ter aerden vallen ;midtg datſe noch. onrijp zijne de / Tomtijdts wel twintig pondt ſwaer Wegen : want foo Berfchj zijnde worden ſy ban de Vledet-muplen ende Batten beef gegeten / ende log ghemaeckt / (oo datſe afz vallen (maer de droogde zón haer te hardt om bijten) ende hebben cen water in / daer de Hatten mee ft nae ver⸗ hen : welch Water daer upt zijnde dan vergaen de vruchten / ende ballen af ; ende Dienen nerghens toe/ dan ou Daer vier ende fmidts kolen van te maecken : want De kolen daer Van zin beter Dandie Han eenigh ander bout. Pen boom is elden Lolkomen vecht : ende den ſtam en is niet dick nae fijn hooghde; doch omtrent De Wortel íg hp dichfte/ altijdt dunner Wordende, Bp beeft pock: wepnighh Wortelg : daerom en houdt hp niet baftin D'aerde, Den Lelven ſtam is dDzaepiah/ wit ban ſchorſſe⸗ níet — om mede te timmeren / dan foo verre hp bꝛeedtſte ig : want voorder / tot de tfop toe/ is he vol merahs / te malfch ende bꝛoos. Van den ſtronck af / daer delen boem op fijn dickſte ig / Inijdtmen omtrent de hoogide ban dp voeten; ende voort [oo hooltmen dat upt / om kuppen Ban te maechen/ Baermen Honigh in bewaert / ende oock water / oft andere Dinghen. Panden felven blockt maechtmen oock — Die heel volkos men zijn / ſonder daer een ft en ler bp te doen. —— at / ende heel vecht opſchi van bey⸗ bewaſſen / die ghelückelijck voort⸗ 1/ Deen hpt ander / nauws eenen vingher Wijk ban cen ſtaende Dele bladeren Zijn Hyp voeten langh / gheren breedt : want (p zij ——— Bou JÎ 4 + want Ep zyn à “tweeen ghevpou⸗ Wen / meteen Dunne houtachtighe Abelse bast: reghen : welcke zenuwe dad mag íg/ datfe Get blade ftant ende ſtüfte gheeft. De felve bladeren zijn in t eecft uptípyupten wit / daer nae groen / ten laetftentannept. · De vyucht wart alleenlijck bp den oorfprongh Lan DE tacken / upt een Drupfg-ghewijle bergaderinghe voort⸗ komende : elcken tros hanght nederwaerts met eenen ſteert oft fteel/ die loo dich fo alg eenen arn / tamelijk — langh/ ende — ban delen ſteert lietmen lam⸗ túdts viftigh oft Poten bp een en: ende (bat het wonder fteig) alle maaenden brenght Delen boor: Indiaenfche ende andere Vremde Cruyden. gen van dele hoſen oft troſſen op ters nieuws boort; (oo dat bp ſomtijdts gheladen is met Lijftten oft twintig Ban beletraffen met Poten / ſommighe rijp fonmighe half rijp / fommighe maer eerft beghinnende t Want fp wor- Ven Volmaecht in den tijdt ban fes maenden : hiern: Heeft defen boom alle het iaer Booy rijpe Vruchten, Om hem te planten / moetmen nemen de vrutht die wel vijp 18’ Both niet alte vijp : waant Get water alleen gheeft het fpruptfel ende níet de keerne die binnen de Pote ſchupit. Ende men moet de gantfehe Vrucht met de ſthorſſe in Boete aerde fieke: maer het is ghenoegh datfe alleen amet aerde bedeckt is. Defe vrucht alſſe overcijg is met ben vingher gheklopt / oft in de handt ghenomen ende gheſchudt zijnde / gheeft een ghelupdt/ mivts dat het water van binnen hoſt oft Cwalckert * alffe noch onrjp =igy dan en hoortmen gheen water, Maer allenghskens wodt het water minder ende minder / tot datter gheen poehtighept meer en ig; ende de keerne wordt heel droogt) ende hardt / ende heet Dau Amandel van Cocos; ende en gheeft gheen melck ban haer algmenfe douwt / maer al⸗ eenlicũ Olie / ende ſcheydt van deſchale oft ſchelle: ende ín ſtede datſe wit van binnen was / (oo wordtſe lootver⸗ wigh / ban bupten alg de Cocos ſelf/ tanneyt. De heele sapote/ alg de upterſte ſchors daer noch om is/ Enig niet Rlepnet dan eens men{chen hooft : dele fchorg is bupten geel alffe vip is / woel dep oft Dier vingheren Dich. De ſchors afghenomen zijnde / Dan ís de Pote (elf noch wel foogroot datter twee oft Djp pinten nats in (ouden mo: ghen : de kleyne zijn (oo groot alg eenen Citroen. Ende dele binnen · ſchorſſe / ſchale / oft ſchelle ig (eer hardt / ende {oo Bick alg eenen daelder / oft dicker/ beguaem om daer fchotelen/ konunekeng/ nappen / bekers / lepels ende dier⸗ ghetijcke dingen van te maecken. Binnen in dele ſchelle⸗ daſt baer aen / volght een wit / ſeer Dick ende vaſt mergh; % welck wp Amandel. ghenoemt heben / midts dat het Teer wel (maecht. Fn 't midden Han dit mergh vmdtnien Peel waters ( Weleen heele pint ín de aldergrootfte ) leer fchoon/iae kiaer alg Water bat upt de fitenrotfen vloeyt / foet als gheſuyckert Water / bijfter hoel in den mondt / den mentch gheweldightijcken Leer ververlchende / in fons derheyt wanneer de Vrucht half rjp is: Want alsdan magimen de gantfche Kote eten met ſchorſſe / ſchale ende alle Get binnenfte / ghelijck wy eenen foeten Appel ten. Meden boom fijn trog oft Dipbe boortbrenght / _ Han komter een Dicke ſcherpe hole oft lack voorts / Die open gaende een geele bloeme vertoont / Daer De fteelen der Poten hunnen oorlprongh Van nemen / als Lozen, uyt Elufing berklaert ig: welche hoſe droogh zijnde op d'aer- pe valt :-fooniet/ men (nijdtfe af. Aen den oorſprongh Bande tacken tuffehen de ſtruyck ban den boom ende Ben tros ban De vrzuthten bindtmen ovck een fijn nets- gheoik boeck / beguaem om Baer facken / ende (midts t het foo, ijdel ende fijn íe) teemfen Ende ſeven Lan te maecken. Boorts upt defen boom/ algmen den ſteert oft ſteel Ban de Bruchten quetſt / daer niet meet acnlaetende/. Bau de lengde ban eenen Boet / dzuypter cen vochtigh⸗ / Die feer foet ende fmaeckelijck ig / als Bipocrag / te weten alffe noch verſth is; Diemen im ftede ban Wijn pleeght te dꝛincken; ban ſy en blijft maer vier· eu⸗· twiu⸗ —— fonder ſner te worden. Men magh upt eltken tack alle daegh eenen ftoop nats haten ghelettelijck: ende men bindter daermen dagelijchg tweemael foo Heel nats Yan Haelt. Ende defen tack blijft ſoo gedurighljck dzup⸗ pende feg maenden langh. Om deſe vochtigheyt te ver⸗ daderen / hanghen oft binden fp eenen pot Lan Be Cotos· chale ghemaerkt aen den tack oft ghefneden trog / ſoo ht datter gheenen Windt aen en komt Dt deſe eelen Van de Boorfepde Note halen fp Beele an⸗ dere nuttigheden : Ten e de keernen oft binnenfte vieeſch / dat wp Amandelen Han Cocos noemen, eten (p úck wphet broodt met alle ander toelpijg / 't zy Mig " ë er — wit mergh een bor als melclt / [oet gepen- melck / B ever mendel metck som die te maecken / ta fpde Amandel / ende brenghenle heel tot meel : wꝛinghen dat/ ende Douwen ‘tupt / ende doen het meltk daer upt komen ; 't Welck fp door eenen teenis oft lift Rlepufen. Wit melck maeckt den bupck weeckt/ met Ho⸗ nigh oft Dupcker deg (morghens inghenomen. Die van lediva kennen gheen ander purgatte oft middel om, den bupck weeck ende ſupver te maccken. Dan’ ſelve … 1407 melck maecken fp een Olie : want alfmen bat ſiedt / dan Berandert dat / ende worzdt ditk alg Olie: Die goet is ont de ſphſen daer in te frijten : ende fp en ghebrupcken an: „Bers gheen. Olie / ’t ſp in fanfen/ oft om de Ipfcn toe te maetken/’t3p inde lampen. Dpisvoch goedt om de Wonden oft zeeren te ghenefen: ende wonderlijch nut dn De ſchorfte te doen opdroogben/ ende met ſcheifferen te Boen afvallen / algmen de hiiyt daer mede firijcht. Selfs De Portugiefe meefterg doenſe lieber by de ſalnen ende an= dere gheneesmenghelinghen ban de Spaeuſche Olie van Olijven : enbe hõudenſe boor beguaemer tot veelderley ghebreken. Dele Olie wordt naedyp maenden hardt/ende ftolt/ ende ghelijckt witte Boter / hoe wel dat de Diie felf eet ft geelachtigh was:dan dele Boter en ig niet ſimaer⸗ Relijck/oft beguaent om op broodt té ficijcken/alg de onfe: oock {oo en ghebrupcken ſy de ſelve niet / dan ghelijck ſy de Olie deden / doende die ſmilten; ende dan en verlieſt ſp haeren ſmaeck niet. Noch meer / upt het merah oft wit Han defe Cocos-Amrandel gheſtooten zijnde, ende nac dat get melck Daer upt ghedorwt ig/ maecken (p goede Cort: fituven ende Conferben/ met het Supcker bat van Hefer ſelven boom komt. — À Want upt de vochtighept / die upt Den fleect der afghe⸗ ghefneden Poot-hofe vloeyt ( die wy gheleydt Hebben Boor Wijn te ſtrecken) maecken ſy Supciter / doch eerſt Honigh. Sp doen dele —A— in een pan / ende ſie⸗ Bente met ettelijcke Witte blinckende hlaere ſteenkens / die men in Zee Bindt + eenen tijdt langh gheſloden zijnde / verandert ſy in Honigh / alſoo goet alg den beſten Honigh oft — als Wachs: ende Dien maecken fp klaet oft dick / foo (p Willen. Om Dupeker Ban defen Honigh te maecken/ fieden ſy hem mer een ander ſoorte Ban kep Keng/ ende laten hem Droog Worden: ende ban maecken {p Daer wit ende ooch CandijsDupchker van / bat íp veel verhandelen / ende aen De vremdelinghen verkoopen. Doch bit Supcheris al upt (oo Wit niet/ alg ons Dupe: Ker van tiet ghemaecht: ende op Deen plaette ie het wit= ter ban op Bander. Als ly van defe bochtigheput noch Honigh noch Wijn en willen maecken / Letten [ijle op’t pier/ ende maecken Daer Ghebranden Wijn van / Arac gheheeten/ alloo ſterck alg den onfen. Delen Arat ghez bzupeken De Portugielen boor hunnen Rtanck: Dan (py Doen Daer Golijnén bp / die upt Perlien gebsoght wor- den: doende in een Vat Van Brac dertigh vondt Golgnen/ oft wat meer : dan voeren Íp Dit tſamen met eenen ftock/ om Dat te Doen roodt ende foet Worden: ende dien Wijn heet Pyrard Vin de paſſe· Wp is feer goedt ende niet Dier: Allnien Azijn Gebben wil / Ban laetmen dele vochtigheyt tien oft meer daghen in de Bonne fuer Worden: ende dar iſſe foo ſterck alg den beften Wijnaziju Die Van Maledipa plegen ettelijcke boomen upt te kieſen / om daer Wijn Ban te haelen / ettelijehe om daer viuchten sante hebben : endeeenen boom en magh ten ghſten maer twee oft Djp loopende gaten hebben / Daer delen Wijn upt bloept. Maer al dzaeght den boo: Bruchten/ men laet hem nochtans niet fonder te quetfs om Daer Wijn af te hebben 5 Boch foo Beel niet als of: men hentalfeen tot Wjn trecken gekofen had, Want de vꝛruchten en kounen dan foo ſchaon eñ groot niet weten; Alſmen den Cocos op ten vochte plaerfe /oft op D'aers be dp Weken oft een maendt langh laet liggen / dar Verandert ’t Water Dat daer in is / ende neemt De ghedaente van eenen Appel / Die bupten geel is / binnen wit / feer mallch / ende (oet Yan (maeck / in den mondt (mittende = feer goedt boor de Kinderen ende lackere lieden. Defen Appel is als't faedt ban Den Cocog/ die metter tijdt bots ten (oude ende eenen boom boortbzenghen. . Bp breken dit binnenfte mergh oock lomtidts in tweren / ende laten De ſtucken in de Bonne dooghen tat tfe feet becklepnen: Dan Geet het Suppata ; ende wozot angh bewaert/ alom berfonden / ende Dier verkocht, Taut defe cefwaere fmaecht [eer wel / ende wordt gier baen bp de foppen ende laufen. Ende de Olie Baer upé ghehaelt ie Beter / ende wordt langher tijdt bewaertdan Diemen upt de verſche vruchten tretit. 3 Op het tfop Ban Delen boont ig een malfch teer fpruptfel/goet am t'eten/ fmaeckende als een Wmandets 2 welckmen booteerft aflnijdt algnten de boomen af houwt / our daer mede te bouwen : op andere tijdert laetmen?’t daer aen ; Waut Den boom foude fierBen / alst is. aan Cteeecà Dan 1408 Van de bloemen maecktwmen ſeer gocde conſerven ende tonfituren Au'tRost / in deſen boom en iſſer niet / oft hetis ergtenstoenut : Want de tachen / fn tweeen ghe⸗ Bloven/ dienen voor latten om De huyſen te decken / om Baer (eer dichte Heeheng oft ſchütlels ende Beel ander traelie⸗ wertk van te machen. Fet de blaveren derktmen de huÿſen / midts datmenke Bobbel Heen Syp D'ander naeyt / met verſcheyden rijen ban koorden, die langhs henen toepen/ om veel Bafter te hou⸗ Ben: ende Dele dacken fijn foo dicht / datter niet een dzup⸗ pel natg boog en leckt:maer men wroet De Huplen ae DIP iaeren herdecken · Als de bladeren noch groen zijn / dienen fp boor Papier / om daer opte ſchryven / te weten met meſſen oft hlere priemen, gerft fijnkens ghevouwen zijnde,» Dan als befe bladeren dꝛoogh zijn / dan Klieftmenſe ende men maeckt daer reepkens/ alg naeſtelinghen / liut oft bandekens van: oft daer vlechtmen firickwerck oft Ratten van: de welcke aen Ben anderen ghenaept zijnde Dienen om daer Zeplen Ban te maerhen/[oo groot alfmen wit: DefelBe Matten dienen Voor Capijten/om (ap haer Wife) op D'aerde te litten. Dan de felipe bladeren breydt⸗ men korven / lais det mandewerck/ Wwaepers oft Siieghen dryvers / Dchadumaechers ende Hoeden / tegen Pe Sonne oft reghen. De lelie bladeren/ noch malſch zijnde Dienen om daer poppen werch/ voghelkens / viskens ende andere Dieren Hante maecken / alg wp met Lijnwaet doen. * De zenuwe oft houtachtighe ribbe / die in ’t midden van t bladt is / dꝛoogh zijnde is loo hardt / datſe daer gBeffemen ende Cladders Ban maecken ; ende oock Koffers cude Malen / dieen op Bander webende: 't Welck {oo vaften werck is / datmenfe met ſleutels toe fupt, Dp gebrupeken dele ribben oock in den krygh als klepne fitfen cube pylliens / iae alg íavelijnen: Want alen zij giet dicker Dan de maellie Han eenen neftel oft rÿghln ver / ende omtrent dry voeten langh / nochtans foo weten ſy de felwe Dicht aen cen te binden ende hechten / foo diek ende Tang als (p Willen /D'een eynd in D'ander ſtekende / oft het fcherp ban het een met het bot eynd Van iet ander ver⸗ famelende/cnde met een vernis van allerlep verwe bedec⸗ Kende/ ende met veele fraepigteden vercierende / Dat het tamelijcken duche ftercke ffocken Worden / Bie fp Ziconú ‘noemen /fomtijdts foo Dick als eenen dupm ; Die wel ftijf ende ſterck zjn / maer nochtang eer bupghen Cullen dan beken. Dpinaechen daer sock Bogen ban. De lele Gudiaenen Gebben anders gheen ſpelden / pinfoenen oft Aens dan defe ribben / die (p met meſſen [chery maechen. _ De buptenfte ſchoꝛſſe ban dele Hote wordt ban een ucht tot draepen / daer fp tauwen af maecken (als Boren Ban het Caril bermaent ig: daerom ſchellen fp die / ter Wiilen dat fp noch groen oft onrijp zijn; ende laetenſe inde Zee taep Worden /met fout bedekt: ten epnde van de Dyp Weken/nemen lijfe upt/ ende kloppenle met houte “Gamerkens/ ghelijck wp Vlas oft Hemp : van zijn defe braepen fupver s Die (p in de Donnedrooghen/ ende Daer zeelen ban maecken. — EERE De lewe drꝛooghe id is goedt om De Srhepen te alg met Werck (ats gheleydt ts ) ende ſy maecz en daer Konten Van: maer dan moeten De draeyen aen de Brucht felf dꝛdogh gheworden zijn: ende Dan is't Í upit/ foo fijn alg ſa⸗ gjemeel, Seifs in haer waeck· hupskens nemen ſy dele droogte ſchell daer langhen tijde Lier in te bewae⸗ ren: Want een Ì viers Et D als oft het eemghe ſwam oft Lonte waer. As ſy De Fonte hebben / dan (ieden ſjſe op met afichen/ ende maechen daer groote rollen ban (almen elders van _Eatsen maeckt ) daer fp hun armen door ſteken / els{p —_ Gun buffen pen ſnidenle niet/ maer ontwin⸗ fe nae datſe 2 —— —— dienen om Daer aůs oft iet anders in te meten. im Maart te verwen / nemen fp het laeghlel boomen — ín water eñde Cotos Honigh⸗ ende laten de paer sttelijcke daghen op Schijnen : ende Dan Wordt her goet Mwertfel. — Pan de ſteelen ber vruchten maecken fp en/ J erchen ende inceelen/ om Schepen / Galepen te beſchil⸗ e u Cfonder —menfchen hooft __blinckende dan de woor tien grepnen oft oft Water / nae den epích van de kranckheydt. Beſchrijvinghe vande Droghen⸗ Den felven Pprard heeft in de Ëplanden dan Ma⸗ Iebiva dicawyis Schepen ghelien ban hondert ende twintigh-laft/ volkomen ghemaerkt upt ’t ghene dat van delen boom guam/ fonder datter iet anders bp was; felfg-gheenen:nfeven naghetriae DE Anckers van delen boom ghemaecht zijn ſeer goedt ende ghemarkelijck : want fp nemen een-Hisn ſtuck van delen boom / Dat fp Bol maechen / ende met keyen vervult zijnde dat got Wel vaſt toe ſtoppen. Alg nu de balcken / berders⸗ maſten / (prieten / kabels ende zeylen upt Defen boon: polmaeckt zin / dan laden ſp de felbe Schepen met wa- ren eude Koopmanfchap die fp van defen boom haelen; alg met tauwen / Matten / Zeplen/ Olie / Wijn / Dupe: ker / Honigh / Confit uren ende andere dinghen / Die ner⸗ ghens elders dan van deſen boom alleenljck ghenomen zun ende fp ſeylen daer mede Wet acht-oft- neghen Done Bert mijlen Berre / Herfien. met alle boorract van ecen ende drincken / upt Defen boomt alleen. Ende ſulcke Dehepen vuren bier oft Lijf iaren langh / allmenſe fons tüdts lapt/ oft berfiet. aint ; @m tronuneten te maecken / holen fp Ben trontk Ban delen beds endé fchaven hem rondom Geel Dun / ende trecken: Daer een Gochen-bel ober : De Welche in Indien bijfter groot zijns ende tot bien epnde alleen ghevanghen woꝛdeñ: Want men ectie Dact niet, Fet dit hout polijffen / wrijwerr ende ſchuren fp hun —— — — — Den — als het yjſerwerck; te Weten als fp gheen gheſtooten Pozcelepy met Olie en hebben. be nen Veranderinghe. Daer zijn twee foorten Ban Cortos⸗ boomen: be eene Wordt elven ghelien / ende ig Veel ghe⸗ acht / midts dat haer Vucht noch fongh zijnde foet ie ende malſch als eenen Appel: doch rijp zijnde foo goedt niet : de ander is ghemepner/ ende min gheacht ; wieng vzucht foo lieffelun niet en is âlffeiongt in / maer vjn zijnde beter ís dan de eerfie. q Coccus de Maldiua „ oft de Natedfua , ſchint een faorte ban De voozbeſchrꝛeven Indiaenſthe Note te efen / ſeydt den lewen Garcias ; hoe Wel hp den boom ſelve niet ghefien en heeft : Want ín de eplanden Maldiva gheheeten bindtmen deſe Poten fomtijdtg twee bp een oft een alfcen op't ſtrant oft aen. den oever Ban De Zee gheworpen / ende hardt gheworden / de welcke alleen Van de Kongs dienaers opghenomen mo⸗ ghen worden / alg een Dingh dat den. Koningh toer omt: ende Waer het ſaecke Dat een ghemeyn man fic verboorderde De ſelve te bewaeren / oft te berkoopen/ fonder den Koningh dat aen te gheven / hp foude ſcher⸗ gelijck gijeftvaft Worden. Dele HNote is leer wepnighte binden ; ende Wordt gelooft Lan een gheboomte te ko= men dar in De Zee Waft : is fomtijdts ſoo groot alg eenn zende mer foudele konnen verghelijc⸗ en met twee groate Meloenen / fepdt Pprard. Fn Malediva heet Íp Tauarcarre ; ín Portugael Cocos de Mal- dina. Domtijdts zijn ſy kleyn. Allegader hebben ghes mepnlijck cen feet ſwarte ſchorſſe/ ver ende-meer / befchzeven Indiaenſche Pote/ wmeeftendeel langhworpigh oft eng-ghewus / onde niek foo rondt als de e. Baer merg binnen! Dleefchj / ’t welck droogt gheworden zijnde. leer hardt is ende wWit / Wat nae Den bleecken treckende / is boven⸗ “Eopra/ totdat het hardt is;ende ban gfeticht bet. pe kaeg : ende Daer Van neemtmen t ghewicht Lan t Gerfte Rozenen tfeffens / met Wijn alfen wodt dat veel ghepzefen teghen t 5 : ende eri ghehouden tegen de zijne ——— oft colijcke / teghen de gher ae — olijcke * tbe ste s É / midtg dat he Be maghe tot braechen verweckt; ende teghen de vat 2 fieckten /-alg De | zn °t water drincken Dat ín deſe Rote ghews is / daer wat ban het mergh in gheble⸗ renden ie nenten senen. veel s x e in Note — — —— — ' Indiaenfche ende andere Vremde Cruydem. verghift beſchadight en lullen worden: andere gheloof⸗ weerdighe menſchen ſegghen dat de leder Daer doo, ont⸗ ſteeckt / de nieren ontfteelt ende met den fteen ghequelt worden. Clufius heeft op verſcheyden plaetfen hlepne / middelbaere ende feer qroote kroeſen / bekers oft kommen ban defe fehellen qhemaecht ghelien / langhworpigher Pan de ghene die Van De — Indiaenſche Poten ghemaeckt worden / ooch ſwarter / ende gladder oft ef⸗ fender. Ce Lisbonen heeft hp het ghedroogyt mergh pock te Koop gheften / feer Dier elende / midts dat (p %felve boven alle dinghen Heel achten teghen_allerlep Berghift: van oft het daer in (oo goet ig /en verſekert hp gock nict. Indiaenfch Notken gan Lobel beſchzeven / Cchint te Wefen (foo hp ſeydt) een vꝛucht Van eenen Wilden Daz PDel-boour: erde ſultke notkeng wofden ghebroght uot de palen van Guineen / ende zijn niet Wel laa groot als een oote Olijbe / nochtans de andere ban veſelachtighe chorſſe / olieachtiahe ende Wel ſmgeckende keeſt gheheel —— fp hebben een beenachtighe feer harde ende watte ſchelpe: ende zijn een mede-foorte ban de volgen⸗ de gheflachten. Want Cluſius heeft verſtheyden Noot⸗ Keng beſthneven / bie alle foopten Vande Fndiaeníche koten fchinen te wefen : naementlijch Die hem Han den achtbaren Henrick van Os ghefonden was; Wiens ſchil⸗ Derije hier nae bp de Malle Pruymkens ſtaet: dan haet rechte afbeeldinge ig ban ven edelen Nicolaes Fabricius / Deere Van Peirelc / aen Den felben Cluſius gefonden ghe⸗ Weeft/ niet ben naem Ban Nucula Indica fecunda , vat ig Tweede Indifch Notken. Want ten eerſten ſietmen hier De aere oft trog van berfchepden Vruchten verfamelt ; met Pet omwindtel oft fcheede Der felter; Daer naeeen Noot: Rechte afbeeldinghe van het Tweede Indiaenfch Notken. 1499 bijnae alg %mandel-olie. Den boom Wiens Vrucht die Rothen was (Hoeght den ſelven Peireſt daer bp ) 18 Leer —— — in't landt Daer Yp waſt: want upt de bladeren perffen oft Douwen fp een horhuigpept /oft ſie⸗ Benfe in Water; ende dat nat ftrecht hun boor Mijn 7 Bier / oft immers voor hunnen dagheiijckſchen dranck: Dan de vꝛucht maecken ſy broodt / oft imners ſy ſtreckt hun Hoor bꝛoodt: Want (pig ſoet / ende aen acm Ban fmaeck/ende daevom in Guinea / daer (p walt, feer ghe⸗ bꝛuyckelijtkz alg oock ben volghenden Dadct-boom. Dierghelyche aten heeft Ehriſtiaen Porret / ſonmi⸗ goe als een herr / ſouunighe vierkant; ſommighe geel / mugge (wart; meeft alte hardt our breken / met een fachre ſſern oft mergh. „g Dadel-boom van Guinea, ooch Ban Cluſius beſchreven / ín % Latijn Palma Guineenſis gheheeten / heeft een kleyne vrucht / met twee uptftaende oft verheven ſijden / ende Dip gaters oft Diepe holen / ais de Indiaenſche Potermet gen haprachtighe ruyghe ſchorſſe bedecht / bijnae als De Rote Faufel/ inhoudende een (oete Beerne / ín een Dun Wit bliegken gewonden. Den boom / daer defe vrucht op waſt / ig in Guinea Veel te winden / ende Wordt daer Dadel-baom gheheeten/ hebbende een ſtruyck foo hoogh ende dick alg den Maſt van een ſchip / op lijn tfop dra⸗ ghende tacken met bladeren nederwaerts gheboghen / twaelf oft vijftien voeten langh/ ghefneden alg Giet: vaer onder Waffen aen korte fheelkensdyupden foo groot alg een menlchen hooft / vergadert Van veele vzuchten / groster dan Pyupmen/ goubtverwigh; De keernen Van De welcke uytghenomen ende gheftooten Worden : daer uvt komt een vochtigheydt alg klare @lie/ Oleum de Palma,oft @lie van den Dadel- boom gheheeten / Die fp bp de fpijfen vermenghen / am Gaer eenen lieffelijcken veuck ende verwe te doen kryghen· Dele vochtigheydt hier te lande ghebꝛoght / ſtolt oft wordt ſtijf alg Boter / ende wordt goudtverwigh / ende is ſouderlinghen goedt gevonden om De Berthe wonden / eude De ghequetſte / gheftooten oft Herwtonghen leden te ghenefen. De in⸗ wWoonders ban die landen Loozen een gat in Den ſtruyck gan dien boom / ende fteken daer eenen houten prop inz ende dan Bloept Haer pochtighepdt upt / (oet alg wep : ban de welche met Wilden Honigh vermenght / dranck — Wordt / Wijn ban Dadel⸗booni oft Vinum e Palma gheheeten; met den weltcken fp hun ſelven oock dzoncken matchen. Dommighe ghebruycken dien wijn alleen / fondet Honigh : maer den ghenen die in Buinea Bergadert Wordt/ ig foo hlaet nier alg den ghenen daer wy in Be befehrijbinghe Vande Indiaenſche Note van ſpraken: want Bie is troubel ende Doncker grauw Lan Berwe/ oft alg wep/ Daer eenighe bladeren ende andere bupligheden op drijben / ſoo dat hp den ſmaecla aenghe⸗ naemẽr ig dan het gheficht : ende over maeltijdt ſmaeckt beft; alig't dat de he quaet bloet maeckt; ende Daer fegghende dat gm drincken fp hem felden, Dulcken wijn Wordt oock upt ben Note· boom oft Dadel-boom ghehaelt / ghelij Die Van Ambona oock Doen: Die hem in Eainmoors fel: len oft feffchen vergaderen / hanghende de ſelve tegen den avondt aen De Lo boomer / De ſtrupck cecfk “gen wepnigh quetfende/ foe dat de vochtighept/ Die daer upt vloeyt/ in De fleſſchen balt / ende ‘smorgens we ghjenomen ende Berch qhedzonchen Wordt: want — Den nuddagh iſſe Geel ſuer / goor ende uiet drꝛinckbaer. @t den (elven Wijn diſtilleeren (p een Water, Árac, bat is domp / oft weet gheheeten / Dat de cijcke lieden hoo= pen/ ende met kleyne glaeskens drincken / om de ſpyſe beter te verteerenʒ ghelijckmen bier te lande den Brande⸗ Wijn Bet hout van defen. boom is roodrachtigh / met geele aderen doortoghen / onbequaem cot tûnmeragten - Want ghekloben zijnde ſpringht het Lan een in Dunne Eplinteren. _ Palma Adilíg eenen Dadel-boom/ van ſommighe Pal- ma San&i Thomz gheheeten / in het eplandt van Dinte Thomas waffende : Wiens bzuchten groote niffe hebben met de Dadelen Lan Guinea Lozen upt Clu- fing bermaent: dan fp zijn Wat klepner/ hantigh/Mmact/ met eenighe diche ende vaſthoudende haprs- ghewijfe bez ſelin bedeckt / met een ſeer Garde Tchelle / houdende een ſtjve vaſte keerne / bekleedt met een — Ken /met veele aderkens verciert / aft aen de heecne (ele Goudende: 't vleeſch oft metal * is vaſt / wit / het — Ez / 1410 van de Indiſche Note ghelijtkende / ſonder reuck / maer aengenaem genoegh van lmaeck. Met dele vrucht / midts Baer Wat meel Han een ſekere wortel bp doende / heb⸗ ben fonumighe Portugiefen-upt het voorſeyde eplandt ban Dinte Thomas komende hun flaven den Geelen wegh door. ghevoedt Velen Dadel-boom is ban D. Chobiag Goelg aen Cluliug fchpij bende Palma Ady in't Latijngheheeten ; ende is eenen (eer hooghen boom/ met een Diche bloote ſtruyck rerht opftaende/ hoogher ban eenen Pijn-boom. Het hout ban den ſtruÿck ende tachen is jdel oft boog / Hol fap : de bladeren zijn alg die Han den ghemepnen Dadel-boom oft alg die ban pen Fndiaentchen Poten-boom: op Den tſop Lan de firupck waſſen veele tacken oft fpzupten ; De welcke afz efneden / oft alleen ghequetft zijnde vloeyt daer een oft traen upt/ die {p Batten ende bewaren/ ende LOD Wijn ghebzupcken : maer delen Wijn ig wel foet ende bez. quaem om den menſch dzoncken te maecken/ dan hp Wordt haeſt fier. De andere onaheguetfte tacken dra⸗ ghen hun vzuchten / ende Get en ſchaet haer niet al is hun bre vochtigheydt ban de andere tacken ontrocken. Dele Hrucht gheheel zijnde Geeten de Portugielen Carjoees ende —— maer De Swarte van dat eplandt noemen hem Abanga : fte ſchorſſe is achtiah vieetch/ alsmen in de Perle fiet: Daer onder fchupit een byupne tarde fchale/ inhoudende een ſwarte eet baere keeft / die wit is algmen het velleken wegh neemt/ daer fp in ghewonden is. De geele vzutht Wordt ghe⸗ braven oft oock rauw ghegeten: endede heernen Woz den met meel Dan Iantouca ghemenght/ ende loo gez ten: eudede Indigenen ghelooven dat fp De meufchen Wederom’ kracht gheen die door langhe ſieckten flap gheworden zijn. De lelve Indiaenen trecken ’t vleefchp oft mergh ban dele vrucht / ende gieten Daer warm Water oder / roerende Die langhen tüdt tlamen over % pier; ende dan laten ſy die koudt worden; ende De olie die op dat water drift vergaderen fpmet lepels : ende alg die Olie al af ghenomen is / gieten ſy daer Wederom eet Water oer / ende doen als Horen. Deſe Olie ig _ affraengeel ende dun ; maer ftolt hier te lande door pekouwe Tocht. Sp. voedt alg Olie oft Boter / ende daerom doende Indiaenen de felve bp Gun (pijlen als fp gaen eten/ ende backen hunnen Dich; Vleelch/ Prez ren ende Appelen Daer mede in de Panne / gheljck wy met de Boter doen ; hoe Wel Mp al upt foo lieffelijck niet en is als de Boter. Dplmeeren de Verftijfde ende ver⸗ Kronipen zenuwen met defe Olie, ende de leden Die door genigh werck Berdrooght ende vermoedt zijn/ Waer toe fp doo, haer vochtmaeckende ende tamelijchen Warme Bracht feet nut wordt ghevonden.… In het landtfchap boom : de welcke van den opzechten Madel-hoom ende Ban dert Fndiaenfchen Noten booni niet Beelen verfchilt aengaenbe fijn bladeren : daer fp Wijn / azijn / vruchten ende broodt van Haelen ; ende upt Get mergh Lan de vrucht douwen ſy oock Olie algmen upt de Olijben doet/ onfe Boter ghelück / upt den groenen wat nae den geelen trechende }beguaemt om bp de (pijlen te doen / ende om in De lampen te bꝛanden. — fäccifeta ( alg efmen Dadel-boom met den fepde ) van Cluſius (oo ghenoemt / ig een Dremde fooyte ban Dadel boom / in Get eplandt Coronopez met ighte waſſende; Wiens bladeren hem onbekent zijn: dan hp noemt hem foo /nae de ghedaente ban het facks- ghewijs omwindiel daer de vruchten oft Dadelen van efen boom in groepen : 't welck alleen overghebroght zinde ban hem befchzeven ig : ende Dit omwindlel is Ban ghedaente dien fack oft kouffe ghelück; door de Welk: laeten leke daer maechen / upu : want het is van feer veele haftaniebrup: nefafelinghen / dwerg ende lim van onder tot Get uptz terfte / ende van Deen fijde tot de ander verſpreydt loo⸗ pende ghemaeckt / al oft het gheweben waer ende een van defe lachen ( die hp van —— —— hadde ) Was twintigh Bupmbzee angh / ende aen fijn upterfte oft breedtſte ſeven duymbreedden breedt : jn ende Willeni Pa n die derti 2 Ka —— ende is eenen Limoen ghelijck : want de uyter⸗ geelachtigh / bedechende een geel oft rol⸗ Congo (feaghen de ghene die dat befchzijven) waft een dierghelijche foorte Van Dadel. - Befchrijvinghe vande Droghen, was / nfet breeder Dan den voorgaenden: beyde Wierden van ben fteel af allenghskeng breeder. Fn dele facken oft omwindfelen waeren Deele vruchten / eick (oo groot alg een @hernote met haer buptenfte groene ſchorſſe: inde welcke andere raftaniebrupne Notſiens (chuplden/ foo rondt al. offe ghedzaeyt waren / oft alg bollekens in Dol: landt Knickers gan de kinders ghenoemt / met een niet, feer Dicke fchelle bedeckt / nochtang feer Hardt ende, moepelijck om breken : daer in fchupit een vonde keerne oft keeſt/ heel vaſt aen de fchelle houdende / binnen hol, om datfe oudt ende drꝛoogh was/ wit / eerft hnaecheude alg een Erwie / daer nae bitter alg een Dijghboone, Daâdel-boom met den fack. q Vremden Leeghen Dadel-boom, van Cluſius Cha- merrhiphes peregrina ghenoemt/ en ig oock niet gheheel van hein ghefien gheweeft/ dan alleen hp heeft daer een tacksken ban ont fangben/eenen goet langh oft viertigh oft meer oft roepkeng hebbende/ oneffen/ ende veele —— behoudende/ al es — bloemen oft vruchten aen gheweeſt waren / onderwaerts ghedzaept oft omghekromt ; (oo datmen daer upt se tien moge —— tac ed pi —— upt À een dicke —— een halve — ———— h/ a oft meer duymbreedden breedt / ende glen bef dr han Verwe/ aen bepde dan de ſchorſſe lelie ſcheen ghemaeckt te zijn 1 Bweerfe velelinghen / alsmen in de fehorffe v ——ã———— e helen doble en adt” tertsen e Schipp Î ta o da hem van een hooge Zee-klippe/ daer hp rabe trochen dat ſy delen tach in lijn Elufiug) zijnde aen eenighen boom oft heefter gheve el ghefloten jen hebben / ende het om Wwindfel wegh worpende/ Hen tach lelve over⸗ b t ë J etwa Cluſius is een bladt ghetoont ban de Plompen / dat in de ‘beslogepbt wat alg ont Bionipens ese men (po ande Fn” Daer bben: dan het ig te ghelooven (lepe ben en onw 3 —— dat Índiaenfche ende andere Vremde Cruydei. Bat be bloeme daer van / de bloeme ban onſe Witte Plom⸗ niet qualijck en ghjelcech / maer blauw Ban verwe: an Dit bladt Was eenen Waeper ghemaecht / om de Plieghen te veriaeghen / bp de vier voeten groot in't omz gaen : ende upt den fteel daer van / onighebooght zijnde, was de handthave ghemaeckt. Maer Cluftugen Diel dat boor niet anderg dan boor een bladt van eenighe foorte an Leeghen Dadel-boom / gheloovende bat de ghene Die Dat een bladt van Plompen legghen te welen / oft bez dzoghen zijn / oft een ander ſoecken te bedrieghert. Dan aengaende dit bladt / dat vertoonde aen D'een ſde een Dicke zenuwe langhs henen loopendetupt de welche veele andere klepner zenuwen aen De lijden berfprepdt waren/ aen elcke (ide meer dan twintigh: ende aen D'ander ſijde Taghmen foo geel bouwen, Daerom abelooft hp dat het gheen water ghewas en is / maer Op D'aerde ghegroeßt / Tulckg alg de Hollanders in Het eylandt Mãuritij ghe⸗ bonden hebben / met foo groote bladeren / dat een men⸗ fche fich {elven daer mede Heel teghert den reghen 0 Danne foude konnen befchutten. Boorts foo Wag dit bladt / daer Ben Loorfepden Waeper ban ghemaeckt was / geel / doch aen D'een ſijde meer blinckende : ende rondom de kanten Was eenen boort ban rije baft ghe: _ maeckt ( om Dat altijdt open te houden) bijnae fuichs als daer De handthave mede vaſt ghemaeckt was / doch xoodt gheverwt. Phœnicobalanos en fg anders niet dan onſe ghemeyne Dadel / Die aen Den boom ghelaten Wordt tot datſe rijp is: al is t bat fommíghe de Camar-Fuden ſoo noemen: Dan den Phoenix ig een Hrucht Ban eenen boom in Egpz waſſende £ bp de Myrobalanen bermaent: Anders oo fg Phenix den naem Han de gemeyne Dadelen, Iaer - Poma ende Adipſos is eenen dranck ban defe Egpptilche Dadelen ghemaecht, Pate zin Bette ghemepne Dadelen. Caryote zijn oock ghemepne Dadelen, - Chryfobalanus is hp de Dadelen oock Germaent, Palmapinus 18 wogen befchreben. _ Palma fanta ig een fooyte van Pock-hout. Palma Cypria ígin’t Bijvoeghfel van de ghemepne Dadelen beſchꝛ even. gheeft rechte ſche uten / een ſpi bieskens ghelück — — gfgeljckt ben Dadel-boom Wat: ban daer ban wy in t volghende Capitel handelen. Palma-linum, Den boom met de Wolle; Garen, Papier, Lemmer, Fleffchen, Seep, ende oock Broodt van verfcheyden Indiaenfche boomen gheno 5 BE? voorbel A men ſoude het Palma-linum pan otk mogten bermaent worden : dan dat ſelve hebben — in dit Capitel bijfonderlijck te bez 5 diaenſche boomen / díe eenighe andere nuttigheden heb⸗ ben/ ee tot gherief van De ghelonde menſchen — ijck tot de —— oft ghenelinghe der tenftrechende. — : g Palma-linum , upt Peru ghebroght / fepdt Lobel / Dien } op ween fb bai cort ende efen / ls. ij peld ij op à gen ſeer lan / lanahs bebbende/ een in jbs e/ 1 Genen twee diepe groeven achtigh ghemelft abelijck het onderfte van + tn welche holle ffrepen hun boeghen beele dicke — nact tantie Zande ban eet gee hen / maer ſmaller /ende ban eer ghe a De hapren ban de ſchorſſen Ban het Keñip gantſch gekende leer taep / ende beguaem om daer koorden ende zeelen afte draepen. Dan onder tot boven toe ín den Schoot de Bozen oft ſtrepen fchuplen veele Llepne die van Spartium / ende foo groot als @lpha / behalven alleen ín t opperfte / daer den lijck eenen aerdighen ghekropten ftangel/ uyt⸗ is / ende ghekroont. Et nen vremden Wolle-boom , gan Cluſius — peregrina ghenoemt / waſt in het eplandt Java/ omtrent de vermaerde ftadt Bantam; ende is eenen hoo⸗ boom” veele racen hebbende / met Beele bladeren, re /ats ve abilohe / maer geel ſmaller / ende De blade⸗ ee n eten ghella achten. van Dadel-booz Lobel befchzeven - tsgaders noch berfchepden andere Ane — -boom ghelichs : met Dunne lachte van Gefmarjn ghelijcker / doch langher: baer aen _elderg 1411 Waffen vruchten bijnae alg hauwen / feg dupibzeedden langh / vf dich in °t omgaen,/ ban Den ſteel aillenghekens Dicker wordende / bedekt met een Dunne Helachtighe afchgrauwe ſchorſſe / ghevimpelt/ voorwaerts [pits oft fcherp afgaende/ ban 't beghinfel/Dat is van den fteel af/ fn bof (pleten open gaende / vol heel fijn ende facht wit bons” als ot oft guychelhayr: daer tuffchen (chuplen Beele ſwarte laden / beel hlepner dan opzecht Catoen” laedt / aen de wolle felve niet Daft Houdende oft klevende’ gbelijck het gebeurtin't Catoen / maer van ligghende / ende rondom bof iangte affchutfelkens/ Dre in ’t nudden Han de hauwe lelve ghevoeght zijn / waffende. Dele Wolle is te kort oni eemgh garen Lan te fpinnen/ maer Dient meeft om daer kuſſens mede te vullen : waer toe [p ſeer goedt fchijnt te welen/ ghemercht dat fp Beel fachter is dan Catoen/fae dan eentgtje vederen oft plupmen moz ghen wefen. Daer wordt nochtans oock garen Van. ghe⸗ fpounen op een bremde Wijte! ende Dat ghebrupchen 5 Boog naep-garen / om hun kleederen medete macchen, Ende Dit is t ghene dat Franc: Koderigue3/ in Bengala ghebozen / aen Clulius te kennen ghegheven heeft / aen⸗ gaende delen boom. De vrucht van den Wolle-boom. IN | NN AN 8 — — EF CG 5 N STAR ESCSCEEN — ZEG NN EN VN NG N OE SEN OGG sE NN OOS GE NN COD GEND — N € Wolle-boom van Guinea. Ben den Zeekant van Gui⸗ nea affen beomen met dierghelijcke byuchten als wp voꝛen upt Clufius befchreven/ doch grooter Gan blade: ren/tupabt Dehald de Weert, g Wolle-boom van Bellonius , an hem ín't Latijn La- niferaarbor gheheeten / foude den Ù Wolle- boom wel moghen welen. Bp waft ín Nrabien ; ende bren ue olle Berbult zijn / Daer De Arabers laken ban Weven / Beel fijner ban Dive Takenen/ ende Witter dan Catoendoerk. Defen boom bez houdt fijn bladeren ’g Winters ende somers: ende (chijnt te wefen Dien boom bie Berodotus Dendron eriophoron noemtsende miffechien oock Dien boom daer Philo pen ByfTus oft Zijde ban de ouders aen ſchryft te waffen/ an Wafje Ben Popelier/ ende ban bladeren den Wilghe-- boom ghelijck. k Ei € Cotoen uytIndien , oock ban den ſelven Bellonius — Bermaent / waſt Beel in WBrelilien : ende dat Dick laedt / ſwart / tien oft twaelf bp een in — cht/als wp gock Bermaent Gebben. Pprard Lehrift/ Dat den ' , Gercer 4 boom inder dan Dijde: 1412 Boom die in Ocft-Fndien Eotoen voortbrenght / foo Boogh; Wordt als eenen Goofclaer. De bladeren zijn alg Gie wan Hoogt-jout, De bloeme komt Loozt als Goole knoppen. Ende alg de bloeme ghevallen ig / dan gaet defe knop open / Ende vertoont fijn Cotoen: ende Baer ig een Faedt in/ ’t weïck ghefaept zijnde /nieuwe Co: toen planten Boortbrengit + van Welck Cotoen De Juz Diaenen Gun bakenen raaccien ; ende En hebben anders heen ftof oin hun mede Ee Gleeden/ noch Pias / noch Seu, als wy doen : dork en achten ſy Get doeck vAn Plag oft Kemp ghemaecht niet met allen / te gpelijehen met bee fijn boeck dat (P van hun Cotoen maecken kon= nen. Dan ſulck Ceroen ſchint te weten 't gene Dat Do⸗ doneus in't laagd beſchuift · Den Leisen Pprard Hers mNaent oock datter in Indien noch cen ander Cotoen ge⸗ vonden wordt / voort Komende aen cen tn veel grooteren boom dan den vooragenden: ende die ghelüekt Den EL fehen-boom ; woorbzenghende ettelijche hauwen met Eotoen 7 het welche / midts dat het al te fijn is nergens goe en dient / Dan om Daer oorkuffens Lan te maecken. € Ceyba , daer Ferd. Ovicdus van vermaent / heeft een Brucht Die een hauwe ghetijcht/eenen vinger Fangh/ twee vinghers breedden Dick / rondt / vervult niet dunne sft fijns Wone; de welcke door de hitte der Donnen open gaende deſe Wolle Han haer gheeft / Die voor Den windt Wegfp waept / latende EC roues laedt / bijnae als Ca⸗ toen-facdt. : , q Erizanda „ det Wop in't Pefghende Capitel van ſpre⸗ Ken fuilen/ 15 oock eenen boort die wolle uptgheeft. _ qSijdevan Bengala, nae de mepningte van ſontnighe Blus vererum, 1g een Wolachtighe goudtgeele *8 Bong / verhaelt Pprard / doch van gheenen boom / maer alleen!ijzk Sau een cruybt ghenomen; de welche in In⸗ Bien alg Dijde gheſponnen Wwozot : ende is ſchooner Dan gpechte Worusijde. Pier Ban Weven fp verlchepden ftof / die fp allerley verwen Deen aen nemen / Die andeze geêle binghen berdraghen konnen. , ‚ $ Indiaenfchen boom den Oleander war ghelijckende, Batt Tobel Nerij facie arbor gheheeten / magt bier bp heſteit wozden/ om den wille van fijn Wolachtighe leer hoone hauwen / hanghende Loor af Van tacken ende fcheuten / Die Han den Water-Diier niet on gbelijck : ende dele tacken Gebben binnen mergh / ende ziju bleeck / errdt verwigh / ende Pol knoopen; ende Daer op Waffen 28 deſe velachtig he hauwen als ſcheyen / elch omtrent eenen Boet lang hceven oft neghen op eenen ſteel vaſt ſtaen⸗ de / ‘Lan binnen ghevult met aiupnachtighe ende Wolach= tighe vellekeng / diet vel Dan een ſlanghe foo ghelijck zijn / datter De kinders vervaert af zijn / ende Daer door bedroghen worden. De bloemen groepen in langhwor⸗ viahe hupskens / op ſteelkens die ván de Nicotiane oft Doorn-appel ghelick. 8 Een vrücht de hauwe van den Oleander ghelijckende, Ban Cluſuis m't Latijn Fructus Nerij filiquz eftigie ghe⸗ heeten / magh hier Lp oock: gijeftele Worden : Wait ſo is ughworpigh rondt / niet dicker dan eenen kleynen vin⸗ gher / maer heel zijnde ſes dweerſe duymen langh / de Burijpe hawwe banden Oleander eenighfins ahelijck / met een Bieke ſrhorffe beveckt/bupten gherimpelt oft ghez ſtreept / ende alg met outaltijcke knobbelkens befet (als Turtks leder) (wart / maer bp den ſteel Wat ros : het vleeſth is larpachtigt ban ſmaeck/ leer hardt/moepelijci emt upt te nemen: Daer tuſſchen ſchuylt eenighe wolle oft dong alg ín De hauwen Ban Oleander. Doumighe ſeg⸗ ghen datfe in Guzarate oft in Kava Kaye baka heet ; „ende ecthaer ig / alffe verſth is. Hae die Han Paburf. : € Schorffe merde wolle, upt Indien ghebꝛoght / Han Cluſius Cortexeriophorus genaamt, is in pipkens ghe⸗ rolt/ w / ſcherpachtigh ban ſmiaeck / leer broos / die in kleyne ens ghebꝛoken ende Van een ghetroc⸗ — pen ghelijchen als Dypinnc-Webben / Wit al en ed Re g Eoroen-cruydt van Canada „Han den Leer gheleetden Petrus Hondnis ons eer ſteluck mrede-ahedepit / magh Apocynum Canaden oft Nerium Canadenſe heeten; ende ig een medc· ſoorte Ban het Beidelſar: dan Het heeft lan⸗ gher bladeren Dan De ahene die Pzoſper Nipius Les fcharift/ ende oock veel ſmaller aen haer beghinſel oft bp Ber ſteelken: oock Foo zijn de bloemen niet faffraengeel alg die wan Veidelſar / maer peerſth. Het heeft veele ſter⸗ Van ſchuderg flaet bp Befchrijvinghe vande Droghen, len upt eender wortel / les oft leben boeten hoogh / tac melijcken dick /upt elck lidt twee bladeren teghen een ftaende Baortbzenghende nu aen Deen nu aen D'ânder fjde / krups-gheons / fomtijdts een handt langh / dp Dupm bjeedden Hreedt/ Ban maechtel / diche middel-rin- be/ ende Beele rechte ſijd Zenuwen die ban den Oleander ghelijck/ maer bleecher groen, ghelijf vigh ende dick / iae binae leerachtig’ acht ende wolachtigh / doch foo teer: patfe terftont ghequetft worden / ende Wit oBerdloedigg melck van haer gheven Boen t midden Lan den ficel komen de bloemen /kroong-ghewijs / in twee oft dyn Bundelkeng / fomtijdte met twee oft Dep rijen Den ſtam omringhende : iae wel hondert ende tfeftiah tlamen, Eiche bloau vuft op fijn epghen peerſch fleelhen/ ander halven dupm breedde langh zende Vertoont cerft ecn rondt bultigh knopken / foo groot alg een Erwte / hee deckt met Wijf peerſche bladerheng/ die aen t upterfte 7 vaer {p tlamen Komen/open gaen ende haer ſelve ten fteelg Waert omftaen/vertoonende Lijf andere lijf verwigef bin= nen peerfachtighe bladerkens/ die Be bloeme epghentlijcht zijn / ban maechtel Wijf kleyne ghelüfvighe —— oft hooſ vaetkens ghelijckende/ eſtk in't midBen een uyt⸗ frekende sock peerkchachtigh tonghslien hebbende / fonz Der nop: Dat daer nae alg een priemken ftaende blijft. Clufius ſarh defe Bf bradecheng voor een enchel blads aen/ Dat in Sijf Snippeïinghen verdeplt Was zende soor Waer fp kome ónderwaerts heel Dicht bpeen / alg maer cen bladten waren. Ws dit crupdt bloedende aen- eraeckt wordt / oft met den windt ghedreven / dan komt óné ben reuch teghen / beter dan Dig Baat Filieren. Ien fiet Befe bloemen omtrent De Gog(tmaendt: ende Die laz ten nae hacr Dyp/ vier oft vijf rußghe rouwe Witgroene hupohens / oft fachghens / in't omgaen Dijf dupmbzeed: den breedt /in De lenghde bijnae tweemael ſos groot / vooz fpirg: Die in t Factfte ban Deptember aen Deen lijve ban beneden tot bogen toe opfplgtende/een binnen-knop ver⸗ toonen/met een epghen bleeckachtighe gladde blincken= be effen ſchorſſe / daer leer veel ſaedts aen Vaft ig / plat rondt / doncker geel coodtachtigh/ foo ghefchichtelijck op malkanderen vruftende / al oft het gulden oft koperen ronde ſchelferen oft maellien waeren / aen cen geherde, oft plas ghevoeght / ghelijcknen aen de pantiers oft ijfere rocken Bande Krijghs lieden Lan oude tijden ſiet. Dan elck laedt heeft voor aen Lijn upterfte eenen langhen, baert / van heel witte lachte Wolle oft-blinckende fide, Defe gantfche vrucht hangt aen een ſteelken / dat an> derhalve bupmbzeedde lanah ís / ende aen De vrucht lelf ghewaſſchen fchijnt te wefen ; ende Dat felbe ftaet opeen ander Dicher ftecihen. De Wortelen zíjn dun / witachtigh/ met verlcheyden leden verdeylt; Die elck in tlaetfte van de Lente een bijfondere tam uptgheten : fpen bergaen des Winters niet / ende konnen de kouwe Wel verdza⸗ ghen : maer verlieſen haer bladeren ín’ laetfte ban den Somer / eñ hrijgender nieuwe in't vooriaer / aen verſche ſteelen voortkomende. Ghefaept zijnde heeft dit ghew as het eerſte iaer eenen eenighen ſteel / het tweede twee / het Derde meer; ende DAN — bloemen ende vruchten. Dit ghewag komt upt Franfch-Fndien oft Fanara: Bet m̃elckigh fap ban Dit — —— te blooten: Want het is heet bij alg Kalck. De Wolle/Cattoen / oft ſijde van dit ghewas / dat ig de langhe baerdekens van bit laedt / worden fn de oorkul= feng der Edel⸗ lieden van Caradaghedaen. € Eenen * En fchorffe dientom daer garen vante maccken ig oock in Indien ghemepn : ende Cluli een heele ſtreen Han't garen ien wan. defe fc fe hemaeckt : welck garen feer fijn Wag / — — ſoude m wefen: enbe was ver⸗ ga n veele draeyen gf afghelneden/alle> gader dp Doeten ende een half langh / feer beguaent ont daer ven oft eenighe andere netten ban te beepen. — —— bindtmen oock / dat grover íg/ geele inaren € Tacori zijn bladeren / oock upt Weſt⸗ Indien ghe⸗ Hpoabt, aen Clufiug van WWalich Div: 4 de bladeren van den Dyaken-boom feer opel Dap toeten langh/ beneden eenen | daer nae allen 3 TW 8 4 dan eenige Deepa. van Kemp van De fel ens Indiaeníche ende andere Vremde Cruyden. daer eenighe Webber ban te maecken / oft oock om daer groote tauwen oft kabelg ban te draenen / daer fp de balc: hen Bart hun hupfen mede binden. ; € Indiaenfchen Papier=boom , van Cluſius Papyrifera ârbor gheheeten / is eenen boom bederkt met een (eer dun⸗ ne witte ſchorſſe oft vlieg 7 Baermen allerlep letters op ſchꝛijven han / alloo wel alg op Papier. Ende dele ſchorſſe is van de mede-ghefellen Ban F. Brake upt het eplandt DZava overghebzoght gheweeſt. Pan dievghelijchen boom vermaent Pigafetta / leg⸗ ghende dat de brouwen van t eplandt Tidore haer ſchã⸗ melhepbt met eenen Doeeht oft. Webbe bedecken / Die ſy Han deſchorſſe van eenen-boom aldus maerken: Dp ne: men de ſchorſſe af -/ ende weyckenſe in water tot datſe weech wordt: ftooten oft ſtampenſe met een hout / ende trecken dat foo dun Lan een/Dat het eenen fijden oft an⸗ Beven lamper met dweerſe loopende adereri gheweven {chijnt te weſen. —— AED à Eenen anderen Indiaenfchen Papier-boom ;-fepdt Clufiug7 en: heeft de ſchorſſe niet wit / alg de pooꝛgaen⸗ de / maer rofachtigh oft kaftanic-byupn/ bijnae eenen boet langh/ Bier Dweerle duymen bꝛeeedt / allefing [oo effen ende glat als eenigh Papier mach wefen / niet feer bick ; maer nochtans van feg ende meer verſcheyp⸗ den vliesnens oft veilekens ghemaeckt / die haer leer ticgtelijck ban een lieten ſcheyden oft afblecken / allez gabder beguaent om op te ſchrijven / ſonder dat den inckt Bloepde oft doorſſoegh. DBierapelijcke ſchorſſe heeft hy wock gheſien / Daer bladeren Ban Taback in ghewonden waeren. teg 1, “€ Papier van Brafilien zijn bie breede bladerg daer het Supcher in gepacht wordt/Daermen sp (chrijven magh/ bp de ſoorten Ban tet Bermaent, F znne € Papier Riet van den Nijl; daer ín oude tijden het Daz pier ban — Wiert / ig ooch by de ghellachten Ban Giet beiczeven / midtſgaders het Berd ; oft Burdi, de Papirus Ber ouders / oft de Biblus, met noch andere mede- fooyten Ban Be ſelve / alg Papier-Riet van Vranckrijck ; ende oock Het: Miet daermen fchachten oft fchrúf-pennen Han maechte ; daerom Arundo fcriptoria , dat ís Schrif · &iet nheheeten. —— loemen daermier op Schrijven kan zijn in de Eplan⸗ Ben Lan Malediva ghemepn ; heel Wit / groot / ſterck oft geljfvigh Lan bladeren: Daer ſy met een mes oft nael⸗ de op ferien Dat fp willen / in: fonderhept alg fp eent: she dochters ven ouwen Doo, minne-brieven Bennen ailten: ‘Want Ip gheben haer Die ſelve foo beſchreven bloemen in t/ oft ſeyndenſe haer: Sy zijn oock goedt van reuck / ende weerdigh om te chen / E ard EE RER ERE le dbarasoft —S sitte Srvâentch Vaer, is eenen beom Daer Obiebug pan bermaent / im Het eplandt Bifpaniola Waffende : Wiens hout roodtachtial is / rondt / dicht / beguaem om daer kolen van te branden, We tatken zjn berreende wijt uytgheſpreydt. Debezien zúu als Piupven (daer Van komt den Spaetfehert naem ) wijvt van een Waffende / alg Moerbezien oft Goofen gheverwt / daer wepnighaen t'etenig: Want Hé eernen zijn foo groot als Haſlelnoten / met ten Dicke Keeft. Bet bladt ie vondt/ foo groot algden patm Han de / groen 7 fomtijdtg roodt/ foo diek alg twee Vepl- laseren: gheleydt /aen beyde Lijden bequaem om daer opte ichtúven/als op Papier / te Weten met cen ſpel⸗ ve oft naelde/Wwanneer De bladeren verſch ghepluckt zijn: want de letteren ſchijnen Dan wit/oft foo gheverwt dat- menfe wellefen kar. - — ESdpey fs eenen andeten Papier-boom/ oock ín het _ eplandt maen Waffenbe / hoogher dan Guiabara , met dierghelücke ronde bladeren/ maer tweemael Dicker “ende grooter / beguaemer om met een fpelde oft naelbe Befepewen te worden / nudts datde aderkens daer dweers Booploopende kleyner zijn. Daerom maecken de Spaeg⸗ naerts daer kaerr-fpelen Van: midts datmen Daer al dat⸗ men in wit graberen kan zende oock om datle niet haeſt 9— Bladeren daermen op fchrijven kan, Nitolaus a Co⸗ ſta vermaent van bladers daermen op ſchrift alg op apier /te weten met inckt ofteenighe berwe ; met een ante —— als het ig + Obee is / Dip men⸗ € tt elen teghen — bp de Stadt Caël aen eenen boom ſonder ne oft voet bꝛeedt. —— 1413 vruchten. Ich bladt ig wel ſes ellen langh / ende ooch welſoo bꝛeedt / maer foo Dun / datmen ·t in cen haudt ſoude Kannen beflupten. q Tal ig eenen boom in't landtfchap Mangi waſſen⸗ De / met groote bladeren / Die Heel dubien boor hoor Papier firechen om dp te ſthꝛuͤven. De wortelen zin alg gteote Bapen. @ ghene Dat onder De ſchor ffe fchuplt is mals /[Get ende aengbenaem om eten: maer de ſrhorſſe felf {maeckt formmighe beter ; ende Geet Vgueral. Det ig nuſſthien ben boom Daer Nitolaus a Cofta van (preeckt; feaghende Dat bp gheen vruchten en heeft: ooch foo en zijn de bzuchten ban Dit Tal niet belient / &lig’t dat De Wor: telen —— zijn. — g_ Bladeren om op te fchrijven „ van den Dadel- ï oft Indiaenfche Nad Boter duwen In de — vinge van De Indiaenlt he Doren hebben Wp bermaent / dat De bladeren Van De felve ende andere Dierghelicke boomen ghebruyckt Wierden om Daer op te fchrijben 3 t welck hier onnoodigh is breeder te herhaeien. Ban in Malabar dienen De bladeren ban den opzechten Daz bel-boom oft Palmites poor Papier + want fp fchrijven Daer met yſere priemen oft elfeng op / aenghelien dat fp eben (oo langh ende breedt zijn als De bladeren van den Indiaenſchen Poten=boout oft Cocog / maer Dicker ende harder ; ende zijn geel ban verwe. Daer maer: Ken fp alg boecken van / rijghende Be ſelbe aen een / alg Íp boven aen cen gat gheboozt Gebben / ende legghene der foo Veel op een alg (p Willen : oft tot meerder Ver: fekeringhe maecken (p onderwaertg oock een gat / ende belupten Die bladeren aen bepde [iden ín een herz deken / dat Hoor een copertorie fiveckt. Eide futche boecken 3ún bier te lande op Gerfshepden piaetfen té fien / —— — sa F pa — een handt / boch meer Dan eenen Boet langh / met Malabaerſt beſchreven. REED — acarequeau fg eenen ſchoonen boom / in de ep: landen ban Malediva waffende/ fepdt Pprard ſeer hoogh / ende wijt verſpreydt met fijn tachen/ ende [eet ghebyuprkeljch. Dijn wortelen puplen oft verheffen haer felven boven D'aerde & erde zijn langh / dick / fchoon / effen ende glat / ende en Gouden den den ge niet vaſt ban aen een Blepn epnd; ende mert iet den dagh daer Lan onder doorſchjnen / recht at oft Defen boom op cen tralie ſtont. Alg fp eenigh effert glat hout van doen hebben / dan luijden fp een Han dele Wwoꝛtelen / ende laeten Den gantfchen boom alleenlijck aen biet Han defe Wortelen Baft : den welcken daer gheen letſel van en gheboelt / maer krijght terftont we: derom andere Wortelén / als Han den boom Ahega ſts elders ghefepdt is. De bloeme is eenen Boet langh / Bick ende dicht / Wit /Dobbel/ ende omghellaghen / (a —— reuck. De vrucht is groot/ * ten Ci⸗ trulle oft Cauwoorde / heel rondt. De buptenste hops is wat hardtachtigh” ghedeple oft ghefpleten ín bierkante ende andere fiucken/ groebenende kloven / bietot Het binrtenfte toe komen / ghelijck Pijn-appeten: maer dat onderſchil iſſer in / Dat alle Hele Kanten van een vrucht zjn / Die aldus open ghedaen ende Ghelicht Wordt / ende (eer uptnemende goedt ban fmaeck ís ; van verge hoogh incatnaet / ljfvertoigh £ mac” get dickſte Ban de Brucht en wordt niet geten: maer binnen iſſe vol keernkens alg pijnsheernkeng / Die feex ſmaeckelijck zijn / ende beter dan de Piniolen van onte landen. De bladeren zijn anderhalf el elangh/ een fpan: pdeplen dele bladeren in tween / off e van malkanderen’ ende Han ghelijcken (js tWeë wellen oft Papier bladeren tende daer op Lchrijven (p met inckt (ghelrick wp op petchement oft papier) ende niaecz ken Daer en wan/ die foo langh duren afg onfe. Bet bout i8 nerghens toe nut / vocht / boog’ ghegaet / dol befeld oft dꝛaeven. — s Ijferboom, ban Julius Staliger Mertofidetos ghe⸗ Heeten / is eenen boom in Groot Faba waffende/ ommen fepdt/ ban ſtandt kleyn / maer foo harden mergh in fri houdt hebbende / ban onder tot beten toc / datmen E boot úfer houden ende ghebruycken foude moghen: De fawoonders Van t ſelve eplandt ghetoonen/Dat de ghené die een ſtuck Ban dit Jiſer· hout ober hun dja mef heer fer gequetft en konnen Worden. Binae foo hardt get hout van den Boom Haiti ; enderoork Hat wan der; Meel-boom oft Sagou. — € Eenen 1414 q Eenen-Indiaenfchen boom dienende voor eenen wet- fteen waft oock m het voorſeyde Groot Java / ſeydt Clu⸗ ſfius: ende heeft (oo lichten hout / dat Het bijnae anders níet van ’t merg) Ban den Vlier-boom en ſchint te wer fen/ boog Lan froffe/ ende oock wit/ bedecht miet een ſeer dunne ende bijnae vlieſachtighe aſchgrauwe ſchors. Met Dit hout ſtjpen fp hun meſſen: daerom Heet het Lignum cotis vicem præbens. * q Indiaenfch hout dienende voor een vierflagh. Men bindt ettelijck Indiaenſch hout; wiens tacken teghen een ghefimeten zijnde voncken Viets van hun gheen : lulcks ig den volghenden boom Candou, Candou 18 een boom ín Ooſt· Indien / Booy allen ín Malediva / ſeer ghemeyn / ſeydt Pprard / (oa groot ‘alg eenen Okernoten-boom / Boch ſonder vruchten/ van bladeren den Popelier ghelijck ; ooch wit van hout/ maer uytnemende Weeck/ ende noch lichter dan Korck: daer fp herders Lan faghen alg hp droogh ig; van de welche ſy hun boodtkifen maecken : ende met De ſelve trechen {p de ſteenen upt den grondt / inde wijſe alg volght. Dp biuden’t ghene dat ſy upt de Zee Gaelen Willen wel vaſt met een kabel oft ftecche tau : ende dan nemen fp een van Dele planchen / ende maecken daer een gat in; door 't welck fp den kabel fleken : ende binden dat berdt Dicht aen Den ſteen / ende Daer doen ſy dan noch Leer deel ban Hele foo doorboorde here Dersop : in voeghen dat dele houters aen den voorſey⸗ Den kabel tfamen ghereghen / den ſteen tot boven toe trechen / al woegh hy dupfent pondt. Met defe middel fupveven fp hun havens / ende haelen alle {ware ſarcken ende ftuchen Ban lippen (iae oock grof ghefchut/ dat ghe⸗ fonchen ig) upt den grondt / ende alle den ſteen Daer fp hun hupfen mede bouwen. Dan de ſelve maecken fp oock platte plotten alg ponten / om ban het een eplandt tot het ander te komen : ende defe ponten oft Échouwen zijn. foo licht/dateen menſch tien andere fonder aerbeydt over⸗ fetten kan : ende ſy en laen nimmermeer om. Alsmen een fiuck van dit hout tegen een ander ſmijt / dan ſpringh⸗ ter bier upt; ende foo ontfteken fp hun Bier;;iae en ghe⸗ bꝛuycken anders gheen vierſlagh Dan boo, brandthout en Dient het niet. $ ¶ Een hout dienende voor lemmet, ín’ Latijn Lignum fomitis vicem prebens, ig eer een: vooſachtighe Tam⸗ pernoelie / oft een foopte van Korck / dan Gout: ende gen ftuck Daer Ban ( fepdt Clufius ) was eenen Hoet laugh / fonder-fchorfje / twee duymbreedden dick / doch aen ſyn buptenfte ſijde de teeckenen Lan de tac- Ken / bie daer aen ghewaffen waeren / vertoonende / aen ve binnenfte fide eenighe vonde ſchijven / met eenighe rupmte ban een gheſcheyden nde / alsmen ín heele foorten ban hout dat over Dweers gijefneden is te fien / te Weten alffe oudt zijn. De buptenfte {nde ís bꝛuynachtigh geel / de binnenfte geelachtigh. Dit dient om het Bier te vatten als een Lemmet/ oute oft-DWamme :-ende naer upt wijfen ban fijn —— foudemen dat oock Wel boor Korck moghen upcken. —* 2* SDS —* — — Lonted van de Indiaenſche Nootſchors zijn 9oy vermsent / doen wy de Indiaenſche ——— om daermen Saſpeter en — ban ſommighe Garab Maurorum genoemt/ig een chgeven. … fonder hamer oft fteen niet van maeckt , in t Latijn Befchrijvinghe van de Droghen zibal Doen ſy anders niet dan witathtigh wat afthgrauw poe Ber/ ſout van ſmaeck / eude De tonghe Wat treckende daerom foo het ſchhnt bequaem om op Be früfente Doen, Ende dusdanighe flesbens zin ghebzoght ban de eplanden in de Zee Biemen Marydel Zur. Heet gheleghen Ende den ſelven Clulius is ban: ghevoelen / dat Dit Die fleskens zijn daer Americus) Defputing. van fcprijgt / fegghende , dat in Peru eltken man aert fijuên Bals hadog hangende twee klepne dzooghe feskens/ een Berduit me crupdt Dat hy knauwde/ ende cen ander Hol van een witte foorte Han meel ; ende dat hp met eer-fiochghen, dat hp in fjnen mondt nat ghemaecht hadde/ dat meet Daer upt nam / ende Daer medebefpropde dat crupot dar hp knauwde; ende dat ſeer dickwils/ miſſchien om den dorſt te verllaen / midts dat hun t verſch Water bickwijlg — RD Spheraie £ RL 3 eep bezien, in t Latijn Sphæxulæ ſaponariæ ghe⸗ hecten / in t Enghelſth Sope berties, zijn —— eenen. Indiaenſchen boom oft heeſter /elcht-foo groot alg een Dleheprupme. Dau hun ghedaente ig: twee: derlep / als Ciulius fchzijft : Sommighe Gebben vat tippeken / kroonken oft kammeken dat op de opper: fte vrucht vaſt is / Van Get feelken afbanghende/ plat: fommtghe hebben aen dat kammeken twee : knobbel: Kens, aen elcke ſijde Ban Den ſteel een / foo Datfe een voghels kopken fchijnen te ghelijcken. Voorts foo ik befe vrucht haftäniebrupn/ wat nae Den brupnen/ met een gheviunpelde ſchorſſe bedecht / Lan binnen wat brupnachtigh nae den geelen / teer ende beuchtaem inhoudende een keerne oft fteenken Geel bal rondes fwart / [oo vaſt ende hardt datmen Daer nauws iet met vijlen af kan ghekriijghen ; boch ander aen’ Wat wít- achtighe hebbende. Ende defe veuchten Waffen alleen / oft oock (fos-Clufiug die outfanghen Heeft )-tweete Ca- men aen éen ftetlhen / als het ſchynt / foo groot alg een Krieck / noch Berch / ende wet taer lijntachtigh fap vervult / bꝛuyn Van verwe / maer teghen de locht ghe houden uyt den vooden geelachtigh; een Hardt (wart fteenken — ſoo rondt al oft het upt Ebenhout aept Waer, — — De —— — De poght hadden / reden hun handen met dit fapy e alg íp die met water afwieſſen quam daer — van als van Deep: daerom noemen ſy Die Sope bere — — ijn. In at zucht is Daer Out fpreeckt/ ende Die Monardes Sphærulæ ſaponarie —— ſegghende: Deſe ballekens (in’t Latijn: S buli oft Saponariæ fpherule) zijn mp ghetonden ghjez Weeft ín een doosken van Kock ghelloten / ende waeren, heel rondt / ſwart ende blinchende al offe ban Eben hout ‘ghemaecht Waeren. Ende waeren ghenomen upt eert vrucht aen een heefter oft eenen leeghen eer limmen dart rechten boom Waffende / als den Mups doren / met bladers als die van Paren / klepner / draghende vonde vrꝛuchten ſoo groot algren Note / met een tacp vleeſth bedecht ; ’t welck afghetrochen zijnde dan Bindtmen „Daer een rondt bolleken / [watt „ende [oc he Dat het et sí fi 2E e vanñ Wilghe / in Sprien Waffende : daermen etenen Willen. Maer de Indiaenen ghebrupekente eer goedt Salpeter ban maecht / tot het bufpoeder ſtede ban : Want fp doen twee oft dp van Deft dienende; niet ſchietende / maer veele tijlen ver⸗ Vruchten ín Warm Water/ ende waſſchen Hu: rt cker ende ſtjver dan onſe rüſen / ende andere kleederen Haer mede : de Daer doozx ende min beguaem om manden oft korven af te vlech⸗ heel repner worden / dan ofmen een ghetheelpondt Zeep: Loft btigh „alg oock zjn ghenomen hadde: Loorwaer ſy gheven veel AE De bladeren / Die een palme langh zijn / — van haer / ende doen al dat de Deep „al a / bünae als de Mel⸗ Keng in't water ſmiltende / tot dat de harde verdꝛooghende ende tſa⸗ fteenkens alleen overblijven: de welche oock haernuttig= eckt Nee ban enn Senden, echt ( om American. ternofters enbe andere 1 — — —— ghebeden DE jd de bolleken / iae : amtbrebasle foo batbt sul int heer KE oothsinde e * afs KL id oade 3 eN 7 MEH Ur @viedug ſeydt Bat deſen Beep-boomiu Hiſpaniola ———— ui mac boog meden Bj — oo groot als een he oft Daft ‘meteenkroon= ⸗⸗ _ ken gerciert: Die ín de Doune ghedro haer ge — deſe vrucht uyt Suyana ghe⸗ Indiaenfche ende andere Vremde C ruyden. als gheleydt is maer teghen de Donne ghehouden / ros⸗ achtigh: Daer ín ſchuylt nleyn bittev faedt. Bp voeghter noch bp/ Dat dit vleeſch De kieederen (oo brꝛandt / door eet ende bederft ; Datmenle daer mede niet Dan alg;'t noot is en behoort te waſſchen. € Nux purgatrix, met dien naem ban Jaques Garet aen Clufiug gheſonden / ig Den fteen bande Deep-bezien níet onghelijck / maer bruyn / met geele aderkens/ vol bꝛuyn tamelúcken lacht mergh: ‘t welck den buyck bez roert oft purgeert als de purgerende Balelnoten. qIndiaenfchen Meel-boom , ín’t Latijn Arbor farini- fera, van Clufius gheheeten/ in het eplandt Eernate onz Ber de linie gheleghen Waffende/ig eenen boom oft boom⸗ achtig ghewas (aldaer ban de mede-ghefellen van Fr. Draeck gevonden ) met een ſtruyck oft ſtam foo dick alg eens mang dye / tien boeten hoogh / ín fijn tſop eenen vonden hop alg een Dlupt-Koole hebbende : in wiens middelfte een Wit Feel ghebonden wordt/ bez guaem om de arme lieden Ban 't Hoorfepde eplandt te Hoeden : Want (p vergaderen dat Meel met groote neet= ftighept / ende met Wat Waters begoten oft belpropt zijnde / backen Daer broodt van / fiekende Het Deet Daer Van in ettelijcke Bormen ban ghebacken fieen/ / voe⸗ ghende die foo op De rije / ende Daer heete kolen rondom ende oock boven op leggende. Dele brooden oft koechen / gen palme groot / een duymbreedde dick/ Worden Ban dat bolck geten als (p noch verſch ende heet zijn : maer alſſe Droogh/ koude ende oudtbacken zijn / dan gieten ſy daer lauw water over / ende eten{e als Pap oft Bp. Dan Ben ſmaeck ban deſe brooden is (metg : maer met wat Peper oft Cancelmet Dupcker ghegeten / ſouden ſommi⸗ ghe menfthen mogheljck een techer fpijfe zijn: In het eplandt Vmbona / ende meeft in alle de Mo⸗ luchen ig Defen boom ghemepn, Het meel is bijnae fneeuwit / taïnelijcken goedt ban ſmaeck / wel voeden⸗ De / Heter alg ons bifcuit / oft tweeback / alsmer toe ghewent is: ende nren (oude mepnen dat het terwen bloez me waer. Sommighe Berghelijcken den boom met den Dadel-boom aengaende fijn upterlijek weſen: maer hi fg foo weeck oft lacht van houdt / Datmen de gant{che ſtruyck met een ghemepn bzoodt· mes foude konnen over Dwerg doopfnijden. De arme lieden hnêden 'tmeel met Water / ende Doen Dat in holle fteenen / die eerft gloeyen⸗ Be ghemaeckt zijn: ende backenſe foo ghelijck wp de boeckwepde koechen pleghen te doen. De rijcke kneden Hat met den Honigh Lan den Dadel-boom/oft Fndifche —— ende Dan ſmaecken de, koecken bijnae ais ſſepepnen - Zagu, daer Pet. Lopez be Caſtagneda ban frhrift 7 ï — — — — upt den eet oodt ghemaeckt wordt ín de Wijfe alg bolght :Dpne- „ men ———— / ende worpen dat in eerde potten / ende ’t ſtaen Wepeken ín fout water : nae ettelcke daghen drooghen ſy dat ín DE Sonne / ende eten dat: oft Bandat meel mateken fp broodt ons Gugghen brood ghelijck. Antonius Pigafctta ( Die verft rondom De heele werelt ghevaren Heeft) noemt hem Sagu: in de Molucken Heet hp oock Sagou: ende in Ternate noemtmen Het meel baer van / ons Saghemeel oft hout ſaeghſel gelijchende / ín hun taele Sagge, * F Maer M. Polus VDenetus ſchrijft bat in Get rjck Fanz fur ſeer groote boomen zin / een van de welcke nauws Ban twee menfchen omvat kan Worden ; Wiens dunne ſchorſſe afghenomen Zijnde / volght het hout Han de firupck / dip vingheren dick den heelen boom oer / inhoudende oft begrijpende cen meelachtigh oft mez luwachtigh mergh ; t welck in eenen eerden pot oft pan⸗ ne Gol waters gheworpen zijnde / gheroert Wordt / op datde femelen ende de andere onfupverheden daer op dzu⸗ ven / ende het reyn oft ſuyver meel onder in 't Water blij= ve: dat Water af ten zijnde / Wordt Han dat meel een deegh ghemaeckt /bequaem om verſcheyden broodt- werck ban te backen; Ban de welcke hp ſommighe ſtuc⸗ Ren te Benegien ghebzoght Heeft/het Gerften-byoodt van — 4e bes ed ghelchkende. Bet hout van pefen.boomig alg Jjſer / ende gaet te gtonde alsmen ’t int water worpt: dan het moet overlan ghs ghekloven ————— ban dit hout maecken De inwoondetg van en ende fchetpen zende met die Janden en / ſpieſſien oft lancien/ maer ſeet Ken domba le —— — is) Wiens Hoorfte. — epndt ſy 1416 febichten bonnen fp allerhande wapen beter Boorfteken / Dan men met het ſcherpſte Fjler foude konnen doen. Indiaenfchen Vijgh-boom; ende Mufa: 27. D En Fndiaenfchen Wijgh-boom ig eenen leer hoo: ghen boom/ ghemepulijck eenen feer dicken vecht op ftaenden ftam oft ftrupck hebbende ; ende Daer nae ter tijden Heel ende berfchepven tacken verſpreydende: welc⸗ Ke tacken een bijfter dun hapre-ghewijs velein ghenen ban Daer gheven (fuicke aismen ín onfe ghemepne Eultuta oft Wrangte pleeg ht te fien ) wafchberwigt oft goudtverwigh / ter Wijlen dart ſelve noch verſch ende iongh ie: 't welck op der aerden komende/ fijn felwen daer in baft maecht / ende berworrelt / ende foo bijnae een nieuwe firupck oft tong boontken boo tbrenght;’t welck groot ende hoogh ghewofden zijnde / ict) felben oock in tacken berbzepdt / Die ter aecdenwaerts gheboghen/ wez Derom diergheljtke vefelinghen uptgheben/ ende ander re firupchen boortbrenghen. ' felve ghebeurt met de andere tacken ban den boorfepden grooten ſtam oock : foo dat: eenen boom met fijn fongbe ſtrupclien oft kinderen rondom Hem ftaende / fomtijdtg een gheheele mile ín De ronde beflact ; in voeghen datmen niet wel oopdeelen en (oude konnen / welck van alle die boomen be moeder oft middelftam is; upt de welche alle d'an- bere oo fprongdelijck gekomen zijn 7 behalven alleen aen de Dichte Ban den firupck ; den welcken ſomtijdts in die oude boomen foo dick ig / dat Dep mans den felz Ben niet omvatten en konnen, Dan niet alleen De leegh⸗ fte tacken ende de ghene Die De aerde naeft zijn / maer doch De Ópperfte tacken Ban Defe boomen / gheven fulcs ke veſelinghen Ban Paer : ende daerom kan eenen boom alleen een feec Dicht bofch van fijn tacken ende Lijn fonghe —— maëchen. Dan als de inwoons Bers Van Die landen ín eenighe ban die boffchen Komen Willen / dan houwen fp de dunfte ende frerfe velelin⸗ ghen af / ter ſp in dicke firupcken verandert zijn : ende at doen ſy foo langh tot dat Ip een prieel oft cen bequae⸗ me woonftede ghemaetht Gebben ; onder. de welche ff hun felpen deg fomertijötg teghen de bitte der Donner Índiaenfchien Vijgh-boom. _ pefcgutten 1416 befchutten tmoghen : want be grootfte tacken zijn met foo dicke (ijd-tachen bewaffen / dat de ſtralen der Don: ne daer gheenfing door komen en konnen. Ende daer⸗ am ghebturt tet oock datmen in die landen ſomtijdts ineen van die boſſchen foo veel van Die uytghehoolde ruſi ſteden oft als verwelfde prieelen vindt / dat de ſtem van de menlchen / die Daer luyde ſpreken oft roepen/ fomtijötg twee / dip oft meer verſcheyden wederklant⸗ Ken gheeft / lulcks algmen in de kelders ende uytghehool⸗ de berghen pleeght te hooren. Fabꝛicius Mordente (ban wien Clufiug defe befchrijvinghe heeft ) ſeydt dat hp fomtüdtg acht hondert oft dupfent menfchen onder ten ban Die boomen heeft fien vuften / Goe Wel datter wel bp De DP duplent fouden hebben konnen ftaen. De bladeren groepen aen De teerfte tacken / ende zijn de @nee-bladeren gheliijck / boven groen / onder witach⸗ tigh/ ende oock met haprachtighe dous oft wolle bez derki / Die De Elefanten feer gheerne eten. De vrucht is foo groot alg het upterfte lidt ban ben duym / Han bups ten ende binnen bloetberwigh / bol greynkens oft (ade: Kens / oock Wel foet ende eetbaer / maer niet al upt foo Lieffeljck om eten alg onfe ghemepne Vijghen: anders fp komt oock boopt tuffchen De bladeren alg onfeBijgen/ Bat ig aen de tonghe tackskens / bp den oorſprꝛongh ban De bladeren. ; — Defen boom waſt in het eylandt Goa/ ende ín de ey⸗ landen Daer omtrent gheleghen. 3 Eluſius noemt defen boom nae de ghedaente ban fin vrucht Andiaenfchen Dijgh-boom/ in't Latijn Ficus In- dica: oock foo fchijnt dit den Fndiaenfchen Dijgh-boom te wefen die Pliniug in ’t langh beſchrift / met groote Bladeren / ende kleyne bzuchten; onder Wiens tachen de Verders hunnen lomerlegher maecken : want ſy zijn ſoo wijt berfprepdt / datter wel een gheheele bende Gupterg onder kan ruſten / ende tegen de Donne ende reghen befrhudt blijven. Hp heeft foo groote ghelickenis met de Indiaenſche Vijghe ban Theophraſtus/ dat hp met gecht Ficus Indica ‘Theophrafti magh heeten, Het is gock fonder twijffel den boom daer Quintus Curtius van ſpreeckt / alg Gp De veple ban den Honingh Alexan⸗ Der in't Diepfte van Indien befchrift. @neficritug / Strabe ende andere owde ſchryvers bermaenen oock gan groote Fndiaenfche boomen / ende befchrijvenfe foo datmen niet anders ghedenchen kan dan dat [p de teghenwoopbigte boomen Gebben willen verſtaen · Waer hoe hp nu ter tot in Fndien gheheeten Wordt, is ong onbekent : de Portugiefen te Goa woonende noe⸗ men hem Arbor de tayz oft Doom met De Woztelen / fepdt F. B. Linlehoten. Dan Fer. Lopez de Caftagneda fppeeckt van eenen boom in Malut⸗ waffe / Die lijn wortelen als fituptken verheft / Mangu gheheeten: maer oft hy daer mede de Mangle, oft delen boom Verz ftaet/ is onwig. — geek € Mangle pan Oviedus heeft oock groote ghelicke⸗ nig met belen Indiaenlchen Vijgh-boom: hp waſt in Peft-Andien/ende ig den nutften boom Lan alle de ghe⸗ ne bie íe Beft-Andien gemepnlijck waffen/naementljck gm huplen te timmeren ende andere Dinghen ban te maecuen Bp waft J Ben oever van de Zee: ende heeft bladeren alg Be grootſte Heer · bladeren / doch Wat dicker ende iangher hauwen twee palmen langh oft grooter / dick / 5 de Caffie ghelijekende/ bruyn / inhouden: De merg alg runtfél ban melrk (oft alg mergh ban beer nen) bat de Fnoiaenen in gebreke van ander fpijfe eten : want al ig Get bitter / het ig nochtans ghelont / legghen fp ban omde Waerhept te bekennen / bet ig een (pile petten oft Wilde menten. Defen boom beeft upt fijn múdbel-ffrupck met groote menigte orn hoog verheft / met bladeren ghelader / — Graden veripzepdt/ (oo fretiitender noch heele andere tacker fonz ber bladeren, bie haer felben te waterwaerts oft ter eer⸗ waertg bupghende ende ín daerde oft zant verwor⸗ telende / wederom andere verh oplchietende tachen vootsbꝛenghen : foo dat eenen men metter tijbt een boſch wordt. : Coccinilie-boom van America ghelijcht de voorſep⸗ De boomen Wat: ban men weeter anders níet van / van bat De befte Coerinilie/oftCoccus baphica Americana, daer — alg elders oock vermaent is / by De gijemepne in hem: Wart beneffens de tacken bie be: gom met (ju ſd · boo⸗ “men berdzooghen/ oft men ka: Befchrijvinghe van de Drogheti,, q Vijghe van Malediua Waft aen een ahebooméé / (fepdt Pprard) dat de Poꝛtugieſen Tuidiaenfche Vijghen noenten/ blaveren hebbende alg Pote-boom-bladeren / Boortbrengijende een kleyne vrucht die nerghens toe en Dient ( hierin ban dé voorgaende Anvilche Wijghe were fchillend)dan alleenlijch/dat {go Waunger ſy gebrandt ief Baer een fwarte olie Han homt/Daer fp, hun ſchepen mede fwart maechen/ alsmen elders met Teir Doet. Tghene pat ín Defen boom Wonder is / is dat de tacken / nae Datfe om hoogte ghefproten zin / een kleyne wortel op haer tfop boortbzenghen/ ende haer lelien dan foo omkram- men/ dat die boven ghegroepde wortelkens in Daerde finchende/ haer Lelven Daer in Vaft maeckende / wederom wagdom nemen / boonen Worden / ende leer haeft Heer fandeg beflaen/ ten zy Datmente afhoudt / als nerghens toe nut/ dan om te brander. ze Eenen vremden boom mert de vrucht als een Vijghe geeft Garde tacten / fepdt Clufiug/ eenen bingher dick / met een dicke byupne afgrauwe ſchorſſe draghende bruchten alg Blepne Byghskens op Korte Dicke ſteei⸗ keng / allegaber raodtverwigh / met aſcharauwe plac= Ken befpzacpt / hardt ende aft ghendegh; ende foo de bruchten Han den Sycomorus Van Dprien Wat ghe⸗ Tückende ;oft Be Vrucht Han Ben voorbeſthreven Arbor de rayz oft Andraenfche Vjghe van Cheoplzaftug / omt batfe fomtijdts niet grooter en zijn Dan een Cicer. Wan nudtg dat De Fudiaenfthe Dijghen niet veel een / macr elck bijfonder ſtaen / Baerom fal't miſſchi de vrucht Ban den boom Gaguey wefen/Daer Ferd, Obie dus ban ſpreeckt. R { Enzanda waft in het eplandt Loanda / bp het Gijck Congo/ ſeydt Pigafetta ; ende ig een hooghen boom } altiijdtg groen / feer vremdt Van Was : Want upt De tac: Een/ die om hoogte groͤe yen / ſincken benedenwgerts ette⸗ cke vetelinghen (als van de Arbor derayz ghjefepdr ig } alg inderkens oft ſnaerkens: die d gerde ghenakende / daer ín gerwoptelen / ende andere ftcuptken üytgheven / ende defen boom aldug leer bermenig — * Tuſſchen pe upterfte ichor ſſe / ende t hout ban delen boom vindt⸗ men een dun vliesken alg Lijnwaet oft andere Webbe; pe welcfte gheftooten /ghelupbert/ende fn be lenghde ende breede ghetrochen zijnde/beguaemt ig om de arme Lieben van Dat landt te kleeden. es dba — g Mufa, oock Vijgh-boom van Indien gheheeten / en ig epghentljck gheenen boom / alig't batfe ſomtidts foo hoogh wordt als eenen boom/ ende foo dick Han ftrupck alg een menſch ín ſyn middel / iaer meet ſos dich alg eendpe. Dele ſtruyck ig Van beelt op Den an= deren Liggende ſchorſſen vergadert / Van onder tot hoz pen bewafjen met feer groote bladeren / fomitijdts twaelf palmen lang / dep oft bier palmen breedt / maer meeſt klepner / met een dicke zenuwe in de lenghde doorregen / ende met dweerle fijd-aderen vertiert / aen teen fijde donc⸗ Ker groen / aen d'ander bleecher/ foo lap ende teer / date door den windt ghefcheurt worden / doch {oo dats men ’ binnenfte van De bladeren (iet al hanghen/ van de middel zenuwe ende lijd-aderen qhefchepden /bie haer Booy haer ſtertkte noch overepnd houden. Dart ant⸗ fehe ghewas en is maer een ſpruyt / djaghende op ln tfop eenen fteel foo dick alg eenen arm / in eelt knoopen ghedeplt / eltk met tien oft twael joen behanghen dzuyfs ghewijs; ſoo dat den eeni miðbdel · ſteel ſom⸗ tijbts hondert vruchten dꝛgeght⸗ ijbtg oock wel twee hondert: maet fietmen be bloemen tfamen alg eenen Pijn-appel ghehoopt / rofachtigh / een palme lang / de ghedaente Dan Epers wat ckende? be welcke bergaen zijnde / foo Woybt ben freel ín Beele a ſteelen berveplt/ alg gefepdt íe; ende De „ende De vruchten worde got / elck een palme langh/ foo Dick alg eenen arm / lemtijdtg klepner / —— ee De ſchoꝛ ſſe bele vrucht ie tamelcht bick / licht om afnemen > ende Daer in ig mergh oft bleefchh als mergh ban Sffen-beert” * ee idd — bt —— — e Ban die vruchten goh te | n —— —— ups aerden Balck / ende er Wordtie boorts vip. De ftrupck/ Die deſe dzuppe geta aghen be ig iacvigh / ende en braeght maer eens Bjuchten: Haeren cenighen tack / Die afghefneden Wordt al NE Vruchten vip zijn ; —— bre Sin t- e nten Daer mede te voeden / Big oock groot bebagien eren n Indiaenfche ende andere Vremde Cruyden. | THi7 Muſa van Serapio. De vrucht van Mufas De — ín De wortel van dit ghewas / die bick is ende rondt / des banden Struys voghel / dip voeten langh/ datt —— vergaende met den ſtruyck / maer alle iaer ban ſpreeckt ft 5. caxitel ban fijn 4 boeck. — verſtheyden nieuwe ſpruyten uptghevende ; ſoo datnien Romanus maeckt daer Dep ſoorten van. Men ſeydt dat maer eens en behodeft te facpen oft te planten omt oock datle in America w / ende Dat Den boom Pa⸗ eeuwighlijek te behouden : want voor elcke ſpꝛuyt Die covera oft Paquovere heet / oft Paco-aire ; He oude Pa- vergaen 8 / komender fes oft feven/ Die het naefte taer ona, Pacoua, oft Paco: Pan @riedug heet boom vꝛuthten draghen s/ datmen Daer al het Platanus, ot ET ER de agt Bur — —— dat de Buchten van Muſa wepe fchep= night s gheberi/galle ende Alim int lichaem doen wouden groepen; maer goedt zjn teghen De verhitte longher ende borſt Daerom, legghen ſy / lullen de ghjene Die ut fat 1 F4 us ae | [ cht ì $ / zatachtiaf zün/ Bonígt syn nae beie vrucht Drinchen | Ì 5 ) € 6 wel ti (4 Ee Atuueus⸗ n enlchen wer Baer Baer me Boreugeen im Juden Woonende marein | en e teer gee ſen / Berm van (macine beter wan buc. Chape oft Chincapanlones zijn De e wat qr tigh 3, * De ghene die in Dofala waffen / van die van Ethispien inga oft Inninga gheh en omtechten xbifehjen oft D Meuz; Mauz oft 8418 Ende Edick. De heel Bolwaffert bladeren/ mits datſe foo uptnemende groot / lacht ende Koel zijn / ſpreydtmen over de Vloeren oft bedtſteden ín tijde Lan groote hitte, Sommighe tegghenfe op de bErbrandthepdt. Dp wore Den op Veele plaetfen van Indien ghebyupcht Loor tafe- len / om daer Beele ſchotelen tleffens op te fetten: andere ghebruyckenſe voor tafel-berderg off tellioren: maer Diele eens ghebrupeht hebben/ die worpen ſy dan wegh. Tobel fpdt/ dat dierghelijcke uptermaten groste bla⸗ ders fomtijdtg upt Indien ghebroght wozden / onder tfamen ghevouwen / Daer ſy Dupcker-brooden oft Gommie Elemni fn Winden. Wt Indien worden font- tüdts lichte / effene / tamelijcken dicke ſtocken gebroght/ caftanie-brupn oft roſathtigh / wel bier boeten langh ; de welcke fommighe Gouden Hooy de middelzenuwe Lan Dele bladeren ; ſomnighe Hooy ribben Ban een ander In⸗ diaenſch bladt; ſomnughe boog ſteelen van eenigh Venc⸗ kelachtigh ghewas. Hoe het is/ſy zin ſeer beqriaem tot kruclien voor oude lieden. Muſa van de eylanden van Malediva. prard (che rift/ dat die van Malediva * boomgaerden ban dele Muſa bben; ende Dat de ſtruypck omtrent De tien boeten oogh Wordt / foo teer als een Kool· ſtruyck / met ver⸗ chepden ſchorſſen / d'een op d'ander/ alg den Aiuyn: het binnenfte hert is foo dick alg eenen arm: het welck daer niet ghedrooght en wordt / maer noch) verſch zijnde Dient om bp de potagien te doen. De bladeren zijn Daer an⸗ derhalve elle langh / een half elle bpeedt, De vrucht is feer ſmaeckelijck / ſoo dat fp hun ionghe kinderen daer mede op. Hoeden : Want ſy ſtreckt hun Booz pap oft bip. Domtijdts draeght delen boom dp hondert vruchten / elck (oo Dick alg eenen arm / ende eenen Doet langh: men vindtle daer tallen tijden des iaers. Sp ig eerft groen; maer rijp zijnde/ geel. 5 p Mufa van Egypten. Pꝛoſper Alpinus ſchrijft / dat den boom Mauz im Egppten alom Waft / maer meeft bp Damíaten/foo groot als eenen Granaet-boom/ onghe⸗ tackt/ fijn blaveren als riet verſpꝛeydende: Die tien oft elf voeten langh zijn/ende bijnae dip voeten breedt, doorz De: vothtigheydt des grondts / ende De goede locht van Egppten. Deele ſegghen / dat dit ghewas gheint 18 ghe⸗ weeft ban een Dupker-Giet op De Wortel ban Culcaz “fia: het welck andere Hoor onghelooflijck houden : im⸗ mers het ghelückt inde lenghde Ber bladeren-het Supt⸗ — ende ín de breedde De Cultaſia. Dr Db beeft ie — sek pre obenri bp een, gen. Bp e en / dzuyfs ghew een/ kleyne Toutommerkens ghelijckende ban buyten goudt-geel/ met een ſoetrieckeñde ſchorſſe Det binnen ſte ie als Ton⸗ tommeren inſt aenfien ; maer (acht, vet / taep/ [oet ende feer liefltich boor de ghene die daer toe ghewent zijn/ fonder eenighe faeden oft keernen. Doch het ghebruyck per ſelver verlaept DE maegh : ſy worden traegbelijck verdouwt / Hoeden Heel/ ende maecken groven ende ‚tal gl in’ lichaem/ het inghewant (ín londerhepdt De lever) verſtoppende. Maer fp ghebruycken het af liet fel daer ban teghen den Goeft ; ende enghborſti van finchinghe der heter vochtigheben komt ; ende te⸗ ghen de ſyd ſucht / oft pleuris’ ende ontſtekinghe der tougbheren : oock teghen de verhitte nieren / ende het lich piffen. Jae de Egpptenaers ſegghen / dat de rouwe bzucht —— oock ghefoden inghenomen den bijllaepens luft ende macht Germeerdert. De ſchorſſe ber vruchten ghebrooght,/ beeft veel hrachts om het in- ant te berfterchen : ende out Det hert te Bergunis: / maecken {vp daer cen af Ban in het Water Van Calaf oft Ban van Egypten; het welck ban hun —— — ordt de heete oft peſtighe kort⸗ fen — in t vo — Calaf n Íp teghen alle ghebzehen ban / Dr n £ ghe keernen/ dic ed⸗ eer Windigh alffe vouw gheateten Worden : maer ghe⸗ — hb e nia — — £ * rib níet ¶ Phorel is eenen boom in Catap waffende niet jr pderkortfenteberflaen. ke Befchrijvinghe van de Droghert, Dpinne koppen ghefteken zijn / te weten alfmen ’ ra Ass oft Drijmaelg in de wonde giet : alg bp de abemeps ne Pijghen oock verhaelt is. 3 € Indiaenfchen Heylboom, alſog nae’t Indigenſch henoemt / in’t Latijn Indotum ferruminatx, Dat ie Sbiaentch Wandt-rrupdt/ om dat het [oo goedt ig on, de ghebroken litten ende De verwronghen oft Berftuper- te leden te gheneſen / is oock een altijdt groen ghewas/ Boor een ghedurigh vervolgh van bladeren foo grodt algeenen boom Wordende, ende Daer in / als oock in de ghedaente Der bladeren/ Hen Fndiaenfchen Dijahe- bóom (niet de Mufa , oft He Arbor de rayz, maetde Tune ban Dodoneus befchreven ) ahelijckende £ maer De vruchten zijn kleyner / ende voller Han doornen: daer een voodt fap upt bloepdt/ dat ljmachtigh is / bequaem bm De lakenen te verwen. : Verfcheyden Indiaenfche boomen , ende fom. mighe heefteren ende cruyden met groote Vruchten, als Meloenen, Citroenen , Appe. len, Peereri , Noten , Amandelen, Eeckelen, Mifpelen; ende andere met kleyner vruch. ten. 28. — magh met reden nae De Mula ende andere Vij⸗ ghe-boomen volghen: Want dat is eenen ſeer groo⸗ ten boom / in @oft-Zudien meeft aen Den Zeekant Waffende/ anders Panaſu, Fanax, Panax oft Panaz, ghe⸗ heeten / met bladeren een palme groot/ bleeck-qroen/ fanghe benen cen Dicke harde zenuwe hebbende: upt Wiens ſtruytk ende grootfte tacken Be Vruchten ſprup⸗ ten/ ghelijck de Dijghen plegen: ende Die zijn la woꝛrpigh / dick / beupn geoen miet een Dicke Garde ſchrt⸗ fe bedeckt/ random alg met punckten Gan diamanten belet die ín korte ende groene Dooren epndeit/ met een wart ſpitſch de doornen ban DE Durione leer ghelick / maer niet ftekende oft (chery / al (chinen fp fulckg te zijn. Dele vruchten zijn foo groot alg een gan de grootfte Cauwmodyden / ende ſomtidts oock grooter / fonderlinghen in Malabar / daer de befte gegepen: Want Bie van Goa zijn klepner/ Aechter/ ende onlmaechelijcker. Alg ſy rijp zjn / dan opeen fp eenen goeden veuck Lan haer. Dan men maechter tweefoor- ·· ten van: de befte heet Barca: de ander heet Papa oft Gie rafal; ende Die is (achter ende moywer algmenle met — de handt Bat / ende daerom flechter. Sy heeten beyde oock Taceri: ſommighe heeten de groote ſooꝛte Taca ma · ior, de klepne laca minor. Dele bruchten in De lengijde eden/ zijn binnen Wit/ dicht ban vleeſth / in verz í en laepkeus ghedeplt / Hol langhe kaftani i⸗ er ende langer dan Zadeleu / met een afchgrauwe ſchorſſe bedeckt/ binnen wit als ghemepue Caftanien/ vouw ende eerdachtigh ban fmaeck/ ende Daden eee, A — ie * —— een geela melijck taep vleeſch ghewonden/ // het bleefch van De Durione wat gid get van fimaeck/in fonderhepdt in die foorte dic Barca heet: Pet vleeſch Ban den beften Meloen (eer ghjelijch/ noche ont/ hard om verteeren/ De maghe belwaz ⸗ tang rende / ende Daer ede iae bergifti 5 in Kon eener aaien ten — diemen Bor oft Cholera noemt / inhrenghende Anders in ſy — foo ſmaeckelijck alg Quec· — dienien Heen con ——— bot Wes ben boor val e/ ende niet. ie Índiaenfche ende andere Vremde Cruyden.. Eampernoelien waren : dan het opperfteis-alg eenen jein-appel/ doch geel ban verwe. Klar g, Durione, Dorione oft Duriaon is Be Grucht ban kenen Ooſt Andiſchen grooten boom, in Malabar Va⸗ ran gbebeeten/ feer haft. bau houtende ſterck / met cen Dicke afcherauwe ſchorſſe bedecht/ in Weele tacken ver⸗ ſpreydt / Daer veele beucijten aen Waffen. De bloemen daa ghendetnt/ zijn upt den witten Wat geelachtigh: De bladeren zün ten halbe palm langh/ twee oft meer bingers bzeedt/ rondom wat ghekertelt (andere ſegghen —— datſe ſoo groot zijn /Batmmer een heel meulch miede foude Konuen bedecken aen d'een fide bleecker groen / aen D'Auder doncker /enùüe wat nae den gein treckende / oft oock bleech groen / ſout Dan (maeck: ommighe fenahen dat het eenen boom is als den Oberndten bodin „met bladeren als die van den Lau⸗ rier/ oft als het ijler van een ſpieſſe / hebbende in be enghde twee euuwen; van de weicke ter. lijden veele Aperen Berlpiendt Worden. De vrucht oft Appel is puc- kelachtigh als eenen, Dinan el/ foo groot als eenen Melsen / meteen Dicke ſchorſfe / met veele kozte dicke ſtekelinghen ghewapent/ oock groen van bupten/ ende et Bozen in De 5* gheſtreept als ben Meloen/ chachtigh groen alſſe vip ig : binnen in heeftle bier afſtheydlels in de lenghde ghevoeght/ die Wederom in Dep oft Dier lacpkeng Berdeplt zijn/ ende elck een eenighe Berucht begrijpen, foo groot als een Hinnen· ey / ſeer wit/ ban gheftaltemffe ende Gmaech den Goom vant Meltk ghekiyehendes oft die ſuijſe die men Blanc manger noemt/ pft it Spaeuſch Manjar blanco, doch niet [oo — * J git tacp, De geele en zijn niet goedt / maer de ju de gene die maer dzp bruchten — j jebbenveride daer nae De gheue Bieder biet heben: btfte hebbender 3 o Dat eſcken appel uiet EN hee : Bane Bucht eenen Perſe⸗ſteen. Maer boven houdtſe Loor Warm ende bocht Han aerdt : dan dieſe nopt ghelien ew beeft, mepnt Bat hp berrotte Aiuynen rieckt maer Dien reuck ghewent zijnde, ende de vrucht fmaeckende/fal Die meer achten Han Beele andere vruch⸗ de ſelve te eten. Maer alg femandt door het al te gul⸗ ſigh innemen ban, dele zucht de maghe Ontftelt heeft/ En hdeft be maer een bladt Ban Betle te eten/ oft op De | te ns Wan de keetine/fepot. Clufiug,/ is bijz effen ghenoegh / aen Deen fide Dicker, _ rione van paer ſy aen — ———— /een e/Díe 1 derfrhepden is als den apr rit war 3 ten: iae ſomnughe en Bonnen hun niet verladighen Lan, 1419 vleeſth / foet alg gheronnen welck / begrijpende ſaedt als Goomfche Boonkens. Dierghelijcke dicke vzucht⸗ fepdt Cluſius / is upt Moſambique ————— weten anderhalven voet langh / hardt ende Dick Ban ſchorſſe⸗ met Dunne lachte groene dons bedecht alg Queen / inde lenghbe ghevaart oft gheribt als eenen Meloen / aen Het upterfte (uitícty; maer onder heeft fp een Dick fkeclken/ Waer mede ſy aen Den tack vaſt gehouden Heeft. Het binnenfte vleeſch oft mergh heeft de Bracht van de Ta- marinden: ende ſommighe mepnen/ dat het hiet te lande dickmaels ghebroght ende Hoor Camarinden Berkoeht Wordt: de Mooren ghebzuycken dat in de kortlen / om den dorſt te verllaen; want Het te lieftijck/ farp ban ſmaeck / ende blijft ſultüs als het droogt ie/ Wanneer dat miet De vingheren ghewzeven zijnde fijn Wordt als Terwen meel. Ende tuſſchen dit mergh Bindt men faeden als kleyne nierkens / maer [wart blimcken- de / Janghe Dunne peeskens oft Draepkeng upt hunnen navel verſpreydende / ende haer ſelven daer mede in Het Voorfepde mergh vaſt maeckende. Ende dele facden in d'aerde geſteken ebben tot Antwerpen klepne ſtruptks kens boortghebroght/ met groene langhworpighe bia⸗ ders De HLaurier-bladeren niet onghelijck, k | Guanabanus van Iulius Scaliger ; een medefoorte vari - k Baobab oft Abavi. nap need bre deni tn nde gede nd e R/ bijnae ‘boeten 7d the Cauwoozden niet qualijck gheie 7 Die De Weſt⸗ Indiaenen eten als wp de IBeloe- — jn laeden foo groot als Boo⸗ : | igviarum, ín Swarte — andt Waffende bp Capo Derde. Tant ben 1420 Hoor de volghende Papós, die Ppꝛard beſchrijft: Papos van Malediva; fepbt bp / ig eenen — hooaben ‚boom / Van bladeren Ben Pijghe-boom Leer ghelijck: de Berucht waft alsde Coceg/ te weten bp den oorfprongh Ber tarken / niet aen De tachen felf : ende dele vzucht is ban ghedaente een Vighe ahelijck / maer beel grooter; ende alg eén FReloern; van binnen oock alg den Meloen: ban van bupten ſtaen eenighe firepen oft groeven / het laedt daer bp Bertoonende. Den Mmaeck komt feer nae bp dien Van den FReloen. Alſſe noch green ig / dau ghe⸗ bruycken ſy Die in pottagieny ghelijcimen Be Canwooy- den pleeg. De Bortugiefen onderhouden hem veel in bun hoven. 5 De ſelve Gier afghebeelde vrucht ſchijnt Get Abavi pft Abavo te Wefen/ upt de Coop-ftadt Zepla aen de Eoode Zee ligahende ghebroght / als Honorius Bellus tupgbt:ende is afs een Drooge Cauwoorderniet ruygh/ maer onder Bozen aft groeden / Dan alleen bp den ſtẽel: het mergh ig roodtachtigh/ morfelbaer/ fuer ſonder tſa⸗ mentreckinghe / bewindende bruyne faeden alg Nier⸗ Keng / elck met een bijfonder roodachtigh velleken be⸗ deckt / met wit merah/ fmactkende alg Balelnoten: dan ſy en zijn met geen Draepkeng aen het boorlepde merg vaſt / Baerom fchillen (p ban den Guanabanus Scali⸗ geri / ende ghelijcken deſe bucht ban Thevet wat beter, Dan het iste ghelooven / datter Berfehepven fooyten ban deſe beom=Wrurhten zijn. Ende Cluſius heefter ghelien/ Bie acn’t upterfie eyndt bot waren/ ende ntet foo chery als díe hier gheſchildert ís. De boorfepde faeden fn D'aer= de ghefteken/hebhen ſpruptkens voort· ghebroght / daz ghende dry / Bier oft vijf bladeren op elck fteelken/ alſ⸗ men in De Bop-kaftanien/ Dif-Linger crupden / ende meer ander ghewas ( naementlijck in het Wiüngarde⸗ ken van Virginia) liet ghebeuren / foo dat het middelfte bladt het grootfte is: dan fommighe ban dele ſpruyt⸗ Berts hadden bladder als die Ban den Caftanie-boom/ om Be kanten wat ghekertelt/ / ſommighe langer / ſom⸗ mighe als Citroen-bladeren ende ongheſchaert / allega⸗ Per onder reuck. dd is broos; ende De tacken heb⸗ ben een Witte rouwe ſchorſſe / ende Veel mergh: foo dat dit een Ban De boomen ſchint te Welfen Die haeſt groot woꝛrden / ende haeft bergaen/ maer haer bladeren ñoch⸗ tang deg Winters níet en verlieſen. Haer woꝛtel is vrondt/ ende niet als díe Ban eenen boom, maer knobbelachti „foo groot alg een Ep/ met Veele dunne aen hanghleis aen bepde lijden beſet buptenwaerts bekleedt met een el dun roodtverwigh vliesken / ban binten Wit/ ghe⸗ hvigh / als eenen Gadijs / maer teerer / over dweers ghe⸗ neden zjnde/ veele 1 bertoonende / maer ghe⸗ „knauwt zijnde bijnae heel bergaende in waterachtigh/ loetachtigh / doch met eenighe Dt Bermengbt fap. Defelve vrucht ſchnt de Baobab te zijn / Daer Pꝛ Alpinus van vermaent / al is’t dat het mergh ban — wit is / ende Dat eff — veſelin⸗ oft peeskens aen’t mergh zijn: welck mergh ín &thiopien mits fijn ſuerigheydt beel ghebꝛuyckt wordt em Ben doꝛrſt te verllaen/ alg Wp Ban den Guanabanug pock gheferdt hebben. Fn Infiug out z de — — Bellus/ Eb — — van Pꝛoſper Alpinus Boor een ghewas / ende voor medeloczten Han de — heap ucht noemen de Portugieſen bacera , nae De ghelijckenifje die ſy heeft met de Flefch- _ Cauwogben.Pzofper Alpinus befchgijftfe is eenen boom Van bladeren fe) wojdt let vleelch daer van \doepoedet —* —— Beſchrijvinghe van de Droghen bruytſit: het welck een roode aerde ghelijckt / ende is van finaeck (weltke twee teechenen Cluſius nimmermeer bebonden en heeft Carp ende tfamentrechende/ alg pe Terra Lemnia, Ende Dit poeder Wordt ghebrupckt te- ghen de peſtighe koztfen/ bloedt-fpouwen / bupekloop/ toodtmeligoen/ bloedighen lever⸗ vilsedt overblocdighe maêndt-ftonden, Andere nemen Van Dit fnfte poeder cen Draghme in water: ban Wegijbze ontdaen / tot de felue ghebreken ; andere Het affiedlel/ oft het weprkfel, Cohytie pan Thevet heeft oock wel Diergheli vrüchten als Melsenen / maer die en zijn niet etelijch, fepdt den ſelben Thebet: ende dat is eenen boom bp de Canibâleg in Weſt· Indien waſſende / met bladeren als Die ban onfen Katrier/ ende met vꝛuchten Maraka oft Tamaraka ghenoeint / (oo groet als een middelbaer Citrulle/ van ghedaente het ep Gan venen Dtrups-bogel ghelückende / fraey or fien: ende daer maecken fp drinck- bekerg wan /ende oock Fleſchen / Die ſy Gillen met eeniz ghe faeden/ foo datſe ghefchudt zijnde groot ghelupt maecken; het welck fp iet wonders mepnen te bedieden/ Ark achten Dat ſoo Beel al oft fp hun Afgoden hoorden Lid a — — $ Higuëro, van @biedus vermaent / heeft oóck groo⸗ te ghem exuſchap met de voorſeyde boomen / ende ig in Weſt · Indien feer ghemeyn. Het is eenen ſeer grooten boom, den ſwarten Moerbeſie⸗· boom ghelijckende/ met Bruchten als Bonde oft Langhe Câuwoorden; maer de ronde zijn Heel Lal-rondt / ende daer ban maecktmen kommekens ende ſchotelen: ende de Indiaenen eten het vleeſch van deſe Beuchten fomtijdte in ghebreſie van an bere ijújfen: want Dar ist vleeſth ban de Cauwooyben/ ter Wijlen dat north groen is / leer ghelijck: ende Haer ſchorſſe is die van de Cauwoorden in d ente ende verwie ghelyck. De grootſte uxtghehooſt kan éen heel pont waters inhouden: De kleynſte en is níet grooter daneen vuyſt. Det hout Ban delen boom is fterck ende vaſt / bequaem om daer ſtoelen / ſetels / ſadels ende andere dinghen van te maecken: ende de ſchorſſe van dat hout kan haeft afghenomen worden. De bladeren gr langhe worpigh fmal/ aen ’t uptterfte bzeedtſt allengekeng —— ighe van de — be tru * e fac gent de voorſeyde Bruchten/ ſeydt Clufius/ worden in Indien aen Cotoene ſnoeren ï 1 Indiaenfche ende andere Vremde Cruyden.. i4. € Ahovay van Thevet beſchreven zijn oock hoetk⸗ üfk : achtighe vruchten aen Kotoene ſnoeren ——— pn — — maj — — zjn Wit van verwe / foo groot als ghemeyne Caſta⸗ nien/ de nente hebbende ban de Griecklche letter A. Daer heeft is ſeer quaedt vergift Daer de Bzeſiliaenen malkanderen. mede ombrengten:-dan de uptlanders oft hun kinderg en gheven íp die niet/ dan alg het bin⸗ neúfte uptghenomen 18: Want ban ghebzupcken fp die in ſtede ban bellen./ Die fp aen hunne beenen hanghen/ om datſe klincken als onfe bellen. Den boom felf ts foo Groot alg eenen Peer· boom / met-bladers dro oft bier vingheren langh / ende twee breedt / altijdt groen : de ſchorſſe ban’thout ig wit van binnen, De afgijelneden __Ahovay van Thevet. eben wit meickachtigh Cap. Maer ben boom 0 ijr eenen leer u van ewa vr va) le ck me be ars ee) 4 — 7 HABE MELOEN ES, aa & Meloen va pe} ien, ) ee ot 50 — Bat 1 Bidiecas; Wafjende k J $ ben ne en er ——— — 4 de Cauwoogden: ín Bꝛelil / ende in Dat landt van Americas todog log Dantog heet /.groepende/ DDdDdDD 3 1422 gheflachten: het eert heet Jp Mamoera femina, Mamoera Wijfken/ ende dat ig alleen Drachtigh oft Druchthaer: Dan en heeft gheen bloemen: ende en krijght oock geen Bruchten / (ao Wanneer het ander gheſlacht / dat Man⸗ neken heet / daer te verre van ig, De ſtruyck is bp de twee boeten Dick / neghen hoogh: foo groot zijnde / krijgt Het tacken met Leer Beele Vruchten gheladen / Bicht bp een ghevoeght / de ſelve noch wel neghen voete hoogh omringbelende, Pele Brucht is bal-rondt/Lan ghedaen⸗ te ende grootte eenen kleynen Pepoen ghelijck/ met geel Dleefch/ alffe vijp is; dat de Wzelilfanen eten om den bupck weeek te maecken Daer ín (chuplen beele heernen als @rwrkens/fwsart ende blinckende / nerghens toe nut: @ufichen De Vruchten Komen de bladeren op langhe langhe fieelkeng/ de grootte Platanug bladeren ghe⸗ lijek. Det ander ghelacht dzaeght bloemen / ende geert vrucht: anders ghelijckt het poorgaende heel: erde Dient om met fijn bijweten het Wijfken drachtighte maecken. De bloemen hanghen af van Tanghe fteelkens dzuyfs ghewijs bp een berfamelt/ upt den witten geelachtiah/ „ anderg De Wlier-blocmen ghelijckende / oock nergens toe ghebrupckhelijsk, Bp noemt het Mamoera mas, dat is JPamoera Manuelen: want He Poztugiefen noemenfe Bepde Mamoera, ende de vruchten Mamaon miſſchien nae de ghelijckenis Die ſy met de Memmen hebben. Dunnen Weſt⸗ Indilchen naem ig ons noch onbekent. q Áratacou ig een Bꝛeſiliaenſche vrucht anderhalve Dupm-bzeedde qroot/ bꝛuyn / oneffen / voos / inhoudende Bier oft vijf bruyne ſaeden / in twee vijen ghevoeght / als Meloen⸗ ſaeden / int midden verheven / met ſcherp bijz tende mergh. € Een ander Indiaenſche Cauwoorde heeft ſarpachtigh ſwart mergh ende xonde platte faeden. q Echinomelocaétos en is geen boom-ghewas/ maer een ſtekelighe vꝛende vrucht, (onder bladeren/ met dick⸗ achtighe / tacpe/ fterche ende veſelachtighe wortelen ín Der aerden vaſt; Van verſcheyden grootte : Want fomz mighe zijn wel tien pondt waer, fepot Lobel / diefe eerſt Dien Öriechfchen naem Echinomelocattos ghegheven Heeft (andere fegghen Melo Carduus oft Melocactos) als ofmen Stekende Meloen Siſtel fepde / om dat{e ten Bergadtringhe Ban eenen Pomyoen/ Meloden / ende Meloen Diftel; “rd pe —— —— oe ft ns Hei ne Tiet BOE B —— ORE U BOEI —— | soan Peru —kebel in’ BARS odf Befchrijvinghe van de Droghen Diſtel ſchijnt te Weren, Sy waſt op He Zandt · berghen Ban Het eplandt Maio vende heeft een peers-ghenite ghebaente/ fomtijdts met viertien / ſomtijdts met min gft meer ribben + ende Cluſius beſchrifter een van de middelbare / bie twaelf Dupm-brecdden hoogd is / dan onderwaertg iſſe wel vif en twintigh dupm-breedden groot in tomgaen: ende Ban daer en af Wordt ſy i enghskens ſpitſer: fp heeft ſeſtien Diepe boren / ende foo geel uptftaende ribben / elck met neghen wolachtighe knobbelen/daer tien ſcherpe oft horen · harde doornen not fprupten/ ſomtjdts meer dan een Dupmr-bzeedde lan; rrups-ghewijs ghevoeght. Dan de doornen, die atn de guderfte knobbelen komen/zijn bꝛuyn oft ſwartachtigh Die aen de middelfte Waffen zijn upt den Witten kaftanie- - bzupn : die ban be opperfte inobbelen zijn afchgranw, eit hebben peerfehachtighe punten/ allegader deſe vrucht foo wapenende datmenſe niet Wel"aenrderken en han fonder ong te quetſen· Wt het opperfte Van dit ghewag oft vrutht Lpyupt een groote wolachtighe Bergaderinge, een Dupm-bzeedde hoogh / dip breedt / alchgranw, De Brucht ſelve is van bupten groen / ter gerden Waert upt den Witten bleeckachtigh. Het binnenfte vleeſch ís wit, dicht / feer taep/ {oo Dat het ín Leer dunne fchifkens ghe⸗ fneden zijnde niet Wel Han een ghetrocken en kan 1107: den (Daeromis het te ghelooven dat het feet hardt om verteeren moet wefen ) den (marck Han de Cauwoorden eenigbfing hebbende. Kobelfepdt/ dat dit vleeſch vet ende flap is alg ſmeer / eenen Meloen Wat abelijekende/ vorh ſmets/ oft oock ſuerachtigh / niet onlieflijek /waz terachtiah ende verkoelende: ende dat het Fonder hinder gegheten magt worden / ín Water ghefoden zijnde, Bet ñuddelſte an dit vleeſch en is foo Wit niet / niet holy maer dicht ende Daft. Bet opperfte/ daer de Hoorfepde Welle in vaft is / is wat peerlachtigh. De Wolle feite ia heel fin alg — — ende ſeer wit / ectelche kley ne peerſche oft geele dorenliens ale borſtels begrypende; de welche haer (elven wat verheffende/ ſtüfachtigh zin. Pt Get upterfte ban Dit vleelth horen ettelijche velach⸗ tighe blaeskeris oft fcheekeng / tuffehen de walte ſchuy⸗ leñde/ Ichoon bloedigh roodt/ bijnae alg Bꝛelilie Peper/ een důy me breedde langh/ boven dick / onder (mal ende dun / vol kleyn ſwart ende blinckende rondt ſaedt: aen het opperſte ban deſe blaeskens hanght iet dat de bloe: me fchijnt te welen. Somtudts is Dele vrucht onder breeder / met een meer voodtg-ghewijfe wolachtighepdt „fn? midden berciert/ ended geen Turtklthein hoet oft Dulbendt wat gheljißß. € Een Diftel van Mandagaſcar ig een — * van Articiocken bovenwaerts Dicker / ende ont van veele ſchelferen verſamelt / diein Gun-upterfte Bmz geboghen sijn/ende bijnae geſnippeſt / kaſtanie · bz daer cuſſchen ſpruyten alg ſanghẽ velachtighe toi Kens / pla fen ſnial / byn t/ ende tameli haven breedſt / ende buyten witachtigh/ ae dom de kant oenen eed rondom De Kanten N _ vifeodnkwatt molbiochen —— veele arne en — NES nen / ag nen vreten stad onl an agr de Nana van eru/ ie vren Ban o ) me bef hreben ; ende wordt vacht riús ba danse :Pijn- — fnètn398blant giefen teren / om datſe van verre eenen. Attitiocle loo groot — ——— /bur dl Dee — ——— ponsupt.Brefilieuin bepde: erat eer gheljeh/ met che ſprunten / oft beter. ftaen met vonk —— —— als @kernoten/ bp een ee in t atun Aizoimatoris. nn En 3 gal fp van mone gan eije ebt. con Indiaenfche ende andere Vremde Cruyden. Ananas: fn daerbe ghefteen / het bolghende iaer graat wocrden⸗ 1 ed aerdt ende vocht / ſeydt pels Yan Peru houdt zijn / ) tnde Worden veel gheatht: oft jn ghewepcht / zijn licht om Guinea ende Fava wordenfe in Suycker bewaerts ende ban daer heeftmen{e fomtijdtg bier te lande ghebroght. & Wildt Ananas heeft cen vecht opwaffende fteupck / foe langh alg ‘een fpieffe/ feet / tondt/ fo dick alg Bie ban den Ozyangte-appel-boout/ inet doornen hefet; De bladeren zijn bleeck· groen / in't midden dooruach⸗ tigh / ende oock tondom mett fachte doornen befet Dar de groot fie bladeren ligghen op d'aecde berfprepdt/ van Berre De bladere van Aloë wat ghelck / waer dunner: Daer tuffchen komen knoppen ban ſeer geele teere foct- De Glormen / elek een aere a de / maer Dicker / e le cen aiet· nluyme ghei tet ende fchjaoner daer nae vo De vruchten / be @ Knauag wat ghe⸗ — als thoon ro ij ommi nem / bleeck oft wit —— on rood / in Deelen gheftijepden als de Cppyeg-notkens/maer knobbelachtig/ foo dati ban Berre groote Pijn-appels ſthijnen te zijn telen verſpreyden tet ſijden foo veele andere Pehen/ Datfe vo vaan oft — Bieten: ende upt de wor⸗ “telen vio fap oft Olie feer geel van verme/ foet “ban veuth: De achet zijn oek bol laps / alg Bock dit ghiwag. ®e tfoppen van de bladeren / alffe zyn /e /woꝛde gheten en / tacken ende et Manng oft gbeneeft de hitte der lelver/ de bes fehamel- ———— — 6 —— huataid in Perfien Pixcoexbuih. Porard ſthꝛhft / dat De biaderen heel lang ende (mat — De kanten ſtekeligh: ende Dat de deuchten foo ww -pupten bd aerde bewaert worden / fonder te beder ven/ mits haet groote borbtighepdt, Kle men het mes / daer hm Deprez il woa e mor: fr van Be tamme alg van de Wilde biertien dagien - 1423 fal bat in ben tijdt van eenert nacht heel bervoeften. Sommighe Indiaenen maecken eenen Wijn Ban Defe Bruchten/(maeckende alg Cider van Vꝛant ktijck: maet hyis beter/ ftercher ende warmer Lan aerdt. gas is eenen ſeer grooten boom met veele tac⸗ hen / anders Ambo oft Amba ghenoemt / waffende in Ooft-Fndien/ dragende beuchten grooter dan Ganfen- epers/ lomtijdts oock beef grooter / die acu den eener tach bleerk-groen zijn/ aen Ben anderen geel oft upt den oeuen roodtachtigh / leer aenqhenaem van Amaeck ende reuck / iae beter dan De Ouec-perfen/in fonderhepdt De gene Die in @ymuz waft; wart bie is De befte: de naeft-befte is die van Guzarate / die kleyner is dan d'an⸗ ber/ oock een kleyn fteenhen oft keen hebbende: de flechtfte waſt ín Balagate/ ende ie veel grooter dan de hoorgaende twee / fomtijdts wier pondt ende een half pondt (waer. De foctfte Waffen in Chacanna: Die van Malaca/Bengala ende Pequ zijn oock goedt : ín Bom: bafm iffer een gheflarbt'; bat amermacl ’s iaers vruch⸗ ten Draegbt. De keern is langbworpigh ende dick / alg cen Amandel / met een feer harde fchelle / ende met Beele harde veſelinghen oft dracpen bedeckt/ fao groot als de Eeckel Ban Bler/ begrijpende een Witte heeft / in een Wit oft aſch· grauw bhiesken/ bitter alſſe vrouw is / maer phebraben Zinde ſmaeckende dlg be Corch-Gechel. Fen gozte en heeft gheen keerne. De bladeren van alle / leydt Cluſius/ zijn dieln/ bijnae velachtigh / alg de iarighe bla⸗ deren van Laurocerafus/ Tomtte meer dan tien duym⸗ bzeedden langh/ twee ende een alf bieedt/ rondom niet ghefehaerdt met cen langh pitteh ende een dicke zenuwe in pe lenghde / aen elcke (de met (eftien oft meer Dichie Aderen belet / daer noch Rlepner aderkeng tuſſchen loo⸗ pen. De vrucht is houdt ende vocht: men ectfe rouus/ maer eerft ban De fchoye gfgefuvert / fonder 12 jn / oft oock in ſeer ſtertien Vijn — Men confijtle veel ín Supcher : ende men eetfe oock met Doutsende ſom⸗ túbtg ín Water ghefoden: Ren ftcopt daer oack verſche Gengver/ALooch/ Moſtaert/ Sout/ Olie ende Edick in/ om die foo met Gig te eten/ oft ín ftede van ghefouten Olijven: Do worden daer oock gheſouten ende gheſo⸗ ben verkoght: felfg men berfepndtfe ín andere landen toeh onrijp ende teer zijnde itt Pekel ghelept (ats vp Be ionghe Concornmerhens den) om die foo in Salaet te eten: De Indigenen en athtenſe uier voor ghefonst/ maer ſeggheñ datſe de maghe ontftellen/ende veele heete lierkten afs kostfen/ ende ooch De roofe ente He ſchorft⸗ endt veroorfaecken. Piet heel rijn zúnde/ zijn wringen⸗ Han Fmaetlt/ infonderpepbt Het gene dat naeft bp en ſteen ig : maer rijp ghewoꝛden / 15 ſoet ende (macc- Kelijckt. ‘De heeft vouw gheten doodt de wormen: ende ftopt den buychk loon /chebraden ziinde. 3 „ Bprard fepbt/ * Mangues oft Mangas eenen boom Og als ben Poten-boom, met klepner ende an, een et 19 alen bf nente Bart een Prupm hebhende/ begrijpende eer - díe ——— en ſcheỹdt ende dat beft Brucbten Tijp zijnde/ ende geel / goedt Ban Anacck zijn / ende dberdloedighlijck ghevonden Worden Heel uien door / behalven in de planden sDaledina. ffe Bee ES ì et naefte iaer, erfchillen van be Ambe oft Ambou wan. Salesba: want Bat zin fchadelijche Prupmkeng/ nae de Malle prupmkeug bez fehzeen. He) — —— …S. Wildt Mangas { {n% Zatijn Mangas filueftre, in't Portugieg Mangu Braves) ig eenen boom van Malabar/ Klenger dan den Tammen Nanggs· boom/ met hozter ende dicker bladeren ; vruchten foo-groot alg Onee appelen / bleeck-groen/ wat blinckende / vol fap alg Bell, Wuttel bleefch: want fp en hebben bp nae anders tet Ban een dicke ſchors om een harnt ſinorlel⸗ achtigh ſteenten Baer De handerg mede (pelen ale elderg _ metde ———— doen: Ban die giger cen wey⸗ niehsken daer ban eet / Die moet leer haeſt fterven, ende toch) eel eer/ alg Daer wat olie bp ghedaen 1. Dit ver⸗ git 8 * groot / datter tot nu toe gheen bate teghen ebonden en is. : — a g Cacao oft Calais Dient ín Weſt⸗Indien Hoor gelt: ende ig-eenen tamelijcken grooten hoom/ in Wars mie Chaduwar prigbe praetfen graerende onder andere grooter boomen, De vruchten zijn alg Amandelen, Die gk Kn upt 1424 upt haer Garde ſteenachtighe ſchelle ghenomen zijn; Bewonden met een [wart dun vliesken / ende moghen in twee oft Dyp deelen ober Dweerg ghefchepden worden ; ende zijn brupnachtigh ban vleeſeh / met afch-grauwe aderen Boor-reghen/ tlamen-treckende ende orlieflijck San fmaech. Dan de heele byucht isin hauwen ghefloz ten alg Cauwoorden/ foo dick ende breedt alg Contom⸗ mers:ende alſſe vip is dan ſchudden ſy die upt haer bol⸗ ſteren oft hauwen/ ende legghenſe ín de Donne op mat⸗ ten/tot dat alle de bochtighepdt epghedrooght is. Maer alg ſy daer eenen dranck ban Willen maecken/dan drzoo⸗ ghen fp dele bruchten ín een eerden panne oft tefte o bet bier; oft ſy ſtootenſe daer nae wel klepn/ ende doen in fchotelen ban fleſchs ghewijſe boom-bruchten ghe⸗ maeckt; ende gieten Daer allenghekeng water over/ ende Daer op firoepen ſy poeder ban Wzelitie Peper/ ende maecken Daer eenen Drantk Han / Die wat bitterachtigh is / verſadight ende berhoelt / maer gheenfing droncken en maerkt/ iae heel oulieflijck is de ghene die hem on⸗ ghewoon zijn : nochtans en hebben de Weft-Fndiaenen gheenen Weerderen oft aenghenaameren dranck : iae even hein te drincken de ghene die ſy cer ende vriendt⸗ fap aen willen doen, é Cacao, Een vrucht als Cacao, gock upt Indien oaht/ heeft een bzuyn velleken / maer is ded ghedeylt / ende niet ober Dwars. * Oregioella ig miſſchien De ſchors ban een Indiaen⸗ ſche berucht; de Welshe met de Cacao ghemenght wordt’ End j uyn al auw⸗ /tamelijchen — — —— fmaech/ leever op de oac 5 gende komen. " —— lenghde intweeen, — Befchrijvinghe vande Drogheii; ſchien dat Weſt⸗Indiaenſch ghewas dat Beele velach⸗ be blaegkeng op een vondt ſtocksken ftaende h * van De. welche elck bſonder blaesken bruyn ig / vo fpíts/ heel vupgh/anderhalven duym Tanah, eenen dupm bjeedt/ met weecke doornen befet/ binnen hol / in twee beelen open gaende / ende ín Biet laepkens afghelcheyden met een Dun vlies ſen/ inhoudende een trosken Dan klep — ne befiekeng alg Peerkeng, op kleyne fieelkens ftaende/ bijnae menie voodt/ met gulden plackskeng: Waer mede de Fndiaenen Gun hupdt roodt Verwen. Cluſius ſchin pat Follicùlus echinatus te noemen, Dit ghewag groept ín Bꝛelilien/ ende fchijnt te weſen de Arbor finium tegun dorum, baer Julius Cefar Draliger Ban ſpzeeckt / oft de Bixa ban Obiedug/ Dat een beefter is eens mang fenghbe hoogh / met bladeren als Die Van Cotoenr wieng ſchilderje bier onder ſtaet met die ban Kaye — baka, ín’t voorgaende 26, Capitel befchaehen. Kayebaka. Daburi oft Bixa. € Granadilla ban Peru is de brucht ban een ghemog e à als Depl/ oork foo Klimmende oft Ernppende: de bloer- — Á men zijn als witte — eenige teechenen: bh ——— al oft Bie gheſchildert baren / de Paſſie ons en —_ € Iunij eenighlins Vertoonende/ ſeydt Monardes Ende men luniperus noemtfe nm doorgaeng Flos Paffionis + ende ín ber Waer-- biader ; van heydt / nae (p ahefchildert Wordt / foo is't een feldlaem ‘Deele Dru: en | ende aenmetckens weerdigh maecklel van bloeme. We elck foo als vprucht ghelijcke onfen Granaet-appel van ende rondt / boven wat platter: ende alg met fs bijnae foo groet / ende oock foo roodt alffe rijp fe, Ken -oft Krupne verti boch fonder kroon: alffe droogt f8/hoortmen baereenigh de bardt/ oneffen gbelupt ín/ algmenfe ſchudt / te Weten ban het faedtbat ende glat/ bol (wart f | daer an is / groeter dan De keernkens ban de Peeren/: grijpende heele tfamen bergaderde fas met Ne men be vate neen Oe als men ín de Dozen-appelen. fiet / 3 tende w 48 riad * —— Ae gie Ende bit is de bucht 5 zefilfaenen knauwen on ak —— ligghende. met dat ſap hupt [wart te Gerwen. …— 4 De Sudiaenen Boen defe vrucht boven open alg epe- —_ Xagua ban @uiedus heeft % [ele glebrupch u. __Fen/ ende Drfuichen oft florpen Get fap baer upt; dat foo -hupt [wart te maechen; ende ig aifft hien de voorbeſch _ fmaeckeliic is / ende foo ghefondt/ bat het be magheniet Hen vrucht⸗ oft cen Looy baeran. —— A he oe Boop ——— lufus tehouden. Spís ooch liefje vanvenck. __________bertwende/boch fander facdt/ ende wecker vanf een Dan Dirginfa komende, fchint/ _bupten brupn afchgrauw / binnen watt. — nae het gevoelen ban —— lieden / eene lodozte an € Macocqwer van Wingandecaouw/in’t Lati Citrulien te wefen. omunighe mepnen / dat het een cocqwer Virgin iam, fepdt Clufius/-oft cen 1 neme oe Jopie Ban eta me af tend neen BETH Heeft/ fal De ï ei k en / } /, binne ___s Deburi, naer het hevoelen van Catus, ie mik — angbe bet welde ee indiaenfche ende andere Vremde Cruyden.. linghen ale aderkeng verſpreydt zijn / ban het fleelhen tot het upterfte toe: her mergh ie (wart, farp eude faut- achtigh/ begrijpende beetle brupnachtighe (warte ſaeden de ghedaente Han cen Bert hebbende / met een witachtige Keeft. °C fehünt dat dit de vrucht is / die de inwoonders tan Dat landt uytholende / met ſteenkens oft keylens Pullen/ende daer mede klateren oft een ghelupt maet⸗ ken / als (p eenigh teecken van blùfchap toonen willen / ghelijck de Hzeltlianen met hun Tamarata doen. Pete vꝛuchten zin ſomtijdts wat langhworpigher. € Eenen vremden boom mert bladeren van den Lautier- boom is foo hoogt als den Noten⸗· boom / ende dzaeght bijnae ronde Bruchten als groote Kppelen/ tamelijcken licht / dick ende baft ban ſchors / Lan bupten effen ende blinckende/upt den geelen wat ſraſtanie brupn/(omtijdts pock met ſwart gheplacht/ binnen roodtverwigh / an= Berg niet inhoudende dan een (wart Tof. Cluſius noemt Hem Arbor peregrina ‘Lauri folio, fructu orbiculari. Bp Waft in het eptandt van D. Michielz een Bande Acores. < en vremden boom met bladeren van Laurocera- fas, van Cluſius beſchreven (int Latijn Arbor peregrina Laurocetafi folio) waft in Guinea / ende Heeft ſwarte Holle knoopachtiahe tackskens / met fes oft acht teghen Ben anderen oGerftaende bladeten/ grooter ban Appel: koom bladerensaen Deen fijde effen ende blinckende/ aen Vander met aderen ende een groote zenuwe Herciert/ met eenighe aenhanghſels onder aen : aen het opperfte Der tachen ftaen fes oft meer fchaelkens op Korte fteel- kens / klepner dan Haſelnoten / belachtigh/ met tien ze⸗ uuwen gheteerkent/ bohenwaerts ín vijf ſnippelinghen Berdeplt/ Bol kleyn ſwart ſaedt / tamelijcken ſchern ed eet —* — Dierghelijcke bladeren / Bravas eeten/ bꝛeughtnen upt a < Cajous van Bꝛeſilien fs be Vrucht van eenen groo⸗ ten boom /met bladeren als Peer-bladeren/smaer iongh bie be Laurus bla ghelijckende: ende deſe Hrucht ban ghedaente en —— alg een Ganfen-ep/ met Holfappigh mergh als Citroenen / maer Warm Lan aerdt; het Welck daer bichwijls geten Wordt: aen De upterſte vrucht ſietmen een Note uptftelien alg een Ha⸗ fen-nterken / afchgräitw/ oft oock Wel wat roſachtigh / met twee ſchellen bedecht ; tuſſchen He welche een LOOG sft fpongieachttnp mergh is bol Olie : daer onder fchuplt een Witte keern/ foo goedt om eten als Piſta⸗ tien/te weten alg dat afchgrauw vliesken / daer ſy mede bedecht is / afghetrochen is / oft alffe gherooſt is / ghelück De Bꝛeſiliaenen doen: want Dan ſmaecktſe beter / ende den luft ban bijflaepen : dan De voorſeyde o — de Gracht han halte : ban De vrucht oft keerne Cafous. ema be glelijcheniffe Ban díe Olie woꝛdt deſe keerne Boo ten pat dele vꝛucht in Ooſt⸗ Indien oock Caju genoemt wordt: ende Bat den boom foo groot is als den Graz naet-boom/met bleeck-groene $ bladeren / Witz te bloemen als Ozangie-bloemen / maer van meer bla⸗ e verſamelt / ende níet (oo goedt van reuck: ende derkens u pat de vꝛucht Wel ſmaeckt / de mage nut is / ende daerom Wordt : ende datſe eenen grooten Appel ghe⸗ Wa ee gehen, voos als een ſpongie/ Vol fap/fonder faedt/ foetachtigh/ doch Wat wrang oft de Keele toetrerkende: maer Datfe in een iaer op tweederlep wijfen boogtkomt: Want alg de bloeme verwelckert/ ban volght daer een ſeer groote Boone oft Rote nae ; 5 de welcke ende de bloeme een Appelſien ſprupt / Pat alle Het fap ende ° voetſel ban defe Boone nae hem ⸗ pre vloedt „A Coftafepdt/- 142 treckt / tot dat het groot wordt ende rijp / dat is ros pft geel Han berwe: dan Defe Boone blijft daer aen/ maer is beel klepner danfe te voren was / foo als wy Die upt Clufiug befcijeben hebben: Wp fepdt ooch/ dat defe Bucht in Wún gheleyt / goedt 8 om in het lactfte Bau de maeltijdt teeten : want beneffeng den Heftijchen fmaech, foo is fp goedt voor be werke maghen/ teghen bet braechen / ende doet Den verlozen etens luft weder keeren, Dan die cen fterche magie hebben / wepckentt alleen ín Water / ende erenfe foo, Dierghelijcke vruch: ten zijn aen Cluſius gheſonden / te weten plat / gherim⸗ pelt / op ſommighe ſteden berheben / ende elders inghe⸗ douwt/ upt den aſchgrauwen fwartachtigh: overridtg ghelneden vertoonende gheen merghj/ maer een Llincz kende ſwart gheftolt fap. Dan andere dierghelijche vruchten vertoonden een gherimpelde keetne/ met twee ſchorſſen / ende Daer tuſſchen een blinckende gheftolt fap. Dit is de Acaiou Ban de Canibateri/ oft een foorte daer Van: Want Dat is eenen boom met Peerboom- bladeren / wat ſpitſer ende roodachtigtj aen haer upterfte. De vꝛucht ie foo dick alg een vuyſt / oock ats cen Ganz fen-ep / ſniaeckende alg een onrijpe Dorbe: daer (p eenen feer ghemepnen dranck upt douwen. Wen het unterfte ban defe vꝛucht waft een Note niers-ghewijg/ foo groot als een vande grootfte Caftanten: Wiens feecne wat Doo, —— ghehouden / foet om eten is. De ſchorſſe is bol olie (chery Ban ſmaeck / die ſy uytuerſſen. Soo⸗ danighe vrucht heeft Petrus Hondius oock oritfan⸗ ghen / te weten een nierachtighe keerne / Ban een boom⸗ vꝛucht in Guinea ghewaſſen: weltle keerne bunten den appel (elf wies / ende aen De ander ſijde van den ſteei —— te hebben: deſe keerne was foo groot als een Dupben-ep/ ban ghedaente fommighe Boo⸗ nen / Bie upt Indien ghebraght worden / gijelijckende/ —— een heel effene ha ig als een Caſtanie. Gn’ midden / daer ſy ſmaller ende teerer is / ſachmen het teechen Waer mede fp aen haer vrucht vaſt gheweeſt was. De vrucht felf Was bijfter — van (maetk wijnigh oft Ahins / binnen geen eeen meer hebbende / maer altijdt een dierghelijcke heerz ne — per ae teg e geen van ala, t Portugies Marmelos de Ben- — benoemt / —— —— Bengalenſia me Indiaenſch Sirifole ende Bel ‚ waſſen op Beele plaetſen van Ooft-Fndien / aen boomen foo groot als Olijf⸗ boomen / met bladeren alg Perfen-loof/ met-Wwepnighy ende haeſt afvallende bloemen. Defe vrucht is eerſt teer ende Weeck/ upt Den groenen fwartachtigh/ dun ban ſchors / foo groot alg eenen klepnen @rangie-appels maer Bolkomen sijnde ís ſy ſoo groot alg een Guee; ende Be ſchorſſe wordt dick ende hardt alg die vande Indiaen⸗ fche Hote. Daerom neemtmen die/ alffe nach teer ende pende men in Edick / Dupchier oft Per je om Ben Berouderden bupck- te zoe wel datfe bie ſelve ſtoppende kracht noch behoudt alffe rijp ende hardt is: want ſy gheneeft het roodtmelizoen/ geten zijnde / oft alfmen het fa uptdouwt/ ende te drincken geeft / oft Dat vleefch 4 mergh op den buyck leght: het welck tot dien epnde uptz ghenomen / ende in Dupcher bewaert wordt : oft men maeckt daer alg een Ouee-crupdt Ban/ met Suycker oft Honigh: ende men eet ooch de felse ghebraden brucht / met Dupckier befpraepdt : het Water, Daer de ſchoꝛſſe alleen in ghefoden is / wordt ooch met Elifterien fngtefprupt teghen ’t roodtmeiizoen, < Tambos, Gen baom/daer defe vrucht op waſt / is foo ot als den groot ften Oyangie-appel-boom/zeele tac: 1 ter fijden berfprepdende / aft van fchors/ met fraepe glädde bladeren / een palme langh/ oft lan- cher / het ſcherp Lan een ghelijck / met een Diché middelzenuwe / ende met Beele aderen ter lijden verciert / aen d'een fijde bleecher groen / aen d'ander Doncherer + rde ſchoꝛſſe / die brun de bloemen zijn upt den rooden ſchoon peerſch/ met veele draepkens/ ſuer ban ſmaeck / als Wijngaert klauwier⸗ — / een gelijck ; ende is tWeederlep : cen opte is meeft doncker roodt oft bijnae fwart / meeſt fonz Der ſteen / ende beter Van lap: De ander is wipt den witten roodachtigh/met een wit hardt fteenken/ niet Leer tondt/ foo groot alg een JPerfe-fteenken / met cen wit cupghy vliesken bedeckt: ende Die ig oock lefirjch ons eten/mact niet 1426 níet foo goedt alg de eerſte. Beyde riecken als Gooſen: ende zijn kout ende vocht Ban ſmaeck / Leer malſch ende dun iae Helachtigh van ſchors. De tacken breken Leer lichtelijch. Defen boom waft in JPalabar/ ende is het heele faer Door met heel vijpe ende onrijpe vruchten ende met bloemen gheladen. De Poztugiefen noemen Hem 1ambeiro; ende De bruchten Tamboli oft Zambos; ín? Ara⸗ bifth Tupha Indi; int Perſfiaenſch Tuphar;in’t Turckſch Alma. Deſe vruchten Worden buptens maeltijdts ghez ten/ ende oock ín het beginfel ban de maeltijdt : ende de felve (als oock de bloemen) Worden in Dupcker ghe⸗ leyt / ende ín De heete kortſen ghebzuyckt / om Ben Dort te Berflaen. í q Carambolas, ín Malabar ende daer omtrent waſſen⸗ De/anderg Camariz gheheeten/ oft Carabeli,Bolimba oft Balimba ende Chamaroch , íg De vrucht ban verten boort foo groot alg den Ouee-boom/ niet langer. bladeren dan Appelbladeren/ doncker groeu/ bitterachtigh/ met Elepne vijfbladighe uyt den Witten roſachtighe (chaone bloemen / niet fonderlinghen ban rench/ oock farp als Surckel. De vrucht ſelve is foo groot alg een tamelijck Pinnen ep/ langhworpiah/ geelachtigh/ met Bozen ſeer fracp vertiert / ende alg in bier deelen ghelcheyden / fuer Ende ſomtijts heel aen —— gan ſmaeck / Met teere ſaeden· Dele vrucht rijp zünde wordt nutte⸗ lick gheten in de heete oft galachtighe kortlen: ende ir Dupeker bewaert zijnde dient in ſtede van Syroop van Edick / fepdt Gartias: nren leghtſe oock fn Pekel/ende foo bewaert zijnde iſſe goedt geten om den eteng luft Weder te Doen keeren, ”C fap Gan defe vrucht neemt de Echellen der ooghen wegh: het poeder Lan de drooghe niet Betele bladeren ingegheben drijft de nacghebaorte af. 4 Guayavas ig eenen tamelijcken grooten boont/An het vaſte landt ban Peru waffende/ Beele vierkantighe tacz Hen verſpꝛeyden de / met bladeren altijdt twee teghen een ftaende/ bijnae haif foo breedt als de Laurier-bladeren/ tamelijcken hardt/ aen Deen ſijde een verheven ribbe oft uptftaenden rugghe hebbende; met andere Alepner ter fijben berfprepde zenuwen / afchgrauw oft grijfachtigh/ maer aen D'ander ſüde effen / ende de Hoorlepde aderen níet foo merckelijck bertoonende ; de welcke gebroken zijnde Ben reuck ende oock Den (maectk ban de Laurug- bladeren ſchijnen te hebben. De bloemen zijn wa ít/Wel- riet kende Wat grooter dan de Syangie-bloemen. De bruchten zijn als klepne Appelen / goudt-geel/ binnen wit / ende ſomtijdts roosberwigh/oftroodt Ban vleeſch/ ſarpachtigh ban ſmaeck alg een Pruyme / de ſeſve oock. — elijck / aengaende haer bruyne verwe / bin⸗ nen in Vügen · ſaedt (oft / als andere ſegghen / in bier la epkens ghefehepden / met laeben alg FPifpel-freenen/ bꝛuyn⸗ hardt alg been / fonder merah/ ende (onder (maeck.) Gomara noemt dele Brucht Guayavos, ende ſeydt/ datſe fomtijdtg rondt is / lomtijdte langhwornigh / met cen kroone alg de Miſpel. Oviedus noemt{e Guyabum. In Guatimala waſtſe eel; ende heet Daer Guayavas oft Guayava. Dele vrucht / van haer ſchorſſe ghefupvert/- Wordt veel gheacht / ende ig aenghenaem om eten/ ghez fondt / ende licht om berteeren: ende als fp noch groen: is / flopt (p den bupck / ende gheneeft troodtmelizoen/ Booz haer tlamentrechinghe ; bolkomen rijp / maeckt hem Weech: niet te onvijp/noch niet te rijp / is goedt ghe braden / iae aenghenaemer ende ghefonder Dan onrijp oft rouw gheten, De befte waft in be hoven. Hoe lp is/ {pig koudt ban aerdt: ende (p wordt de kortfighe men- ſcheu Peten ghegheben ghebzaden Heel Deft- Anbien door. Det afſiedſel der bladeren Dient om de ghefwalten beenen te waſſchen / ende opent de Lerftopte Jilt, € Carcapult ban Malabar is eenen grooten beom/: “anders Garcapuli. genoemt; wiens —— van groot⸗ te ende ghedaente eenen ghefchelden Orangie-apgel ghe⸗ Igeken/ van veele ſtucken berfamelt/ doch niet fchepde- ck als de Orangie-appelen/ende met een effene/blinc- Ken de / dunne niet heel drooghe/goudt-geele lrhorffe be- deckt / ſtrf Ban ſmaetk/ dorh met J lieliht kheydt: de weltke noch verlch zijnde — viſe ghebrupckt wordt / ende met andere Arien gheſoden den etens luft berwerkt : maer Boor allen ffe uut om allerlep loet te ſtoppen / het zy Datmen Die ryp cet/’t zp ontún/ t3p- datmen haer fap Drincht/ #3p oock datmen ’t poeder Ban de ghedrooghde veueijt (neemt : Want tot Dien 8 * witachtighe laeden hebbende als Dire oft is Appelen ban Fndien/in’t — op eenen grooten boom ; wiens bladeren ſoo rondt niet Befchrijvinghe. van de Droghetzs eynde wordt ſy Moogh upt Malabar elders verſonden VE Cap endet poeder gheneeft oock De duyſter heydt enne andere ghebzehen ver ooghen. °T lelve poeder Drift De naegheboorten af / ende ſuyvert De Drouwen die Bar kinde verledight zijn / ende Doet haer Veel ſochs krij: ghen; oock doet Get De Vrouwen gematkelijck baren, Melo Corcopali is een Melden. Ri q Mangoftans {g Be Brucht van een kleyn boomken als den gyemepnen Appel-boom/ met bladeren grooter dan Laurter-bladeren/ende breeder / ſeydt Cluſius mee ſes oft ſeven aderen uyt de middelzenuwe loopende ende andere kleyne zenuwen verciert alg een Webers feher van ſmaeck / ſommighe les Dupm-breedden laugh / 3 bzeedt / ſommighe graoter/ / random nief ghefcljaert: de bloemen zijn geel. De vrucht is ſoo groot als eenen kley⸗ nen Orangie appel / met een althgrauwe / oft oock upt den groenen (wartachtighe fchoyffe/ met mergh als dag van De Ozangfe-appelen/ maer aen De ſchorſſe geenfing vaſt / (eer foet van ſmaeck / doch niet walgachtigh⸗ ende daerom ín Indien Heel gheacht / in Converhepdrse — Bantam. EN Eenen vremden boom met vruchten’ als Orangieë appelen ; ín Swart Mooꝛenlandt waffender heeft wiers kante fteelen met leden onderfchepden/-met ſde ſcheu⸗ ten/ elck een Wucht of twee draghende / ruſtende in een fchaele van Bier ſchelferen: elcke vrucht ig rondt ghe⸗ rimpelt / ſwart / alg eenen kleynen drooghen @zangies appel / met boog mergh/ Wat tfamen-trechende Gar — ſinaeck / inhoudende klepne faeden / bijnae alfmen in de Vijghen bindt, Cluſius noemt hem Arbor peregrina, Aurantio fimili fructu. d- Een vrucht als een Orangie-appelken, van J. Plateau aen Ciufius ghefonden/is heel goudt-geel ban fehoyfes maer droogh / met acht zenuwen ín De lenghde dooy= tenbhen/ heel licht. —- EE sg Een ander Orangie-appelken, gan ®ortoor 3: Palu⸗ danus aen Clufius ghelonden/ is heel licht, vaſt ende hardt? bijnae afchûtauw. À J € Een vrucht van Peru, ín’t Latijn Fructus Aerarius ís ſoo groot als eenen grooten Ovangie-appel/ met eet baer vleelch / ende eenen ſteen alg den Perle ſteen font — hardt datmen hem branden moet / allmen hem ghe⸗ bruycken wil; anders en ſoudemen Geur niet wel kon⸗ nen breken: dit affchen Wordt op be zeeren gheftvapt/ om het quaedt vleeſch upt te bijten / ende het goed vleeſch Daer ín te doen groepen (in fonderhepvt met ghes brande Hattoen-lemmet ghemenght) ende de zeeven toe te lupten/ ende daer een iickteeken op te doen Komen. Dan de keeft bau defen ſteen is foo dootelijck vergift, alfinen die eet/ datter gheen baet boog enig: want het get Door als Sublimaet. € Penoabfou ig eenen boom in America, met eenen Wonderlijcken reuck — ſchoꝛſſe / met bladeren als die van Poꝛteleyn / ſeer ghelyvigh / altijdt groen. De vruch⸗ ten zijn als groote Appelen / vondt alg kaets ballen/ vergiftigh om eten ; eick fes Poten Ínhoudende/ onfe Amandelen ghelijck/ Boch breeder: Die (p douwen ende op de wonder legghen oft ſtrjcken de olie daer uyt ghe⸗ douwt op de wonden/ als [p met pijlen ghequetft zin. € Appel van Nicaragua, n’t Latijn Pomum Nicaragz, Waft atteen in Weft-Fndien int landt Picatagua op eenen hooghen boom met kleyne bladeren : ende is een Vrucht alg onfe Peere (amet cen vonde houte keern) ſoo dick alg een sPote / ende de heift grooter/feergoedtende aenghenaem Van Mmaeck. \ —— € Ber oft Bor, anders Vidaras in Ooſt· Indien ghe⸗ noemt / maer gan de Portugiefen Manzanas de la India, dat atijn Mala Indica, waſſen en zijn als Appel-bladeren/ Doncker — aen Deen fijde/aen d'ander wit/ende de Savie biaderen wat ghe⸗ lick / wringhende Ban Mmaeck / met eeníghe doornen befet : de bloemen zijn klepn/ wit / vijf-bladigh/ fonder. reuck: de vruchten Waffen overbloedighende gelijken de Fujuben ; maer Veen ſoorte fe qrooter/ ende foeter/ doch nimniernieer foo rijp datmen{s bewaeren oft ver⸗ ſeynden magh als Jujuben; want fp houden altijdt eenighe tfamen-treckinghe/ die hun belet iangh goedtte blijven / oft volkomen droogh te woorden: daerorit en zijn fp de borft foo goedt niet als De Gujuben: ende zijn oock niet foo goedt als de appelen van —— — — Indiaenfche ende andere Vremde Cruydem. Sartias. De beſte zijn in Balagate / daer nae in Ma⸗ laca/daer nae in Malabar. Deſe boomen zijn des So⸗ mers met ghevlogelde Mieren bedecht/ Die Daer JLacca ep maecken/ alg de Bien Honigh. £--q Carandas ig een boomen van Ooſt · Indien / ſoo groot als den Arbutus / miet dierghelijcke bladeren/ ende geele bloemen/ rieckeude alg die van Gepten-bladt/ met vruchten als kleyne Appelkens / ſwartachigh alffe cj zijn / ſeer goedt van ſinaecſt / ende De Wijn-belien ghe⸗ Tijchende : waer uyt men een fap Bouwt als Wijn : deſe vꝛuchten noch groen zijnde zin Wel foo groot alg een Haſeluote met Haer (chelle/ oft grooter: ende Daer upt fraent fomtijdtg een tacp melckachtigh lap: ende men leghtſe groen in Epick oft Pekel / om te ghebrupeken teghen den Verloren appetijt oft eteng luft, Gijp zijnde eetmenſe met Sout. Auzuba van Weſt- Indien / in't eylaudt Bifpaz niola waſſende / ghelijckt de Carandas eenighſins; Dan het is eenen ſeer grooten boom / fepdt Oviedus / met Daft ende nut Gout” ende feer ſoete vꝛuchten als Muſtus peeren/ Dol taep melckachtigh fap / als dat Han de onrij= pe Vijghen: daerom zijnfe moepelijck om eten / ten zy datmenſe eerft ín Water leght / ende tfap met He vinge⸗ ren uptdouwt : Want dat gaet te gronde. q Ambare gan Ooſt⸗ Indien is eenen Dicken grodten boom/met bladeren als Okerndte bladeren/;maer bleecz Ker groen / ende voor bot/ met veele aderen / fraep ont fien: De bloemen zijn kleyn / wit: de vzucht is alg een Peer/ oft alg een volwaſſen Okernote/ bleecker groen/ ladder van ſchors / ſwaer Lan reuck / ende ſtrãf Lan men alffe groen is/ maer geel alſſe rijp is / beter Ban reuck / ende aenghenaem farp van ſniaeck: haer pleefch ig ros/ knorſſelachtigh ende hatdt / Ban veele Door een ghevlochten zenuwen Verfamelt. Den boom peet ín Canara Ambre oft Ambafe; be bzucht Ambares; in Perfien Amberethz ín Turchijen Harb. Dele vrucht — by de ſpjſe ghedaen ín ſtede van Verjuys / om e foo lielluücken larp te / * cp ig : daerom Wortfe oock in Sout ende Edick ghelept / ende [oa gerfch oft oudt zijnde ghegheten / ons de maghe greetigh te maecken: De Andiaenen achtenſe Beel in De heete liechz ten ende kortſen / om de fcherphepdt Han de galle te bedwinghen. Ludovicus Gomanus heetfe Amba; ende fepdt datſe beter ſmaeckt dan de Pyupmen Lan Daz mag / ende ín kuppen bewaert worden alg : Olijven/ maer Heel beter is; ende dat de keernen zijn als drooghe Amandelen: ende de ſtruyck felf noemt hp Magna. Dp ijt van Ambo ende Ambou- s Cha Ca / anders Arazaavali ghendemt / ín Perlien / Arabien ende Turc⸗ Kien Ambela, íg t\weederlep. 1, De eerfte is foo groot — Miſpel·boom; ende Geeft bleeck· groen loof je Peer-bladeren/ ende ſeer geele veelhoeckighe ghe⸗ reepte ende ghevoorde fraeye vꝛuchten / de Halelnoten Wat ghelijek /aengijenaem farp/alstDerjups. 2. De tweede is foo hoogt alg den eerftens ende heeft kleyner bladeren dan den Appel-boom/ maer grooter vruchten. De bruchten Ban bepde zin bequaem ons den eteng- luft te berwerken/ vijp/ onvijp/ uten oft ín Edick ende put bewaert : ende bp andere ſpijſen ghedaen / maer Die farp. De vruchten Ban De tweede ſoorte wor⸗ den met Dandel-hout ghefoden : ende dat water drinc⸗ Ken de Gudiaenen teghen de heete kortſlen. De ſchoꝛſſe Ber wortelen Gan De eerfte ſoorte / die Hol melcks ig/ Bier vinghers langh/ met een dzaghme Moſtaert · ſlaedt ghe⸗ noten / ghenceft ing as ſtighendt / ende Boet ſtertke⸗ ch byaecken ende te ſtoel gaen: maer Werchtfe te leer/ foo eten ſy daer eenighen lſueren dranck nae, oft een Caz rambole/ende waſſchen hun hooft met houdt water, — _g Nep oft Nap ban — — dat is de _Oenoplia oft Napeca Bellonij,oft Napca Alpini, is ín het Bijvoeghfel van Paliurus oock befripeven/ om Dat J den Paliurus ghehouden wordt: dan om datter Wat verlchils in ſchint te welen / moet alhier wederom bermaent worden. Sy ig tweederley. De eerſte is lon⸗ der doornen; ende is foo hoogh alg eenen Peer-boom/ miet een Witachtighe ſchors / met langhwoꝛ pighe bla: deren / als die Han de Fujuben/dyp zenuwen in de lengh⸗ de hebbende aen Deen fijde Doncker groen blinckende/ aendD'ander afehgrauwachtigh/ in. Dprien altijdt aen den boom blijvende / maer in Candien deg Winters af= 1427 vallende / met veele Witte bloemkeng alg Olijf bloeylel / tweemael'g iaers vruchten Draghende als klepne Appel kens / mecft (oo groot alg een groote Brieck/ ende fomz tijdts als een Oliernote / ſoet van fmacch/met een fteen- Ken alg dat Lan de Olijve : ende Dit ig de oprechte Na- ca, Die fonumighe Lotus Lybica Polybij noemen/ andere ots Diofcoridis ; maer qualijck : ende fp ig Be Sadat van Deraypio. Bellonius ſchrüft oock / dat defe boo⸗ men in Filiſtjnenlandt hoogt) worden / als Peer-hoo- men: Dan Dat de Vruchten de Wilde —— foo ghelijck zijn / datle Baer ban nauwste onder! chepden zijn door bet ghelicht foet / met wat farpighepdt daer bp. Sp Waffen oock Wel in Armenien. De ander foorte/ met dooꝛnen / heet in’t Latijn Oenoplia fpinofa: ende is mif= fchten Be Connarus Alexandrinorum van Atheneus. Ken eltk bladt ftaen twee doornen; ende De bladeren zijn —— brupyner / Wat gheſchaert. Fu Egrpten zijn Befe bpuchten foo ghemepn ende ahebzupchelijëk / álg fier te lande de Liriechen 2 want fp zijn goedt van maeckt / hoe wel Datfe luttel voeden ende de magie laf= tigh zijn/te veel geten: nochtans mits dien datfe droo ende koudt ban aerdt zijn / Daerom Die een ſlappe maghe hebben / drincken het fap Baer van / oft ontfanghen dat van achteren met een klifterie. Water, daer de rripe vꝛuchten in ghefoden oft gpetoenet zijn/is goedt teghen de peftighe kortſen ende allerley vergift / ende verſterckt het hert: het fap van de (ele taeght de galle upt / ende Bient am alle hitte te verdrijven / ende Den Horft te diſ⸗ ſchen. De felbe dꝛoogh zijnde Wordt in water ghe- Wepekit; ende Dat Water ghenoteri/ geeft De lappe maghe kracht, ende gheneeſt de berzeerde darmen. De ſteeñnen van dele Brucht zijn bijnae vondt inhoudende tweederleyn mergh / met een hardt velleken afghefchepden/ ſoo dat van eenen fteen altijt twee boomen tlamen vooztkomen. € Perfca, van Cluliug eerſt beſchꝛeven / upt America ghebroght / is eenen boom als eenen Peer-boom, breedt upt gheſprepdt / altijdt groen / met bladeren als breede JLaurer-bladeren/boven groen / onder aſchgrauw / frijf/ met zenuwen in De lengde doorreghen / lieflijck van veucft ende ſmaeck / doch de tonghe Wat bijtende miet eenighe Wrangighepdt. De bloemen Waffen Beel bp een/ tros-ghewijs verfamelt/bleech/feg-bladigh. Dele vruch⸗ ten zin eerſt de PPuymen —— met det tijdt wor⸗ den fp langh als Peeren / ſwWart / goedt Ban ſmaeck: haer keern heeft de ghedaente van een Hert / ende ſmaeckt als Caſtanien oft Doete Amandelen. Sommighe ſegghen⸗ dat ——— ín Amerita Aguacate heet: andere noemen’t Mamay: ban Cluftus twuffelt oft het de Perfca Theophrafti í8/ oft de Perfica arbor Plinij, oft oock de Perfea Plutarchi; wiens vrucht een Bert gijclijckt / ende de bladeren De ghedaente Ban een tonghe heben : die ſy allegadet in Egppten ſegghen te waffen. -Donumighe fegghen dat Cuci, elders be en / Be Brucht van Dez fen is: maer Cuci fs grooter / ende ghelijck teer een Perle dan een t Pruym. Dan ig dit de Per- fea van Dioſtorides / foo is de vrucht een goede ende de maghe leer nutte fpijfe/ die het lichaem geen letfel Boet, al eetmer feer geel van alg Theophraſtus ſeydt; Bie pock verlekert datter altijdt eenighe cipe Druchten aen bere datmen de ourijpe confijt: dan fommighe ver⸗ teven Daer het felipe ban/Datmen bande Perfen fendt /te weten datle ín Perlien dootelijck waren/ endein Eppe ten ghebrogbt zijnde onfchadelijck gheworden zijn. Ga- Temas (epdt/ Dat de Droogte bladers eyn gheffooten Get bloedt ſtelpen / nan bupten opgheleyt. Alleen ſtaet hier te twijffelen / Dat fp De bladeren van de Perſea met de pPeer-bladeren verghelijcken / ende de grasverwighe vruchten met Aman delen / ſegghende dat het hout (coon: ende ſterck is ſwart als Lotus hout/ nut om daer bed- ſteden / bancken ende tafels van te maecken: Daer ze vruchten / die Clufiug hier beſchrijft [wart spurs Sebeſ⸗ ten oft langhe —— ijtk; ende de bladers (alg: oock de bloemen ) die van den Laurier beter ghelücken. € _Mamay ( baer fonuntghe onfe vodrbeſchreben Pers fea voor houden is eenn ſchoonen luftighen boom, in” America Waflende/ groen alg den Okernoten-boom/” bzeedt uptgbefpzepdt/ hoogh ende pits van tfop/ald en Eppreg / met langhworpighe bladeren, —— hout / niet een vonde groote vꝛucht / nan vleeſth de: * maer van ſmaeck De Perle ghelijch / met dyp/ Bier oft - meer feex bitter ſaeden oft keernen, on da SEREEN € Zaccon 1428 € Zaccon di Hierico, ín’t Italiaenſth foo gheheeten / waſt int Joodtſche landt/ ende is eenen grooten boom als den Orangieboom/fepdt Caftoy Durante, met luttel ende die feev hiepne bladeren alg Plf-bladeren / geel fmaller ende ſpitſer groen als Ozyangie bladeren: be tachen zíjn met doornen beſet maer de middel · ſtruyck níet: Want ve dooruen ſtaen op De tfoppen Lan de tac- Ren ende ban de bladeren: de bleemen zijn wit / de vruch⸗ tert foo groet alsronde Pruymen / geel/ met eenen ſteen alg den Pruvm⸗ſteen. De olie ban dele Vrucht ig leer goedt teghen De pijne der leden Die ban kouwe komt, € langomas is ſoo groot als eenen Pruymelaer / ín Ooſt· Indien wafjendesmet bladeren alg Pyupm-loof/ doch leer Doornachtigh/ met witte bloemen ende vruch · ten alg Sorben / tlamentrechende/ heel ftcaff oft Wrin= ghende ban ſmaeck / als onrijpe Prupmen: die alffe rjp ig met de Lingeren eerft wat ghedouwt oft facht ghe⸗ maeckt moet Wopden eermenle cet: ende dan behoutſe Baer tfamentrechinghe even wel / ende dient de ghene die eenighen Bloet oft bupck-loop hebben. q_Zambolones oft zamboloins- is eenen boom oft heeſter met een ſchors alg die Ban den Maſtick· boom / met bladez ren alg die ban den Arbutus / ſinaeckkende als Myrtus bladeren / in Ooſt⸗ Indien waſſende: De Vruchten zijn alg groote vijpe @ljven / ſeer tlamentreckende Van fimaeck ende Wringhende/ die met Hijs gheloden den eten luft boen Eomen : ende Worden in Pekel bewaert alg Olijven / dlis’t datfe de Fndiaenen Hoog niet feex ghefont en houden. € Brindones is een Ooft-Fnditche vrutcht / bupten roobtachtigh/binnen bloedigh roodt / ſuerachtigh; ſom⸗ tijdts van buyten ſwartachtigh alſſe rijp is / niet (oo farp / doch Wel foo roodt Lan binnen: dele vrucht fmaeckt Beele menſchen ſeer wel/Die behaghen nemen mu wat ſuers: fp wordt oock Han de verwers ghebzupckit, Haer ſchorſſe dient om Edick te niaecken. Luroq 18 een Weſt-⸗Indiſche vrucht / daermen een xoode olie Bar maeckt teghen De lieckte Ton, Dat een feer ghemeyn ghebzeck ig mm Die landen; te Weten een zeerigheydt aen de teenen van De Voeten / meeft onder de nagelen komende eerft de ahedaente ban een Luys peuhende / ten lactften tn een voortsetende oft kancz — zeerigheydt veranderende. FENG … € Cognare, gheſien / ig eenen Leer wijdt berfprepden ghetachten boon; met ronde bladeren / ende kleyne gheſthelferde Berfamelinghen Van -bruchten : dan elche vrucht is alg ten Pupmken/ goedt Han ſmaeck: daerom in Die ey⸗ landen. ende — s veel gracht, Dp heeft al het faer Door bleemen/ oft ghefchapen /aenko= _ mende / vollomen / ende vpe vruchten / ghelijck meer andere boomen pleghen. BERN vaa < Abels ig ooch eenen boom ín de eplanden ban Malediva waffende/ tupght Ppyard/een vrucht voort⸗ brenghende / diemen de hogelen laet eten: maer de wor⸗ telen worden Vande menſchen ghebezicht / om Daer leer ſchoon ljfverwioh oft epghentljck incarnaet mede te verwen. Maer om Dele wortelen upt der aerden te ha⸗ len / en flaen-3p de boomen niet ter neer / maer ſnijden de Wortelen Dan Deene fijde maer af / ende dan gaen [p gen d'ander zijde / fond fel ban behouden / mits datde Wortelen ín korten tijdt _ Weer aen groepen / alg Han de Wortelen van Jacarez mean — — den wk ME Simba) =_G Rambostans ‚ feheuft Pprard / zin bedeckt —— — —— be bofte ——— mie, Dp zijn rosdt ban verwe. Bet bin⸗ _ uenfieis een Keern ban Ppyard inde —— van Malediva — (oozte beet — ſonder dat de boomen daer eenighlet- en is fachte fooyten een bruppende Befchrijvinghe van de Droghets, op De diepe / holle / vuyle harde zeeren ende Worden: want fp bevteeren/ [uperen/ ende Doen het vleeſch ende pe lichteetkenen groepen: ende ’ fap baer van ghedrone- Ken/ doodet He wormen. De ſelve/ alg oock De bloeien ende vruchten / verloeten De pijne Ban bet flercijn / dez nefen de ghelwollen / ver hitte ende flapve leden. De Oije upt de Brucht ghedouwt/ Oleum de Nimbo ghendemt⸗ beneent de pine Der zenuwen / ende gheneeſt De ware den / treckinghen / ſpanninghen / fteken oft quetfuren der ſelper. de GEL p q Mifpelboom van Guinca; alfoa ban ſommighe ghe⸗ heeten / inꝰt Latijn Mefpilus Guineenſis, eu Nigrrarum; in Guinea ſelfs Lata ; ig een booniken alg onſen Deer boom /ſchrift Cluſius / niet meer dan eens mans lengde hoogh / met beupn-groene bladeren/ ronder dan Deer= bladeren. De vrucht is alg een Glepn Peerken / maer ronder/ goudt-geel/{omtijdts voodt/ alg eenen Appel, met een Dunne ſchors / die ín veſelinghen alg draepkens ghepluyſt magh worden: het vleeſch ſelve is tlamen treckende van ſinageck / met eenighe foetfqhepdt / den mondt ſeer verkoelende / daerom veel gheacht in de hitte ‚Der kortſen. Ende dit mergh oft vleeſch is hoogh goudt= geel op Den rooden / wat taep ende lúmachtigh : út elche Vrucht zijn Lijf fteenkeng/met een Dun vliesken bedekt, dat de Witte rouwe Dijde ghelijckt : Dan elek fleenken en ig niet vouw oft oneffen als eenen Miſpel · ſteen/ maer glat/ beupn/in?t midden Wat verheben / aen Deen fide — Wat oneffen ende witachtigh. Den Lindt noch andere Indiaenſche ruchtenalg Miſyelen / maer (onder ſaedt oft ſteenen. € Adrachne Theophrafti is wel geen Indiaenſch ghe was / maer in Alten ende Griechenlandt ghemepner dan ín De andere gheweften ban Europas ende heet hedens: daeghs Geel Oriecken door Adracla: maer alleenlijck fy het eplandt Candien/ als Belloniug betupght / is het met Den ouden naem Adrachne bekent: int Latijn heet bet Portulaca: ende fg een Heefter oft kleyn boomtien / altijdt groen / met bladeren als die van den Laurier⸗ doch fonder veuck / met een effene kozael-roode ſchors⸗ Die Des Domers [pkijt ende af Balt/ latende een andere bleecke afcharauwachtige fchoys:de bloemen eft vruch ten zijn qualijek van díe van ben Arbutus te onderichep: Den; ende komen tweemaels °8 iaers Goort : ende Woy- den ín Alien / infonderhepdt ín Sprien / van den veplen= den man Beel ghepluckt / om haer lieflijckhepdt ende — aenlochende verwe. Sp hanghen dupfs-ghewijs aen een/ ende zijn van grootte ende L ï ghelijck, Dan dit boomken verſchilt van den Arbutus⸗ mits dat het op De berghen waft/ geen ghefrhaerde blaz deren en heeft / ende geen ouwe ſchors Bet hout i hart / bꝛeücklaem / ende niet taep/ alleen begua Daer vier mede te ſtoken/ ende Worbelkeng ende Weef- fpoelen van te maecken Dan Adrachne oft Andrachne is den Griechfchen naem van De Poꝛteleyne. Leeghen M -boom,ín’t Latijn Chamæmorus, is oock geen Fudilch ghewag : maer — t ven woꝛden / gis hier te lande vzemt / ende dat elders niet beguaemelijck en koft hefchreben Worden. Hp is d; Derlep. 1, De eerſte ſoorte beet ; jc gheenen beom/ maer wordt onder de en affen hes dry/ v dir feet verwe de Framboplen Índiaenfche ende andere Vremde Cruyden. draeykens wiet geele nopkeng hebbende: de vrucht fg foo groot alseen Gerdbefie / roodt oft bleeck / binnen (acht van vleeſch / vocht / flijmerigh / niet onlieflijck van Mnaeck/ maer bol klepne Beernkeng. Defe vrucht wordt ín Norweghen Beel gheacht / ende teghen Heelderlep ghe⸗ Anneken ghebelicht : want (p ieden diein eenen pot (fon= der Daer eenigh nat bte doen/ ten Waet alleen pen wey⸗ nighsken fDzede ) tot datfe een Dichachtighe Conſerve ghelijchen : ende Die bewaren fp ín eenen anderen. pot / gietende daer Wat ghefmoiten Boter over. Ende defe Tonlerveis wouderlijcken goedt omt Scheurbunck te gheneſen: fae fommigheen gheven de krancke anders niet Peten dan dele Conferde/ oft de verſche belien: ſomtidts laeten {p be krancke pp. een woeſt epfandt des Somer⸗ túbts alleen /te Weten Daer anders niet en Waft dan defe Hrucht : foo datſe ghenootfaeckt zijnde bp defe vrucht alleen te teven /met Gracht ende ghewelt ghenelen wore den, 3. De derde ſoorte / in Koꝛweghen Tetiebeeren ghenoemt / in't Latijn Chamemorus altera, Noruagica 5 dat is / Ander Leeghe Moerbeſie van Norweghen / is cen — — ghewas / miſſchien boor een Derde ſoorte an %elbefien te houden / maer een ſpanne hoogh / hebben⸗ de een ſwarte ſchors om de ſteelkens / bewaſſen met byeez de bladeren / gheſneden als Wijngaert bladeren / oft beter alg %elbelte-bladeren z*op 'tfop Dan de ſteelkens komen Leer heel bezien als Aelbezien / roodt / ſarpachtigh / aenghe⸗ naem van ſnigeck / maer krang- ghewis ghevoeght / ende niet dꝛupfs ghewijs / als de Aelbezieenn. Men vindt in Buptſchlandt noch een aͤnder Chamæe⸗ mdrus met feer diep ghjefneden ende gheſnippelde blade⸗ ten/ tragher voortkomende dan de ander. ëg q Auacari is een kleyn @oft-Fndifchh beomken/ doch grooter Dan Coyu / waffende op't gheberghte Ban Ma⸗ davar/ Yan bladeren / bloemen ende vruchten den Mpyr⸗ tus ghelijch/meer wzingende ban ſmaeck: wieng ſchorſſe ín Giswater ahewepcht/ende ingenomen / get roodtmelizaen ende alie andere buyckvloeden Lan be komende gheneeft. f B ‚g Baruce gan Weft-Andien waſt aen eenen tamelijcken Yooghen Loom Hura genoemt: ende is een vrucht alg een Note / Ban veele Noten / elci een Dupmireedde groot tſamen ghehecht / met twee houtachtighe Garde ſchellen opgaende / ende een vonde platte Heeft inhoudende; mèt Baruce, Arara , Cropiot ende Orukorias / N Nij hi Me SPIN TEV pillar di Nek — Á DI rip Die ſp van (maeck sock ghelijckt· 1419 een althgrauw vliesken bevecht : welche Keeft debrupckt Wordt om het lichaen Ban onder ende Van boven ledigh te maecken, Dp ig ſomtidts ban foo eel Roten ver famelt/ batfe eenen kolf oft kudfe ghelijckt / met heele boecken / wel twee bupften dick ; foo alg bier gheſchil⸗ dert ſtaet / beneffeng de afbeeldinghe van dp andere Indiaenſche wruthten; te Weten De Arara, ende oock Cropiot, ende Orukoria : bie bp haers ghelijcke noch eens Bermaent zijn. : ¶ Ararafs een Weft-Sndifche vrucht / eer met een Bel dan met een ſchelle bedecht) nochtans hardt / ſwart / foo het ſchyut Heel te gader op een fteelhen ruftende/met een {matte keern / fag groot alg een wilde @lijf-keerne : die De Fudiaenen brelien ende in Water Lieden ende met dat water Waffen ende gheneſen fp Gun quade ende buple zeeren : ſy ghebrupcken dat. odek om Ben bupck weeck te maecken, __ € Cropiot hoort bp be ſooꝛten ban Peper / ende is een Klepne gherimmpelde hauwe f de hauwen ban Ethiopilch Peper gheljckende / nhoudende (watt faedt als dat bopelepde Peper; ’t Welck bp de Taback-blaz deren ghedaen Wordt alsmen Den rootk vande feive ontfangbt teghen de hooftpijn, Tot dien epnde worz pen dele hauwen aen draepkens ghereghen / alg hier gez ſchildert ftaet. — 9 g Orukoria, oock hier gheſchildert / is een platte boom- Brucht / langhworpigh / from ende inghedraeyt / als de hauw Han Ben Cytiſus / maer Beel grooter/ ſeer gherim⸗ pelt / aſt harauw / met platte ſadeñ: Daer de Weſt⸗· In⸗ diaenen hun ghefteken oft ghefchoten diepe wonden me⸗ de ghenefen/ gietende het lay daer in, Den boom elf hee⸗ ten {p-Iurawa. … > Faba Egyptia Diofcoridis ig miſſchien die vrucht / die Clufius befchrijft / te Weten een ooten Bertl-bol ghelijckende (daerom Dan ſommighe Papauer Indieum gbeheeten) ghemaeckt ban een Belachtighe gherimpelde #Egypdifche Boone van Diofvorides. ftoffe / druvn / feer cht / botsen plat / riedber duym beren biel, altenghahens ————— / tôt den fteel toe; hebbende bier- —— — oft holle / inhoudende elck een bijfg laedt alg eert lepne Eeckel/met een heeft. Dar tup Gebben 1 De Faba aypa beenee getppaken/te baten —— —— zap het Capitel van d Egputifche Erreen 41. Coxco —* 1430 qr. Coxco Cypote , dat fg Nootken oft Dteenken ban Cppote / ig een Vrucht bijnae ſultks alg die Hoor de Prticht ban Balfem-boom upt het eplandt Dapa oft Wifpantola gefonden Wierdt ; klepner nochtans / niet Raftanie-byupn / maer Geel Doncker brupn / ende Van gladdigheyt blinckende / aen Den bupck oft onderfte lide aſchurauwo / rouw ende niet gladt. Wet is fonder twijffel pen fieen Ban eenighe vrucht / doeh ban Welckerhande oft waer ghegroept / ig ons onbekent : alleenlijck weet ien Dat het upt Wefi-Fndien ín Spaegnien ahebroght is gheweeft. Daer iseen keeſt in delen fteen : dan ghe⸗ ſchut zijnde en gheeft bp gheen ghelupt. Dijn ſchilderij ftact hier boog aen ghefchildert ; Die daer bp ſtaet / ig de Amandel ban Peru. Coxco Cypote , ende Amandel van Peru. €-2- Amandel van Peru, in’ Byaenfchj Almendras del ern, Heeft een ſchors als onſe Amandel: haer heeft ig de nnan⸗ delin fijn gant{ch welen ende ſmaeck niet ſeer onghelijck: maer De ſchale oft houtighe ſchelle / daer. die Keern in ſchuplt / is dzühoeckigh / ende leer ghetimpelt/dat is /met eenen breeden rugghe/ ende twee ſcherpe hoeckighe lijden: fp Drift op't watet / aliſſe heel vol „dat is alis’t dat het binnenfte mergh de gantſche holfighepdt van den ſteen vervult: welck binnenste mergh oock de ſelve ghedaente Heeft met de bupten fte Irhelle. Sp berfchilt van de Loor: gaende Amandel Ban Gupana : dan ſy is merckelijck de ‘Totocke Indorum , die oug den leer den Petrus Hondius Efe nae een gheheele vrucht / die hem on⸗ langhs upt Weſt⸗ nm overgebrzoght ig. Den boom/ daer ſy aen waſt / is er gmoot É / dat is de blade: ven ende tacken als een Kroone e/ fog Hoogh /dat geen menſchen Gem bek ten zjn als Die Van de Pepe/ maer elck wel foo groot alg een geheele handt groen uptden (warten /Doch aen d'on⸗ d fide niet foo -beupn. Fn ſtede ban bloemen zijn Klepnachttahe bottekeng // — ſchier alg de bla⸗ eren / die ten laet ſten eert worden; De welcke rjp 3 | in ghedouwt/ ban bupten hier ende daer wat gheftreept / ghebuplt / ghefronft/ bijnae kozchachtigh: vjp worden⸗ be Verlieft Haer groenhepdt / ende baltaf : ende dan fre bijnae {wart van bupten / fn de vonde foo dick datmenie met twee handen nauws overſpannen kan ; doch niet foo hoogh alffe breedt is. We ſchor ſſe is eenen Halven —— — nats/ c mate / foo hardt ad beenat / Batmer —* b Ammen Dijn blade⸗ htigh / aende bloemie wat Beſchrijvinghe vânde Droghen boven · ſchorſſe vaſt zijnde in de ronde gheleghen heeft aen beyde Be eynden lſpits / alom Leer ghefronſt/ * füner dan de buptenfte groote ſchorſſe⸗ lommighe norter / picker ende meer ín een ghedroughen / lomui ghe langher ende platachtigher/alletuffchen de twee ende Dip dupm- breedden langh/ inet midden ander halven Dupm bzeedt ban verwe dupfter ros / algeen brꝛuvne Amandei macr meer roockverwigh: deſeſthelle is Wat Hreechfaemer dan De buptenfte /iae heel dunner ende beguaemer om met de tanden te Kraken dan de Amandel-fchelle : Daer in light een groote langhworpighe Leerne / de heele ſcheue feer Dicht vervullende / Van bupten met een Doncker byupn vlies / alg Dat ban de Halelnoten / bekleedt ; van binnen wit/ vaſt: Ban ſmaeck niet (oo leer de Amandel als de groote Lombaertſche Balelnote oft Baertnote ghelijck/wat betachtigh : doch Heen iaer meer dan d'an- der, Want alst een nat faer is / dan Vallen fp feer olie achtigh; ende dan teken de Indiaenen een groot Deef ban defe vruchten aen een ſtocksken / ende laten die bran- den als een tortſe; Waer mede ſy deg nachte dooz de hof- fchen gaen. Ende voorwaer dele keernen noch u 8 zijnde op een jſeren priemken ahefteken/ ende ontfteken/ gheben een ſeer heldere ende Klare olie / ende een termeu- tünachtigh licht / anghdurende / met boven uptolieghen- den roock / ende neder afſlijpende vettigheydt. Ende dan blijft het anders niet dan ecn ſwarte bealchte kole. Wier upt blijckt dat de binnenſte vrucht hier af fonder meer ne ſelve is Die Cluſius wogen belchrift / met Den, naem „Amandel van Peru, ‚ De inwoonders Bindenfe leer goedt om eten/ ende bes guaem om den bijſlapens luft te Berwecken. Delen boom Geeft eens Vruchten in den Apzil/ ende noch een andermael omtrent sPobember. Bp groept op hoogh effen landt in Weſt· Indien onder de Linie / ende Wat belijden de lele. Sn — De Indiaenen noemen deſen boem Ademoine Totocke, bat ís/ Den boom Totocke: [oa Wel de heele Pote als elcke Keern blonder noemen fp Totocke. Dan fp wodt otk Amygdalus Hifpanie inſulæ gheheeten / oft oock Amygdalus Nouz Hifpaniole inꝰt Tatijn / ende Aman⸗ Belen ban de Nieuwe Werelt ín ’t ede tſch. q Eeckelen van het Eylandt na, Ín’t Latijn Glans Beretina , oft Beretinus fructus, waſſen níet alleen in’ boorfepde eplandt / maer oock Wel in de Molut⸗ Ken / aen (eer hooghe — dicke — bladeren alg er died ende zijn ijck kleyne Eeckelkens / Boch ín gheen fchale begrepen / met een flepn afthgrauwe/ ſonitjdts oock ſwarte ſchorſſe bederkt/ met een langhworpighe Witte keern / in cen Dur vliesken ghewonden/goedt _ omt eten/ ghefoden alg Erwten / oft tot poeder ghe= — ghemalen / allmen Daer een pap oft bj n aecht — — Eeckelen van heceylandt Bererina. boonten / grooter dan Eycken / 8 mie stut sd uns Indiaenfche ende andere Vremde Cruyden.: € Waricefahoti van Weft-Fndien is cen vrucht Com er —— —5 — —— maer half so langh ronde impelde Eeckel ghelijckende / —————— van 83 Een guent van Quito, in't Latijn Fructus dyfente- rieus, waſt äeweenen grooten boom / ſeydt Monardes / ende is gen deten ſyde effen” geel aen Dander ro / ſeet roodt oft ij toodtachtigl : Wiens poeder niet Koo- ſcnwater inghertomten / het coodtmeltzoen wonderlycken pk ereen. 0 “€ Tutia's fepbt &bitenna / komt upt Indien: dan dat Kid onfé gijemepne Tutia niet / die van koper oft an= metâf ghebrandt wordt : maer (p wordt ghemaccht ——— afiten van eenen boom in berlin groepende / pars gheheeten wiens vprutht ooch Goan heet / heb: bende een buyttuſte ſchorſſe ende cen binnenſte ſcheile: pan de ſehsr ſſe⸗ oft het vleelth Daer van / is eetbaer/ áls ooch is Be heeft Die tn de harde ſchale ſchuylt. Dan pe Boorfepde’ affthen Geet Tutia Lufiranoram „ende Tutia Alexandrina name Alexandrina, om datſe upt ffmon tot Ormuz / ende {oo voort tot Weraudrijen ebrorjtworde: ende Heeft de kracht Bande gemep: zte/Tutia. rid itn) 9 A Je k : BSpodium Alexandrinuni en Woidt niet ghemaeckt ban eenighen boom / maer alleenlijch ban de wortel van Al⸗ canna, nae de meyninghe Van Gauwolfiug/ die dat Spo- dium Auicenna;motmt: Van. van De Alcanna ig elders ghenocaks gheſproken. ; —— en g Malle Pruymkens en zíjn epghent lick gheen Prꝛuß⸗ men / maer cen ſoorte ban Notkeũs / ſeydt € lufiug / dieſe Carya núanicain’t Griecks / ende, Nuces infanengemt / Dat is Bulle Potkens : Wart het zijn vonde Potheng / ruym twee bupmbreedder- groot in Kort d 7 niet leer Dich er ftijf ende baf pri ende rouw / Van binnen gladt/ in⸗ ears zegd ek iemid gd tv De 5 te van ghedaente en ootte again atd plat / ende ‘met een 3 DE Witte placke-aheteechent / begrip : aſchgrauw barst reeks pb —— vee ijd tfamen / ep tenet beom foo groot alg den Kriecke⸗ laet / met ſanghe (malle — Den Perleleer niet ſeer ongheiijck. Dele Rens Vande Dchipperd ghegeten zpjenel hebben daer wonderlijche Werchen ín ghecoont / bebdovende hun meeft allegader hun linnen etude et fan he: Hat ſommighe alg dul Wierden / ſomnughe roles / ighe Droef / ſommighe ſozgh⸗ —— : aerdt: ende daerom Heb = ben 7 : a [le Pr ng gheheeten; Dan die ligheyt oft uptlinurg) u ee langh: u als fp gheflape el ef mmighed pan kreghen. t DE Dimmen ende Veer: landt /te w Katten/ Die De níet verre ban de Linie / bijnae alleengbewoonen / leven by deſe v3uchten waer door be Bolſandiſche Schippers [oo wonderlcken bez droghen zin gheweeft/ als Jacques de Cuelenaer bez tupgbt. Baesfehflderij ſtaet hier bp / midtfgaders noc een ander ſchuderů ban cen Sranntoofhan Poten / gan Cluſtus zel’ even / Doch fondernaem ; bꝛuyn oft kaftanie-verBiigh ban Luneen/ De Halelnote niet feer onghelijck WE duym langh / in't omgaen meer 7 — ne Malle Pruymkené, met eeh Vremde Hafelnote. er amen ad and KR 3 re: bh Js 71 Biverg Wols: —— umer (lan 1451 ban enen duym breedt / onder fmallet / acn 'topperfte dicker / ende bijnae gjehrupft/hardt/vaft/ gheen ghelupt abebende / ſultks alg hem. van den achtbaren Henricht ban Os ghefonden was. Dan hy en voeght Daer niet bp Ban wat booni dat defe Pote genomen is: daeron febnut het datfe bp gheval / nudtfgaders dele Palle Prupurkeng / te vert ghefchtidert is / als nuſſchien de keevn/ ſteen oft hinnene Mote vande volghende Paupurz keng/die Pprard beſthrüft wefende/ aen den boom Ani⸗ bou waffende : welcke fieerne Ban Bracht met de Malle Pupmkens heel welover een ſchijnt te komen. Dan dat ig oufeker. Doch haer beſchzuvinghe ie als bolght. s Ambou is eenen boom ban be eplanden FRalediva/ imt aenften cenen Aafpel-boom gheluck: de Vrucht komt nae bp De ghedaente van De witte Pruymen; ende ís feex fmaeckelijck ende lacker: ende Daer is cen keeren in / Dick als een Dafelnote / ootk feer goedt Ban Mmaeck : maer Die oet ben meuſch de nnen ende herſſenen ontftellen / hoe Wepnialp datmert daer ban eet : ende Waer ’t faeche- Date mer Beel af aet/ Daer (ouden Wremde toevallen ende fieckz ten nae volghen /ende tem laet ften de doodt: °C welch ick, wel betuyghen maah / Schrift Pprard / midts dat het mp foo wedervaren is én mijnen meeften noot ende kom mer / alg ick inde voorſeyde eplanden Door onweer ghe⸗ deden zijnde/ende ſchiphrekingh gheleden hebbende/Door bonghers noot daer Han etende / Wel Bier-en-twiutigly uren lanqh ſinneloos bleef: d Apeũbeer fg een brucht in Daffenlandt op den tfap Han den Bzockenbergh waffende / de boorgaende Malle Prupmkens bijnae van Grachten ende miſſelijcke werc⸗ kinghen ghelijck:-T haliug fepde datſe waft aen cen leegh heefterhen/ ‘t welch lijn voedſel upt de (pleten van de rotfen neemt / in danabt menighvuldighe roodtachtighe houtachtighe buyghſaeme rijskeng werdeplt / Dicht bez. Waffen met veele langhworpighe / malle, vofachtighe/» lomtijdts oock wat blauwachtighe blinckende blader: liens / niet bꝛeedt / ende aen Deen ſijde grijs als die bart de Veen⸗beſſen / ende niet koel / maer heetachtigh van fmaeck ;op heel dinne ſteelkens hebbehde brupnroode nopkertg in ftede van bloem kens / datr nae veele besiehengf lepner dan Geneder-bezien / De hie ig abelijck ban ghedaente/ roudt/ bzuyn veerſch / Bol fort mergh / ende Veele peerfchachtiahe fadert, Hy noemtſe Pichecococ- con; Dat is Vpenbeften/om dat DE ghene / Die veel van dele vꝛuchten eten / krautklinnigh oft licht ban hoofde wor⸗ Ben / ende Van grimmagien / vremde zeden / ſpringhen ende meer andere botſen —— oft Apen ahelijck fchijneu te wefen. Dacro udenfe fonunighe Looy doobelijek/ ende noemen Dit ghtwas Chamætax us noch⸗ tans De oude Houwen bau Daffenlandt Heeten Dat Gichtkraut / om Dat het atlerlep gicht ende flertijn in harten tijt gheneeft. Sommige noemen dat Coris Brocken s. Cen mede-loozte ban Dele bezien ig de Erica baccifera, ban ong bp DET: — Moct oi (bat is Sotten t/ oft Mal⸗ ) aifbo in bt — heeten / elders in An Bien Duttoa, alg Ppzard ht / iseen vrucht die de brouwen van Ooſt· Indien Heel ghebruycken / groot ais hb een Miſpel/waſſende aen een cruydt / ende niet aen eenen boom, heel groen / vondt / ban bupten ghefpichelt / Herz Bult met klepne ladekeng / bijnae heel Andien door ghe⸗ meyn. Alg de Brouwen haer vꝛemde luften boeten Wil= Ten / Ban doen ſy haer mang Wat ban dele Hruchten (oft faden) ín hunnen daghelickſchen dranck / potagie/ fop/ pft ander ſpjſe: ende een ure Daer nae Worden — ver⸗ baeſt ende ontftelt van herſſenen / ſing hende / lachende / ende verſcheyde pel bedzvende: Want ſy hebben dan alle verſtant verloren / (onder te weten. wat fp Boen / oft Watmer in hun bijwelen doet. Ende hun vꝛouwen laten in Die fp willen / doen ende lijden al dat paer ghelieft / [onder haer mans te Hermijden. Ende dit Duiert Bf bft ſes uren / nae datſe Veel ban Dit quaedt goedt inghenomen Gebben. Dan vallenfe in Aaep : ende Wacker Wordende / ghelooven datſe altijdt ghellapen hebben / fonder te onthouden wat ſy gheſien / ahehoort sengbe verte 7 alt (p be griet benede EN oc als Ip De gheleghentheydt hebben , pack Ban % lelfſte teköken : be dat Prat 18 bedje i —— die door rel nidde Iher ghewoorden zijnde/ den vader niet en kenden. F Binn veel Han Dele ke 0 mer twufft CEEEE 2 1432 fp foude den menſch ter ddodt bren ghen: Want het fchíjnt een mede-foorte van Stramonia re Welfen: ende den naem Dutroa ig miſſchien bedorven Gan Datura. q Cachos gan Peru / ie alg cen boomken / ſchoon groen / met dunne bladeren ende Vruchten als Dul- appelen/ aen D'een (ijde plat/ aen D'ander toots · ghewijs perheven / afchgrauw / goedt Han ſmaeck / fonder ſcher⸗ vighept/ bol klep faveken. Dit ghewasig in alle fijn Beelen ſeer nut om De piffe te verwerken / ende't graveel upt de nieten te Drijven : ſelfs bie ban Peru verlekeren pat den fteen ín de blafe hier door ghebroken ende ghe⸗ moꝛſelt wordt / te weten alg ’t poeder van Hit ſaedt met renighen dranck inghenomen wordt. Nux vomica, baerde Araben ban ſpreken / is ong noch onbekent ; ban Die men nu ín de Apoteken ver⸗ koopt / is hardt / plat-rondt / dick ban kanten / afrhe grauw / Wat grooter dan een Bafelnote/ bitter, Dom: mighe fegghen datſe de prucht ig Lan een foozte Dan Wolfg-melck. Dpdoet fterchelijck byaccken: tot Bien epnde wordtſe nleyn geftooten/ende twee dzaghmen ban dat poeder / met fao Beel Anijs oft Denckel-poeder ende met Bonigh Lermenght zijnde / Worden met Warm Waz ter ghedroncken: ende dan drijft ſy beel galle ende ſſijm upt Het uchaem door het byaechen. Maer de Honden / ende pock de Binden oft Berten doet (p ſterven; ende maeckt de Voghels/alg oock De Diffehen/foo tam ende verbaeſt / batmenfe lichtelrjck vanghen kait- Een Note als de Nux vomica, mart grooter / fepbt Clu⸗ fiug/ ie hardt als heut/ plat/ alchgrauw / aen d'een ſude sneer uptouplende/ rondom bijnae ghefronſt / aen d'ander fibe vijf diepe laepkeng bertoonende / elck cen lacdt inz goudende alg eenen Miſpelſteen. Een groote vrucht met faden als Nux vomica, upt Java ghebzoght / is neghen duymbreedden hoogh / ende oock foo bzeebt/ bzuyn licht / hol / inhoudende platte ſaden de ghebaenge ban de Nux vomica hebbeude / maer Klepner / ende mi Bick ban kanten/ ende niet bitter doch ooch — EE Andere faden de Nux vomica niet feeronghelijck , waſ⸗ fen ín cenfeer groote Hauweuyt Brefilien, u ’t vᷣolghende Capitel befcljje ven. d g Sirigata gamber, upt Ooft-Fndien ghebroght / fs heel rondt/ plat-alg de Pur Bomica/ ende bijnae foo groot / _ pt den voffen afchgrauw / binnen Wit/ bitter ende wat ſcherpachtigh ban Mmaeck. Cluſius en Houdt bat Loor gheen vrucht / maer boor een koecksken ghemaeckt ban Tate / met ’t poeder van ae A welck Be Indiaenen in en mondt houden en uwen / om veele oorſaec⸗ Ben ende nuttigheden die in de befchrjvinghe ban Faufel oft Areca verhaelt zin. — 5 ben or ten — mighe voor een e-fooyte ban Nux vomica gehouden/ maer ban meeſt alle be rruydt· beſchryvers voor de vrucht ban de Stramonia: andere legghen datle de vrutht is ban de Datura / dat oock een ſoorte is van Stramonia oft Dozen-appel/ als nu ſal. q sere É e wat bitter ie, boch ende aen Den middel-fteel waſt. Dp heet in Malabar — sin Canara Daciro; in Perfien ende Eurc: en Kien Datula; ín Portugael Dara ende La burladora. Ciu⸗ erapionis , wordt van ſom⸗ Befchrijvinghe vande Dtoghen⸗ tulas, Marana, ende Moet ol, oft Duttoa Ban Dpsard, Deele zijn van ghevoelen / dat De Vrucht ban dit ghe⸗ was de oprechte Nux Methel van de Arabers ig: ende Dat Iet koudt ig in den Derden / ende dzoogh in t laet: fie van Den tweeden gracd; De bladeren zijn Ametg ende eer Boebt / fn’ laetſte Wat bitterachtigh , van. reuck den Madijs ghelijchende: Het ſaedt heeft ten (eer, guade fde doodelijche Kracht / alfinen dat te heel in-, neemt : ’twelch De üthte Gronden Van -Ooft-Andien. wel Weten: want (p nemen een half daghme ban dit faecbt Klepn gheſtooten / ende gheen Dat met Dijn oft renighen anderen dranck oft. fpijfe teten oft te drincken: waer door de ghene die dit: inghenomen hebben / Heet. milt / Bzotijch / onbedacht. ende ijdel Han nnen Woj-, den; ende ettelicke daghen ſos blijben / fen 3D datie, Die faedt weder overgeven. Sommighe Fndiaenen. abebzupchen ’t ſelve nochtans met Peper ende bladeren. ban Betele/ om de piſſe te doen rjſen. Dan Han bup⸗ ten maghmen dat wel ghebrupeken / eerft in Edick ghe Wepckt/ ende Daer nae gheſtooten ztjnde / op de rooſe ende kruppende oft boorsloopende vierigheden ghelepdt. Een draghme van De wortel met Wijn gedronchen/ doet. den menfch Laft apen / ende Vremde dinghen ín den. droom fien. me bloemen met De fpijfe ghegeten hebben: oock de ſelve kracht, ; 6 Eerfte Datura , foo het fchijnt, ie ER ij ER di ed Ef EE dh ä ij zi 4 F— Indiaenfche ende andere Vremde Cruyderù.; peert groene fleelen/ met ſneeuwitte bloemen: Dele ſtee⸗ zin leer malfch/ bꝛoeſth / ende glat blinckende. De bloemet zun oock ghjkronckelt als hiet gheſchildert ftact / te meten cer [p ogen gaen / daer nae alg die van Aloe Winde/ vor aen in Hf ſnippelinghen verz beplt ; ende riechen ſoet tac bijnae als Muſcus/ niet te: hen dat haer bhderen foo vuyl ſtincken. € Een doodeljcke Befliacrifthe Blije t {8 een Preis eedde langh / met eenniet heel Dicke maer taepe ſchors/ — geelen/ — F aſchatauwe heers ne in een dun fwartblitekende vliesken ghew onden⸗ onder bloot/ wit. enb ee — _q Anacardium ; in d Apoteken Ahacardus oft Pedicù- dus Elephantis dat is@hifanten lins / is ban de Griec⸗ Keft in Dele lactfte tijd eerft Anacardiort Avandpd'ror ghe⸗ Heeten gheweeſt / omdat Het éen vrucht ig eens men⸗ ſchens hert foo van denaente alg van verwe ghelijck : ín Arabien heetfe Bal:dor , in Indien Bybo oft Bibo ; in. Poꝛtugael Faua de Malaya ; on Datle noch groen zijnde DE verie van een Boone Geeft : dan ghebrooght zijnde oo í — oft ef — — keerne als een Amandelz tu e weltke ende dE tptesfte £ feeen ieheepe heete roſſe Olie gebonden wordt / Cuickts altmen in be bucht Cajoug Lindt. Detd Anacardug waft Geel ín Doft-Andien/in Malabar ende Calecut; ende oock in Sitilien / ſoomen fepdt, Men hout deſe Vrucht Hoor drodghende Warm in den derden graed: oudente Hoo, heet inden Hierden: andere hou⸗ enke be edad gm innemen / fae Doodelijtk, tle door Die % lichaemis ghebzupcken / 8 —— ——— ende ſeer Geet tuffchen de orffen heeft / mer een witte heeft. Want ſy gheneeſt E eridepepe van oude komende/entt alle anchz men en | an ent aat ennen a — ne ade fiecsen oft ba — En 1433 heden Der herffenen ende Han be zenuwen; be pne der lendenen/ ende de gichtighepdt/ met Honigh vermenght Ende ep gheftrehen : ende foo opgheftreken tat +4 id De Wratten / ende is goedt teglien De lazerije : Íp ver⸗ ſterckt ooch de (innen ende ’t verftant / alfmen de bupz tenfte ſchorſſe met Caftoreum oft Bevergeil fiedende / Daer een pappe af inaechit/ ende ong vaer mede in Den hecke (morgens èude ’gabondte (mett. "TC fap met Edick oft Orpiment vermenght / gheneeft het Wildt Diet / eude De boofthruppende zrerigheden / de melaedtg: bept ende onfupwet heden des hupts’ alfmen de bupt daer nae afwafcht met Boolen water, Om Mel Anacardinum te maechen teghen de Poorfepde ende ei erin ghe⸗ breken / moetmen de Keerne mi Bouigh lieden z upt de ſelve gheſtodten 3ynde ina h men een Olie Douz Wen/ verltheyden ban dat fap oft Olie diemen tuffchen De ſchorſſe ende heetne windt : mier de Olie/ die opt wa⸗ ter denft alg De Echorfje ghefoden ip/Dtent tot de Confetio Anacatdina, Diemen tot de Boorlepde ghebzeken in vé Apoteken berepdt. Heel Indien door Wordt dele Berucht met Balck Bermengt/gbebyuptkt om Dijdeende andere lakenen te teeckenen oft (eahelen: here Indiaen⸗ ſche bedzieghers ſteken dele Brucht opt (its Ban een meg fende houdente ſoo in de keerfje/ om datie van een vreuidt gheluyt ban haer gheeft ; waer upt (p de roekos mende dinghen aennemen te voorſegghen. _y Vruchten als Noten , de ghiedaente vari cen Hert hèb- bende, verſcheyden van groote ende gheſtalteniſſe (om mighe met puckelen/(onuutghe fonder/zijn van Clufiug —— maer haer naemen’ krachten ende andete epz ij Sh zijn onbehent, rd eer Mn € Een menie-toode vrucht ig vierhoethigh / een duym⸗ zeedde langh / met wat mghedou eg lijden / heel ſwart / ven pa bedeckt met een Velachtighe menie- toodt omwindfel. „ Vea Sins ' IK —— vruchten met zenuwehoft ader zún upt Guinea ghebroght; maer haer nuttig Onbekent/ alg ooch paer naemen; erciert jen sin Vremde Haùuw-Vtuchten à als boouen Erwied „van verfcheyden grootte , fortimighe op boo- _ men, fommighe op heefteren ; (ommighe op _ önftercke eruyden waffende. 29. YE bremtë oft nbitehe Hauwen Guttert Hah one D ooch int kort beſchreven worden/ foo die van Clu- Gend andre engelen sn eweeſt / al ig't datz ter Beele noch níet ten Bollen bekent en zn. Wan dete waſſender beel op hooghe boomên / af is’t Datfe de de * tram aonen alg aaan on Et Ee SM AENDELEN —3* —E— Rie, 8/ dat (p langhs — —— abn beng ban elvezijn, — — groote haúwe ú ghefloten ineen Wit vli A men aen de Earoben windt. — en ) en u ee Ì — ——— ——— ſeven nee harde / doh tn twee Beelen Ceetee se 1434 Een hauwe van Brefilien „ eenen halven voet langh / ten vierendeel breedt / plat/ boos / heeft tien laepkieng / elck een vierkantigh ſaedt inhoudende / een, duymbzeed⸗ de langh. Domtudts is dele hauwe Rlepner / ende heeft maer acht laepheng. Sy waffen aen „eenen leer Hoos ghen boom. — Ô 5 € Een groote ftiackende hauwe uyt Guinea, ín t Latijn Lobus graveolens, ig vupl ende fwacr van veuck / inhou⸗ dende harde brupne Laden alg die Van Fudag-boom : welche faden gheſtooten oft tot poeder ghebroght / de Wonden ghenefen/ daer ín gheftvopt: maer binnen 's lijfg ghenoten/ zün ſy doodelijck. é € Langhworpighe fterckrieckende hauwe , in't Latijn Lobus oblongus aromaticus, fg berfchepden Lan graatte/ Delanghe hozenkens van den Terebintijn-ho om ghelijc: Hende / maer ín tweeen ſcheydbaer / Bol fijn {wart blinc: Kende meel oft poeder, Leer vaſt aen de ſchelle hauudende —— — als Belzuin / daer nae ſwaer ende laſtigh an reuck. q Guama Ouiedi ſoude moghen welen / ſeydt Clulius een hauwe uyt WWingandecaouw oft Virginia gebroght/ feer- groot ende Dick/ vaſt ban ſchors voos ban vleeſch⸗ met bijf oft fes keernen alg Halelnoten / hardt / {wart / fmaeckende als Amandelen oft Vafelnoten. Dierghez Aúiche/ maer klepuer / hauwen / heeft den boom Daer De Gummi Anime gan komt. 2 q Boomachtighe Boone „ín ’t Latijn Faba arborefcens, upt Guinea ghebroght / heeft een groote hauwe/bijnae twee Hoeten langh/ dp dweerſe duymen breedt / inhou⸗ Dende feben Boonen als Goomfrhe Boonen / twee duy⸗ ende dun nae haer graotte/ byupn blinckende ; dan fomz miíghe ban befe hauwen zijn Wat klepner / ende hebben fiwarte Boonen/ aen haer helmken oft topken [mal / al⸗ Tengljens bꝛeeder / bijnae foo groot alg de ander: ſommi⸗ e grooter ende dicker / kaſtaniebzuyn⸗ ſuleks als uyt I adagaſcar ghebꝛoght worden: ſomnughe geel kleyner / te weten maer anderhalven duym langh/ eenen duym breedt / bꝛuynachtigh / met een uptpuplende zenuwe om⸗ rnghelt. Een ander ig bijnae alg een Dupden-ep/ meer Dau cendupmbyeedde langh/ in't om bijnae anders Halbe dbupmbzeedde groot / witachtigh met Wat geels / ende met een roodtverwigh plachgken. Een ander is Geel Awart/ meteen kleyne witachtighe plack. — Coies ig een vꝛucht in Bfrijchen waſſende aen eenen boom oft heeſter met bladeren als die Han den Peer- boom/ maer langher / ende is onfe ahemepne Boone ghelijck/ wit ban fchelle, van vleeſth roodt peerſch⸗ Germilioen voodt: de hauwẽ zijn Heel grooter dan Die Va _pnfe Boonen/ vier oft bf bruchten inhoudende; de Welez He aen draepkens ghereghen Wor be ghedrooght / om datte gheknauwt zyjude de maghe nut zin / ende alle fpijfen Wel doen ſmaecken diemen daer nae eet: iae fommighe etender dzp oft Hier met nucht eren mage/ende blijben foo dien Geelen dagh fonder meer te eten oft te —J——— Men bindt dierghelicke Hrucht, anderhalve pmbzeedde langh/ een halve du eedde breedt / met rugh/ baft/(wart/blinckendermet cen bp men ende cen jaa langh / anderhalven breedt / Leer plat 5 — gen roffe plach/ maer in tweeen niet fchepdbaer. Dier lt Clufiug cen ander vrenide Boone / bijnae alg Catao doch niet Ober dweers gedeylt / alleen ín twee Beelen langhs henen (chepdbaer/alg andere Boonen / vaſt ende /{wart/Weinghende oft tlamentreckende / in't aenghenaem Van (maeck : ſommighe zijn hruyn / _ met dyp oft Bier zenuwen. Sommighe foopten Ban dele Edies zijn plat/fommighe bierkant / ſammighe la woꝛvpigh / aen D'een fide bet / aen d'ander inghedouwt/ ———— adeten/tfamentrechend i de van vleeſch. zie __q Een vrucht als Colés, upt Bengala ghebroabt/ is vijf Bupmbreedden langh / ende bifnae bo breedt / ad oft keernen ven duymbreedde langh / elck in afgbhefc en 4 — vier den / leer hardt / bꝛuyñ ros / tſa⸗ mentrechende ban f —— bie waar gm den dorft te berflaen/ ende De lappe menfthen kracht obus peregrinus cartilagineus ig een knoꝛſſelat htighe Bremide hauwe Ber — ende een half langh ne —* oft wat meer breedt is benen feer ghelironckelt / ende twee uptftaende ribben hebbende / inhoudende dDyp Boonen / rondom alg met eenen vingh belet, Geel hardt /- EEP / 4 ide oft Wing ben: Befchrijvinghevande Droghen, prupn oft ſwart / nt middel Wat verheven / cen duß kiz “breebdde groot. Diergheldeke haren zijn apt het eplandt auritij ghebroaht, oock landje henen met ghekrone- dele —— randen vercier / inhoudende £ Bos nen/ ín’ t midden Wat inghedouvt / ende —— met eenen vinch hefet / feer hardt ere ſwart / maer Bit van pleeirh / niet ondieffeldek van ſugeck. g Verfcheyden Boonkens van Eefilien. Dele Waffen aen ftrupchen alg Die van onfe Boontche Boonkeng / om míghe rondt / lommighe niers glewijs: ende Diergtelijene Wopden aen den Zeekant Han Enghelandt/ Schonant maer meeft ban orweghen Diùwple gebonden, Daer- om ſegghen die Van orweghen dat het Zee-Boonkeng zijn : ende datſe bp deeplanden dar tufichen het 1D groepen: ende ſy neemenfe Zee. Neren nae haet gedaents; oft Ballekens van gheluck, ín t Jatijn Phafeolì marini, - Renes marinì , tube Bont fottúscalculi, Sp ghelooven oock datmen tuffchen de felbeeplnden de bauwen daer Defe Baonkens ín groepen fomtiptg Lindt: (Dan Hat en zijn anderg niet dan ſchellen van Gochen-eperen/als Cly- fiug wel aenmercht:) tae gheloovai oock dat de ghene die dele Boonkens in hun hupfen hebben / gheen chave aen —7— — lijden en Cullen / ende vanalle tooverije vzy ſul⸗ en weſen. Boonkens van Breſilien. g Een Brefiliaenfche hauwe, in't Latijn Phafcolus Bras filianus, íg tten dupmbpeedden langh/eenen dupm bꝛeedt / ín den rugghe met bier zenuwen belet / inhoudende tien. — Boonkeng/ elck ín ven bijfonder Dun vliesken heftoten/ ia Ba de langh/ half foo breedt/ brupn/met ecn plack, \ BE ALE Od q Andere Brefiliaenfche Boonen zijn breeder dan orife ghemeyne Turckſche Boonkens / fomtijdtg Mmeeuwie / fomtúdes geel/ fomtijdtg ſwart / peerfch / oft met- witte ende peerfche placken ghe — beter Ban ſmaeck dan donfe/ doch — e ck. SLOEPEN q_ Mates, fepbt Ciufiug/ ig ſaedt bijnae alg bat ban de k _ Caffie oft Caroben / oock foo groot / maer wat Dicker / _fehoon roodt/Vaft ende hardt Deele houdenſe nochtang a Booy een ſoorte ban Goom ſche 25 nae — blckental. 4 — RE __Q Fava Brama , Dozen ban Clufiug bermaent onderde Avoniſche Boonkeng / komt upt Bzelilien/ ende enis WE ae? — Pers , in't Latijn Fabe Peruanæ, zijn bp d Boomfche Boonkens befchreBen. —_— — 2 q gaporilo de Aldana , aen Clufiug upt Spaegnienghefon> — Den/ is een ſoorte nan Boonkens / een half dupmbyeedde groot / brupn/ vaſt ende hardt. SN __Boonkens van Guinea, in't Latin Phafcolus Nigricarúm primus, zijn mede-foorten ban Macouna (díe -onber DE HLarerende Boonen befchzeven Wordt) meeft bjupn/ — „met eenen randt omringht/ heel rondt / maer plat / een —_ — — groot / dep oft meer fn een hauwe metlaep: kens afghefchepden: welcke hauwen dun ban fchelzinf / les oft leen dupmen langh/twee bjeedt/ met ghekronc* 5 ere Boonkens van uinca 3 a’ ï rdt Ban fchoys / met Dyp zenuwen langhs den vugh 2 Baer ín zijn ettelijche Soonen / niet leer gart/met ten langh Gelmen nende hauwe vaft: fulcke/ ende Kozter/ bzenabtmen upt . D car. EE zj g Andere Boonkens van Guinea, ín 't Latijn Phafeolus en nie-bzupn/ Ban neen We a acht dnymbreedden ende een half langh / m1 upts puplende zenuwen aen Den rugghe / fond Ban binnen. 2 — — Alle dele ende noch meer andere Pyemde Boonkens aen Clufiug gelonden / In foo kennelijek (ende oock eetbaer in be landen daer (p waffen) datmenle terftont — Indiaenfche énde andere Vremde Cruyden. van Goomfche Boonkens aeriften lal / al is't dat ſommi⸗ ghe rouder / lanuighe grooter zijn: daerom ig haer ſchil⸗ derij hier niet noodigh. q Laxerende Boonen, ín 't Latijn Fabæ purgatrices, zijn onle Boonen gelijck van ghedaente eude verwe / maer Klepner / met een Dun vliesken in tweeen gheſchenden / Datmen met de ſchel werh worpen moet/anderg fouden Ip te gheweldighlick wercken: oock moetmenfe braden/ am haer fcherpighept re matigen; ende't poeder daer ban met Dupcker oft Tijn genen lepel Bol innemen / ende daer eenen goeden teugh Wijns op drincken. Wier mede trecken de Andiaenen veel galle/ Arm ende Dicke Bochtigheden upt den lyjfve / fonder groote beroerte: ende hebrupeken dat m be langhe kostfen / in de colijche oft eimptelen Des — / ende oock teghen allerlen ller⸗ zin ende gicht. Dan van deſe ghebzaden Boonen en maghmen niet nteet dan ſes tfeffens innemen/ doch wel min. Dp zijn heet in den tweeden-/ ende Boogh in den gerften graed / leydt Monardes. Dan de Fabe purgatiuz, aen Clufius ghefonden / fchijnen (oosten Ban Hoomfche Boonkeng te Welfen ; endeen komen met de beſchrijvin⸗ van Monardes niet oder een. r. Gen foorte is ijkantg rondt / eenen vingher bick / ende twee oft meer Dreedt / hardt /qlat Ende tannept ban ſchorſſe / met een Ewarte ftreep: 't binnen fte is wit / ſtijf / van Mmacck heet / ende op detonghe bijtende ; waer Door komt datſe een Kracht heeft om den buyck weeck te maecken. Defe Doone waſt in’t eplandt van Dinte Thomas ; ende mits hat Pe gedaente heeft van een hert / (ffe t Hert van inte Thomas ghenoemt/ in't Watijn Cor Santi Tho- me: Heten ig gheen Cor Indum; Want dat zijn de Kriec⸗ Een van ober Zee/ elders beſchzeven. Zomtijdts zijn dele Laxerende Woonen wat [ntalier ende langhworpigher: Laxctende Boone, Sinte Thomus hert ghchieeten. Haer — zún bf outen andy, twee ende unn⸗ twee brꝛeedt / leer dick / met een ha li hg i athtighe ſchors ban een Dich ha Boonen inhoudende/ elck twee duymen breedt / ander⸗ If langh/ plat/ ín ’t midden wat ghebult / (wart ende Ì de: fomtidts zijnfe brupn kaſtanieverwigh / xr ofthlepner. 2. Detweedeig de gemepne 2 e Boone niet onghelijck/ maer kleyner / dichter / ſwart⸗ ah / met een uptftekende krupn, 3. De derde ig De Macouna, elders vermaent / eenen duym breedt ende meteen Erupn/ aen Deen epndt vijf ineen hauwe: welche haute groen ded zijnde ghe⸗ 5 Berwe de hauwe Vande Caroben ghelijck. 4. De _ _Habade India muy laga, aen Cluſius ahefonden / foo in?t Spyaenlch gheheeten / om datle p latter ig / ende veel 1435 langher dan abemerne Boomfthe Boonkens / ís mif- fchten be Faba purgaciua van FPonardes. Dp is een foorte van Turckſche Woonen /brupn Kaftanicverwigh / alg be Matouna / plat/ ende langh / in't water geworpen tegronde gaende. $, BoOnkens van Peru sin ’t Matijn Phafeolus Peraanus ; van Petrus de Oſma bermaent / fchijnen ooch een mede-foorte Bande voorgaende Hábá de india te weſen (De welcke nochtans upt Guinea oock ghebzoght werdt: ) want fp fe van Waffen be Boonen ghelijtk · Ende Defe Bruchten komen in hauwen boort / ende (maechten alg Boonen. Danfes tan die WBoonkeng ghegeten doen de galle ſterckelijck loffen/ ende leyden de waterachtighe flijmighepdt fachtelicken upt / ende oock bet Water Ban de leverfuchtighe. TC felbe doeu fp oock Droog) sijnde gheftooten/ ende met Wijn ingenomen. Maer men moet daer ander voedende ende kracht ghe⸗ bende (pijlen bp hebben / op datmen den krancher tere ſtont verſtercke / fn dien dele purgatie oft loſſinghe hem te ledigh oft te Bap ghemaeckt heeft: 6, Bier bp Hoort Die ander ſoorte Van Boonkeng, die in Fndien Anacock . Heet ; Die twecderlep is / groot ende Kepn 7 bepde aen Ween ſjde korael-roodt/ aen D'ander Kwart: Dyp oft bier Ban de welche ghemalen inghenomen worden om te Doen braecken / te Weten de grootfte: want de klepneaen ten Draepken ghereghen ende aen den hals ahehangten / Dienen tot rieraet/oft/alg andere leggen” zijn goet teghen De vallende ſieckte. € _Parapar zijn oock ronde ſwarte blinckende Boone Keng / die be Weft-Fudincnen aen Draepkens rijgen 7 ende aen hunnen hals hanghen. „g Roode Erwten uyt America; in ’t Latijn Pifum Ame- Kcum coccintum, fg een vꝛutht algeen Erwte oft Crues ed uggmorpiak conde / Klepner dan Pioen-faedt 7 thoon blinckende roodt/ met (wart geplackt/ bitterach- tígh:’t crapdt ig als dat ban Erwten: de hauwkens zijn als die ban Wilde Erwten. â 3 í g Africaenfche Vitfen ; ín’t Latijn Vicia Afticana ghe⸗ Heeten (miffchien de Abrus van Alpinus / ore Lablab ) ban faedt voortghekomen bat upt Guinea ghebroght was / hebben teere bladerkens ende ooch bloemkeng alg de Wilde Pitten oft Linfen / ende gherimpelde bzuyne Afticaenfche Vitſen. pe \\ * « —D M Se OI AS 7 \ ) *4 NN zn 0 © 1 NS 0x RS Ee els — ES Eetcee 4 — baawkens/ 1436 hauwkens / maer een duymbreedde langh / half (oa breedt / platachtigh / met een Brom haecks-gewijs (pits / binnen wit / inhoüdende eltk vier oft vijf vonde eps ghe⸗ Wife faden / heel roodt als ghepolijſt Kozael / met een ſwart blinekende placksken/feer hardt / ende Wel dp ia⸗ ren langh ín d'aerde onderandert blijvende / als Cluliug tuyght / daerom heguaem om aen eenen Draette cijghen/ ende Voor Koraele bollekengte ghebzuycken; want hoog Twíile zijn (pte hardt. Dommigie heeten Dit gewag Pha- feolus ex Iemen; ende fegghen dat het fijn bladeren altijdt nae de Donne keert. te À Van midts bat Clufiug twijfelt oft dele Ditte een Abrus Oft Lablab is / lullen Wp de befchzijbinghe Ban Abꝛus hier gaen ftellen, Abrus4 fepdt Pzoſper Alpinus / anderg Phafcolus ruber ghebeeten / ig ooek een ſtruyckachtigh oft heefterachtiah ghewas/ rijſachtigh / keuppende gelijck de Winde oft alg Lablab / hooger klimmetide ende breeder betſpreyt: met bladeren Die Ban de Tamarinden heel ghelyck / maer Beel klepner /Götk alg de Donne onder is toefiuptende; ende Weder open gaende alg de Donne op ſtaet. De bloe mert ende hauwen zijn als Die vande Turckſche Boonen: De laden z3jnoock (ulckg/ maer klepn/ rondt / hardt / gantſeh Korael voodt. Ap miaecken alg Turckſehe Boonkens: ende de Egy⸗ ptenaers fieenfe met vleeſch⸗ſope: maer íp zijn harder ende langbfamier om verteeren / maecken veele Winden / heven quact voedlel / zijn de maghe teghen / ende de milt⸗ chtighe fchavelijck, zr : Lablab fs bp de Turckfche Soonkens befchzeben. q Coral íg eenen boom m Ainerisa Waffende/ foo ghe⸗ noemt nae de verwe Der bloemen : Want Die zijn Hoogh rood ats Koꝛael / tien / twaelf oft meer aên kozteifteelkeng op’ttfop van De tachen t{amen ghehoopt: eltke bloeme íg fmalende twee oft Dep duymbzeedden langi / met Dip vᷣladeren / te Weten ecn breedt endetlamen gebouwen / endetwee die {mal ende langh zijn / in een groen kozt oft helckgken begrepen, ende foo een hauwken ghelijckende eer [p open gaen : ín’t midden is een plat priemken/ ín neghen draeykens Lerdeplt : Daer nae vol⸗ ghen hauwen met feex groote Boonen gevult. De bla⸗ deren zijn Die van den Fudag-boont ghelijch/ korter ban fieel/ twee teghen den anderen oper Wafjende 5 dan Get upterfte bladt ſtaet alleen : Defe ſteelkens zijn met ſommi⸗ e dorenkens als kromme haeckskens beſet. Daerom Wüffelt Eiunus oft het de Acacia prima Matthioli ig. € Vremde Kleyne Platte Erwten » oft onepgijentlijck Wremden Ktock,van €luftug Theophraft: Araco homaron ghenoemt/ Geeft veele vijgkens/ důn / kantigh / nauws een panne eld oft bijf bladeren aen elche ſyde van De / Voor breedt als een Gert tigh / met twee oft Dep [warte vonde faden. De woztel Heeft Witte veſelinghen: ende daet aen hanghen andere Bauwkens/ meeft maer een vondt Wit oft brupnfaedt inhoudende. F € Samparantan van Indien zin ronde platte hautwen / een duynbreedde groot/ onder Ípitg/ vondem met Doorne achtighe ende roodtachtighe knobbelkens belet / niet Bicker Dan ben rugghe Han een meg / in Be twee fwarte Boonkeng/Dde laden Van Anagvris in grootte ende maecklel ghekijeh- Men rijght defe hauwwen aen draepen/ alie droogt zijn/ ſonder twijfel om eenighe nuttighepdt jefe hebben. BEE € Vremde Erwte, ban Einfiug Piſum Ochræ colore ghenoemt / ig de Crwte met De Steliende hauwe van grootte ende ghedaente ghelijck / maer ronder / geel alg onri te / met een by ple Een — uyn pn. chsfen. 7 — auwe, in t Latin Lobus echinodes ghe ⸗⸗⸗ ga noemt / mt Sparrfch Mares de India pardo „ dat is Wft greuw Hates Van Indien / waft acn tem doorꝛnachtighe fleelen ; ende is cen hauwe met veerle boornkens bef achtigh / ban verſcheyden grootte: Want be Groote die in Bielilien / hebben twee vruchten alg groote Erwten / uyt Den Witten afchgrauw / met een brupn — ſteenhart banfcbel/ marr Wit van Dleefch/ tter alg Digh-beonen/ foo groot alg een Balelnote / Dirginia, heeft maer een oft oock alg een Okernote. De Kleyne / upt Java ende : Bucht. : 5 £ „met — gen zenuwe dodrreghen » ich felben met Klauwierkeng — allefing aen Geehtende : de hauwkens zijn breedtach⸗ lücke d, e —* fende quaet em aentaſten/ bꝛuyn roodt⸗ Beſchtijvinghe vande Droghen, Stekende hauwe: — OS Si SI oe ririe ——— Sicer van Guinea is ooch elders beſchꝛeßben. € Parizaraco, oft Arbor triſtis, ig eenen boom in Bata bat groepende/ [oo groot als den @lijf-boom/ met blaz deren als bie Ban deu Pruym boom / oft / alg Cutts fept/ Dep mang lenghden boogh / tamelijcken bick / ende ghe⸗ tackt/ met bladeren als Die Banden Myrtus / met witte bloemen / gier oft meer bp een / de Jaſminen wat ghe⸗ lijck / met ſpitſe bladerkeng / maer Dobbel / van reuck alfe bloemen te boben gaende; De Welcke deg nachts open gaen / ende des daeghs afvallen / alg de Donne daer on ghefchenen heeft. De bzuchten zijn kleyne Gauwkens/ Parizataco , oft Droevighen boom. Índiaenfcheende andere Vremde Cruyden.. Beel bp een gheboeght / op een langh fteelken / bijnae foa groot alg de hauwen ban onfe Peerdt-baonkeng alch⸗ grauw/tamelijcken dick van ſchorſſe / inhouden de ſes faz den / in twee laepkens ghevoeght/aen elche (ide der / de ſa⸗ ben van den Doꝛen · appel ſeer ghelich. We fteellieng van De bloemen zijn roodt/ maer verwen geel als Saffraen. De vruchten worden bergbeleken met de Wijgh-boone / oft oock met een Bert/inhoudendeelck cen facdt (oo groot als t ſaedt van de Carobe/ oock alg een Bert, Wit teer / bitter/ in een groenachtigh belleken meant, Belen boom heet ín Indien Parizaraco, Mogli; Singadi tide Pul, in Ktabten Guart , in Eurekijen ende Pernen Gul: andere noemen hem Arbot eriftis in't Hatijn/ dat is Dꝛocvighen boom; in't Italiaenſch Arbor malneonco; ont dat Defen Loom deg daeghs fijn bloemen berlieft / ende met alle (ijn bladeren heel Hoy ende verſlenſcht ſchijnt te welen: ende blijft foo tot den abondt toe/Wanneer hy we: Derom begbint te verguicken. De bloemen zijn hitterach⸗ tigh ban (maeck/ ende Worden —* gheatht om het hect te berfterchen ( waer toe het faedt oock nut vie) ende Daer Wordt oock een Water Gan ghediftilleert 4 Aqua de Mog gheheeten / goedt om De zeere oogten mede fe fteric- ken. De fteelkheng der bloemen Dienen om de fpijten geet te verwen. OEE NE a Pprard noemt deſen boom dock Árbre trifte in't Eranſch / ende lepdt datmeralg de Donne ondergaet niet een bloem op Den boom en ſiet: maer een half ure nac bate onder is dan Wordt den boom heel bloepende: ende foo haeft als de Donne weder beghint chijnen/ dan vai⸗ en dele bloemen af / fonder datter noch eenighe op der boom blijven. Bp leydt ooch dat den boom f6o hoogh is alg eenen Peer-hooms ende Dat de bladeren be Lauw er⸗ bladeren Wat ghelijchen: uptghefepdt alleen/vatfe om de randen wat ‚ghelhertelt zijn. Det faedt / boeght Ip daer hp / wordt bp de poragien ghedaen. Ien (oude get He- ca ende Solfugium moghen noemen. „ ABet ben boorfepden Parizataco heeft eenighe glyelijchez Be Anonymos gan Garriag ( te Bozen van ong ber: maent inet Byvoeghlel van Erupdefien en voert mp niet; ) be welche fonumighe Boor ovzerhte Acacia houden· maer Cluftug neemtfe boog de Eſchynomene ban Theophea⸗ ſtus / die eenen Leer Wonderen Dooznachtighen boom 18/ met bladeren alg bie Van Boom- Waren / oft alg bederd / bp Memphis waffende/ die hun felben intrechen al oft fp verdrooghden / alffe iemandt eens aenvaecht : maer —* Daer nae Worden fp wederom groen. 2 me Dulchg ís de Herbá viva ban Chuftophorug a Coftd g ghemepnlijck Qyace arseen dat is Crupdt der Liefden/ maer in Arabien / Perfieri ende Turchijen Suluc oft Sufucque, hebbende heete tachgz Kens/ aen bepde (ijden be waffen met bladeren alg bie vart De Eruen/ oft alg die ban een foorte van Boom-Waren/ fchoon groen alg Thamar⸗ Inde bladeren ; ende daer beneffeng noth andere tackplieng / elck met een geele bloem / fonder reuck / anderg de ee Ginoffelen oft Plupmkeng van ghedaente ch, Diterupdt ig ooch foo Ban gerdt / Dat het fijn bladeren intrecht algmen’t genraecken oft Vatten wil / ende berght die onder (úutar: Ken : maet almenfeaenvaecht/[dan werden fp heel dor/ ende al ofle Berflenfeht waren! ende alfmen de handt Wez derom nae ons treckt / dan worden be felve bladeren we⸗ en ſegghen dat dit cr goedt ís omde fegante van be fonghe boe te bebechers alg Íp haer (elven ontgaen Gebben: ende Dat het de liefde we- an dd — ——— pd — —— ———— te ett b dE » ES „_g Herba Mimofa is ooefs een foo /om at het mer De hauden aengberaecht —— bertenfee ende als de handen daer af Zijn / wederom groen Wordt” eee ‚in € , 8 j Ban teel / ende aen de bijftaende. heefteren lepnende / fe —— ende daer met dozenliens beſet; met bladeren Die van't voorgaende rupdt níet onghelick / ſleyner dan Kn Benfe vaederom groen/iae foo veel te- groener Goe de Sou⸗ dat is Levende trupdt/ waffende in In⸗ 1457 Herba -Mimofa ; oft Ooft-Indifch Cruydeken en roett my niet, ne beeter ſchint· ende keeren haer altijdt naede Sonne Clufiug fepbt dat dit ghewag veele klepne bladerkend heeft / aen eltke fide ban De ribbekens cen heel / be eerft uptkomenbe Acacia ghelijckende’ met dunne grüfe bong beberkt. DC faedt komt in ronde. knopkeng met (inalie doornachtighe bladerkeng ; ende ig vonde / plat/ (wart / fn ’t midden Wat tiptpuplende, Dan hp fepdt-oock dat- ter Beefé trupden in't gheflacht bande hauw-crupden jans felben teghen den nacht intvecken. Dit teghen= gördtgh cruxdt is Van ſmaeck ende rench pet Bort- dut wat abelijck : ende De Indiaenen knaunwen defe aleen afie — 2 de * el / ende be thept te genefen/ ende om een helder ſtem te maechen, Det ig oock goedt teghen de pijne in De nieven ende tender nen ; ende heelt De Verfche wonden. — deg verma ent ooch Ban een trupdt ín Pern / bat maer aengeraetkt zijnde ter aerden Balt ende fla Wordt. Een ander cruydt Van Peru light ter aerden Gerfpyepdt maer allinen dat acnroecht/ Dan treekt het lich felven in ten alseen Dlupt-Hool, é g Iroudemaus ig renen Bed EDE elan ban pas lediva waſſende / ſchtft Pprard / alfoo Beel alg ofmen Donnt-bloem fepde f Want de bloem en komt nimmer: meer te boorfehijn Ban wanneer de Bonneopftact:endt Beg avondts / als de Sonne ondergact / dan valt defe _ aerdt van Ben voorbeſchreven Droevi boom. Dan deſe bloem —— van alle b en / ende Die beft viechts foo dat den Koningh ende de Koninginne Ban die eplane pen de ſelve bloemen Buenas pt (ij toe. —— ———— is by de Co⸗ in Kefmefen van de Arabers ig goo een mebe-fooyte ban Bepde met De besten belt ha even / ende van Commighe voor Be Acacalis Diofcortdis ghehouden: Dan de volgende Kifnie fen ſchunt daer wernigh ghelutkeniſſe mede te hebben. € Kifhifen oft Sifime van Syrien, vooꝛ Acacalis ij den / heeft ronde bladeren / teghen den anderen aen een middelribbe ffaende/ eenen haprighen fteel/ vondt lacbt / bzeedtachtigh/ aen D'een fide fpitg, * 1438 Orukoriaig gent plnttebpons ua, alg de hauw Lan Eptifits f vore dE 28, Capttel beſc hreven … € Soffera oft Sofrasig een heefteratheiag ghewas / dep oft vier vocten Hoogij / met eenen rechten ſtijven ſteel⸗ Teer ghetacht / ntevsladecen, alg Die van Myrtus / maer Klepner/ altijdt. groen / aen langhe ribben teghen den an= deren ober ghevdeght / altijdt paer inſt ghetals doch niet meer Dan, twaeclf en een ribbe aen Deen fijde ſchoon groen / aen D'ander doncherer / ſwaer Van reuck / haer felven Des avondts intreckende oft Gouwende / ende des ſmorghens wederom onttupchende, De bloemen ziju Daffraen- geel / fonder reuck / Beel bp een haughende/ met Veele Dracpkeng verciert. De hauwen zijt, Fendt / genen vingher ſangh/ met veele vonde vaat inghedouw de faden. Det bloept feer lanai. De Wortel is houtigh / ghevelelt. Det en ig de Sophera gan Alpinus nt F im⸗ merg alsfonumnighe verſekeren: doch my 34 dat de befcheijvinghe /-Die hp daer van gheeft / Van deſe niet geel en verſchilt. Sophera , fepdt bp” ig een heeſterach⸗ tigh ghewas / in Egppten ghemeyn / anderhalben Loet boogh / de Galega-alderghelijckfte / met Garde tacken/ bladeren als IRprtus-loof/ doch dunner / Heel int ghe⸗ tal/ ban bepde fijden aen De, lijd-ftéelhens, waſſende. De bloemen zijn faffraen-geel /-Die Ban Den Caffie- boom ghelych⸗ inder veuch/ daer kleyne hauw tens nae volghen / vüf oft ſes ſadekens hebbende /die van Sesban oft Fenigriecſ heet gelijck: Doch de menſchen ſchadelick/ iae Beel feniiniai- ú Ess ì « Ierazouni tgeen eetbaere fonte van Ulaveren oft Jotus ; wiens verſche houwen in Candien Vande Linz ders gheerne geten Wozden / om Datfe ſappigh ende ſoet zijn/als verſche Peulen oft Erwten. Dit gewas brenght Beele dunne ſtetlkens Hoort f met (malle bladeren dis Klaveren/ dickachtigh / Wat fpits/ altijdt dzy bp een : de ‚bloemen zijn geef? de hauwen zün vondt, lichels gewijs/ ende groot. et ſaedt ig den Aſtragalus Monfpellienfium feer ghelijck. , { g Doryenium ‚Aan ſommighe Loor een ſoorte Gan Winde gehouden / ig nac het 25. Hoeck befcijzeden / midts Dat onder De, Diftelen ettelucke voor het Doryc⸗ nium ghehouden worden/ die BOchtans gheen vzemde noch Indiſche crupden en zijn ⸗· Doch van ander ghewas “Be Winden ghelijckende Cullen wp in't volghende Capt: tel bpeeder preken. … ì * Ander klimmende ghewas , als Winde van Weft- «Indien , mec haer mede-{oorten ; Wonder⸗ _bloeme van Peru, Wijngaert van Virginia, _ endedierghelijcke. 30. — D En aerdt van Be hauwe rrupden ie ghemeynlück ſultks / Dat ſy hun aen de bijftaende boomen) ſta⸗ ken / latten ende andere dinghen vaſt maecken: daer⸗ om ſullen Wp nae het hauw ghewas de Winden ende haer mede loorten Lefchrijven / in fonderhepdt_nu de berucht van fonumighe Minden de Erwten in ghebaente niet opzechten en konnen ; nochtans en Vatten ’t — — woor allen oe OER Ae RE pettelijes Dat bphaer faet niet / ende Winden hacr daer niet om, ‘He foorten bijvoegen Mullen /fouumighe de felve in ghe⸗ van onder tof boven toe met veele bladeren onghelt hitk⸗ daent ẽ der bigemen / Commighe fn wiechtiughe oft om= _ teltjch bewaffen zrjnde: Die omtrent het top allenghekeng Wwiudingtje ber vancken ghelijckende: ende dan Cuilenwp Klepner worden ende rupgher / van Imacck Hooghe alderbequaemfte tot de Gefchubinghe Van't Peper/ achtiah/ ende bijnae grafachtigh. Mt den oortprongh * ge De lede dinghen oock Vlecht / in't vol⸗ gen enk —— 15 REEN ck een bloem (uptgelons Aksniien ann eet t alleen een oft tWece 0! e bladeren ) upt een ruygl heeft Andiiche Winde in't Latijn Conrölditos ha: groen bij boechen genept bupekercopundenbe 0 dicus „oft Convoluulus peregrinus , {nt Spacifch bana ecn lang ende dat bloepen Duett D: kryght eert twee bladeren / Die ban fe erfche maenden langh. De bloem Lelf cerulea , Daer Dodoneug van Germaent pee Dien bekent Zele bie ban chig in — € ‚haer DoDoneus Ban Herma 5 — — ul; daor ghefneden; foo datter tien bouwen (£ „Befchrijvinghe vande Drogkienas cit: bladeren/ amtrent een dupmieedde laugh eude breedt /. malkanderen onitatttave palmen in de, Câppers hets paer in Was -beffeten ven drij haeckigh pliefachtigh facts, Gooftvinbowdende dyp.keerpen als groote drWten/bruny afsharaud. Dan men ſagh datter DIP biaemen ban lans abe fierlkeng acu een dik. tacksken Daft, afhaughende gheweeft Waren. Endediergijelijche. laden beeft De Dis mon Couât arn Cluitig-gelonden; Diele) oneltust, ahegheten hebbende/gen ſtruyck daer zan Boortkomende abefieusbeeft met beele vanchen/ die haer felven om cen, di ſt gende atte blochten/ puet veele doornen ; bie ander nieten watten Dan bewsorplelg van wortelen / omtrend, tad \nandE 2 areifkg zod f «iu ‚ „Debloemi van de Weft-Indiaenfche"Winde.n + var a fehraet nantsoid 1 CEE DE| i 3d Ha vn zitt Tats : udon vant se itn JE nori ed JEE ZA Leaked OAD leden „boortkomende: de welcke fonder twijfel in de aerden, verdortelt oude hebben / hadmente — * bedeckt. De, bladeren Waren ſeer groen / Die vanklockss liens Minde ghelijck / maer langher/ende meeft kantig! als Depl-bladeren / in een lang ſpits eyndende / als de bladeren Han Stekende Winde. De bloemen en zijn nie volkomen gheworden. Dele ſoorte verſehut merekelick van de volghende faoyfe / Die haer Leven nerghens om en windt oft vlecht / anders van bloemen de lock: Winde ſeer Wel gheljück... 5 € Vemae Klockskens Winde, van Petrus Bondiug Convyoluulus aon Convolvulus flore ceruleo ape ga Ze Bauhinus / Convolvulus peregrinus ezruleus folio oblon, go, gijcheeten/ eeft cen Dunne wortel/met Harde lafelin: ghen langhs der aerden verſpreydt waer upt ſmuyten ſanghworpighe (malle bladeren) bijnacalg Die bau Mi ghe/, doucherer groen / blinckende / poorwaerts abe — mepilijck botac htigh / wat rupgh / twee dupmbpeedde ende een half langb / met een Dicke middel-ribbe Door reghen./ daer andere Fijd-zenuwen ter (ijden upt ver— fpyepdt züu. Daer tuſſt hen ſprupten veele fieelen/langh/_ ruygh/ rondt / Bun/ maer hardt / ende taep / met veele even Langhe tachen verciert / Die haer lelven fond boten Berdeplt : ban binnen Wordt elchen Goeck IE bommen ſchiu den grant ie Goofs geel/ ín ffralen e ig licht geef /. ende bijnae wit / oock út alen epndende: tfop/ dat ig De Hel — — Indiaenfche ende andere Vremde Ctuydem. mp bergaet leer haeft / ende duert nauws [eg oft feben uren langh / ende flact feldben nae Den middagh open. Daer nae volghen ronde ſaedt· hoofdekens / inhoudende pzp oft bier ſwarte / ronde / wat ghehoeckte tamelijcken see faden. Indiaenfche Kerffe fg van Dodoneus ſelve beneffeng d'andere Klim· ghewaſſen beſchreven. Witte oft verfcheyden-verwighe Meruellien. De / ——— Mandꝛra⸗ gen: ban — ———— er H Indi, — Peruana — et | best, aci ‚ oft A hetis — —— —— — EA he 5 e art / — —— Tee € — — — Bean er⸗ an 3 ni Mengels: me toechan — Ben —— — (oft de teek ban TN, n —— ) eind af af Gis! —— —— oft bleeck⸗ —* —* 149 tijdts heel wit / de wítachtigh / ſomwijlen berftor ben roodt/ oft geel/ feer dickwuls met twee Berfchepden ver⸗ Wen tfamen ghemenght ; te weten ín t midden peerſch / oft met peerſche ſtrepen doortoghen/ oft met geele ende peerſche ftraten door malkanderen oft neffens malkan⸗ deren loapende ouderfchepden/ oock met klepne/ groote / oft middelbaere Witte; geele oft bleecke / roode oft an= Bers gheverwde placken gheſprickelt; mt midden met fes langhworpighe Draepkeng ende een langh middel- priemken Berciert. Het gom fn Dit ghewas is / dat op eene ſtruyck heele ende verſcheyden bloemen ſtaen / Die malkanderen bijnae nimmermeer en ghelijcken : ſelfs De een helft Ban De bloeme is dDickwyis de ander heel Roode Merucllien. ongbeliek / — in forige landen tbe Wees: > grt aj kleeden; foo dat de eene Helft wit / He ander geel; de eene geel / de andere roodt * peerfch wordt Gevonden. Dele bloemen be vð nacht s open te gaen / ende tretken haer felven dd Boo, — in / ende Verflenfchen heel. Dan alle daghe komender nieuwe voort / berfchepden Ban berwe / ban De Dop: — af tot Ottober toe. Het ſaedt is bijnae foo / ten Witte keerne inhou⸗ 5 ——— — —** wit / bupten 2e EM: gan, faedt vant vborgaende * neen bloeme F — ne: give heeft a Bels roode oemen · 3. An Peru in % Italiaenſch zafmin —— — ghelijckt —— ende dan is veel grooter van bloe⸗ ne oc — Weele 1440 q Kleynen Wijngaert van Vitginia, bie Petrus Hondius Viticula Virginienũs noemt/ wãſt in dat Deel ban Weft- Indien dat de Engelfehe nu bewoonen: ende is hem Han eenen afghebroken ſtruyck voortghekomen:De wortel ig geelachtigh/ kruppende/ met feer Heele dunne haprach⸗ tighe veſelkens in d'aerde vaſt; voortbrengbende roodt⸗ achtighe houtachtighe/ dunne / tacpe / upt den brupnen geele rancken / met Deele Knoopen oft leden / niet verre van cen ftaende : upt elck lidt komen tWee bôtten noopt / dicht aen een / blinckende / nietrupgh / gladder ende Scherper dan die ban onfen Wijngaert/ Ijf verwigh / d'een langher dan d'ander / iae fomtijdts twaelf voeten langh wordende / perſcheyden fijd-fcheuten uptghebende: aen d'een fide der knoopen oft leden komt een bladt / aen D'ander een Klauwter : elck blädt vuft op een mallcy / roodachtigh/tamelijcken lanah/aen’t epnde knobbelach= tigh fleelken tende is klepner dan een DBijngaert=bladt / effen / hardtachtigh / blinckende/ met dry oft Bier kerven tot onder toe doozſneden / beneden roodtachtigh / daer't aen’t fteelken vaſt ig-/ rondom Wat ghefrhaert/met cen groote middel zenuwe / ende Beele klepne Lijd=zenuwen hefet/Echerpachtigh/ende Wat wringhende Van bnaeck s et middelfte Deel van Defe bladeren is qhemepnlijck Het grootfte/ ende de andere zijn vervolghens klepner ende ijn meeft Bf / Be bladeren Han Baobab ghelijck. Té lauwierkens zijn niet langh/ ín tweeen verſpreydt / aen elck eyndt ale een Vitſe inghedouwt oft gheplettert / fu de bijftaende fchudfelen indtinghende / ende foo ecnen heelen pant van Vurenberders op een fact tijdts beflaen- De; foo Baft klevende / datmente fonder beken niet af trechen en kan, De bezien zijn wat langhwozpigh/ foo Klepn als Corinthe ; dan en zijn hier te lande noch niet tp gheworden: alleenlijck Heeftfe Den voornoemden Bonding aen Klepne tacFskeng hanghende ahehadt / teghen de hladeren ober / te Weten achtien/ twintigh oft meer wijt verſpreyde knopkens aen eenen tach / altijdt grooter woordende / (eer fact ín ’ faer ín vijven fplijtende/ een druyf Bertoonende/ Die fonder peenen Lerdween, Belen Wüngaert verdraeght de kouwe nochtans wel / ende fijn botten komen eer voort / maer Hallen oock eer af/ Dan Die Ban onſen / een ſchotels ·ghewijs puttez Ken naelaetende: de bladeren Worden rog in't afgaen Ban'tiaer /endederancken Vallen neer doorde appig⸗ heydt der klauwierhens. Det hout is min grijs / vafter ghefloten / ende niet fooHol merghe alg Dat Van onfen Wijngaert: moet oock Wat Hroegher ghefnoept zijn, @m hem te vermenighvuldighen / Tepdtmen cen var fn ranchen ín D'acrde Rene volghende fact Berwoze gel ʒinde / begnaem is m⸗ fahelneden ende verplant te orden. € De Conuoluulus, daer Bellonius ban (preeckit/dat de Griechen ende die Van Alien Dien beel Debie / om hun prieelen te bedecken / lepdende hem met latten langhode —— tot hun venſters toe/ ſtaet noch te onderfoecken a 3. € Mippi, ín Weft-Fudien / maer meeſt in Brelilien Waffende/ vlecht lith om De beemen alg Ben : ee fijne longe groene firupchekens blepn gheftooten op de ghe⸗ fette leden ghelcpdt Di gn | if. end eden ghelepdt / ghenefen die / De hee * e en Caiahaba, ende ſegghen Dat Be binnenfte vefelinghen/Daer Dat Van perfamelt ig / ín Beeſilien dienen om de balken mede te binden, — — Peper, Cubeben, ende meerandere dierghelijcke 5 _vruchten ende fadenals Koten. _ 31. P ver ie tWeederley. Bet cen ig Wildt Pever/ in’ Pijn chat lich / in bat beide HE lee —— —— ze lacet aha Datmen * it/ Det lande ghebroght 5 woordt · Dan dit wordt Wederom Perdeplt ín twee ghe⸗ fachten/ te in het Gondt J Piper rotundum, ende ín bet: per) in’ ijn Piper longum : maer het Go —— Ea peen / —— Beſchrijvinghe vande Droghen ; ea 1. Swart Peper ig een ghewas dat ſich felnen Hart voortslet / feer vofachtigh / maer foo flap ende teer / dar het op D'aerde blijft igghende/ ten zp Dat het bp eenig hout/ oft bp eenen boom gheſtelt Wordt / als Lp den Dadel-boom oft Faufel ; Waer aen dat lich Lelben ble ten ende vaſt maeckken magh / klimmende tot her tſlop toe ban de ſelve. Dijn ryſen zijn taep ende vlechtbaer / met heele knoopen ende leden : de weltke op Daerde liggende upt eltk lidt eenighe befelinghen in daerde baft maechen. Dt elchen knoop ban dele rüfen forupt _ een eenigh Wadt / ende dat met beurten, nu upt Deen fide / ende nu upt D'ander / Van ghedaente De Depla bladeren bijnae ghelijck / oft Die ban een foozte ban Cp- clamen / hochtaug lander eenighe hoeclien / ende ootk Beel dunner / ſomtidts vrel Bier dweerſe edupmen breedt/ bijnae heel vondt/ uptghenomen aen t upterfte ſpits maer ghemepnlijck twee durmen breedt / bier langh met eenen woozde De bladeren Ban Werle heel ghelijckt / maer Wat harder ende! Dicker Ban zenuwen / rondom heel effen ende (onder fchaerden oft Kertelen/ altega= Der met Vijf zenũwen ín de lengde beſet; van de welcz ke de dickſte ende middelfte het bladt bijnae ín twee ghelijche deelen tn de lenghde verdeylt: de andere bier fprupeerr daer upt / aen Verd fide twee / boch langhg benen het blat loopende / in ſonmighe bladeren ghe- hijchelfich teghen den anderen over ghevoeght zende dan worden Dit bladeren Wüfkens gheheeten / in fommíz ghe —— ſtaende / ende Die heeten Manne kens/ alg Thriſtophorus a Coſta betuyght: dan bp voeght Haer bp/ dat de Wijfkeng bleccher groen zijn dan de JRPanneheng + nochtang. ſepdt Cluiug / Dat hijſe bepde aen een rigken heeft gheften. Pan aile Dele bladeren zijn aen Heen fide Hleecker dan aen D'ander / ende Gebben noch ettehijcke dweerte aderkeng ter fijden loopende / beneffengde Boorfepde zenuwen : Swart Peper. SS EN NSA — Indiaen{che ende andere Vremde Cruyden. Yangbtworpighe ronde dzuyfkens / Lan beele ronde ſom⸗ mighe grooter ſommighe hlepner kozenen verfamelt / ende heel dicht aen het fteelken vaft ; de weicke fwart ziju alffe vijp zijn / ende ghevimpelt alffe droog) zijn: dan alffe onrijp gheplucht worden’ dan zijnfe (omtrjdtg wit» ende fulck Peper vindtmen fomtijdte by het ander Zwart / ende heet oock Wit Peper / in’t Latijn Piper album: dat nochtans veel onftercher ig dan het opzerit Wit Peper/dat ſulcks altijdt blijft/al ie bet rijp. Boorts fog zijn deſe Drupfkens hlepner: dam Wijndrupven : ende elck korenken bijfonder ig klepner Ban een Wün⸗ hezie, De wortel is kleyn / ende en is gheenfing niet den Loftus/ noch oock de Gember/ als lommighe mepnen : dan fp ig oock fcherpende heet bankmaetk/ ghelijck de tacken/ bladeren ende vruchten. - „za, Wit Peper ig eyghentljck de vrucht Han een ghe- was / 't welck oock opklimmende is alg het Swart Pe- per-boomken; ende Dat ſelve foo ghelijck/Dat de Indiae⸗ nen Dat Door langhe ervarentheydt alleen Wel konnen onderfchepden : oock Wordt dat Leer elden ghefien: ende is (eer Geel gheacht. Mant devrnchten / Die-altijdt wac ijn / lelfs alffe vip ende dzoogh zin-/ heben eenen É erperen ſmaeck / ende eenen beteren veuch dan het epu Swart Peper: ende ſuleke dzuppen van Wit Peper heeft Clulius lomtijdtg ghebonden in Pekel gs ghende bp het Gember, te toeten heel langhwornighe Dunne drꝛupven / niet foo Dicht. met bezien befet alg de MWijndrupbens TET RORE — bat * tale Swart —— Da ag ig alg Verl / gheplant aen den Loet Lan genigben anderen boom + ende Waffende vlecht het-fich elen vaer om / ende Klimt tot het. hooghſte ban Dieu - deren boom. Maer de bladere hp met de oranie bla⸗ beren: De nederl be dd Nelbezien / die Ory in ende ghelijeften * „wel onfe / in * seghinfel_ groen? bynae rup —— tip ende — gheworden / Fwart; Fen plucktle in December arwariug. Gaat oe 1 Een drupve van Wie Peper: 3aú 1441 van't Swart Peper· boonilien wat ghelijcken / noch⸗ tans {be zijn Die teerer ende bieecker groen / korter van ſteel ende meer ghezenuwet: want van bie middel Zenu⸗ We af / die elck bladt in de ienghde doorrüght / worden bf oft fes andere zenuwen ter (pden upegbelpzepdt / oft oock meer / nae de grootte ban 't blant / doch niet ſeer uptpuplende / ende ooch mer veele dweerſe aderen befet/ heel (cherp van (maeck, De vrucht is cen aere als hetkat= telien oft bleepfel van deu Berchen-boom oft Halclaer/ fpruptênde oack upt de knoopen ban de tacken / teghen ober De bladeren : dan De knoopen oft leden ftaen naer⸗ der bp een Dan inhet Swart Peper : ende de aren zjn fomtijdts langter/fomtydtg horter/ maer felden langher ban twee Dupmbzeedden / ende dunner Dan den klepnften vingher / bnge allefing even dich’ van veele geepnen alg ghenelde Hirs korenen over DWeers bo eert aers· ghewijs ghevoeght zijnde verlameit / van bupten bijnae aſch⸗ grauw/ binnen wit/ Heet van maech Langh Peper, * Ë — WI EEP ne ONSEN REP 144 Pimienta ende oock Penetes in °t Engelſch Pepptr; in't Hoogh⸗ duptſch Pfeffer; int Arabiſth Fulfal , Filfil , Dar Fultui; ín Indien Molangas ende oock Lada; Meriche , ende Mo- tois. 1. Wet Swart Beper heet in Latijn Piper nigrum; íu't Griecks Melan Peperi; in De Apoteken i ín Dranckrijck Poiure noir: Dioſtoꝛides noemt een oorte Baer van Brafimaste Weten die ſchrael ghertinpelt / jdel licht ende qualijck gheboedt íg/ ende Verworpen Wordt / fn onfe tael Sarbel van Peper. 2. Bet Wit Peper Heet in de Apoteken Leucopiper; nae’t Grieckg Leucori Peperi; ín’t Franſth Poiure blanc ; in't Latijn Piper. album : ge wel Dàt Dien naem oock mede-ghedeplt Wordt een gorte Han onvijp Swart Peper / ende (alg andere ſeg⸗ aten) het Langh Peper fele/dat noch onrijp ís. 3. Det Langh Peper; in't Boogbduptfch Lans feffer/ in't En⸗ abelfch Long Pepper/ heet (nt Franſch Poiure long; int Latijn Piper longum;, in de Apoteken Macropiper ; in t Grieck Macron Peperi; ín Bengala Pimpilim. Allerlep Peper is heet ende drꝛoogh in den Derden graed / oft ín t beghinfel ban Ben vierden ; ſonderlin⸗ ghendat Mit / welck het ſterckſte ig ende het befte / daer naëhet Swart oft ghemepn Peper: maer het Langh heeft-meer Hochtighepdt dan D'ander, De felve gheflachtert Ban Peper zijn oock goedt om de piſſe te loſſen / te —— ed ende nae hun te trecken / den buyck weeckt te maecken / alle verghift te wederſtaen ⸗ Be beten ende ſteken ban de ſſanghen ende anderé verghif⸗ tighe bieren te gijenefen : Baerom Worden ſy bp de The⸗ riaclen Germenght. Pepet ín ve ſaulen ghedaen gheeft Be [pijfe eenen goeden ſmaeck: doet etens luft krijghen / ende De fpijfe wel berdouwen· bewaert de ghefonthept / doet alle inwendiahe pijnen bergaen / ende neemt De dupfterhept des gheliehts wegh. De Fndiaenen plegen de onrijpe ende zroene dzuy ven Han het Peper in den mondt te ſteken / ende het fleelen foetelijcik upt te trec⸗ Een / ende De kozenen oft grepen te krauwen „met leer goeden ſinaeck; midts Dat daer eenighe fcherpighepdt in is / met een lieffelijche larpigheyt ghemengbt. Dedrooghe Peper-kozenen Worden ooch Hier te lande ſomtidts gheknauwt /t3p alleen / 'tzp met Golijn oft Corin⸗ ten : ban trecken ſy de vochtigheden ende 't lim upt Ben hoofde / ende fupberen de Gerffenen : ’tfelbe doet Get Water daer Peper. in gheloden ís / Wart in den mondt ghehouden ; ende Herfoet den tandtfweer. Peper als voren gheknauwt / ende inghenomen / maeck etens luft / betert de vochte m / houdt den menfrhe ape font / doet oock ſſapen / foo men fepdt : nochtans (oo is het goedt om de Bette lieben magher / ende de vochte \ droogh te maecken ; ende om de kouwe menfchen te Berwarmert / midts dat het alle winden doet Íchepden / Be zenuwen verwarmt / ende alle Hijmigheden opdyooaht. Ende daerom dient het Peper de koude menſchen beft/ ín fonderhepdt in koude landen / ende fn Goude tijden des iaers: ende Wordt alderbeguaemfte ghedaen bp koude ende vochte fpijfen / doch niet heel hlepn ghe⸗ ftootenende ghebroken : want dan Hermeerdert dat de inwendighe hitte /ende doet Den bijſlapens luft Wederkeeren : ende tot dien epnde / ende oock om de rauwe borhtigheden Lan De maghe op te een ende De pine te Doen Hergaen / eten ſommighe alle Haghe Lijf heele Peperkorenen een ure Hoor De mael⸗ túdt. Dan men magh dat niet al te Heel oft. te Dicks Wijls ghebruycken: Want de heete menſchen en Dient Het Peper niet / in ſonderheydt alg t heet weder is / ende in heete Tanden : Want het antfteeckt het bloet / maeckt be menfchen te magher / vernundert Het ſaedt / ende veroo envzuchtbaerhepdt/ende hindert de nies zen: fonimighe Wordender oock al te onkupfch Door: daerom falmen ’ met aendatht ende Boorlichtighepdt ebrupcken ; bau met eenighen dranck oft met Hoz oft eenighen Dprooy ingenomen / oft — be ghene Die ſeer hoefteri/ ende gheneeſt alle-ou- gheftelthepdt bat be borft : met Mijn voor t aenkoz men ban De kortle ghedroncken / gheneeft de vierde⸗ daeghſthe kortſe: om De pifje te loſſen / De Winden ende Weebom deg bupckg te doen ſcheyben / falmen t inne⸗ men met Wat Laurus-bladeren oft Comijns oft men ſal Bat met eenen ghebzaden Looci bol ende Wat- Alſſen⸗ fap innemen. egel Dyp Be foorten Lan Peper Wordt . ven mengielinghe ín be Rpoterien betepdt / nut tot alle Soons gp) Wi Deen oenen, 1 elanopiper Beſchrijvinghe vande Droghen Peper doet de vꝛouw en haeſt ban Kinde verloſſen / ende iaeght de doode vrucht af: iae men ſeydt dat het belet te ontfatighen/ als t met eenen peſſaris in de moeder ghe⸗ ſteken Woidt korts nae het bjſtapen. Peper ghepoedert inde neufgaten gheftehen / treckt verle guade fijmez righeden upt den Goofde / reynight Get hooft / ende maecht her litht: t felbé poeder nbegeten Wederftaet De koude finckinghen. Peper met Honigh vermenght is oock goedt opde gheſwillen aen Den hals gheſtre ken : ende doet De ſquinancie ſtheyden ende vergaen ghemenght met Nitriun / doet De, leelijtke plackenvan de huyt ende oock de vuyle krauwagien ende ſchorft heydt vergaen: met Perk vermenght verdrüft Dé krop⸗ pen ende klieven ende alle kende harde ghelwillen/ ende treckt De Splinters ende dorenen pt : met Honigh ende Myꝛrhe neemt de fchellen van de ooghen Webb : want Peper (ín londerhepdt Het Kangh) 1ö feer goedt ghe daen bp de oògblalven dte Bet ghjeffcht verklderen ende fcherpmaecken, Olie ban Peper / Door De konſte ghe Diftieert / oft alleen het Peper-pôedet met Olie verz menght/ is goedt ghefietken Op den rugh graed / teghen Be koude ende ’t beven. Van Be Vierdedaenhiche kortfent ende De Alchimiſten gheven een dzußpel ban He ghedie ſtilleerde Olie van Peper / iet Cardobentdittug-water; Be wortel Ban Peper is den Coſtus van Krachten ahe- ck : brandt in den mondt / allmenfe knauwe 7 maeckt Heel fpeechfelg : De ſelpe met Editk Bermenghe? bedwinght het (willen bande Milte / daer op abeftvee ken/ oft inghenomen : met faedt ban Lups· ctruydi ges ten / ſuppert De herſſenen ende ’t hooft. Peper gheſtooten ende th lauw Water ghewozpen Dient De Gndiaenen ende Die ban Malediva om te Dyinchen/ nae langhe fiechten die Lan overbloedighe bedozven vochtigheden ghekomen 35u: ï BEE ‚xr. SWart Peper Bt ghemepnfie : dan mer moet het ſwaerſte nenſen / Dat Vol ig-/ luttel gherunpelt⸗ verfth / niet kafachtigh/ volkonen ſwart ende rijp: want ban is het beguacmer om bp de ſpilen te doen / ende Tieffelijcker ban reuck ende (maeck ban Get Wit onrijp Peper : want dat is ſomtijdts ſos ontijp / dat het fa van ſmaeck ig / ende daerom Leer flap in ’t wercken: ed Wel foo beguaem om De maghe te Verftercken door fijn tfamentrechinghe. Dele onrijpe Dyupven van Swart Peper/ noch heel groen zijnde / orden ban de Indiae⸗ nen in Epic ende Dout ghelepdt ende bewdert. Maer De bladeren Gan bit Swart Peper/ met Olie van de In⸗ diaenſche Noten beftreken/ op den bupch ghelepdt/ ghez neſen de colijcke ende buyckpijn ende alle koude ghebre⸗ ken ende krimplelen. 2. Wit Peper wordtin Fndien meeft gheacht vande groote Peeren: ende Dat ghebruycken ſy ín de maeltijden/ ghelijck wp het Dout. Het is feer goet teghen 't vergift / ende Wozdt bp de ooghlalven ghedaen / ende is warmer ende beter van veuch / iae de helft Erachtigher dan wart : dan dit moet heel wit weten / ongherimpelt /_ hardt / (waer/ ende ghevult/ ende niet fulchg allmen upt t Dwart Peper pleeght te verkieſen. 3. Langh Peper Wordt Leer veel gheacht om bp de Theriakels te doen /ende om teghen de peftende’t Bere ghift te ghebruycken / in fonderhept om bp de oogbfal= Ben te doen/ Die’t ghelicht Fcherpen ;ende oock teghen de colijcke / ende buyckpijn / midts dat het berwarmt ende de grove vochtigheden doorſnijdt: Want het bijt ſtert⸗ ber vanander Peper / leydt Dioltorides / endeig bitter: achtigh: noch verfch zůnde ig maer Geet ende dzoogh in den tweeden graed/ met een fachtefcherpighepdt ende tfamentreckinghe, Wet befte fs binnen vaſt ende dicht / feer ſchern Ban (maeck / ende de tonghe nijpende: t welck ín t water gheworpen zijnde heel blift: t ghene dat Berlch is Heeft een vochter Wracht/ ende daerom foo Wordt het haeft boopgaet alst bew aert vaordt / ende ghe⸗ knauwt zijnde en bijt terftont niet / maer een wepnigh tijijbtg daer nar. LC ‚ he q Brefilie Peper ig ín’ langh befchzeven ín het laet fte ban het 24. Woeck, - — € Langh Peper van Weft-Indien , in’ Latijn Piper Americanum , oft anders{ Piper longum-Monardis , waft p enden fpecerij= mn aieuds Spaegnien / ende is bel en meet. gh cache mn lijnen such ende Onaeth bant Indiaenfche ende andere Vremde C tuyden:: Det grsept aen ten hoogt) ghewag: ende igeen vrucht foo dick als een ramelijck rauwfien oft hoordeken/ eenen Gal wen Voet langb/ban veele ſaden oft qrepuhent verfamelt/ die rondom cen pg de ha fteelken ghefchicktelijchk bp een ghehaegbt zijn/ghelijck ’t faedt ban de eghbree: be welctie afgenomen zijnde een bloot blinchende fteel- Hen bertoonen. Dit Peper Wordt [wart Doop de Hitte der Donne. Wer ig heet tot tn Ben derden graed Langh Peper van America. € Langh Peper van Peypten, met eenen Arabifchen naem Felfel vauil, Dar ig Piper longum gheteeten/ is cen ccupdt/ Eebrift Proſper Alpinus / in lainmighe Hoven ban Egpz pten neerftiahlijck ende forahvuldiaiylijck vewaert / met 2Biefc-bladeren / maer dicker: upt de welche! alffe ghe⸗ ſneden worden bft gebroken / cen geel fap vloept / dat Geer fcherp 18 ende brandende £ ende het gantíiche crupdt is oock [eer heet wel tot in den vierden qracd/ meer Verz. blupfterende oft Brandende Han Kracht dan het Peper felf. Dit cruydt wordt gebzupcht gates nen ijs opahe⸗ e Dt / om de heupgicht ende alle andere koude {merten ende Weedonumen der leden: Dan fp temmen oft matigen in hitte met Wat Olte van Goolen oft van JRPpztug. € Peper van Sumatra ende Taua ig het ghemepn Wit ende Dwart Peper/ veel grooter dan dat Lan Malabar/ende Bau de Zudiaenen meer gheacht / als voren upt Pprard Berhaelt is es AGT SONG “ru 5 „4 Peper van Canara, in t Tatijn Piper Canatinum,ig een el loorte ban Peper/ ſeydt Garcias / die de Indiaenen —5 om het fijm upt den hoofde te trechen / ende gm Den tandt{weer te ghenefen / ende Die fiechte diemen Det Bor noemt, f „eg Piper Athiopicum fue Nigrorum, bat ig Peper ban Swarie Mooꝛen⸗ landt / in t Italiaenſch Pepe d'Ethiopia, oft Vita longe „in t Tatin Piper Ehiopicum Matthioii ig het Amomam officinarum honnullarum ; ende ig een ſoozte Peper van Swarte Moorenlandt. 1443 ban Peper in Ethiopien oft Mooꝛenlandt waffende / voortbꝛenghende verſcheyden (chorfachtighe bupchachtie ghe haitwen / veel tfamen abelijck huffelkeng op een freel= hen/ elck (oo langh alg cen Erwt-hauwe oft peulesmaer Deel Dunner/ (eer (wart/ende rondt/ begrijpende veele ſa⸗ den / wat klepner ban ghemepn Peper/ oft Pioen-faedt/ elch bijfonder afghefehepden oft ghefioten / baft aen de bauwen klevende. k é f Det verwarnit ende verdrooght fterchelijck / fmaecht als Peper oft-Cardbamomum/ ende heeft de (else krach ten: maeckt dun / Doorfnijdt, verweckt/ opent/berteert/ ende doet Íchepden. De Roozen befighen dat teghen den tandt· Iweer. — _ Clufiug vermaent ban cen vreinde hauwe de boorfep- de hauwen wat ghelijckende / maer Dicker, in veele leden ghedeplt/ hebbende in elch dt (warte dichachtighe ghe⸗ rimpelde ſaden / feherp ban fmaeck. € Een vrucht als Peper , ig een hlepne Halelnote ban Indieu oft Faufel niet onghelitk / wrtachtigh/ fchuplen= De in een ſchale van Vier ſchelferen / begrijpende eenighe bꝛupne faden/ rondt als Peper / (eer gherimpeit innen po 4 ‚ban ſmaeck. Dit is wafichien fet Brafma iolkoridis ; fepdt Clufiug, Brech-mafin pan Plintug bermaent / 18 oock een Peper ; maer wat foorte / ig ong Een: hd k onbe! ; ropiot ig een ſileyne gherimuelde Vrucht / niet on: abelick de hauwen ban Piper Zchiopicum ; feer Scherp - Etiepien ; (1 Welti tp be Cabach-hinnenn vier 5 't welc e a hadden Weten alfmen den —— —— — vur de hooft-pijn te gheneſen. Cot epnde. Defe hauwen aen dzaeykens ghereaten/ ghedzooght ende beimaert, Waer ſchilderij ig * 28, Capitel bp Die Van pj ín Poꝛtugael Pimenta del rabo —5 — in’ LTatijn Piper Caudatum,van ſommige voo, Amomum ig de Cubeben bijnae ghelijck / maer ronder/ rüſtende op cen kleyn fteelhen : ende is rondt / vol Wat g impelt / —— —— —— beest cheigt van euch berfamelt: -Dyipten zin 0 Guinea overghes hoopt — hoet ban Pipercx Guinea, bat ig —— van Guinea: ſommighe ban De welcke heel kort elck —F ſt geit Peper/maer wel [oo heet van ſmaeck / hardt ende Daft/ bijnae Yan dievgelijcke Verwe. De bladeren zün ons Een druyve van Steert-Peper. Ee se 1444 onbekent. Baer ig noch eert ander Peper ban Guinea in het 7 A bladt beſchrzeven. 5 : q Cubeben, in be Apoteken foo gheheeten / ín ’'t Latijn Cubebe officinarum 4 alg Gartias fepdt / zijn Epecerijachz tighe vruchten/ drupfggewijs voortkomende / Han veeie ſaden vergadert / elck op haer epghen ſteelken: ſommige ſegghen datle tweederley zijn / Cam ende Wildt / beyde ín Indien ghemepus de Wilde zijn kleyner dan de Tam: me / (chery Ban reuck alg Peper-kozen : de Tamme zijn beter ende nutter om befighen/ in heethept ende drꝛoogh⸗ epdt middelmatighlijck gheſtelt. Dan Gartias fepdt datter maer een foorte en íg/ ende Die wilt / in Java waſ⸗ fende/ ſoo veel gheacht dat de Indiaenen Het faedt ſieden / eer ſy dat verſeßynden / vreeſende Datmen 't elders ſaeyen Toude maghen- Daerom bederven Dele ſaden cer Dan Eper, Pee ghewas / daer dele Bruchten aen groepen / is te vin⸗ Hen op De ſelve plaetſen daer t Peper waſt ende is bobin⸗ achtigh als Vel / met breeder bladers dan die Ban det Myrtus / ende [aller dan die van Gyanaet-boom/ oft/ als andere ſegghen / ſpits / alg die ban den Gladiolus/ Maer / foo Garciasfchrijft / als Peper-bladeren / doch ſmaller Blimmende langhe de boomen alg Peper, De ‘bloeme is welvieckende- ï d Dele pruchten worden onder de foorten Ban Peper @herekent / ende Piper Hippocratís oft: Piper rotindum Fheophrafti ban Guillandmus gheheeten. Dp en. zin gheen laedt ban Dtekende Palm / noch gheen ſaedt van ‘Aguus caftus ; alg fonunighe mepnen : Íp en zin oock gheen Zibibe:want dat zijn groote lacte Gofijnen/fulcks algupt Candien/ Cppers ende, Damate ghebroght wore den. Maer in de Apotehen. heeten ſy — ed nae Ben Arabiſchen Cubebe ; ende in Indien oock Cubebe, Quabeb ende Quabebe chiní; in Fava / daerfe beel wat: fen Cumuc; ende Cubabſini. —— Pet ſchijnt nochtans dat de Arabiſche meeſters een an⸗ dêr Cubebe ghekent hebben: want ſy legghen dat de Cu- —— Carpefium ban Galenus zijn / Daer De teghen⸗ voordighe Cubeben feer heel van verſchillen / als Lobel betoont. Tant Carpefium wieg in Dprien ; mart het bez ſte quam upt Ponta / ende gheleeck klepne vees ſiens oft kaf / fepdt Galenus; ende hadde cen ſchorſſe alg Cina- momum fepdt Serapio ; ende seed De felve Krachten : titde daerom willen ſommighe het ghemepn Caneel ghe⸗ bruyclen afg de Araben Van be Cubeben ſpreken: om dat Der aspefiant Booz het Cinamomum gebruckt plaght te Worden / hoe wel dat het epghentijck de Vaterraene ju Ban krachten gheleech ; maer het wasfijner van Willen ſeggheu jk rik u dat Carpeliun de Zerum.- Maer voorwaer zaand Red onbekent; Wiens n Horta onfe ie ze ghs beben toeghelſchrzeven Worden. Want men fepdt Dat de Cubeben verwarmen ende Brooghen tot ín 't upterfte Ban den tweeden oft ’t begin= fel Ban Den derden graed · Sy ſuyperen de borft/ende ont= Yaftenfe van alle Aljmerighe grove vochtigheden; ende zijn ge teghen de (iechten die upt koude Bochtigneden oor: prongh hebben / ende zijn de milte (eer nuts ende teghen alle hon bidden van de moeder/ Tang) rd deg knauwt: ende treck: i Ben eaf ereen wiene en pe lint: Kin berfterchen t hooft / verd ee de een Befchrijvinghe vande Drophen; ende: maer en is noch niet epabentlijck beſchreven: Dan haatausta ne houdenfe voor een Dulmaecken Palctaep, Sp wordt nochtang over alinde Apoteken verkocht Jom bat(e begwaem is om De Viſſthen te vanghen. Eenighe poenfe oock bp de Hoppe / als (p bier brouwen. — Kakala ig een vreindt eetbaer faedt alg Kemp· ſaedt. q Fagaras van Auicenna ig oock een vrucht foo groot afg ten Cicer / met een Dunne brun grauwe ſchorſſe; Onder De welche een ander Dun Ichelleken is / begrypende eèh tamelijcken afte keeſt / met een dein (art bliesken bez Wonden: anders íg dele Vrucht van grootte ende ghe⸗ Daente den Cuculus IAU foo ghelijck / dat men in deerſt Fagara van Auicenna; aenſthouwen d'een Boot H'ander lichtelijck ſoude nemen Det ig een foorte ban Macaleb / nae de meyninghe van Cluſius / die Autcenna Fagaras oft oock Fagara noemt / leggende dat het heet ende dzoogh is ín den derden graed / ende feer goet teghen De berkonde maghe ende lever: de ſpiſe helpt teeren/ ende den buyck hardt maerkt, — q Elkave, oft Buna, fepdt Cluiiug / is Watgrooter dan Fagara/ſomtijdts langhwozpigh / uyt den afchgrau⸗ wen ſwartachtigh / dun ban frhors⸗ aen bepde [iden ghevoort / in twee deelen ſcheyba er/ inhoudende elck cen rofachtiah langhworpigh laedt / aen D'een ſde plat / {ver ban ſmaech: erde Daer ban wordt in Egppten kenen dranck ghemaecht ſeeer verkoelende ende ververſchen⸗ van krachten, AE GMA GIO Elkave. — Dit is miſſchien de Buhau ban Gauwolfiue van Auitenna/ ende de Bunca Ghafes. Porard heet het „end ende ín DE eplanden FPalediva _ban handelt zel F — belever ende mule / endet — ĩndiaenſcke ende andere Vreinde Cruydem. Egiptiſche ende Arabiſthe vrouwen foo ghemepii / dat fp pit affiedfel heet ghemaeckt zönde dickWrlg miorpen / ter Wijlen Dat fp haer maendtftonden hebhen / om die wel te Doen tijlen; ende te doen wederkeeren / als (p achterghe⸗ bleven zijn. At Wuicenna fehijnt bele faden ootck ghekent te hebben / fegghende Datfe heet zün in Ben derden / ende droogt in den tweeden graed: 't welch Pꝛoſper Alpinus nochtans voo fulckg met en houdt / gemerckt dat Dit ſaedt foêr van fimaeck íg/ ende gantſch gheene ſcherpigheydt in en heeft: Bp ſeydt nochtans dat het de maghe doet walghen; de Aimerighepbt uptdrift oft purgeert / ende Beele andere Dierohelriche krachten heeft * Bimby is een kileyn korenken / dat in de eplanden Maidives waſt / den hirs leer ghelijck (hee wel den Hits Baer oock beel ghevonden Wordt ) maer ig (Wart 34 Gaep-lacdt. Het wordt tweemael deg iaers ghetelt. De wozdt ghemalen/ ende met Meltk ende Honigh van Co⸗ og ghefoden : van Dit meel maecken (p oock taerten / Loechsheng/ pappen ende andere gherechten · g Millo ig ín Guinea / te weten in het vic Sabo/ feer ghemeyn: ende is ern koten den Dirg oft Milie foo an ghebaente alg ban naem Wat ghelijck / maer foeter ufmaech : bm daer broodt Han te inaecken / ſtellen ſy bat kozen te weyck: gheweyckt zijnde / legghen dat op tenen ſteen oft tichel / een Knie hboogh Van der aerden Bereben ; ende malen oft Wzijven dat ghedtirigh met Tenen anderen fteen Daer op gheleydt / gelijck de ſchilders Hun verwe: klepn opereren zijnde Wordt met Water gjekneedt; ende Daer maecken fp ronde klootkens ban/ Die {pin line oft andere lappen doende (ao langh lieben alg t hun goedt dunckt / oft bachenfe op een tithel & en bit bzoodt * niet ontieflijcht om eten. — „Bant £ en wordt oock eenen dranck gimaecht/ Doo ſieden oft anders n/ aen de Koninghs tafe⸗ Ten / ende niet onlfeflijck om Dyinchen / ende de gende’thevtfeer Verguichende, …— — … _g Mungo ig een groen laedt / ſwart alg ’t rijn ís / groot — oltander / in Boft-Fndien wal⸗ ende ; ende Dienen be peerden voor Loeder / ende lammi⸗ “he menfchen Boor voedlei / in londerheydt in de kort: ſi p he over een sn De — abeinod: / foo groot als Peher / rondt / ghefiecept / : wané fp fieden Dat in water tot dat het berſt / ende gheven dat waterte Dincken ; ’t welct wat dickachtigh te : Daer nae doen Íp De ſchorſſe af / ende lieden de laden felffoo langh / tot datſe een Dick pap Worden als Gis páp oft bep : ende die gheven ſy de hrancke teten. Jen dt dat Dele Hrúiéht in ’t anodfche landt oock groert, Andere ghelooven batte de Meiſce, Mens ; Mes oft Mex Van Kuicenna ig. Hp ig koudt van aerdt/ als t blucht : “anderg foude | wel ofer een komen met een vrem⸗ upt Ormuz + ® tn — —— e/in e cen ſwartachtigh graen/ w 1445 ſmaeck an Dabie / maer zijn Wat bitterer ende beeter oft Gchetper :.ende op Deen (ide der bladeren bindtmen 'g morgens een Wit ſchuym / dat Daer ’gnachte upt traent. De bloemen van bepbe zjn afchgrauw / be Gofmarijn-bloemen ſeer ghelijck. De vruthten zijn het Swart Peper niet onghelgek/ ſcherp van: Mmaech 7 bijnae als Gengber /. niet foo brandende als Peper. Dele boomen Waffen foo Veel te weeldigher / Goe 1 meer ——— Worden: Dp heeten In Indien mee Neg » ende opch_ Bache ; in Turckyen Áyt. De gerfie foogte heet Varali Nigunda, Dat ts Pegundo Banz neben ; in’t Matin Negundo mas : de ander Heet Niergundi,-Sambali, ende Noche; bp De Portugiefen Norchila ; ende Negundo femiva dat ie egundo Hoyfken. Dele boomen: zijn matelijcken Warm ende dzoogh Lan aerdt: want de bladeren noch groen ende verſch zijnde? zijn feherp ban fmaeck alg Berffe/ oft als Davie: dan het ſaedt ig wat heeter. De bladeren ghelinauwt/ maec= Ken eenen goeben aedem : ende ’t water/ daer defe blader ten met De teere tacken / ende De bloemen met de vzuch⸗ ten in ghefoden zijn / An ſtovinghe ghebrupcht / oft De —— felf ghefoden oftanet Olie gherooſt ende op⸗ gheleydt / doen De buplen finthen oft verdwijnen / ende berfgeten De quetfure. Sommige legghente foo ghe⸗ rooft ap alle {mertende leden / ende op 't koudt fercyju s ſommighe ftootenfe / ende op de oude zeeen ende ooch op de opene Wonden: want ſy doen de pjn vergaen / ende het quaedt bloet verfthieten inden tijdt Bangenen nacht / ende maecken Die fupver/ foo datſe ae gheneſen. Mock konnen ſy de vleeſthelijcke luſten dwiñghen / ghelijck den Piter. De vzoedrouwen ghebzùpchen, bele bladeren veel / ende oock De blóe: : ende d'andere Vrouwen De vꝛuchten / ende fieben 't gantfche gewag in Water / ende waſſchen het lichaemr daer mebe / loovende bat ſy daer Door te lichtelijtker ontfanghen fullen. De — ghedaen bp een ſpyſe Die fp Catil ‚ g Popelier van Pera moet nae be Negundo volghen: ende heeft ſeer graote tachen / de Popelier tachen niet teer ongbelijck/ eén weynigh krom / aen elche halve oft heele paſine knobbels hebbende: upt eltk ban de welche een (úd-fteelben groept met een bladt / dat gheheel rondt is / nerghens ghefchaert/ dan Daer ’t fteelken aen vaſt is / maer Dick / ftuf / ende breeder dan de Ban den judag-boom : daer nae De feer langhe ſnoerkens / die Van den P ijck / belet met (eer Klepne bez fiekeng / gantfch alg aen den Popelier-beom : daerom noemt bit ghewag Populus noui orbis. Peu ) g ſnieck is ſeer tfamentreckende / wat verwarmende / ende ſoutachtigh · ee — € Nachani ig een ſwart klepn ſaedt / in Indien ſeer ghe⸗ mepa petan; De WIC Kael het maer ſwarter: Ban wiens meel ronde ) den/Waer mede de Swarte — za Des Venn migije ooch Conuoîuulus Indicus ghelgeeten / ig om (ijne fehoone bloemen bp de Jaſnunen deſthreven; ende wordt. Hen Dipte cvo gevel / ams Bet (aplaatelarp EE egen redders ontfteken / Piperapum, oft Byen · Peper / is den Calmus. Amomum, ende andere vruchten voor Amo- mium gęhbehouden. 32, Momum is foo onbekent / datmen met — Acoꝛus daer boor gheby /liever Dan de andere din⸗ 1446 € Amomum (ín ’t Grietkg Amomon) íg een kleyn heez ſterken oft boomken/ fepdt Dioſcorides / Dat lich felven met fijn hout in eens rolt oft krolt algeen trog Drupben / met klepne bloemen alg filiecen ( oft Witte Dioletten ) ende bladeren als Die ban Bzponta. Bet meeft ghepzelen is het, Amomum Armeniacum „dat tg dat ín Arnienien Waft: ende Dat ig rog Han verwe / ende bijnae goudtgeel/ met roſachtigh krachtigh rieckende Gout. Bet Amomum Medieum; bat ig ’t gene dat ín Medien Wwaft op ’t plat … velbt/endein Bochten. graudt/ is Veel onſtercker / flechter ende lapper ín’t wercken” gtoot / groenachtigh / maiſch oft facht ende bꝛeucklaem / waſſende aen een aderachtighe heeſter / viechende alg Oꝛega. Met Amomum Ponticum, Dat ín Ponto waft/ is rolachtigh / Blepn/ breuchfaem dꝛuyfs ghewijs abeboeght / overvloedighe vruchten bp een hebbende/ ſterck vieckende, Dan Lan waer dat Het 3p/ men acht Booy ’ befte Amomum t ghene dat berich is / wit oft roodtachtigh / nietineen ghedronghen / oft tfamen gherolt/maer dat Ban een ſcheydt / ol ſaedt / kley⸗ ne beziekens ghelijckende / ſwaer / hrachtigh ban veuck / onvermeluwet/ ſcherp ende bijtende van (maeck/alleling ghelijckverwigh. - Dit Amomũm Geeft een verwarmende / tlamentrecz Kende ende drooghende kracht: Doet flapen/ opt voor⸗ Hooft gheftreken / ende beneemt het ghevoelen ban den hooftlweer: het maecht rijp de heete ghelwillen / ende Berdzijft de [weerkeng aen De knien ende elleboghen / daer „geel etter uptloopt. Wet felve Amomum met Balilicon ghemenght/ gheneeft die van de Sroypioenen ghefieken zijn / ende is goedt De ghene die van tflercjn ghequelt ijn. Met Goljnen gheftooten / verſoet de heete ghefwil⸗ en gan de ooghen / ende De verhittinghe des ingewants. Met eeuen peſſus ghebrupcht / oft in een badt / gheneeft —— van de moeder, Water/ daer Amomumin is / helpt be lever ende nieren / ende Die het fers u hebben / ghedzonchen. Det Wordt bp de verhoedin⸗ ban de Peft ende verghift ghedaen/ ende bp de Leer Boftelijcke falben. Wan dit Amomum Wordt verbalfcht met een cruydt ban diergelijcke ghedaente / datmen Amo- mis noemt/ maer fonderreuck/ ende ſonder vruchten / in: Armenien waffende / met bloemen alg die ban Ozega. Daerom moetmen de ſtuckskens berworpea / ende de fe firupcliskens / daer de Wortel noch bp is / berkiez en/ allmen het oprecht Amomum Gebben wil. Dit zijn De Woorden Han Dioſcorides. ’ S _Amomum officinarum „ datmen nu ín Beele Apoteken ghebzuyckt / ís een (wart ſaedt / van ſonunighe ghehou- „Ben Boor Get Sion ban Dioſtoꝛides. Andere houden de Warte Nelbelien Voor Amomwm : om datfe Han bla- ers den Wilden Wijngaert ghelijtken / welrieckende rijskens Gebben / binnen groen / met gheli blauwe Prupben/ende ende hee⸗ tenfe daetom Amomum Bryoniæ folio; ende Amomum. Grecorum &Plinijs want Theophraſtus ende Pliniug beſchrijven jet A met dierghelicke te / ende ſegghen dat Amomum ende Cardamomum mal⸗ Een ander ſoorte / Ban den felven Plinius vermaent / hadde bladeren als die van den Granaet-boom / onder rimpels / tog ban verwe / die verva iſcht ring ed Pers van den Granaet-boom ende heet gr de godin ei : des Amomum,fepdt Garciag ab Borto/ in't Arabife Amama, oft Hamama ati ge oft Dupten 1 anders Pes columbinus) fg een crupot ín Perfien / Arabien ende Wien Waffende / de ghedaente Gan cenen Dupten- mael grooter dan díe ban Kleyn Ca „Kende ende leer hardt/ met wit mer: â ende 5p wa —— Roode! Zee z ende Heeft ) nt — ge honnen ve Befchrijvinghe van de Droglien Keng :) dan Hp en befchrijft bat epghêntlijch fet, Eufiug vermaent Han een kieyn beefterken ín vh waffende/ dat ſonnnighe voor Amomum houden / per van een ander kleyn crupdeken datſe Amomis noemen / Amomiís, boch nfet wel metde belchrijvingen ban Diolrorides eind Plinius oBer een Komende / ten Waer dat Het fulcke is alg Garciag Pes columbinus noemt. Want dít Heefter= Ken Heeft ettelijcke tachgkens/ foo dicht ende meni vuldighlijck met bladerkens gheladen / datfe bijnae ans ders met dan bladers en ſchiũt te weſen / al oft fp een bloemken oft roosken Waren : dan fp en hebben gheenen ſonderlinghen reuck oft ſmaeck. * g Valfch Amomum , ín’ Tatijn Amomum ſputium, boog oprecht Amomum ghefonden/ig een ghendag/ wiens Valfch Amomum. X ht Er DE vruchten drꝛuyfs ghewijs aen de tachen waſſen / Wat: fpererijachtigh van reuck / elck de kleyne —* * i ſchelle icher/ korter ende witter van 5, o ghe⸗ ſtreept / inhoudende ſwarte langhworpighe 55 — niet bitter oan ſmaeck / ín Dunne bliegkens ghew Dierghelijche baepen heeft Cluſius Ban den achtba⸗ ren Wilhem Pardupn Lan Middelburgh ontfanghen; doch niet — e Baer tacksken afgetrocken zijnde: dan den Dupn fehzúft daer bp / dat den } voorſeyde ftadt / ghelocht zijnde De ghen / doch ſwaerachtighen reuck / een Ban Die ghegeten ind ied — ahenerobinghen atmen De en bp andere in: en beoogt te Doen) eecmenfe beter ‚oft weette bie dele ——— ms re nag Wierdt alg de oft ſaedt noch niet vi t Was dan dat —— ee — de thiopicum elders vermaent / Gou boeght als een 5 | dit at glelrickende / gan bape” ma be 0 wonden. aen een hanghende/maerban ban de RN, Indiaenfche ende andere Vremde Cruyden.. Roofe van Hierico. alg die ban den Olijf-boom ; maer de bloemkeng zin wit / aen een fieelken hanghende van cen palnre langh/ ghelijck Die van de Bamia: ende zijn van pier bladerkeng ghemaecht / foo alg die van de Gackette / in langhwor⸗ pighe hupskens. DP wordt veel ghequelt ban groene rufpen. Bellonius vermaent hier oock van / fegghende dat ſommighe bedrieghers dele Wortel oft bloeme het- waerts over, benghen/ ende fn water legghen alg ’t WMerft-avondt ig / oft alffer eenighe brouwen in fwaeren axhepdt gast: ende ſy open : ende dat ſegghen fp bat % felve ninumermeer ghefchiebt / dan op dien abondt / oft als eenighe Hrouwen in barens noot zijn: fae bat op Den ooghenblick Dat dele bloem in't Water Pi) et / Die vrouwe Van kinde verloſt. Pochtang foo en ig bit maer bedtogh ; ende die Goofe fal altijdt ontlupcken ende van een-gaen / alffe ín’t Water q z lepdt Wordt / Wat tijdt Dat het zp. Maer hp berlekert dat ſe in Hierita niet en Waft/ dan alleen fn be Wilder⸗ niffen ban Arabien /ende aen den dorren scHer ban de Zee. î * —— Bellonius houdt dít oock voor eenigh an⸗ “ber ghewas / van de Goofe ſeer Berfchepden : ende leydt dat de opzechte-Roofe van Hierico , bie foo gheheeten Worden / anders niet en is dan onfe nepne Boole ⸗ Baeahe wach waffenbes mer wiens gipevoclen De geleerde pot ; rien foo wafter een wilde mede · loorte ban bit ghe⸗ in — op de ten ende oude hupfen: bie oock gheen en ís, € Steert-Peper wordt oock ban Amomum ghetyouben/ als ghefepdt ie; q Amomum van fommighe is een vꝛemde ronde vrucht / meeft grooter dan een Peper-kozeri/ gherimpelt / bꝛuvn ⸗ inhoudende een vondt (wart ſaedt / ín twee deelen [ baer : ban midts dat Cluliug de lelve boor het Garyo- phyllon Plinij houdt / ſullen wp Die int 't Capitel van de _ Groffelg-nagtelen befchgijven. — Melegueta oft Paradijs-koren, — ide vruchten voor Cardamomum ghehouden. 33 5 Amomum moet | Cardamomum bolgen: —— allee oude (chines feggben / Cardamomum, in 't Griechg Cardamomod ghjensemt/ —* Amomum ban naem / firupck ende wor: pig fn elek, Den daeghs en is dat niet achten bie booy Cardamomum ghehouden ende ghez Byuprktwopden. — — — tte, bat fg Sreyn oft Paradijs· koren / id het —* van alle die — —— Boop p Cardamomum „het en is nochtans „ar Somer wan Dioicorides et / Gardamotmum dd Commige boor een he ghelúck / met een 1 —— 1447 „ maius ban decraben / maer Wel het Groot Cardamomum ban fonunighe Apoteken. Jen bꝛenght het upt Weft-Africken oft uinea met menigte; maer en waſt nerz gheng in Ooft-Andien: ende is cen ſaedt Dat (eer obervloedighlijck ende beel bp een waſt in een belachtigh afchgrauw blaeg: ken oft hauwken ; 't welck De grootte ende ghedaente ban een Vnghe (chijnt te 6 heet Granum Paradif, ende Milleguerta ; in’ Franſch Gramie de Para dis, Milligucte , Melegete, Malegete, Ma. lagucte; mt Italiaenſth Grana de pardià ende Melegberra , niet nae (jn overbloedigh faêdt/maer nae ’t landt FBalequetta daer „het groept. Auitenna noemt het Combaz- bague;ende Cobzbagtie oft Chayrbua;ende hayrbawe. Ve hauwen noch onrijp zijnde, ende roode bezien qt Icke nde / zijn -ghefont Ende goet Van (maeck. € Ander Melegherte; upt Madagalcar ghehaog / waft aen een (oorte ban Giet/ oo het (chijnt: ende heeft groote boller Die oft bauwen / bier oft meer bp een / twee buprbpeeden langh / beneden dick / ende allenghsheng fmaller wordende, Gijnae drijbhoecktgl/ maer niet (pits/ Enofelachtigh / bjupn upt den voffen / binnen irt Dip laepkeng ghefchepden/ bol fwarte blincktnde fader Bicht bp een ee rd ín een Dun vliesken ghewonden⸗ binnen wit / wat ſcherpachtigh ban fmaeck. Clufiug betoont dat bit anders niet en is dan een flechtefooyte Dan IBelegette, Aant defe hauwe is ſmalier ende jan= /aotk Beel dicker ende harder ban ĩchorſſe ban de Me⸗ egette : ende beft peel mit faben : ende Bie zin grooter) hrunn ende blinichende/elck ín een bijlgnder Gliegken ghe⸗ Wonden alg de Melegette / min hardt / min ———— min rog / ende oock min ſcherp van ſmaeck. Bp dele vlucht hoort het Dalfch Amsminn hier voor verhaelt/ ad oock bie ej 8 ——* hauwe —— —— repen / up Indien ghebzoght / die oock Hijs kantige —— beeft / die van den Klepnen Zreog ghelúch / met een ſchoꝛlachtighe haprighepdt bekleedt / witachtigh / bol van witachtigh blinckende laedt / foo groot als Paradijg- kozen / doedt om knauz Wen / ende veil lieffelijcker van Ímaeck / heel die van Gengber ghelijtk. Defteelen / daer de hauwen aen bart ehjnen abemeeft te zn / hebben eenighe ghelijckenig met — fteelen. 5 Een verghiftighe vruêht is oock diühoeckigh / een alf bupmbzeedde groot / witachtigh/ met een bun vlieg echt / De Vrucht Van HBeltgueta oft Cardamo- mum Gan de Ap ck / inhoudende veele geeen Seg eem ee ana ap rn vrucht ís foo vacnr” bat alle die daer ban gen en in een groote fiechte gheballen zijn / alg a Crane —— Van de Apoteken ; in 't Latijn Cartdamomum maius „vulgare, heeft met de Boozbelch ez ben Beleguêta eenighe Dijn hauw — igh ende tang van ——— mah bhekijck : waer in hoeckachtigh faedt b light / aire ban e/ hardt / goedt Eren ene bijzscacht —— de bítterac n aerom derre — t ſebbe voor het Cardamomum van de — ken ghebru € —— Galeni ; nae de mepningbe Ban Fer? mperato / is van grootte een Vij⸗ 5 — ende hardt ſteelken / met zen nrog/ binnen wit L i —* reuck daer in met Wit voos i — —— mergh q Ander Groot Car ne —— rot Daartoe DNS houta als een @kernotef doch la ende (maller/ Bol ban bafte och langher need *fffff ⸗ Gron, ronde abe ín bel 1448 « Groot Cardamomum van de Araben (foo men mepnt) fg een brucht ghelloten in Langhe huyskens / te Weten ronde fwarte kozenen/ grooter Dan Peper-kozenen: ende Daer ín ſchuylen klepne hoechtghe volle laden / goet ban reuck / fcherpende tfamentrechende Ban ſmaeck. Gar= tias ſeydt dat Get Groot Cardamomum in t Arabiſch Cacula quebis heet / maer veel verſchilt van het Paradije Roꝛen/ ende ooch van het Cardamomum der Griecken: want / ſeydt hp/ dít Öroot Cardamomum en ig niet bit⸗ ter / den hoofde niet laftigh met ſijnen reuck / niet moepe- tick-om Beeken / ende miet foo ſcherp ban (maeck alg de Groffelg-naghelen. Bet en Wordt niet hoogher dan ane Berhalgen voet : ende heeft een klepne Wortel / ende bzeñght witte langhe hanwen Hoort (niet afchgraums als die Han Grepn) bol Cwarte grepnen /fomtridts twin⸗ tiah bp een igghende. An Malavar heet het Etremell: „ in Zeilan Engal, eldetg Hil ende Elachi, epabentlick Hil- baneoft Hilbara, Sommighe noemen 't Saccola Auicen— ne mais, nae De Arabifrhe naemen Ehacule, Caéule, Cas colla, ende Cacollaa, oft Sacollaa, Groot Cardamomum van Zeilan is geel grooter Dan Staot Cardamomum der Araben; ende heet oock Can collaa quebir „naer is Beel Aapper ban reuck / nochtans het Greyn oft de Melegerna niet meer ghelickende dan Bet Heornaende/fevdt Garcias. se q-Middelbaer Cardamomum „ín de Apoteken Carda- momum medium, ig alg een Groote Balelnote / te Wee ten een Drijkantighe hauwe/ korter dan het Groot / bol facdt alst ghemepu Groot ; 't welck beter Hoor Carda- momum ghe honden woꝛrdt / om dat het bitter ende Scherp Ban fmaeck 18, — q Kleyn Gardamomum van de Araben is veel ſcherper gan ſmaeck / maer min tſamentreckende dan bet Groot, Bet en is in gheen hauwen gefloten /ende de korenen zin fart. mornnighe heeten tint Arabiſch Heil, ende Hil, oft Hilbane; tn Wattin Sacolla Auicenne minus: Garriag noemt et Cacolaa — ende ſeydt dat het in Ooft- Indien ooch veel waſt met het. Groot/ — ſelve ner⸗ gheng in verſchillende dan in grootte; maer Dat het ſcher⸗ ger ende Grachtigher is dan het groot. Ë q-Kleyn Cardamomum vande Apoteken, ín t Latijn Cardamemum minus- vulgare „ig een vonde harde Vrucht als een Halelnote/ oft klexner / met veele hoeckighe keerz nen / Beel -klepner dan die ban t Great. __€ Ander Kleynen Cardamonum vande Apoteken fchuplt in een _hlepn Dhoeckigh huysken een Dueck-notken ijtli/ wit ban biunen/ met rondtachtigh faedt/rouwz achtigh / wat ſcherper Ban ſmaeck / beter Dan reuck ban het. iddelbaer ;-maer „niet foo (Cherp ende welriec- —— um, minus um ordt Boor Cardamomum der Griecken ghetjpuden : Wiens drij Poechigh Gupohen tangbworpigh is, met Beele firepen oft boren / inhoudende Dickachtighe laden / die Ban't Paradijs-kozen wat ofeliek, rofacttigh/ niet onlieflijchs Ban Mmaeck/ man fr —— ſtertk van reuck. Alderkleynſte Cardamomumi / maer nauws loo groot Alg ern Daupmrheerne © in't Latijn Cardamomum mint Di e pen ’t dock boor Cardamomum Græcorum, ende U oft Cor pan de Vraben. Audere legghen dat Bꝛelilie Peper Deth ardamomnn 5 * En fin r far Ni Bis ME E ig 5 ie bele login ban Caban weffer w — a 8 dtas à B arde LA) @oft-Fubien / van Calechut af tat Cananor toe :in 8 perdre EN Peters is-hosen waft alleen in Aftijchen/ bp JP | ig mu — ri bit Befchrijvinghe vande Drogheù 5 ‚ mighe ſeghen Datfe tWeederlep zijn; te weten Tam oft Groot/ met roodt facht/ bitterluet; ende Wildt oft Blepn/ flapper van reuck / ende niet foo ſtertk in 't wert⸗ hen, Didfcozidegende Galenus en gheven ons niet te kennen Wat ghedaente dat het Cardbamomum Heeft maer ſegghen alleen welck het beſte ig/ te weten t ghe⸗ ne dat Volig/ niet breucktaem / wel waft ende Dicht fcherp van (maeck / ende wat bitrerachtigh/ ende 't hooft laftiah vallende met fijnen ſtercken reück· Plinius leydt dat dit het Amomum gheli rÎ ig Get albergroenfte/vet/met feherpe hoecken/ moeye om bzeken. Det tweede is upt Der roſſen witachtigh. hei derde ig korter ende [warter. Bet wierde ende * ig verfcheydenverwigh / feer bꝛeucklaem / met lu teuchg : daer het oprecht nae den reuck gan Coftus bes 7 gr — — ren B maer niet {oo heet alg Kerſſe naem na eet moot an van teuck : hetis voert) doch —— — ve Wy gtelijckt/ente vierderley ig. Det il sl ús Cardamomum gan defe ie B Indiaenfche énde ándere Vremde Cruyden.. gheftreken: ende wordt oock bp De ſalven ghedaen/ om Die pick te maecken. me gheflachten ban Cardamomum Lan Garciag bez ſcheben / hebben bijnae dierghelijche kracht / als oock de andere ſoorten Bie Hoor Cardamomum tm de Apoteken berkocht ende gljebrunckt worden : dan fv zijn foo beel flapper als fp min bitte rheydts Gebben : daerou: Calmen Get Aleyn werkiefen ; Want dat is ſtercker Han veuck dan het Groot /-ende krachtigher ín % wertken. Dan in Fndien wozdt dat ſaedt bp de Syroopen gedaen / ende met Betre gheknauwt/ om de maghe te fungeren / ende het hooft Lau alle ſljm ende (noteringe te outlaften. Andere knauwen Dat in tijde Han peft. De Indiaenen her upcken de Wortel daer Van / am den omgangh der Korten te beletten, Groffels-naghelen , met andere daer by hoorendé Indiaenfche bloemen: 34. GEE ban defe tijden zijn in't Griechd oock Caryophyllon ghensemt / maer onepgenttijck : want de oude Griechen en kendenſe niet. Den boom / daer fp aen Waffen/en is den Note boom met gheluck / noch ſy J zijn oock gheen bladeren / maer eet bloemen oft ſchep⸗ elen van bruchten ; ende Herfchillen daer in teer Weel van het Garyophyllon Plinij. Deſen boom te int aenlien ende grootte den Taurier ghelijck/ fepdt Garcias / leer ackt/ met bladeren als Laurier-bladeren/maer ſmal⸗ : oft/ als Cluſius fepdt/ hp wordt alfoo hoogh ende groot als eenen Peer⸗ baom bft Appei-boom / met bla⸗ beren alg bie Lan den [mallen Laurter-baom/ elck op een langhachtigh fieelktn oft boetken teghen den anderer ger waffende / upt den oorſprongh. ban de Lijd-tacken fpzuptende/ in be lenghde met een middel zenuwe door: ende met Beele lijd-aderen Berciert: op °t upterfte van De tachskeng hömen Deele andere korter ſteelkens/ teghen den anderen over ghevoeght / ghemeynlijck dep bpeen/dragende het (cheplel Bande vrucht / oft de knop: Keng ban de bloemen / dat. is de Groffelg-naghelen fel: Ber op hun epghen fteelkeng ru{tende / diemen met Giet aft /, eer ſy groot worden / oft open gaende De bloe: me felve-ontlupchen : want [p sijn aen haer upterfte in ier tandekens krups-ghewijs ghedeplt/ in t midden gen Klepn vierkant verheven knobbelken hebbende? ende Bertgor atfele upterftede blaeme/ Bau Bier bla= ghem die epen ende noch verlth zynde/ En, pi gem / maer fchoon bi ‚Ban elch 1 ader rfien —— ſtralen oft aderen de en: in t midden iſſe met veele peerſche draepkens berciert. Deſe —— ſcheplelen Der bloemen oft Groffels naghelen afghefaghen zijnde / worden rerſt twee oft dꝛx daghen langh ghedrooght / ende dar bewaert oft cie f gen? ende falcis adi be abe: meyne Otoffelg-naghelen / die Auitenna Groffels na⸗ Wüfhien hiet : maet de bloemen / die op Den boom ven, Worden grooter ende dicker als Olijf-fleenen; ende bie noemde hy Groffels-naghelen Mauneken: dan die worden hiet te lande Leiden ghefien : want Han die volmaeckte oft. tijpe afghevatlen vruchten pleghen dele boomen Gasc (elven ce bermenigigbuldighen tende in ee flor an aen ande f aline amen: alffe Raas) el er niet foo goedt alg Dien ban of: Edelen — helnchen (macch. Dit is de beft deſen boom 5 wiens tacks⸗ —— ef oen pe Be Yolkomen Groffelg-naghe- de gt eed ed in loemen / ende oock d an delen boom. Waer ze Blieken han datie verbaal sûin / Bie legahen Dat be ——— „ende de Potenmulcaten aen cender⸗ boonen Waffen / ende bat den naem Caryophylli ‘Daer ban komt / als ofmen fepbe Poten-bladt, Sock foo Deen Detect anda scab be ine caten „upt het eplandt B ; ende de N an in de sboluch / als ABarimilia- 1449 Een tacksken van den Groffels-naghelboom, mig Eranfil ht / éude Ludouitus Gomanug met beu : ende be befte zijn Die ban Makian / ende Tido⸗ re: in Zeplan en werven ſy net Bolkomen. Dan fp nes men foo Beel voedleis ban den grondt Daer fp ſtaen / datter gheen ander gras oft trupdt omtrent en lan Wafe fen. We Portugiefen hebbente in Ambona foo Bermes nighvuldight / datſe daer Deel meer zijn / Dan in de an⸗ der fRolucken/ ende dat ſoo Wel op de berghen alg op de Blache Delden: Doch alle derdeiaeten draeght Ben fels ven. boom groote vzucht en / ende De twee volghende iaeren Beel hiepner: Pprard ſeydt bat bit eplandt alieen alle faer bp de bftigh dupfent pondt Groffelg-naghez ten uptlevert. Ra 5 f Delen boom is ban. Egineta ee { batmen Weet / onder de Griechen eerft Caryophyllon Kapvsovraor ghe⸗ wedr Latijn Caryophyllum. De bloem oft het chepſel van de vzucht heet in NKederduytſeh Groffelg- nagels in t Franſch Oyroſles, ende. Cloux de Guri⸗e om bat íp een hooft heeft als eenen nagel / met giet runs⸗ vijg ghev ze tanden ; fn Baren ager egen goed ard nacbolghjers van a t dan De groote oft vol⸗ maechte heet Caryophiyllus mas, in be %poteen Antos phyllas , ende daer nae in onſe tael Autoffel. Fn’t Arobiſth heeten (p bepde Carrumfel; oft Calafur , oft och Arumfel : in Bava heetenſe Syanke , oft Chanque; fn fPalapa Synken:- De lange. ficelkeng / daer de vloe men, van hangen / heeten (p Fufti: ſommighe noemen De bladeren Varaqua ; den boom, Siger.-Dodoneug ís van ghevoelen dat onfe Graffelg-nagelen/oft —— uclisens /_ diemen tuſſchen de Groffel- vindt / — ee in ragas hd blijkt in 199: f bladt… * vids dT Ad PE; Dele Groffelg-naghelen in tot veele dinghen nut / ae beeke oft heel onbedorven / te weten Beebe war reuck ende kracht igh van (match zijn / boven aen haer hooft bꝛeedt / Wat orbtighebois “bebenne alfmente met de Dingheren douwt oft drucht, Bp zin heet ende droog / met verre Van Den Derden gracd ; ende hekje ben eea erfterchende / gpenende / Doorfundende ende doordringhende Gracht / bunmaechende met. ee tfamentreckinghe : Baer Door fterchen fp de herfferen ende het gantiche inghewant : bp de fyijfe, ghedaen: beteren ſy de ghebreken Dan de maghe 7, lever Gert ude hooft: verfeughen % hert / maectien,Drolgelt / demen de verhittinghe / roodt heyt ende de (chelle van de ooghen weg / helpen de koude tener / en De waterfischt, . J wordt den Groffels nagel _ ag, Dan ber m berfehjlt Ip van Clufus / ‚ Groffe 1450 ende doen de ſpijſe verteeren / ende ghevent lichaem eenen dn reutk. Dy zijn beft gebyupcht in den Winter van oude ende vude menfchen / die met lijm berladen ende met finchinghen ghequelt zijn, Dock falmenle beft bp de Koude vochte fpijfen Doen: Dan de heete galachtighe menfchen zijn fp quaedt : nochtans in tijde Van peft zjn fp goet gheknauwt / em ons teghen de quade locht te behoeden. Bp de fpijfe en maghmenle niet met al te groo⸗ te menighte Doen / midtg datle de ſelve Weleenen goeden reuck doen Gebben / maer eenen bitteren ſmaeck gheven/ ende den buyck alte härdtmaecken. Daerom wordente ghebzandt / om alle buyckvloeden te ſtelpen; ende dan worden fp oock met andere binghen of De maghe ghez depdt/ om die te berfterchen: ende haer poeder niet Wijn/ Sueelap oft Buce-nlecfch inghenomen/ ftelpt het byaec= Ken. Dan ’t lele aghel-poeder Bier dragmen oft een half onte tleffens met Melck ghedroncken / maeckt. Ben menlſch biliapens luſtigh / ende doet knechtkens ghe⸗ Winnen. Den reuck ban dele Groffels naghelen Doet Haeſtelijck opſtaen de ghene Die in ſwijmeniſſe ghevallen zijn. De lelve Paghelen gheloden oft op kolen ghewor⸗ en / ghenelen die verkoudt / verfnottert oft ín den neuſe Berftont zún/ alg fp dien voock langhs de neusgaten entfanghen. Dommighe doen De Pockighe menſchen fweeten met Groffelg-naghelen/ Potemufcaten/ oes die Langhende Swart Peper tfamen ghemenght. An⸗ Bere ftroepen het Naghel poeder op t hooft tegen de Booftpijn / die ban koude komt. De Indiſche brouwen Knauwen defe Naghelen / om eenen goeden aeſſem te Krijghen + ſy doente oock in ſackskens / om op de maybe ende ’t hooft te legghen / om de felbe te verſterc⸗ Ken. Vande Groffelg-naghelcn Wordt oock een Olie iſtilleert / ut teghen alle ’tvoorfepde. Sommighe Wepekenfe ín den gheeft van Wijn / ende trecken Daer de Bracht upt tende de Olie aldus ghemaecktf is ben monde aenghenaem / ende niet brandende alg d'ander, De Poꝛ⸗ ugiefche- vrouwen Diftilleren een Water upt groene Ig-nagelen/ leer goedt Ban rruck / bequaem tenten ve ghebreken Ban t hert. Dan fn Kava worden de oude ende dicke iarighe Groffelg-naatelen/ Die Antoffels hee: ten / meeft geacht: hier te lande dehtmen De Blepne: Diemen ín de Molucken noch groen in Dout ende Edick dewaert: maer De alderklepnfte ende malfcjte leghtmen in Suptker; want die zijn Leer lieffeljck ende aen ghe⸗ naem om eten + ſommighe legghen de teeve en ende duuſte t as ooch in Dupcher. Om de Grof: —— langh goet te bewaeren / moeten ſy eerſt met fout water befjppopt Wôpden — etuyghi dat/alfmen eenen ſack Hol Groffelg- rt oder eenen eemer Vel waters hanght / dat Waz ter daer gantſch in treckt / onder dar de —— om verergheren / atis het dat ſy ſwaerer Ha Bhetmirpe worden. Dplepdt dock dat de bloeme ban de Groffels- waghel-boomen open gaendef eerft wit is / dger nae geel/ fn'tlactfte Deel voodt : ende Dan is den Groffelg-naghel binnen de bloenre : endeden reuck is dan _ fjwfterchfte/ iae is dan Den alderaenghenaem fter 1 E D. Diemen foude konnen Gebben : | zfelfs in dien reuck ig. alle foo dat de gant{che locht (wart /-die te voren leer voodt Jenn l Girotff els gomme, 2 k — ‘Car yo Uorum gum- > heef! Wpteriftaten goeben reuck; ende is van berwe — en lagh. Maer C — es ‘nagbelen raes — sche He * Catyophyllum Plnij is een vzemde vrucht / van Clu⸗ fims beſchreven / die andere voor Amomum aenſien: dan/ Eet £ tE ende Wit / met. twee âls ootkin het Ammar hetijck/ maer bupten — EA — iue heeft bp be Groffels-na- met et Garyopbyllam obereen/ beren, Befchrijvinghevande Drogheri; Garyophyllon van Plinij , oft Amomum van fommighe; 2 Go —* 4 N TE G NN SNNAN fn 0 Dn DN — NN INN 4e dn 4 (stie ee Peper in Det 7. capitel van fijn va. boeck s te weten ver — — reis — zerkozen/ ſom⸗ tjdts kleyner / gherimpelt / bauyn/ em ghenoegh / inhoudende een rondt wart laedt / in twee deelen ſcheyd · baer: ende deſe Brucht komt dzuyfs ghewijs voort / doth foo datter maer twee lo: en ftaen : Dan de —— ——— het bin a gelen. nenfte faedt ſmae De bladeren zijn fomtijdtg (even —— langh⸗ Dep breedt / onahefchaert / met een groote midde weende Deele ſyb · aderkens / ſom 5 Ade ed ſommighe botachtigh/ fcherpa van tachsheng zijn heetachtigh van (maetft alg de bladeren? ade oock niet onlieffeljek Van reuck. De wortel van bit boomken oft is hardt ende’ aft / binnen ſchorſſen: ban be welcke De buptenfte int ex : want ⸗ Een nae —* ende Dunfte feigerper ig / ende meer bijtende oß de tonghe an ander. — Eri, hie hit RAe ARAI she x Inidiaenfche ende ândere Vrétade Erùyden.: € Îyancha Ban fadagafrar ig cen bloem gheſloten fn eenen knop ban bier (chelfferen/ met een kort fteelhen: De bloem lele Heeft vier langhe malle krupg-ghewijs gheb oeghde bladeren / met cen verheben navelhen / alg men in de Aranie-hloemen fiet. … sEch atider Indiacnfche bloem heeft op een fteelken Bier Bliefacptighe bladeren ruprg-ghewis met aderen vertiert / boben toeſluptende⸗ cen harde ſteenachtighe wucht bedeckende / met een ronde keeſt foo groot alg een Rote Mulſcaet / van buptren met bꝛuyn Boog vileeſch bez Tet/ vanbinnen wit, > g Mogori (mtffcbien Mogli ) zijn, bloemen ban @oft- IAndien / beter van reuck dan He Vrante-appel-bloemen ; daer men goet Water ban diſtilleert. 3 € Champe zijn oock Ooſt· Indiſche bloemen / flercker 3 reuck / ende t hooft neer beſwaerende dan de Witte en. Folium Indicum; oft Malabathrum, Berle ; ende andere bladeren van Indiaenſche boomen. 35. EF Oliumn Indum, oft Folium Indicum, bat ig Indiaenſch bladt/ in t Ataliaenſch Feglio ndiano ghenoemt / is het bladt bau eenen Indiaenſchen boom, fepdt Garciag, in ndien Tamalapatra; ende daer nae int Griecks Mala- thton MaadGadrar. gheheeter:; int Latijn Malabathrum ; in t Arabhiſch Cadegi Indi : ban het verſchiit veel van de Bette: want dele Tamalapatra íg een bladt ais een Ci troen-bladt / Doch ſmaller / ende Boor ſpitſer/ groen/met ld zenuwen fn de lenghde boogreghen / Ban reticlt de —— — gelijck. /_ende loeter dan Pardus⸗ niet foo ſchery oft doordringhende van, ſmaeck alg Caz "meel. Dele bladeren je en in, Cambapa ende op Weele Andere plaetfen van Po uien oan p en drijven niet óp ’t water / als Dioltojideg van het Malabathrum t/ maer groepen aen eenen hooghen boom / feet erre van ’t Water. Sp en Worden oock niet aen djaep: Reng ghereghen / maer ín bundelkeng ghebonden ende Bewaert. Goch zijn fp bleeck groen / niet upt den witten baupnachtigh : ende‚de heele zijn de befte. Clulius gheeft Bug de naevolahende fchilberge van dit bladt / ende Een tackeken van Tamalapatta mer de vrucht. AAL Ne 5 — k d mn —* * —— * igt fepdt bat de ſchorſſen ban De teere tachgheng mat ſpece· toachtigh wan teuch ende Mmaerk zin. De Vrucht / ſultks ats hp fomtudts bp defe bladeren ghelien heeft / is hlepn / met ghedaente van cen feer Blepne Eechel : ende Die wordt met be bladeren fomtrjbts hier te lande upt Ooft-Andien ghehroght- Plinius fepdt Dat dit eenen boom isin Dprien waffende (1m ’t Latijn Malobathrum jnum ban Horatius genoemt) met gevouwen blaz deren / baer @lie upt ghedouwt werdt / goedt om bp be falben te boen ; maer dat het in Cgepten noch) meet waſt: Ban dat 'tbefte upt Indien komt -/ ende dat bet Daer in poelen waft /, alg Water-Winlen : fout van {maeckt íg/ ende beter riekt dan Daffraen : maer dat bet befte wit moet zijn / Mmaeckende als ardug : ende bat Den reutk daer van, als het fn Wijn warm ghemaëckt is / alle andere goede veuchen te boven gaet. Donunighe Gouden de: bladeren ban de Groffelg-naghelen Voor Get opzecht Malabathrum dan beneffens dat be bladeren Ban Groffels-naghelen qhelijckeliücken (maller zijns ſoo —* pele tWee boomen menighe dagh replen verre an een. ' Sommighe Gorden de Caneel-bladeren voor Ma⸗ labat hrum : maêr de bladeren Dan den Laneel-boont zijn (aller / ende boor niet foo ſchern / ende en heben Die Dep uptftaende zenuwen niet. Piettemin men Lal de Caneel-bladeren in ghebrehe Han, de Tamalapatra moghen ghebruycken / oft be Spita Nardi / doch in grooter menighte / midts datſe Vapper is dan Fala: batheum. Waerom ſalmen nemen de Nardus Ceitica/ le dꝛoogh ende warm is in dent weeden graed: fn welc= kan graed het Malabathrum van Kuicenna gheftelt wordt : Die oock ſeydt Hat de Olie daer van het Later ende de Olie van Saffraen in krachten ghelijch ts / maer ſtercker. Dan het igmerchelijch dat ne Aamalayatra de gie verweckt / eenen gn aeffem maeckt /ende De hleez eren ban de Motten bezit / ende alle de krachten van ardug heeft. Sommighe houden dat voor heet in den weeden / ende dꝛoogh in den derden graed: ende febgben bat het voor den neug ghehouden/ ende langh ahe rouen / ven menſch boet apen. A Sommighe ſegghen dat Malabathzum Gan Dioſcoꝛi⸗ Bes een ſoorte Van ong ghemepn. Fontepn-cupdt is. Dan Piofcorideg befchtijft fijn Malabathrum aldus : Malabathrum ís / als ommige mepnen / het bladt vanden Indigenſthen gardus / bebroghen zijnde door eeniahe ghelijchighepdt deg veuchg. Mant dit Malaba⸗ hrum is een bladt ban ſyn epghen gheacht/in de bzoer⸗ etfen Yan, Indien waffenve/op’t water dzhven⸗ De alg Water-Linfen / fonder woptelen: Welche bladeren vergadert zijnde aen eenen ljnen draet ghereg en Moge Den / pee As ——— denn dats men des Dometg/ alg’t water odoght is / den met droogh —— — grondt skens branden — ende dat deſe anderg niet voortiomen en ls = * * Bet beſte Mala i ghene bat verſch is / upt den Witten biupnác hen eik gb / fiae 't Booft Blinumende Met tynen veuck / ende dien reuck Tangh behoudende / Mmaechende bijnae alg Par= bug / fonder enighe foutighepdt : dan’t ghene dat fag is / in klepne ſtucken ghebz / in fonderhepdt verme⸗ birwet / ende bupl van reuck/ is quaet. Dit bladt heeft alle de krachten ban rdus / maer is in alles. ghe⸗ digher. icker piſſen / ende is de — J wel —— — ende in Wijn Geet Dt aen De leepé t eep —— Berbitte o be lchermt die van de Motten ende Dehietetssende eftſe eenen goeden reuck. Zon …_Verarderinghe. Daer en zyn eyghentlück gheen ver ſchillende ghelachten van Halabathrum : nochtang foo bindtmen dryerhande naemen ban dele bladeren : want de grootſte heeten Malabathton hadrofpheror in t Sriecks / oft Malabathrum maxime magnitudinis in't Lac: tn ; de middelbare Malabahron mefofpharon, oft bathrum mediæ magnitudinis ; De klepne Malabathron microfpheron , bathrum minimæ ivudinis ; oft oock alleenljek Hadrofpherum , s „ende Microfpherum,Bommighe heeten cq oft —— 1452 ende het ghene dat van eenen boom ghetrocken wordt/ Malobathrum Syrium, oft Malobathrum Egyptium. Bep⸗ pe bieten Foliam m £°L atijn/ m ’t Grieck Malobarhron phyllon. Ende Foliatumig den naem Van een welriecken⸗ De @lie oft Dalve ban dele bladeren ghemaeckt: daer de Gomepnen hun langh hayr mede beftveken / om dar goe⸗ pen reuck te gheven. Eenighe ſegghen dat dit bladt Nar- dus filueftris oft Nardus Indica plaght te heeten. q Beele oft Berre is het bladt ban een ghewas aen Ben Zeekant van Ooſt⸗ Indien alleen waſſende; t welck daer gheplant wordt alg den Wiingaert bp eenighe ftaken oft prieelen / oft aen Den Loet oft ſtruvek Ban boomen/ als bp de Areca ende audere: op ende om He welche Get klimt ende lich. blecht / gelijck doet het Peper⸗g hewas / die dat leer wel ghelijcht:dan dit bladt ig Wat dicker dan het Peper-bladt/ anders het ſelve leer ghelijck / oft beter een Nrangie-bladt / doch oock langhersende Boop (pitcher / met dicke aderen oft zenuwen langhs henen verciert / Specerijachtigh van reuck ende Mmaeck. De vrucht is langh ende krom / ghewronghen als een Agdifie ſteert⸗ ken: ende Die Wogdt daer gegeten met het ſaedt Dat daer ín fchuplt 3 ende is goeder ban ſmaeck. Cluſius heeft de Schilberije van dit ghewas ghegheven / met fijn bladeren (die nachtang niet (eer fiijf oft dick en Waren ) ende met gen prucht wel twee duymbreedden langh / van Lijf ron⸗ De ín malkanderen ghevlochten hauwkens verfamelt / ende als tauwkeng in een ghewonden / ſpeterijachtigh ban ſmaeck/ welrieckende met een langh ſteelken. Betre oft Betele. Re ‘Tambuls in't Turthtch laprach Induftani, dat ig Slabt van nb ber etch nachrans ban ber Folia Indi at blant/ (epdt Barring / ig beet ende Hoogh in't _ Yaetfte van Dent agraed/ erby Bang, herl dat het dz oogh ende-koudt ie in den tweoden. Het fteucht: het hert ende ap De Winden: met Care, damomum oft alleen nue) t/-furboect be, herſſenen ende Get hooft : maeckt bet tanotoleefch warft LORE | — enderhouden worden in De Gaten: Want ſy ſeggh fp gheven malkanderen elck Wat Van D —— Maſtick bewaert; ende foo verſonden / end Befchrijvinghevan de-Droghen:, et befte is t ghene dat rolachtigh ig /ende voel tijp:ma fe onrijp Ar A meer fn Den mondt/ ende daerom ác ne tende Brouwer dat meeft. Det is bitter in't knanmen , daerom feet: onliefljek / ten zy datmen Daer Wat Kalchg gan @efterfchellen bp doet / ende Wat Dan Die Duet Dip de Fudiaenen Arecanpemen / oft Wat Hate / oft war Canfer./ Paradijs-hout/ Muſtus oft Ambet: Warned ſmaeckt het ael/ ende maeckt oock genen ſoetrieckenden aeffem ; daerom alg de arme lieden temandt vjckg aen fpyeken Cullen / knauw en ſy Dele bladeren / om meerder met hunnen frinckenden adent niet moepeljen te Vallen ;-tot den. ſelven epndp Worden ſy Han bjou- wen gheknauwt / als fp met De mang Verfdmelen + Die pock gelooven dat De mans Dies te meer behaghen in haer {ullen nemen. Maer meeſt pleaben de Sndiaenen befe bladeren te knaumen-nae de maeltijdt : Want (p ghelooven / dat De ſphſe Gun anders niet Wel en hea komt/ oft onverteert Blijven ſoude / oft De maghe doen walghen. Dan om dat dit bladt eenighe harde aderen heeft ianghs henen loopende / trecken fp de felne-upe met de na ghelen Ban hun vingheren Die: ſy Daevom Scherp laten geoepen:) eude ſteken dat hladt / eerfthp- repdt zijnde / in Gunnett mondt / ende Endiuwen-Dat: ende Dan gheeft het de tanden ende Het taubeulefed eht voffe verwe : van ſommighe ſpouwen Dat eerſte ſap ũpt bat bloedigh roodt is / ende nemen Dart Wederont ane dere dierghelhcke bladeren. Defe foo berepde bie Worden wr fijde ſackokens oft borlekens bewaert de Welck ſy malkanderen fchencken ala fp erghens vepfen: Want fp ghebruycken Dele bladeren altijdt ( behalen al= leen in hun vaſtel daghen / ende alffe ros Daghen ) om datfe ven nienſch ſangh gheſont bar— verſtercken / De Dleelcheleke luſten Herweehen /'É hert berguichen / ende de herffenen verlichten. Pan te neel — fnghenomen beroeren fp be ſinnen / ende maeckent hooft Bronckeit, Daerom dk fp met menigbte geten van de vrouwen die haer felgen lebende in't bier worpen / nae de Wijfe Van de Indigenen / om ſoo haer overleden mans te volghen: Want alsdan gaen fp ſouder bewegin⸗ Ohe brard weeet te bladert bat: ee tet bie — prard berghelijcht de bladeren ban” Wetie met Pam beutibres bene fepbt batte heel Soſt Indien door _ fonder De felipe niet ew ouden konnen Teven : ende een ieder fleechtfe in De vouwen van lijnen gordel: ende {ne / alg (p un onderlingGen ontmoeten / tot teecken ban Hyiendtz hap: fae Dat iemandt in eens anders HPB quaem/fon= Der dat hem Betel gheboden wierdt / hy far een quaet onthacf achten. Dele blaù gheng/ datſe (oo Geet ban aerdt welende mondt ververlt hen / den dor ft beneinen/t dickwijls drincken / Daten in moeten Deen. Deu ſelven Pprard voeght de hp niemandt opt pijn in ed ander heeft Wet: ben/ oft tandt: ſen / nae dat hy dele ren heeft ſt te ghebruycken en gantſthen Woꝛden daer Cor s dat achten fracss q Coca van Peru ig een boomken ick GladerkEn afge d groen 4 de W jk: hen ofs ghi hs by eer als be Wprtillen / ende sijn oock fao-graot/ eerft roodt / Daer nae Mwartachtigh, Het lac landen ghefaept op De rije / alg Boonen. oft/Erwten. ftigblijck Want dele boomſens Worden in Peru vet onderhouden A om Den Wille ban dek — / Die daer inde Sonne ghedrodaht zünde/ ín langhe fmalle — manden bewaert moe ín vrembe landen ghe⸗ fonden : ſelfs (pachten defe bladeren wel fog veel als Goudt / Dilver oft Bꝛoodt; ende fp dieren Gun Loor id —— — waerde oft diere ie 4 * oopen. e reyſende lieden van Peru houde Defe bladeren ín Kien Bd ing mbrabeng tot tfabondtg toe ; fonber die nochtat auwen in te ſwilghen: waer door fp ſtercu Van leden ende kloek van Gerten mopben/ ende hongher noch dor ft en gheboelen : want fp nemen oft t poeder * — zhe Indiaenfche ende andere Vremde Cruydem. ghebrande Zee-fchelpen/endeftroven dat op dele blade: ren / Die ſy eerſt Wat met de tanden ghekroockt hebben / ende kneden daer koeckskens oft broodekeng Ban. Een Han defe koeckgkens houden (p ín den mondt foo langh als fp moghen / ende fupghen dat / ende Draepent dicu⸗ wijls om : alg het krachteloog ís / dan nemen (p een an= ber /foo lang als die reyſe duert / ende blijven foo ſon⸗ Der eten oft Drincken : (p knauwenſe oock Wel atleen / om de de ghenucht / om den goeden ſmaeck / keerende Be felse foo langh ín huunen mondt / tot datfe gheenen fmaeck oft kracht meer en hebben ; ende nemender dan Wederom andere, Dau om hun te verheughen oft drone: Ken te maecken / oft licht ban Finnen / knauwen fp deſe Eoca met Caback-bladeren. Cancel, Caſſia, Cinnamomum ende andere fchorffen van Indiaenfche boomen. 36. H Et Caneelban deſe tijden / be Caffia Lande ou⸗ ders / ende het Cinamomum en, zijn epghentlijck gheen verfchepden dinghen; maer zijn ſchorſſen van ẽenerhande ghewas / als Galenus oock bekent / leg⸗ ghende dat Ip eenen tack ghelien heeft die aen D'een fide met Caflia ende aen D'ander met Cinamomum bedeckt " Was: al is t dat Dodoneug felf van een ander ghevoe⸗ Yen ig / als bljckt fn’t 198. bladt zalwaer hp toont dat Die ſteeckskens van Groffelg-nagbelen oft immers die⸗ men tuſſchen de Groffels-naghelen bindt / het opzecht Cinamomum der ouderg zijn : Dan Die mepninghe Wordt nu ban de ghene/die’t oprecht Cinamomum ghefien heb⸗ ben / Geel verworpen. — J Den Caueel· boom is foo groot als eenen Olijf-boont oft Aranie boon / ſomtijdis klepner / ſeer ghetackt: Wieng teerſte tacken vecht overeynde ſtaen / bewaffen met bladeren alg die Ban den Laurier aft Arbutus / bleec⸗ 1453 Ker groen/ bzeeder / ende niet foo dꝛdogh / de Citroen bladeren ghelijctker. Galenus bergtjeluchtfe met de bla= deren Ban Wit Nies truvdt: Theophraſtus Plumug ende andere oude ſchrꝛijvers ghelyckenſe met eentatje an= dere bladers ; ende verhaclen Veele ende verſcheyden din⸗ ghen van Defen boom / fn gheflachten ende ſchorſſen: Dan het blijckt/ dat hp hun onbekent 18 gheweeft : daer⸗ om fullen Wap De nieuwe fchrijverg bolghen. De bloemen zijn Wit / met Wepnigh veuchs : Be vrucht ig vondt / bijnae foo groot alg een Wafelnote / oft beter alg een Olof ken/ eevft groen / daer nae roſachtigh / maer (wart blinckende alffe vúp ie (wanneer fp ooch vergadert moet Worden ) inhoudende een fteenhen als dat ban de Wilde Olijve / met dierghelijck vleeſch; upt 't welck een olie- achtighe groenachtighe vochtigheydt vloert / rieckende als Bakelaer / ſcherp cnde wat bitter Van fmaeck : ende dele Vucht heeft onder aen cen kleyn fchaelken oft dop⸗ ken / min ghekronckelt dan dat ban de Ceckelkens van den Ilex. Den firupck oft fram ig ſomtijdts heel dun / als’t gewag leegh ende heefterachtigh is / fomtidts foo dick Datmer kaften ban maeckt / maer meeft foo dicke algeendpe : ende is bedeckt met twee ſchorſſen / ohelick den Korck-boom / doch niet Wel foo onderfchepdetijch ban Welche de buptenfte oft Dichfte niet veel gheacht íg/ ende Daerom bijfonderlijck afghetrocken Wordt: maer be binnenfte frinfte is de edelſte / ende is ’t oprecht. Caz neel / Caflia, oft Ginamomum: ende deſe fchors Wordt ín bierhante ftuchen gheſneden / die eerft niet Heel reucks oft ſmaecks en hebben : maer alffe eenen tijdt langh te drooghen ghele hebben / ban krijghen (p eenen goe= den reuck ende (maeck ; om den welcken ſy foo veel ghe⸗ acht worden : aocht wozden fp dan tn cen ghetrocken dooz De Hitte Der Donne / ende ghelijcken langhe rolle⸗ kens oft pphens / aloft fp elch De ſchorſſe Van een bijz founder tachgken waeren: door De felbe te Der Done nen krijgen defe Cancel pijpkeng oft rollekeng een ſchoo⸗ Eenentack vanden Caneel-boom beyde fijn fchorffen vertoonende: ne tofachtighe oft upt ben alchgrauwen h ⸗ verwe: maer als ſyalte vroegh afghetrocken zijn nd niet wel ghehavent en Worden in't Drooghen / dan blij= venſe Wit : ende alsde Donne daer te ſterck oft te op fchijnt / dan Wordenfe fwart. Dele binnenſte is alleen oft immers meeft ghebruyckeljck; Goe wel dat pe buptenfte dicke fchoy ffe / alg fommighe ſegghen / ghe⸗ Prooght zinde oock berkocht wordt / ende nooy het Xylo- @nnamomum ghebruyckt / fulchs alg oock is De Xylocaf- fia, oft Pféudocinanmomum Diofcoridis 5 in onſe potez Ken Balſelaer gheheeten ; de welche (alg Lobel fepdt) een ſchorſſe 1e bijkants eenen duym Dick / oock oncffen⸗ Weerachtigh/ tree ng choꝛſſe van Kler oft Olijf⸗ boom Ban Lerwe ghelijck: maer % binnenfte is fachter / ende eenighlins ban fmâech/ reuck ende verwe het ghe⸗ meyn —— ghelyck · Maer alg deſe — afghetror= „Ken 3ijn/ dan laetmen den boem Dyp iaer lang rusten / termen Daer Wederom ander Caneel oft ſchorſſen ban trecht: Want den kryght hp wederom nieuwe Mens Pprard leydt datmen de ſchorſſen aen ben boom [elf af= oee oft klieft/ latende bie Daer aen bjooghenendealffe Dzoogh is dan eerft aftvecht. Ene eeft Dele twee fchoyffen op malkanderen ien aen ettelijtke tachskeng ban belen boom /Die rerht Waten/ met ledeliens een palme verre ban een ſtaende eg gheven heſpro⸗ ten te zijn: ) Ver welcke tweede dunſte e bijnae afchgreuw was/ goet Ban fmaeck/ doch Wat fcherp o ‘Be tonghe bijtende /aen 1 L goeden reuci fmaeck Bleeft deſe ſchorſſen meer dan viertigh iaeren bp / foo datſe re |, roken dan ong beter ep Cancel, Det hout s onder reuck mde War oen tach wan een diger geek « liet ae rlanog enaem Bat reuck. Ende Be — * Defe boomen waffen ín Ooſt· Indien / ende in ber⸗ peu verre Ban cen gheleghen Ooſt⸗ Indilche exlan⸗ niet ín Dina / noch oock niet. in Arabien / Ethio⸗ Afcijcken : maer ’t befte Cancel omt eygh s alwaer det meefte eertruck B: t fe / midte dat Get ban (elfs Boortkomt : ’tafene Dat ín be hoſſchen Lan Malavar waſt / ende dat upt Fava oft Sumatra gebroght wordt / is Beel ſlechter / alig’t dat De inw oonders ban die landen ſche den t ſewe in Gun ſpſen oock boen: Ende deſe fechre Caneel- boomen 3ijn hlepner dan de ghene Die t befte Caneel ín Zeplan ——— / doch níet. foo kleyn oft heefter= achtigh/ als fusenbe Galenus de Caneel-boomen ſegahen te weſen: die vaer verfchepden fooyten van ghez maecht hebben/ alg oorh boen Theophraſtiis ende andere fchrijverg: maer epghentlijck en zjnder maer defe twee foorten / Die fomtijdtg min oft meer reucks hebben / nae dat De ſchorſſen Wel oft qualijck in't ——9 zijn: maer de boomen ſeive en hoeven 35 eninghe/ midts datſe alle in’t Wildt waſſen· Theophra ſtus ende linius legaten dat de Caſſia op De berghen waft/ ende het Cinamomuurop?tplat ĩ Die meer van delen gheert te Weten/lefe Celar Balbus in de beſchꝛ⸗ vinghe van fgne Ooſt · Indilche Genie, iid Dele fchorfle/ te Weten De binnenfie/ heet ín onle tael 5 int Franfeh-Canelle; in't Italiaentth candia; gock Canela enbe-Cinamomum. In t Arabifeh, heetf Darfini Darchinis oft Darzini;, tn FPatediva Poniem. bousthory; in Bebreeufttj Kinnamon : daer ban komen. de Grfechfche ende Latinſche IJ Cinnamomum ‚ende Cinnamon z ende Dien naem Cina? 6agg68 momuat 1454 momum komt entlijtk toe de befte ſoorte: de Hecht fte heet in't —— Griecks Calſſia, ende oock Caſia: dau de alderflechtfte ſoo wel dunne alg dicke oft upterſte doutachtighe ſchorſſe/ ſulcks als is den Balelaer / heet ylocaffia; Pſeudocaſſia Cinamomis, Xylocinnamomum, Píeudocinnamomum, Caſſia lignea, ende nae De rollekens alg pijpkens/ Cannella oft Cafsia fyrinx; ín Arabien Quecr- faa oft Querfe; in Malaca Caysmanis. Dan foo wel pit flecht alg het befte Cancel heeft andere bedorven naez men / alg Selicha, Salihacha, Darfihaham , Zigi ende Zi- gir, ín ftede Lan Salihath, Darfifagan ende Ingi. In Zep⸗ lan heet het Cuurdo; ín Malavar Cameaa. Diofcorides noemde een Ban de befte ſoorten Moſyliticum Cinnamo- mum: maer Mofylitis-Cafsia mag He derde foorte Lan Calfia bp Galenus : ende Zigir was de befte Lan al- den / díe ín tijden ban Galenus felve poor Cinamomtim Berkocht Wierdt, Het Cinamomum Afyphemum was gen fwarte onlieflijche mede-foorte Han Pfcudocafsia, u iffer een Cinnamomum Alipinum , dat;upt Zeplan in't vafte landt ahefonden/ ende foo voorts tot Niepyo ghehrꝛoght Woydt. : aneelig heet ín Ben Derden graed / ende droog) fn Ben tweeden / oft ín t beghinfel vanden derden : maer % befte is't ghene dat welrieckende ig / bijnae als Goolen / eerft wat ſoetachtigh / daer nae opde tonghe bijtende / dun / effen/ ghekvonckelt/ uptden peerfchen bꝛupnach⸗ tigh: daer nae bolght 't ghene dat Kozael-roodt is / wijn⸗ achtig ban veuck. TC ghene datmen upt Zelan brenght / wozdt fomtijdtg Biertighmael beter ghehouden dan Dat ban Malavar: hoe wel datter oock Wel flecht Caneel upt Zeilan komt / Dat dick ban ſchors is / niet wel ghe⸗ Krolt oft ghedꝛooght. In t kort / de heel Witte ende de Peel ſwarte ſoorte ban Cancel Wordt verworpen / ende die eenen onlieflijcken reuck heeft / oft gheenen veuck met allen, Dan het goedt ende uptghelelen Cancel is meer berdzooghende Lan aerdt dan eenigh ander dingh dat tot ín den derden graed Verwarmt. Bet is oock Leer fijn van beelen / bequaem om te Doen fchepden/ te Berteeren/ ver⸗ Deplen ende lacht maecken; doch met eenighe tſamen⸗ trechinghe : waer door dat alle het inghewant kracht gheven han. Maer het fjnfte maghmen ghebruycken in alle die ghebꝛeken daer het Cinamomum tegen ghepre⸗ fen Wordt / ín fonderhepdt om het hert te verſterchen: ende Het grofachtigh oft het ghemepnfte Cancel maah Dienen ín ftede Lan de Eaffia/ Voor allen om De ſlappe magbe te Verftercken : dan het houtachtigh oft Becht/ oft t ghene dat Geel Gan de buptenfte ſchorſſe heeft / dient alffer meer ſtoppinghe oft tlamentreckinghe ban noode fs. Cancelopentde berftopte lever / gheneeft de water: fucht / doorfnúdt/ verdrift ende — alle over⸗ tollighe vochtigheden / ende doet het gantſche lithaem tenen goeden, veuck behouden, Bet betert den ſtanck des ademg: dient oock om De ſpijſe Wel te doen berteeren/ ende om goedt bloet te doen groepen / om Het ſaedt te vermeerderen / om de voeſters Beelfochtg te doen heb⸗ beu. Wet doet oock de Winden Des buycks ſcheyden / ende belet alle verrottinghe ín tlichaem : ende magh Lan alle menfchen ghebrupcht Worden / uptghefondert die Beet Ban aerdt zijn / ende met galle berladen + want het rchaedt hun als fp bat te Heel oft in heete tijden ghe⸗ Brupchen / midtg Dat het inghewant ontfieeckt / ende Bet bloet verhit. Matelijtk ghebzupckt/ ende liever ghe⸗ oedert dan Geel / ín koude tijden des iaers / niet te dick⸗ Baila, ende met koude ſpijſen / fn ſor dt Van koude fijmerighe menfchen / doet alle flimerigheden upt den Wife cupmen ; ende is nut om het fuffen ende ſnote⸗ ten te benemen : ís goedt Door t hooft / berftercht de —— / verdrijft de ĩſthemelinghen der ooghen / ende ſcherp gheficht / allmen t poeder bp de ſpiſen Doet. Bet berfacht oock den hoeft / gheneeft alle ghebze⸗ Ken ban de longer/ verloet de lendenfucht/ doet ghemac: Kelijck piflen / ende gheneeft de konde piffe / ende alte ghebreken der nieren / die ban Dicke ende Aijmerighe Borbtigheden komen. Met water ghedroncken/ drijft De naegheboorte af : ende alloo oft met Wijn ghebrupekt (oft beter ghepoedert / ende met pyrhe bermenght ) Berweckt De maendtftonden : waer toe noch goet is den xoock ban 't ſelve ban Onder ontfanghen. Carel weber: ftaet allerlep verghift / van binnen ende ban bupten ghe⸗ bruytkt; ende gheneeft de beten oft fteken Bande flan glen ende andere fenijn Ithierende dieven ; ig ooch uut Befchrijvinghe vande Droghen. , tot alle inwendighe ſweeringhen. De nuttighent, di Caneel heeft om de (pijlen ſmaeckelijck te —— ieder ghenoegh bekent. Dan het Wordt oock bp de Wel: rieckende lalven ghedaen / niet alleen bp Be ooghfalven maer oock bp de vermorwende dinghen / Die alle dicke ghefwillen doen ſlincken. Caneel-poeBer met Honigh verdrijft De placken des aenlichts / ende De ſproeten aen € lijf. Dan dít poeder maecktmen tn de Apoteken verteren: den dinghen / meeft alle nut om de ghebreken ban de ma⸗ ghe te beteren, Het Wordt veel bp de lieffelycke fauten ende ſoorten van Moſtaert — Sommighe mac ken daer een Dragee oft koecksken van met oft fondet Wijn/ om nat de maeltijdt te eten / teghen alle finckin: ghen upt den hoofde / ende om: alle watgdonumen te herz hinderen. Het wordt oock ghebyupckt om daer verlchey⸗ den ſoorten Van Hipocras van te maecken; ín ſom heyt om de drancken / Diemen Hos, de krancken berepdt / fmaeckelijcker te maecken/ om Dat (p gheenen Wijn ſterck Bier en moghen drincken ; Windende het Caneel ín eenen doeck / eerft Wat ghebroken zijnde / ende daer Warm oft heel heet Gerften-water Oft ander water oyergietende / ende alg Dit doorghedaen is / daer mat - uptker bp doende. Andere nemen een pondt van't befie Caneel/ bier pondt Goole-water/ anderhalf pondt wite ten fierchen Wijn oft Malveleye / ende laten dat hier-en- twíntigh uren ftaen ; daer nae diſtilleren ſy daer een Waz ter ban Doo een Hobbel pat : twee oft dep oncen Van bit water inghenomen ís leer lieffelijck Ban reuck ende ſmaeck / gheneeft alle windighe qualen / doorſnijdt ende fchepdt alle taepe vochtigheden / Lerftercht de maghe lever / hert/ lengeren / milte/ herſſenen ende zenuwen/ belet het ſwijmen / ftopt de bloeden upt de maegh / ende befchut het walghen : nfet wat Citroen· ſap ghenut /ig fonderlinghen goedt teghen de qualen van de moeder / teghen de enghbor ftighepdt/lanunighepdt/ kramp ende vallende fiechte. In t kort / het heeft groote kracht in alleg daer verwarminghe/ openinghe / doorfnijdinghe / verteeringhe ende verſterckiughe in van noode is / ende is wel foo Rrachtigh als’ Cancel lelfg. Dan het befte ghe⸗ diſtilleert Caneel-Water ig 't ghene dat upt de verſthe klepn ghekapte ſchorſſe / in fonderhepdt Lan de wortel ghemaeckt Wordt : Want dat Heeft alle De Hoorfepde deughden / ende ig goedt om de treckinghe der zenu⸗ Wen ende de Hallendefiechte te ghenefen : endeaende … hupt ghefiveken doet die een goede verwe Krijghen : sock ís Get goedt om bp de (pijlen te Boen. Men trecht oock een Water upt de bloemen ban den Caneel-boont: maer datie Veel onftercker dan 't voorgaende Water, Dommiahe achten de Olie van Cancel ghediſtilleert noch meer dan eenighe ban de voorſeyde wateren die %ooz alten goedt is om de Dupfterhepdt des ghelſichts te benemen / de ſproeten ende plachen deg aenfichte te doen Bergaen/ alleen oft met Edick Bermengbt. — De dickſte oft uyterſte rouwe ſchors van den Caneel- — beom (alg oock den WBafelaer ) heeft eenen drooghen oft tlamentreckenden ſmaeck / met haeren veuck in Ben n tretkende / allmenſe knauwt; ende is daerom goet tot de fnoteringhe ende den kouden loop in’t hooft / dremen ca⸗ tarren noemt / alsmen t poeder op Kolen Worpt/ende den roock daer ban ín de neulgaten laet gaen· Dp ſtelpt allerlep bloetganck : ende ig nut in Veele ghe⸗ bꝛeſien daer Caneel goet toe ig. 3 Mt de bruchten ban den Caneel-boom wopdt een Olie ghebouwt alg upt de Olijven / Die ſmeerat hardt woꝛdt oft ftolt als Snaenſche Deep) ’ ten 3p datmente berwarmt: want Dan riechtfewatnae t _ Caneel. Dee @lie wordt ghebyupckt teghen de koude _ maghe ende ver kilde zenuwen. —— van den —⏑ nt Malabathrum elight; ende en meelachtighen ineen, — — fteelkeng, Een badt daer Ban ghemaeckt / verweckt de maendt ſtonden. Dt De wortelen ban Ben Caneel-boom traenteen voch tighept / de Canfer ban euch ende mifichien ooch DAT begijn gelijck as het is — wortelen quetſen / op dat de boomen niet en fier € Een foorte van Cancel upt Fata oft upt de Dolce Een ogbt/ is in jpkens gherolt / fonder moogen er eer bie” Bpden witachtiah oft ap grauw/ effen/ fomtijBtg rouw/ bjupnachtigh/ foo DA mente boog Alecht Cancel foude aenlien/ gende binnsnie Indiaenfche ende andere Vremde Cruyden…. fijbe naeſt het hout Heel byupn/ ban ſmaecſtt met on⸗ heflijck / Dan Wat ſcherpachtigh / doch niet foo bijtende als opꝛecht Caneel/ maer in t lactfte eenighe taepe voch⸗ tighepdt latende. Det (oude de Cafsia ban de ouders wel moghen weten / ſeydt Cluſius: ende De inwonders bau De voorſeyde eplanden doenſe bp hun ſpuſen: dat die es —F oock doen met een diergheljcke ſoorte ban aneel. € Ander flecht Cancel van lava íg tämelijcken dick / Wat nae den voffen treckende { als ghemepn Cancel bat fecht ende niet uptgelefen en is luttel reucks hebbende / Gnaeckende alg Get flecht Caneel / oft als Be voorbeſchre⸗ Hen ſchorfſe / Doch een tacper gomachtighepdt in den mondt latende allmenſe Knauwt / die ban een ghetrocken kan worden als Lijm. — — g Wit Cancel, van ſommighe foo ghenoemt / in't SL atijn Canclla alba, is tweederlep / fepdt Clufiug. Det rerſte is (echter / Dicker / ende in grooter ende langher pijpkeng gherolt / niet foo Wit / ende niet foo Scherp ban fmaeck : het ander is dunner/ Witter /met kleyner rollekens / beter van veuch / (eer Ccherp van fmaeck. Dan de upterfte vouwde ſchors Han bepde fchúnt met eenigh ijler oft been effen eude glat ghemaecht te zijn. Dierghelijcke fcljorffe Wordt ntt upt, Wingandecaouw ebzoghit / gherimpelt / bleeck / ende leer (cherp_ Lan aeck / waſſende om een langhe-ghetachte wortel / die lelf noch reuck noch ſmaecken heeft. Ende ſulcke fchoxfe fen wozden upt Bava ende upt-de Molucken qhez bꝛoght / leer Wit / níet onder ſmaecſt / lap van reück/ die van een Wortel ghetrocken ſchünen te zijn ; welche woztel oock eenighe (cherpighepdt ban ſmaeck heeft / met een kleyne tlamentreckiughe. Gen ander ſchorſſe id echt / ſonder knoopen / alg de voorſende fechte (oorte/ twee oft dp Duvmen breedt. / van twee ſchorſſen ver: melt ; wart de buptenfte fg dunner / doch heel vouw al ís’ datfe ſomtijdts ghelchrapt zijnde ende effen ghemaecht boor Wit Cancel-Berkocht wordt) gherim⸗ gelt/ ghefpleten / ſeer goedt van reuck / ende (cherp van “Kimaeck : dan de binnenste fchorffe is wat dicker / ende niet foo fcherp Han ſmaeck alg D'ander. Dele ſchorſſe aft om den tack / ende niet om de Wortel als De voor⸗ gaende ; ende ſchijnt te mefen:’t ghene dat Monardes Lignum aromaticum noemde / dat is Welrieckende hout / ín Weft-Fndiengroepende ; ’t welck vaſt is ende hardt / foo fwaet als Pock-hout / maer witter / doch met eeni⸗ ape fwartachtighe aderſſens: Dan het hert oft binnen= € van t hout is (wart als dat Van Pock · hout / heet⸗ achtigh van ſmaeck / niet ſonderlingh ban. Want Ben reuck is alleen ín De fel / Bie Van euch ende ſmaeck foo goedt is datſe de Foelie / iae het Caneel te boven gaet (daerom behoorde men dit eer Wel tieckende (choxffe./ in 't Latijn Cortex atromaticus, Dan Lignum aromaticum te noemen / (epot-Cluliug ) foo ſchern Van (maeck alg Peper : de Welcke tot poeder /goedt ig om't hert / de maegh eude alle het inghetant te berfterchen. Det Gout dient in Get eplandt Cuba bear bꝛandthout: dan Het ſoude moghen dienen im ſtede ban Pack-out / oft ten minsten om Daer bollen 7 58* / oft ander werck ban te draeyen / midts dat het ís. ib Kd — dt rs …e ellaenfch Cancel ‚part Clulius Winteranus eortex ghenoemt / upt De Tanden bp des Magellaenſfthe ſtraet oght / ende daerom oock Magellanicus cor= tex gheheeten / is het flechtfte Cancel wan ghedaente wat ghelijct / doch meeft Bicker / vau bupren afch= 5* oft bꝛuyn rouw / gherimpelt / als de Olm⸗ horſſe; van binnen veele kloven oft ſpleten heb⸗ bende afg De ILinde-fchoys/ fomtijdte heel vaſt dicht ende hardt / niet onlieflijch bau fmaeck / maer de tongh feer nijpende / ende De keel ontftekende / als — epdt / og / in ſiede Ban opꝛecht Caneel —— be Befpúten ghedaen. Dp wordt oock (eer goedt ghe⸗ bonden om het Dcheurbunckte ghenelen. Den boom telf / die Clufiug Arbor Magellanica hiet / eeft bla: deren de JLaurug-bladeren Van veuck Wat ghelijck { beguaenmr om bp de ſplen te doen ín ſtede van Caneel oft P maer byeeder ende groener / altijdt groen: Den iet hoogh op / ende ig foo dick alg twee oft dzu ín hun: middel / daer berders af ghelaeght Jangh / twee bupmen bꝛeedt / tamelick dirk / bu igh / bünge ghekn bi rk 1455 Worben/ twee voeten ende een half breedt. Dan het Gout fg Leer bꝛoos. Byrwaft daer feer overvldedigh / maer en dꝛaeght aleen vzuchten. Als Gr noch iough fs /-Dan mraecktnen daer ſchithten wan / acht oft neghen boeten langb/ daer de inaoduders bau die landen hun ſelven mez de verweeren. : Ì ‚_€ Caneel-boom van. Peru ig eerten feer grooter boom/ pock met bladeren alg die Han den Laurier / met veele bruchten ghetäben/ die drupfo-ghewijs bp een ghe⸗ hoopt zijn / in een ſchale gijefioten als die ban de Royck- Setkel / mart grooter ende boller / brupn oft ſwartach⸗ tigh: welche ſchalen oft doppen in Peru Veel meer ghe⸗ acht Worben Dan de bladeren / vruchten / choyffen oft Woztelen/ oft eenighe andere Deelen Van delen Hoon / alis't bat fp den (maeck ende reuck Van Caneel oock hebben alfoo wel als Dele ſchalen. Want defe ſchalen worden gijeftooten + ende dat poeder wordt epghenttijeh Waneel ban Peru gheheeten / in't Latijn Cancllá Perùa- na: ende wordt op de [pijfen gheſtroyt / Ende in Veele fietkt ten ghebzupekt/ als tegen de irnnpinghe in den bupek / omt De winden ende fteechten van De maghe te verdei⸗ ben/ eenen goeden aedem te maecken / 't hert te verquc⸗ ken / be huyt een goebe verwe te doen kryghen / ende de maentſtonden te verwecken/ met Wijn oft water tuitje nomen. Maer alſmen deſe ſchaten met de Grüte lient oft kookt / verliefen fp al haer kracht ende lieffelückheydt Dele boomen zijn alttidt groen ende Wildt / maer Woz: Ben door oeffeningtj Beel beter. LNE »_€ Cafia van fommighé, ín't Latijn Cafia quorumdäm;, te Montpelliers / ende in Spaegnien Cafia gheuoemt / oft te Badajoz, ade daer omtrent / Guardalobe, in't fat Ca. fia Poëtica Monfpellienfium, fn ‘t Bijvaeghfel bart 8 beſc hreven / eu is gheen Cafia Higini, oft Cafia Viretlijs bre welviechende trupden Waren/ alg De lootten ban Dyck / oft emeptie Wavendet : dan Die en komt met deft Caf: ja oft Caneel niet ober ten. - ——— Een ſchotſſe van Peru, san Monatdes Cottex ad M profluuia gheuoenut / waſt aen, eenen grooten boem, Einde PDE horſſe is teren, Ui i aft / rdt ede ſwaer! met een bir it vliesken bedekt / De en var workout fee gheluckt maer bitter / alg Gâuz tiaen/ mercheljck rfamentrecfienbde / Doch met eerten den: ghtnaemen tenct, De Pnbiatnen — ende drincken een dzꝛaghme Var dat poeder Des mio eghe met Wat water oft Dirt / ende in Dip, velen gheueſe B oe hie chu ende eni keten Macer vereruns , te Weten echeii sot ü ofacht moopt/ binten bsttpnarktigh ? nde met tee gi Waar am tRende vat te —— KNO et ben bun : J P 5 et Macer Der ouberg hout Lobel een ſoorte ban er / Die Ban 't onberfte van de ſtam Ban eenigh boom ken omen was / binnenwaerts den anderer Bate- Jaet in verwe ende ander wefen feet gheljck / maer miet foa dick /bijktantg {onder veuch/ oft bijuae alg den Lau: rus · boom oft Noten· boom rieckende / heetachtigh van fmaeck/ met een lijmachtighe taepighept/ ende eet klep: ne tfamentrecktnghe: hk Fens “Cora ig een booten / anders in Indien Cura Caro” gypeuderit / oft Garocapald; een —— -hoomiken gheltickende / met bnae ſultke bladeren/ dan Dicker Van middel-zenuwe / met acht oft uwen ter Lijden wertiert Í t de bloeme is ‘geet / — onder reutk. Andere noemen dit ghevaas Hit Tati — oen Babor Pferde tees in 0 a / ft Wat r met An als Perle-sladeren / witte ——— —— be alg die ban Geyten⸗· bladt / ende u en als Ban Ben Arbutus De wortel / ————— al wi een effene bleetkg 8 / dun / veei mel es uptgheBende allmenle floot oft breecht / saeptr merisher dan t ghene dat upt De Weyt / fnets — — Deſe als ooch bit heel ghewas / ís dꝛoogh ende koudt ban aerdt / nut om t roodtmelizgen ende alie foeben. re gheneſen· want de drooghte gaet e verre te Gaggga: boven: 1456 boven : ende daerom Woidt Het fap ban dele groene ſchorſſe ghebrupcktin al tghene daer de Macre in ghe⸗ belicht Wordt / hoewel datfe foo krachtigh niet en is; Sommighe ghebrupcken dele ſchors alffe Droonh ig / midts Dat 't boorlepde verſch Cap ontieffelijck Han Nmaeck fg : oft oock fp maechen daer een poeder Lan / daer ſy een Water upt Diftilleven / dat fp ín De Boorlepde buyck⸗ bloeden te drincken gheven / oft met Alifterten ingie⸗ ten. De lele woztel / met Water ban Bs ahefoden / ban bupten op gheſtreken / gheneeſt de ſpeenen ende de kloven Daer omtrent komende. De bladeren Lan Belen boom Worden ghefoden met Tamarind blade⸗ ven / Ende den Waesdom daer Ban komende / gheneeft de ghefwollen beenen/ alfmen Die Baer overhoudt: maer Het Water felbe/ Daer Die ín gheloden zijn / gheneeſt de wa⸗ terlucht / allmen Doecken daer in nat ghemaeckt op den bupck ende de gheſwollen beenen leght. °C fap ban de groene bladeren / (even oncen tleffeng nuchteren inghe: heben / ende foo veel s avondtg / berftercht de maent / ferme het braecken/met Water van Munte ende Paftich poeder vermenght. Daer worden oock koeckskens Han De bladeren ghemaeckt. € Pavate , alſoo in Malavar ghenoemt / elders ín @oft-Fndien Vafaveli, in't Poꝛtugies arbol contra las erifs- pels; in't Latijn Arbor eryfipelas curans is een niet ghe⸗ tackte heefter / acht oft neghen boeten hoogh / met lut= tel bladeren/ Klepne bladeren van den Wrangie-boont ghelijckende / fonder het lapken Datmen onder aen de Nrangie-bladeren ſiet ⸗ aen bepde fijben fthoon groen : De bloeme is klep / wit / Biet klepne bladerkens heb= bende ; upt wiens middel een wit velelinghsken Epyupt / zuct een groen nopken / rieckende alg De bloeme Gan gheljeht : het Gepten-bladt / Die ſy ban verre Leer wel aedt ban den Taedt is vondt / (wart / loo groot alst Maſtitk· boom. Deftrupcken met Be tachen zijn afth=- grauw: De wortel ig wit / hmets/meteenighe bitterhept/ bijnaelonderreurk, — * Dit ghewas ſtopt den buyck / matt niet foo ſtett⸗ kelijck alg Macre oft Coru: daerom ghebruycktmen dat meeſt teghen de roos / Wildt bier / ende alle heete oydrachtigheven/ die Han louter galle komen :-ende het _ heeft daer ban (juen ndem, bp de Postugtefen ghe kreghen. @ot dien epnde ſtaotmen de firupch oft de Wortel / ende men weycktle in’t afliedlel van Gig in Indien Canje ghebeeten ) ende men laet Dat tfamen o langh ffaen tot dat dit Water fuer Wordt „ende dan: cijchtmen be hupt daer mede : ende men djincht twee — rl Bede De — Gús-lop pekt zijnde? it ghegheven de ghene die met de Pi ——— — levers. ende met hajchape hitte ghe⸗ guelt zijn: met Wat fap ban Tamarind-bladeren Bers menght / wordt om de kanten bande wonden gheftreken / om de verhittingen oft het ſweeren der felter te beletten), ende den toeval van de vochtigheden vp De ſelve wonden te verhinderen. — es ee ele waſt ín Malavar oberbloedigher dan Matre oft Coru: ende Wojdt Daer meer gebruikt. … € Een ander fchorffeuytPeru , gan Monardes Arboris cortex ad rheumatiſmos gien demt/ fg een leer Dicke ſrchors/ ban eenen feer grooten boom; poeder van de welcke ín de neufgaten ghefteken / de herſſenen wonderlijck: wet fupvert / veele ſijnierigheden upt het hooft tverkende/ alle ſintkinghen / catarren / ſnotexinghen ende andere ſwaerigheden oft pichelmijeu deg hoofts gheneeft zende daerom Íchijnt dele ſchors Geeter te RDA RRCD. vist Sonne eeen ded van He -q Ocofotl fg eenen boom fn Mexito waſſende / feex groot / ende fraep om fien / ban bladeren den Depl feet: mhelijtk: ende Daer upt Lloept een vochtigheyt Liquidanr: ee ergen dekje som De Wonden te, zende De Lelie met het meel oft poeder Ban de ſchors nd ie en e ockin ne hier DA als Btprar/ embeis elders — de adden heeten. J ¶ Oregioells ſchijnt oock een ſcherſſe te efen (maer Han een vrucht een Dupmbzeedde qroot/ met omgheſia⸗ ghen kanten/bickachtigh/ende hardt ahenseah/(arpach= tigh Lan ſmaeck / ende t zeever We alchgrauw uyt den — len dan in den Beſchrijvinghe vande Drogheù. ; Ken De Indiaenen senen dranck / daer cen vrucht als Carao bp doende, FJ Schorſſe met de wolle ig in't 26. Capitel beſchreven. Agallochum, Liguum Aloës, Afpalachus ende andere vremdefoorten van hour. 37. @ boomen/die om haer Gout alleen ghebruyckt wor⸗ den / zijn ooch Veelberlep: waer het meeft gheacht ig Lignum Aloës, Darabdijs-hout / oft Agallochum Diofco- ridis; boog ’t welcke verſcheyden ſoorten van hout inde Apoteken ghebroght vorden. E p g_Agallochum , ſchrift Dioftorideg / is een hout uyt Fudien ende Arabien ghebroght / de Chuta aͤheihen met een gheſpickelde ſchors / foo dun als een vlies: ende Dit hout fs tfamentreckende Van hmaerk 7 met tênighe bitterhepbt/ leer goedt Han reuck / ende bequaem om bp de beroockinghen te doen / in ftede Ban Wierdock. Maer⸗ als Gartias ab Horto betuyaht / Het oprecht Apallo- _chum, oft Lignum Aloës ; datmen Paraddg-hout noemt, Waft alleenm Iudien / ende heeft een Dicke ſchors alg ander hout : ende aengaende Datmen 't Loor Wievoock ghebruyckt [oude hebben / hy ghelooft daten den Diez rogck eer in ftede Ban Agallothum ghebrupckt heeft / midts dat den Wieroock Heel beter hoop ende overvbloedi⸗ gher ie dan Lignum Aloës; aan 't voelck feer luttel boomen te Binden zijn. Doote foo is dit opꝛecht Lignum Aloës, fepdt hp / maer eenderlep / alíg’t dat andere Daer herz ſcheyden ſoorten ban fretten. — Den opzerhen boom van Lignum Aloës is van tarz Keri ende bladereen den @lúf-boom gelijck / fomtijdtg grooter: De bloemen en zin noch niet beſchreven: dan Serapis ſeydt dat de pzücht roodt is / ende vondt alg Peper. Det Gout en heeft gheenen fonderlinghen veuck z dan als het dzoogh is: ende de licffelijckhepdt die dacr in is / vindtmen allen ín ’t hert oft middelfte Ban dit Houts (want de dicke ſchors ende het Gout dat be frhorffe naeft is/ en hebben gantſeh gheenen reuck: ) Welck hout voor beft ghehouden wordt als het ſeer bruyn oft Wartach⸗ tigh is / met afchgrauwe aderen doorreghen / ſwaer⸗ feer veel vette vochtigheydt inhoudende / fulchs als Clu= ſius in Portugael heeft qhefien / aldaer upt Ooſt⸗ In⸗ dien ghebroght / ende in grooter weerden ghehouden. Dan om het beſte te verkielen / ſalmen dat op ’ vier leg⸗ ghen / oft ontſteken: ende komt daer veel vochtigheydts t / dan ís het goedt. T —— te gronde gaet / en is altijdts 't befte niet: want fomtijdts lal het alderbeſte op’t Water drijven. Maer de Indiaenen achten de grootfte ftucken Boor De befte / miepnende datle bies: te meerder: krachten hebben. — Fn de winckels ban Venegien ig ’t beſte Paradijs hout wet den fwarten volachtigh / ende gomachtigh / ſwaer ——— alfimen in't water worpt / ende tſamentreckende Ban (maeckt / feev vroogljende / maer níet ſeer bitter / op't bier brandende/ende eenen Leer lieffe⸗ lichen reuck ghevende/ende een fap oft Bette vochtigheyt Yan goeden vench/ gheljck Eben-hout ende Potk· hout; Bet welcke dat Han Verwe ghelijck ig / ende miſſchien cen mede-foopte Daer ban, >, EE 0 Ban dit Xyloaloës — de Apoteken een ander ſoorte (Die Lobel voor de, heu } alg van eenen blotk oft ſtruyck ghehouwen / ghewichtigh / oock upt den (warten, rofachtigf met bꝛuyne aderkens / oock ban reuck ende ſmaeck alst voor gaende / raaer lieffelijcker / bitter ende veel vetter; t weitk gheknauwt zijnde / taen is ghelijck Wachs · Het hout is vooꝛts wit / bꝛooſch ende bꝛeutk⸗ laem / maer niet foo (pecerijachtigh. $ Een ander foorte ís verſcheydenverwigh / van ſommi⸗ ghe oock boor den Aſpalathus ghehouden / hebbende witte oft bleerhgeele / ende andere rofachtighe ende bruy⸗ ue aderen ondet een ghemenght / doch meer aen de tacken ban aen de ſtrupck: ende defe foorte houden ſommighe pe be Thuia: ban de Thuia moet het Cypres· hout ijtken Td Een ander loorte is in Indien Aguila Braya, dat íe, Lignum Aloësilueftre, gheheeten/ daer de Wijſe van In⸗ bien hun doode lit haemen mede branden: dan dat ig wet gen. wetrieckende fooste van hout / maer en ie nochtans - gheen bt Lignum Aloës,- EBER 3 — RD. mrd noch een ander foorte / Van upterlicke glbaeee Det piek Ligna Alet, (er gleden en Maer Je Indiaenfcheende andere Vremde Cruyden.. maer gantſch fonder reuck : fommighe hebben Het Lignum Rhodium vooꝛ Agallochum ghefouden : ende gueltiug verhaelt bier ſoorten ban Agallochum / maer Dat zijn miſſchien andere foorten Ban welrieckende Hout: iae Daer zijn bijnae foo beel foorten Han Agallothus / fepdt Hobel / alſſer zijn wel verliene winchels Lan Baogiften. Want ſommighe mepnen Dat Agallochus anders niet en is dan Ehen-hout: andere ſegghen dat Afpalathus ende Agallochus eenerhande hout zyn : ende not andere verlekeren Dat Agallochus Geel Sandel- out ís. 7 @ns ghemepn Lignum Aloks wordt ban Calethut tot Alexandrien ghebzaght:maer 't waft alleen fn Mala⸗ caende Damatra: enve Wordt Ban daer ín Dina ende elders ghefonden: het Wildt oft onepghen gheflacht waſt in Comeoytiu endein Zeilan. Derapío / Wier forten ban pit hout maeckende / fepdt dat het befte (Indum toeghez noemt) (wart is / oft verſtheydenverwigh / Lol faps / fwaer/ diek ende baft / niet witachtiah / noch oock niet haeſt brandende / ende ín een eplandt greept dat Fiuma heet: de tweede ſoorte Waft bp een ftadr Han Indien Mondel ghenoemt : de Derde / Die oock goedt is / Dicht ende Bol vochtigheydt te gronde gaende / waſt bp een ſtadt Depfi ghenoemt: de Vierde waft in Nlcumeri; ende 18 de fiechſte van allen, Dan de gene Die ſegghen dat dit Hout alleen in't aerdtſch Paradijs groept zijn bedroghen. Ppꝛard ſeydt dat het befte bp de viniere Gauges Llot- tende ghevonden wordt/ oft aen Den mondt Lan de ſelve/ bp den oever Dan De Zee z ende ig heel Indien door leer Dier boven alle hout. Bit hout heet in Malaca Garro oft Garoa; ende het Hefte Calamba oft Calambac ; in t Arabiſch Agalugen , Hoad, ende Haud ; ín Pecan ende Guzarate Vd: ende is’t ahrne Dat Viofcozideg Agallochon noemt / ende Xslendes ende dat in’t Latijn oock Agallochum, Lignum Aloẽs, ende Xyloaloë ghendemt Wordt ; int Arabifch pock ſomtidts Agaloian , Agalugi ende Algaloian (maer niet Algalia; want dat iseeu foute nan Muſcus;) in't VHooghðduptſch Paradeiſe⸗ holtz / eude Alots-hotts; m onfe tael oock Paradijshout / ende Lignum Aloës; ín’t Franſch Bois d'Aleës. Serapio gheeft het vier toennez amen / te Weten Indum ‚ Mondunum, Seificum ende Al- cumericum, Sommighe heeten ‘t Tarum Plinij. Paradijg-hout wordt in Indien meeft ghebruyckt om paer goede beroothinghe Van te maecken / ende om Het lichaem daer mede te Wrijven ende wel te doen riecken: ende ig tot veele andere Dinghen Befte krijghen han: want het wor Eet: herten. @ock is't goedt de Ae 5 * en. 20uwen Om moe⸗ en Booz alle krantk⸗ ———— der te ontſſuyten; ende fonderlin depdt des enig die ban koude — is / alge meu een Galf loot van Dit hout eenen nacht in Wijn lact Wepeken / ende bien Wijn drincht. Wfmen den Domp Bau defen Wijn ban onder opwaerts laet komen / dan Fullen de brouwen haer ſtonden brij Me in Wijn gheloden ende ghedroncken Berteeren / ende ſterckt De maegh. ghebrandt hout / door de — de herſſenen / ende Met doet de ſpſe wel den Ô 1/ pi — — met water ingheno⸗ mien / is goe — — edi ende pijnen oft krimpin⸗ dat meeft alle dele uden Worden / alle Doden. Dan fp dienen _ ring —— 1457 meeft alle om daer ſchoone eudé Welrieckende bollekens ban te draepen/ om ghebedekens te leſen. q Tigname, alg ofimen Thymiama fende / fg nae de mep: ninghe van ſammighe het Narcaphchum oft Nafthaph- thum; ende ig een welriekende ſchorzfſe / alg die van Sp⸗ tomozus : dach (pis genomen van den boom diein 't Arabie Lafahate heet / oft Nabach , int Italiaenſch Agallochn, een faozte Van Parabijs-Hout oft Afpalathus. q Afpalathus is sock heel onbefent : ende Jacobus Silvius fepdt Dat het Lignum Aides / daten in De Apoteken meeft Bindt / beter over cen komt met den Aſpalathus van Diofrorides dan met het Agallorhum. Men bindt nochtans dip oft Bier-foorten van Hout / die alle Aſpalathus heeten. 1, De cerfte is een Dick ſtuck / vaſt ende wel gheftoten / aloft Het Van't onderz fte Ban een boomken ghehouwen waer / met ſtraeis— ghewijfe aderhens oft dzacpkens/ ghewichtigh / van verwe het Palm-hout ghelijck / maer geeler / met eenen feer lieflücken reuck / Die langh bp blijft. Den Mmaeck en is niet foo bitter / noch onkieflijck. Dele wordt Loor opzerht bp de Theriakels ghedaen. 2. De tweede foorte / ban ſommnughe —— een ſoorte han Lignum Aloës ghehouden / ban Lobel Afpalathus Rhodius ghe⸗ noemt / Dat is Aſpalat hus van Rhodes / om datfe van bet eplandt Alodes overgheſonden is / heeft eenen feex —— block / roodt als Ibenhout / foo ſterck riec⸗ ende Dat de heele kamer oft ſale wol Wordt Landen feev goeden reuck. Dan het opzecht Alpalathum / fepot Plinius / riecht Wat nae Beverljn. 3. Wederdelooze te / Afpalathus Rofcus pan ſommighe gheuoent / is van bupren wit; ende Geeft binnen geeiachtigh rinſel oft weerkens; ende fe het Wit ende Geel Dandel-hout feer gheljck. AT heeft den ſoeten veuch ende ſmaecn ban de Witte Maofe /fonder dat Het den ghenen Die dat knauwt eenughe merckelijcke epghenthepdt toont / ten waer een klenne — Sommighe houden dit Hooy Yet oprecht Lignum Rhodium, Bat is Wilden Olif- boom Ban Ghodes / hier nae beſthꝛeven / oft Voor Danz del hout. Dierick Ciupt ban Delft hadde een ſchoon blocks ken Baer van / dat noch fn Échorffe aen hadde / feer gherimpelt / Van verwe ende aente ghelück den Fler-boom / fonder reuck: tufichen De rimpels Was een Wepnigh gomme / Welrieckende ghelijck het binnenſte hout 4, Wooy oprecht Aſpalatlum houden andere een ander geel hout / daer men Pater nofterg Ban draent / dat fommighe oock Lignum Aloës, fommis ghe Santalum noemen ; boe Wel det het ban bevden heel verſchilt· fae ſommighe houden t Hoor Lignum Turris feroock-boom-ljout. Alpalathus / ſchꝛijft Diofcorideg / Leeft een verwar⸗ mende kracht met tlameuntreckinghe: ende iu Wijn ghe⸗ foden/ig feer nut omde quade zeevigheden Lan den te w —— ———— in van binnen den neule: maer ín de moeder ghegoten ver⸗ licht Bet baeren: Get poeder ſelbe met eenen peffus van onder ghelet / treckt af De doode vrucht : ende ben Wijn/ Daer dat in gheloden heeft / flopt den bupekloop / ende eeft Get bloerfpouwen/ ghedzoncken zúnde. Oy de ge wiſe ghebrupcht/ gheneeft De dꝛoppelpiſſe / doet de ghefwillen ſcheyden ende vergaen / ende gheneeft de Krimpinghen ende rommelingheñ in Ben bupck. Als Gaz lenus fepde / het ig ſchery ende tfamentrechende van ſmaeck / maer ban onghelijcker Deelen: want met fijn ſcherpe deelen berwarmet ; ende met d'andere / te Weten fijn eerdachtighe grove wrange Deelen / verkoelet: dan het brooght door bepde de deelen : ende is des halven ſeer goet teghen De linckinghen / bloeden ende Gerrottinghen : niet temin De Verwarmende kracht is de meelte. Den beften Aſpalathus ig ſwaer / roodt als de ſchorffe af ghe⸗ nomen is / oftnaeden peerſchen treckende / Dicht / wei⸗ on tons —— Want de ſlechte ſoorte is wit / houtach⸗ Af fecundus Diofcotidis, met den naem Afpa- lathos heel Grieckenlandt door bekent / dient daer unt hegghen ende tuynen Gan te maechen ; want het is een doornachtigh ghewas : ln hout í feex t ende (waer: — het —— —* ban 18 ſwart / [onder reuck. De bloemen zijn Sven alg’ waept eene foeten bloemen / s moꝛahens euch Berre Dan haer Togenbende : de kle, ©gggag3 1458 nheuden Dap oft Lier laden. De bladeren zijn alg Die 9 de Bust / dry bp een. De Wortel ís haft / houtigh/ founder re uck· Det ig De Acacia altera Matthioli, om datfe Matthiolus Loor Acacia houdt / maer qualijck / ſeydt Ponozius Bellus. Profger Alpinus vermaendt Van eenen Afpalathus Creticus , Beel in Candien waſſende / Dat een heeſter is/ Dicht ghetackt / met harde ſtekende vinnighe Witte dooz⸗ nen / met een witte ſchorſſe/ meer Dan vüf voeten heogh; met Deele kleyne faffraengeele bloemen/ Die ban ZSpactium gheliück / maer uptnemende lieffelijck ban teuck : de wortelen zijn hardt/ lanah/Dick/geel met een feer welvieckende fchors. Sommighe houden den Rham- hus oock vooꝛ Afpalathus. * Roofen-hout , van de Franfopfen Bois de Roſe ghehee⸗ ten / dat beel in't eplandt Van Dinte Helena Waft/ ig miffchien de derde foorte ban Afpalathug: andere rekenen Dat bp het Eben-hout: € Rhodium Lignum, Dat ſommighe boor opzechten Epthilus houden / ende Honozius Bellus in't Latijn Cythifus verus heet ( Matthiolus Oliuaftrum , andere Agallochum) van andere boor oprechten Alpalathus by de Theriakelen ghedaen / maer qualijck / groeyt in Ahodes ende in een eplandeken daer bp gheleghen: ende is eens mans lenghde hoogh / oft hoogher / met out foo Dick als eenen avm / oft Dicker / binnen Dicht / rd alg @ben-hout / dienende ín Turckijen om Daer Hechten van mefjen af temaecken / ende om Daer vonde bolfekeng vante draepen / om hun ghebedekens te lefen; ende bp de Chꝛriſtenen voor Pater noſters. Anders is Get den Cytifus Maranthe heel ahelijck; ende is mifichten % ſelve ghewas. Archontoxylo van Candien / alſoo gheheeten / als of⸗ men Heeren hout fepde / Dat fommtighe voor Cytiſus verus houden / verlchilt ban het Lignum Rhodium : Want het heeft langer bladeren / fomtijdtg Lier bp een/ tide faedt alg Klaver-faedt. Dan andere fegghen dat Het den opzechten Cptilug nieten í8/ maer {oude Ebenus Cretica moghen heeten : het hout is [wart / blinchende als &ben-hout / ghelijck bp den Baſtaerdt · Cytilus oock bermaent ig. — Andere gheflachten van — * upt Lulu in't Bivoeghlel ban den enden Brem befchpeven (mídts dat fommighe den Stekenden Brem oock Hoor Afpalathus alter houden) en dienen Gier niet wederom berhaelt te zijn ; midts datſe alle doopnachtigher zijn / ende Den Arpalaigus noch ban reuck / noch Van krach = ten vies en ghelijchen. — — Santalum , ende dierghelijck hour bone Andel-hout is dꝛijderley / Qoodt / Wit / ende Bleeck⸗ DJ geel. De boomen Ban alle Dip gn gualijck van den anderen te onderfehepden: Want fp Worden foo ge 5 als @kernote-boomen ; ende hebben Leer groene blade ten / alg fPaftick-bladeren : De bloemen zijn upt den blauwen Cwartachtiah: De Vucht ig foo groot alg een Krieck/ eerft groen / daer nae ſwart / onder (maech Z Haeft afballende. Daerom Gebben fommighe gheſchre⸗ Ben dat defen boom gheen vrzuchten Hoort en byenght. Men fepùt dat het hout gheenen reuck en heeft / ten 39 Batmen de ſchorſſe aftvecht / ende ’t ont laet drooghen: pock als Dele boomen bupten Ooft-Fn el ende gheplant Worden / dan en hebben {p gheenen veuck met allen. Wet Goodt waſt bp de Ganga/ te weten in Tanaſarim/ende ín (ommige landen aen ve Zee palende: ende Geeft Den minſten reuch/ ende Wordt upt Malaca elders gerfonden : lelfs het is bijnae fonder veuck / leydt Garciag / ende verſchilt van het Bzelilie-hout / midts Dat het niet foet enig / ende niet roodt en Herwt; (noche tang fiebtmen dat 't ghene datmen hier te lande brenght, pare k ———6 —— het op is. et Wi andel-hout datmen in De Apo⸗ len oink Jig oock (onder veuck : ende al bIndtmer eenigh Welrieckende hout / datmen Loor Wit Dandel- Gout berkoopt/ Dat en is niet oprecht : Want Gan alle De opzerbte foorten / fepdt den felben Gartias / is het mergh oft binnenfte hout alleen welvieckende : ende tenfte en rieckt niet / oft leer luttel, Dan Get Befchrijvinghe vande Droghen ; dien gheboert — omecht Wit Dandel-hout waſt meeft in het eplan Baek met het Bleeck / doch Veel oberblaebiape € ende wordt oock upt Malaca in deſe landen ghefonden: ende is goedt Van reuck / bupten Witachtigh / binnen bijnae geelachtigh. Wet Wleeck Geeft Den beften euch ban allen / ig fwaer/ baft/ knoopachtigh / binnen geer, met eenen foeten reuck de herſſenen verquickende (eon Clufiug / ende eenen goeden [maeckt on De tonghe laten- de, Dan het Woydt hier te landen elden ghebroght , alg Garciag oock betupgbt/ midts dat het fn Indien felf dierder ig / dan men dat hier te lande Loude Gonnen verkoopen. Maer boven allen achtmen de Wieerhe ende oock de Witte ſoorte / Die niet Deel buptente hout en heeft / maer bijnae anders níet Dan mergh oft binnenfte hert en is / (ulckg alg upt Jena ghebzogt Wordt. Fn het eplandt Han Dinte Lanrens watt het Wit Dandel-hout ſeer Deel / fepdt Pprard : ende daer bindtmen Get Goodt oock, Dan Matomea benght- men een Geele loopte / vie Geel houts ende luttel mergpg beeft. By Camanale is het Rechtfte / dat Heel hout/ ende bijnae gheen hert en beeft. Wit ende Bleeck Sanz del-hort ban Java ig oock (eer goedt ban veuck/ maer die bergaet haeft / foo datmen ín ’t tweede facr 't bup: tenfteaftrecken moet / om Den veuck te beenteuwen die in't midden is. 5 Ô Dele dyp ſoorten Han hout heeten in Indien Chan- dama ende Sercanda ( níet Serincada oft Zerincada;) fn Arabien Sandal ; ín’t Grieckg Santalon Zdyraror ; in Tatijn Santvalum; ín Be Apoteken Sandalum; Sandal ; int Italiaenſch sandali; in °t Duytſth oock San: Del-hout. De Boode foorte Heet Santalum rubrum; He Witte Santalum album ; be Beele oft Bleecke Santae lum citrinum ín de Apoteken ; in't Latijn Santalum pallidum , oft oock Santalum odoratum , om Ddotfe beter rieckt dan D'ander : ſommighe toenaemente Mahafarí oft Mahaffari , Machazari , Makaffari in't Arabiſch / oft Mazaffrani. Weren ig gheenen Afpalathus,alg fomuigte mepren. } Allerley Dandel-hout/fegghen de Araben / is ko * in den Derden graed / ende dzoogh ín den eerften/oftidt beghinſel van Ben tweeden. Dan het &oodt is het koudt⸗ fte ban allen / ende het fechtfte : het Wit ig beter / ende en is maer koudt ín den tweeden: het Geel ig het befte Van allen / ende trecht meer nae den Warmen : 1aefom: mighe berfekeren datfe allegader eer Heet dan houdt zin / / om Ben goeden reuck Die ſp hebben. Men achtſe noche tang leer goedt boog be heete menfchen / ghepoevert ende inghenomen / ende teghen de pine Lande maghe die Door feherpighepdt der galle komt : want allerlep Dandel-hout gheeft het gantfch inghewant / in fonderz epdt Get hert / Beel krachtg : verheught ende ic at / ende wordt ghedaen bp de dinghen Diemen teghen het beven oft kloppen des herten / — het Geel: dan in de heete kortſen ghebrupchen de diaenen het Boodt alleen / foo Wel van buptenalg van binnen / om den byandt te verkoelen, "TC felve met Nachtſchaden fap vermenght / ig ſeer goedt op't —— ghefmeert + ghepoedert / ende met Canfer ende de Water vermenght / gheneeft De pijne des hoofts/als ben flaep ban’t hooft daer mede ghelmeert wodt, Bet Endivie-Water vermenght / ís goedt teghen de 0 ever; ende ſterckt delever / van bupten daer oberghee Ímeert. Met Supcker ghenut/ berflaetden borft/ende ftopt alle bloeden ende on nghen: ende eenen Dproop ghemaecht ban dit att ghefoden ende met Dupcker bermenght / beneemt alle guade hitte / maeckt gheftadigl ende wel gheftelt bloet/ ende ſtilt de beroerthepdt deg van thozen oft gramfchap, Bet Wit ende Geel oft Bieeck Dandel-hout et — veren — — houte gheftooten/ín water gheweyckt: dat wa⸗ ter fivije em / latende dat Daer 0 ken fj gantfche lic in dꝛooghen / ee De bupt —— ende eenen goeden pn / met * te boen bef bBoorheoft oft aen den lagh ban ben hoofde ghehe belet de finckinghen die —— ende op de tanden val⸗ len. Oe Dae vof ete jer 6 S de ghelwillen ende gicht / al oft met andere BEEROES lende fapen vermenght/ ende eydt / midtgdat hek — be Deere hortigbeben ke mango diit. Der eel 0 gen! wtFrankh ín water Indiaenfche ende andere Vremde Cruyden.; geel krachtighlijcker: dan ’ is ſelden te binden: daerom moetmen het Wit daer boor ghebzuyckken; midts dat het daer meeſt mede ober een komt. Dan daer alleen 9 he bau noodets / falmen het Goodt alleen en +dat ín Indien oock Dient om Daer beelden bau te maecken / eude Mercken Ban tetinumeren ; ende paer toe Worden de Dichfie ende grootſte ftuchen meeft gheacht. Doch fp ghebzupchent meeft om hun lichaem Daer mede te firijcken/ oin Dat eenen goeden reuck te doen ——— ende om hun hupt te verkoelen / als ſy't te ben \ „€ Een hout als Sandel-hout íg een welrieckende hout / án het eplandt ban Dinte Laureys waſſende: maer het Berfchilt Heel ban het opzerht Dandel-hout: nochtans waſt het opzecht Wir ende Goodt Dandel-hout daer pock/ ummerg als Ppzard ſchrijft· q Sambarane is een hout in Malabar Wafjende/ goedt ban reuch/ het Wit Dandel-hout Leer ghelijck; hoe wel pat het epghentlijck gheen fooyte van Dandel-hout en is. Nochtans de Medichus Lan Fndien ghebyupcken dat Boor —— ed daer —— —— —2 de heete opdrachti n/roodthont / alle verhittinghen / heete ghefwillen : ende ftrijcken hun lichaem daer mede / oft met het water/Daer ’t poeder ban’ ſeive ín ghe⸗ ſoden is / inde heete kortſen. — € Breſilie hout, ín't Latijn Ligntim Brafilium ; is een feer wel bekent Hout / (oet Ban fmaeck / bequaem om daer roodt mede te verwen / alfmen de ſchavelinghen Baer Lan fiedt : ende/ foo Het fchijnt / het moght Wel gen mede-foorte efen ban ghemepn Goodt Dandel- Bout der Apoteken / dat oock roodt verwt: maer het en is gheen ſoorte Ban opzecht Roodt Dandel-hout (als boz Hen vermaent is ) dat niet en verwt / niet foet en —— maer Wel rieckt / daer het Bꝛelilie· hout ſonder reutk is. — Ee à Vit Wrelilic-hout Waft beel omtrent Fernambu⸗ gue: maer dat wordt Van den Koningh ban Spaegnien alleen aengheflaghen: Den boom felf heet in Kmerica Orobouran : ende ig hosah ‚frac om fien / verft / dick / met bladeren alg Buckg-boom-bladeren/ wel (oo kleyn / altijdt groen : de ſchorſſe is aſchgrauw; het roobt / ín fonderhepdt van binnen : Want Ban eene ſtrupyck / die nauws ban dp mannen omvat en kan worden / en hae⸗ ten fp niet meer m oft herts / ban foo dick alg een dye Van een menfch. en vindter nach vrucht __ noch gonume aen. Dit hout fs tweederley: bepde ſmaet⸗ ken foet / ende gheven een verwe Lan haer: de eene is ers Bugia gheheeten/ oft Brefi- als en handt en: wiens Dunne ſcha⸗ lium citrinum, zijn langhe overvatten kan / recht Ban velinghen geel verwen.· RE Ander Geel hout van America gertwt bijnae ma/ doch wat lichter geel : het is foo hardt Ban binnen / Dat fp hun (weerden daer ban maechen. — € Purper-hout waſt oock in Amerita/ daermen cen fchoone „verwe ban heeft. Dultk hout wodt oock Provens-t heeten : Daer is nochtans cen ander Provence-hout, upt Pꝛoventien Van Vzanck⸗ * ghebroght / te Weten de Wortel van den Bucks⸗ oom. . : ¶ Roofen-hout ig fao genoemt / om dat het Ben reuck ban Gooſen eenighſius Deere, int Franlch Boys de Rofe gheheeten / voren oock vermaent omt oock upt Indien / ende Berfehilt Ban het Lignum Rhodium van Candien / bp het — — hreven. — — * Lerter-hout is ſoo gheheeten / om dat het ghepla eat oft daer letteren op Waren. Det Wordt pock upt Indien ghebroght: maer is niet „alg mee ft alle deſe Vremde oft Indi houte € Blauw verwende houc woꝛdt in't bolghende Capitel beſchreven / met naeme Gan een hout uyt ieuw Spaegnien, Wan de binnenfte ſchors Lan den Effchen-boom Panne: Ren doet ootk’tlelde. EEN q Verfcheyden *— red * en drijft. Fn dele landen drift meeft alteriep hout op't water / uytghe⸗ fondert het regen EK Dan in Indien vindt⸗ men berfchepden foorten ban Gout dat te gronde gaet aiimen t in t Water worpt ; lonunighe van de welche vo⸗ 1459 ren ban ons bermaent zijn / ſommighe ín’t bolghende Capitel beſchꝛe ven ſullen Worden ; te weten het Bzelilic- hout; het Hetter-hout/ende het Koofen-hout; het Cben- hout / het hout ban den boom Hairi / ende meer andere: De Welche van ſultken aerdt zijn Datfe niet alleen op ’t Water niet en vlotten / maer oock Deel harder zijn/ ende Wel twee oft drijmacl ſwaerer weghen dan Bofctj-boom- hout, Maer ( als P. Hondius ong vermaent ) de heele ſtruytken der boomen en zijn ſulcks niet: Want het hout / dat bp ons ghebroght wordt / en ic Baders niet Dan Het binnenfte hert Der Voorfepde boomen: ende men Bindt daer fomtijdts De teechenen Van de ſchorſſen aen/ niet al⸗ leert ban De upterfte/ maer ooch Han de middelſte ſchorſſe die Dit hert oft mergh naefte is / ende beel fachter ende lichter ig dan het muddelfte. J g Valſch Sandel-hout van Candien ; aldaer Apelicea ghenoemt / ig eenen ſeer grooten vechten / feer ghetack⸗ ten ſchoonen boom / met bladeren alg die ban den Ala- ternus ‚ maer ronder / Diep qhefrhaerdt ; ende vruchten alg Peper/ bijnae vondt / bjupngroen. Bet Gout is hardt / tamelijchen welriechende ; Wiens voeder het Dandel- hout ghelijckt: daerom Heet hp Pfeudofantalus Crerica, Sommighe houden hem boor De Vlmus montana Theo. phrafti: maer De bladeren zijn kleyner dan die vanden Peer-boom. — € Geel hou van Candien; aldaer Loutzia gheheeten / in t Latijn Lycium Creticum, fg oach geel ban Gout: dan de Wortel is noch geeler : Want fp verwt ſchoon geel, ABaer dit gewag ig te oren met Den naem Saufe-boom van Candien beſchreven. ¶ Alaternus; Ban Cluſius beſchꝛeven / is tweederlep. i. Den eerſten is fomtijdtg foo hoogh als eenen boom 5 ende heeft Tanghe / niet ſeer Dichte tachen/ met luttel fijd-tacken / verſcheyden vlechtbaere vijfen uytghevende / et een bleeckgroene oft witachtighe fchoro; onder de elche een geel bliegken fchuplt / het hout felf bedecz Kende : de bladeren zijn tüſſchen De Olyf-bladeren / ende Die Ban den Fler / dickachtigh / rondom wat ghez ett / brupngroen / oft ſwartachtigh / onlieflijck van {maeckt / met een bittechepbt wat bijtende : De bloemen ijn bleeck grasverwigh / die ban den Olijf-boom ghe⸗ fieke / upfe-ahewijg vergadert. Dierg elijcken Waters nug befchrijft Lobel/ ín Languedock Bourgefpine ghe⸗ noemt / met Klepne beziekens/ alg Die ban ven Lautus Tpnus / twee tſanien ftaende. 2. De ander (oorte is Beel leegher / ende heeft korter tachen / met kleyner ende vonder oft breeder bladeren ; (Dacrom naemt{e Lo: Álaterrius fecurida humilior lato folio, Clufti; ) oock rondout ghefchaert : be bloemen zjn grooter ende gras· perwwigher : de bezien Waffen dzuyfs ghewijs bp een / de Leutiſth·bezien ghelijck / roodtachtigh / met dip keernen. Dele * ten van —— An raf en : dan r in t Poꝛtugies Cafca, tili- — angus —— Alader, Sanguin blanc, ſeght Belldnius: want lom⸗ in ’t Latijn oock Spina ceruina; andere bepbe poor De Alaternus Plinijz — in Alarrerna oft Linterna. Sommighe houdenſe vo: talen en OL den f Theophraftis Woorts-foo freden De Pors tugiefche Viſſchers de ſchorſſe dan Defen boom in was - ter / ende gheven hunne netten Daer mede een roſachti⸗ ghe bGerwe : ende De verwers lieden De ſtucken Van't t / Bat bleeck ig / ende maecken daer Van een blauwe artachtighe verwe. Die van “ntiochien ghebruyc⸗ Ken dat boor brandt-hout / out hun (pile mede gaer te maechen / alg den ſelpen Bellontug bermaendt: die oock ſeydt Dat den Felgen boom de Philyca Theophraſti igf ín Corfu ende Candien Elæprinos heet / om dat hp van te tuffchen den Fler ende Olijf-boom id; ende dat hr altijdt groen blijft z ende ín Ftalten oock Wel la heet. Bp Autiochien wordt Gp (eer hoogt : elders blijft hp maer heefterachtigh klepn. Dp verſchilt gan Be Philyca van Candien , aldaer foo hedensd gheheeten : want dat ig eenen grooten Eeckel· dra —— * it id € Celaftrus Theophrafti. Den Loom Celaftrus, oft Celaſtron, — — — —— van pn end oeffeninghe ergher Wordende / leer traghelijch fpade Bolkomen vruchten Brüghende. Hy wordt ghebruyckt om daer ftocken ende krucken boog oude lieden ban te maecken. — Saagag 1460 Cluſius heeft onlanghs ghemerckt bat delen boom fu fommíighe crupdt=bentinnerg hoven ghevonden Wordt met rondtachtighe dicke blinckende altijdt groene blade⸗ ren / wat blijder om aenlien Ban dte van Laurus Tynus; Boor wiens mede-fooyte hp tof noch toe ghehouden is gheweeft. Celaftrus van Theophraftus. En ZN 0 ZZ 5 Den (elven Tyeontid aſtun tet ft bat he op hooghe ende feer koude we ge ZA Ed op platte oft leeghe plaetfen oock te binden is; ende De uchten niet vip Worden en honnen / alg den Winter bz —F vroegh beghint: ín Den hof vande Academie tot epden heeft hp nochtans velkomen vruchten voortge⸗ byoght. Der boomken ſelf was een langh mans lenghde Hoogh; met ven Vafte harde ſtruyck / in veele ende ver⸗ fehepden fijd-tacken verdeplt : die iongh zijnde een groez ne fchoyffe hebben / ouder wordende brupn zijn, Daer aen Waffen veele bladeren / tegen malkanderen ober / dicht bp een / aen een ſyde brupngroen / aen dauder bleecher groen/ niet af ballende Hooy dat de nieuwe qhez Waffen zin / als t ín alle de altijdt groene boomen ghe⸗ meynlijcken ghebeurt. Dele bladeren blincken / ende én zijn niet grooter ban die Han Hen Waternug / iae fomtúdts klepner/ ín fonderhepdt De iarighe: ende en in rondom niet ertelf ; dan alffe noch iongh zún/ itterachtigh ban fmaeck. Cu bladeren / acn't upterfte Van de ionghe fijd-tachken/ komen ſteel⸗ Keng voort / eenen Dupmlangh/ drꝛaghende Dijf oft fes Klepnebloemkeng / van vijf oft Bier upt den geelen groez ne bladerkeng berfameit / foet van reuck / Drupfs-ghje= Wijs ghevoeght / als de Lent s_ De! feer open gaen / ende niet voor het laetſte Gan den erfft / oft vocht in't beghinfel vande Lente / ghelick den Wijtvermaerden hoogh· gheleerden D. Pier Paauw pie bloepende ghebonden / ende aen Clulius ghefouz pen heeft in DE maendt Lan s Ben welcken / nac get overlijden Lan den Lelben Clufiug / Bele vꝛucht Bolz Komen Geeft ghehadt / ende aldus ad Fu faer 1610. heeft Iet ſcheplel van de v fic vertoont inde Braeckmaendt op cen Dan freien 7 ten baep oft het ſes / acht / thien oft meer Dunne Beſchrijvinghe van de Droghen, fe braqhende alg den Vrucht gan den IP patug / ; — Daer nae bolwaffen sijnde / toodt ; fen herten ben Rlepne vijve vrucht van Korael-rrupdt oft Apergeg ghelijck. Au ’t beghinlel van De Oogftmaendt begoft 1p te vünpelén eude bzuyner te Worden ; ige ne faerie {wsact : ende De rondigheydt Veranderde in een lange — worpighepdt. ffe afgheballen was / bondtmen Daer — gen centgf) fact ín / langhworpigh / bijnae drijoerkigg, gen wijnkeerne feev ghelück. De harde / fag bijnae been achtighe ſchorſſe ghebroken zijnde / vert gonde een een Kiozenhen / bedecit met een faffraen-geel vliesken / m hatdtachtigh witachtig nterah, als Dat ban be Barel. noten, Bet Waft fer wel Van afghebjoken tacken. Pock-hout , Eben-hout, Saffafras , ende verfchey- den andere foorten van hout , met eenighe houcachtighe harde wortelen. 39. P Ock-hout ig feer ghemeyn in meeft alle De landen bar de gantſche Werelt : nochtans en is de vechte qhes daente Gan den boom felf niet befrhepdelijck van fez — manden beſchreven Want ſommighe ſegghen dat het eenen ſchoonen hooghen boom is (ín Weft-Andien Waffende ) alg een eycke/ met veele tacken/ ende klepne harde bladeren. : andere fegghen dat fp die ban der Granaet-boom ghelijcken / oft Die Van De Dteen-Pal: me / oft die Lan den Arbutus / maer kleyner / ſtijf ende blintkende: maer/als Cluſtus hem beſc hrijft / De blades ren Waffen als Maſtick-bladeren / aen elche ſijde der -_tackekeng even veel / dichachtigh / vondt / Heel zenu⸗ wen hebbende : de Dunne tacken Gebben veele Knaapen? Een tacksken van Pock-hout. ende zijn bleeck⸗ ardt van Jl — * aſchgrauwe eld : aen non ——— tacken ſtaen kleyne knobbelkens : De van fes / met Draepkeng ; ende Defe bloemkeng zjn geel / Indiaenfche ende andere Vremde Cruyden.. fepbt + Dan ſommighe vertoonen het ſchepſel van de zucht / De laeykens van Tegkeng-crupbt bijnae ghe⸗ Igckende. De bruchten ſelve zijn rondt / vaſt / ende /alg: men ſeydt / niet feex groot / —* alſſe rijp zjn / ban ghe⸗ daente bijnae alg twee Tupinen oft Wijgh-boonen tſamen ghevoeght. Dan foo Clufiug die befchrijft / (p pe tick twee lacpkeng (ſommighe Dyp ) een toel / et ander, inhoudende eenen harden upt den witten geelachtighen langhworvighen fteen/ met cen platte * geelachtighe keeft : ſonmighe berghelijtken bat aedt met Milpel· ſteenen. De wortel ig geel ban hout/ met een feet Dicke vollijfvighe (chjors. Dan de fchors Han het hout / oft ban de midBelfiriptk / gaet Yan felfs af alffe Droogh ís / ende is dick / Witachtiah / met een groene ſwartigheydt gheplacht : oft/ als ſom⸗ mighe ſegghen / fp is (wart als Ben boom cen iaer oudt is / maer volachtigher als he iongher ig : fp is oock Vet ende heel gomachtigh : ende daer wordt ſom⸗ tijntg een Gomme aen ghevonden / Geet Bau ſmaeck / taep in't knauwen / als Maſtick / maer biupn/ [om tijdts (wart blinckende / niet ontieflijck ban reuck / alffe voor ’t vier ghehouden Wordt, Het binnenfte hert oft mergh Ban Den ftam ig grof / ende dick / nae den warten trethende. Bet hout felf ig verſchey⸗ den Ban verwe : Want Yoe dat ouder íg/. hoe dat ſwarter oft biupnet ig: dan Het longh is beter van. reuck miet foo brun / ende ſtercker van, krachten / ſcherp Van (maeckt / Wat hitterachtigh. Veranderin- ghe, Be berfchepden verwe / die in Dit Pock-hout ghe⸗ zen Wordt / en beteeckent gheen Herfchepben ghellach⸗ ten / maer alleen Den ouderdom oft tonghepdt / alg ghefepdt ig. Dan men bindt eet foozte Die groot is / bat ist ghtmepn Poelt-hout ; ende ten dte klepn te / met dunner tacken / bijnae lander mêrgh/ beter van reuck / ende bitterer Han ſmaeck dan hetander : ende ig dat epatentlijck Palo sande Geet / eenberwigh ban ors / met bladers als die Bande Weghebzee / Maer diclier / klepner / Betterende kozter; ende met vruchten foo ati Obernoten / goedt om Hen buytk weeck te maecken. — — — ———— “Bet ghemeyn Poek-hout waſt in Weſt Indien in verſtheyden eylanden / ende oock im °t vaſte landt; maer meeſt in het eylandt San Domingu: ende ig van daer gerft Gier te lande ghebꝛoght / oam de Pocken te ghene⸗ fen (Diein’t Booffepde eplandt foo ghemepn zijn alg hier e lande de Blepne oft Kinder⸗ Potſishens: ) De welche bp ans eerſt mede-gbeveplt hebben in hetiaer ong Deez ren 1493. wanneer Chziftophorug Columbus dat ep- Tandt eerft ontdecht ide/ Daer vrouwen ende andere laden Van ghebroght heeft / die met dele plaghe beſmet — 1e re Etre el —— ndere — dan 't zuytk van dele Wor aA nae in Europa ghekomen. Be ander oft % ——— van Vocl hout waſt oock in Weſt · Indien /maer meeſt in het eylandt van Dan Zoan del Porto / teghen over San Domingo: ak Vit hout is in Indien — ghenoemt : ende Pact nae heet het mm t Latijn Guaiacum, oft Lignum ‘Guatacanum ; ende nae ſůn Bracht Ligaum Sanêtum :an= dere noemen *t Lignum Indieum: andere legghen dat het een fooyte ban Ebenum Indicum is: ban het en ís gheen Waerachtigh Eben-hout/ noch oock gheen loortẽ van Bucks · vodm / maer igeenen boom op fijn felven. Hier te lande is Get bekent met den naem Pock-hout : m _ranckrijek heet het Guaiac; in Fealien Legno Santo, ende Legno d'india in Spaegnien Palo Sando , ende Palma santa. De kleyne loorten heeten in't Latijn Palum Sanctum In- ‘dieocciduz. ———— — … Pock-hout behouden beoor warm ende droog! —— ziel / te weten het mn» Wart — / midts dat het bitterer — Ane — / ordt Voor heeter ghehouden / ende be —5— — F fehoye heeft De felbe kracht ban et hout / ende moet van't hout ghekofen zíjn ; Want dan iffe meer — — ende krachtigher in't wercken dan het hout felf : maer leer dickwils ig die hracht vergaen door de beranderinghe Beg lochts. Dacrem falmen t hout liever ghebrupeken / als fijn acht heter ende vaſter behou 5 te weten alg het Er: oubende ; te Twaer is / dicht ende Baft / binnen wart / en geelacpriab / bedecht met een effen ſchors / foo. baft 1461 aen 't hout klevende / datmenſe tiet afnemen en kan londer baer tet ban het hout felf mede af te trecken : Want Bat is teecken ban wvetrighepdt : oock is het Leer goet / als het water „Daer dat in ghefoden is / verl fimaechg ude reucks enbe berweg gheeft. Sommighe berkiefen tgbehe dat binnen ende bipten Wit te / (onder klo- Ben/ ſcherp ban Mmaeck / wart bitterachtigh : want het {watt oft brupn / fegghen [p/ ig oudt / ende heeft min Krafbte : andere fegghen dat Het befte hout ts ’t ghene Dat leer ſwart is : mact op De bere en is foo veel niet te paffen: het íg genoegh bat Het Leer Let ende olieach tigh ís : dan oft De ſtucken groot oft klepn zijn / daer ea 18 foo Beel niet aen gheleghen. Dan heten magh niet langh gheſchaeft oft ghevalpt zijn gheweeft aiCmen 't ghebruycken fal: midts dat fijn kracht foo haeft verz gaet. Want het Pock-hout ig feet fijn Han beelen” ende Bun oft lochtigh ban ſtoffe / Wat harftachtigh/ endt met fijn bitterhepdt verdelende / afvaghende / vptdrijvens de / Berdzooghende / Diinmaeckende / ontdoende ende finiltende ban krachten / beguaem om te doen (weeten/ om alle berrottinghe ende bedervinghe te wederftaen / in ſonderheydt in de Pocken ; Waer nae dit hout Hier te lande fijnen naem met recht ghekreghen heeft. Bet ghe⸗ neeft alle fiechten die uvt koude bochtiaheden haeren oorꝛſprongh hebben. Ende ’t warer/ daer Dat in gheloden ig / gheneeft de oude zeeven ende ſweeren / verdryft De krauwagie / fchorfthepdt / ende alle vuple ghebzeken Des huyts. De Olie daer upt ghediftilleert / ende het out / ende het gfediftilleert water / Worden ban de Alchimiſten oock Heel gheacht : Want fp fegghen datfe be Voorlepde ghebzehen Heel beguaemer ende Haefter — ied Ban het Water Haer Dit hout alleen ín ghefoden is. 2 Fn ‚ Andere fieden ende eb el de ſchorſſe bfon= Berlijch / ende legaten datfe door haer groote harſt⸗ achtighepdt Beel meer Krachts heeft dan het hout ſeif. Andere prijfen De Gomme van Dit hout meer dan tet anders datmen upt t ſelve hackt. Sommighe maet= ken Daer eenen Dproop van. Dan/ nae't ghevoelen Ban Monardes / het affiedlel Daer Ban ghemaeckt / is alberbequaemfte; te Weten allmen neemt het ſchraep⸗ fel wan De Mlepne foorte Ban Pock-hout/ oft het befte ende uytghelelenſte ghemepn Pock-hout/ oft ban elckd even Deel ; naementlück twaelf oncen van Klepn ghe⸗ fneden / gbefchaeft / oft gherafpt Pock-hout/ met twee ancen ban De ſchorſſe / wel aheftooten ; gietende daer feg pinten waters oper (elche pint Ban achtten onten) latende dit tfamen Wepcken bier-en-twintigh uren Tang} : bit ſiedtnien daer nae op langhſaem doch ſtercũ Bier / tot dat de Vier pinten berfoden zijn : dat water laetmen Koudt Worden / ende men ſyghet / ende bes waert het alleen —A hout / daer t boorgaende welke ter mede ghefoden —— Wederom acht pinten nl arers/ ende men liedt het tot datter twee pine ten Ber zijt: Dit —— Wardt oock doorghedaen —* — —— Dele — falmen albus ghe⸗ uytcken. Den hrantken / eerft ghepurgeert zijnde / fal in een dithte Aaepſtede gheftelt worden / daer —8 de locht niet komen en han ; ende ſal des morgheng / noch op’t bed ligghende / ban t eerfte water tien oncen Wari innemen / ende Wel ghedecht worden, ont twee ùren langh te ſweeten: Daer nae falmeri 't weet afpa⸗ ghen / ende hem verlth wel dꝛoogh ende warm lijn= waet gh : Bier uren. Daer nae falmen hem Goſij⸗ nen ende Amandelen met Tweeback gheven / niet te veel / noch oock niet al te Wepnigh : ende hp fal voor fijnen bride dranck het tweede Water ghebyupc- Ken / felfg bupteng maeltijdte / alg hem dor ſt. Acht uren nae Den eten / fal hp Wederom tien oncen Ban hee gerfte water Warm drincken / ſweeten / ververſcht wore — als voren: ende een ure nae het ſweeten / met de elve Golijnen/ Amandelen ende Biſcuyt (jn abondte” mael houden / het tweede water ín ftede ban Wijn oft Bier ghebyupchende. Dit falmen foo vijftien Daz —— vo jd ran ten 6 alg — —— te ordt £ Want dan falmen hem cen e braver weeken moghen t'etent gheen / ín ffede Dan deſe Gofijnen ende drooghe Amandelen : iae J —— ſalm̃en van eerſten af een Heel klevn iongb ghebzaden Boenken gheven —— alle da⸗ ghe Wat meer ende meer bp doen, Den — 1462 Befchrijvinghe vande Droghens: Ten falmen hem Den buyck vernighen wet tien dzaghmen maet,koitet/ ende Hol aderkens. Int opperſte Bant beft Taſſie/ * met iet delgheljcks: 9 dien heeleñ dagh tacken groepen bleecke ledevachtighe blacskens / heel en (al hp anderg niet dan ban het tweede water dꝛintken. rondt ende Geel plat / búktante (oo groot alg een Franz «pen febentienften dagh Lal hp Boen algboen/ maer in ſche kroone / met klepn laedt als een Linfe / maer plat: ſtede ban een iongh Boenken/fal hp de helft van een ghe⸗ terende bitter. — me byaden Hinne moghen eten/ Ende Daer nae Wat meer, …„ g Hivourahé ban Beefilien is eenen hooghen bogm/ toten twintighften dagh toe: Want dan fal hp hem ſeydt Thevet/ wiens ſchors ban bupren wit is als Dit mioghen hleeden / ende langhs DE kamer over en Weer Her/ binnen roodtachtigh / noch verſch zijnde cen melt wandelen. Waer nae lal hp noch eens ghepurgeert moe kighlap uptghevende / serft als out / daer nae alg ghen worden. Wit water magt hp biertiah daghen ver⸗ Soethout Mmaeckende, De Bucht ig alg een middel Bolaleng drincken / hem wachtende van Dlecichelijche Laer Prupm/ ſchoon goudtgeel / Set een kleyne heeft / perfamelinghen/ ende ban Win / drinckende het tweede Leer foet Han ſmaeck/ ende Van pe krancke Deel gheachts water/ oft ander Water daer Anjdende Wenchelin ghe- dan delen boom ep Grijgbt alle vijftien faeten mact ceng foben zún. Deg avondts lal hp luttel eten / ende gheen Vzuthten. Dijn ſchors gheneeft alte vochtighe koude leefd. Dit ig de befte wijle om dele ſiecſite met dit hout gualen/ midts datfe DE Pochtigheden opdrooght : endeig te ghenefen/ hoe guaedt ende Beroudert die gock ig: Want Tanel apen goet teghen de Potken / ende Baer toe nief aer Door Vergaen alle De lnerten/ pupften eude qualen anlieffelijck om innemen /te weten ghefoden foo langh EE ft felipe wate iedfel van Pockhout / te Weten 02 Li ut t⸗ —— — peen igin den Ken: dau ſy wachten hun van foo teel te eten als te vo⸗ tweeden graed/ ig oock leer goedt om de Waterfucht te beelt oo vergaen alle De ſnierten van He voor⸗ eſen / de ſlighen / de vallende lieckte / De ghe⸗ ER, 3 benne ee ig Gzeken * —*2 ende Aferen/ar pine ín De leden / aſſer⸗ zl RO t Be Ebenos E 5 nn jd eet dep fercijn/ ende De ghebpekken Die Ban koude ende windige enus, oft ebepum, van onuuighe ylo-aloë officina- gopfaechen komen. ”T felve water maeckt De tanden paft rumint PraufchEbenenorr, In L Spãenlch Ebano, mt —* wít/ alfmen Den mondt daer dickwijls mede ſuoelt · Krabifeh Abanus, fg Lander twijfel een foorte ban Pack· YE fchupm datmen vergadert algmen 't — Giedt/ghe- hour / lepot Lobel : want De feev harde ende (ware, geeft de zeeen Ban De Pochen- — blochgkeng oft berdekens Daer van⸗ Die int water ghe⸗ Bommiahe ghenefen ve Pochen fonder de lirancke Hepos te Gronde gaar * goe De SDE geët te quelien met langiy vaften oft peenen van eten; piere Daer upt Komt / ghelgek alg uot Det Dork hout, — 3 piet eneen Potkhout verſch gherafpt twee fac oock De upterfte ghedaene fivacht ende fmaeck/ bneen Sarfaparilta / wel ghefupvert in lauw water: fehönen — — ———— Bred: bag oek Dent ende weycken Dit tfamen ín lauw water bier-en-tWinz ete ned Oe Det ie — tigh uren tangh/ ende [ieden bat daer nae DIP oft Bier er Der En bet ie : maer alg he ô ten op een met al té Rrachtigh bier ; dan doen fp Daer qe ets ig : „ andertjalf once Corinten / ende een once ghevalpt oft ghevafnt / ghewzeben oft, ahefchaeftis / ban mengt d ander ha } geta p fich ſewen met het water. Den boom (elf en ís noch niet efehrapt Doethout : ende ſy lieden Dit „totdat het der⸗ gekent: dan het droogt hout Wordt Pt Indien ghe⸗ Deel ——— — ast — Wen, 187 brꝛoght / meeft om — Eeen wertlien Han te — fighemen bat : ende van dit Doorghedaen Water gheeft yen / als liften / kammen ende bolleken tot. Paterno” men den Krancken 's moyghens met den dagheraedt fes fierg. Vet Waft veel im het Eplandt Rauricú / anberd ft fever oncen tleffens / [oo Warm ale hp't drincken pano Civne gheheeten, Pozard ſchrüft Dat den boomt Kan : ende wederom foo Beel gheeftmen heur deg aLAUDES foo grootis alg eenen Olijf-hoom / met bladeren alg Bp uren Boor bet — bupteng maeltijdts 5 anie; witte bloemen alg Moolen, Hp fepot dat het magh be van Den (oen — — hefte in fofambigue groept. An get eplant van Dinte als't hem gbelieft / ten 5p Dat fin maeaf te Aap is. Brienaiffer oock veel; maer iet foo goedt Van beut jaer als Gp defen dranck 8 morghens ingenomen rjdeg.nat Get vol knoopen ende Weeren is, De OUDE — eeft /_dan moet bp hem wel becken/ enne DP ED, hebben DALF wepnigh hefthepdta. wan ghehat : want ea irri c Á a Vn eat fepeons S — Picailiug ende Cheonhrattus leggen dat het alleen is gft ap firace gaen) Mee os ige Gndien groept : Deroddtug mepnt dat het in Erhiopien — he oi OU een ‘bape van p= AAE EEE ene Boozeniande Dat let t gheen te — ais Bel) Pipe ed Dagen ——— als in Swarte Mooꝛenlandt ghevon⸗ aengaende (ijn ſpule/ dat hp niet te Beel/ NOL níet al te AEN — tueel en eet / enbe — iſe⸗ * hem níct al 5 feer en ————— id A id —— —5— * velen dranck Loo ZOE eht: belet alle finchinghen/ oe —— wiueckt / zin de gchen fomtydte in den tüdt Ban der⸗ n perepdt als het. op eenen fieen gijctwpehen Sijnbe tigh paglen Bo) — ghenelengbeweeft /fos Ca bbr 0 9— loen geben en Keen en t Cleo Gj Burante ED arte or Suf El oft het ichaeftel daer van mier-en-twintigh HEE Sommighe nemen de Ertractie oft Ouinteffentie sang in iu oft water mepcht / ende Daer nae floot/ tau dít hout des morahens met Doin oft Dleefch-fop/ _ endebp pe oagtlalven doet: want dan neemt bet WEB ende apen daer Wat Hag: waer mebefp niet alleen groote alt ghene bat den oogh-appel Verdupftect : ende, WOLDE haet vinden tegen de Porkten / maer oock teghen alle ‘oock vermenght bp allerhande falen, Diemer berepdt ata! pe (mckinghen / ferrijnenbegieht/ herneite tegen de berouderbegeeren ende pupie. "@ felwe hout aft \mopnt ooch ghebaandt ; ende Die Kolen mek OUDE de andere Koude on gualen. Sonmighe root vermengt / WW ben. upckt teghen de droo Wijn díe de kracht Van dit Porkhoutnae gyeleepighepdt der oogen. De Fudiaenen mat chen bras = Gem ghenomen heeft. Koningh-ftaffen ban Eben-hout / ende oock hun Olie wan bit felte Gout ghemaecht nae De Kanfte ban et Ahl Jeen geck bebers/ roelen Alchinu goebt ons De weeen ende ſmerten der den nde ſchalen van / gheloover Haftelijck pat dít hout alle De P — Beken — — /_ verd echiagen ende guave belefinghen Det en DE tere DETILEEDE BAT Ante ntfeh Kra chteloog maeckt, — koude —— — Bertel ende meet ghearht. Etben-hout/ leydt cht benieven ende moeder /enbeboetde djouwen Dieltozides/ is't gbene bat at thiapien ghebroght chter kinderen ontfaughen : endeigfeer goet teghenalle wopdr/ dat [wart 19; [onder eenige éten/ m't Wert gade verouderde zeerigkjeden. “ eenboubighals eenen hozen, baft / nicht ende DIER, ‘Eenen boom de Palma. Sanâe van Weft-Indien ghe- ——— (maech/ enne tijck „ pan Lobel bef: „ig eenen grooten. boom/ berootkiughen ghedaen / tenen goeden. eenling. met rechte tachen./ wet ſchoꝛſſen als bie wan. Acbor rien nerd gende / ‘ene ut erfg sijnde Tude „ende bladerg díe van den Litvoen-boom. Wck/. bp t Bier ghehouden/ Haeft ontleende door fijn. vettigh⸗ lijfvigh/hael/ bzꝛecder e van den Lau hept / mast op den ſieen ghewrevenr (achtig wad ghelyfvigh⸗ Indiaenfche ende andere Vremde Cruydem. Een ander ſoozte komt upt Indien / ende heeft wat wits ende wat geelg bp het (wart / ende is op veele (ieden gheplacht. Maer de eerſte ſoorte is de befte. Theophꝛa⸗ ſtus ſeydt dat Eben⸗· hout het JPalmen-hout gelucht / maer Dan fijn upterfte Echoyffe berooft zijnde’ heel (wart íg/ ende op den Poiphpr-fteen ghewreven / (eer goedt is teghen de ghebrekken der oogben. Plinius fepdt dat Ebe⸗ uugsweederlep ig ; maer Datmen de befte foopte leiden Bindt ; ende eenen boom is / met een ſtruyek (onder knoo⸗ pen/ heel (wart van hout, leer luſtigh om fien. De an⸗ Der foozte is kleyn als een heeſter / ghelijck den Eptifus: ende Waft in Indien ober al. Op ſommihhe plaetfen Wordt Defamin-hout oft eenigh ander doornachtigh hout Boor Eben-hout verkocht: dan Die zijn meeft alle voos⸗ achtigh/ende ae rd ín ronde berdekens ghefaeght/ende en hebben gheen ſcherpigheyt van ſmaeck / noch gheenen reuck alſſe ghebyandt worden. Hairi , wiens vrucht layama Heet / ende Boor ín’t 23. Capitel beſchreven is / wordt oock Booz een foorte Ban Eben-hout ghehouden: Want het hout is hardt / ſwart / te gronde gaende ; te weten het binnenfte oft hert: want het ander hout / dat de ſchorſſe naeft is / en ie foo ardt niet: ende hier van maecken de Nmericaenen hun ‘weerden. q Archofidoxylo van Candien ſaude moghen Eben- Bout van Candien heeten / in?t Latijn Ebenus Cretica , fepbt Bonoziug Bellus ; want dat hout is ſwart / blinc⸗ Kende/ hardt alsEben-hout: immers het en is den Cytilus verus niet : want het heeft langher bladeren / fomtijdts Bier oft Lijf bp een / alg elderg oock ghefepotig : ende het faedt komt voort als Ktaver-facdt, _q Rhodium lignum wordt ootk vooz een ſoorte Van Eben-hout ghehouden : maer dat groept int eplandt Ghodes/ alg in't 37. Capitel verhaelt is. _{-Offeas alfoo van ſommighe ín ’t Latijn ghenoemt / fs een hout (bo hardt alg been/ wit Ban verwe beguaem em Wielen bau Wagheus te maecken. Dan dat en fg anz Bers niet Dan den Wilden Copnoelie-boom, q Saffafras; alfoo ín? Fran) ‚ende Dpaenfth ghe⸗ noemt/ inꝰt Latijn Lignum Saffaphrás ; ig eenen boom ín florida waffende/ ende aldaer Favame gheheeten / van ghedaente eenen middelbaeren Pijn-boom ghelijck / ſom⸗ tydts klepner/ bp den tfoy alleen ghetackt / ban verre ee⸗ nenfeer. goeden reuck ban hem ghebeude/ foo dat be bof: fchen/vaer Defe boomen in waſſen / van ds Spaegniaerts goor Caneel-boom aen Wierden / ende niet Heel fonder reden : want De ffe al bien Han Dyagon : ende de ſchors ant EH fwactachtigh / oft (als Clufius fepdt ) binnen {watt / vañ bupten gherimpelt en ber wen roodtachtigh/ te weten aen haet dun Blieghen Daer íp mede bedecht is. Bet Gout felbe ig Wit / nae den % afchgrauwen trechende / niet foo (eherp Han reuck “ende fmaech als de (choy. Anders foo is dit hout / mivtfgaders fijn fchorffe / dat ban den Tamaris leet ch, We bladeren zijn als —— oft als onghe Peer-boom-bladeren/ wat ſyits ende ghehoetkt / altgbt aen ben boom blijvende / doncker groen / wel⸗ tekende / in fonderhepdt alſſe dzoogh zijn: De worte⸗ den en 5ún miet fooeffen alg hes hout / ende niet diep í D'aerde Daft / m * be bebeekt, Dit hout is Gedengdacgis Sensa mem het at Barons ge EEn ban reuch is bau De abemepne/ ende 7 te weten / is warm énde PR bedie feeen broot beghinfel Ben Derden / oft/ alg andere (eg / in t la En dt ín den derden: Dan etfte Ban Den eerften / de optel meer dan de tachen / de tacken meer arte ach maer de fchoiffe / ín fonverhepdt ban pe wortel, is't befte Dat boom daerom st binnenfte Ban be Wortel / van de tacken Beel meer / Han De ſtruyck tw foo veel. Haer men efen 't ghenebat niet meet Dan een iaer OUDE Enis, ende bat ijn fchoyfie noch beeft : ouder zijnde oft 1463 fonder ſchoꝛſſe / en i5’t níet goedt. Wet water / daer Dal: fafrag-hout in gefoden is / vermagh al ’t felve dat Caneel- Water Doet / als fommighe berfeheren : macr het wordt eeft ghebrupcht teghen de Potken ende alle ſieckten Die ban berftopthepdt ende Koude komen: ghtneeft het Waterladen ende De miltfucht: is goedt omde maghe/ De lever / ende al het inghewant te verfterchken/ ende om de ——— ende andere koude kortſen te ghenefen / ende alle fiechten/die door onghemeck/quade locht / vuyle oft bedorven fpijfe / ende onghe haventheyt komen. Met Duptker wordt het ghebruprkt teghen allerlep finchin= ghe / teghen de enghbor ſtigheyt / teghen de koude ghebre⸗ ken Dan de longheren / ende De pijne van de lendenen ende nieren : het Doet de Winden (chepden / drift de piſſe ende 't graveel af: boet de maendtftonden komen/berepdt De moeder tot ontfanghen : ftelpt het braechen/ helpt de verdouwinghe der ſpyſen / ende maecht foo den bupck log. Fn ’t kort / dit hout ie wet lijn — ende hitte ſeer goedt teghen alle vochtighe koude finchtnghen: maer de ghene Die teer zijn oft lap / en Dient bat niet / oock Die beet ende galachtigh ban aerdt zijn / ſalmen min ban dit hout gheven / ende oock min gheſoden / dan de ghene vie Bocht ende koudt Ban aerdt zijn : ende in de heete ſieckten en berdraghen de krancke bit water (oo wel niet/ alg in be koude. Maer om dit Water beft te bereyden / ſalmen pe Wortel met haer ſchorſſe kleyn ſnijden / ende een half once Daer Van in ſes maten oft pinten Waterg (elche mate Ban achtien oncen) tWaelf uren langh Weptken ; ende Daer nae op langhlaem bier ſtellen / tot Dat de Lier angen Berfoden zijn. Dit water Wordt ghefij ende waert /endeop ’tfelse Hout Woydt wederom foo veel waters gegoten alg te boren / ende gheloden tot Dat een mate Berfoden ig, Ende dit tweede Water fal Dienen vooz Ben ghemepnen dranck bande ktancke : maer Han het eerſte water fulien fp een half maetken / dat ig neghen onten / smoꝛghens lauw innemen (oft min / alg de krant⸗ Ke heet van aerdt zijn) daer naeſweeten / ende een ſchoon hemd aen-Doen : maer ſy en hoeden niet in t bed te blijz gen. Des noenens Fullen fp ve helft van een ghebraden Winne eten / met at Goljnen / drooghe Amandelen / ende gheroofte Hafelnoten; ende drincken van het twee⸗ be water, Des avondts lullen ſy eenighe bequame con: ferve moghen eten. Dit water foo ghenoten / gheneeſt allerlen githt ende flercyn / hoe veroudert Dat oock is: ende gheneeft De Pocken / alfoo wel als Pocihout oft China. Andere nemen cen half onte Han dit foo geſneden eftgbherafpt hout / ende lieden Dat in ſes pintkeng Waz terg tot de toctende ghebꝛuycken dat Water ober ende nae be maeltijdt/ fondertet anders ban hun ghewoone⸗ tick leven te veranderen: ende die (onder Wijn uiet leer wel gheletven en konnen / mogten bit water daer by giez ——— Wijn fal daer eenen goeden reuck ende Een ftuckshen Saſſafras hout over ons ghedraz ghen / ende dic gheroken / bewaert ong ban Peft ende Gmettelijche ten : ’t ſelve gheknauwt oft ín den ghehouden / aen den tandt Die zeer Doet berdrijft e Blábiten ban befen boom Worben in Weft-Andien ôp bewerfche Wonden gheleydt / te Weten verſch gheſtoo⸗ ten zijnde : maet de Drooghe Woyden tot Dien epnde ende om Beele antere Deugden bewaert: —— Pacal van Peru fs eenen niet heel grooten boom / Waffende aen He Kanter Van De loopende Wateren : wiens ghebr andt wordt / Ende de aſſchen daer ban — met Seep ghemenght / doet Be vuple plackert ende fproeten deg huyts ende oock de oude litteetkenen ver⸗ en. € Eener boom van Petu miet voös hout Heeft fulcken Kracht/fegahen de Andiaenen/dat alle de ghene díe alleen ben —— van ghenaecken / alſnien dat brandt / heet É bos worden / Ende gantſch onbequaen om met - hun Brouwen te berfamelen. — g Een hout van Nieuw Spaeggien , nae fin He Lignum nephriricutn gheheeten / 18 bickt alg Peer-boom- hout/ londer —* — tege 5 —— wordt v do ín den eerſten gkach —— * ebrupckt teghen de — der nieren / Dy Berftopthepdt Han De leser ende milte. @Eot Dien epnde fnijden oft fehaven fp dit bout wel fijn/ ende Laten dat in feer kiatr aange 7 1464 wepclen / ende dzintlien Dat Water 9003 hunnen ghe⸗ mepnen dranck / latende Dat daer foo langh in hiaghen als bat water duert : want de Kracht Pan pit hont is foo groot/ dat het water / alg dat hout Daer maer een Balf ure in gheleghen heeft / heel blauts Wordt ( niet te ghenftaende bat het out felf witvig ) ende [oo Veel te blauwer wordt / hoe bat Daer langher in light: maer het twopdt bervalfcht met een ander hout/ Dat het water geel gerst. Dit water ig Wonderlijcken goedt : Want het gheneeft de Branche [onder eenighe beroerte ; (elfs het en beeft gheenen quaden oft onliefjcken fmaeck ban Dat Hout / maer magh Lp deit Wijn / Biemen daghelijeks drinckt ghegoten Worden. < Een boom-ghewas met bladeren van Lavendel íg genen boomt oft Geefter in Ooſt-Indien waffende / ban Jacques Garet aen Clufiug ghefonden / die Daer gene tack ban befchzijft / dep Boeten lang) / tWee duymbreedden dick / in een kuoopachtigh dickachtigh ooft epndende ; upt het Welck vf klepner tachen zupten / elck omtrent anderhalven boet hoogh / fracp — 7 al oft fp met menſchen handen aen Bien nooy. baft ghemaeckt waren : ende die zijn vollappi⸗ gher dan deu dickften tach: op de tſoppen Van dele taclis⸗ ens ftaen beele groene bladeren/ Han ghedaente / groot⸗ te ende verwe de Lavendel bladeren ghelijck / maer gheinf vigh ende bol laps / Wat fterckachtigh ban reuck / bjnae alg de wortel vande Wilde Angelica / Summit lemní ende Kunigundt-erupdt + de ſelve fijd-tachen fchenen- oock bol dick ende Dicht mergh alg de Dlier- tacken ghevult gheweeft te zijn : ende t ſchnt dat den gantfchen tach heel met dusdanighe bladeren bewaffen ís gheweeft. Cluiius heetſe anders niet Dan Arbor La- vendulg folio. * q Een ander vreindt hout, sant Pieter Garet aen clu⸗ fius ghefonden / is eenen Hoet langh / bijnae dertien Dupmbzeedden- dick / verdraeyt ende. room / met een piche gladde frhoys / Dan bupten gantfch met klonte⸗ ren van een geelachtigh Werft fchelfers-ghetuig belet; T weleft feer morlelbaer ig / uiet onlteffelgek van veuch / op ’% bier, opeen wat nae Maſtick rieckende. Het hout feif is ſwaer/ hardt / vaſt ende wit achtigh· Den Loom / ſoomen fepdt/ ig meeſt maer acht voeten hoogh; maer waſt byeedt ende wijdt / met doornarhtighe me⸗ nighvuldighetachen / met abefnippelde bladeren als die _panonfe ghemepne Daghedoren/ doch Wat greener ende meer nae De verwe Van de Gupte-blaveren trecken⸗ ve, De dichftetacken / vijf voeten langh zijnde / wor⸗ den a /ende twiutigh oft meer tlamen ín D'aerz pe gheftelt / ende mer Bier in brandt gheſteken/ midts paer eenen eerden pot overhoudende ⸗ om den Herſt pie Baer upt vloeyt te vergaderen : ende Daer mede be⸗ ſtrücken De Indiaenen Gun ſchuytkens / als Vp met Peck doen. sí net Park _ & Etalch íg tenen grooten boom in —— martens Be / met bladeren alg die van Den Genev:r-boöm / oock dobrnathtigh / al ben voorbeſthreven / ende oork tert Gomme upt fin hout ghehenve/ den Maſtiel og ez lúch/ dat de Africaeuen den Maſtick daer rede Herval ſchen; om datſe Van reuck ende ooch van beriee den fel: - ven wrat ghelijckt. Eaaer vremdt houtupt de Straet van Magellaen ghehaoaht / is eenen voet oft meer langh / vaſt / ſwaer⸗ Doth ín t middel eenigh mergh hebbende : ve fehyorffe dg tweederlep : De buptenfte is vouw ende — — deeis brupnachtigh/ eensdeels afthgrauw de bin enſte ís lachter/ ende getlachtigh oft bleeck lek ooch is De hout felf / met fijn aderen? bie Gant binnenfte merg af-bijnae tot de ſchorſſe toe fireekten / ende dit et vertieren t welch — ie Sd — eibetig niek guatrek en gheïijckt. Dan den boom Daer Dit hout Van ein je ptn, ——— en / ghelgek Ocbald van Weert aen Clu: fius ghefeipeven heeft. — — g Panava, int Hatjn Lignuum Moluccenfe is bet hout gan eenen boom nde molutuen waſſende / foo groot als etnen Ouee-boom/ met bladeren alg-die van de ghe⸗ meyne Maluwe/ en chten gis Bafeinoten / maer „lepner/ ſachter a achtigh han ſchors Dit hou achten ip Weel / om dat het foo goent is tegen. ailerlep werghiftswant 't poeder daer bant obe jeyn oft&oole- & tel / kleyner dan den kleynſte ten nae Befchrijvinghevande Droghen, Water inghenomen / aft met eerigh vleeſch · ſop Jee weten nietmeer Ban tien greynen ſweaer tleffens / gheneeſt De gene die van de atvertehadelickfte Gaugben Diemen 1m nbien vindt / ghebeten zjn: eude Dit lelve voeder woꝛrdt op Den beet gheſtroyt / ende op De Wonden Die mer verghiftighe fchichten gheſchoten Sijn. De heel ſterche meníchen gheeftmen een halve ſcrupel van Dit Heut deg morghens met eenigh pleefch=nat / om alle Dicke tacpz {ware oberleedigheven upt te Dr Ven:ende daer aatde gez neeftmen de vierdedaeghlſche eude De ghedurig he kortlen/ Bet iangh evel/ krimpſel in den bupek / De opblafinghe deg inghewants ende Der Darmen /'t gravtel / de dzop: gelpiffe/ het bor / ende andere quade gijebselien; alg de Berouderde heupgicht / ende allevlepe ouds ſmerten / ghe (willen ende Klieren, Het ſelbe Gout Hoodet de Wormer Des bupekg / ende Hoet Den etens luft Wederkieevens daer en vboben Lon ig dit hout feer goedt om innemen / ende men Hoeft ons niet nau te wachten aengaende de fpúle/ alfmen dat inghenomen Geeft : maer indien dat al te frevchelijcken. wercht / loo ſalmen Wat Gijsel drincken. Det ie goedt teghen de oude pijn ín’t hooft / popelfij/ fupfinghe der. ooren/ Fercijn/ enghborſtigheyt/ ende alle gjebpetsen Van de magie ende moeder. Dock mag dat alle menſchen inghegheven Wofden: maer Die wat heet pan aerdt zijn / moeten Daer Wat Sproop Ban ECoick naer eten/ anders Ballet Gun te gheweldigh: oock foa woetmen daeghs nae datmen dien dzanck mahenoz aten Geeft/ Be darmen met een Blifterie ſpoelen / anders foune Gp de ſpeenaderen ſomthdts te leer openen / oft eez nigh ie ucklel ende verzeeringhe in den eers veroorſaecken. Det faedt ban deſlen boom/ met Gijs gheſoden / de Dogelg voor ghewoꝛpen / doet haer ter aerden vallen / ats ſy daer van geten Hebben / ende doetle ſterven / teu zy datmenle met koudt water begiet. Defen boom ig in het eplande Anabon leer ghemepn. % q Slanghen-hout, int Latijn Ligaum Colebrinum , ig Beelderiep: Want a Coſta biſthꝛuft daer cwee oft Den … foorten van : Garciag befcheifter oock dip andere: bez neffens defe ſpreeckt Cluliug Han een ander Gout dat den felenn naem Beert. - 1, Be eevfte foorte walt in Ma⸗ latgar / ende groept als Vepl; ende heeft De verwe van de Bpeer-wortel /met bladeren bijnae alg Die van de Bryo⸗ uie/ een zenuwe in de midden / ende ter Lijden wijf oft fed kleyne aderen Gebhende / metter tijdt Rlepue gaethens Krighende/ Die ten laetften in (nippelen verauderen / als Wijngaert-bladeren. Het hout felfigin t aenſien cen Blanghe ghelijckt : ende het wordt leer nuttelijck ghe⸗ brspekt teghen de betert van de adderdangGen > ende de ghene die ober 't veldt gaen / draghen altijdt Wat van dit hont met hun: want de ſianghen vlieden Van Dien reuck; ende alg.{p Daer mede gheraeckt wozden / dan herſten ende ſterven {pau ſtonden aen· 2, De tweede heet in Canara Dudaàli, ende is cen leer kort ende teer ghewas⸗ met Dy lachte gladde dont eraroene bladeren lmaec⸗ fende alg-Gapen / eude een ſanghworpighe dunne vaor⸗ Singer / Gier ende daer wat wptyuplende / langhs der aerden kruppende ; Wieng meptenfte ſchors (eer dun is ende afchgrauw/ eenen ſoe⸗ op ve tongh sp Ad Mufens + Daer onders fchuplt een ander geert goeden geur rpigheydt: n ee mepn Dort-hout/ gheknauwt zijnde eenen hebbende / met een niet onlieffelüche £ maer. hef middelfte is houtachtiah / he —— end wit — upt 7 achtighe fprupt / omtrent Bier duymbꝛreedden Lau Defe wortel met ghemepn oft Goofewater / oft W is een feheve baet teghen de beten Lan al 4 / her: ende Be Slanghen enkoungen den, —— — ——“v * on in De ghedu ghe ende dꝛudaeg inden hertvauck /he É ppinghe / ende m — ghe/ ende fegben alfe verohift. De leide in De holle ta eſte⸗ hen oft ghefnauwt / heneemt den anc DES mendts Mit ghewas aroept ín alabar. tuffeigen e25t 0 cboomte Angelin oft Angelins ghensemt / dat.in 5 „ be mepn / maer de Poztugiefen endt niet bekent is. 3. De derde aang aft 50L: labar / ende ig eenen grooten Hooi. … load foorte / dat is De eerſte ban. Gart ———————— fchors/ viechende als Lotug-rrupdt/ ſoeter van ſmaeck dan ghe⸗ omt een kuobbel⸗ se ge —— Índiaenfche ende andere Vremde Cruyden. Poꝛtugies Pao da cobra ; ende is twee oft dyp palmen hoogh / met bier oft Vijf dunne tacken ; ende heeft bla⸗ Beren algdieban den Perfe-boom/ maer wat groener: be bloemen konren Drunfs-ghewijs Loort / Berre ban Be bladeren / ende ſchoon roodt: De brucht ig alg die ban Dlier / maer voodt ende hardt / dzupfs ghewijs gerfamelt. De wortel kruppt voort / met beele kuoopen ende leden / Wit nae den —— ſleer bat / bit⸗ ter van ſmaeck. Ende deſe Wortel Wordt meeft ghe⸗ Brupekt teghen % berghift / endeteghen de beten oft fieken van alle Slanghen ende quade dieren : {p Doet de Wormen in den buyck ſterven: gheneeft de mafelen / De pochskeng/ ende het boz: ende ig goedt ghebrupckt teahen het aenkomen der kortſen / te Wez ten een once tfeffeng ban dat poeder met Wijn int ghegheven / oft met Water: Want dan doet fp Heel galle door Get braecken quijt Worden . Sp wozdt pock op eenen Wetfteen gheweeven alg het Sandel- rd —— fn DE Wonden ghefivopt die ghebeten oft ghefteken zijn· — * s. De bijfbe / dat is de tweede Han Garcias bez /ig eenen boom in Zeplan ende Goa walk: de / Den Granaet-boom ghelijckende / met kopte ſtert doornen/ op De bijftaende boomen klimmende / alg de Cauwoorden : het hout / ſulcks alg Cluſius dat ghe⸗ lien heeft / is vaſt wit / met aderen doorreghen / het Eſſchen hout niet ſeer onghelijck / met een afchgrauwe oft Witte harde dicke ſchorſſe / langho henen gheklo⸗ ven / bitter / doch niet foo ſeer alg de voorgaende: De bladeren (oft Be bloemen ) zijn fraep om fien / van verwe. Dele oorte Geeft de ſelbe kracht ban de Hoörgaende : ende men menght het hout met de fc kee be Wortel s dan De Woztel heeft De Kracht. — EEE Tant Pe — 6. Difefte (dat is de derde ban Gartias) waſt in't vaſte landt Ban Goa/ ende heeft luttel tacken / ſeven oft acht voeten langh / dun ende lap / ter aerden lig⸗ ete *7 bladeren / alg die ban Maſti m / langh / hiet graen/ maer gheplackt / oft half wit Half wart ghefpickelt : de wortelen zijn dun / hardt / fwart/ goedt Lan reuck: ende hebben De felipe kracht met De Loorgaende. PER — 7. De levenſte / aen Clulius met naeme Ban Pao da cobra ghelſonden / ig een hout met een Dicke knobbel / al oft Het opvertte gan de Wortel Waer/ bedeckt met een ſchors fe büyten bleeck-geel is ende gherimpelt / maer binnen witachtigh / bittever van fmaeck dan Het hout [elf ; 21 Ban eenighe Dicke heefter ghenomen ſchint te iet bi Deer ent Dermortel ban slaalaca ‘act JBonarbes en 7 J om 2 abe Eebiepren abemaecht zn. Comngyersa ; alfoo ban de Spaeaní Venen seen 4 Klepner/ weeten up Cbehalven allee: np A De oe ve cube laeght-be wormen upt den bijpek. 3 Galigaen, ende dierghelijcke wortelen; _- sd oa ende Curcuma. 40. — E woꝛtel / diemen fn de Apottken Dooi: Galigaen EEA ore sf Groot ende Klepn: De Groote ig foo dick als eenen vingher oft duPm / met deoen lpmobiele/ _ met aenhanghende (ijd-wor ‚oft Tafelinghen / ſchier _gbhelijck-be Woztelen tan Geel Life / van bupten brupn De Moria oogen | ie A gh ian Esa EEL, ä cH ë Es 1465 Groot Galigaen. De Klepne ig een neet feer bie wortelen / do Berfchepden leden / bußten ende benen Dee et ett peerfclj/ welvieckende/ teer (chery van fmaeck / end Enauwt de Keele De — — ude als Peper / van ghedaente Kleyn Galigaen: _ at bladéren/bldenien ende laedt bete wortelen sort brenghen/ en Wozdt niet ten Vollen befchreven gevbonden⸗ maer de Groote Wordt Han veele — Hooy Den ——— dan ſy heet * Galauga maior , G x Galanga mezana Op’t Italiaeuſch tu d pst ende Glans: Glueftris. a 5 4 5 REN De Kleyne heet bp fommíghe Cyperus Babylonicus 4 fn de Apoteken epghentlijck Olang zin —— Gali⸗ gaen; ín t Dooghduptich Galgenwariz / oft Batten 5 in't Franſch oock Galien. Bp verſchilt van den Acorus; al is't datſe in (ommige Apoteken oock foo ghenoeinr wordt: want {p is buyten ende binnen brurn roaat / ende en bꝛeeckt niet-haeft alfmente ftoot/daer den opꝛechten Aco - * wit De licht ent at sn + oock-is dele Galanga eer ſcherp Ban ſmaeck / ende ſpecergachtigh Han veuch/ eenling bitter / meer tfamentreckeinde/ — SER ê ê î at sE î z az di 3 — 8 3 fegghen (eer qualijck/ dat Ga⸗ De Bie: er (maeck oft houdt. An welcke heel onnut ig ende — Deraberg en hebbente ten hollen. ghefen ï —— — hs’ giam ende Charfendar. Dan Garciag ende a Cofta befchzijven de twee Cooyten ban Galigaen aldug: 8 8 — * De langa / ín 't Latin Galanga minor, pat fe pn 7 — ——— wortel After nd * — * En ie vaa upt twee palmer on an ABeens int wite Wwaffeuide. an eten je Bbbhbh J LEK - 1466 Befchrijvinghevande Droghen. …e ede a k Bats in” in Galanga maior, waft duptſth / Franfch oft Italiaenleh gherchreven / iten — — 55 — egen de opdr bar meet vei komente lefen / niet bedzogten en Worden —— byipeht ban detlepne ; ende Geet Daer Caccharu, Eus, tg Deken be eplanben #Walebiva / mik gebr Lancuax, in’t rabifelj Calucgian. Spigdyp voeten { lnnapa Van SS rama oft Cppyus/ gedi Hooah/ oft hoogher⸗ —* beeft —— ed * Ks — —— 444 —2*2* —* beho | thie van Diofcorideg/maer langher en Sans daer ban gieftooten / werden ghedaen oft ghefinn, fcherp Ban cen fpiffie/ aen d'een tjde bonckerer/aen d au⸗ Ben pun beenen ende boeten / om ie coobt fe d per bieecker groen : den ſteel is ban de omwindlelen Det Ig van't poeder Hena ooch ghefepdt ie; oet bladeren werfamelt: de bloem íg wit / (onder reutk· t laedt { a feaepighepdt achten. Ende Dele Berwe en gaer ſy is klepn ende onnut : de wortel is boven dick ende knob⸗ vee Datmen de hjurpt waft / boog bat de nagelen A belachtigh / Dichter ende grover dan die ban de Klepne / ed oe sijn vende nieuwe naghelen daer boor g voorte de Gengber gheljck / maer grooter / fomtúdts Waf 3 J*7. ——————— knobbelen oft af(etfelg uptghevende als be Affodillen. zin; en bieren, C't welch gemepnijch Ende defe foorte Wordt alleen Ban de wortel vermentgh⸗ beeft op he ys — vane bind Seleurt ee d i patíe dan beter waft dan ghelaept, Dpig ende van bf oft tes maer: iben (pby HEID —— ——— —— hupt ende naghelen met —* fap weber. De bloemen nen ghebiupchen die weeft: wapt fommigheetenledaoy- heeten deere + welcken naem De "enne oft HEE — forte Glen /’t zp Witch” Wleelch oft Salaet: Wat | ed dh * mig Hee Daer mede, Die € _Onnimaus{g eenen boom in De eplanden ban ban FRalabar maecken daer nieel van / ende backen Daer lediva ghemepn / ban franfopg Pyrard met dent Koerkghens wart / Apas genoemt / met melct ban Fn- noemden Innamaus befchgeven / gheheeten nae fijn (one Bifche Note / oft met Dura oft Jagra ghehmeedt / feer ende welvieckende Witte bloemen + Die maer Dier goet Han lmaeck / ende bequaem vooz de ghene Die twintigh uren langi op den boom en blijven : dan oft koudt van maghe zijn / ende lirimpſel índenbupck brenght alle daghe andcte verſthe bloemen Hoort in ebben : oocht feer nut in de ghebreken bande moeder / ſtede ban de afghevallen / ende bloept foo het gamſch teghen de droppelpiffe in ſonderheydt /’t zp die ban dick faer door. f 4 Aim / t zy Van graveel/””tzp Ban winden / t zu van ober T Paternofters van Sinte Helena, ín Italien Parmfn ploebigh vieelch ín den Gals bande blafe ghekomen ig : di Santa Helma gheheeten / van Monardes befe maer/alg fp Die ghegeten en /Dan drincken (p eenen ende Radix Sanâz Helene ghenoemt / om datle ir e Nimpa (batig een foozte ban Ghebranden Wijn / eplandt ban Dinte Belena beel Waffen / zijn hlepne in Indien gemepm)ende legghen op't gemacht gheweyck⸗ langhe Woztelkeng/ ghedeplt ín veele knoopen / foo Dat te ende ghefoden bladeren van Plampen/ noch Warm. elchen Knoop op fijn felven een rondt en fchijnt mot dele krachten/ende oock upt de ghedaente, blijckt te welen/ ende datſe tlamen eenen, krang —— Bat de Gäligaen-wortelen/ diemen nu ghebruytut/ van Paternofterg mede leeft / ſchynen te ghjelgehen: waer de Galanga van Garciag wat berfchillen. Doe het is ⸗ toe fp in Florida ooch veel ghelocht / ende tn midden anfen Grooten Galigaen wordt van Leele goet ghehou⸗ Hoorboort/ende aen een tauwe ghereghen zijnde / vande Pen in al’tghene daer den Acorus nut toe is. Bp ver⸗ Dpaenlche ende andere karyghs-lieden aen den hals ppd ende alle het inghewant / tlamentree> ghehanghen Worden : Want dꝛoogh zünde zijn (ploo ende / ende bewzijtfe ban Winden/ helpt berteeren/ ver⸗ bar Dt alg been / bupten (wart / binnen wit, (oo foet de colijche/ Drift De berftopte Winden upt/ ende verz alg den grootften vingher / oft duym / fomtijdts Tact de pijnen Die ban Winden komen : Dient fonderlin= | rimpelt : ban be ſchors ie foo baft aen 't mergh / dat ghen de maghe ende ’t hooft : ’t poeder fn be neufgaten Daer ban niet (chepden en han. °C ag ſelve h ghedaen / ſuyvert de herſſenen / ende doet nieſen. is luttel ſteeis: dan (ijn bladeren li ter aerden geet ende dꝛoogh bijnae in den derden boet piffen: er HA ende * breedt / groot / ende leer groen. ppent alle : gheneeft Die lam zijn : Weber: / goedt ban (ma fact st vergt: Bost be obefwitlen inches vente neemt ben ER er goes be In % lact ſte ende Dy De ſchellen van de ooghen. in't —— ban den tweeden graed.T poeder Shemeyn Galigaen/ dat ig onfen Kleynen Galigaen/ van / fn Wijn gheftropt/ ende 4 Se ele ben. Beblafe ende Seren bore pien Cebept tank C lonicus gan en Drijft bat upt. ETuffctpen twee ftcenen gf wꝛ Worden. Bp wordt oock boog Heet ende dꝛooaij ghe hou⸗ ftooten / is goedt onbe bags / Verder dan Den Grooten : ende is leer goet de voch⸗ badſtove gact; want het m be etrog beng À Doet De ſpijſe berteeren: ma ende Doet het gantfchje lichaem eenen (eer goed etens luft / berdzijft De Winden ende koude Aijmerighe: elupt Cluſius / dat Dit ten ſo Den / ende met Wijn inghenomen/ oftander= ba foude w fints tende geneeft alle kranch- Heben bie ban koude gf zijn. Is ooch te- eee hellie artic senti + ende maecht eenen chen aedem: ende fteccht De herſſe⸗ — 1% warter beer vente nether en dû neug poeber in de neufgaten ghjedaen/ trecht het fijn 1 —— ie Eh Ez g EE 83 55 8 & 85 EE al * Eg 5 2 7 — 5 is: eso Galigaen / in't Hoogh- n / in't Duptfch Dlt Satien / is boren van ong op L gen — ES Q } EE 85 Indiaenfche ende andere Vremde Ctuyden. Ben vottel van; Francis Drake ghebroght; pls be tegbtnitwooiiage wortel ban Frantis Djake ghë- — wottel, van Clufiug beſchreven / ende ix Drakene affinis gheheeten tipt Soſt⸗ Indien ghe⸗ broght / ie knobbelachtigh/ foo het ſchynt langhs det eerden ſruypende / met weete hagen, —— oid if xooDt/ Wat nae den geelen ſpeecklel gee “Bevmende alfmente Knauwt — liter / Oeniape ſteelliens Een wortel uyt Ooft-Índien: ’ — Hi —— 5 * Curcuma van inarum , anders Terra À ghe voor * Yv 1 7 * * — — te zijn. merita & ut / Die fommis indicus Dieler lie Dau, AC | Wortel / daer den Cyperus goedt lichaems / die met hapt gegenereert poche —— in Dinghen Sp tan allerhonde beelen oes 1467 bewaſſen zijn / daer alg een papken op gheleydt / Haket maecken ; ende het hapr doen uptvallen : oock foa heeft Ip ten blaer oft bleprinactkende kracht.” — t ‚ Diofroriveg ſeydt date aeknanwt zijnde De Kracht ban Saffraen heeft ; tide darle bitter ië ; ende famnu- ghe krachten ban Gengbeet heeft / Hoc Wel datfe ſlapper cnde onlefineker van (maeck ig / boch beguaemer om Dinghewant te opeten. Daerour Wôrdtie ban fonuii- ghe onder de Gengber ghemengijt., om de geellucht te tj + Want be heete hratht van t hael maetheti/ hint te verſterven Door langhept destijdts, enne veran⸗ Beringe deg lot hts/ midts datte úpt foo Herre landen ghe⸗ broght Wordt ; ende oock om vatfe dieckwnls ghewonu- fiecht ig: welch ghetech fp och leer on der hevigh is/doch min dan Gengber, Ze lelve Curtuma gheeft He Doecker oft kleederen van de Beomfche vrouwen een Cchoone qeele Herwe /midts daer Wat fchéllen van Epchen-boomen/ Boet, Groffels- nagbelenende Saffraen bp doende. Dp berwt oock geel alſmenſe knauwt/ende gheeft de bleeche Poachs beeke goede berwe: daerom htetſe boch Saffraen van Indien, als ten mede-foorte daer Han, ‘ $ … g Indifch Saffiaen „ int Latijn Crocus Indicus, ig dotk ten wortel / de Curtuma Han de Apoteken leer gelijck / alg Gartias te kennen gheeft ; loo Dat lommtghe de fe{ he boor eenerhande Dingiy ouden, Het waft omsreut Cananoz / Calecut / ende elders in Ooſt· Indien: ende * daer Alad, Aled oft Alet , oft beter Marijale, enne uithet; fn Derlien Dar zard, Dat 19 Llgnum luwcum, oft Geel hout; in Turchien Saroth oft Sariods 4n rabien Haber ( oft ooch Cureum, alg a Cofta-betupght;) enne Wozdt pt die Tanden in Cuttkijen ede tiders broght / ende bp de (pijlen ghedaen ou: Die geel te Herz wen / midts Dat het beter koop is dan oprecht Daffrae:i: men t het oock by de ooghſalven; ende nen bzupckt het teghen de fehorfthepdt ende allerlen ktamwa= gie / miet lap ban Wrangie-appelén bft Olie van de Fitz Diaenfche Rote vermeught. Ende dit én is anders niet Dan cen wortel; Die verſth zijnde van binnen Daffraen- bis / Ban bupten be Gengber heel gheiijck : vaer upt pupten langhe bladeren/ grooter dan die van Bits / nft/ als a Cofta lepbt/ grooterlende dreeder dan die van Orchis Serapias , gan Berwe de bladeren wan Zeb-Wiupn gede Dee bleecker / ende dunner. Den fteel isvan teel „ineen perwerrede ende malkanderen omvattende blade ren verlamelt. Ende nefe wortel en heeft gheen groote „fehetpfghepbe oft bitterhepdt ban (riuaeck / midta dat haet Beel Go epdt bp is: dan alſſe dꝛgogh ie / dan úffe wat heetachtigh ende itherp Van (macck/ doth min — — — —— waifjebten —— ſchade nio⸗ jer mghenomen Worden, Den felven Garcias nteprit batfe het Chaledfiue oft Chalidunitm — ali Van Autcenna. „maal Welen : ban andere fegghen dat het Chaliduniam ne DG oft de G el van corides/ Die Serapio en Eene noemt ; muſſchien om datle id, vert lg de Curcuma aft Det boorfepde Inditch· Saffra ma oft. Carcamani van Kutennars t wise glelijcis /_fepdt ben en bedupbt Dan de ; 4 Boe bet fg / ben naem Cureum ſchunt Ban den Grieck fehen oft Tatijnſchen Crocum perdraept te zijn + ende wordt oock Cyrnomorphon der Griechen ghjeiceten ; gheljek Den ghemepuen Daffraen. ee br Géngebeer, ende Mekijn. ár. / — (3 Enaber is de wortel van een Indiſch· trundt met opftaende Bonchergtoene bladers, die van „ Mater-Lileh oft Wantlups crundt heel ghelijch/ oft/ alg andere f: /öie ban Groot Hirs / alle raer dp oft biermael vergaende / ende ma beertshomende; ſpumighe heel (mal: want de ghene bie op · fop ban den ſteel ftaen/ en zijn niet t dan Be bladeren van Gras: ende dien fteel ig {oo dick als dien ende 4 oft idlelen der bla Bet ſchint Pier. pahmen — / ban veele n peren dat blepn | Slagen jens bert ® bbhb 2 De Íwt —— — ende Aliaa; groen zijnde A. 1468 de Curtinma. De bloemen en zijn noch niet befchzez Bert; maer ’t ſaedt ig welriechendes tfamentreekende van fmaeck/ wit/bijnae (oo groot als Groot Cardamomum / maer lancher / ende niet [oo heet / ghefloten in een Drij= Boeckighe Kchely / pie: gherimpelt ende hardtachtigh is / met haprighepdt ende KronchelingGen. overtrocken / DE fehelwe van Klepn Leegh Lilch niet onghelijck / als Lo⸗ bel betupaht. De wortels zijn. knoopachtigh / groot ende memgbvuldiakh / onder d'aerde kruppende als ‚De Wortelen van Grag/ fomtijvts klepn / ſomtidts groot / maer.meeft eenen vingher Dick / facht ende niet hardt / „bupten ende binnen Wit / goedt Ban reuck / ſmaeckende als Peper: daeronu mepnden fommíghe dat Gengber anders nieten was dan de woztel Ban den Peper boomn dan fp en hebben gheenen brandenden oft heeten ſmaeclt alffe noch verſch ende Bocht zijn: zn oock meeft grooter pan die Van den Cpperug / ige fomtydts een heel pondt fmaer ; maer en finchen niet meer dan dyp palmen diep ín D'aerde: ooth en zijn fp den Cyperus niet ghelijck ban edaente/ ende en hanghen niet verſcheyden alg Cype⸗ us wortels / maer houden aen, Een / ghelijck die Han Ireos. —— ordes He Gengebeer niet wel ghe⸗ kent en ſchjnt te hebben. — En Dit abewas groept heel Ooft-Fudien door / van laedt oft wortelen Hoortkomende/ ende gock el van elfs ; ziaer dan ís het flecht. Fn Nieuw Dpaegnien/ Ende el⸗ berg in Weſt Indien ghebroght / aerdt Get leer wel: (iae men fepòt dat het ín Dzelil/ende m't eplandt Lan 5-Lau- teng ín ’t witdt waft : ) ende Get loude leer lithtelick De Weerde ende achtinghe ban het Peper verminderen / waer het faeche datmen ’t daer oeffenden. Maer hier te tande en foudet foo niet Geementahvuldighen: want alst pier dhefaept oft gheplaut is / dan vergaet het door De “poehtighept der eerden / ten zp datmen de woztelen uptz Keemt / ende haer overvloedighe wortelen aftreckt: Want foo gheoeffent zijnde is hier in de hoven Yoorrghekomen/ “met bladeren/ witte bloemen / ende wortels alg Die Dan Bꝛeebladigh Liſch· Bet befte Gember is bat Lan Malabar: het naeft- befte aft in Bengata : daer nae volght ’t ghene Dat ín wabul endé Daer Omtrent waft. Vet grootfte Waft bp Calerut, Men bindt het oock ín De eplanden niet verre ban Ethiopien / ende in Erhiopien felf / ende oock bp De Eroglodpten / ende / als Diolcorides fepdt / ín Ara⸗ Bien. aten dat in Balaim waft/ is het bequaemſte gan bp’ alaet te doen” midts dat het miu fcherpí tel geeft „om fúu vochtighepdt. De Gengbeer-Wortelen sopden ghemepulijck in Detember oft Fanuartug upt — q Belt ende fn De fchadutwe ghedrooght / “amet fijck bedeekt/ om langher goedtte blijven ; bupten tijdtg vergadert / Bermeluwsen haeſt. Dan men laet altijdt een kleyn ſtutksken Wortels in daerde / ende men vuit dien-hupl met nieft ende verſche goede aerde: ende arten inde het nakomende iaer foo Beel alſmen uyptghe⸗ trocken heeft. î Dele wortel is hier te lande bekent met den naem Gen⸗ -gebeer / Gengber / Gember ende Gimber; in Boogh Siiptteftandt Insber ende Ingwer; in —— — bes den ran ot Gengeno ; in Dae engiwe. In't Latijn oftinde teken heetſe — > oft Gingiber ; ín t Briet —* __Singiber , oft Singiberis ; int Arabifeh Zingilel ( quaz Ick Lengibel;) in't Turckſch ende Perſiaenlch —— 3 dꝛoogh zijnde Succ. * Se bladeren van Gengber / als blijckt uvt Dioltori⸗ des / mierden hier voortijdts ghebrupckt / ghelijckt Wp be Davie oft Gupteghebrupchen.; maer nu eñ bezight men anders niet Dan de Wortelen alleen : De welcke / noch; Becht ende verſch / luttel ſchernigheydts hebbende / klepn en/ met andere crupden in Salaet geten Wor: bent met Edick / @lieende Dout; ende oock met vleeſch — gheloden / om De ſelve eenen goeden ſmaeck ende te gheven. Dan hier te lande wordt de dzoo⸗ abe — n ghebroght / of oock Be gheconfijte. Ende, —— voor beſt ahehouden/ alſſe in⸗ wendigh ſeer Wit is niet ghegaet / oft vermeluwet / goet gan reuck / ſthern bijtende op de tonghe alg Peper: maer de ghene die Gaer haefttot poeder laet byenghen /en ig niet goedt. De verſche en is maer bocht ende heet in den zWeeden graed / niet/alg anders fegghen/ heet in Dewder: „nomen feer goedt ig tot alle de Voorlepde d meerderen / ende oock om de verwe Deg ae Befchtijvinghevânde Droghieùs; pen / ende Bocht in deneerften : maer De drooghe ig eapenetrpbonheme in Den Berden graed / ende doet dt Peper Vermaghh / Doch wat tragbelijcker / midtg Datfe groverban ftof 18 van Peper/ende altijdt eenighe onger: winnelijthe vochtigheydt behoudt; boor De Welthe fp rog Tichteltick vermeluwet ende Van De WOL oheftehen Wort : dan de warmte blijft haer vaſtelutu bp : maer pe grobe oft rauwe Bordtighepdt is ghelijck de ghenedje- men in't Lanai) Peper bindt. Fn voegen dat de warmee, pie ban Gengber komt / langhfaerigblijckter beghin: nende / oôth langher duert : daerom 15 Gengber bez guaem om Dekoupe lidt maten te verwarmen / ende niek om het Hiehaein haeft ende Heel Warm te maechen/ ghe lick Wit ende Swart Peper pleghen te Doen, Door defe Inijdende/teerende ende traghelijck verwarmende Bracht dient fp om de verſtopte lever te openen ; IS goedt vo de koude maegh / ſnudende ende Dummnaechende alle grohe fjmerigfeben die Baer in zijn ; ende betert de vochtigh⸗ heyt erde Beru Plingher die bau te Heel ooftgende andere rauwe —— eude windighe ſple teten ghekomen ís/ ende fehepde midts dien De verladinghe van de dar- men/ deber ende longher / de maegh Berwaumende ende fierchende / doende Haer de fpijfe verteeren / ende eteng luft krijghen/ ende eenen fachten ſtoelgangh behouden: , “ende daer Door iffe oock feer goedt am Den ontnattghen bupeklooy te ſtelpen / midts datſe de vochtigheden die De videden veroorſaecken / rijn maeckt: ende magh bp alle fpijfen ghedaen worden. Sp verftescht de memorie oft t ghedenshien / weghnemende de overbloedighe voch⸗ tinhepde Die de herſſenen becommert: ende Verfcherpt midtg dien Get gheficht, Gengber wordt oock nuttelijck ghedaen bp aile dinghen Die het verghift ende De peft Wez derſtaen: ende fp hetert oft neemt wegh de hindernifie Ban Cologunint / Hermodactplen / ende dierghelij Krachtighe dinghen Diemen bp lommighe drancken doekf met ve felwe inghegheven: Ende Doet den Curbithy ens De Agaricus beter Wertken. Bp Be fpüfen ghedaen, maecht Die Heel Mmaechetijcher : ende dan iffe oock goedt waor be gene die vickwijlg in onmacht Ballen. Eén half loot ingenomen alfmen flapen Wil gaen wet Edick piitlaft ‘het inghewsant Ban alle guave vochtigheden Door ſfweetinghe. Ant kort/ Gengebeer ig alle mens fchen goedt ghenut Die oudt oft Han binnen koudt oft “gerkitt zijn / oft alte vochtigh: Wordt voor goedt ghe⸗ houden om den bijſlapens luft ende macht te Germer ehs ghene die airimplel oft pijne in de Barmen oft bupcl hebben / ban winden komende / Cullen driutken Wijn daer Gingebeer met Wet Comijn in ghefoden ig, Gengebeer met Dptoopen oft Sunckeren ghemenght / diemen totden hoeft ende verkoudtheydt ager chit, fupert De borſt / ende Doet de taepe Aupmen Wel rijpen endervifen. Fe oock leer goedt in be collyrien die t ahelicht flerchen. Wan Goemen Gengbeer ghe⸗ brupckit / te weten De dzooghe / ſy is ) goedt ín koude 8 tijden alle menlchen die ſigmerigh / vacht, Fwoaetlifs vigh / ende met winden ghequelt zijn : maer te ghebruyckt / onfteecht het inhewant / ende ſchaedt de heete menſchen / ende die met galle verladen zin / in e túden ende landen. Daerom plegen de Indiae⸗ nende verfehe Gengher (als min bittes hebbende) (rt “Bupcher oft Honiglj te bewaren/ Dat is daer Conert Ben ban te maecken /met feec groote menighte/ eudedie foo in alle landen te verlepnden: dan die uyt Batecala — komt/ en fs niet foo goedt : daerom falmen nemen DE ghenebie upt Bafain / Calerut/ Dabui ende Chaul eſonden Wordt : de welcke 'smorghens vroe gh jr norghens vro — fouderhepdt om De nwendighe hitte beg iichaens te ver·⸗ nſichts te Berbeteren / in de ghene Die Door koude on lt ik e —— — bleeck oft qualich ghebaen ban bapt zón. Dan — Ji bupek met Gengber weeck te mac en/ moeznen teeve ende groene Hack volkomen cipe ——— — eer Dat de gladde oft ibberighe vorhtighexdt bedrooght is’ gljetijckmen m den Freos Gets Want De pachtigge groene confijte Geugber heeft meeft afte die Krachten ban den bupch weeck te maechen Verloren: daerom falmen de drooghe Wortelen / in Loool ie Wepekt zijnde” confijten / \ailtmen de Hoorlepde WEP maeckende hracht Gebben : maer met Honigh — fút/ verwarmen fp meer / ende zjn meer afvaghend , Indiaenfcheende andere Vremde Cruyden. iet Supther gheronfijt / zijn de maghe aenghenaemer / ende beguaeiner de ghene die Van cenigte f ——— An Italien wordt deſe droogte ghetonfyte Geugber ſeer peel geacht mit Get mec ende faedt te Vermeerderen / ende niet om De erighe maegh te helpen : fe Datfe goet is de ghene Die gheen ſtade en pebbens morghens tonbijten : want een ftuchoken oft tte ban Dele geconfijte Gengber / midts datfe wat hardt sm berteeren 15 / gheeft de maghe den gantfehen dagh oegh te doen / foo datſe tot den abondt toe fander fe vertoeven magh. Dan de drooghe Gengber,die in nòien ſelve gheco verbouwen / maer geel beter / alffe eerft in D'actde by Biet ende Bieſen ghegraven oft dickwijls met warm Water gewaſſchen is ende ghewepekt tot datſe morw is. Andere confijtenfe hier te lande / eerft Beele daghen ghe⸗ Wepckt zijnde niet in Loogh / maer alleen în watersende foo iffe geughenaem om eten: maer oudt oft Vermeluwet zijnde aberonfijt / laet eenighe dracpen oft vetelachtighe Ajmeugheden in den mondt, , € Mekijn „ oft Mechin ; ín’t Latijn Zingiber fuſcum Officinarum ; Dat is Bruyne Gengber no Mesen, kg ntaer fp anders JDekin/ in ’t Latijn Mechinumsoft, Meggina, foofein Italien oock Heet / Wozdt ooch gfjeconfiyt ende dnabetonfijt Verkocht ; ende ig de ghemepne Genaber leer ghelijck / ſeydt Lobel / ende Werfrijttt daer teer luttel van / in rijpheydt ende in deugden (alíg't dat andere anders legghen:) maer het verſchilt daer van eenighſins in aente ende vaſtigheydt / ende in clacrhept/ brupz nigbeptende en {marck ; ende en heeft gheen velelin⸗ gheu oft haprkens / ende en pleeght ban De Wormen niet geten te wordeu, Dd ahaaa je 4d, < Verandernghe van Mechin oft Mekijn felden ghe- vonden, mee, fepdt 1 bel} ie ghelijch de woorlepbe van ente / met ——— in / ebde be ſchozſſe van Witte Geng⸗ zer / maer met ſchubbekens / noopt ende bijkants el eier ende oger van mech an ende a Á É en: roogier ban (r kdan Ge ende giet ghewormfteecht. · * Gheflachten van Zedoaria: 4d. B? be gieflarjen van Sengber wordt de Zedoaria gherekent: ende die is dyijderlep. 1. Ghemeyri Zedoat ig een éffene tangbachtighe wor: ——— ende eenen kiepnen bin: 5: fel! erwigh / De binnen upnachtiah 7 6 lief Musee 24 it Wordt / en is foo hardt niet ont den edrooght/ ende foo voorts in andere lan- Guten ferot Dante Ben Cppeut Andere houdenle Boor de Arnabo van 1469 Gedwar oft oprechte Zedoarin * 1e Me eerſte heet in de Apoteken epghentlick Tedoar⸗ Zedoaria; in't Latijn Zedoaria vulgaris, eft Zedoaria vis cigarum, bat is Zedoarza Van de Apoteken; mn Voogh= buptfchlandt Zitwen, 2. Me tweede Weet Block-Zez doar / oft Zeduwar-Lloch/ oft oock Mlach-Zewats in't Latijn Tuberofà Zedoaria „oft Truncofa Zedoaria, 2 ® Zurumberh Serapionis. Somnughe feggheus dat: dele - Gonde / ende de Ghemepne langhe Zedoaria van den anderen niet meer en verſchillen dan Langhen € Van den Ganden : ende dat Ml Zedoat — 2 en is dan: een rondt aeuhang ‚van. Ghemenn Laugh · Zedoar ; ’t welch fp fcaghen daghe iucus te blije: Ken alfmenfe bepde aen een ghebonden bindt, -Wefels be houdenfe bepde oock Hoor Zerumba oft Zerumberh ban de Araben / oft Zeruba; be welche / ag Kutcenna fepdt / fomtijdte wat verſchillen / nae datſe in langhe ronde ftuckeheug gheſneden Worden: Sp heeten In i achoraa oft Gua; alg. Gartiag tig oock ſeydt dat dit gewas beel van ſelfs maft in de-bofs fehen Ban Malabar / Calecut ende Cananays- ende elders ooch feer Wel aerdt / ghelaeyt oft —— went pat het Han Beele Wilden Bengebeer / in't Latijn Gine giber filueftre ghenoemt wordt ; ende Dat niet teghen rez den: Want de bladeren bau dele mba zijn de: Gin⸗ gebeerg bladeren ghelijck / doch lar / ende meet Antz. loen £ de Wortel is oork grooter dan Gengbeer: ende die wordt upter aerden genomen / in ftutken ghefnez ben ghefonden. Ende voo, een dierghelücke Zerumba-ig bie wortel te houden / vie Clufiug by den Coſtus bez féhrrift / ders eet goeie —— —— Wordt / de ghelijck / maer meeft grooter / eude 1 eruimba, nie der en/ Ban Vermeende China > Auitenna —— tenen boomis: elderg bp den: ꝑ ſt / ende dan beſt 15: Daerour: De Hoor den Cyperus Indicus; andere boor ben -Coftus Ara- bicus van Diolopideg: maer het is eer ghrlooffeliek dat He oude Griethen dele wortelen niet t en hebben, lus Egineta: hietenſe ie gheen Der 4 1 3 noch gheen : m; want die dinghen Wor den gna — j ende Zerumba waſt Daer in’ wilde. Andere ſegghen dar Crocum Indum oft Curcuma ì Zerumba ig + andere mepnen datſe de Ma- de —— “iras ig: Dan Dat ſchint een gheliatht van Boroucum te „3, Der derbde foorte heet enqbentlijck Ged Swat oft Gsiduars bere Ben nabm Zeidae one , want nat gelijckents ban defe Wo ortel/ zijn Boorg, gualgek Zeduwar oft Zedoaria ghenseint gemee —— * — peilen Zenon is foo goe — dt dingen? — urnt perus gelicht: elvetgfepdt ze Dt Dodoaeus de - Arnthoꝛa Goor de Zedoaria van Autcenna, De Griechen van de laetfte.tijden- As andere houdenſe van te wefen. Daerom maghlſe Opserite. Sendai ì ʒijn de awee hd 1470 peft wederſtaen / daerom Zedoartica ghenoemt zins 1. Wet Ghemeyn Zebuar is heet ende droogt tot tn den Derden graed/aig upt den Ee ſmaeck wel kennelijck ig : ae fommighe ſegghen datte Van bupten opde bupt blepnen maecken kan. fen houdtſe voor goedt teghen alle haeſtighe fierkten / foo dat Die pefe Wortel in den mondt houdt / gheen peftighe oft quade tochten en han gutfanggen vende foo wie dele wortel met dick inz neemt / ende Daer mede (weer / terftont Van Die fiechte ggenefen fal vorden. DP dient tot de ſteerkten / werdom ende winden der inweudighe leden, DS» heeft dock bijz nâe alle de epdijenttjeden die den, Coftus Arabicus gan Diofrozideg toeghefcizenen Worben (ige Gondeletiug Boudtfe Hoor oprerhten Coftus Diofeoridis } ín fondere hepdt de kracht om de Wozuien des buycks te dooden. Sommige houdenfe voor Heet in Den derden / ende droogh ín den tweeden graed: ende ſegghen datſe groote kracht Heeft om De menfchei heet te maethen / die Han hunnen gpghen aerdt / oft bo ongheval kout zijn. 2E poeder daer gan / alleen oft met Galigaen / neemt Wegh den ftanckt deg aedems Lan Loeck / Aiuyn oft Wijn: ende Die ceren flinchendeu aedem Geeft / ſal dickwijls Zeduwar eten. Dele wortel verftercht het hert/ maeckt goedt bloedt / endeiaeght Iet quaet bloet upt ben lúf ves maecht bet / ende Boedt Hoog eenigheerghen Kracht : ffopt den buyck⸗ oop/ontdoet oft ſcheydt de ſweeren oft gheſwillen van de moeder belet het brnechen / verdzijft De colijck / pijn oft krimpfel in den buyck ende maegh verdrift de win⸗ den/ ende ig goedt ghenut voor een quade maegh: want alleen oft met Galigaen uyt Edick ghegeten/maeckt dat fp de ſpyſen wel verdauwen fal ; ende brenght luft our eten. Dommighe doen’t poeder daer Van bp hunnen dranck/oft eten t met eeu ey / oin hunne leden deg Win⸗ ters te verwarmen. Fn Wijn gheſoden / is goedt teghen den boe ſt / ende alte pijnen die van koude ghekomen zijn. nde om-drerghelijche Frachten Wordt De Zerumba upt Soſi⸗ Indien droogh verlonden / oft verlth in Bonigh oft Dupcker gheleñdt: Want dan ſingecktſe beter Dan gheconfijte Gengber. Auitenna ſeydt Dat de Zerumba nut is teghen allerley berghift/ ende % fenún Ban de lan: ghen ende ban den Papellus. z, Mlock-Zeduwar heeft allede ſelve krachten / alg eenerhande wortel weſende. 5 Opzerhte Zedoaria oft Geiduar ie oock feer nut tot Ggeelderlep dinghen / ſeydt Garciag / maer vooꝛ allen tes glen het verghift / ende de fielen oft beten van de quade heeften > iae wordt in Zudien foo Veel gheacht/ ende ſoo pier Berkocht / datde Koninghen alleen de felve betalen „g. Zedoar den boom ig onbekent/ meer ie osch ſeer goet omt veegt te weberftaen / met bladeren alg Wilgen⸗ Toof/ vieekendegelek den Citroen. > — 1 “€ Zedoaria dar facdt „ oock upt Syrien ende andere vremde lauden gjebroght / ig ſeer verwarmende Lan aerdt / bequaem om De winden te ſcheyden / maer boven allen om De wormen des buycks te dooden; ende is daer: om in onſe tael Worm. trundt gheheeten ; in’: Hoogh= ch 2 nen; in’t Latijn San oft Semen Santonici : ende ig anifichien een foorte van Alſſen oft ban De ‚die Podoneus met naeme ban. Zeewar- facet hefchanfrin het 32. Hladt. gr Behen oft Beën ; qualyck Behem, en is gheen ore tel ban Zedaar / als ſommighe verſekeren: ban (p waft in Armenien / foo men ſeydt: ende is tweederlen } Wit ende — Behen album ende Behen rubrum, feer-goedt ban reuck « ende Wordt Voor beft gehouden alſſe dick is / vol gaetkens. Dp in heet ende —— den tweeden gracds verſterclit Get hert / gheneeſt de klop⸗ dinghe ende bevinghe des herten: vermetrdert het ſaedt / Ende Doet Den byſſapens luft aenkomen : ende tot dien Wade geben fonnutghe de roode Wortel de mangs ende : itte be vrouwen. — mf —* — WAE Dute v /ende menfch vꝛo⸗ ——— Arabilt hen naem Van —— ig Behenamer, oft Behmen achmar, gelijck be Syriacnen Dat — hef Mit voeren ſy Behen abias, oft op t Sy⸗ riaenfeh Behmen- abiad , als nogal Oe tupgbt/ — — Behen van de Ára- ben,fepbt bps jn Behenalbum Arabum, waftaen pe onderfte van den Ì Libanus / ende Heeft: angie dicke bla alg Die Dan aen bier oorkens hebbe Pe ma penD- nl a wen ZEE ú Es ‚breken Ban de moeder / ſos wel Daer op nen foo, rachtighen /_bat Ip het hoe Doen, Dit-siin de —— lia Ed De bat a te trecken / ende om de gheſcheurthey Befchtijvinghe van de Drogliens - ober! ban die aen den opper {ten fteel groepen / begrijpen hem / alsinen aen Hen Deurwasg fiet: op’t (op Komen andere Glepner bladeren / dragende langhWiorigpe 7 geele / fchelferachtighe knoppen / met een geele bloem. De wortel ig dick/ kuoopachtigh/ niet ghevpelelt maer Krutppende als die van Caliſſie· hout / de lele gheigtken Be Van maecktel en vickte/ maer binnen witschtigh welcke oudt Zijnde ín een krimpen ende gherimpelt Dene Gan dit Beken cir ig in De Apotelien nief Wel he- Kent: want daer boor Worden Wortelen van verſche ben crupden ghenomen / omt dat fonumighe meynen dat spit Behen t felve ig dat Diofrotides Polemonium noemt ; ende het Goodr houden fp woor het Fripolium: welche erupden Leif s ooch niet ſeer beftent en Sijn. Dome mighe nemen de wortelen ban Dalertaene m flede nan Beten : veele andere ghebrupeken de Worrel Van Wilde Paſtinalien: ſommighe nemen eentghe andere Woytelen/ alshet op berlchepven fteden Han deſen Crupdt- Boeck ghebleken ie. Dan ſy en zijn gheenting De Ben van de Araben : Wartdaten ig gheen Wortel / maer een drij: hoeektatebrucht / foo groot alg een Halelnote / Balanus Myrepfica genoemt / oft Glans vnguentaria ; Baer cen Olie unt ghemaeckt Wordt / als elders vermaent ís / Oleum Balaninum gheheeten. — Coſtus. 43 D Ewortel / diemen ín verle Apoteken met den naem Coftus verkoopt ende in / ig Ban een onbez kent gewag: maer ig meeft-brupn Lan bupten / binnen geelachtig, fonder reuck / waer / vo ſt / tlamen ghe⸗ dronghen / Van fmaech de Alantwoztel wat gelijck, dan de kenmffe van den oprechten Cottus, daer He ouz ders af ghefproken hebben / 18 leer qualijch te krjghen/ Booy dien dat fp den ſelven niet beſcheydelljck genoegh À beſchreven en Gebben. Het ſchijnt nochtang dat Get een wortel is / om dat Dioſcorides ſeydt Dat dert Coftug ver⸗ vaiſcht wordt met de Garde Wortelen van Ben Vlant Lan Commagenen. Dan bp ftelt daer verſcheyden ghellach⸗ “ten Ban. Den beften/ fepdt hy / ig den Coftus Arabicus ; te weten die upt Arabien gebroght wordt /wit/ icht / ſter Erachtig/ loet van reutk. Den naeft-beften is dien ban Indien / Coftus Indicus, licht, vollijfnigh / ſwart als de Fevula. Den derden Coftus-Syriacus, in Dprien waſſen⸗ De / die ſwart is / geel Lan berwe alg ——— hout t Hooft belwaerende met fijner ſtercken reuck· Dan atlerlep Coftug ig beft als bp verſth is / wit / vol ende baft/ droogh/ niet bermeluwet / uiet (waer ban reuch/ dan (chery van ſmaeck / de tonghe nijpende: ende vile fen/ ende drijft de maendtftonden af: afeneeft De glen lepdt als in ftobinghen oft berootiunghen qhebrupeht. Dier ſcrupe⸗ Ten fwaer ban defen. Coftus inghenomen/ zijn goedt tes gj de beten oft ſteken van de Dlanghen oft Adders. Pet Wijn ende Affen gljedzouchen / 19 goedt teghen pine in de bor ſt / treckinghe / kra met Meede ghedroncken verw tot onkuysheydt: met water ghebruvyckt / drijft de bꝛeede worzmen Up bupeh : met Olteop de hupt ghefmeert / eer De kort acnkomen / betert 't beden ende ſchudden. goe rg rn cie ende op de hunt gheftveken teghen de lammighey Water oft gh / ne ende be e hel, Bes hupts nſicht Wordt ooch gedaen Weerknaeckende falgen/ende by de dinghen diemen — teghen de peſt et ghift. Sommighe / alg gheſepdt is / vervalſchen ſtus mer de feex Harde Wanrwortel Lat id dan dat bedrog, is licht om merthen wortelen is niet heet van [maeck / nod lenus ene Egineta is / ſeex nut om alle os HNE — DE CHU Pm {uden te ghenefen, Andere wepcken oft (EL tel in Ghebꝛanden Wijn / ende befte er mede : Want Coft en > Ende WOI ughepdt van ende opblafinghen : | ‚ Bpisoock wordtootk zendemet Heeft een Verwarmende kracht: verweckt / ende doet Pils — Índiaenfche ende andere Vreinde Cruyden. Berben / ende dzoogh in den tweeden graed: maer Gale⸗ nus ſeydt daer bp / Dat hp blepnen op De hupt doet — daerom ig hp noch heeter Dan in den derden aed: Dan alle deſe Krachten worden- van fommighe onfe ghemepne Zedoaria toeghefcjreven ; Want fp Houden Dre Booy den opꝛechten Coftus Arabicus van Dioſtorides Andere raden ons de ghemepue %lant-Wortel in ficde ban Coftus te ghebruÿcken / liever dan eenigije onbez Kende oft andere wortelen / diein Ftatien oft Spaeg⸗ fien ghewaffen zijnde Loor opzerhten Coftug ghehou⸗ den worden / teghen alte recht ende reden. Want den — ende Grieckſchen naem Coſtos, Coftum ; oftus ende Hofte,m 't Italiaenſch Copa, int Spaenſch Coſto ende Efpecia olorofa ‚ Wordt onepghentlijck Beele ende verfehepden hierlandtſche trunden mede-ghedeplt : ſelfs De ghemevne WBalfem wodt in onfe tael Cofto/ ende in't Latijn Coftus horenfis gheheeten. Oock den Coftus; die Matthiolus beſchrijft/ in Dlavonijen waſſende / en Heeft niet dat den Coftug weerdigh is / maer ig een foorte Ban Panar/ ſeydt Kabel: ende wendt Lan fommigtje Pfeudocoftus ‚ oft Coftus fpurius Marhioli gheheeten / ende oock Cofta, Daer zijn noch andere crupden die Co- ftus niger heeten/oft Darten Loftus / naementlijck de hriftophoriana , ende de Angelica: doch heel teghen re⸗ Den, Maer / als Garrfag ab Orta —— ben opechten Coftus, in't Arabie Coft, Caft , Chaft, oft Cofti ; inꝰt Indiſth Vplot oft Pucho ghenoenit / watt niet Berre van Guzarate in Ooft-Fndien ; Lan Waer hp veel in andere landen ghefonden wordt. Men Lepdt dat hp den Vlier Boom ghelijckt van ghedaente/ ende den Arbutus ban grootte / met een Welriechende bloem : ende dat den beften binnen Wit ig / met cen we fchoig / ſomtijdts — hout / met een bleecke fehors) foo Ban reuck / dat hp ſommighe men⸗ pin in t hooft maeckt / fcherp ban Mmaeck als hy verſch ís. Ende dit is het opretht endeeeniah ghe⸗ van Toſtus / fepbt hp: Ban hp heet Coftus ama- Eus, oft Bitteren Coftug / als hp door oudthept beder⸗ Hende bitter Wordt / ende ſwartachtiuh: ende heet Co- ſtus dulcis, oft Soeten Loftus / alg ch verſth/ Wit ende onbedorven fs. Dan dele beſchrvinghe en ‚komt met die Ban Dioſcorides niet wel over een / midts Vat den Coftug ban de ouders een Wortel wag/ende defen Indiaenfchen Coftus van Garcias befchteven. ik 38 É SAN 5 — — A 4 Ge ander / Coftus Molucenfis lignofus feruidiof , gip leedjes de woe» Wilde Zaleape⸗ eeck /bijfter tel 1471 Coftus van Gartias bijnae ander niet én is datt eert bout wiet fijn fehorfle bedekt / met wepniat wortels. Van het magt den Oprechten Coftus vande Kraberg zijn, Ende Dierghelijchen Coftug wordt upt Portugael ghekeoghe / té weten heel vaſt / met een afchgrauwe chors / binnen fomtyùts witachtigh / ban meeft grauw / met een Welriechende Wortel / bijnae als Vio⸗ letten oft Zrias/ in fonderhepdt alfmente kuauwt ban de ftuchen ban den ftect betoonen Dat het een Went: kelachtigh —5* is / met boog merg: eude ist alg hiet gheſchildert ftaet. Dutchen Coftug noemt ZL ohel Co- s° facie radicis Cenraurii maioris „ ende Coftus Indicúë lufiü: ende fepdt Dat Ip boor Coftus Indicus ghe hou⸗ den Wordt / midts dat (nen ſtam dien van de Feruld ghelúcht: maer De wortel ie Han ghedaente ende brupne berde Die ban Groote Dantorie gelijck / foetrieckenne alg Freog/vaer eenen Buplen bockatbtighen fianck bp ig; De ſchoꝛſſe is upterljck (wartathtiah / maer afghef fchrapt zijnde geelachtigh upt den groenen. Ende deſen Coftug wordt te Denegten tegen de peft ende t verghift met andere dinghen ghebruyckt / al ig hy feer bitter ende Onlieflijck Ban (ntaeck. 7 Maer ban Denégien Wordt noch tenen anderen Coſtus ghebroght / eydt Clufius / de Gengber (ee ghelijck / oock binnen ghebeſelt / bleeck / uptuemende bitter han ſmaeck. Ende ſulcks ſchjut te wefen dert Coftus Arabicus Zingiberis effigie , daer Aobel ban fpreecht / Den Zedoar ende De Gengber fog ghelich / dat De ghene / Die hem upt Sprien broghten / meynden dat het een Wilde Gengber was / binnen wit / effen / gheenfing (waer / eenen duym dick / twee dunmen oft anderhalf langh / van bepde ſijden langhworpighe kuob= belg hebbende / ſcherp Van Mmacch / inet eenen ftercs hen ende lieffelijchen veurk / alg dien ban den Cvyzes 4 fomtijdts oock geelachtigh / -bitterachtigh ale den Coftugdiemen ín veele Apotehen Bindt / ende den felven gocek van reuck ende in alleg voorts gijclijck / mmmers beter Van reuck Dan ghemepn Xedoar / ende lieffe⸗ lijcker ban (maech : daerom Gebben de ghjeleerde van VDeneglen den felven Loor den opterhten Toſtus (daer nocbtang Wat ban berfchilt) bo hun Theriakel . Dulchg íg/ als't ſchijnt / de Coftus Arabica Da- lefcampij, ban Ben (elven Datelcampiug poop De Secacul Arabum ghehouden. —— Coſtus Indicus van de Can is de Agriocinata ban Candien / Die im De Apoteken ban Candien voor ben. Coftus Índicus — woorbt / alg in t Byvoeghſel van de Articiacken blijckt. 3 & Coftus van Molacza fe tieederlep bp Lobel. 1. Den eerften (Coftus Molucenús corucoſus, fugofús) ſchint te — pe ſchorſſe * eenen — boom/ ende ghelijckt een oude aſchgrauwe Vlier tchors impelen ende vouwen / van reuch ende ſmaeck heel ter heet van ſmaeck / met lut gTa nnee dn Debie ls ae ut Bi abier-crup mede: foogte fp ig) beguaemer befepzeen. f China, Carlo Santo, ende meer andere fulcke co re Mettle Aij —— (CN Hina ig be wortel pan een trupbt Bat iet/ met beele dunne Ad * * kleynſten vingher; bewaſſen groot alg die ban Bꝛeede Wegh⸗ en / als ionghe Krangie= e Andere fegghen / Ei — 1472 mighe boven fnoopachtigher; fommíghe boven Diek / beneden dun / afg een langle Peere / gherunpelt; fam tidts bupten vofachtigh / binnen wit; ſomt jdts bupten toobtachtigh/ binnen heel roodt: allegader verſch upt per aerden ghehaelt zijnde ſeer malſch ende Vet / ſonder merchelijehien ſmaeck. def 5 Dit gewas geoept ín Ooft-Fudien /oft eyghentlijck fu Dina oft China: ban Waet dat ín Weft-Fndien ghez brꝛoght zijnde tamelijchen wel aerdt. È _ Pae bit voorfepde landt zijn Dele Woztelen China oft E china ghenoemt ghewerft/als ofmen Wortel upt China leyde: ban tn Ooft-Fndien felf heeten ſp Lampatan, Lampaos ende Bont; in Perfien Chop china. Pan dit ghewagis de wortel bijnae alleen-ghebrupce Beljck; ende Wordt ghehouden Voor droogt ín den tweeden graed / met wat hitte: Want (penis too Heet nietals Dalfaoft alg Pock-hout : daerom achten. Die Van China dele Wortel Hooy He alderbequaemſte baete teghen de Pocken / midts Dat de gheue / diemen Daer me⸗ de gheneeft / hun ſelven foo ſeer niet en hoeben te ſpee⸗ nen ban veelderleye ſpjlen / dan alleen Han Offen-vleefch pft Dercken-Dleelch / Vilth ende rauwe Vruchten, Pooywaer / alsmen de China verſch krijghen kaun, ende Die fwacr ig / vaft / Dicht / onDermeluwet- ende Wit (Want de roode oft voffe en ig niet leer goedt) dan. fFalmendaer Wonderlijcke krachten in bebinden teghen alle Geête ende oock lange fieckten / niet alleen teghen de Porken/ maer ootk teghen de Peft / allerley kortfen/ ende alte inwendighe verroftinghen + want fp gheneeſt De liranclie meeft door het weeten / maer maechtte daerom heel Aap / ende verdzooght het lichaem Wonderz lick feer. Dp verloet de pijnen ban de leden / ende tBercijn / in Ganden ende Voeten / maer eeft in de Heupen :- belet alle ſinckinghen ende tatarren : Doet de huyt goede verwe krijghen : ende gheeft het quatijck ghevoedt lichaem kracht : qgheneeft de geelfucht / ende Waterlucht / ende alle onghettelthepdt. ende verſtopt⸗ Heden Van De lever / de gheraecktheydt / lanunighepdt/ bebinghe/ ende alle ghebreken Han de zenuwen/ 't gra= Beel ende allerlep qualen Lan de blaſe. Is goedt teghen Be gheſcheurtheydt oft breuchtel ende midts-datie be horigen ed iſſe ſonderlinghen nut teghen alle koude ghebreken / ende Die van ſwaer/ grof oft lancholijck bloedt komen. Sy ſterckt oock de maghe / ende doet alle winden ſcheyden: verloet de pijne Han de Lelve; ende oock alle verouderde hijnen des hooftg. Dan tot alle deſe ghebreken wordt Het affiedfel oft water daer: De wortel in ghelodertis / meeft gebzupekt. Maer hier te laude neemtmen meer danmen in heete Tanden doet : Want men neemt fte oncen ban dele wortel ín kleyne ſchijfkens ghefneden / ende men weycktle eenen dagh ende eenen na aman in ſtroom water: die ban Chiz na nemén Wel twee onten ende eert Half teghen (eben maten waters : Mounardes en Doet maer ten duce fn ſes maten Water (eltke maet Han achtten onten) ende lact Det op tamelijck Bier tot De helft toe * gm langher goedt te blijven. Den ghene die vit ghebruycken fal (te weten in de Pochen ) moete ek oft ghepurgeert zijn met Sproopen daer Turbith oft: Agaricus bp is: ende men (al by de voorſeyde Syrooyen Wat ban. dit Water gietén / ende ‚ Dat algeenen Gute te drincken gheven. Alg vit gez Daer is / fal hp nuchteren tien oncen Ban dit Water warm Brinchen (dan Garciag en gheeft Dar nimimretieer Warm; teu 3p dat Be pijnen feer groot ende ve 3ûn) ende Baer nae fal hp twee uren Langh weeten beorts doen als in't CapirelBan Poe t aber ís.” ea aon ide 5 Tal op eerft nez adh, -fop oft ander Bleefth-fop ſior pen: baernae Fal hp wat Golijnen eten/ oft dro mhenzende hayat or gein, soor) Bae ae inne oft weet ban China eten ghehonight Wroodt). Tees Bi / 4 oft Dame en tele nana eek bt. 5 i î i Gal efen 1 Gel —— — den ende Dit water koudt gheworden zijnde /: oor ghedaen oft abelijghet / ——— aje die dit — Wortel ín ſeſtien ponden Wa Befchrijvinghe vände Droghetu 4 pen dranck innemen als voren / ende ſweeten; dan eten ende daer nae lagen. Dit moet Gp. dertigh daghen langh onderhouden; ende: middeler tijdt de boorfep Sproopen noch eens innemen / oft eenige andere lichte minorativen; oft eenen dzauck van Manñna / oft afie, oft Glhabarber/ghêwepckt in't water / daer dele China, oft Gerfte/ Prupmen/ Zoet-hout oft. Endivie in ghefgz den zijn, Cudefndien den franchen alle daghe abemen — afgancken heeft/(almeneen Blifterte maecken van dit afz fiedfel van China / met Aoofen Honigh / Dioletten Olie, ende Caffe. Dan ajbp hem ſelven noch viertigh baaben Han beeleten ſpeene daerom falmen een once Dan de voorſeyde onghefo Wortel drooghen / ende daer fes pinten Waters op gieten Á Dat felve tot De helft toe laten verlieden / ende dat water Boor ghemepnen dranck ghebrupcken (naer alfmién dele wortel ghebzupekt teghen de lappigheydt van He maghe/ die van veel ſljmerigheyt gekomen i/o den etens iu te doen Wederkeeren / falmen Dit water bp den Wijn oft ghemeynen dranck gieten.) Garciag liedt dit water oo ais vorꝛen:maer alg den Branchen met pijn in’t hooft ghee / dan — quelt is / oft met eenighen laſt in de zenuen/ hy daer Koolen. oft oock cioſmarijn bp ; oft Eppe /alg De lever verstopt ie; fap van Doet-hout/ alſſer eenigh gheſweer oft zeer in de blafe oft nieren is ſom ⸗ doet hp daer een once Gerſte bp. Ende dan / ſepdt ten epnde van de twintigh daghen / oft ten laugh gan, de dertigh / fal hy Heel ghenefen ; fonttidts- oock vroegher / al i?t Dat De pijnen tot den viftienften Bagp toe ghemepnlíjcht vermeerderen: Want daer nae herz te feer verhit wordt Door 't ghebriyck van deſe Dat Water: wat Endíbit-water doen / oft Water Ban Beel hittes (ghelijck het ghebeurt dat fommighe door „minderen fp ban dagh tot dagh. Indien den hrancheny — „ende Ban bijlagen / ende ——— an en “tel/ foo en falmenfe foo ftijf niet fieden ofmen fabbp _Srúlerom / oft van Bugloſſe: abcugelt Go aleven — defe Woztel heel ontftefen / ende over hun ganttehe lit haem uptſlaen / al oft ſy pockskens ende voodt-hont adden ) dan raedt Den ſelven Gartias datmen tghe⸗ zuyck Gan dele wortel (taken fak/ ende tot op een ans der. tijdt uptffellen. Tant voorwaer bit water: ig vage ter in de Verouderde Dan in de eerfì beghinnende Pocken / te weten als daer groote ghefwilten /-ende vuyle ſwee⸗ ten. oft zeerigheben bp zijn 4-ende Het is uytuen ten ; ende eeft alle de ghene Die fil aen ‘tabemacht / ende in fond Keng hebben: ende het ſcheydt de waterige harde hlap- ooren ende kropkliecen. Dommighedoen bp dit warm een weynighsken conferve Lan dele ghepoederde wortel/ ij je Ki 6— goedt am De onlidelicke [merten ende pijnen te ver * AE e eenigh ghe= hepbt kón: Dekiloots afliedlel anderhalve draghme ban 't poeder Lan dele | woꝛtel / alfoo dickWils als fp dat morghens ende savondts innemen; Sor.imighe nemen deg morgheng — AN met Honigh oft Supcher ghemaecht/-ende dicken daer op Dit voorſeyde Water Wel Warm. Sommighe nemen ter Wijlen dat fp reylen oft ſcheep varen alle daghe ‘emo ghens ende savondts twee dꝛaghmen der Van dele Wortel / met Wijn oft water / Daer de foden fs. Sommige (feden een once Van dele woztel met twee dzaghmen wortel.van Eppe in op ſanghſaem bier / tot datter ſes pondt. verſoden 8 ; ende (p drincken dat Wecht oock d | aft. Beten. * — —— daer. — 0 eeft. “@ lchupm/at op t wa Wortel liedt / Wprdt opde quade * gheſtreken: ende den dicken do ban opblieght / per Daer oder Hondt, Domtijdte — — der roock / alle daghe beg mo s laiuo / blijvende baernae noch twee uren op't bende; rfelve doen ſy des avondte: maer over dagh drincken ſy dat houdt, Dan ailedeghe: ne die daf water ghebyupeken/ moetmen ’t gheficht ban alle vrouwen Derbieden,. EERE De felbe wortel noch verlch zijnde ende malfch/ — Wordt ín China — met vleeſch ghe zijnde ghegeten als Gapen Men diſtilieert een water upt be felge werfche wpztel tot alle de ſieck⸗ ten / ende t 1 Den genwas oft ove aen Den Gals ban de blafe/ ende aen de tegens be zeerigheden der —7 — ä Indiaenfcheende andere Vremde Cruydert. met dít —— — oft men doopt daer fijne doecken a / ie men, htſe op Be zeeren / om Dig Daer mede te up * s Tw ván Valfche China, wan Lobel be- fchpeben. “1. De eerfte noemt hp Valfche Chira van Guyenner enbe Die ghelijcht be wortelen ban aiet oft Ato⸗ rug; ende Waft be Tholouſe; ende is De opzerhte China niet ongelijk: / bijkantgfonder ſmaeck / maer dicher/ Bleecher / feex hardt / quaet om: breken / ende houtach⸗ tigher / rondom belet met knobbelachtighe knoopeu / bupten geel / binnen Wir / met een Iietachtighe ghe⸗ Daente ; — ————— ko ned grover —* tragher kracht: ende ſy en tg ns niet teghen pe Pochen / oe wet datſe krachtig is om de quade geven ende kroppen te ghenelen. 2, Detweede- noemt Ander Indiaenfche China; in't Latijn China fpuria pyriformis fiuc turbinata + ende díe Heeft Wortelkeng / ſpitſachtigh als een Peper / upt Fndien ghelonden voor opzechte China; maer qualijck : want p zijn meer ftoppende/ volljfvigh ende dicht / van verz weende ſnede alg habarber / fonder reuck / bupten ros; dienende eer om te floppen / ende de ſweetinghe te belet: ten / dan ont De ſelve te berwecken. DommigGe aagben Bat Het noch wortelen en zijn / noch hiet / noch 6 ; maer ſtucken Van eenen grooten boom. q Een ander Valfche China oft Pfeudo-China ig een *— upt Wingandecaouw ght / ſeydt Cluſius/ Hee —— ne * mi * — aen haer opperfte noch een ſtucksken van haer ⸗ / fuíche alſmen inde Stekende Winde fiet / te weten hardt / boutigh, feer enuwet. De woztel ‘felveig van binnen oock vog / alg de wortel ban Buto⸗ ERE rn meerde seneiedd aid — Valfche China: * — 147} € Cinireucnt is de Gauedfenf oft habarber. ‚ _SRhabarber van Peru, ín ’t Latijn Rhabarbarum Ame- micanum is De ander Ghabarber heel ghelijch/ fepbt Mo⸗ nacbes/ te Weten rondt / bzuyn van ſchare binnen Foobt/ —* wit etips rid ——— als Saffraen/ HEt an n wp in’ lan anbdelt in't fte Ban den twaclfften Bord. van ek ¶ De worel van Quimbaya ; in 't Matijn Radix Quitt- baya, ig een langbe Dunne woztel / —25 boonen Waffeude ; ban be Weickeeen ſtutk (oo iangh alg eenen arni im achttien onten Water gijewertkt / het miefte deel Ban Dat water indrintkt: ende t Water darter oberbinft/ ud * eenn — weeck te maecken / — € beroerte/ te wéten allmen daer dap oncen tfeffeug ban indrinekt. vis É Bet S ef — zon ten be felt 4 wortelen ban Orte 6 cel lootg Daer van ingenomen / maeckt den buyck fachtelijch Weetk. Dp zjn ect rí ban wortelen, langh / bijnae allefmsg essen vinghet dick ende ghekronchelt / met een afchgrauwe frhozs / bt 4 leer — — ende ten laetften heet ban —— od zijn chien, ten Atragena ban Peru / fepnt € Carlos faso „Én ’t Tatijn Carolus Satictus, anders Ras dix Indica „daf is Wortel van Budten / in Ie tan peel waſſende / is ong — leer ghelijch / ende vlecht ſith ſelben om De fraken oft br fteren : anders light het ter aerden : de bladeren zijn bijnae alg oep -bladeren/ Doutket groen, (waer van reuch/ bock eel onliellck. Het en bloenen noch vee De is boen Dicht ende gheknobbeit / e waerts ð in andere kleyner wortelen / foo dich alg den groot ſten rc SA Witachtigh: ende haet ſchorſſe is licht om aftrecken/ rjachrid Man reuck / maer bit= ter/met 5 — he ſcherp ien : DE Enger bande Telve wortelis Yan veele dunne vliefen gijemaecht / die. van een gheſcheyden mogen worden ptss wortel is heet ende zogb tbegbinfel wan ber et mieefte krachtig inde ſchozs ng gheknauwt zijnde Get log Be bewaer tanden Geet ende droogt in't b en Aim upt be mae 335 en ies Ce k oock q * ge Erroen-blaneten verg _tenfe ten elle Hoogh op ; ende * —* fakate Batatas Papas, ende andere vremde groote ende kleyne cetbaere wottelen: 45. È Nhamie oft igname ig eyghentlijck een dicke groote wor⸗ Tr van —— —— upt het eplandt Han Sinte Thomas ghebroght + nochtans (oa Wordt dien haem oc veele andere Vremde oft Fndiaenfclje wortelen mede-geveplt/ alg elderd blijcken kan. Dan Dele oprechte Gguame is (omtijdts senen Doet tangh J oft langher / foa dick alg ceren armr/ oft Dicker; fomtndtg Klepner/ eitde Kozter ; fomtúdtg oock korte Gapen ghelijchende / jeneben byeedtfte / met een rouwe ſchors / ende met veele —— hei Bet vieelch leif fe Wit / taep ende bollap: pigh. fomtijbts malfch) niet onlieflijck Ban ſmaeck⸗ met eeníghe fcherpighepdt: ban ín water gheſoden oft onder d'aftehen/ oft anders ghebꝛaden zijnde is het mat- feher dan Caftanien / ende bijnae als Peeren : ende ghemepne (nijfe. Wt dele Wortelen toor een (eer ij Dt ae witte voilappighe tamelijcken dicke (prupten /- Die noch iongh Afghetrocken/ in dD'aerde ghefteken / haeft groote wortelen Rrijghen : ende zijn bewaren met lan⸗ ote onghelnippelde bladeren. / die fommighe met elúchen ; maer Klepner ende dunnêt / fonder bloemen oft bruthten. Doittintghe faepen dele Fgnamealsde Dlijf-boomen / te weten eer —J—— Gan de rancken / daer. Wat van de fchozffe zen.fg / in D'eerde flekende : Daer ſtekzen fp eenen flock bp/ gridé dan: vlecht Aich dit ghewas daer om alsde Hoppe, Fn de vijfde maendt is het tjdt De Wortel upt te haelen/ _ fe weten alg be bladeren droogh Worden. Dele woz⸗ Bl ageert pier oft vijf afletlels upt. Dp wodt droogh Een ander fooyte beeft een ghepuchelde ſchors om haer wortel / ende is nederwaerts hefet met Dunne vefelen + fact bovenwaerts gheeftle eenighe harde vijfen uyt / bijz nae eenen Doet Jang /met Doornen ghewapent. Som: zbrg ig die ſchorſſe biupn/ fomtijdtg Geel [wart / onder in ſyd· wortelen verſpreydt. — Ende Goorwaermen Bindt veele ſoorten ban dit ghe⸗ was: maer de ghemeyuſte heet in Portugael nhame, oft Igname „ oft Pucam Pers: ende ts De Tuca Daer Gomara ban ijft / fegghende dat He Puca/die in t vafte landt ban ecu waſt / onéchadelijch is ende ghefont/’t zp rauw / —— — ebraden ghegeten / ende altijdt wel aeckt/ hoe ly oock bereydt Wardt :de welcke Dork van de wortel alleen ghefaept Wordt :want men maeckt beele keug van eerde: ende nien [núdt De ſteelen af / Die joopuen Bn aen upter eerden ftaen : alffe berwortelt zijn / dan fchie- erwort ebben gróene bladeren als thonen alé 5— — liften : Die beft als Gapen Galifften : Die beft zijn alſſe Daerde gheeft zij ke fj twee iact lang — EEn —— ſoorten bederven haeſt. De | zaet te waft â Fet landtíichap Benim. Die Han Fra $ ED vm eten ; ende Gehiben bos jelj — —— | —— tergend deld En garens of alen groote nep mt ben bou: gn eirtwefehnant e lekgenbe bat Yaca * Ap nemen de ſchorſſe eerſt af: ende daer nae fuchen meenen GE ban Dadel gee ban uptgbheverfte Amaudelen ghelicken: ® * helen Baer nae Doen fp dit Bente onhereen Det beeb En Der eerden hebben Ip gen Peen. / binnen heel wit : ende Daer ban maechen fp ; Cagavi oft Cazabi gijendemt / in be rie al Befehrijvinghevan de Drogheius- ende daer van maecken ſy kleyne koecken / foo bie ad denen Dpaenfchen Feacl ban achten : ende laeten BIE de Douwe Drdogheu : ende deſe koecken eten (p in fiebè gan Bjoont:-want y voeden Deel / fepdt Ben former, FPonatdes / ende blijven langh goedt/ ſos Datfe op De fehepen Voer Bifrupt dienen : Dan alfmenfe eet / moet: inenfe tevft in water oft eenigh fop wepchen / oft mer toefpijfe mengen ; anders ichrapen fp de heele alte ferr / ende imaecken Die rouw: maer Diefe droog) eten vorlfen mocten-Ín-D'ander handt altijdt eenen kroeg met wa: ter heben/ vm bijnae tuſſthen elchen beet teng cen wep- nighgken te drincken : anders en ouden fp Dit bzoodt niet Konnén infwilghen. Dan bet fop oft water / dat upt de goorfepbe Wortel ghedouwt Wordt / ig ech Leer doode: lijck verghift / ende Doet De menlthen ende beeſten / die daer af driicen/ ín korten tijt ſterven. Maer als het tot de helft toe verloden is/ ende koudt ghebaorden / dient Dat Poor Edick: ende als het loo langh gheloden ig tot dir ge dick is dan ſmaeckt het alg Honigh: ( Daer in Gere chitrdele Puca ban be eerfte Inhanie oft Yuca Van’ vaftelandt; want die is altydt goedt Ont eten/ ende haer fap is gantfch ontfehadelck / alte het onghefoden;) — eride Dit (sve Pica van Brefilien / die andere Manyouca, Maniuca ; ende gualijck Mandioca oft Mandoc noemen/ Die ban Daer ín andere landen ghebroght zijnde oorfar, ghêweeft id / datuien t ghebruyck Ban De voorbeſchee ven Bülyame achterghelaten heeft / niet teghenſtaende dat befe Manyouca ſos grooten berepbinghen behoeft om onfehänelijeck te Worden. Ooch {oo en is dit Meel niet Leer Treffelijck wan fmacch/al wordt het heel Weft-Fndien _ door ghefonden. nes ee _ Dan®. Ehobiag Beelfiug fepdt dat dele Manyouca van Bzelilien / andere Yuca ghenoemt /-qualjekt nooy Inhame ghehouden / een foa ſc hadelijck fap heeft / Bat het Door gheen fieben oft andere konſte oulchadelijck ghe⸗ maeckt en kan Worden / gantfchanderg dan Monardes van fijne Yuca fchyift : hp bekent nochtans dat fommis gheverfekeren/ dat De verfthe wortelen met vleeſth ghe⸗ foden Heel onfchadelijck/ iae goedt om eten zijn ; ende dat broodt daer Van ghemaeeht / beter is / ghelonder / De wortel van Iahame. Índiaenfche ende ándere Vremde Cruyder; Batatas met de bladeren. 475 enbe meer vᷣdeblels gheeft ban ban, Tertwen-hpoodt ; maer bat het Leer ín Den bupck (wilt / ende Daeroin altijdt gerft ín Water oft andernat Wepcken moet / eermen het eet. Balt dit ſelve broodt Wordt oock ín de Donne ghebrooght, ende ghjeftooten ; ende daer Wopdt meel ban De erat ata as zjn * — van —— als —— aleen verſchillende ín de e upterfte verwe / De foetígh= bepdt van van fmaeck : Want de biuptenfte feae fomz tidtg voodt oft peerfchathtih (ende Dat isde befte Loor: te) fomtijdte bleeckt / fomtijbtg wit / doch allegader van binnen Wit van bleeteh / langhworpigh rondt / alg een plompe Dteck-Bape / meeft een fpanne langh / ende pock wel grooter / dae fomtijbtg een heel pondt ſwaer Weghende / altijdt oneffen / met ettelijcke kozte velſelin⸗ ghen bewaffen: ende deſe Woztelen hanghen ſomtijdts twee / dry oft meer upt eenderlep oorfprongh / alg dE dekens bieher tarde fee tefek aan tinaerk/ en ens Di ordende / ſeer lieffelijck Ban ſmaecꝭ— dele wortel Geloden oft gbetnaben geten ende mals gelijck den beften Hirſch oft ghebzoſen Booz k nen/ doch ets : fomtújdtg/ te Weten alffe beghint te bupch weeck / erges meer Dan andere vruchten / iae le Ig bleefch : mâer (pi ig windich/ ten zy berrotten/ krijght fp eenen ceuchalgbien vane PAL Loo heel als Boole worde birgpemas Damen vaer Beel fechen Wijn bp dart : rauw zijnde is ————— Zig F kent, — Keinrima ig be dꝛooghe Manvouta. ter aerden b beep alabe de Wilde oft Eleis Cone — meel ban ne er renee ede, —* — oft beter Die ban de Spinagie niet keer onghelijckt. — — cite deed og * — Aat ip zoe Fndieneerfhin Spaed, planeren als Pata Leonis oft lchimilla Heeft, op t lop ec pt fDalaca” im Enghelane aecoen fp wel / in voet lan —— a im ec eed — ———— — Haer —— woꝛtelen / oft de grootſte gheſneden aerde gheſtelien / n/o Seen bien dee aaan graten bl ee bez — eenen tang / worden ín eenen gheworpen / ende gheroert / foo dat het waem om t eten, klonteren Worden bie bns 5 gn Weſt Indien Gerten dele Wortelen Barala ; ín — —— eren zin vna. woel gode Bed ben. — ———————— hg rd Sit aen —— de Batatas de — bin f enbe de bete ban — fmaeck. De Franſoyſen noemenle oock Batades⸗de En: _qC a Bens Seker Is fanumighe heetenle qualgch- — Dele Dataten sijn midbelnia gheſtelt ín hitte geel fiebé / de ander Gebben bladeren ende koude : ende worden rauw 3 „maer —————— Dt de wor⸗ ee erna Jende — — * in ſtutkskens ghe —— — Dales ——— ſt — ende foo red —— en (aualijck Vingus) pan” Ban bertweeken fp leer tot ; Er Deamigbe € van Canada, oft %rtíriocken amber ge, etenſe met —— ende Sout — — — — upt — ane —— fieden de en a doen beer annen broijen eercieober. wan ar —— —— Gude bevepden meer andere leckernhen upt ondt/ zupglj/ mees dan 1476 dunner dan fijn lenghde vereyſcht / doch ſterck / dꝛoggh zijnde met en witachtí h mergh / alg den Plier⸗ ſteel DetBult/fomtijdtg in tyd ſteelen verdeylt / foo langh als bp felf is/ ende ooch ſoo dick. De bladeren komen krups- ghewijgupt de knoopen ver ſteelen voort onderwaerts/ Dat ig tot ’t midden Ban den ſteel toe / twee teghen den anderen ober / met beurten / niet feex Beel ín % ghetal / maer groot ende fomtijdts meer dan eenen Hoet langb/ gen. {pan byeedt : bobenwaertg / datis nae ’t fop toe gaende/ waſſender meer bp eenf maer ongheſchicktelijck hevoeght/ dat is / meeſt maer een upt elcken knoop / onder teghen-bladt / ende fomtijdts dap teghen mal- Kaubderen over / upt eenen oorſprongh oft knoop, Elck bladt heeft Lijn eyghen fkeelfken / dat Dier vinghers breed⸗ den langh is. Gondor de Kanten zijn [p wat ghefchaert. Sp en hebben gheenen merckeliücken (maech/ ende fchij= hen moefachtigh te weten : immers Íp zijn foo malfch / teer ende licht om Ban den ſteel te breken alg Bernagie⸗ bladeren : ende bederven oft verdrooghen ſeer haeft alffe erghens teghen ghedreven oft DOO, ben Windt ghe⸗ ‚ Hroockt Worden. Wan maecktel zijn fp bijnae cuptg- ghewis / batig aen % fleelken oft bp haeren oorlprongh zin {p (mal / allenghskens bjeeder Wordende / tot de middel toe/ Daer fp bzeedtſte zijn: ende Ban Daer en voort allenghskens ſmaller wordende / ende ín een ſcherpy [pits epndende/ bijnae alg Be bladeren Van de Groote Donne- Bloeme: (welck ghewas dat leer ghelijcht in't eerfte aen= Schouwen : maer De bladeren Han de Donne-bloemen zijn hertg-ghewijs / niet ruyts ghewijs ohemaecht : ) gick bladt ig met dry ribben ín de lenahdé doozloopen / ende alg in vieren ghedeylt / met DWweerfe aderen belet : De onderfte oft briptenfte ſjde ban defe bladeren is foo touw ende haprigh / oft als met niet wel ſienlijcke erks kens rupgh/ Datte daer mede aen het Wolle Taz en / met Den feel opwaerts gheftrehen zijnde / blijven hanghen: maer de boventte fijde en ig loo xuygh niet. Bet Geel ghewas ig bleeck-groen. Oy't lop ban den sniddel-fteel- komen de bloemen voort / ende oock op 't Hooghe Ban lommighe lijb-fteelen / elck op haer eyghen getken oft langbWworpiah gherimpelt fteelken cuftende/ De ghedaente Ban een feer Blepne Donne-bloeme bijnae hebbende: het knopken der bloemen is nauws ander id Dupmbyeedde in de vonde groot / bupten bruyn oft aetgroen / binnen met veele kleyne bladerkeng/ oft eer „Achepfelg ban Klepne bloenikens ghevult / heel goudt- geel: uyt dat Bnopken fpyupten om de kanten Lijf / leg t leven langgiooppighe/ tamelijchen dicke ghelifbighe Bolfspotane Beren/ aen twee [ijden uptaheloolt/ ende Smet twee aderkens in de lenghde berdeplt / onder breedt⸗ achtiger/ boten ſpits / fcherp overeynd ſtaende. Bet ſaedt en hebben wp noch niet ghefien. De Wortel is enchel / witachtigh/ houtigh / met —— groote ſtijve ſalelen oft ſteerten (n-de aerde recht Cinchende / bobenwaerts Bier: ende Daer in He ronde taepe zenuwachtighe ſnoeren oft Befelinghen uptlepndende/ ſommighe kort / lommi⸗ eenen Boet oft anderhalf langh / vaſt ende buygh⸗ “faein ghenoegh / bijnse Wjfberwigh /_ behalven dat ſommighe met ettelijche begaeft zyn: Aen’t — van de Welrke andere knob⸗ “belen groepen s’Doch fomtijdte waffen fp aen ’t hooft oft bovenſte bande mivdel wostel oft moeder / daer dicht “ende baft aen houdende / ſonder falelinghen oft (noeren, Dele ionghe knobbelen zóu Ban alterlep maechtel/se wez ten fammighe rondt / lonimighe epg-ghewós/ fonmmighe ‘plat / fommighe langhworvigh als Beeren / ſommigh Cauwoorden ende andere vruchten; ſomtijdts herre Ban een verſpreydt / ende Ban de moeder af: pden; tijdts bp malkanderen/ dae aen een ghewaffen / ende dius / Die dit tanderen liggende: ende dat met fu 8 Den Leer ghjeleerden Petrus Bon “ttupot eerft ten vollen beſchreven heeft / daer foe groote Betmentghoutbinghe in gebonden heeft” dat Det te ber- „Wonderen ip. De grootfte ban defe worte ig twogeif gebben langh ct ee d ende breedt : de kleynſte Zyn geel kleyner. De middel Wortel voedt alle deie fijd- Woꝛtelen Door Gar boorlepbe zenuwen / ende: vergaet “ten laetſten / latende haer Kinberg in t ieven / die het volghende fact uptfpupten ende Haer ſteelen boortbzen- gan fullen / ten 3p batmenfe uptneemt ; ’t welck ghe ſchieden moet Wanneer de bladeren ende fteelen bergaen zyn / ende Dat alle het voedlel in De wortelen getvochen ig; sten enckel bladt op't upterfte ban de ribbe Heb Befchrijvinghe vande Droghens te weten Ban Half Povember af tot het Taetfren gas Api Den ſteel Fprupt upt Get eyndt ban de — Baer fp verſte Ban DE moeder zijn : Want daer Worderr {p Gpitfer / eude ſeynden ter [iden Andere lalclmgben ppt / gheljck de moeder dede. Een Van deſe kuobbeten half Hoy ende ſonder fap / niet grooter Dau een kleyne Ca. ftanie / den 28, ban Sprockel Bau het faer 1613, in d'aerde gheſteken / hadde dan Get (elfde taer den 13, po. bemipig elf Wortelen ; de Rlepufte Ban De welche tweemael grooter was dan De Moeder, Dp beeft vp ban defe Wortelen een Dan de koudtfie Winteren mee torfghemul bedeckt zijde / niet im Pobember / Maer teghen het beghinfel ban Meert nptghenomen /_enpe ghevonden dat fp dryr en · ſeventigh ionghe knobbeien boortghebroght hadde / ſommighe Wel tee vuyſten groot. Dele wortelen zijn roodtachtigh ban Germer u den witten met peerfch ghemenght: Welcke verwe ín grootfte wortelen Han de Papas oock pleeght te Weten, Bet bel/ Daer fp mede bedeckt zijn / is Dun / doch Hickey ban dat ban Papas. Wet vleeſch oft binnenfte mergh Bande wortel is wit / valt / eetbaet/ [oetachtigh/ Dop gher ende ſmaeckelicker bau deu ſteel oft het onderfte van: onſe Articiocken. Men maghſe planten Ban knobbelen der wortelen afghebroken / daer ſy teerſte oft malſchte zijn / in't Door faer ; oft poor den winter: dan men maghſe met wat torfghemul bederken : het Welck nochtans niet noodigp en ie : want fp verdragen de koude feet wel. ; Dit ghewas is hier te lande eerft ghebzoght upe Frantch-Sudien/Datmen Canada Geet: Dan Het en ver⸗ menighvouldight fijn wortels aldaer foo ſeer niet als Giers alíe’t dat het hier niet en blaept/ dan als de lomeren heet Ende langh droogbt zijn. — Den rechten naem van dit ghewas is ons onbekent ban Petrus Hondius noemt het Artrciocken onder Deer= De / in't Latijn Chryfanthemum Canadenft tuberofum edule : andere heeten 't Batatas Canadenfe „ Dat ig Bae tatag ban Canada; andere Flos Solis Canadenfis, oft Her. ba folis tuberoſa radice , Dat 18 / Donne-bleeu met kuobe belachtighe Wortel upt Canada ; andere Helenium Ca- nadenfe; oft Solis herba Canadenús, anders Hekotropum, Indicum tuberofum ; ín onſe tacl Artictock-appelen van Ter⸗Neulen / oft Knoeſten / Knoeſſelen oft Bondert-hoofs Ben / om Dat Hen beſchrijver dan Nieuw -Vzanthrtkz t ſelpe vooꝛ Afphodelus Plinij hiel. en Die van Canada eten Defe Wortelen Boor een Tac: Here / doch ghemepre (pile. Bier te lande ende in Pranchrijek ghewaffen zijnde / Worden fp ohetoden / ende met Peper ghegeten. Fu Zeelandt zijnte oock in groot ghebzupck ban half Povember af ( Want:dan maghmenfe beguaemelijck beghinnen upt D'aerde te ne⸗ men) tot Pacfichen toe. Ben magbfe (ieden / ín meel Wentelen/in boter frijten/ oft in de pan batken/ ende met Duprker befpraepen / ahelijck de Dupeker-wortelen; ; oft ghefoden zúnde/ tufjchen twee ſchotelen oftanders in Boter oft Olie gheftooft / met Peper ende Geng⸗ ber / Foelie oft andere fpererijen / als Caneelende Grof: —— poeder eten ; oft met een ſauſe van Boter ende 5 Azijn. — De bladeren maghmen in t Moes doen. — € Papas is oock een woztel upt Weſt· Indien ghe⸗ bzoght? de welcke in April in d'aerde gheſteleen zijnde bladeren voortbꝛrenght uyt den ſwarten peerſachtigh / haprachtigh / die daer nae open gaende groen worden / vuf / ſeven oft meer Aen een vibbe/de Gadijg-bladeren niet leer onghelijck / altjdt onpaer Lan getal (haet andere Klepne bladerhens tuffchen oeght zijn } ende altijdt ben fteel íg eenen Dupm dick / hoechigh/rupah } fonte tijdts acht oft meer boeten langh / in berfchepden Jan= — ghe teeve ende Aappe ligghende ljd-tachen verdepltz -upt ben oorfpaong van de welcke andere dicke kanti- „he ſteelen {prupténseenen beet laugh / met tien/twacif «oft meer fchoone bloemen / een Dupmsbzeedde groot / oft grooter / Ban een enchef bladt ghemaeckt/ Dat foo ghe⸗ bouwen, is / Dat. het-bijf Bladeren ſchynen te Ween / ban — Ben witten peertrhj „binnen heel peerleh⸗ met bf gras verwighe ftralen upt den navel (pruptende/ / fte Wijs / met bf geele Draepkeng ende een femken „erciest / Dan Se A à 1 Indiaenfche ende andere Vremde Cruyden.. De wortelerì van Papas, bloemtert wat ghelijckt & Baer nae voighen ronde appeld/ kleyner ban die Van de Mandragora/ eerft groen / it alffe rijp zijn/ Bel Bocht bleefchj / inhoudende Veele platte faden/ niet grooter dan Dijgh-laedt, De wortel ig enc⸗ Kel oft ín twee oft Dip rechte wortelen verdeylt: upt Het E Ban de welche andere teerer Witte Wortelen ter ſij ende nieuwe bladeren ghevonden worden / foo overvloedighlijcik / datter fom= tidts meer Dan igh Wan eene middelwostel k : Hi groot/ e ene of ear dte 00e ** wWenß —— ⏑⏑ —— Woant Het ig een bande ghete teh abeftelve vzuchten ghe kleyner / ende Wit ban vel: dach all ende Daft Van vleeſch. ende dele vᷣc je k en Worden fn eenen pat oft teyl bol dzooghe aerde gheleydt / ende Dep Winters in huys bewaert/oft oock bloodt in een warme plaetfe ghelepdt/ om Get naeſte vooriaer —— — le heel — D'aerde begraven / ende de —— men ve met ſtroo bedecken / ende ſoo teghen den vorſt bez fchutten: ) Want de groote oft é midbel-Woztelen vergaen Patfe dan ſomtijdts heb⸗ enk —— — derek bereed PARE Sit — —— — twuffelt ofte Arachidna van foude moghen zin : Hoe Wel dat Gn nocheen be Arachid- af —* been oft ip de ban bnn Bg —— —— Mo heetle oft MNuno in ⸗ de Openauck _kelijche- koeckslens van maetk 1477 De Woztelen van bit ghewas als Caftanien ghebra⸗ ben / oft als Peen oft Paftinaken-gaer glemaecht / Worden Ban De Weecke ende appe menfchen nutrëlijck ghegeten /om hun kracht te gheven : want fp Hoeden alfoo wel ende ſoo veel alg De Paſtinauen zende Sún Windigh / Ende daerom feer beguaem om bülapens luſtigh te maechen. De felve ghefoden / ende ban bun — vliesken bevoaft/ Wat uptghedouwt/ ende foo tuffchen twee ſchotelen met Bameien fop oft met or ter alleen gheftooft / zin alfoo ſmaeckelik als Gapen. maer tau zijnfe Wát te Windigh / ende onbeguarmer onteten/ nae 't gheboelen Ban Cinliug/ die oock -fepdt datfe in Italien op ſomnughe placrfen foo giemepn Worden zijn / datle niet alleen de menten / maer de ertkens daer mede ghevoedt hebben. Dan de Weft- Zndiaenen Drooghen de wortelen in de Sonne /- Ende — Daer hun Chuno van/ alg gbefepe ig: ’t welch p met groote Winft in het landt Collao van Peru voer ren/ midtg dat aldaer anders gheen Lzoodt en 18. g Caceras is een woꝛtel in Ooſt · Indien diep in daer De Waffende / een fteelken uptghevende / vewanden met groene bladeren alg Die ban Geel Water Liich ende alg be aerde ſplijt Door De hitte oft dꝛdoghte deg weders /Dan komt dele wortel fele upt alg een Cerut- fwamme : de welcke droogt) ghewozden zijnde (maeckt alg Caftanien : maer noch bocht zünde / ie (p onliefijch: Clufing twiffelt oft dit ve Malinathalle MarraSdran van zaſtus / oft Anthalium ban Plinius / met bladeren van ge / welch doorgaeus Traſi ghe⸗ noemt wordt / ſoude moghen zijn. Surcas ſeydt Garriag / ig een brtéht in Mala⸗ bar waſſende / foo groot alg cen Vafelnote met haer ſthelle / maer niet foe vondt / wit / Ímaechende als ghe⸗ foden, Eerdtſwammen. De Indiaenen noemenfe Chi- viquilenga ‚ bat fg Llepn Fnbhame/ oft Carpata: fp ig in Hapro oock gemepn ; ende Geet Daer Curcas. Dy hanght Ban een Wildt ghewas / Dat niet ghelaept en Wordt; ende (chijut te Welen de Hab el culcul , oft Kilkil ; wiens ebruyck het ſaedt vermeerdert / maer Beel gal in't Lif oet groepen / cube het boy veroorfaecht: ban Cluftug mepnt dat Serapio met dien naem fijn Secacul verz ſtaet; ende Dat dele Curcas ne Tra ig Lan Wovotieug- beſchreven . · „€ Eerdnote van Peru ig een fraep vzutht / onder daer⸗ de waffende/ onder Wortel / ende oock ſonder alg de Cerdt-[wanimen/foo groot als eenen Gatven vin⸗ her / tondt/ fraey orge haftanie-byupn/ met een ft alg een Amandel / brupn / binnen Wit/ in twee deelen fchepbbaer / fmaechende alg Vafelnoten . S Dt eten / ende oock drꝛoogh abe wanonant ende behinds Benen g _Manobi van Breflien waft voch onber d'aerde al det Binden beate — e in ban een Tanume Baleluote, van ghelijcken (maec kpn — —— —— Be haus ban de Erwie⸗ Een wortel van Malediua tuoyöt bp be {pijlen bes — — ende fp maecken daer ſeer lacliece van⸗ De w oꝛdt fon dick alg He dre ban een man : ende raden pe wortelen etat lo weende bne —* ſtuckskens / ende ficken Die (oo in d'aerde: ende daer fn van waft (p booztg : dan ban (ardt en Wardt fp niet bzr: % El EEN Î -Bloeyende Riet van Weût-Indien „ oft ‘Cant (Dät in 5 ) heeft oock Wp in’ volgende 47 «“—⸗ ad 1478 gen feet hocbende wortel : dan men moetie allenlijck Enauwen / ende be bachtighepdt in ſuyghen / ende het offte untſpouwen. £ —— „anders Air, oft Broſtuorſe, ig den Cala= us der Apoteken / oft Acorug. ee —— ieden ; ban Clulius Tataria Hungari= ca ghenoemt / beeft oock een groote wortel / eenen arm pic anderhalven Boet langh / dienende goo, bꝛoodt/ als in het Bijvoeghfel van Panax Heractlium bꝛeeder verklaert is. Baltracan ig miſſchien de ſelve Tataria / alg ín’t ſelve Biwoeghlel ban Panar blijcken ban. Martagor van Canada, in't Büvoeghlel ban FPartaz gong belchzeten / heeft oock goede eetbaere Woztelen ; wieugfchelferen in Franſch · Indien ghefoden / ende als onfe Gapen geten Worden. Scan } Agriopaftinaca pan Candiert is in't Bivoeghlel Ban de Wilde Paftinaken beſchrꝛeven / midts dat haer Woztel oock Boor tpſe pleeaht te ſtrecken. k Agyptiche Plompe, fn’t Latijn Nymphæa Zgyptia, Heeft oock cen wortel diemen eten kau: ende de fteelen met de hoofden oft knobbelen / rauw geten Dienen om De hitte in den Bomer te matighen / als bp de Dierlandtfrhe Plompen Berhaeltis. q Biza ig een wortel upt Bengala / ende an de herz ghen van Patanne ghebroght / die met De Datura ghe⸗ mengt wordt / ont Die Wat re dwinghen. gj Ktevits- wortelen zijn eetbaere wortelen Gan een cruydt Dat fm't water waft/t zp Water · Eppe/ Plompen / Peer⸗ dick / oft Water· Patich. € Cucilabuca, oft Hilcabucha , ín % Latijn Oculus cor- nicis, dat is Craepen-oogh/ ig een feex Bevwarmende Tartariſche Wortel. —— Nardus. 46. 1 het ghetal van de wortelen moet De Nardus oock , — worden / hoe wel dat fp eyghentlck niet bez ent en iS, — Nardus, Nardus ſpica, oft Nardum, íe tuseederlep / ſeydt Diofcorides : de een Geet Nardus Indica, De ander Nardus Syriaca, Die van Dprienis beft. / alffe verfch ig gunde licht / breedt van top/ geel/ leer welrieckende bijnae als Epyerng / kozt van aere / bitter / de tongh verdroo⸗ de / die Haeren Lieffelijchen reuck langhen t:iot bez udt, Dan de Fudiaenlche ſoorten heet de eene Gangitis, die Beel í8 / midts datfe ap vochteren groudt aft : dan fp Wordt hoogher / voortbꝛ enghende upt eene wortel Beele ghetopte aerer ghevlochten/ [waer ban reutk: maer de ghené die op de en Waft/ is Beter ban reutk / met een Korte ſtompe aere / viechende bijnaeals Cyperus / anders de Dpriaenfrhe foorte ghe⸗ lijckende. Gen ſoorte heet Sampharitica Nardus, nae de plaetfe daerſe groept/ kort ban frrupck/ in groote aeren Verfjzepdt / miet eenen witteren middel-ftecl / feex vupl Car be gaachan wiede doende af abe: 1, Dan ardus plee, nat ghe⸗ mateft te worden / eermenfe ver —— bljckt als de aere Wit is / ende founder — poeder, Sv — gock bervalfcht. Maer men moet fien ofter gheen Ack aen de Wortelen en / ende dar poeder moet men op een Gift affchudden / oft ghebzuycken om de han: den mede af te waſſchen. Alle Pardus heeft een berwar: mende ende Drooghende ee Drift De piffe ——— roger ende Doet De Hloeden nae 8 Wamel al hee Kijne / bac is J— nt / on v ot _ Nardus officinarum , ín?’t Nederd op 4 | ——— —— — — —— rſp in is / g de itte oft verlo moeder / alsde prouwen Daer mede ſtoven oft daer in fitten. Sp doet 'thapr aen De Winchbrauwen. Dichter: groepen. Ben ſtroytle op de lichaemen die waterachtigh zün- Men men bp de Theriaclen: ende men be⸗ — bis de goghſalben / te weten alfmenfe poedert / langh goet bewaerenkan- À fe — — ee oare — Et emn mn t í Braed ;ende lepdt datſe ghemaecht is van een marelijcs EE ORN OEE nj 2 — 3 213: ende eig Spicke Vi RN —* keus van kneedt: met Wijn/ diemen: Want Befchrijvinghe vande Droghen, Ken tfamentrechende ſtoffe / die ſcherp is / niet feer pee ende eenighlins bitterachtig! daevon: doet ſe De — ſtonden frevchelijck voortkomen : Sy drooght de (inc: Bende vochtigheden die ín DEN buyck zijn / ende in bet gantích inghe want / Daer-en-beben oock Die ban den goofde ende boft. $ Alie defe Krachten Worden onfe Ghemepne pa diemen in de Apoteken vindt / oock toegheſchreven; De welcke (eer Beel ghebzuycht Heopdt allmen Khabarber ingheeft : want men doet Ep elchédreghme Gbabarber dp oft bier grepnen. Spica Mardi / alis t Dat Commis ghe dien ſterchen ende daerom onliefljchen veuch niet Wel verdyaghen en konnen. Sy Wordt ooch ettelijche daghen in Wijn ghewepckt / ende daer nae met warm water ghediſtilleert: want het Water/ dat Daer ban komtf is feer goedt teghen alle koude ghebzeken/ foo wel bin= nen alg bupten ꝰs ljfs. Ghersken zijnde / berftercht de herſſenen / wederſtaet alle catarren ende finckinggen: gieneeft den hertvanck zeen once (waer ghedroncken⸗ verdrijft De büyckpijn / oft t colieempas : ende is goedt ghedaen op Den houden hooft-Mweer / ende op de ghe raechte / ghellaghen / oft begende leden, Olit van Pardug / Oleum Nardinum ghenoemt / Gerwarmt / maeckt dun / Herteert / ende trecht matelijck tfamen: ende is daerom ſeer goedt teghen alle. koude windighe nualen van de maegh / lezer / nilte / nieren / blacs/ moeder ende Gerffenen: aen de neufgaten gheſtreken/ ſup⸗ gert het hooft: ende maeckt een goede verwe / over Get gantiche lichaem ghefmeert/ ende gheeft het eenen” goeden reuck. é @m alle befe werckinghen te doen / en behoeftmen anders niet dan de Wortelen / Hoe Wel dat de bladeren ende De bovenſte aere oock wel ghebruyckelijck waren. Want Damorrates ſpreeckt alleen Han de Woztel ban Parbug ; ende Andromachug gheeft te kennen / datfe cen wortelig /alte't datfe een aere ghelijeht/ ende daerom meeft Spica oft Stachys heet. Maer oft de Spit⸗ Ke Sarde / Bie hedensdaeghs in de Apoteken ghebzoght jp Wordt upt Sprien ende upt eere landen / de felipe ig Daer: Be oude fchrijverg Han Vermaenen / is noch niet ten Bollen bekent / al ist faerke dat wp be felbe nu ter tijdt teghen atie de voorſeyde ſieckten ghebruycken / daer Dis⸗ feorives [ine Hardus Indica teghen priſt: ende dat leer gheluckig hlijck. J Hoe Det is / De Nardus / die upt Indien ghebroght woꝛdt / als Gartias ab en betupght / waft meeft bp be riviere Ganga in Ooft-Fudien / ende en is maer cenz derley / ín De hoven onderhouden; ende is een wortel Die langhs dec aerden een Kort ſteelken oft rüsken fprepde/ ten hooghſten dyp palmen langh/ met ettelijcke andere teel korter vijgkeng befet : dan im 't opperfte van de wortel fietmen de aeven / ende noch ſommighe andere aen De rufen feltve : dan ſy is ſomthdts vuyl / onfupber ⸗ ende beftoven / foo dat de velelin Died feren / tot ftof bergaen : ende dan en Dient fp nergheng toe/ dan alleen om De handen daer mede te Wafichen. Maer de heeleende vepne Nardus ig die alom in de me⸗ dícijne upekt wordt / met naem Han Nardus Indi- ca, ín Ooft-Andien Cahzbara, oft / als andere en/- Cahzcard eten / in Arabien Sembal , Simibel, Sum bel, —5*— ghehe sl, Tembul, ende Sembul Indi, oft Zumbul Indi, dat is Spica Indica, oft Bere van Indien / anders Nereiden a, maer Nardus filucftris viagh te heeten : ) ban fp heeft (omtijdts Den toenaem Satiech oft Sariach, Indi( hoe wel dat her Maiabathrum oock Nardus Indi oock Wel N n dickwils hier te uptíchj / Boe 4 gheheeten; int FL ij Sj m, int pic douſtte mer; tnt Ftaltaen{ch in t Spaenlch Azsmbar,oft Efpigefl. Dp — Gangitis gan ra /De Nardouftachys 0 * nde Srfecken : ve welde Stan — elk hi Spica Nardi heet / zal ie’ datſe chys ende Spica Nardi he —— — * J— ban Loock / die in Stalien spigo #4 tang (fepòt Late) Der 1e gas bat o —— 7 dee en diedaer af ſchel⸗ onee Pe —— Índiaenfche ende aridere Vremde Cruyden. uyt Egter ende Sprien in Europa gheheel ende met alle haer Deelen ghebjogijt wordt ( niet alleen de Wortel; als Salenng fepdt ) te weten vier deelen Daer wan / nac- mentlijck be wortel de aderen/ ’ ftroo oft de halmen 7 ende de bladers. Maer d'onderfte Wortel / die de Schar- nanthum westel ghelijck ig / komt upt een Dun ende heel bor Wzonghghen ; ende Daer op groepende ghebanzde aderen/ ghekrolt / ende alg ín tfamen gevlochten keers ten onder{chepden / alg ín Aeon oft Beirusortel : ende Daer upt [prupten biefachtighe bladeren /klepner dan Let-neftelen ; diemen droogt Lindt onder Degroote buf: Telg van Nardus:wiens ghemepnfte ghedaente ig alg hier gheſchildert ftact. Nardus oft Spicke Narde vari Indien. € Valfche Nardus Gangitis, bân Lobel Nardus Gangitis fpuria Narbonenfis ghenoemt/ waſt Heel in Languedoc / bp een ftedelien Ganges ——— vochte gheweſten; ende ſchijnt met de Gangitiſthe Pardug van Dioſcorides niet qualijck over een te komen : want Haer onderfte Woztel is klepn/ met kleyne dunne maer Harde befelin- ghen / ende hayrs · ghewijſe locken/ [do dick alg den klep⸗ sen vin / hleerhachtigh / bruyn / cen palme hoogt / niet (eer ſpits / maer fchijnende boven eenighfms afghe⸗ fneden te Wefen : Be bladeren zijn groen/ fuif / bieſach⸗ 1479 Keng eerft met water afſpoelen / de eerde oft bunlightt afgbebaen zinderende op papier in eenen vorhien vloer legaten: daeghs daer nae alte ‘t kaf ende overvloedighe bept wegh worpen. Sp wordt vervalfcht met een Dier: gbelgekerupdeken / Darmen Hirculus beet/ om dat bet (og fitncht alg cenen oek Oghetnek van De Sampharkicá ooch ghefepdt ig. ) Wan den Htreulus 18 henbact / midtg bat bp witter is / ſonder ſteel / klepner van bladere::; ende dat de wortel níet bitter en ts / ende nier Welrtecheude. Dan De dopzechte Nardus Celta geeft weirieckende wortelen; de Welche met De fieelen (alg alie De bias deren Weg ghewbzpen 3cr) gijeftooten / doorghebaen/ ín koeckpkeug bewaert Worden: Ien vinft De were ſchſte / Die lie ffeljt van veuck is / met veel bp eén hans ghende wortelen „aol / niet breuchfaeim- DefeNardus bermagt al’t felve dat de Syriaca: nraer {p doer ghewele dighlicker piflen / ende ig De maghe nutter. op helpt be ghene die De geelfucht ende tenighe outftekingye in be lever hebben. Mer Alfen-watér ghedroncken he necft be opblafingten van de mage: met Mijn, ges neeft de milte / De ghebreken van de nieven ende blate / ende ooch de fteken oft beten ban de ghjiftigpe Dieren. Men boct{e oock bp be placfteren / dyanchen ende verz Warmende falven; Wit zijn DE Woorden ban Wiofcoyis beg, Dan Galenug ghebiunhrebe bloemen. Ende dierz glelijche Nardus Celuca betcha ft ons Dobel, dieinde —— Saliunca, ende op De gheberghten bp Genua elliga genoemt worst / boch u Nardus Liguftica bez hoorben te heeten. ” ee is een Aeyn crupdeken / eerft Wat kruppende / Daer nae een feelfien van een (panne hoogh op vechtende / beneden met dunne biaders hefet / Die ban be allerktepufte Gentianelte in ghedaente ende reuck niet ongbgelrjch/bleeck ende geelachtiaf/onder ſniai / aers ghewijs bp cen vuftende op ben hels Lande ſchub⸗ achtighe Woztel De welche onder heeft Deele bzupne date⸗ linghen / riechende alg Bafel-Wortel / met eeneu chec —* bitterachtighen ſmaeck / be Spica Nardi wat ghes gekende: De bloemhens zijn geel. Te Genua worden be worstelen ende moch be bladers ghebrupcht. Soninu⸗ ghe nemen Dele woztel ín ſtede Van FPalobathrum : want fp houdenfe oock Hooy dꝛoogh ende Heet in den berden graed: Weteh Malobathrum andere oock Nardus fikdeftris heeten, —— „ Bonts foo werdt deſe Frauſche Nardus fomtíidte Spica Romana, oft oomiche Spie/ in't Arabifrh Sem- bul Rumi ghebeeten/ anders Spica Gallica oft Spica Celris ca; ghefijch De ſaozte han FDaleh/ diemen Wolfs-klaus Wen heet / oock ghendemt wordt Van De bene biefe feer gualiijchen woor be oprechte Spica Celuca ghjez bjupcken, Dan den naem Spicasende Nardus Tealica 3 fu't Ztalfaenfch spigo, wordt onfe ghemepne Lavendet in de Apoteken mede-ghedeplt : wien mebde-foorte in onfe tact Spick / in’t Fraliaen(chj Nardo spich Iealiano ghe⸗ heeten Wordt; in t Franfchh Afpiek ; in’ Engheich F pick Marbe ; van Matt hioliis Pfeudonardus: de welcke een Statchas Arabica pan FBefue ie. Maer de Kleyne Lavender; Wüfken toeghenoemt/ ig Pfeudonar- dus femina pan Marchiolus; in't Ztaliaenfch spigo genüle ; oft Spice Nardo based je Tweede Nardus Celtica ; pan ben felben Lohel anderg tigh / nauws eenen boet hoogh/ beel in't ghetal/upefte- * Moener-crupdt ghenoemt / ende Boor de Caitha Al- Bende midden. dooz Dele hamachtighe locken / t'onderfte Yan den fieel omvanghende; foo dat veele planten tfa- men verwerret / een plante alleen ſchijnen te welen. Sy is heel onder reuck / behalven de haprachtighe locken / íe grooter zijn Dan Die ban Indiaenſchen Pardug/ riec⸗ Kende als bofch : Daer upt ſpruyten aderachtighe harz- Keng/met eenen Dunnen effenen biefachtighen haim / anz perhalven Boet hoogh/ dien ban de Elpha oft Pigh- —— ghelijtk / dr aghende cen —— hauwe/ met blaeskens ende bloemkeng alg die van afgaende avel-rrupdt. ; J «€ Nardus Celtica, Nardus Galatica, oft Nardus Gallica, waſt on de berghen van Ligurier( dat ig bp Genua } aldaer Saliunca ghenoemt / ende ooch ín Iſtria oft Sta: vontjen/fepdt Sioſcorides. Sy is een klepn frrupchsken; ende Wordt met haer wortel iu klepne buſſelkens / die een handbt bullen / bergadert, De bladeren zijn langhwor⸗ igh / b nae den geelen: De bloem: is geel. De Peslkens ende wortelen zijn alteen ghebrupekelijck / om Haeren lieffelücken veuch ; daerom moetmen Dele buffel: „Ber áerden uptg pina Gefneri oft voor de Plantago Alpina quorumdaar ghehouden / Waft in Languedoc / met een wortel alg Die Pan de Groote Wateriaene / maer wat Hlepner / met knoopen onderfehepden / als @ozonicum / langhs heſpreydt / fcherp van Mmaech / bijten De / aromatijt ende bitter / als Nardus de bladerg zijn Gap / alg Die ban ghemepn Deep-crupbt / Lleeck= geel / ſes oft ſeven / diemen boor de Hlepne Gentiaene in’ eerfte aenfchouwen (eer lichtelijck foude nemen, Den ſteel is ten afderlanghften anderhalben voet Hoogh: De bloeme is gheſtraelt/ goudtgeel / bie Van de Gunts- oogt; ghelich. Dit is be foorte Die Gondelet Hooi cen Nardus Gallica houdt : upt wieng Wortel met die van Meum — dranck gheloden Wozdt om de koude piffe te en. n ie noth een Nardus Cel:ica oft Nardus Alpina (bee be Wilde Balerfacnen unt Cluſius beſchꝛeven daer de Bungeren hun hooft mede waſſchen. € Bergh Nardus, in’t Griecks Oreine Natdos o'per,- Nepd@- , ende Neris soft Niris Nou ghefgerten / oft Thy⸗ Firitt » lacitis, 1480 facitis ; in t Latijn Nardus montana; waft in Cilieien ende Sprien „alg Viofcordes ſchꝛuft / mer bladeren als die Van Eryngium / doch kleyner / niet doornachtigh oft vouw / ſonder fieel/ vrucht oft bloem : maer ſy Geeft twee wortelen / oft meer/ ſwart / viechende / die Van de affodillen ghelijch/ Weel dunner ende korter: die al ’t lelve getmagh dat de. Celtica Doet, Dierghelijcke Wergh- Pardus hebben wp beſthreven bp de Wiſde Daleriaenen/ in het 567. bladt. Tan ank dan: Do < Bergh-Nardus van Italien, ín’t Latijn Nardus mon- tana Icahea, heeft een knobbelachtighe wortel / onder ende Boven ghevelelt «daer -upt ſpruyten fcheuten met Beele onahefchaerde bladeren + maer de opperfte zijn Wat ghe⸗ fnippelt / teghen Ben anderen over / kleyner dan die Ban de Groote Daleriaenen. : De bloemen zijn alg Die Lan give Paleriaenen/ Welrieckende: maer de wortel rieckt noch beter ;ende ig dies aengaende de Wortel van Wilde Baleriaene leer gheliick/ ſeydt Cluſius. Mardus montana Monſpellienſium is gheen Pardus⸗ maer een ſoorte van Diſteien / anders Carduus bulboſus Monſpellienſium gheheeten. g Nardus Cretica, van Honorius Bellus vermaent/ in Candien waffende/ isde Baleriaene van veuch/ fteel/ bloet ende oock Van ſaedt ghelijck/ dat met een baerdez Ken —— De eerſte bladeren zijn rondt als die van Balel-wortel / ſomtijdts grooter, Dicht / Hol ſaps: Daer nae bolghender langher/ de Groote Dalectaen-bladeren lijck : Den hollen ftegl is twee boeten hoogh/ met twee laveren Gier ende Daer bewaffen: de blaemen zijn wait/ weſrieckende / krang-ghewis ghevoeght / grooter Dan die Han de Valeriaenẽe De wortel ig knobbelachtigh / Dickende langh alg Den klepnften vingher / met lafelinz gen; Daer andere klepne Woztelkens aenbhanghen(algaen Filipendula) rieckende alg Pardus. Galenug bermaent van een Nardus Cretica, de Phu ghelijckende. De Groote Daletiaene heet oock (oo. 7 sent € Wilde Nardus, in’t Latijn Silueftris Nardus ende Ru- ftica Nardus ig ben naem Dan de Phu/ in ſonderheydt ban Be Groote Valertaene: maer Nardus ruftica, oft Nardus tufticus, ig oock den naem Han de Carpopiypllate, Walel- > el ende Baccharis: ende- het Malabathrum Giet pock. Nardus filueftris, alg bogen bermaent ig, — — s_Hirculus, oft Tragos ban Diofcogideg / nae het Vers moeden van Clufius / is een kleyn crupdeken datmen fomtijbtg bindt tuſſchen de bundelkeng ban de op⸗ _Hirculus, oft Tragos van Diofoorides ¶ (oo het Schijnt. 4 bte FO Befthrijvinghe vande Droghenss ſeer ghelijck/ image Witter, nde met klepner. ende hopter/bladeren,/ heel baprigh. —* wortel / ende ſwartachtigh/ fender eenighe bevallige gepdt van veucli: desbladeren en gheen oock glseenen fpecerijachtighen ſmaeck van haer / alfmente nauwe, maer zijn taep ende ljmachtigh; daer de bladeren van de opzechte NRardus Celrica, heet ban aerdt, zijn / do, met eenighe. tlamentrechinghe / ende aenghenaem van reutk ende ſmaeck. wet en Hirculus Frificus Dortmanni, gan bladeren De zp abus 9 Celtica „ende van veuck den Hireulus-ghgelich:/ ig ee voorꝛſeyde Nardus Celtica ende -bijnae uet den groenen aſthgrauw/ pers met naeme Chamecitus van Vriefrandt pyeeder beſchreven. — q_Tragumvan Marthiolus ; fn Italien zragoghe a oft Tragos Scorpios, ig een heel ander ge ne —* ten een Toorte vn Kali elders Bermaent/ ſcherp van ſmaeck / ende ſorghelijck om innemen: al ig’t dat fom: mighe de hozenkeng/ die Daer aenwaffen / lout legghen te. welen /ende tien Han de lelve ghebyupeken 7 om de vꝛouwelijcke bloeden ende alle bupckloopen te koppen: ende tot dien cpnde daer koeckskens Ban maecken / Die lx bewaeren. ES — Tragium van Candien ſthꝛijft Bonorius Bellus) is een fchoone heefter / vecht op waſſende⸗ ſomtidts feg oft fever boeten hoogh / ende Veel thdts eenen arm dicks altijdte groen / met bladeren alg bie Van Doet-Hout : of Tee groen : De bloemen zijn geel / dan die Van Hppericon / in t midden met veele geele draeykens vertiert: daer nae volghen Tanghworpighe ronde bollekeng/ De Vrucht Ban Den Terebentijn-boom ghelickende / Bol bun Hlepn ſaedt: de ſchorſſe vant hout ig wat rolachtigh / ende gheeft in den Somer eenen herft van haer. Dit gewas groept neffens de bekken ende loo= pende wateren ; maer is vuyl van veuch/ foo Batmen Dien Lan verre ghewaer kan Worden. De landtheden van — geen — Wan Traguum is de Stincken elde / ende Dit re í Tragium Creticum. —— J q Ander Tragium van Candien, oft Tragium Creticum alterum, ig Stinchende Andzofemum. q Tragium primum eeft Dodoneug in't Capite! Ban de Ararinella in ’tlangh beſchrzeven. Wiens — ſooꝛte / Fraxinella ferotina gheheeten / ſpaeder bloeyt dan de ghemeyne Fraxiuella / ende Veel grooter bladeren Geeft Dan de ander. — — q Tragium alterum Dioſcoridis waſt ín Sprien / ſeydt — auwoſffius: ende heeft een langhe dunne Witte Wor= el/ pende houtighe dunne lpruntkiens / niet meer dan eenen vingher langh: ende Daer upt ſpruyten veele, langhe bladeren ; die wederom her — wor⸗ Den met veele bladerheng om cen mi —— ſtaende / ghelijck die van Goode Steenbrelie wat lans, gher ban die ban Trichomanes. De bloem is banieren n melt. Di noen Dit gheWwag Secudes. Dan Auitenna ent ooch gen Secudes, dat hp tfamentrechende fepdt te welen/ ende * goet teghen het ereen * has: * zi q Hoxocoquomaclit is oock een Indiaenſi fjden ban een ribbe / fonder eenigh ang-ghewijs voortkomende / viermael grooter - BOR Tite een APE anicum Ee zj van. met bladeren algdie Han de Caffie / fhaendeaenbepde onpaer bladt aen te ſwaer ban reuck / doch „ende enige: ban fmaeck / met eenighje tfamentrethinghe: be wortel 18 bitterfoet. De bladeren fupten deg avondtgtoeZEnds “ morghens à pen oo! ADE iijd-tacken waffen klepne roode Wzattel einde e hitte des iaerg een Witte klaer jnende vochtig als traenen oft peerlen he Ls foe. Bomrntate beuden —— e mm, ) ä gen , — De ghelij Ber bladeren / van ben veuchz-_ Dan de b zin ANDES hd dte * Indiaenſche ende andere Vremde Cruyden. g Pifum, alſoo in Indien ghenoemt (alg Andreas Lacuna ſchiuft) ip een bevginft / ’t welck met Danel ine benomen oft erghens op de hupt ghefiropt / als die Á weet / den menſch doet ſterven: ende Dat wordt daer gemaeckt ban de quade oft bebor dert Nardus. Dan dit ig hedensdaeghs in Bendien onbekent/alg Garcias tupght. Calmus, Calamusodoratus, met fommighe an- dere Indiaenfche foorten van Rier,Biefen ende Gras, ende dierghelijck ghewas. 47 En Calamus odoratus is een feer ghemepne droghe D in meeft alle de Apotelien / aldaer Calmus oft Calmis , a t Tatijn Calamus odoratus oficinarum genoemt: Dan Pp en is epghenttijch den Calamus aromaticus Dioſcoridis niet / maat alleen De Woztel van den Acorus / die te Woz ren oock den naen Lan ——— by de Apotekers plagh te voeren / te weten een welrieckende langhe gheknoopte ende in veele ledekens gheſcheyden Wortel / taey / bin⸗ nen wit / heet van fmacck aitmenſe knauwt / wat hee⸗ ter ende Hooger Dan den Calamus hoort te Welen, Wan (pig Wel (oo goedt voor alle de inwendighe deelen peslichaems/ ende Loor De lever / milt / maegh ende moeder / ende oock teghen de ghebꝛeken der langheren / ende om de borft te vupmen / alg den opzerhten Cala⸗ mug : fp wordt gheſoden ín Foole -Water / om dat wa⸗ ter te drincken tegen de bebinghe/ pijn oft Kloppinghe aen % hert: de Lelie wortel gheconfijt heeft groote kracht ome hert woor de Peftende allerlep Koztfen te bevrijen / ende om De maegh te doen teeren : edet poeder daer Han met fap van WWol-crupdt Bermenght/ eeſt ende drijft te rugghe den u des achterdarms: ende heeft —— ban Dodoneus verhaelt in „bladf. , B ber den Calamus aromaticus van Diolcoꝛi⸗ des waſt in —— fepdt hp : ende den beſten ig geel / dicht gheknoopt / ende breecht oft (chelfert ſpaenders· ghewijg. Det Giet/oft den halm / is vol witachtighe ſpin⸗ newebben /tacp int knauwen ende tfamentrechende / bitter met ecnighe ſchernighendt. Dier mede/ mepnt Lo⸗ Bel/ komt den Calamus aromaticus upt Aleppo van Sp⸗ vien ghebroght wel over een / Van hem Calamus odora- tus Libani gijeheeten : Die een ghelinsopt Giet ig / klaer / vol / ende foo Dick als eenen kleynen binger/geel Lan verz we/ welrieckende/haprachtigh/ taepachtigh/ ín’ t knau⸗ wen ſcherpachtigh ende bitter. Bp boeght baer noch bp/ Datmen tue de halmen ende planten ban Schenan= thum fomtijdt opd ee. defen Calamus aromaticus Dap — Bare netten gan Dpin: / geel, geknoopt / een vingher Bick / heel ben Oe Oe hed / bittevachetap /ende beter dan Scheenanthum. fangber. „Se % — rd fepdt Dfofcortbeg ban fijnen Calamus : Ghedroncken zijnde / Doet Water : ende met faedt ban Widtgras oft Eppe-faedt gheloden / is goedt chen tegen de dzoppelpiſſe / de ghebreken der nieren/ ende pijnen der lendenen ende Der blafen/ende het Wwaterladen : Dient ooch (eer welde ghenen Die Ban binz wen gheguettt zijn ; ende gheneeſt de ghefcheurthepdt. / uwen ſtonden / foo wel onc⸗ — —2— ie dd n/ — hoeſt: oft oock met den roock Ban den ventijn Door dit Giet ontfanghen. Hy Wordt oock wen daer medete ftoven oft te ba⸗ ende aes Den chtex in de Blifterien. Men doet Ket oock bp andere ftovinghen ende beroockinghen / ende 5 ve Weecfimaerhende plaefterd/om lijnen goeden reuck. — li en Lerſtaen is ie [ Plinius fe ter ten w t icht Lan eenen gd — / gonne oan Maer ſomtijdts bindtmendieveel grog: Aff 1481 de gutwen ghenteſt ende Dat De wortel / in Wirt gheloden / de loopende zeeren en ſchelferinghen Ban 't booft en datmen 'tfap Daer Ban vergadert helich Claterium : maer Dat ſyn meefte Gracht ig als in alle de ſoorten ban Giet) im 't ghene dat de Wwoztel ** ig. * — an met De voorgaende beſchrijvinghe van Dioſcori⸗ bes ghedaen / ſchijnt den Ca'amus peen in Ooft- Indien waft/ eentahling over een te komen } als blijcht upt Garciag ab Horto : die nochtang t'onrecht Calamus Odoratus heet /dat is Welrieckende iet. Want dit Giet is eer ſtertk ende laftigh ben veuck (vorh goeenen reuck ban fich berfprepdendé voor datmen 't bzeecfit oft upt der aer⸗ den trecht ) ende hoe bat groener is / foo Veel te fiercher oft ſwaerer riechende. Sijn wortel is lalenn ende onnut 3 ban be welcke altijdt eenigtze ftuchen aen be halten Lan Dit Giet blijven hanghen / die ghenoeghfaem betoonen datſe gheen ghenieynſchau met Bert Calmug Ban de Apo⸗ teken en hebben. Haec’t ghene bat in defe Kiet-pijpen Boog ende ſpongieachtigh is / wat geel Lan verwe / en komt met de netten oft webben ban de Dpinne-konpen niet heel Wel over een. Oock foo ig bit Riet gautfch geel/ ende gheenfing Wit. Soo dar het hier in van den Cataz mug / foo Dioſcoꝛides hem beſchꝛft / leer berfchile. Dit Giet Wordt heet — door ahefaept ; ende Wordt Daer Vaz, Vazabu, Bache, oft Dirimguo ghefgecten ; ín Perlien Heger; im Cuncam Varicam ; tn Krabien Caf- fab, ende Darirhe, oft Aldarira, ende/ lg Fonumighe ſchꝛt⸗ Ben? Afabeldirim; A Täbeldiritc, Caflabouferire , oft Caffabs Aldirita anders ooch Atara; in 't Lat n Calamusároma- ticus oft s vnguentarius, ende oock Calamus Alc- xandrfnus, poeh onepatenttijch : want ín %rabien ende Afrijcken Wordt het upt Indien ghebroght. Panart opeet Dat in Dungatien ghefien / Ban facdt voort⸗ gheſtomen. Ende foodanighen Calamug plagh overettez hijchkeiaeren tot Antwerpen ghebroght te worden : dan midts dat hp ſoo onliefljck fac vuyl ban veucú fo’ Baerom hebben de Apotekers * ghebrunck van den (elen achter= ghelaten : want belen Gndiaenfchen Latamug ís fchery van ſmaeck / heet ende dzoogh in Oprechten Cala- es arg graed: ende Daer in Bert mus, naede mey- fchilt hp bân ben Acorug / Die bitz ninghevan Clu- ter is / heet ende dꝛoouh in den der⸗ fius, den gracd: ende ootk ban de Galanz É ; want Die ig veel Deeter ende Meeter van reuck dan gheen van bepben. Wp Wordt in Indien weet ghebꝛuyckt teghen de gebreken van de moeder / Van De zenuwen ende Berffenen: ende Garciag ghebrꝛuyck⸗ tehem in ftede Ban Atczus / maer ” fn grooter —— midts Dat hp _ foo heet ende dꝛoogh niet en ige De e-teefterg ban Indien ftooten deſen Calamus met Toock/ Ammi / Boter/ Suvycker / ende wat Souts / ende noemen Die mengin⸗ ge Arata; ende gheven die bun Peerden ; oft FRuplen des mos ghens foo Warm teten / om haer — heelen dagh teghen de koude te chermen. Dommiahe Willen voor den Ca⸗ Yamug het Scheenanthum ghebyupez Ken / miſſchien om Darmen tuffchen be halmen ban Dchenanthum de — kleyne Gietkens vindt / die Lobel voor den opzethten Ca⸗ _lamus aromaticus houdt. Dan Ciu⸗ fing heeft ons den opzechten Cal⸗ ‚mus War anders beſchꝛeven / nae renighe ſtucken Die eer ban een Eroon-draghende ghewas ban Giet fchönen te zijn : Want den (teel ig vecht / wet Beele knoopen / anders effen / hol/ meteen binnen-blieg= — gbebnolen wor ben abri Biokn » Worden; ghelijch Diolts⸗ — rides ban (gren Caiamus chauft ſmaetn / ſomtjdts bitter / ſomtijts wat tiamen Aluuiii⸗ De 1432 De bladeren fraen twee teghen den anderen over / ende bovenin omvatten benee. pe wortel is boven wat uptpuplen: De / beneden ghevelelt. Peele ee die het Agallochum in gebreke ban Calaz mus ghebzupeken; nudts dat het oock Warm ende dzoogh is ín Ben tweeden graed / als Serapio ſeydt / ende ooclk tfamenrreckende / bitter ende welrieckende alg den Cal⸗ mug, Andere fegghen Dat den Calamus in Perlien Wies, ende Canna Perfidis hiet ; ende den Granaet · boomi gheleeck: Dan ſulcken Calamus ís onbekent. Sommi⸗ enoemen den Calamus nae’t ſchryven Van Apuleius Per apum ; Dat is Bien Peper; omdat hp aen de Bie⸗ korven ghehanghen/ de Bien bp een verfamelt / ende bp hupg doet blijven / alg Dodoneug van den ghemepnen Talmus oft Acozus oock ſchrijft. * Velicckende Bieſe, meeſt Kemels ·hoy Memels- ſtroo/ oft Uemels voeder gheheeten / ende ghemeynlijck Schœnanthum in't Latijn⸗ maer eyghentſjck Iuncus odoratus; dat ig Welriecſiende Biele/ in't Griecks Schœ- nos aromaticos „ oft Scheenu anthos , ín’t Hooghdupttch Candifch heuw / int Franſth Pafture de Chameau, in't Engheilth ende inde Apoteken / ende in't Italisenſch Squinanthum , ís het befte ouder alle de Wielen : ende is Scheeranthos gheheeten nae den fonderlinghen roolach⸗ Squinanthum oft Kemels· hoy. bloemen ei — tepden e — — ep —— in ſi . Bet waſt in ijt⸗ nende f eren. De tel Is meer L {7 waer de Hemels de tfopkens Haer van feer Kende t daerom Wordt daer af een bierendeel Loots met eten „ Ien bindt Het nu Door neerftighepot foo deel Pepers ſommighe daghen langb ingbeagenen hooplieden upt Krabien ende Africktn met heele teghen de wal ban der maghen / den Waterluchtie — s pan de welrhe een ek De krachten fou- ghen / ende Die de hebben, — ae On jen gherämen upt den reuck eft graf- _ € Valfch Scheenanthum (van andere Pfeudo-Schae- ighe bladers : ende het wordt cht met fn nantham gheheeten) ig oock ban Havel belchrehen / pes kn ba nnn 8 Ei ee en Tuncus foliis — ⸗ droogbt sijnde. De wor epi / bi gh/ noemt, Bet heeft Schoone wolachtig nen⸗ Ee Dor / met heele kleyne befelinghen boven in Ber ger⸗ Ging die ban den opzerhten De —— —J pen uwtghefpepdt / met voorw gerts gheboghen bla- vañ tfamen vergaverr ende ghelijch cenen üöſſen⸗ Bers tlamen ghewonden / ende ſchelys · ghewis in mal⸗ fteert / vijf ende fes dupmen langh / fpits opftaen — — 7 Biekatheigh/ ſtjf / anderhalve palme Het waſt aen ben kant van — delandtlthe Zee bp de ee — is / niet hol / Dl eenen Denegien/ ſeydt Ben ſelven Lobel / wordt ong HOL heogh glat / ghelück den Cypperus oft Biefe/ ende hetopreeht — nac een wallepe loopte van et Ee - …_ thea ghjebroght is: ban Bolght dre van Arabien daet nad - sijnde, viecht alg een Hoos : ende noemtie Schinos dunner / Die De tong met een aenghena _… tfamen : t bꝛeeckt / 't verteert / ende opent De lo peſt ende Befchrijvinghe-vah de Droghetis; #-opperfte heel duin £ Waet aen dat groepen bleech-roode pt deu geelen bloemkens met kafach tighe fchubbekeng oft blaesgkens / Die Lupten toodtarg: tiah zún/ binten wolatbtigh / licht / nde gheheet nag den Cpperug viechen : maer in tenen fnortier , ope tuffcheu, de binghers ghewreven / fonderlinghe De bind neufte bladers ende tiethens/ rietlien uptermaten wets Dulckg is Gier te lande lomthots ban faedt Doopte gfekómen- se ZR 7 Ba Dele Welviechende Biele ſoude met vecht, Funcus Aras bicus- moghen heeten : want (als Gartias ab Oꝛta te kenner gheeft) fp waſt nieëft in Arabien / te weten in Calaíate / met ſulcken menighte als het Gras hier to lande ; ende ig wat teegher dan onſe Bieten / oft lg ten middel loorte tuſſt hen Biefen ende Oras/dienendeghe Wijck Gras / om allerlen Deere voeden / ende omne menſchen ende Peerden te waſſchen: naer Wot oock im Indien ende ín andere Tanden berlorben / in groote buffelen ghebonden / daer de bloemen bijnaenim: mermeer bp en zijn. Dp heet daer Sachbar oft Haxiscas chule, dat tg Wafch-rrupdt/ oft Herba lototia ; Adharg Adcher, ende Adhecarum; (maer De bloem teet Focasy in Perlien Alaf: in Indien Geetfe Erupdtban Mazentep Kaf van Merha/ oft Memels-Hoeder/ dat io Herba Maze catenfis, Palea de Mecha, ende Paftus Camelorum, oft/ als andere ſchrypen / Pabulum Camelorur. Fn onfe tach heeftſe De Voorfepde naemen / maer mieeft Dquinans thum. Sy is beft / fepdt Dioſcorides / alffe uyt Pabas — ⸗ Die Van Babplonien; De erghſte komt upt Afviehen, Pp verkieft de glzne die tuſſchen de handen ghewreben zxivG: (ale den JDaftick-kroom:) maer Celfug Geerte — Iuncus rorundus, Auitenna ſcydt Hat ban de twee ten de beſte in Arabien waſt / ende cen ſwarte vrucht heeft Serapio ſeydt datſe veele harde halmkens heeft ende bloemen als Gict-plupmeên / dan ſinaller ende kiepner · ende Dat haer woztel breeder is Dan die van Chulem (dat ten hovrachtigh ghewas ig :) ende Datfe van fomnughe oock Chulem genoemt Wordt. Sommighe leggen dat onſe GalanBa ve wortel Ban dele Welrieckende Biele ië; maer valſtheljtk. Want Cluſius beeft Dele Wiele eers túdts ghefaept: maer ſy hadde een haprachtinhe gheven _ felde/ niet gheknoopte fcherp ende fpeceriacheigh maer: Kende wortel / ende Beel rechte halmen / met bladeren alg die ban ons ghemeyn Gras / maer veel —— eme ſcherpi hepdt beten ende trocken / allmenſe knauwde : ende alge dan token ſy als Conſerve Lan Goofen: tuſſchen de hans * gheWzeben roken fp oock wel / doch niet foo foet a Goofen. 6 — SS —— Voorts foo ſeydt Dioltorides dat Get Kemels Beet ende ſcherp op de tonghe ig : ende men ghebrupt De bloemen meeſt / maer oock Wel de halmen/ ende de Woptel :-Want't Verweckt tot piffen / ende Drift Be —— — ken: be —2 Jelen. Pet ver⸗ rint een gh / met fijnighept ban deelen/ ſe gl Galenus, pet befwaert Dee booft / trecht, ner EA vande aders. De bloeme is goedt met dranck oft Fpijfe jen alleen mghenomen / de ghene DIE bloet fpouwer:; ende oock teghen de pine ban de maghe 7 Tonger/ fever ende nieten: Wordt oock ghemenght onder be preferdativen / datie dinghen dianen teghen de Indiaenfche ende andere Vremde Cruyden.; lelbe ghetoont / Waffende aen de Dupnen ende op de favelachtighe plaetfen van De Adriatiſche ende Midde⸗ landtſche Wee / Die ban ghedaente / grootte ende ghe⸗ lückverwighe halmen 't welriechende Dchenanthum heel ghelijck ig : maer fp ſchillen ban deugden foo veel als het ghemepn Giet ban den Calmug. Woozts foo heeftle gratardrighe bladerg/ ende een bloem den anderen niet heel onghelijck. * Ee Iuncaria van Salamanca is ín het Bijvoeghſel ban de Biefen beſchꝛeven. d % q Riet-pijpkens teghen de enghborftigheydt zijn van genigh Welt-Fndiaenfch Giet/ bupten ende binnen met een Sommie beftreken / daer fap Ban Taback bp ſchijnt te wefen / ſwart / ſwaer ban reuck: ende Daer Wordt den brandt Van dD'een epnd in glefteken / foo dat den roock langhs d’ander epnd in den mondt komt : ende pien roock trecht alle flijmerighe vuple ende etterachtighe pochtigheden upt de borft / ende gheneeft de ghene die kut! wan abem zijn. Daerom Heeten dele pijpkeng Tubuli ad afthma. - S Indiaenfch Riet dat heel voos is 3 ín’t Latijn Tuncus indkas porofùs’, is een wonder gheflacht Han Giet /upt @ofi-Andien oft upt de eplanden daer omtrent ligghen- pe ahebroght, Bet fchijnt alg boor teenen oft tijlen te ſtrecken ín De landen Daer het waſt / midtg dat het foo taep/ bepaplaen ende fterck ig, Det is bleeckgeel/ glat / met ettelijche ledèn afghefchepden / die ſomtijdts niet Kenbaer en zijn / Comtijdtg Bier oft meer Voeten hoogh/ foo dick alg eenen Aſperge: Ban binnen (oo Boog ende ghegaet / dat foo Wanneer iemandt Get een eynd aen Ben mondt houdende / Daer aen blaeft / den Windt ín eez nen ooghenblick tijdtg aen D'ander epnd ghevoelt wordt: *t welck noch merckelijcker ig er steg Het epnd Wat fpeechfels oft andere ep cht: Want men laf Daer terftont Hobbelen aen (tert komen alfmen aeu de an= Der fide aeffemt oft blaeft: dat feer vꝛenndt om fien is. Wat dit Loor een ghewas is / en konnen Wp niet leg⸗ ghen. Daerom ftaet het de ghene / die in Bremde landen repfen/ noch toe te onderfoechen/oft dit een vijg oft Afet/ oft foorte van Teenen ís: ae het ghewoelen Van ſom⸗ mighe ig het den ſteel Han een ghewas als onfe Winde / oft Dmilar/Die de boomen beklimmen kan / ende upt elt⸗ ken knoop oft lidt fijn bladeren oft fijdstacken pleeght te fchieten: ſoodanigh ghewas ſommighe de Peper-boomz heus legghen te weten. Andere ghelooven dat het den feel Ban eenigh water, as íe : om datmen bijnae in Bei feel Ban onfe Plompen oft Meer⸗ bloemen oock: ſoo — ende bijnae de ſelve vooſigheydt aen⸗ die Dit taep vijg heeft. — — * lenghide wordt in e andt a gevond Beten boomen ſos Blecht ende Windt / ende (oo verre hruppt / dat een ban dele Gieten fomtijdtg meer Pan dry hondert vademen langh Wordt / fou dat het Er noch het epnd daer Dan siet te Binden en ig : F foo taep ende ſterck fs / datmer kuypen oft ton⸗ wen mede ſoude konnen binden. — Boomachtigh Rict van Indien, van Clufiug Arundo folia arborea ghenoemt / fg foo groot/ bat twee ftucken Daer van / diete Lepden ruſten bp den hoogh-gheleerden D, Pieter Paauw / neffens den hof van be Ncademte / ali min dan bertigh voeten langh zijn ; ende ſchnen noch Heel langer gheweeftte zijn : Want (p zijn aen er epnd feftíen oft feventien DW dupmen / aen ’t bovenste Wel Biertien. S met ngbentien Krooper oft leden le verdeplt / die diek een Derdendeel meer dan eenen Boet Berre Lan een : dan het Gout felf is bijnae een halve dupmtreed: Dit Biet waft aen den Zeekant ban Mala⸗ var / tupght Linfehoten ; ende fs daer Mambu ghehee⸗ enden / dat lich Felgen om 1483 dierghelijck ghewas haelt. Men naem Mambu komt met het volghende Bambou wat over een. € Riet van Bengala, als Ppꝛard betupght / is foo dick als een mang Dpe / feg oft (even vademen Langh’ binnen bol ende hnoopachtigh als het hierlandtſch Giet : ende bier ban maechen fp Dracgtftocken om alle ghewicht mede te lichten/ die ſtercker zijn dan eenigh ander hout : ende bie heeten fp Bambou. Dit Giet worde tn ’t wier ghelepdt / ende gheboghen ſoomen wilt ende Die vouw blijft langh: ende t foudeeer breken / dan (jn plop Vers lieſen. Van Dit aiet / nudts bat het dick is / maecken fp hun maten ende meetblocken / daer fp hun Koren / Gijs / Olie / Boter ende andere dierghelijcke dinghen mede upt- meten : ende dat Lan allerlep grootte. Men vindt Lan bit Giet op beele plactfen ban Fudien maer in Bengala waſt dat epgentlijck ende aldermeeft. Dit Giet en bupaht fich ninmermeer dan door 't vier / alg gheleydt ig: ende ig ghefpickelt met wit en wart. € Ander Rier van Bengala ig níet Dicker ban bier dupm⸗ bzeedden / ſeer hoogh opfchietende/ boos ende doorga⸗ tigh / foo taep ende duyghlaem / datmen Get een epndt bp het ander loude moghen brenghen/(ouder te breken; noche tans is het welhardt ende ſtjf. Daer maechtmen tige Keng ban / om tn De handt te dDraghen / ende om te ftrafz fen de ghene die mildaen hebben:ende al de hupt / die daer mede gheflaghen is / ſwilt / ende ſcheyt van het been, Dit fiet en bꝛeeckt nimmermeer / hoe klepn Dat het ooch ig: Det ig fraepkens ghefpickelt ; ende verſcheydenverwigh van lijnen epghen acrdt/ / ghemenght met wit / geel ende fwart, Bierom wordt Dit Giet Deel ghefocht/heel Indien door verſonden ende verkocht. 5 f q Roran is een goerlacht ban Giet / oock ín Bengala Waffende/ niet dicker Dan den klepnen vingher ; ’t welcit bupght als Wilghe vijfen oft Teenen / van ghedaente ende maeckfel alg het boorgaende, Daer macckenfe kabelg Ban tot hun (chepen / ende Beele ſoorten Ban korven ende ma — — fraep ghebrendt. Men klieft het fag kleyn alſmen wil. Het fs ander halve elle langh · Dit wort oock veel verhandelt: maer is wit / ende niet ghefpickelt , ¶ _Ctefiag/een oudt ſchꝛijver / nae bat Photius upt (ijz ne Indica Berhaelt/ ſchryft dat in be rihiere Indus foa Dicken Biet waſt / dat twee menſchen ’ ſelve niet om⸗ vatten erf konneu/foo hoogh oft langh als eenen Leer hoo⸗ ghen maſt ban een ſchipt endeleght datter tweederley is/ tManneken ſonder vrucht endet Wyfken eene keerne oft nucleum Boortbrenghende ; Riet van Arabier ende Toödfchelandt werdt van be Araben (‘alg Bellonius fchrijft ) ghebrupckt om daet worpftocken / iaveljnen / — ende lichte lancien van te maecken. Een ander (oorte van Giet Wardt al⸗ daer alleenlijck ghebeſicht om daer pijlen Lan te maecken/ Die leet Dier ende Weerdt zijn ; loo datſe ban Be groote Beeren alleen -ghekocht ende ghedraghen worden. Gen ander foorte/ ban de Turcken / Griechen / Armenen / Perfen/ Araben / Joden ende Egpptenaers ghebrupcht voor ont mede te ſchꝛijven / Waft oock Wel in Grieckenlandt ; ende is een id Schrijf-Riet , aldaer Elegia gheheeten / doch niet de Elegia ban Dodoneus vo⸗ ren vermaent. Zg € _Ghevult Riet, oft Pijl. Riet, in't Latijn Farcta Arun= do, ín’t Griecks Nâftos ‚fg Toxica Theophrafti ; om dag het met mergh ghebuit 1e ; ende om Bat de klepnfte van dele Gieten in Aſien / Syrien / ende aock Tartarijen dien= ſtelijck zijn om Daer ſtralen oft Woyppijlen ban te maec- ken, Bet wordtupt vremde landen ghebroght : ende de oude lieden koopen de ſtercktſte ende oudt fte ftocken/ om Daer op te ſteunen alg [p gaen oft ftaen. Dit Giet ie glat / ende — fonder knoopen / recht / ſterck / ende niet ſwaer. Een foote is brupu/ ros / ende D'ander Witter. Beyde zijn upt den ronden Wat drijkantigh : (Daeront houden t ſommighe boor gheen Giet/ ntaer Booy de middelzenu= we Lan een groot blavt:) De (hellen zijn dun / maer — hardt. Binnen zijnfe vol merghs . Erde Ghevult Riet ‚ int Latijn Atundo⸗ farcta Indica, woꝛdt oork ghebꝛuyckt om op te lepnen oft freunen/ende om ſchichten ende Worppyten te maecken : ende heeft veele knoopkens oft knieliens ende uptftaende knobbelen / feec dicht ende vaft / houtachtighs hardt / effen / glatende blinckende / met vos ghemarbert / in de lenghde haftaniebyupn/ doncher/ vol tanden ende kerben — zis som 1484 Fen beflact He epnden van dele twee ſoorten met tilver / om De ſchoonheydt ende beguaomhept. Dy zijn foo En als de dichfte Gieten daermen Dpinnerotken afz “maeckt. ’ Ander Índiaenfch buyghfaem dun ghevult Riet, fn 't ZLatijn Arundo Naftos Indica flexilis , fg ghemachelijck om te vuyghen oft krommen/ feet effen/glat/ende blinc= Kende/ geel / houtachtigh ende hardt / ghebult als het boozgaende / foo dick als een Ganfen oft Dwaenen fchacht. De knoopen ſtaen Wel twaelf / dertien / oft oork bftfen duymen Wút Ban een : ende DE firaelen ftaen Dweerg/ als den bupck van een ſlangh. Dele dry ſoorten Hebben nach veuck noch (maeckt. Daer wortelen en heb⸗ ben Wp oock niet ghelien. 8 Fi € Schalmey-Rier Wijfken , inꝰt Latijn Arundo aulitis, is / nae de mepninghe ban Lobel / ons ghemepn Spaenſch Biet gheenfins ongheliijck van ghedaente: dan dat het fijner ban maecklel is / ende vafter Ban ftoffe : daerom mepnt hp datt Dthalmep-iet claerer luydt / gladder enderlaerer ie. en € Schrijf-Riet, in’t Latijn Arundo fcriptoria, oft Fiftula Syringa, dat is @iet om te ſchryven / oft daermen Bier voortijdts mede geſchreven heeft/ ende met t welche meu noch hedengdaeghs in Gríeckenlandt ende Turc⸗ kien fchrüft / Geeft halmen niet dicker dan de fchachten Han een Ganlſe oft Dwaen ; ende zijn Wel hardt / ros ban Berwe / Doncker ban bupten / blinckende ende meed Ban binnen Wit / haer deplende ín fplinteren eude paenderkens / als (p ghebzoken wozden. De knoopen fiaen tien dupmen oft eenen Boet Wit Lan gen : bp de Welche zijn Witte bandekens. Det en is gheen Elegia, noeg ict ban Arabien. € Papier-Riet van den Nijl, ín ’t Latijn Papyrus Ni- totica ; van ſommighe boor opꝛechte Papyrus Diofvoridis ghehouden / ig een groot crupdt / Den Cyperus ghelijck / ín Egppten groeptnde in byoechlandighe gronden, Het fg heel aerdigher dan Cyperus / met eenen Drijkantighen biefachtighen oft vietachtighen fteel / ol vlockachtigh mergh: Ban de welcke / nae datſe gheftooten / ende ghe⸗ Zick Lijm gheworden was / fepdt- Lobel / ghemaeckt Wierden Papier-bladerg : die aen malkanderen gheperft zijnde / bequaem Waren om Daer op te ſchꝛüwen / ghe⸗ IGehmen nu ter tijdt het Papier maecht Han De ſninpe⸗ Unghen ban Linwaet gheſtooten / ende tot een Wit Tym oft pappe ghebzoght. Bet heeft veel langhe / gladde) Papier Riet van den Nijl. Befchrijvirighe vande Droghem, klare/ rechte ſteelen / neghen oft tien voeten Hog nerghens dan benedenwaerts met bladeren bewaſſen daer om ghellaghen / ghelück Die Lan den Cpprrus oft Dparganium. De wortels zijn rietathtigh ende pa: felachtigi. De bloemen zijn feer (choon / eenen grooten Erans in de ronde gijelück / feer dicht / Ende ghelneg met aderen befer/ met uptftekende prienrkens :bp een Hergg- pert / gheljck die van Ferula: rondom De welcke ban onder ſtaen aerdighe bladers / Veel Klepner dan de ghe⸗ ne die beneden ftaen/ als in den Cyperus. Ghelück bez densdaeghs het mergh Van Den ghemeynen Epperng ghebzandt ende tot affcheng ghebroght / ahebruncht wozdt / foo wierdt hier voortijdts het mergh van dit Pavier-hiet inde loopende gaten ende fiftelg abeftropt. Papyrus nae de meyninghe van Profper Alpinus is een epghen ghewas van de wier Pijl, Berd oft Burdi ghe⸗ Heeten: ° Welck miſſchien de Biblos oft Biblus der oud oude moghen \elen. Det vecht Lich felmen boven bee water neghen oft tfen boeten hoogh / met twee oft meer rechte ftepie fteelen: : op’tfop vande welcke een ſchae met veele haprs-ghewijfe lange rechte Draden hertg- melt ghefien Wordt, De bladeren zijn Veel in't ghetars recht, / ſweerdts·ghewijs langh / die ban de Dodden wat ghelijck/ drijkantigh/ maer lacht. De Wondt-gheneterg van Egppten nemen Get binnenfie oft mera der hlaz deren / om De monden Der zeeren Daer mede te openen ende wijder te maechen. Met de affchen vande verbran de ſchacht gheneſen ſy de verlche wonden ende zeeren die oock goedt zijn om De quade zeeren ende zeerigheden beletten Hoort te kruypen / oft grooter te Worden/ daer op aheftropt zijnde. Nt de Berfche fchachten oft Halmen Diftilleren fp een Water teghen de dupfterhept/ Íchemes linghe / ende ghebyehen dev ooghen. Wan Hioftorideg en beeft fijne Papprus niet beſchzeven / om dat het fn fijne tijden aliefing bekent Was. Boch hp ſchroft oock datfel bequaem Was om deloupende gaten te wijden (als Lobel ende Alpinus van de hunne fchrijben) eerft nat ghemaeckt ende met lijnwaet bewonden: ende Con abedrooght fn de holligheden ahefteken: want dan ſwilt E ſy / alle de bochtigheden in drinckende / ende opent De ga= ters al fwofllende, De Wortel Was voedende: daerom knauwden de Egpptetaerg de ſelve / het fap alleen= Wijck inlwilghende / ende de Wortel uptfpouwende. An⸗ ders diende fp hun oock Loor brandthout. De affchen gan de Berbyande Papyzus gebruyckten fp ootk om alle inetende zeeven te bevwinghen / in ſonderheydt aen den _ mondt : daer nu het ghebrandt Papier nochtang nut: ter toe is. : ¶ Paâpier-Riet van Vranckrijck , oft Marten-Lifch , íg een Franſch water-ghe= was /in’t Patijn Arundo Papyracca ghe⸗ Heeten / de Papyrus Diofcoridis heel ghez Ick : dan de — zijn min kantigh/ neghen oft twaelf boeten hoog / Lan Giet/ ende bladeren alg Die ban ’t Dpar Een maer langhet/ ahekromt/ ghez gfbigher/ drijkantigh/ daer Jatten Van _ geblochten worden. De woztel is breedt / Dick Bruppejide, dn : Papier met breede bladers „van Bre- lien „tm 't Latijn Papirus lacifolia Brafilia, en ig anderg níet dan De bladeren Daer” men Dupchevin pacht; op de welche eenighe phefchreven moggen Wor: — ———— iet/ ſeydt Lobel / oft fmmerg Han eenigh Water —* gienen niee EEE „Giet waſſende; maer verlchillen veel ban dE Papyrus Diofcoridis, — ——— Acoru⸗ 396 397. vvalden oft z „Water Acorus 395: » falfche'Acorus — ppelen zes — 2.409 Adders-tonghe ——— b 173b0 rars.b 355b rt a4821 dillen 317;318.ende zr5,b hest 319,320. geele Lelie- ffodille 315 ,b metde Loock- vvortel 3ar vvijfken '319,b \ffrufch. de eyrie: 1172 — — ———— Sina 770 7 ee Bieren — remde —— Aloes holtz 14572 S_ AlpBalfem voot 13322 — Alp Rooſen 13 31, b. 1207,b oft Spicke — rooſenaʒ ʒ ;a — —— Alp 2004 den Alraun 749,a. menlin 749,2 * * vveiblin 9‚b Alru, Alrun , Alroyn, mann ende vvijfken 9‚b Alflem „Alfeneyveelderley Kh 27. ende voort. 24,b Zee Alfen 4o,a Afyllanthe 176,177.ander 178 Ali 1372,4 Agallochum. 1456,b. 1457,2 Alyflon 126,a. ende zr21,ab Agaricus 789,b Amandel-boom , ende Amandel ASrierzgley,Akley 274,2 12$o,b. van Cocos 1407,4 Aglantier “> 286,4 __ vande Nieuvve Werelt 1 430,2 gn caftus 1213 van Guyana 1429,b.van Peru S 2342 14304 _ _131$,4i1316,a Amandel-Pruymen I261,a Ahovai I4z1,a Amarellen 1365,b Aifchvveede $1s,a Ambaré 1427,4 Akel,Eeckel ï291,b … Ambia 1373,a — 2 roos Ab: Ambrofia 4 ib, veldt Ambrofia ki > 44,2 _ meer 274,b Amelcoren, Amelkor 799,b vvor 56557 Ameldonc,Amidone 804,b À JUIEZ 557,4 Ameos, oft Ammi 484.485 Alberbaum,vveifz 13084: Amey. 484,2 Albrecoeqg “abe Ammel,oft Ammeel 804,b Alcaner ⸗2636 — — Alcea — he „ende fijn valfche foor- 1025,b. ander 1026,b. a ten 1446,2 b.1447,ab; 1450 b ronde ghef: Ampffer,faur Ampffer z013,b 1 — met bete er ghekronc- buch Ampffer 919,2 bladeren“ rozs,b _ hafen Ampffer sisa — 205bAuabaſis 9100 Alder, Elder 15122 Aunacardium — — 54 Alexander wottel « 1óor,b Anagyris jie Alexandre ropa Ananas, tarn ende rilde — „as Alf pape: ol. ch4i ja, — Alfranke 660a bAnblaãt 242.2. 881,2 — rros a b — — 282a b. 98 * Pi ij 9 3, — —— ‚b__Andoren,Aûdorn;vvitte „r19,a fevare. 122, b. veld; of: wilde oock wvelrieckende 23.ab Kinckende ſyyarte 1 24,0. van ter Andoren — — feld Andorn ra z, b. riechende oder ftinchen: rn 1242 fchyvartz Andorn 1224b.vvaf- fer Andorn 941,b. vveiher An- dofn 942, b. vveifler Andorn 119,2 ide Androfmon __10$,b Anemóône , ende haer gheflachten, van 711,ab. tot 718,b, ende 723,4. met bfeede bladeren, als die van Chalcedonien 715,4 Pavo , enckel ende dobbel,ende * andere 71ssb. gele; enckele ende debat endrandiat 715;b met knobbelachtighe vvortclen ei b. met (malle bladeren enc- kel ende dobbel , van verfchey- den vervven 7162 b, 717,4 Orangie, dobbel, met breede bla- deren 716,2. ftetre-Anemont 716,b. vvilde,veclderley 716,5 717,ab. uyt Syrien 717,b Aneſe, Anijie 480,4 — Angelyka 1 2, b Angelick $13,5 Angclieren 264,b Ang zi neer Angicre gicre 264,5 Anijs ate, a, van de Philippinen 4Sr,a Anime,de Gomme Anifz Aidan vaarde 1369,2 430,2 1421, Bn Linden 9 880; Zee Anthyllis, daj 880,2. Tvveede — ra 61,2. kleyne Tvveede Anth lis, bra ander ay li ——— 1416b AFRO opta 1326,b 45.b Ap —— 869,2 b-370,2 Abbenes 669,2 670 fvvart 868,b;yan Canada’ 1412,a van - Egypten 671,2 van Syrien 67o,b — —— — ade 123612 1238. van Bthiopien — — 1238,b. van AF yren 1240,2, van Glane „623,4. van Indien 1426. van Nicaragua { dul Appelen hout — Appelicee Neder * Hooghduysfhe, Enghelfche ende andere eed 2 Dad Árabis 11176 16,2 Bedeguar 288,1 » bloem-Bicfe , oft weltieckers Aid Hi b Bliek d van gheluck sdi 34,4 _Bedelaers luyfen 49,b je es: 935,4. Water Bloem: Arangie-appelen 12381242 * Balloke 3784. _ white (weete pn — Bek — water- Lich rara 1429,2 379,2 eeckpungen ij loem-b, 950,4 die: dan hares Bollokes 378,b Beemdtgras 893,2 gage ri 9 hl Arbutus 1258,1255 Balfamappelmanneken 1047, Beën, oft Beheù „257258 — derne ie 1 853,b Arction 219,220. _ 1048. wijfken to48,ro4sy -536,b. 1470,a, toodi 25 6,b dri) —— ——— Areca, met haer ſoorten 1391 Balſam apple 1048,b 259,2: $36,b. $69,2-1470,2, ijkante Biefe 5 en Areff:1 1i57,b Balfam krauc 1048,b witz59,2.587,b.1470,a Bhemeyte onfcherpe ds Argemone veelderley — 733,ab kranfer ballam 1jr;b Beenhour 677b — Bie Arilarum $34,535 _ fpitziger Balſam ‘rzr;b Beerbladt ii68a ijferen Biëfen $$62 Ariftolochia 522. ende voorr. Belfam muùtz 31,b Beerenclauw ri27,ab matten Biefen 9562 Aron; Atonibaert szo,a Balfamopfelmenliù 1 osb —— Beerenclau'w 49% —— — ↄ/ Artichoques 1135.4 weiblin 1049, 49 956,2 Articiocken, Artichocken 1 Balfem : Alp-Balfem 1 rd Re LENS Mofch 772,6 gure Bie — 3,b. 2572 1134. onder d'aerde 1476,b Balfem boom , ende Balfem Beeren oor 216,b. 218,4 chte Bieſe 956abs wilde 1135,b- wilde * en= «van Árabien -1377,b. 1378. Beerlap 77252 —— Bieſe 956,2 che 135,b _ VvanEndien 138o,ab. anderen Beerworrel B a ‘fijde Biefe 893,b Arriciock-appelen van Te Neds 1381,b.1382,a Beerwurtz ob ftropBiefe 956,2 fen 1476,b _ van San Domingo 138r,b Beete 970,ab. veelderley doe, vierkante Biefe 257 a Afara,Mans-ooren $81,a _ van Tolu 138r,a 971,97% vijver Biefen s6,b Afar wortel stra Balfem-cruydt 475. groot 474, Beifufz 4r,a Vlocken Biefen geb. sn k Afch-eruydt _1003,b, 475. kleyn 475,ab. ander Beinholtzin,Beinholtzlein, Bétn- water Biefen 53s,a. “welriec. Afchetree — 1304,b 476,3. noch ander go8a hultzen «… 677,b.raxs,a kende W ater-Biefen 9352 Afchritz 125 8 Balfemhout 1380,a Beinwellen 193,a _ welrieckende Biefe “14822 hwurtz: 564,b _ vande Apoteken 13 Boa Belfloure “ __246,b _ZeeBiefen IST — Afp;Afpe 1jo8,1309 Balfem-Munte r3o,a. Belles 250,2. bleuw 250,4 dere — in a Afpalathus 14.5 7,b. tweeden Alpa- — ——— 1379,b. yan de Apo- Belvedere 249,2 _ water Biefgras — lathus 1191,4. 1457,6 1380,4 Belzui,Benzui s1é,b.137r,b- _ zee Bicfegras … zone 894,b Afpen, Epen 1309 — 88,b Ben 138,a b. groot ende kleyn Bies —— Bieft-loodk Med ey weiden 1308,a Bananas 1417,a 8 390,ab. verlcheyden ander 5* 1100, 1101 Banguevan Ooft-Indien- 1487 1.ab Biker ride 870. andêre ghe- perula welrieckende 5772 Baobab 1420,2 Benediëten kraur, — flachten 8 Js blauwe ende oock wirte:, fon- Bappeln,Pappeln ror8,rozo,b wurtz 8,b Bijvoet 404. witte rooz,b4z,b der reuck 577. b S. Barbelkraut, Barberen kraut Beuedicten wortel ‚ Carofillae Bilfamen, Bilftnfamen 738,b Aſtlauch 1067,b 1113,6 _ 198,b — „Bilienkraue 7584 Aftloock 1078,2 b Barenblutt: 332,4 Bengelkraut: zamer 1027,b Aftragaloïdes 878,a Barenkl w‚f{oeckt —— wildt ro29,b — —— Bils cruyat 738,b ragalus 877,b Barich: Wilde Barich. 91 sb Beningenkraut: Beuningen: Pioc- geel, (wart, wit 738,2 Aftrenrzfch wartz 6342 _ Barla 772,b nen, : vremde foorten 738,732 Ar. van Peru 1473,b Barly- 809,b. common 809,b Berberis 1174,b van Peru 739,740, wit,toot, Attich 6zo,a naked or wheate Barly _8ot Berckenboom 13134 b. van Ægypten 738,b Auacari I429,a vald Barly 863,b. winter Bar- Bere, Bier 813,b. Bingel-cruyar , man ende > Avanr-Perfen ° I449,2 ly 8o9,b Berenklauwe 493,1128 wij 1027,1028 Avencs, Avens 198,b Barly bligt 865,b Berenklee so2,b. vxildt Bingel-cruydt. zo29,ab Averonde, Averoon 23 Bamarz __979,b Beresvow 63r,a Bingelkrauc. Thi 1o2gb Averoon, Averruyt,veelderley 23, Bar Sanikel z18,a Berghrofen 1332 — — Bar uce 1429,ab Bergundszung : sap Averoon wijfken — 431,4 Barwurz — 480,b Bernagie 979b. sklepae, wilde Zee Averoon - 1490,a Bafelaer b. 1454,a 979,b Ki „Auffenbladt 1r68a Bafi gen Baſi —— 448 a. Bernctuydt 664za Auffrufch — — — Bernklauw, teutſch 493,4 _ Augentroft NE: SN — 1128,b Augentroft gras 89s,b — — dats 218,a- 13, Augenwurz eb edel; ende grof 448. endean=. —— 493,b Birck; Augenzier - deregheflachten 449,4s1,a- Bertram, s6r,b. wilden Bereram irde ei ‘Aurtcula vrû ĩ 216,b. — van Egypten 449.a. van In-_ rer i n 217,2b. 218,2, van dien 44954. Berwurt 631,b Birtzenberrz I201,a ae Py: vende vanel- __ water Bäfilicom 4 ——— — 10 306 Bilemkraut 422. LIES zolders 2174b. 218a wilde Baſilicom ì 450,vb — Biftorta, oft rme en E Auzuba : 14272 eng wild 4586 — verzee 72,b Azede, Axwure — Lin 3 -- 871,2 …CowBalill _ 108 ab. 144,4 amsb. 5* Bireerla(z 12 uyn‚Ayuya 1634 Baftard Saffron foeckt Saffron. —— —— za. — 555 1o8r,a Batatas, wortelen — 14752 — redde — ie Bitzwunz — — a Acyuyn 1081,a _vanCanada 74 970,2 _— Black SRR6F n — 346, Batchelers artis lida Betonick so, braun. Ee” db 25 322,4 7o — Betonie 50, b. haer 3 185,b, — ted Zee Ayeuyn —__ r079,108z,a ——— grof? 54;b: klein —$o,sr S Blade , ——— ati Over Zee: / ro8ra — water Betonie 65,b ___Azaroolboom ____ zssa Hidan so,b. brun. Barhon nie witte Beroni 214215 E 5 Azedarach merk — * 65.a — Betonien, Bathonie, oft ne ——— Lachen ee * ijn 4 —* — Knoblau __280,b Berderlen(z,Berelerleufz 7 —— 760,b — Beve — Baum nuſ⸗ 1278,a 905 06, * re Vansnol ded Mere ee 06823 473474 Bauren krefz — — Bey, — 41 13524 Baurenfenf — H — —— 77.b. 12154 1321b Bauwme — * 124b Bib ut, Bi 921,2.922 __ 939,2 Baxtree,Boxe,Burs _ r225b Bibernell ‚_… 5o6,b B 1044 13 1327;b Bien oft Biekens 378,b. 379 476A Bdelliam 1368b … 380:381 Lini Bl — Beanes — — Beanen Bi ——— Blicken — 1327 830 419, Baldrian, — in Ee Beede —— * ae. ende voort ,7 18 F B ———— oder. Meyen- Beckerle: — — — rd ‘aldergroosf ì — — Blodtſtranghe Hierlandiſehe Naemen der Cru — uyr Pe- 4 63,t / 11634 © al 5 Boris — andere Dr ——— 65768 — 1078 134. b gicappelen 14262 Brambeyen,Brambegien 1163 Bubenftrell,Babenfiaht 4166 Bloedighe roede E226,ab Boom uyr Malavar 1429,2 Bramblebushe 1164 b Bubenfift 787,5 Bloedr-cruydt g2,b,8 sb, 144b Boom uyt Ooit-Indien, mer ee Bramen i163.4. 1164 a — she en Bloedeworel _ __8s,b,82,b vendelbladeren 14 Branchen Brachen ditiel _ 1146 Buchbaum i 303,5 Bloem 7,2, var meel 804,80 Boom uyt Wetft- Indien —* F Brandt, ———— —8 er 919,2 B'oem van — 406,2 Palaia fanta 1461; a _Brandr- cruydt 664,2. 7o9,a Buche 1303,6 407,a b Bdomgauſen 249252 Brandt Latiige, Luttich, oft Lac- han Buchen; Hanen Buchen Bloem van Chalcedonien 270,4 Boomgaren ‚uyt Indien r4rz,b touwe b 13644. 13 4 Bloem van Conſtantinopelen Boomfchelpen 1492.à Brandtwortcl Igor,b fteimBuchen tsc4,a. 13164 269,a Boom Varen; foeckt V. Brandtkorne 865,2 Buchfzbaum i225,b Bloem van Malediva, dâermen op Boom wolle 88,ab Brandatrich 943,4 Buckefbeanes sa rb fchrijft 1413,2 Boonen,deghemeyne 826,ab Brauling 341,a Buckefbearde 408,b Bloemvan Mexico 1439,a 827 Braunellen i96‚b Bückhorné 24 Bloem van Roſmaxijn 436, ZEgy prifche Boonen $30o Braunetten isé,b Bucwhat,Buchwar 38,b Bloem van Thuuiís Jon a boomachtighé Boonen, van {n- Braun wurtZ 65,2 Bucxboom, Bofchboom 122 sä ib Bloem-Koolen 754 dien 14342 Brebufche 288,2 doornachugt iên Bucxboom Bloemen uyt Indien, niet oef be- _ backs Boònen 395,849,920 Breem, brem 11942 ì187,b kent 1451, a b. laſfracn- geele kley ne Boonén 828,2 Breemen, Braemen ‚ I162,a Bucxdoren pil 1185,à 148,b, meer andere ï45 1__ghewende Boonen 748,2 Brem, veelderley 1192193 Bucckenibooï, Buecken noorkens Blutkraut,menlin;weiblin, Schar- ander 1231, ende voorr. 13034 k tenkraur 82,ab. ander. groote oft ghemeyne Boonen ïnct Bleecke ende oock met Haghen Buecke i304,a 145,b. ander ; Wagdritt 826,ab. 827 ſaeeuwitte bloemen 11 94 Hanen Buetkenboom ‘1504 156;b 8 5 laxerende Boonen 143$,2 _ acker Brem IX9$sa _ fteen Buecke 1364,a Blutwuttz S2,b,14s,b _ omghekeerdt Boonen 748,à _boomBrem _rigr‚a: 1194;4 Bueken weydt 824 menlin 82,b ander ; I231,a kleyn Brem; oft Bremken Bugle 196.196 weiblin , 82,b _ Peerdts Boonen;oft Kleyne Boo- 1190,b. andere forten tig ss Bügloffe 975,b 986,5 Blurz tropifle 268,b nen é 828,4 96 breede , oft oprechte Bagloite Boberellen 744;b, _purgeer Boonen , oft | d ria. {chen Brem zi93,b 978,2 b Bobberr,oft Bobbel 956,b Boonen 14352 _SpaeníchenBrem #194,1196 _ grodte Bugloffe , ende pp Bochers Browme “ x166;b _fwarte Boonen 829,830 _flekende Brem 1189b foorten 81,4 Bock- * ja 461,a _ vijgh-Boonen, (oeckt V. welrieckenden witten Bre: n * ind oft ——— ocksbart 407,b wilde Boônen ; oft Boonkens, van Dawaſck pt 197,b, ende Bocks Brant 965,2 829,830 andêre gheflachten 1190 vide —— 985,2 Teutfch Boekskraur 5és,a _ Zeeufche Boonen 828,ab Brembeer Ï163,a _ wilde Buglofle _ 583,b Bockshorn $58,a Boonen vanEgypren $3o. 85z,b Bremcappers 1194,a_ Boke chorne 1186,b wald Bockshorn 873,2 ende 1429,b Bremen 1163,1164 Bulb merde * 1683,108à Bòcksbacrt 407,b. 1177,b. an- Boonen, oft dierghelijcke vruch- Bremraepe 1193,b Bulb Hok Gumea met ghedaenre dere: —— 408,b, mer ten, „Uyt Indien I434,ab Brennkradt 209,4 Narciſſen EERS _grafbladeren , ende {choone Boönkensvan America, ende Bre- Brere trée 288,2 Bule,Balcz „rb “ roode bloemen 408,b. van filien 143 3,b. 1454,3b. 835,4 Breflie hout 1458.4. andereaicr- Buna 444, b # Apulien , geel 468,b. van — uytGuinea 3 143á,à b Shelijck hour 1459,1460 wen — bach Buis ‘Theophraftus 408,b NE — hale 14555 * — 1123,b. veclean- 53 oonen b. 849,2. 920 oomfche Cn$ 833,2 re foortén 1124112 cam 88. alderkleynfie —— 5 Webers ze —* Turckſche Boonkens 83 ja _ valfchBrefilie Peper Sit * 83,a 5 - Bocks-cruydr 965,2. Boonkens Holworeel $26,b Breskew 1247,b Buréitch, Burret(ch 979,4 Bocks-kal —— 3746. 377.4 Booſe graſſe 574,5 Breck cruydt van Weft-Indien Burgel 10 3 3,a.heïmifth vad waldé 378,2 b Borage 9792 __ r488D 1033,a Ge Bock{doorn 1177,2,b Bomagie 97,2b Breunling 34t,a Bamer jab Bockweyr,oft Boeckweyt824,b. Borrerich 975,b Briek warez, Duttirwchfz ho Burre: — Burre 48,5 825,2 Borrich 979,b. Brikebrowme. 119ò,b butter Burre, $4sb ; — Bada, Bom wortel,oft $ Brindortes 1428,a Nlot Butte 4 ruyde 34,35. Borawurtzel — —— ira lefler Burt $o,a * en 3 neee, Water Borfekenseruydr * ————— Brombeer, Bromber riéz,b _ lowfe Burre $o,a ___Boelkens t 352. 941ab Ae — Longher —eruyd: Bron wortel 115946 ‘Burrerfch,Burres 979,2 Boghe-hout 1314;1315, andef — Broome,Browme 1193,b_ Burzelkraur 30e 1343,D — — van Weſt Ï190,1194 Buuer burte 2455 Bol,of: Sacdtbol — 76 488.6 — nt, Bunerwort — ‘ Bolbonac 240,4 Boófchb, 7 mob _« Buxbaur —— ————— de Aes der —— EUS 827,2 Boterb: — * 83 Buxs ETE, Ë _weich Bonen — 8492 2732 — ___ ti66b Ie See bn _ welfcher Bonen 334,0 B brikeBiowme _ _rigob Byndwetde __ « “ cera swolfach Bonen, Lupinen “ander menig} B) _SpanifchBroome 134 Byre, Bym,Byrbaum —_ vasz,b ga : ___dobbele 698,b, cen u thoreBrowme 11912 Bylemkraut - mb Eg je 7385 —_ derfpraytende BrowmeRape den Eh Boni: Boni kraut 004,6 — zonen Bruchbeeren “_ «_ z206a €; — “ Boogh-hóut we Be 947,2 Bruchkrane Ee — metkinderkens “699, 4 — 2746 Boom der Liefden Sake euwe Botebloemen «85,5 Brick warrz, Odermeng, Agria. Cacal ne Zee | “Boomdes Lêvens 1341 De — 342 Cacao 1424a, dierghelijcke In- de worzelen 196,b _ _difche vrucht 14242 1 £ He Caccsas 1477,b & Cachos van Peru 1432a ai dek Ee 1055,2 ‚ f264,a Catrden,volders Cacfden 115 1 jab” — 126 — — sdam kie r 5 BEA KES ad N * — Caerden — te zó wen „b Bruynelle — 1152 — 197,198 Cafvan Mecha ig yucttekens 4r5,b. ie, a _Cajous van Brelilien PE ETS LA Braynheylighe —_ z3r,ab ee sede — — 355,4 nend witte 656, — Neder vride Hooghduytfche, Enghelfche ende andere Dravich, Dravick EÉbervvurtz 1138,b.r1r44. grofz Enghel foet, Enghelvoet 761,a Efelsohren 862,2 863 Brik: 0 Dreifaltichkeiet Veiel , oder 1140 Klein,vveifz 1x39,a ‘Englenrier 284,2 Elche, Edchenboom 1 1304 150 Dreyfelrichkeyt blämen 54 54.b Ebich kes e k Lb Enjuyn ro75‚a — bergh Eflchen 1 306 — Driakel Klaver, ſoeckt K Eck erb Eatzian 553.2. klein 554,2 — kleyne Efchen ine 62 Dtiakel Moftacrt 1116. CM. Edelbefi da lekt A© — Enzanda rgi6,b _ haver Eflche,oft gek Dries vvogel 767,b Edel-cruyde 128,b Ephedra i 95,b …_ vvilde Elche Tios;s Drijcullekens- cruyde 375,a Ediek 1386. van Indien 1405 Epffich,Eppich 1o87,a ‘Eflehen cruydt $6 b ie Drijedifte) ' 1i4o,ab Eeckel rzg1,b.uyt Indien f43o « berch Eppich 1088;b Efchern baum» vd valk —— oft Miſpelen mer dry — 31 5,3 16. ander, met den — Eppich 934,2 —* — 3 téricn 12562 bul I7,à z Epffich rogr‚a vvald E{ cher _ Drijvuldigheyt bloemen oft Pen- Eenkoren — . 798, 8 799 hein Epllich 1 4 bals feen 234,ab Eerdt-akers ‘-$38ab « wvaffer Epffich 534,a Efula 607,b. ander —— „609 Droeffem 696,a Eerdr-angel 88 * vyilder Epffich 1685,b Evene,ghebaerde Evéne 362 met ed boom 1436, ob Eerdt-appêl : 545,b:749;b EpheusEpheúvv — 680,681 — 1138,b 5 ronckae: 860, uyt Peru 7,4 baum Epheu é81,b Eoforbium . | 5 Dronckaerts beſien, oft ghemey n Eerde Articiocken, ſ. — Klein Eihea 63o,b ‘Eafra —— —* Mezeteon s9z,ab _ onder deerde 1476,4 __maur Ephcu é31,b ‘Eybenbau ) 13 rs Dropffvvurtz 76o,b Eerdtbefiën zoso,ab ‘ fchvvattzer Epheu 681,b ‘Eychel, Eichenbauim 1291 acker Drumpelbeeren 1206,a Eerdbroot 54j;b E — 482Eychel Drusvvurtz 707,b Eerdebuylen —785,b.7 90 pe‚hof-Eppé ro8s,ab —— — Eychopfiel, „my -Koole 976a Eerdrieetkels 876,b Nene pé 1088,a appels Druyfkens lacinthe 338,341,b en vn s4r,b.saz,b ‘boeren Ee 1o087,b ‘Eycke , ende haer: —— de “-Tohannes Druyfkens — 1173 Eerdtnoteh 376,ab.s4s,b broeck X 1087,4 1290,129L, 1292 enderzot —* 68 3,b. — 684,b. kleyne $375b.538 gheksolde Epe 1087,b * breebladighe Eyeke * roode 6ã 6a. onder fleenen : — Pea 1477,b Eppe “tôgr,a Corck — — erdt peeten 14 des E rógr,b « zee Eycke mer —— J Druyven 100,b Eerdefbock 77,b. vander 5 35 b kán Epic” 109 * b — 5 J Ee Baene 4zb Eerdfvvammenuyr Peru * 1477 vijghebladeren Eppe 64,1 Eyebricht ra Deurvvas- 142, 143 Eerdiſche Leeuvv 593,t _ _vvaterEppe 934- groote ‘9 55 Eyndeloos jp Dul-cruydt 747,748 Eerdwel “© ‘“681b klijne: 954. le 935 'Eyndegroen ze 5; Dulappelen ___7$rab Eerde Veyl 644 wilde we “_1093,ab yfenhart — 47 bleegheũ Eerdt Veyl 646,2 Eiblel 4 ‘Eyfenkrautzar,a. ven — Dulle Kervel 756, a b Eerenprijsmanreken * ie 835 IE19,a ne 4 Dulle Notkens Ig} ra vvijfken, ende andere $3,b Erbfich 8 Dalle Peterſelie 756,b recht opftaende 118,4 Erbtén Dalten c 9$s,a Eerter, ſoeckt Exvyren Ere kelen Dult sed erft ape 708,b Le ze Durióne — 2 Eh — Aut 949,a Erd apffel,oder opffel Durchvvachs “7 143,b Bi nn Erdbeerérik wet —— eg Elm, Eet antteroft Eg; Egel —** h d uyc 951, 284,2 Erd ghen ; 8 —S Düyckmear 93o,b E eyptenaers-ctuydt “ 942,4 Ì —— — a758,2 di a are 5 * — menlin “… $4,a — 5382 —— ASN ze vv Duyfe 37,2 vverblin gd REE elit jp vváter Duyſentbladt 925.926 EibeÂbaum 1 8 En et — EE et gg pe 5 — „Ibifch tozi,b Erdropffel _5448-5450b D Aaf fentkno Re 156,2 Eichbaum 1z9isab, E, _manneken,vvijfken 1séab Eichel, Bichelbaum 7 — rid’ ge — 8 Eichenmiftelf —_ “ 12594b Erdtyvürtd “« “i $45,b- \Erleboom * — — —* enbaum — J rin. fchvvartz, ndvveilz 7 EN Ernrofz_ —— J — Errentree Erven 845. ander — — vxide — ê o6 dan en 574. nge hemd 200 : —— — mu Erk: a —— 80. 281,ab, 407,à 966, — Frit rdtmbefien 116 “nen 1164,2 Sp \vitte zé ne Gs, * en 5 sen 4 \ —— — — ——— —— — 065,2 Hierlandhfsbe Naemen dir Cruyden: Feyger, deckt Feigen. Fraavven forzelt"Freilchamkriat Gâuchbrot vórsá 0d ——— „Ficberkraüt 37,5 s42;b 234,b Í Gauch heyl 215 has) Frauvven har 767,b Gauch kiee 5 ‘Cerda Fiel ‚ Vrche Fitche 8jo,b Fraumverdiftell ri ob Gheblaùvide Lobbef. 7 485,5 ——— 274b vvild Fiche Frauvven Kraut 475sb_Ghebrande Wijn 693,2 b Frauvven maûrêl; ;Sinfiawv, Gêdviär,Geidvvar 1465,b gier 1344;b wilde — vmfer Frauvver múiiez «boers r Geel hour 14592. 146735. újt Seesas,ab _ ‘Frauvven tofzlin 254,b 'Afherica 1459,4. uyt Cândier Feichten 1354;b Frauvvenfchuch, oder- — 145.,b Fiecrüydr S ïo1, Pfaffenfchuch 271272 Geelé vvorrelen “Tess ab Fierildnfonfa si8,b.r372,4 Fraxinella 5635 a: $64 Geeraert, Geeraërrs- ctùydt 514 Fierce t271b Freif-hamktauc, bft Geers dré. (rvarre Géârs 8i6,b £ Fijgvvorte,/ Celondiné —_ 62,b:64 Freifchem-cruydt 234.b Göffvunz Staes Ki 4 Fijvé fiigert grade rót,r De Fritilaria” 368,365: andete loor Geventtrafs ⸗ 9,5 Filiede greymjMelife 124,b tên 369. dobbel #69 ,a geele DER, ander 784 vld Filieren 2 37,a.veelcaädetefoorten * 369. wf dry bloemen 470,2 75,5 238,4:845,5 ' „Vendevan andere Gefzblad: „Geiffealladr 676 a eter ) J374 7 Eend 369,8 Vânide Pyre- Gez klavv 7845 ilrzkraur 883,2 °- nêen 369,b, van Portugael Ghefafen fimout rita Fingerhut 253,2 370, vrinttvveederley At GélbbEckerl * 0 3s7 Fingerkraut “2532 — Gelderfche Rooſen 13242 Firte ree“ 1354 EröëhsEp ete Gelofije 282 967,b Fiſte kes Fiftikes * 128ia Froëhislot eit 7 “957,b Gelovers ‘264,5 Filticen 128 Fais 779,5 Zie Fucus 780,2 Gelyfoùrs 264.6 Fiftikenboom _ * 1281,a Fuéreaholtz 1348,b Gem̃ber, G imber T4ö8jd Fitchke 874,2 xcBues peerkrautt 28b Gemifen’ kugel 720,b “Ehachfz 854,2 Fumorerry, Fumeterie 07578 Gêmfzvvunz delen 03 Flachsdottem 852,5 Fuuffblar ‘Oi tét,b- Genévêrboom , Gênevér Befien Flachiskraut 279 krotten Funff fiagerkraut et ,b, PP 35, ab. andere * foorten “Elachz 279,4. matten Elichs Fuſtet hout 12234 1334;ab, grooten Genever- — vnfér Frauvven Flafchz Futter gefften Le “boom — 2 Fyectuy de — CE Genigebeer, Gengt 467,5 — di bis | Ve 6 ee — Gengber 14656 rn oderheyden 883,2 Ree Jon <“vvfideGengber — “1465,5 ‘Flagges Wel: oft Gachaêl” : 7 meià Genger 1468,À ien EE Gâl Hornungs blumérs 357,2 _Genferich 3 548,5 sarrgasb GafOlmag — Genfrijck LP) eig — bin Galrodel <20 1 884,0 Geofsblum 419,b423,5 ula ,focckt! Vlaineruyde, Galraben 20 1060A dGeïfzditel ____“1oosb % ë ‚Gal Schvvercel “395,2 Genfzdom * roos,b — 853,854 tode Flax 279,b Gal Violaten versla Genlzfufz ete bela bri Gabvvifzblumen pea6b GEnbekrautt Hunerbifz, 7 Fleton, Middel Conyzâ 67,b Gâlantvvortel 20556,b Genfzpappeln ;; _ zozo,b Fleckenkraut 15.386.,b um — —— —— Aid Fleefedë,Fleevyarte *“rsga Galega wv 1873,b - onfechte oft kleyne-- Ji Fliërfij —— we * 5 —— ed ‘Galgen- Geftianelle 3 55555 Ä Fleifchblumer bra 865 is „465,2 Geh lamp rita 0d ze 8,5 —— Galgan “$47,b ‘S2Géorg vvurtzel ‘rigid — ze sab” Gelien verdésa Geraert zepldncgad 7 to4 Galigaen EE a, groöt-14sab Geranium, —— ‚Div 589,4 dio 23I8,a. kleyn x wies Gerin: 10642 Zwvilden Germander 55,56 la 58 466 — ater Germander 186 5 G „Galigan,rvlde- 548 Gerland é “eelidihour: — Galnoten — zb Gers, Gars ſoeckt Grás. —— Galop > Gert; "868; Gaïander, Gam: Auter ————— rif — e nen banaen oi ———— ee sa — — — Er BOREL PIE bed anlen-Hoermen „_Gitfeblum c, 5 223 ab. geel Ganfca-bloemen “4rd,ab. vite 94242 Gaafu — —— Peper Also: — 1412, A62.a Krefz zo ne wed —— — Hs: Ï Ir89,b et * förer Gerfte > 3 Ge G Ruyte Giblofers: zea Gi ickikraut· * Gichtannen, Duyfenreorn ei Giechtvvurtz > 5 — bf Giedlin seit: ir s65. Gooftfoore,Ganfenvoet. 5 Gor: „ Gerten ; ofr Hav $7 - Golderf Sonne zee Tadied £ — oser oute £i2,a in arb ——— —— a Gelröpfel Boes Ted 756 jsà Goltëvurz …= 62,b 368,45 Gomon — 368. Anime “1368,b Draganr EIT peers Benni 1374 téghen - ttlercijn 1374,b ‘van I179,2 Uyt Indien ——— oo! 7 rra redde G —— 11736 64 eren; eb rid es Gores. — pe Gott „Brune! ig 2 sip Gaia "404,2 405à — an Africken — 405,b * cal wvater Goudt bloemen”, rheid Gourde j Neder ende. Hoogbduyfabe „Enigbelfohdeide andere 4 Öranset-appelboom — x2 a Groffels nag elen 2449,ab kleiner Hanenfofz 7ezb _ tebloemen rarr 3 jn en r4sop “walken: ,7cob Hakewmre …tasep „wilde Granaer-blocmein 12244 Groimelt vt I3sb weilz Hanenfufz 793 Haùchbladt 11682 ——— zaasb —— pijne Veldt Cy yere Hanenvoet , oft ————— Haudthour tret rx74,b u76,b Grahetrce OA 568Sb 604 fijng oheflachten. … €97,2.698, Haver; 3 823,824 zoa Grape 4 ‚tro,ab Grounter I cora ë59. ende voott. 706.709. met bloote Haver ° Gras, Grafz , Gars, oft Gers; aller- Grund eychel «00877, Affodil wortelen, zor,a, mee » ijdelhaver : ley „van 887,4 tor 858 Grundel reb, rab „646,2 breede ende langhe: bladeren naeckte Haver augentroft Gras „…- ,895,ab Grundheilt, beyt : 522 Ars 2 Haverbeſien “beemd Gras …-893,b Grundtzel, Guazel î “osb … van A, ulien P: : zor, b Haverblige 8 Gras _ ,894,b Grundreb: Grundrehben _ é45,b van Afien 70652 Havercflche , 13062 “bloedt Gras „890,2 Gruüpen, 802,b. Gerften Grupen, ‘van Dalmatien’ enckel ende Havergralle * N * — 8 — Habern Grupen „Bozb > ‚ dobbel 79554 Haveren gort oz,b z‚b Guacatane N — Nai Engheland:, dobbel 707,b Havicks-cruydt 9 98, ab. — — je eed — rad Guama … 43452 — van Portugael + 705,4 deregeflachten 998,999,Tooo „ttigh; Gras 888,2 Gaangbands r4rgab, finden van Tripolis, „706,4 Haufzwurtz,grofz 18a,b knoop Gras 887,888,1 $5ra paMO bren acker Hanenvoet, ;zeo,b klein Haufzwurtz menle 134,2, » Coren Gras: zes, 893,b Guayauas — À 14868 Aprilfchen, oft vroegen — vecible — kKeupelt Gras! ‚156,b Guckauchlauch . 919,2 voet er,b Hawhechel zieh ë CG Gulden ze — 46 bergh Hanenvoet — ‚Hawke weede 9 53, a ij 22452 I4 ALD zor J Nyrſtrange — Gulden Beke: 759;4 … boích Eike enckel ende Heath, Heth 1202,1203 3‚b Gulden bloem „420,4 dobbel 717,ab fonall Heath ede aon : ‚b Guldencruyde _ z05,206,207 … kleynfen, Hanenvoet … 7orb Heck rofen —— 28 „888,5 SGulden hayr ols „knobbelachtighen Hanenvaet, Hederich,oft ‚ Je Gras — 8936 Gulden klee 920,4 … veelderley 706,ab.7oiga Hederick, „Heriek 1055 vie ndesGras. „1 888,a Gulden moes-cruydt —— ghepiacites Hanenvoet Jore bergh Hederiek - 10555 894,a Guldenrocde 207,2b … {teen Hanenvoct zorsa Heefdeech EE ï 156,b — Widerthon , Widder water _Hanenvoct: veelderley Heelende cruydt ‘r28b er — 156,b — — 10575 2 7912 gzob Û — fu mees aren ch Dodden Gras …:” „892,2 — uccory 52 en oft o te r moes lv eeen N hefel Gras 05 893,b Gundelrab,Gundelreb 645 wild pech n lane Nellen FILE din 5 ‘doghentrooft Gras 89s,ab Gunrtzel, golde Gunizêl 19 5 winrefthensof paden iede Heide, gc. foeckt Hepde Kd Gras — ged Gurchen 1039,b voet 705,4 Heliotropium,’ igroot Peerden Gra Gurrel kraut 772,b Hanf —— zamer '-856b … “tkleyn: d plêym.Gras 89 zb dat Guthedrick A9554b Hanhodlun ; bkelleboor s»acrdighs ots 5 893,b Gutter Heinrich _xo16,b Hanpoten : E264,2 — Valſch — 3884 Guychelkeyl 36 49,ab Hares ballokes 8 Hellem Geens 894,a _ wilden 15 40,8, Hares foote 6 Helm,oft 893,4.950,951 pike Sef 264,b Harmala SEN — — la, rafz zimusid894a cpl Teer 20169 Hamkraut 279,2 1802 — EE 853,b G Sat vann —— — 102 ——— oft det „Spaenfch Gras 5.48njb sazar J Harſchar IER A ester, fiekclighGras _-… ,Bo4b ee LEG ey 446 * —— sburi89z,b s A — Harte roote 503,2. whitte 3 oemen — Laa: ——— —— ———— oder Hartiegel 7 _156b H — — 8142 226.4 Boniek ichkraut, — Ere tin: 542 grofz vnd kleine 0: 998,b gaf … ih - se zb. 894,2 «450, Gras Ed “oft Hadjek En —— —— IS6 <> 619,b,6z0,2-, artzbaum 1 Galigaem Gras ve ys H — Gras, Hauwen ii Bi ‚eGuinea , Indien, endevanel- Hafen;voer vanger en 1433,b. 143 46 ea nbr e 8 de 581, ; ‘Groffels Gomme: agv slik salud — Hierlandsfche Naemen der Cru iyden. — 105 —— en 1163b. 1164 2 wilde Hop ë 31,4 innebraemen — pes 657, he Hers —— Hert Poley der * Bladeroeien — — 11 bh ik * mar 7 ard stenen tens Hijpduas col Phu ring FRET Slekroonde Laine 5de Henstonghe s35,b.556/ alde H EAPPOP en 613,b « Horeftrange Re bela arg — Aben ig ander 7655 His gras — ———— —— leen Lenstongh Hirs wordl;Ambrofa___ 45,b Hotnungsb — — dedey 397. dobbe metden g 7642 Hirſch 816, m: fe 3 ungsblumen 3a1,b. blo, gh bl, —— Hert wortel, Heritwortel eer Hifch 11 sb Zar. gelb eblaedden fteel, ende ande- Her freydt ER nnn AD et RANG rn 174 x 1 s * J —— — —— — ——— — le pos Hidfchling et b Hofer wd 943,b fpade lacinthen * ———— 129,2 — êrs‚ab Hote — dies: % —— — Hettz heil 129,8. 1 sb Hirtdeskiëe 730,b Horftrang opelfche,met Leliebladeren. 2 928,2 — endeand 3 — * „Herzen klef seb Hirtenfechelstefchölknt d Jes — aa * 9282 ———— 341 hk Hertzwondenkraut — — 7906 —— „Huyslooc —2* ï Je ed —— terre Tacia- — erg Hirtzwurz, —— vnd in oe knie s k * altene facinthen 3 sÀ * — 5 492,2. 50 3, a ‚4 dat van Arabien * —* 728,b-andere fot ren, — 479,b Ae 158, * ed — — 730,731. dobbelen witten Hochmut Dl 5 id heur pint b. voos bende — a er id ende {warten 73r,b. rooden Hoe langher hoe liever — our uyt Peru 1463 — weilz lacinten Et Alert a BE Sean Verbal Hout -Affodille — 735,2. vloedenden 732,b. Hoefbladeren 9425 459,4 als Sandelhout. Tackéb dab wilden, enekel ende dobbel —— b. ander 944,a — — — 8. ehs ue —— * VEN Lid — — — Hoetbladt 944,2 645 gellaen ie Tek Nien — — xozrb.ro2z,b Hoenderbeer shake — — it ne zien 1385,a H * ende 1 * Heunighbloem, Mele 3 ds meae ‚ tweede Elatine fweerden te maecken rs — ae Heuwhechel ïr64 Hoenders De voorlemmet 1414,a,voorfal- — S. Tans brood * 4 Heyd, „ menigherley, groote ende ERE es : 8 peter 1414,2, voor vierflagh Ss: Tanscruyde 4ï, tor. af kene zie —— B nn nn Melein 944 ——— 203,a. vremde Heyden, Hof-bloemen 216,2 palen in flcen verander — 6744: wooden 1455,b. van s — ende andere Hof comijn Houdehdl America 674,b. van Árabien HT 1203,b Hohen (chwammen — 7845 H ate sd Ez1ò,b. 1220,a, an Indien 3 zee eyde 1203,b.1490,a Holder r3zrb. hirch- Eide af Heida 7,2 Peru 1439,b zeke 1 386 waldt Hold —— — 30 en vn 1 — Hd — „eb 1323b: — Welch Holder Huel,foeckt Feel sab ef i34zab , 4.b. _roier 1219, zr, Huemft, Wb S 11204, ander rizo,b 1206,b — Holler HEE Hali witren Huemft zozr,b” Ibilch — — pfenich,fenning 818 4 Holoftium 15 3, a. kleyn — Half Ere Is 243,0 8 lenger, ie lieber 660,5 Heyden 1202b Holtz (chwamnie vaks En u 1188b.1189,a Tefren bladeren 681,b eydenblumlin ‚ z68,b Holtz mangolt Reh H undsbeer 677,b.678 —— — undsblum 1206,a Heyd Heydens koren Holunder zr,b ‘Hundzdill het rr 705,2 2 — panter 821,b Holworel, Boonkeas Hedi or Hundskirfchen 4tz‚b Ienenekens 2555 —— — el ne b_ Hundzknoblauck — Sn ea Heydenko kor — 825,b Holwurtz Hund — — — Ieneyer, Genever 35 Aden — oek rame. EE — ——— een detailles vj Ho dens biker de Holy hoeke * “fo18,a Hundezreben … 3 ermm 674j2 8 omloke “ ooghen N Heydens-cruydt vara Hiokder headed — Zep enn tunge lêve, „Verl rk, 5 Heydens wondt-cruydr _‚2ó5,b Hondert hoofden : Hondert Hunabi — Iffenholrz 1310,b “206 — é EEn — zzo,ab. dar. ander — 438,2 ____worelen,ende andere r4 Hunerdarm 38,b vizz,a. mer zende dri — —— B el Saa van P Heydnifch wundekraut _206,b Honigh — — lere cal À 5 _ — — * Heylaller welt kraut 296,b Oe zij 86,2 Hufbandmans W alken de — a3,b Heten vanIndien _ 1418,b H oniehblam, Meli Ae Hek 128,b wort platen er zr eylighcruydt, o — uw 1382,ab Huttief … fp d6rbi4ér z21,ab. ander Hon! water — 5, — —— Hr Lie 1386 —— wer ve or en A 5 Heyligh Kerferyde — ijn — ——— 7b velde Ijop 463,2 Heylichkraut Quee Honigh 1386, — — halſe Loten — Heflwurz — Ehyuy⸗ — — Hyacimenalleley exboom. den grooten 298,4 — 6Zee — 13862 ———— pos Jab. wikken — 13oo,b 661,4 DID Hymbeeren tine 63,b Kleynen Ilex, oft kleyne Sveen- — 81,82 Hondts koolle — Hynskraue ef ‚ palme 1296, Hierufalems appel _ ___ 1048,2 — 3737378 f — — — Higuëro — __1420,b Hondss draf — — — End —— Hijflop « — 462,2 HondisGras 8882 Hypoätti sebrorsab Indiaenfche bloemen „ boomen, 11642 Hondts Kerſen errahandd — — cruyden, hout, gomme, herft, * — 33 Kopen foeckt die by ooren : —— —— zwibel ‚haer n naemen , oft by Hondts ribbe sab —* ER on daer fy me- —— — 3 te gn i — worden, — — — mtaúwen off —— — b. — ‘Zeelen — He 2 — — — ae ‚b Tadiaenfch Saur J — doghmoet — i 176. ander 177,4. alder- ‘Tadianifch blumen 06,2 ME ern kee tn Ted Ne wald Hopf Ee rosa Tr: Sheli E b; í 177,2 — ch Nulz Hoppe, Hoppe emydt, Hoppiane — 334 3353365337 5 671b, — — — 233 — —— Tacinthen _ 34t,b Neder ende Hooghduysfche, Engbelfchi ende andere Ingroen 195b.rgsja b Ingrun,Ingruén 665,a Inhame r474,a.de wortel 147 4,b. 1175,a kleyn Toba 1477,b S. Tobstraenen 816.817 Ioden cruydt 128,b Ioden Kerflen 744,b Tohannes drayfkens 1173, b S, Iohans beerlin 1172. blum 419. brot 1232, gurtel 4x. kraut zoz. pfcrfig.1249.trau- bel oder traublin 1172 Aghas graſſe, S. Iohns wor- 101 102 —E „oft Tonckquillen, me- nigherley 354b. 35 $4a: dob- bel,ende andere 3 55,6. Om- gheflaghen Iunquillen „355 deren, loopen 288,2. 1176,b 8. Ioris cruydt 565 Ioſephs bloemen 497,b Iofephs foure 408.b IoRphstraenen … 1492,b,817,2 ok uw merck 1087, Ipenboom „bergh Ipe 131o,b Hens wilde Ireos 394,2. f-Lafch Trias, Irios, Iris 384 Irio Ixion r119,a, met Rakere bladeren _« 1119,4 Iris Cluſij, breed-bladigh 384 2385. fmaldladigh. 392. mee witte bloemen 392,b Ifenhuclin. 725,4 Alpen > 461,4 … Fudasboom 13231.b 12324 Tudas ooren r321,b Juden docklin: « 744,D Tuden hutliu 744, Iuden kitſen, oder kirſchen 744 Ivi,Ivie, 681,5 Fuiuben r263,a. andere wite - 1264,2. 1288,b Tum t‚luniper uee: — 152 — eer Ad 428) Ten wa 1424;b Een dier- — REED 3e 5 35 — lonckillen 274,6 En EEE mas van Canien Karrenfteert 97;b.98,99 Kartzenbalfam: wild ener 131 Katzenklee 7‚b Katzenkorffel , Kanenkoc Ke zenkerbt Katzenmuntz ï — Katzen fagel 98,2 Katzeníchwantz 98,4 Karzen treuble 185,b Katzen wedel 98,2 Katzenwurtz $66,b Kaätzle 2 _917,b Keale 9735974 Kedloke zo55,2 Keel-cruydt ⁊168,a. 1214,1215 Keerbeeren, oft Keerbefien , x166,b Keerenfaede 800b Keeskens cruydt 1019,a Keiferlin 216,2 Kelber ſchi⸗ sss,b Kellerhals 593,4. 592,b Kemelshals _ 593,4 —— ——— Kemels- 1482,a b — 856. wildt 856,b baftaerde Kennep 857,2 Kerbeikraur 1096,1 wilde Keibelkraut „1097 Kern,Kernfamen 800,5 Kern gert Kisss * Kerfen ende Kriecken r266,a b houdts Kerlen 677,ab.1266 Ioden Kerfen 744, b lein, item wilde Kerlſen 1266 ſteen Kerſen 121 voghel Kerſen —— winter Kerfen 744b Kerffe,ofchof Kerlle xrrz,ab berzh Kerfle 111 334 boeten Kerſſe, menigherle xirs,ab, 1116 bruyne Kerſſe, oft brunnen Ket fe 937,2 Klaver Kerfle, —— daeck Kerffe 1116, é —— Lerſſe 1113 3 J aſche Kerſle 6 50,2b 1438,D Sciatica Kerſſe 1120,b _ ftezcke Keriſe J———— Turckſche Ketſſe 11174 emae Kerl — — 111 11 „1116, 1e andere wilde Kole — EIA ie Kimmel,Kumel 444, b Klecrooghe — Kinderkens 267,4 Kleiver Teen Kipperuutz „538,2 Kletten, groſſe vnd — Ba Kiríchenbaum 1265 b acker Ketten + $ Luden Kirfchen 744.b Kleyeren, ſoeckt Klaver 94, teuffels Kirchen — 656,744,b Kliflen *— welfch Kirſen 1256,b … kleyne Kliſſen 5 han vilder Kirſchen r46s,b _ groote Kliffen 48,4 En 12 Kittenbaum 1246,2 omghekeerde Kliffen ZR Kirten opffel. 1246,2 _ wilde Kliffen — Kivits-eyeren 367,b.368;4 Klieren pe a — 1478,a. 1 os 352 — Kleerooghe 712 ander 101 12 ſuure Klockskens 643 Klapperroofen, oftrofen “732,b Knabenkraut 187,b, 375,2. Klapper rofen 732,b _ ghefprenght 37% a ei ver 8598,b Kna ptandekens 7 3 arden Klaver 5o8,a Knawel. 158,ab. 1554. 8558 orned Klaver 914;b Knoblauch rong Klaver 917,b _ acker Knòblauch treacle Klaver 900,4. 917,;b _ feld Knoblauch Klaveren 893,b.met befien 916,2. gone Knoblauch met hekronckelde hauwen unds Knoblasch 912, ab. met ronde bloemen 1068,b, 1082 918,a.mer{childekensg18,a, lachen Knoblauch met fteres-ghewijs ftaende _waldt Knoblaach hauwen 912,4, met vier bla _ wilder Knoblauch deren 898,2. mer vierkante Knoblauchkraut …__hauwen oor Knoden kraut Alp Klaveren 918,2 Knoefclen _ beemdt Klaveren; oft Bheneyie — ech: Rapen, 8598,ab — 8 887 bergh Klaveren 918,2 Ke k, Knobloock Frl hehorende Klaveren gro, — 149 1â. tok fterachtighe Klaveren 506,b — — herts Klaveren 35,b Knorgrafle_ RED Bn Traliaenfche Klaveren -gog,b, Koeckoecks- — 9 38,2 b * Na _ __ Koeekoecks- broodr 36 ruyghe Klaveren 918,2 Korckoeeks-eruyde 93 — fcherpe Klavers 900,901, a ander, „Standel-cruyde, — Eene Klaveren 908,2 Koeckoecks Loock grga. 938 merk Klaver 913,b Koedille Aix,ab. 413,b men cKlaveren _ 898,b Koënract í Tos, — 912,4 Xoe ooghe 412.a b. 416 —— — 914,b, Koellippe,C Coweftipe ih dee 9ro,b Koe-tonghe isa — Candi che Klaveren en kee — a e Sedes —— 5730 BRE: Klocken:Glocken, Klockskens. Winde , de ote — 642,643. de blauwe oft La- À « 898,2. 900,4 Ainbkende Klaveren 900,4 {ure Klaveren. - 918,919 _ velde Klaveren 214b15 „water 920,921 Klaycren soï,ab “Welt ladilcheKlaven zor ab 1de Klay 203,2 _ kra Mfg Kern gissb wilde Koole _ Zee Koole 977,2 ander Zee Koole 647,4 Korael: bleeck , roodt, fwart ende 91 97,b. 978 wit t4 Koraels-ghe wijſe ghew aſſen Hierlanihfche Naêmerì der C. ryden. 1436,a Kromer;, oder Krometbeeren 13532 Kroone, bloem-kroone 76 Kxroone, Corona Imperialis 310,b, J brandt Lattich 9435 groſſer Lauichsoo8 ‚a.kraufer 1007;b weiller 1008,a; wilderioo9,à we detammezende haer ge- lachten 1 oos, 1009, 1010 314.4 hrandt Lattouwe 943 ä 14942 b.149$,ab Kroonkenseruyde, >. -g04jab — kleyne Larouwe wai Peru Koraelbloem,Guychelheyl. 39,b » ‘ander 1061,a P488,a. 1010, } Korael-cruydt, Dentaria 241,ab -Krooft, Kroos,Kroeft 930,4 phekronckelde Lattouwé 1007 veelderiey 242,ab Kropecruydt “ 619,b. 630 afen Lattouwe 100 5, a b ander Koracl-cruydr, Aſperges -Kropfàlaet ro07,b — foode Lartouwe too8,d rroo,ab Krotrendill &r2,b ſteen Lattouwe van Candiet Korael Violiere z4rab Krottenflachs 279;a 1488 ,a Koral, den Weft-Indiaenfchen Xrottenkraut 43,2 Wilde Larouwe ; veelderley boom 1436,b Kotten (chwamin 784, 6 toroa bn 8: Koralline 777ber4si,a Kreupelgras 156,b _ uytlandiſche Lattouwên , òf Korbel,Korbelkraur, oder Korffel- Krufzbeer,Krufclbcer 1171 jb eruyden als Lattou we, uyt Pe- ut 1096,a Kuau &1z,b. 419,a tù 1488,a Spanifch Kurbel 1097,b Kuchenkrane 71o,;b _ Zeelattouwe 779, b. rorò,a walder Korffelkraur rog7,a Kuchen{chclt 7ro;b Lattuck, der Lattuck toos a Korckboom 1299,ab Kudill 4z1,b Lavas : joö Korck eycke Îzoo,b Kuecken-éruydr, Kueckentchel, Lauch — 1076,b Koren , ende allerley korenwerck veelderl. 7106abs Lauchk 1078,a 792,793 Kuchull, Küehuln.e zr66,b berLauch 106,a muyle Koren 863,2 Kucling 784,b _ bintzen Lach 107 8,2 Turckfch Koren;foeckt T. Kuewey{len 86$.a _ boyfz Lauch 1078ja Koren-bloemen _398,b. 398 jab. Kuhom ie 958ja feldlauch ro68 van Hierualem 400,2 _ Kullekens cruydt, met alle fijnge- ckauch Lduch 919,4 Koren-roofen z60,a, 73354 flachten ; van 371;b,tot 380 ansoder lang Lauchh 1069b Korlkraut 99z,b Kum 482. Romifch Kummel ſchuit Lauc 107 8. Kornblumen,blaüw 369,b. wildt _ 483 e waldtLauch ro6g,a. 1079,a 399, ‚ Kumel, Kummel, Kym … 444;b Lavendel,oft Lavender 438,b Kornnegele,Korn naglin 260,2 _ wifen Kummel 482,a 439,440. Manneken eh wijf Kornrofz, Kom roſe 260,2.7 32,4 _Kumich; Kymich 4446 ken 439,ab. auder 440,a b; Kottoen 87,b, ander 88,a ſchwartz Kumich 489,a met bloemen van Alfen 440,2 Kottoen Bieft 8$3;b Kun, Keule 46s,ab 31,4, wilde 440,2. Frenfch Korroen-cruyde 87,b Kurtdelkraut: Quendel _ 444,5 Lavender Eed ES: uyt Canaciia141 2 Kunel, Kunell 465,b Lavas, Laveſche, Lavetſe sóò,ab Kotroenuyt Indien rarr‚b Kunigblum 298,b ander sera Krabbequel xi2,b Kunigskertz „209 Läurel 1327,b Krafftkrauc 217,2 Kunigundkraut, S,Kunigunden Laureola $94,ab „Kraftmeel 8o4,b Kraut 35,2 Lauriel, Laureole 594 Krain 1058,b Kunrach 15 Lauroceraſus Ï330,b Krakebefien 1204. Kunfch Ruthen 11942 Laurus, Lau werboom 1327, - roode 1206 Kürbeerbaum ï256,a kleynen Lauwerboom — 594 Krametbeer 23332 Kurbdl Iog6,a toolachtighen Laurus 1331,b beer 1207,a Kurbs, Kurbis ‚S_ to44;b _ wilden Laurusboom 1329,b. Kranenbeck 85,b.86 _ gròlz Kurbs zo4s,b LaurusvanAlexandnen 1:68 Kranenhals 8$,ab ünds Kurbs 656,2 Lazuur Clockskens 650,a Kranefbill,oft Kranenbeck 83,2 _ klein:Kurbs 1045,b Leberblumlin 897,b __Kranich halſe ___85,b -kopffKurbs rogs,‚b Leberkraut — — Krat: beer « 1163,4 “lang Kurbs —a04s,b edel Lebelkraut - 910,4 Krferbalfam — rpr vendels Kurbé “657,2 brunnenLeberkraut « 773,b _Kraufelbeer mir Kurtelkraut > — 24b fteiu Léberkraut 773,3 Kraufer kohl 974 Kutrenbaum 1246,d, wildeKur- Ledreruydt,Ledrgras — 887,ab Kraufer lattic 1007,b ten 12246,b Leeùwecruydt 1158,2 Kraufz munt⸗ 131,b Kúrten-eruyde _965,a Leeuwen voer gtab, 92,4 Kraudchnappen __94Lb Kuren opfrelsapffel HARsib: LAME ED Drayen ult neen Kreeftscruyde 93,94 Kuwurz 5665 ei ls …, 33jsb- ——— 1333,b. 13344 Kyltferholte 1348,b Eeindortern &z, „855,b Kremling 784,b Kym, Kymich, Kymmel.‘444,b LEeinkram 140,4 Kren,Krain ° zos8,b + ‘Romifche 485,2. fchwartz Leke, Leeke 1076,b. ard Leke Krefz Èrl2,937,a “488,2. 489,0. waldt so2,a ‘ 1067,b. water Lee 853,b: r innen Kynholtz 1344,b Lelie zoz,a. 303. Dort, ne nn OA gk Leken zonb. haer iele ég: Breedijk ve Lerzs 310,2 rckfchKrelz sAchen Knoblauch ‘ f8o,b *dachlick(helclie ‘z1s,b — aæcbe, lac, Lacca 1370,b gele Lelie fora. z1s,b ‚_ Ladanum “a9jb:2ssa on 310, 308,b … Ladies mantl zos,a “grauwe Lelien _ 307,308 an Ee — mine Ces maten — 10552: r056,a “tobde, purpure Lelie, oft Mrca- andis-loop: $isa °8bùs ___ zo4b:zroa sahgedebefe 981,5 ) zele F a. “rijnfche Kriecken __ 1266,b Lanlauch » oofen Krieckelaer- —__ 1266,b Lantana, Viornë Kriecken van overze€ 744,b Larchetree _ 2 fwarte oft vremde Kriecken att Larekenbaum’ | S ‘overzee © 74sst Katdeerhout 1228,2 ab, 5 is „Karkes klaw ueee 401,2 © i „392303 achyrus 840” den wilden groo- te Lelie van Syrien. 303,b > eten met breede bladeren 840,5 Lelie fonder klifters 313,b Lattich 5 1007,b,1008,a Lelie van Alexandrien 344,ab van eenen daghe 314, b van Calvarien 307,b. zog van Cooftantinopelen 309,2 van Perfien 344,2 Le!iekens van Galvarien 309 Leliekens van den dale 315; 316 Leliekens van eenen dagh, 31 sb. 314 ab $ blauw Leliekeris 2sr,ab Lelie Affödille 315,b Lelie-Narcifle 366,b. 363,ab Lely;wie 3ó2,303. redde 364, 395. redde purpel Lelie 707,2 water Lelie 9£9 „a, withe Wa- terLelie 929,2. yelloat Wa- ter Lelie 929 Lefhmerboom van Itidien 1414 Lenen;Lynen 665,2 Lintilles,Linfen 844.4 milck Lentill 403,4 Lentiſcus 1361,b Lentifcus van Peru 13642 Leontopodium 92. ander 9z,b Leontoperalon 9z,b. 93,2 Lepel.cruydt 940,ä Lefchenbaum 1358,b Leffe burre 50 Letterhout 1459,2 Lertes 1007,a Lettite 645 Leuchel 107 3.a Levende cruydt Ì437,2 Lever-cruyde 557,4. ander oft Herts-toughe 56 edel Lever-cruydt 9ío,b, 920. eerſte ende tweede Lever-eruyde van Plinius j ülden Lever-ctuydt À ſteen Lever- eruydt 773,5 9zo,ab 773: water Leyer-crúydt 93o.b.5 zr zee Lever-eruydr 773,b vremde föorte 778,2 Levérwur 773,5 fton Leverwurt 773,6 Leviftock, Lavas $oo,a b Leufzbaum ‚ 1228,b Leufzkraut sóz,b, $9$,2.630,b braun 885. ander 630,63 1 Lewenfüfz, Lowenfufz 20 sx Lewentapen,tarzen 205,2 Lewen zan, Korlkrauc 992,993 Liban Ccdre éé 2357,â Libanòtis A9r,ab. 49 Lichftockel sòo,b Licores 8 552,4 Lidigras 887,858 Liebitockel $oo,b Liefäen cruydé 847,b Liofchdodden! 1 9s4ab Liefzkn: _954b Lijndorteren 852585 3,0 Lijnen © - 662,b Lijnſaedt 85 3,b. 354 — Lijfterbefien 1306,b Lij verwurte de SM Litgen,Litien 30z,b. weifz 302,b Eillach #7 1220,4 Lily: whicLily 302 303 LBimoenen; Limoen — 4 — 124 1,3a2. wilder _— 12414 Limonen, Eimonbaum — 1240 Limonium ; groot eñ Kleyn s68,b …569. ander sé9,b. s70,a montree _ 1240,124r,rz4z Linra _ 277,b.278,279,280 Lindbaft 13 ró,b Linden , Lindenboom , Linden= baum, Lindenttee fi ftein Linden p Linen,Eynen Lihkraut Linfen ; cleyne Linſen Lombaeriſche meer Linſen vᷣ ater Linfen WelfchLinfen — De Neder ad Hooghduysfohe;Enghelfche ende andere zeekinfe 3 82b. ende :930,b Loorbeer, Lorbeerbaum 1327, b Maluwe,de ghemeyneoft wilde, vande Franſoyſen ij 45 Lifch oft Iris — van Lorekenboom 1357;b.1358,a ende haer ghieflachten 1810, van Peru 1364a 388,2, tor 93,ab Lorkes claw 401,2 1019. „boomachrighe ror * diſtel Maſtick — blauw Liich kene Lorkes{purre 402. wilde ꝓ40 1ozo,b Mattickeeree 3éz d 389,2. 3903: 392,b Lotus 907,b. 908. 1525,b — * Maluwe, datis Maſtubaum 1361 cleyn Lifch mer breede bläderen — tamme Lotus 907,b — Winter Roofen > 1017 Maftree,Maft tree t3sab 386,2-387,388,389 wilde Lotus 909,a « Iraliaenfche oft Vencetfche Ma- Mafz holder, Mafzholter ; Mafz- — Liſch met (malle bladeren Lotus van Egypten 909;b luwe,dat is Alcearoz 5,b.1026- … holz = 13162 go,b. 39 Lotusboom 1 32454. 1427, «witte Maluwe ; dat # Althea “Maz lieber chi az3b — Lr, oftIrisbul- witten 1326,b 1oarjab Mater,Mater-crúydé 44sb.45 a boſa; veelderle 3253b.326, Louage Sora heefterachrighe Maluwe ; met fonder reuck 45,57 327. uyt Vranckrijck , Spae- Loue in ydele Pances 235,2 Bryoniebladeren 1023 _Materfilon, Materfloenen ” ï nien , Conftantinopelen, A- Louſwuit Pr 631,b witte hof Maluwe rozz,a Materwurte „Motherworte 3 Beken. Perfien;endeandere Lowrije, Laurcolé : 5 di _ witte Maluwe met geele bloe- Mates van Indier 143452 landen ; breebladigh endean- Lowle burre : men, 1024,4 — 34 der 325,327,2b.328 Lubſtichel vet. b Maluweboom 6.ror9,b:102ó,b Mattenblumen 947,2: cnobbelachtigh Lifch, oft Iris tu- Lulch 860,b. 862,a Mama X427,4 Martenflach(z 892,5 beroſa 395,D Lunaria 203,4. kleyn, ende mer Mammekens cruydt, ſ. Mem. Matten Lifch r * geel oft val{ch Lifch 394,D tacken 203,2 Mamoera I42x1,a Matten Vlas Bore gene n wildt oft water-Litch Lungenblume 252,2 Mancop 7,b. 729,b. ende 730 Maudeleyn,or Madeley 476 Lungenkraut 43b.195,774,2 Mandel,Mandelbaum — x25o,b Maulbeer „Maulbeerbaum 1268 * — Sin met breede bladeren, Lung wurt 774,b Mandelein wurte 42452 Maurachen „Maúrchen 7842 hete 3 a, ende voort. Lupaerts klauwe 699,b Mandrage,Mandzake,oft Maurkraut 140 383,2. 38 Lupinen veelderley _— 349,2 Mandragora 749,a b Maurpfcffer sb tech oft rie Lich , andes Lupines ‚_ 849,b Mangas tam,ende wildt 142 3 _Maurrauten 68,b …_ Chameiris z‚b Lufteck, Lubfteck soo,b Mangle ° 1416,a May 1174b. deb leegh Lifch met breede ien Lutum 't cruyde xo9,ab Mangolt 269,b May druyflijn oz $ veelderley 389,4 Luys-cruydt „5952. 630,2 _holtz Mangolt zoob Mayden heare,common 76 — matten Liſch 1484,b Luys-poeder 595,b rotter Mangolt 970,2 Maydes here peerfch Lifch met grafbladeren Luytenhout ì 1316,a: waldt Mangoldt 979,200;b Mayer 965; s6 rt 393,2 Lybſtockel „$oob _ weiffer Mangoldrt 970,4 Mayoran fot Liich zb Lycium r187,a.2188;ab Mankraut — > , £ {203,4 _Mechoacan we — met breede Gerten van Candien 88,4 Mangoftans „7 1426,b Medeler ä van Indien 1375, Manna veelderley 1382,ab Medelweete —— Liſch 393,b Lycores 551,a Mannekens kracht 530,a Medewurte kb To He, „tweemael des jaers: bloeyende common Lycores 55z,ab Mannekenscruydt 44z,ä Medica ↄ13 Liſch 388,be Lydweyck 256,2 ManobivanBrefilien ,_1477,b Medick vercheling 875,4 violet Liſch ; 386, Lynen d 663,4 . Manfhloedt 105, b. 106 ———— 571.ab. 57e water Lifch EE) nb. „949,b Lynkraut 279,2 Mansblur, S. Iohauskraut - fox wilde - 575575 ‚ welrieckende Lich 396,b M Mans kracht -$30,a Meecruyde 5 vxildt Liſch386 * Mans ooxre 86 Meede Ronigh water 1384,b witLifch 386,b.392,b Aalbeerbaum _- « r306,b Man(zirew - Tr4S,b Meel, - — Liſch fader fielen 390,4 Macis 1394 b. 13952 Manyouca 24745 _ Crat meel Lifch van overzee — Macre > 11395,b, Maple, Acer à 115,4. _Stuyf meel — blauw ob“ Madder 571b. wild. 572b Maple. whit the greaterleaft gnd Meel van gheroofte Gert — Liſch van AGL gees Por Madelgeer 12e5$5,a _ Maracoc — —— Meelbaum 1225. kleiner Kang _tugael, Roomer, Slavonijen, Madeléin,or Maudelin 476,2 Maraens cop “+ 7277,b Meelboom van Indien — 14152 Damask, Tripoli endevan vee- _Madelieven, oft. » Ei Maravillias van Peru, … Ae 8,b — ppe pie le andere landen 388,b,389,2 Maeghdelieven 4t — ‘dobbe; Ma — 12942, Andiaen- M i Lifch.dodden « 9595446 ofttamme 23 a b · gooie — Liſch dodden Gras 892,893,a _ 423;b. mer doornen 424,b —— —— Meerdi Lierwurez,Zinerwanz to13 _ groote Spaen(che-424,2, wil- Margenro{zlin — 256,2 Meerfenchel. OUDER orb de425,2 wilde “22564 Meer Hirfch Lochtecol 3e te „46sb ë —* — 444 an- —— the wilde ‚460,4 Meerkol Ent Gol 705 oee 618,b . Margrieven … ———— cerlinfen 5 940,2 _‚geele M 4420a Marien diftell” + des IE Lolch, Luich ° 86orsez — + 665,3 Marienrofzlin … ag 45 M Longhen-cruyde, Longher-craydt Maeghdenpalm 1665,a Mari reen EEn. 194b. 537,4. ende 75,76 Maen-cruydr 202,2. 203,4, ander: Marien fehuch 27ab, 25 van een Aad Schalie 203. — zozb Mar ronne ast f —* — iere. 4 Marie oft Mari Xd * Looch het tam F ak — J de 255 14,2.63 amar t BEK, —— — onedele oft (ineke Loock 938,2 — — 5— —* H —E Naemen der Cruyden. Be porab, - Traliacnfche pote Miſpelen 1255,6 ander 1126,a, 110$,a. 105 5,b. Mylen, Millet Ei b 911,2. Roomfchegó3. vrem- Mifpelbaum 1254b 833,2. 4 My lcke chiftel 159 S 9024, witte ‚sor Mifpel van Güirea râ:8, t2ss wit Moftaert cry de 1105. Mynte 13£,2.cattis Mind 136,2. Melille 124,b. Turcklchie 125,2. Miflelto,Millel tree i295,b -_ânder 1168,b _ “ curlde Mynte, Cruys Munte vremde 126,a Miftell,Miftel Î294,b NMoſtaert Tklafpi 1116,b 131. hore Mynte 1 31,b, wa- Melle van bind : nk a Miftelluyn pi en Morhie muileyn,Blattarië irt ter Mynte r kik wilde Mynte Meliffen kra 4b Modelgeer Ja NMothe wotte 429,á r3i,b. 13 $,b — — — ——— Moeder-crüyät 44,b. ä5, a. Aad Mother wore 129,4 _Myrabolanen 1396 ie. „ende vremde oft Indiaenfche 1479,b: Conder: reûck 45,b NMottenblumen 428;b Mirobalaen Pruymen 12613, „1936;1037,ab. uyt Barba- Moen 7ârb.734,b ottencruyt rt, ander 428,429 Myrobalanen 1396,1397,b „Fijen 1037,b. uyt Egypren Moerbefieboòm I26j,1268 Morteakraur zft,b.428,b Myrh, Myntie , Myrrheboom À 037,2. uyt Grieckenlande Egypiüfchen Moerbefienboom Mouron grafle, Braun w ürtz 6Ha 1 je 7. vanlodenlând: 368 037. ‚_— 1265,2 Mouft cart go,b. Ímal_ 51,92 Myretree 1210. liteel itizjb diel Meloen I4z2,a leeghên Moerbêfienboom , oft Mouferá 1sâ,b.oo,b M yreus,M yrcufboom 121 F winter Meloenen 1037,b Chamamorus 1428, b. 116 3 Poon Moss taylé 184,b 1ird. andere geflachten 1212 Meloen diftel dar 2,1 Wyt Enghelandt i428, b. uyt Mout &tâ,b. 813 Myrtus 1212,a b Meloen Pepoenen 10, zb Norweghên 1428,b. 1429 Muckékriut „Múckenkrauts $ 9,4 Brabandtſchea Myrus , oock Me „Melaun;Melons dj 36; — Moefboomen 6,a _Muftert 11654 Myrtenboom geheeren 11 Moes cruyden 961,962,963 Mauer 356. 36. 37,38. andere ſtekenden Myrüs 1166, Melpeer, Melbeer, Melpetbaum . Moct wille z64,b foorten 39. onde &6r;b. 66£ _ wilden Myrtus ii66,à ris8ja Mollelin,Molletrén 1249,4 ‘ ‘baftaert Muer 37,b. 38 N Memmekens crayde 675;ab Mollen ciuyat $96,b. 557 cruypende Muer GERD UN . Mengelwurz tors, Mollénboom 597. GytIndien,-. groot Muer; met dè bezien van N Achtfchade , Nachtſchadt Men{chenvriendt 574.2 met fijn olie - 1585,2 Nafcha sey é6z,a 74332. rot 4 Mente, foeckt Munte 131 Aoller, Milleyne Zos,a M derpeer « _149i,b Nacbier,Naer Biet 813,b Menwurtz 115,2 Moll zen $74b. 575 Muerpeper 135,b. bed _Nae Wijn „24 Merch 7,2 _Molte 1á28,b Mauefzdorn 6,2 Naeckte Vrouwert 255,5 Mercuriael 1o27,a Molten 963;b Maugghen? Ständel- Lijf ' 7 tf b_Naeghel ;Groffelsnaghel 1449,4 ‘hondts Mercuriael fois,b acker Molten! 963,b Muguct 576, ‚b_Naeldeer ende draet 583,5 wildt Mércuriael _- ro2s,a Molten $63,b Mugworte á1,b Naêlde Kervel "1097,b Mercurius ktaut / 1027,b eymifch Molten 963,b Mulberen tree 12 fd Naghelbloemen, blumen 260,d Mercury 1027. Enelifch 1òr6. _ wild Molten 963,b Mullen, „Mülleyne ; s_Naghel-eruydt,oft Pilofella 85,b, fren(ch ro27.wild tozó,b. zam Molrèn 3656b Mùlleyne he male 2ó9,a. dani md 89,b. kleyn bojgr. bed Meren-clauw : Beeren-clauw Molùucca Ï25,Ï26 … 209,2 al r1i7;b Moly _ 1ô7jab;1 Ó7r,rod Munchskopfflin 745,b _ànder Naghel dr; oft Ten Merretich tos9,a Moukraur 203,2 Mückenkraur;Muck&ktaùt 9 5 9,4 defic 465,5 Mertzenblunien 34fb. blo Monrauten Zog,a Muncx capkens 726,2 — —* in 105 341,b. sr ven 37. Montteublin zoz,b. Mundtholtz 5 zig d Nagelkra 96,2 Merzen vi 230,b Monicks ze reg 726,2 Mungo 1445) Nape 10542 Merveilles van Peru 1438 _Monicks tijzsab Munte 130. back Munte 136, % NarcilTèn * b 34 Mervelous — 1048,.b. Mouthout Eis: valfch zárs,b balfem Mante 13i;b _ van Afrijcken, Gumea, Virgina, Mefpil,Mefp baum 12$4 Moone. wòrt 2Ò4,402,203 bes Munte 596,a Indien ch andere vremde lan- Meteelin 1386,a Moorkens: Boonen \8305b _ Cruys Munte 131,b den zor, 2. 383.354.4 Meum 490,4. ander 490,b Moor wortel N 1064,b herts Munte í 3r,ab _metbrèede bladeren rens oft tamme, Meur,loeckt Muer. * Moofz: weifr Moofz _ zo11,2 luysMubte 596à vxeeldetley NAR id Meufz doren 1166,a Morthel 7842 _ Onfer Vrouwen Münte “7 31 met fmâlle blaieten „ oft oock Meufz ohr * 90,91 Morcll,great 743,2, pety 743,b _ fmalle Munte end | tb ‘ met biesbladeren, dâ, is — Meufz orlin 90,4.9i,ab Moren, Moorwortel, mmeende ſteen Munte, Caldment 134 lonquillen 355.4.3 Mew — 490,b wilde Peen i o64. b veldt Munte „tzx,ab bergh Narcifea 357,4 BE Leser Pi Meyenbloem- feldt Moren 5o7,ä _ water Munte, witte 151336 _ blâuwe Narciſſen 5 vel oder zam 1063,b _ wildeMunte 13f,a,135,ab. andere oft ſwarte 359,5 wilde Moren 1664,b.1098 __ tòode í 3L,133,b. witte 131 _ herfit Narcillen 358,b _Morghenfierre 407,5. 408 witte Munte i3f,ab Lelie Narciffe 3654 u n 3654 mee Ï3r: balam Muntz í3t _ roòde Narciffèn 353,4 Jamen,Iaéinthen 5555 * Moſc w lumen ee Muntz,Calament 134 —_ valfche oft wilde Narciuen berken a ELT ——— Mur 133 358,2. 359 ei „Meyenreyfz jr e: Mofcact 0, Mufacen: 5 13 hek - zee Narcitfen * 3 hg b eyeron 432,2 „Mork 770,4. ander — 7: 4 — ray Nareciſſen ro{ztin oa — sita —E bergh Moſch — kxaauſ⸗e Muntz — en Me 1Ä78, — —— boom 77032 toſe Muntæ 15334 verfchey den „zereon v: clauw Mofch 772b « —— Münte 1306 — 1479,b \ 7 n Mofch - 772,ab in Munz,Calament _ 134 _ val&h Nardus 1475,3 — eorach-ghewijs; in fteen ghe- — vnferFrauwen Muntz z31,5 Wide Nardus 1480,d 5 — 1491,b waller Munz 133,a Nardus ſa 437 cerdt — 771 wilde Muntz 131,b Nârten kap; 725, _ Eycken Mofch 770,2, ander Mula van Indien 1417,ab. Narren Koi 954,5 rz9s,ab — —— van Egypten 1418, a. — 783,784 Moſch 771 _ van Malediua 1418 Nafcaeyé, Nafcaye ; Nafchaeye …_775,b Mufcaerbloemen 1394,b òft Nächfchadé” 742,743 _772,b — 132,b. 33 boom: 1126,b 773 338342a dalmaeckende 746.b. 753,2 EL SEEN Mat bat” : ao er 748,2 1 °776,777,778 13 tappelkens 752,4 — End. Mufcar nuſ⸗ — —— _ tafernije maeckende 746,155 —— 37,b zoode oft houtachrighe 1I26 enn 13954) 745b:748,2 1104,Ilos vanfndien 74sb; — dj mined 45,a. 124,2 < welrieckende 1438,2 _ Mutterwurtz «6 34,2. 720,4 Nater-cruyde 5378 9552 4 432,2. 490,b — 912,4 Mol 687,2 j 262,b 886,2 — ende Mits dt, — — F — 22 derley 1104. 110 a al er wortel orn 5 - beeren M — 1 Bak — — 876,2 5 Naterwung — 23 ——— eleya Moſtaert cruydt 1107,a Muyſen oor 90,a. 97,2, rijf 2 el. en 1254,ab. … driakel Moftaert Ii16,a __ 90,b. van Candien ‘go,b leynen leeghen — „milde Monaeu eruyde “z1o3 Muy@en fteertkens 154,ab Neder ende Hooghduysfche, Enghelfche ende andere — Raponcelen 245,246, 247 Iandiaenſch ſeer lanc Riec1483,a Roofclaeraltijdt groen 28 9‚b__ poel Ruyte grootende kleyn 246. veele Indiaenfchvoos Riet 1483 fonder doornen 288,b _ fteen Ruyte 768,b, and 16b ândere geflachten 247. bergh _ Papier Riet van den Nijl Roofë wortel 56z,ab _ water Ruyte — Raponcelen metaeren z44,b 1484,a b Roofen hout 1458,4.1459,4 © wijn Ruyte on Raponcen,Rapontzen,oft pijl Rier 1483,b Rovskens 288,b. leeghe 289,2. Ruyte met ghedaente van —— _Rapuntzeln,grofz vnd klein 246. pijp Riet 952,4 naenkens 289,a. van Kayro ricon * — Zam gatten 1065,a _ fchalmey Riet 1484,2 288,b Ruyters-cruydt , foecke 6 hin Rafpis 1164,a _ fchrijf Riet 1483,b Rooskens Coolen 974,2 137,2b. water gee Rafwurtz 657,4 Spaenſch oft Cypers Riec Roſmarijn, Ro{emarijn 436, ab. cruydt 93 2.b. van Da — Ratelaer 1307,b 952, a b ida 437,6. 4 38, a, 93352 — Ratelen 884,b. 885. geele 885. ſtecuſaedt Riet 817,2 457, AS roode,ende andere 885,b Suycker Riet 13836 heei cruydt: _39,b 8. Ratten 260,a n Riet 952,4 Ros becren 1206, Abdarifa Rauch opffel "7534 _ welrieckende Riet 1481,b, Ros Venckel 478,4 Sacht-cruydt er. Raucken,Rauckenkraut 1108 Riet van Arabien 1483,b. Rós wortel 657,2 Sack Dadelboom — — Raven eruyde 1166)b _ van Bengala r483,b Rofe baye, Oleander 1331,b Sadaney, Sadene en Raven voet 153,4 van Toodfchlandt 1483,b Rofe mary 436,2 Saedt — ——— 10 4 Rauch 1206,a. 1207,2. 1332,2 Rietachtighe uytlandt{che doorn Roferoore $63,a Saedtbol — KE Rauten 166,b 1484,b Rofe tree 282,D.283 Saedt-cruydt 156,b. ard maur Rauten 768,b Rietgras 950,9 sn8 93,b Rofelin: ftein Roſclin $93,D Sementina ke „dk É ſtein Rauten 768,b pluym Rietgras 893,b Roſenbaum 285,ab Saedt-gras 8 hes wald Rauten r69,a _ zee Riergras 889,b _ Alp Rolin 1207,b.1331;b Saedt- huyskens zjn wein Rauten 166,b Hen kens teghen de cies. _bereh Rofen 1332,4 « Saffalioenen , Dadelboo zb zam Rauten 165,166 eydt 14832 id Roken ded — ms mah, 2 Reben, wald Reben 663,a Ri abe 1186 heck Rofen 285 2 Saffraen 1 Red weede 733,2 Rijnbloemen 428,a heyd Rofen 289,a _ baftaert-Saffraen saab Reede Mafe $5s,a Rijnwilghe I215,b —_ kol Rofen ‚28 sb wildt Baftaert Saffraen — Reheling 784,b Rijs 820, ab. blauw 821,2, liebfarbige Rofen 235,b … Herfft Saffraen —— — En 4752. grofz 42, b. weifz — Rijs 800. velde tulpel Rofen 288,5 Hof Saffiaen ‚115 * elen J Reifz,Rifz a 80,b. Teutſch 800 — aug — hee — — ——— Refe,Rifz 820,b Ringelair Iir6,a zucker Rofen — 25e Îese aff. — b — Rettich, Retich 1056,b Ringhelbloemen, oft — Rofen von Tericho 676 D aen 33009305 3 meer Rertich 1058,b Ringelblumen 404,b Rofen wurtz- s6z,b — Saffracn 4,b fwart Rettich 877,2 Rinr, Runt r291,b Rofijnen 683,b. 686,2. blauwe, Velde Saffraen — ie een zos8,b Riftenholtz 1jro,b langhe, ronde 687,2. fonder wilde Re — wildet — ros8,b Rifz 820 îteenen : 686,b Wildt satan — Menken velen 307,2 Kitterſporn 401,2 __ bergh Rofij jne 596,4 Saffran 329,% wild — Reynbloemen ge ab Ritrerftigern — 402,b Rofijn wijn Î 688,2 — — Reynette „ab Robrechts cruydt 81,b. 82,2 Rofmarcin,Rofmarin 4 zón. wilden Saffta Zp 5 entier — of wine 5 So6a wilde Rofmarin 457:457 “wilden zatte Sif *— €, riecken · Rockett, great, wild „dee i londerreuck 47,a.fcher- Rode Gaat % 885 zb. gal, 3 de rd eg * den — — de, pe witte 482. wilde 47,b 384,b - Rofz pol sit! b * ete bafard — —— — zn Dn —— 571.b Rofz ln 99,2 Jd s En — wilgen ocr-cruy — — — Ee tin en —— — 3 — b.1473b £ s he-bloemen 398,5, 399,a Rotmufz ï En ed 7 — 39,3 Rohor, a ng — — 39,2 Rompen lied Dee Rote 5 — 5 — — 2 > Kiara veedief. — is Si, 2 ; Ae Ruben oder Rueben_ 5 a 5 2 De Sage sc — re Vroue * „a ven Melck⸗cruydt 24 polka Sen Kaan ——— ge weyden 1215 ‘Alp Roofe Tiss 1331b S _ ftock,ftech, Ruben ro — breit Salbey deon, ubarbe 636,637 _ Cancel Roofe , oft Re Rooskens 10546. __ 1054,2 ‘ creutz Sal baftard: Rh 774 288,4 zaun Ruben tg 34 edel. tE Rheynberries 1186,2 clapper Rooft 73 ket Rubrechts kraut te {z Salbe —— Se Roof 732,b Ruchartza, Ruckerrzu, oder Ris icin Salbes Rhijnbefien doren des kere Karzu 174.b. blau 174;b. … {pits Salbey 1186, Fluweel Rooſen 288,2 — 414. 9 ald S, en Rhijnbloemen 428,ab — dob⸗ Rue 7 sn Salbey B Rhijnwilghe,oft Geyl « zzisb Ù — hee en — Rhũ⸗ erkraut — 3 — wall Ruê : vir a ed ———— — Rhur nu{z, Rhornufz EE Hillege Roo — — kds — wie — — pen 149,2 _HondtsRoofe _420,ab. 992 — Ruweiſſen — —* eb van Bellonius — he Role 288 Rueceny —* reruyt8s,b Salweyden 11734 yan Rauwolfius Roofén288 _ cen Ee — vaerachtigle {1486 Proet Rooie —— b. a Run,Ruy Bn ib — iporen __ 400,b.401, _ roode ende bleecke b” Rundel, — Xunell 464 la Sam — zor. andere, onde fpade_ — branen — — 416,b, — Sampere _ Rierssr.anderefoortea 951 — 2 de — ïz,b Sampſom Sn — — sa lin ber mee OE — de — Rier van Weft-In-- water Roofen, ende dierghelije- Runt‚Rint raaz,tasr b. jab b ——— ole Rh 1484b _ keals Eglentier, Duyn-roo- chtskraut 2 Sandethout — pachtigh Riet 1483,a fen, „ende andere 288 Rufpe ï dd antiek k Riet 952,2 wildeRoofen * “ 188 ereen flut EAN ES — winter Kooſe _ro17,b.288,b —— Rufterbaam _ — Sahick arikel 52. Roofe van Hierico 1446,5.1116,b Ruftholtz ——— en evult Riet ash. 8 * Et groot,ch ander ; Mers Rict 4550-1484 _ van Provins 288,2 — Fritillaria 68,b LI8 ende $o8,b. so: ha Skid Eh Ri 9$2b van Vicry ° ‚288,2 Ruyte, tam ende wilde „reeldarl zele” ealiader — Indiaen(c — eni 1483,2 — van vremde landen vals Eey peen, 165, 166, ende voorr. ot En a ste ot — RS EE — 8,b _ Géyren Ruyte 374,4 Sanik — grofz ee * mont * 5 „a _ helm Ruyte, Helm-cruyde 18,2 …_-weiblin ei — Riet 1485 id “302,0 — 768, — — — aller! 17 Eyal Te» — an⸗ … Hierlandifche Naemen der C. rujden. klein Scholwurz _ gaa S Schon : 27534 — — 54 8 1 1 Setter worte Eid 631,b bar Sanikel zi8;a Schaffcheuw,Schaffraw 99,a Schrveinbrot $440545 Sanikle, Sanicle 204,2. great,or Schaffzu 149,2 Schvreinfz tod 964,b Ladies mantel] 205 Schalmey 1484.a Schvyelder „Holdêr 1321,6 Sant Barbarenkraur 2113,b Schantzw F ——— Ùrz 193,2 7$4,a. 787,5 Sant Catharinenblamen 488 Scharffgras 137b Schvrerrel 386,b 323,2 Chriftoffelskraut 6 59,b Scharfiripp 137,b blau 38,b. geb 39502. Georg fchwamme 784,4 _Scharlach 971,b vrelfch 394, Georg wurrzel 242,4 Scharlachbeer 1296,b inamel Sch vvertel 386,b Same Iacobfblum „oder Scharlakenbefie boorà 1296 Schvvindelkraut ä18,b San: 1 acobskrant zoo3;b Scharlaken greyne 1297,b Schvvindelvvurz 720.6 „Sant Iohaus beerlin 11 72Schatleye 469;470,471. ander; Sciatica Creflys 1120,b „Sant Lohans blum 419,b wilde Scharieye, _ 472,2 Scordiúm 179,b: 180 Sant lohans brot za3a,b edel Scharleye * ard Scorpioen-cruydt 95,b ‚Sant Iohaus kraur 102,4 Schartenkraut 25 Scorpion gratie 96,ab SantIohans gurrel 41,b _Schebelwurez, —— w ede — tayle Creeft-cruyde Sant Iohans pferſiog 1249,a 510,4 93,ab Sant lohans treubel 1172,b Scheberlin 784,b Scorfoncta, Scorzonerà ‘409,5 Saur Kunigundkraut 3552 Scheenbl eren, Synnauw _ zo 5 410,2 * Sant Peress. korn 799, “Scheerlinck 756. ander 756,b Scyirer 106 $,a Sant Petêrs kraut 140,2. 214,b _ _ van Ooftenrijck 756,b Sebenbaumi 1337,b "SanePeters wurzel _ _ soz,a ‘Scheifzwurz 657,2 Sebeften i262,ab Santorie 538,539 Schel-cruydt, Schelkraut 62 Séckel, Seckelkraur 14 a deyne Santorie S41,sar Schelle 7,a Sedeny,Sad 465,b — $38 Schelmkraut “ $55t Sedum 181,6. 182,2. Griechich Sap gruc 1186,b Schelwortel > oft Schelwù Urtz , ende andere (oorten 182,b onser — 25,b. 942,0 grofz vnd klein 62,6 3,64 Sceblumen 928,2 — hoer $26,a Schemelen 956,‚b Seenufz ‚rrd — 13742 Scherlinck,Schirling —_ 7s6,b —— van Indien _1414,b a 653,654 Scheurfe-cruyd i7asb 175 — 270,b : —* as 146 3, a „water Scheaten 6,b Seghenrij k 324,ab Salzkraut - 1075,b Schey-twaft ris a. Serdelbatt, Letiethals 585 $ 1140,b Schijt befien 1184,b. 1186,b Ser Sexffenkraut —— 271,0 — 465,ab. Indifche 460 Schijteruyde 6ro,b Sag würtz, Siegwurtz « 323,2 -„Satytion 370,ab. meerandere Schirli 756 a 772,b Lorten 371,4. 3796 — 288,2 Seirbom,Sewbon * e allone _ 1073,b Schlaffbeeten , — ciſbart ——— — KAR 3 747;b > ö — —— andere Schlaffkraut ‘Sena, m s : —— 1337. meer — rime za wers Deen tz29,ab. Lan WE / winter Sa 465 wi ler Schlangenkranc s33,b Senbeye,Senberie 1105,a Sarie 4e kleyne, —* groo- _Schlehendorca 118rja Sénebaum $8s,ab te, grove; van Candien tse e Schlehenbeer 68s,b _ Welfche Senebaum 1229,b * 467, 4608. met roode bloeme Schluſſelblumen 214,b. kleme Senegroen 195,b. 1964, ander 467, ⁊15,216, 217 ronte 196,b , b €ruys Savie 468,2 wolffmeche: 217 3 i rog,a oorkens Savie 468,2 Schlùrren gaa). re nj 5 bauren Senff Led pb * venijnighe Savie 468,2 welfche weifler Senff 11 sed wilde Savie — 465,b, ta Schaleham 698. — Pes bet 8 Kok * 3 705.b — 101 kien Schmartz wurtz 6$7,a _ tamerSchff — oꝛ z,b. Schmarwurzel 658,2 Sengrene ef alen, ee ze — ge wig DE 541,2 1065,a jaah $os,a sar,b clus , — — ss 2 * — tinten ander sehen crwyde s67,b 8586 247 „2016 N — ENE TN IE 5332 schralere, Bef: vnd rd — klein 668,2: — Ji Schwamme etn Sewal,or — Se Korra ——— 1834 — * eee Son ‘Sewbror $453b.877,a s yeuyn b wiki — Echium * 38 $oz,a, Sloo tree, Slou tree Slooren Se w ſenckel sro, Sew kraut 747,5 Séwtod 964,b Sibenbaum, Sibelbaum 1337 Siben gezeren kraut 998,3 Siben ham koran „1070,1169,b Sithelkraur 1148,b Siegwuriz ro6s,b. 323. — 1069,b. ronde 313 Jot Sigenbait 784,b Sigmaerts cruydr,oft Sigmarts Kraur taas,ä Sigmands wurtz 1025,4 Sijd-ruydr 884,4 Sijde op't Vlas 834,4 Si) — — 1412,a Silbenbaum I33%,b Si cruydt 884,2 Siler montayd 499,b Silik vree 1233,2 Silfpm;Cruys-auydt 4 ooz,b Silver cruyãt 948,b Silver thattel 151,2 Silver veede 948,b Simbelen van Indien 337,4 Simmtn hooft 277 Simfon, silfom 1002,b inda w 77: — — 308,b, zog Singrun, ingroch 66s,a Side ‚Lewenfufz zos;b Sint Aelbrechts eruyde _1114,a Sint Antonis cruyde 6,2 Sint Antonis nootkens __ 1,83 Sint Antonis R at 707 Sint Barbels cru 1113,1114 Sinte Carijns — 943,b Sinte Chriftoffels * 65 4d Sinte Helenas Paternofters Ï466,b Sinte Lacobs bloemen , oft Sinte lacobs eruydt 1003 Sinte lans appelen i2374 Sint Ians blocmén’ 1485,b Sint Lans brood: 1232,2b Sint lans cruydr,oft Bijvoet ar Sint Lans cruydt, oft Hypericon 10 Ib. ende — Sint lans cruydt, oft S za Sint lans druyfkens z172,b Sint Lobs tracnen 8ré,b, 8r7.a Sint Loris cruydt, oft — 5b Sinte Pictets · bloemen san Sinte Picters eoren 799b , —— — ‘Sinte dt 4 * — fed sizab TE nml en _Anderoft Speerwortel _s3r — * 284, —— van Indien , veel 1464b —— — 912,ab —— 218rab Slehén _ 1181,6 Sleutelbloemen 216,3, roode Sleutelbloemen, oft Primu- a Veris, veeiderley 216,2 —_ hemel dleütel Slayt coole 4 De ende _ 288 B) Ae Neder ende Hooghduytfche, Enkhelfcheendeandere | Violwurez, oder Schwertel, blau dien 1433,b Wat is dat? 1382,2 Weinſtein 6364 vad weifz 386,b _ van den Indiaenfchen Wolle- Water boom 1489,2 Weinftell ra6s.b Á Viorne,oft Lantaná 1224 ab boom 14i1,b Water cruyeken 929,b Weilz Aurin ssh Vipers Bugloffe 985,a _ van Perú 1426,b ‘Water Gamándtee; Scordium Weiz blumen , oder wid. bas Vifnaga 1099,4 _ van Quit 1431,2 180,b men gal — Vvilel eruydt I114,b _ voor Bielliumgefonden1368,b Water Lelie 929: vvhit 929 Weiz kraut di Via 8so,a. ander “ 85o,b. Vruchten van Indien „die onfe Water Loock r8o,b Weifz moofz ran „0 Africaen(che 850,b. 1435 ,b. hierlandefche Vrachten vvat. Water Noten, 92ija Weilz rauch pp Iraliaen{che ende Spaen{che met de vanhet 1398 bladt, Water Peper 959,4 Weilz wurtz ' % Séfam hauwen 850,b Water pungen 938,b Welfamen —— da voghels Vieflen 873, b. 867,2 Indifthe Vruchten ats Antolks Water roofen 929,a Wendewürtz;Weéndwürtz * wilde Vnica 873,b. 867. wilde 145o,b. als Arangie appe- Water {cheuten 6.b W erm moes , 5 — met vvitte bloemen 857 len , drijderley 1426, b. als “Water Veyl 930;646 Wermur, Weronmue 970,2 Vlam cruydt — — ——— Cacao 1424,4. als Carda- Water Vidlieren 926jab Wertgraffe : * we. Vlas, Vlas cruydt 853,b momuni, vergiftigh 1447,b. "Water Vijghen 296 Weestworte PI ve mattên Vlas 892,2 als Caftanien r 398,4: als ‘Way benec : 863,b Wekch kedur * —* tant Vlas cruydt· 853 b. 854 Coles 1434,0. alsDenne- Waydt, Weyt roẽ a Welf 374. dn, wildr Vlascruydt _85$,a.8$6 vruchten 1 399;b; als Eecke- Weber karten 11516 — — — 75:378,b _— vvildt Valfch Vlas, oft Valfch len 1430,a. als Groffels trd- Wech blumen 357sa Weterich ; Wutzerling ® ende J tig eruydt , Linaria® je ghelen 145o,a. als Hafelno- Wechbree, Wégebieë * 147, ES Werfchen né 5 277:b. 278 ten. 1390,1391,1400,a. als veele andere foorten 148,149 Wetter rofzlin; Ió — Vlch, —— Vlch 1075,a Noten , veelderley- 143 3 b. hefnippelde Wegbre x45,b Weyden 1318,abs klei * —— cruydt 1035,1086 als Nux vomica 1432. als Indi fche Weobre 1488, 1489 1318. weifz ne Vlieghen 373,374- £. Orchis. Oleanderhauvven 14rz. als « Roofe Wegbre ráob - Weyden ban * 319,2 b o geel Vlieghen * 373,b Peeren 1401, a. 1402,a. als Spaenſehe Wegbre 153sab Weygerich — ol e Vliegbenetcruyde 268,b - Peper 1443,b. als Pinghels vvarer Wegbree 957,2 Weyhrauch AEN Vliendre s1s,a, vvilde srs,a 1398,b. als Vijghen1416,b « tvite Weegbree meefmallebla= erdt Weirauch B Vliersveelderiey _ 1320,b.13z2t ghefchelferde Vruchten uyt In- déren “as3ab Weyflen;Weyrzen — 3* J vvâter Vlier thd ia veelderley , groot ende — zee Wegbree , 49,b Welfch Med, fen > — 5: vvilde Vlier 620,2 — 14oo,ab, 1 401 Wechdrec, Weehdreer, Verken: ka We den 1 794,5 d 5 Vlier-cruyde 6zo,ab _ vrémde Vruchten , mer aderen: gras 56 Weyfz — — Vlier oor r321,b 14336b Wech gras vt 156 t 5 Weyfz rauch * zp E Vlmbaum , Vlmenbaum, Vlmer- Vuren, ott Vuyrenhout 1349 — zee Weclrgras * Mer reid cricrntd baum 1310 Vynde — foeckt Vijnde, Wechholder,oft ; T We E bele sab 3 Yloo ctuydt 66,67 159,2. 960 Wechholter, Weckholter 3 Wezel —— — Vlot gras 894,2. vvit «894,2 Wechholter beeren { erdt Weyzel. » Ez Vlothout —— V Ack ek ‚Wack Rol-_Wech vacht 13334 ak — — * craydr 66,159,960 terbeer, Waenkoltz Wederdoot 7852 b — 56; ‚ oder Sb ngers eyeren 13334 — pi Vahoiden keertz; ——— band Ie 387,b. frvarte Wachs — — wek e Vicks. V Vickers Vide: S ed nc renkraut van indien 7 3 Wade —— pa be es 115,16 — voghels V Vicken 9511b Waclvvortel isin er — — 1 — 7,6. 118 vwild VVicken 664 867,2 7 Vafer Frauvven heyl, Brenkraye Wagdriee 156,b 8 on geel —— ij ———— ke 209,2 Wag graf 4 156,b Vi —— € uyr x — — — Voſer Frauvven mantel 205,2 246 — — ke — En head — — Vafer Frauvver müntz 13E b Walberck É 1342,ab … vvater Wede — phat A vvi — en Vafer Frauvven fchuchlin 27 ja — 420,2: Wederftofz ——— en nije ——— HEID aldr bockshomi — 873 Weder ; > a rd Frauvyen * 284 — En — Weele ok Wire Jet Vidertode zoer 7 5 We er Fraù n Wa : k s4 5775; Frauyven : Frantz raach pn dege — — „Weet, Weede, oft ; ie langen wieliever 268,b: \ 223 aldr glocktin 253:b, _ vwilde Weel — Sr —— — ale, H. hd t agja vvo. Vijlboom veen ——— b ak — — Wiid, "geod dar2s6,b.13n6,an Vogelkrauc, Hanerbifz Sa b Wadi ane — — — eb — G Weechbre, Vier, VVier, VV : lijm — 2189,a,x224,b Waldt rampion 247,2 Weere,or rida 5 d Voghel reer- SC rr89,a Walde reben, Lijnen. «+ Werwili de vna en Ov on Voghelvoer ____ 868,b.869 Wald rohor 863,b_-Wegbre, Weob: * * RE Vies kerſen rar8,ab Walat ſchell —— — Wegdrie wa * Ee Bed Sr 385,b. — „Walfsoo — 67sb Wereblad 10 881,2, 88210612 ä 576b — * Vo 7305 vj moer Walmeefier -$77,b Wegedoren, — ve dre ende Vogler Walnufz medi — “orb Walnut tree — 1277b Wegerich; w — ⸗ — —— —— 420. 421 WalRue 768,2 … breiter — breedebladeren _420,ab — .b mittel gen — 149 VVijmen 421,b alſtroo 76 _waller We (carsi Dd > ragrab _ toodt Walftroo 76,2 We DOEL en — 243,2. 847,b deed: et Wege waer 5 ↄ1a. , — Walvvutt, Ha ed Walvvurtz —— klein — — rea, Wagdrie 5 an — 156,6 Wandeleufz krat : Wer Orchid” “_Wantluys cmuyde * Stg — aren =374b:378,b “Watzen kraar … 5 Pe Ne i 246,2. B64,b” — vvorte Ge w. berift „cin Schwem 99 5 5 re Ee 604, b -Weichbonen- LTS Ei Sea Warvvur 6o7b eichfilen i 8492 Wallheryde nt, b Weiden, Weyde er a 4 den ge f Es Weiderich 1 14,b. — — VVijn-c — 2 — — — en Weide — — — — waden — ——— — 108,2 -685,b N 43ha nale mensk oe 2342 Weinkraur , oder Wei der if oe » cherss-ghevvijfe Vrucht 14 6 menie-toode Vracht , nye kn 92252 65, vat wa 5,166 Hierlandtfche N'aemen der Cruyden. 8 wilden Wijngaert: «47,2. 659, Wolfafchbonen 842,2 oprechtea Wilden Wijn- “Wolf bane, bieuw 726,4 garde 685,b Wolfbeer, Wolfsbeer _ 718,b Wolfes bayne, Yellow Jara W 'ijnsrayte, ſoeckt Ruyte, W jnfteen 696,2 Wolfs befien 728,ab, van Saxen Wij wouters 87 a,b 728,b, ander 1 345,* Wilde Galizan, or Galinga 548,2 Wolfs clau wen, oft Wild: Rofimaria 457,b Wolfs clauw 771,77% „ Wildt Salbcy 475,2 Wolfs melck ‚ oft Tithymallus, veelderley $98,599 Wilghen, veelderley 1317,b breedt 604,2. manncken 604. „ bind Wilghe , verfcheyden daermen de voghelen- mede Zedoarfaedt 14704 vanght rats,b Zeduar Zedewar 1469,A Soete Wortel sst‚b Zeduwar block 146,6 Wortelberries 1206,a Zeebloemen, Zeeblumen 928,91 Wonelen,oft Peen toéo,ab Zoeboomkens vansvericheyden ge. Worvel hour 1320,b dacnte 1490,1491 Worwood,or Wormwood, géde _ uyt Norweghen 1490,b aa Zee-Cáâmpemoclie 78$ Woudtbloeme 420,2b Zeeeoole van Rauwolfius €, Wouwe, Woude top‚ab.rro Zee Gmofkl 897,2 Wranck auyde , Crop cruydr Zoe Gras 154,2. B94,a b. 807 a asken 1319,a foancvolghende 603,b 623,b,630 Zee Gr: 897,2 cruy e Wilghe z3to,b Wolfsmich soz. fafz 4so,b, ranghe Sanb.64g Zee heefteralsHeyde r4zoa lecghe Wil hen 1319,b.1320 609,2. walden Wolfs mich ander Wranghe 882,0 ncts-ghewijs 149o,b, van Rhijn Wilghe rar sb 4so,b W ramren-auydt 942.95. 6o4,b Ooft-Iadien 1490,b Rijs Wilohe, Rijlboom 1319 Wolfsfiaer 14442. 927,2 Wulblumen 91,a Zee Melck-eruyde 403;b water Wilghe, ende de geyle Wolfs veeft 786, Wall kraut 209,2 Zee Mofch 7160777 — 1319, ander 1519 Wolfs wortel 72r,a, oot · Wunderbaum $97,a Zee Narciflen 360,4 wiffs Wil 13I9,a fte 722,a. blauwe 723ab. Wundt kraut 187,b.988,a Zee Neftelèen 782,b witte Wilghe 1318,b ghemeyneblauwe 72s,ab. Wundícherlng, Wusfcherling, Zee Nieren 1434 zee Wugne 14144 geele zaza. kKleynegeele — Wufcherluig 756,5 Zee Pluymen 2:95 Wilow herbe, Wederich — 114, 722,6 Wurm kraut 75,b Zee-Porcelerie 1209,b 115. (mal xr6,b _ wimer Wolfs wortel 712 Warm famen 1470,a Zee Refeda 1459,b Willouw tree, Willow 1318 Wolfs wurtz 660,2 _Wuterich 756,b Zee Roue, Zeefcht Mee $79,b Winde,oft Wranghe 642,643. _ blo Wolfswurz 725,4 Wautzeling 756a Zeelbat 593,4 ander 648,2 1 Wolfswurtz 722,4 Wpte wurt: Coly (cala séo,b Zeewerfaedt 34 Clockskens Vinde, de kieyne olghemut _ 458,b Wijne, fiet Vijne 683,b 894,2 643. -de te 642. met Wolle van Indien Isiisà pery Wijne 1i64,b Ziwelnofzen 13445 finalle b 644. vrem- _ uyteen{chorle ghehaele rara wilde Wijne 663,2 … Welfcher zame 1544,b de Cloekskens Winde 1438,b _Wollebladeren 209,4 Wijte wurti Colyfeala sso,b Zeidelbaft ss,b Indiaenfche Winde 649,ab Wolleboom veelderley ' rarr Zeilant 2b94 Sachte Winde,de groote 642,5 van Bellonius 1411 jd BR —— 158,4 Stekende Winde 653,4 van Guinca 1411 enlolen IST 7544 Swage Winde ‚ 648,2 _ van Indien 24rnab Ne #5 tgn Zeidofzlin 424,4 Wee Winde 6453, b Wolle-cruydt zro,a, geel, ende Y ri « 1300,D Zenff, Senff 1105,a Wetft-Indifche Winde 1438 fwar 209,ab, mannekenen- Vere. 2 pr 4 Zepfiin kraur 1167,4 zee Winde 646, de wijfken 210,4. ander —2 Zeunling 676,2 Winde oder Windekraur 643,2. ijfken 212,2, met rondach- 5 1343) Zewal:bloek Zewal 14655 mee nstra ken 1910,b Zibiben 686,4 meer drs 6472. mutel* _ zro,a wild Len — — — 13451 _ 648,2. fcwartze 6482. fiea Wolle 2, h * 13484 eend — —8 —— zo6ab. 188 Yah, lo Yenchdin 725 Zierfich,odetGierfich 48/4 Windthour, oft Wondeérbloeme van Peru 1439,2 $ * —— Fie ZigenbareenSwamme 784 Windouw 1319,a Wonderboom —_ 596,597,558 Ylopt, —— — Ziùneck 120,2 Winthalme ee van ladien _ 1388,2. 1396,a * 465. * 5 tel) Zunebaum, wilder 1484 iater Chery 744,b _ van Syrien 598,2 —3 4 sORVAA Zamer u 1544,0 intergruen „ gr Ónder-Erwte 745,b Frie, vi ‚ pied Ziterwurtz dol, zoo,b. 1229,2 Wondr-cruydt van den Voeg - Ee) Zitwen 146,2, wilder 6572 Winter-Kerfen 7446 Gualdo 296,b, van Indien Furay so,b_ Zodder 265, 6s,b 1418,b, ander 1492,b z Zungenblade 11674 o17,b. 288,b Wood waren 1196,4 \ ' 8 u d en 813,2 pr Am kraut 224, b 14925 — — — eg 11672 — 101 2b 2384 1470,b. ander Zarben , wildt zarben, Garben we 383,5 en nn edere oft 137,ab Zwibel ; 2 10742 858,915 CC de _Zarapauil 6532 ackerZwibel _ 546,a, 347,2, 9 ì oft Reynv 5 er LE — deet atd 893,b Wormewood; Zanu Kie _ Felde 347,b. wadelae 47 gede > Zag AD sed 3462 3tb.86,b_ zea Wormwode — 29,b -Zeak Mash merZwibet — _ zofoa torre Worte: > zaop,b Zwibel Yllop 465,5 ache zroz —— ricfen 149,5 Olep 972, Zymamerrinden _ * 74535, Zedoaria, de ghemeyne —— 16 665,2 14692 Z 13442 _1469,b Zylem 842,5 re 1470 ZylemErweyfen — Bobeemſtbe, Hungherſehe ende Franfche N'aemen der Cruyden. abp kosení 36/a Kzepyk 43/h Preflicka 99/a Truſkawec ig drei 4iolb sering 1257/5 Pfp paspli/baspk 65/b wy Etbera zie —* 1105/38 y_ Eboda 263/a Puffpan OU en sla | Bramotwe kozen rroi/b Likorice ss2/a Anta 166/b * En los/a Ó Bruffka zese/b Typa 1311/6 R Bofmatür 436/a Seite M6sip Beuffcha z00/B _%pfkotwp wozeeh 1280/a Kzehrpeek 137/b Wlafka Wife Eas6ra Ablecnpk 1r9/a rasof Bedheto rosojh Wlafkpkop: 47ja Loauislamer 508 M Bela pong "5% Simin nh Ben oat . 1 Jalou 1333/a gr Mata zn S ro07/a Wokurka 105518 D. Jana zwoncek 102/a Ee enk 3 s8s/b _Bolffe Bra/b Ard benedpkt 11 54/b Shater Dauffka J Vb 423/B Woman SST K Kafftan/bafteart 1275/56 petan ionen „269 Mofflepch 1656/1y Kawias e 3 ror⸗ / MWolruina Ïr6zjg Edaule 1245/6 Smomufie ssh 129/a_$ofteusinp réis Kiallerka 1357/8 : À 1013/5 — fe zaſe 234 ús 28512 N € 182/6 Dip 1260/8 Wiatpt 471a bern minr 487 Jpfpule 1255/a z4lä Viba 55 ,Roturnpen 136/a Slinek 26/a 193/a 77 Enkel 204/a Kop: 459/b Peltram s6ijb Trike r200 / a Zahradny Wzericha 1r12/a wlafkij topz 480 Petruzel 5 ro86/a A Tike ro44/B Zemestuc i 41u Hop: iwa 2:4/a Polnp Marulka x35/h ig z342/0 Zeno Jalobocowe 133344 Korpander 43s/b Polnp rutka 77/5 Topel 1308/a Zialud ïz91f Kruſſpna 1228/b Pomerancü Iz4ofa Trnka 118r/a Zlatij trauck 63/6 BEN annen Der Crupden, Ce Pro tengori zolo 1173,b Fodyfzedor Fi62,1163 Lo kevwkévorchin 71ó,b Szent Janos kenyere * 35,4 3 Barboczca,Barkozea “1258 Galaginay fa 1176,6 Magiaro falará 756,b Tartarsky 398,4 3 — —— 5676 Golta korem 81,5 _ feyer Malva To2z,‚b Télifa * 1302,b 4 Bele 7384 _Gomba 7384,b Mazola 1o22,b Têlizod 1203,4 J benm⸗ 12584 pong VVyrag « Meyen⸗ —— fn, Berg neglin Teviskesfenyo Eb 4 ’ — — ——— 1306,6 blum 31603317 Tiktara 13624 — 1315,b apen “1194,4 Tiztôsfin 128,5: beid — Fody ſcedor, Rubus Iglicze 1191,4 1292,a Toby fa rob d Oulgaris 1162 ed Lhar fa #1316,e hee Ek fin „256,b Tiúyfchiachi, — RET Dizno repa Sa llyanzvvel 131s,b Okozom z13,b Vadfenyo _1348,4 2 Egor fa “13L2,b, nie Lróm, Wermut 29. 25,26 —— * 2886 Vaa len — — Bzereth gvv ſu Irom barbara 1175,4 1288,b Vadmegy _1266,5 Fay gyongy 1295 en yla 268,2 — 288, b Vad. GA En 256,6 Fayr foska 11754 Kachá verag 216,4 id 1319,4 ref 82, Fekete hun tid — jefs 5 ch ——— Rn Vio —— — Feny ⸗ echke rago fa 1228,4 dinar 5 9,560 Vv, rfo 7 867, 2 Fenyo gent —— — — 292,4 Sanicor Z04, ie b —— — —— ELKEN Kerots zos fenyo 1359,4 Sarga viola 238,6 Zek fin, Berg Pegtin “263 S — *—— Fenyo 3 — 5 13 af Sepreu, —— fu 42;a Zelnicefa — sa. 1266,/ vi à 1348, Suviec: sa Zent Gyor veraga Meyen⸗ ores Fano bl verb zie Bt en — 5 — 135 Kygio hagma ; 342 Fos Stodor F 1162 Zenr lanos fue * thd nf verag 1196, Lean ——— — veraga, epen: Zent Laclo —— Feyerhunyor 626,6 ste — — — blum — — — llior — 3 5 “Tr 3 k € 5 — zis. Al — 36 50b — „Ache + 1087,b * 4. „a — de chien — geb een 140,2 — harmae * mer — — zen Hurzis,a st __ 1078b its Abricots Ez 069,2. fauuage 10 13 — Arbour, „Arbofes, Ar- — Tee —— e aultre, ou Scotdium Amelancher, * — —— 259: de l'Ache-ro87,a. 1091yb, 180,2. __+1070,2 _Amalancher, : _S_1259,b. d eaue 934,2. des Ail porte: 1079, b_ Amalencher, \ EERE —Afredela Poi Ee EEN zogo,a. grande rop ‚ab. * les * zapp — peons Cs Arbiedevie— — 4 109 3b “Alader 4Amelancques 1206b. 246b triſte — Aide ss T45o;b 1325, Dn, Epse ps el 2180 tine — 5 788,Ì ur 7231,4 —— — ——— ide se 1346jb ‘Amourerzes 891,b. vends A — vt sig ti Alexandre ‘togr,a © "893,2 ee PE — Alfee „1325,b rege * uiages _zr8ga Alliarie,Al — Al, Aacolis, „ Ancoilss es __1185,à Aloyne, Aluyne 26,2 AREN beu ino Algueguanges Bl Bthteg mut “475,5 Asafa ] Ke he 744,b Angelië, Angelique * 1 — —— z6,ab, fore, Rorae, ie Norwegen,; ; „n Aigzas,Verius 6954 marine Anis ee Aigreue rors,a-rorg.b Àl fier. 1325,D. 1246,b, Aka Aaormis wille 1098, a Ama Sier, Aman Aiguille de berger Ld — — — ed — Ee ſeunge a Afphodel 18ab Alp 1479,b. 440. d'oulve ECE. 1478,b menue 3 a Amaat Pefche,Perfes — "282,8 : „ _807,b Grofelles 1171,a Herbedu pies 888,2. Fourdeines — a Gru,Gruau 3:2,b Hebe Ludiequs, Tera 127 xouteau, Foufteau 13042 — 1266,b Herbe militaire , Mille facile Framboifes 164,2 “Guaiac 14612 _137,b. aultre 32 * En. zojo,ab — — 1232,à Ale- Franfche N aemen der Cruyder, Merlier, Meflier 1ass.b Oeil de beruf Jara Laurier, Lorier 1323,6. 1 4tj,b Perfoliate ‚ zandrin, rs 1168,a Meraeille 2047. femelle 1045 Oelletz, Ouillets 62,354,b Perroguer ‘Bab „ Laufende 914b _ malle o48,b Ocillerz Dieu zsá,b Perfcher, Perfes 1z47,b Le Gueroys 149ab Merweilles de Perú I439,a Ocllerz d' Inde 406,ab Perfenaur,Perfenoix — 1248,a Lenulles 844,2. d'eaue 930,2 Mefcle 1076 let ſauuage; 255,b. 246 Peifcaire 960 Lentue,Le de 13é2,a Mellier kassb Oigaon 1074,ab. blanc chame Perfit,commin,1O86,a. ‘d'afne „Leuclle,Livciche soo,b Mefple Fassb peltie 34é,b. dener,oude “ to97a dese z3áab, de — nb: K299,b _Mefplier tabsb _ -fOuris,Squille rogo. faauage, jardin 1086. de Maccdoime -Liêtre,Lyarre 680. noite,perie Mercil $o7,b ——— zt Topt,b. desmiarez ro87,b. 681,b. verreftre $44b _Meure, Meurier, blanc & noir Olivältre 1a87,i288,b, & 1164 “dE montaigne 1088b. des ro- „Himaflons Ì sia 1268,b Oliuier, Oliues 1287 ‘Chiers, oueftrange 1ö9o,ab, ‚ Limoine,Limoire 2012 ‚Meurons, Ronct tr6a,b.1r63 Ome, Orme 1jto “grand togt. (äuuage 1093 Limons …, 1238,b. ra4rb „Meure,Myre i2ro Opier, Objekt *- “* rj,3,b Perfil,diët Alezandre rota «Lio,du Lin 854,855. fauuage „Mezanes 12442 Ofcancte,ou Orchaneue 58: Pêrtjoons 12614 85 5,2. 277,278 ‚… _„Micacoulier r3asjb Ordear Sir,1 Peruesche % 666,2 ‚Liname „ 277:*78,279 _Micocoulier,Mitotaules 1324 Oreille d'afne 193,2. delieure Pefches,Pelcheru 47 „b.auant Pe= Lis zoz,b. blanc, ʒ or, b. d'eftang ‚Migraine Ka442 97,2, 9882. de raroufouris | {che 1aso,a: de Tròpe ra6o,à > 929.’ iaulne, orengt où rouge Mill, Millet 816 _9b,b, d'homme _ $8r,b Pefches noix ai r26i,a 08. ſauaage 3081 Allefaeille 137b Orenge,Orengier tazs,rasi Pelle,Poir 354.4 i 643,2, petit 643,b, pic- Millegraine,Grenade raqga Orge 308,b. mondé 8os,a Perd'Afne 11302 quaat 8 653b _Millegrains 158 ——— ſauuage, de Syrie Wert Chou ai 275, Lie °°° 643,2 _Milleguetre 1447;b o,a : Peucedanne, Peucedanoft « 40 “Life 4job — to2,b Orgnier , 1jo6,b Veooifne,Pivoine 298,b _Lifferon, Peruenche é6s,a illet 816 Orgaitre 1317,b Peuplier 13071308” _Liuefche „…$oo,b Mirhe,Myrrlie 1367,b Orme zjro Phafeoles, Phafiëlz 834,b _Locá,Locar; blë Loc “ 794,799 Mohnoyere 949,ab Orpiù 18B,a Piedd' Alexandre s6i,b À gran» _ 2952 Morele 743 Orie 2243. grande 225,2. petite Pied d alouette 40i a. de che⸗ Luifier, bIë Loyſier 7942 _Morgeline;Morgelin 37,38, _ 225,a. Romaine, ougnfche _uâl 94s,ab, decog, Baffinet Lunaire 20364 39 2244 b, morte 227 __697,698, de Corbeau 700,1. de Lupins 848,b Morilles 784jb Orale 471,b. fauusge 471,2 b e 1 $a/a. de gelinc 79,4, _Lüzerne 914b Moron violet ‚276,2 Oftille,Ozeille zó13,b, petiue‚ou — Berdrs v64,b, de lieure sié,b. Kuzer , 914b Morsde geline,Morsgelin 37,b. _ de brebis 1or3,b 917. delokp 772,2, delyon _Lyonne, Enulo 5574 _38,b Ofinonde _ 760,a aje d'oye 9643. d'oyfcau Lys,e.Lis. Mots de grenoi ⸗25,ab Ouilletrz,c.O $ 869,2. d'oylon 9642, de pi- _ Lyfimachie 114,b. Morsdudiable 175,ab Ourles, des Ourles 1332,a 8eon 81 ,b. de veau sja R ‚M‚ ” _- — _Mofrauchien 7542 Orycedre,ou Cadé 1336,a Piguet t3564 2 M. ee kid b, dn 1 9 — 54 „ k * ort aux potceaur 964,b Ozeille,Ozaille 1013 13442 b Maen 1394b Morueinc 1335jb Oziert,ou Saule 1318,a. 131,2 Pi 444,b 4 Más — 923,4 Mole, Muſa „KAA ì __ Pilote 90,4 — 9 Bid — 78,b. ps haast er Pilderee son ‘ » 8,b. pceies 8, — Bora Pimént, ad Malancier _ 6 1246,b Hloches! EK Pain de cocu 919,2 Pimenitroyal Targa _M iegete 1447 ,b À miel 578. gueſpes 376,378 Paind'oileau 18s,b Pimpinelle F 14446 je ‚ou k 292,b ce gene 4 Pin 1344,b, ſauuage 1344 mafle & femelle 749,b _Mouron,du Mouroti 37,4. Pain: … _Îl46a Pincervin:Pincerfin. 13124 1381 Mouffedu Moufch 270, Pälaisauoudulieure zoog,a Pilleni&,Pileen lit sab 1206,b Mouftarde _ 1 —— 122 ene pr ait net Muguct 576,b. & 316. pêtit 57 $ wedde 1285,a Piuoine 298,br d'Inde 835,4 4,2 Meese za Mico — Pamelle 8o9,b Plane,Plalne tSegb.rjr7,a Muron violet 276,2 Pants 1064 b. 28E 10622 Plantam 149,4. aquaticqae, og -__Mygfaines t244,a Panic,Panniz8,8,d'Índe 819,2 _ deeaut — 9s7,2b —— — — aal j anicaut , 1146sa Plante cotonniere 87,88 ‘ ocherh _Myrecotons —_ 1 _Parelle,ou Parcille zorf,a, Plantede Lion 628.93;a. ic4,a ASIL —— 13ó7,b „deatekfuuage fors,a Poerte 970,2 Marons,Marròns — 1275 yrte;Murte ‚ tato,zzrr Pârietairc, Parioje 140,4 ï {95,2 - oere ô —— 1261,a 1252,b Marube, A ON. … b4fin- Pouked ash _ deau,oadulacg 542,2 b. nor, NES son TAG Dee Ab nicrs, t S2b IN oud'alger, nompardie, Palfleun jroab 858, — —— — EL á et Pafferage ou e — — ee afitor 111 3. 11220 — —— — BEE Naucau ros2,a. 1054,a.de Ge- paf Oeiles Dir 254 Poivse 1 ‚ Rai ‚nefte 1193b. deS,Antoine Pâflevelours —____ 28,b blanc 14422 « 1: „JO7A. tond zofza-1osz,a PaftelPaftcll zo8,asrro,a Brefil 1125: FElpargne vrij. — Nauct; Naucttes tos4,ab Paftenades, Paflínades , Pat d'inde 1123. long 1i23,2 Neffic,Nefplier …__ z2ssdb — quês vó6ab, blanches joss, t4aza, nou z44rs prin 1584b. Nerprun,ou “ale ro6s jaulnes zoso,a, Pomwrete,Nelië 488,4 3 Poivriet 744 | — „due 135 schie — 136 à EUR an 1E 1309, izzjab Pe verende ek Herceles,Blaveole _ Percepier des Anglo — Fránfche Naemen der Cvujden. Poncyrade,Melife ïz4r,b Reifort,Raifort 1056 Scammonée 640,2 b Ponpons,Popons 1041 Renouée 156,b Scariole : 985,2 Porcelainc,Pourcelaine 1032 Reperet $56,a Scarlat , Scarlatóm „ Scârlatûm Porée,dela Porée,Bette _969,b Reponee 246,2 b 2296,b Mi :£, Porreau, — 1076,6. Ail_ Keprile 188,a Seipoulle 1080,a. TRE Porreau 1079,b. — Porrcau Refine 1350,b. 1351 Scolopendrie x078,a Reftinde 1362,b Scordion 180 Porreau,de chien z077,a Reuecillematin 6o4,a b. {uivagkl le Serofülaire, grande 6 ; a. petite hees 3574 aen 604,2: desvignes 6ir,a _ 64,2 — 784,b 636, 637 Seau de Salöfnon 558b Pouds de bele Pete Glouseroa Rheubarbe 636,657,638.baftard Sebeftes Aes 49,b. 50,2 76,71-639,A. LOL5& Secle,Segle’ — Pouêtau 1332 Rhon 5 DREES Secourgeon 809,4 Poulle z209,b Rigueliſſe, Riglice,Rigolice ss2, Seel N. Dame 658 Boel fedor. oa. 553 Segeye 65,2 Poulliot 454,3. petit, ou — Riorte r225,a Seve Cig „Cigue 756,b 445,b.fauuage 135D-454;b Ris 82o,ab Schuz Tipt Pourcelaine 1032 Kopt piep $06. blanche 508. Seigle,Segle 806,2 Pourchailles,ou d'or $08,503 Semoulle, Semoule 107 Pourpier,Poupier 103 2. ſauuꝛge — 1162, b. 1163, a Senaſſons 937,2 1033,4 Roquette 1108,1109 Scne 585,2 Poulmonaire 194,195 Rofage,Rofagine 13 31, b Seneffon,Senefon roo2,;b Poupon 1042, Rofe” 232 »283,284. _ blanche Seneve zrosa. blanc zros,a. Poux;Poulx,Pulx Siz,b 285,b. dechien28s,b. d'outre © de iardin,ou doe MOS, Poyre,c.Poire : mer 1018. de Prouins 285,b, ‚ruftique rris,a, fauuage Prellesou de Vitry 288,2. franche28$,b, © x1rs,b Prefle: Queuede cheval 9p,a _ incarmate , ou de Prouence ‘Senicle “2042 Primevere 216,2 _ 285,b. muſquée, mufcadelle “Serbin, Geneure grande 1336 Prune,Prunier,Prunclier. 1260, 285. b. fauuage 28s,b. ſentant Seriphe 29,b 1261. decheualrz261.fauuage la Canelle 285,b Sermontzine 499 118r,b sj Rofte de Sotei} 7745775 Serpentaire,ou, Prune-pefches z261,a Roſeau, ou Canne 95z,a Serpentine, grande & af Prunclle,herbe 196,b _ commun aquatique 2 5 b _ $31,b. sz2. d'eaue 833,0 Piunelles „‚fruicts 1182,a- Rofmarin a Serpolet d 44$,b Prifane- ‚ 8rt‚a Rouge herbe,le Blé noir,‚ou Bie de —— „Sariette 465,b Pucellage 666,4 vache 865,2 ulle __1075,2 Pucellage d'homme zarg,b Roure,Rovre 1291,b Signe de Salomon $59,b Pudis- 12344 Rouleau ‘955,2 Signet N. Dame 659,2 Pulmonaire- 19$,a Ruble $72,a _Stmoule 797,4 Pyment 43,2. royal 12242 Rues6s,166. de iardin res, b. Siltmbre, Sinzembre _ 133,2 Pyrethre sér,b. lauuage 1xrib — de mur768,a. 769,a,de murail- Smyrnium de Candice 1o92,b Pyrole,Limoie z00,201,4 Ne ze 8,b, (auuage _ 166,b Soiffe,Suiffe ses Rys‚R £ 820,2 b Solan ‘dormitif 44b. ens § furieux 747, 748. maal” 748 p — d' atondille ee 932,2 K r “‘Sorbe,Sorbier — LLS Ba, (9) Queue de char, ou — S Afran, Safran 329,330. Souchec 747;b _\ Queue de cheval 99,4 ſauuage 33153322333 Soucië „Soulfie,Soucy __404,b. Quevede pourceau, Peucedanne 588,1 140,b d'eaue —_ rrs,a. $34,946,ab $1o,a Safran baitard $88 a b. „fauuage “Soücrion * 0b Qucvede renard 864,b. aultre, 1153,ab “Soude ; rIisa _ouRaiponce … 246 Sainét foin 875, a Soudre,Sondre 1189 Queucde ſonris 4 Salemonde 1146, a Sparſe 874.4 Quinte te fueille — 161, b — a Speaultre 7982 Toaran Quotran — id „a _Squille 1080,4. 108x R > eco onsen en Stafiagre,Hetbe aux, 5 Î ; 2 499, — 95,2 Abe, Rave 57 Sandal 1458,b — 4 nd, R Racine blanche, — Sanemonde 1146,a ‘Stipoule _1o8r,a $ 60,4 San du Dragon 1013,b Succre,du Sucre — 13836 Racine creuſe 6527 Sanguin blauc 1459,b Succredes 103 72 Racine fanguine,Bec deGrüe8s,2 Sanguinon — wien Succrins ' 1937,a Racinefentantlesrofës _ $63,a Sanguiforde 1 Suiffe ae a 13451346 3 5 44,b 354, 345 ,A Racine folfieuft , —— Saniclg _— 204,2 Suin de vol — ER ee 3 'Sänues blanches ‚___1055,b Sumac 1 — —— — werke 5 pmen Sap_ nijd, rouge 1349 Sùrcau 1322,2 Rafaín,grand ; EEZ “Surclle,Su ette _rors,a Raifor 1056,b, — — Seen Sarafin … _8z25,b Surmontain eb grand 1059 pb. —— 1058, ‘Sarafine,Sarrafine $26,a.s24,a Sus,Sufcau, Sufier en sä — Sarcolle 13742 Suyer : 22,4 — sip Sariete, Sarriette 465,b Suyn,Sus,ou Hus 1321 de fau- ‚once, Reponce Särroche EE deb a 1322,b ns 685, „686,4 b. Et: à — 339,ab Sycomore ———— ie 683,b. 686,ab. de m: E ee „derenard Eb Saturée, Sarriette EER TR Ae T+; — sat 375,b. _Atroiscouillons _ Abouret 142,2 b “379,a. royal > 380 Tamaris — OGA AM „a Sauge 466,b. franche 4684. Ee Tan / _ kapi,b —— PAER, 465. Tanafie,Tannefic,Tanaifie 46. 1 rg ta — uuage, ou Bec d'oye 948,b Kr 572 Tape , Tepf€ barbe : Bouillon À —— Eis 13182 209,2 At ie 9s7b S unes,Sanues … 105,5,b Targon, Dragon 1 — Keble Kieble 5742 S uorie 3 465,b Tarnotcs 877,2. 125 — dame ‚© Si të De Pp. 77» 5.b Recanem onl ue vie 769;2 Tatton Raire, Tastouraire, Tor⸗ el Saxifrage so6,ab. sz. blan- _ touraire 635,b Recliffe. ne eeen sab _che so8,b, iaulnc 202, 912, a Taure * 2Scabieulc TEE —— Ee ijb Fêrebinthe | Terebinthine de Venife in Tefte de veau Eed Tetrahil, Tetrahit „ K I27,a F rc Theſe 1348,6 Thie — 48.b Thym,Thim JT 443, A Thymbre 65,b Tighe 882,b, de lin” 38z,a Tille ‚Tiller, Tille mr nab Tifane 4 rr à E — „599,60, éd a Torches ' =_zo9b Tormentille 164,4. zos,b Tormigne 1306b Tomefol Tourneſol 52 Tortelle 10554 Touſelle 74, Toufiours viue: toûbäibe I3z Toute bonne 471,b. ror6,b Toute faine 10 Trecque ze Zi Trefle, Treffe _ 858, 899,900, bas 893.bitumimeus 899,ab.des prez 8598,b. odoriferant 5084 901,4. puant.899,b. ſau q 903,b 4 * ne \ Tremble 5 tan Triolet, Treffe ige Ol Trigue madame, ou E E, at quemadame 4 br 8 kh * And Ke Trufies, Truſfles zb. dan “923,4 Tuc chien, Mott auchien 754 Tue-loup 721. iaulne ozr,b — sn Herbe aux Pp se KA Velar pen — en „Veraire 5 Veran — berger Verge à paſtour Verged'or ni — du Vergno — Ver) 8 Vesmeilon, Vermilion, V 1371.2 —— * ——— kie En ride * WEE Vernie B] 34 Veronique 52,4 53-1182 Vereine, Veruaine é zh La We end fauuage 866,2 Vig ln, 8 e682,683. blancl Msn —* 68 3,a. auud vi een sk 3 —— — * it ‘paffe s murets el des mu Violettes blanche „d'automne 251, b.d 230,b.de quarcline 230,b Danes bebe 264 bs Traliaenfchie Nacmen der C ryden. Violiers,blâncs & rouges 236, Viueole, Vuuole 644,3 Y Yurayt, Yusoyc 86o,b. & —* b 257238 648,b. 65o,b. 140,2 * ludage 1643* Viomne 663,4, 1224,2 Viemole: Parictaire 140,2 Eut 1299, Vacfuclle 316.46 bs 58 X 134. b. 1343,6 z. Vilnaague Lopg,ab Vracdes Normans 78a,b Ypeline rskóa — —— * et aad 530,2 „Waude tio,a Yue mufquêe,Tuê mofthate 60,2 Z * * verijsde elen — Fn | 4 Kad Italiaenſche Maemen der Crupden. | ie” Arabeia 8575 Betonaria 1774 * —— ——— Aralda 255 Boers 3,4 Catlagne 1275,b dicanallop Bere, Abetó,Abezzo 1353, Aranciata,Gedronella I244b Bracht di cucco, Braghe * canalline 1276,b 1354ob. ogliode Abezzo grancio 1ndoyanlase.n odicuculo —— 216,4 Câtlanaria,Mercorella … 1037 1354, Arbor d'amore 1232,4 Braglia 1196,a Caülracane 410,4, 874,4 Abrotano 24eb Arbor di Giudá I2zasn Branca orfina Mats Calfrangola,Galiopfs 226 Abſiutio, vedi Affenzo. “Arber malinconico 1437 WE 974 — » crefba, Catharina ‚_riéza Aburtllo : Bed Archsocchi 141346 2 * Caſtracave * 4104: 874,4 Acacia 1 ⸗Arca 13914 267,0 Catapuzza, apmcaa, Acanchio zrap,b. II jon Aristologia 244 — 97sb PT minore bros “Acantho FRE S | grmeniacht, Armeriache 125oon Broeggië 648,4 Canda Leon Coda di Leone 881,0 Acero “IER grmola 963,4 Brotano, 25,8 Canlo,Canolo 5974 ab. cappucio ò Acerofm zor 3,b.maggiore vOIS,d. gro 530,4 Brua Bruca 1i00,b cappuzzine 97svab, lifao * re. Acetofela vOI3b Arremifia a,b —— — “Aconito 721,722. 0659,b _Arrichoca, Articoca 11354 rn we,‚Sufine 1361,4 _ migro9” $,a.Jalmarico, 10364 “Acqua Nanfa, Nafa, o Nathæ 97,b.875,n. di Candia Brufcandela é72,b Cando fore sisab 1z41,b zi ' * co 1166,b Canlo vapi,Canle Rape —_ 97sa >Acoro 397,5. falfo 395,6 $8omn perd 37eb Ceceri,Gect 84z,b Ashe 319,6. giallo eld — Asfodelo EREN] E29j,b Ceciliana, Siciliana 106,8 1457sb _Ajparago uoì,b. falnatico 1101d mj 980. falwatica — 984 Cedrêlare 1356 a —— zo66,n. de gli orfs, ò jperella Eren odorata $77;b 8 Cedre „Cedromela, Citroni 1238, orfino 1069,a. porro toj9,b. Aifenzo 26,a. ombelliferb 28b ’ tast ab wie 1o6z,ab. „4716. 48,4 Eer ligg Cèdro albero smaggiere‚o Cedro dal — verd oge rd arie —* „Atriplce 963,4 Cea ir $4t,b _ Libano 1356,a. pmnore‚o Cedro — „Atriuolo, Triuolo ek —— Caccia lepore 152,a, — i 1 1453 29s,b 44 695,8 Znellane 1280,4 Calemandrina 50 plof op “103546 IEL2,B gyreole 1150;b Calamento 134,8 Cefa 156,6 amit 1188,b dine. 125Ssab Calamià far conocchië 25} pe cis: 61,5. mezána 274. 3454 B —— 06,4 _ _minore 64,a, Jaimatica_ — — ——— 1459b EE je k —— — —3 ‘Cembró 547,4 -Albatro, Arbuto 1159,4 B Actara 474,4. 580 AlO,b Certâurea maggiore 540, — mano „Alvero de gli parernoftri 1326,5 Batocche izso,d Cambrofint laissb re 545 “Albero del Paradifo 1264, Bagaia 1176.4 vivere 11394. negro Goa san cn 341,4 „Albero della visa 13414 Bagolaro,Bagolanro 13254 _1144,4 319,6 “Albricocchi 12$0,4 Balaazon 539,4 Campanula lazura —8— ragam terier : 584 '1346,b__Balaufti,Orientali 1244. 4 et 7 p 450 | 98,4 Balfamina 26z,b. 1047,b. dnape Ci —— 37,4 ò — Gehtone 37,b ——— — kil ——— ih 475547 1453 on 1286 Tob 1366,4 Gerald Cardo ora 1027, Canforata herbe * — ——— a p arch e 1485 a , wah E | al b Creta OS idsbu IEB Chrqas bt tr 4 Spreen vo foun J — EEH Jen’ “885,5 Ceferone 676,4 waglioni — —— 10464 * é Pd China, radica Chinefe 4ab. Oristb.aft- * —V ——— zustb. dallaetes — — sia in —E —— Hi er aja 993 a ras Ama „ab: gialla 558,2 130h. 144044 —— — — —— Venere 189 — en | — 481,4 ( Rib rd ed 5 14004. 2d — —— 969,4b — F — biancad' Apuglin _ vO6Sb Cipolla Cipole — — bianco & negro Cipreffina 1316 Caprejfo $ Cartamo 500: flaasic 154 — _Carfoffo 1419,4 — 163, B. 204,b chia —— J lliacnſche Nacmen der Cruyden. 7844 653,8 nofa od 1266,b.. marafches Dolceghini „Dozolini, Dolceguini Fonghi mariné t259,b. me- 0,4 7 ano —— „merendole 126 2e nde, Donzella 379;b Permira Td ue ke 8 4 — a —— altre 1 — dn 11096 Fragolaria,G Fragole 10506 Heliotr opio 94,46 manen * * enne; — glen Dragoncello Fraſſinella, Fraxinella, Genichel- Helleboro ——— 630,6 Cirfio dal Guino 11 56 b prul iso 65,4 is goin 5 h bes Cifto 292,4 Dragontea 6 pj tes — wet velde 1 ì ee — —— — 74 —* * ngen 1 — — 11 Mk dg * sa Herba canforata, aes >. it 1286, rumento 794,4 25,4. 431,4 — Beh 5 > ed * Sef Duracine ciregie „1a66,b „Eumorerra,F vinofterno 5 rd Herba dal mie 718,4 ern — E me — Fufaro ‘1228,4. el dal latte,ò di latte 597,b. Cocchinilia 1 Beno,E 6 — Coecole di Leuunte 1 * Ebulo — nt $ — ae ef kar if — , Concomero Egéno ra EG Alanga — b. mesana — ef de Ara I114,4 1839, b. falugtico — 621,b ‘Eghelo Ez 3ie 1465,b He ba dS. EE dee Goa de imùlà opa di Esilo SEL, ElE 385 — ;-Gallinaccia , range 5 spa ds „Gionanni 4T7akb Si99, a dò leone “ “88i,a Elici 1299,4 dent d — er Gognol 216,4 Elictifo 418,2 Ching, Gallinella 376 — di — — — Hi vel chi —— en ——— zig —— — Chrigtofano 660,4 ‘Cola:Colla' 295;b. Elsa Ella,Enola 108574 aal 228,472,4 EK Se 11036 Goliandòlo, Corinndolo —_ 486,b Elléboro,bianco 626,4. femina Gala 12936 — ——— Coloquintida — AE . nero He — — ‘Golu, ria ee 9 —— 12954 Garanza 1048,2 — — en k 483 * ‚a Enola, — Enula ————— ————— olata + _299,b Bode 1 —— — elo, Contes’ Bishr Hd Garefani,Garofoli,ò Eh en Hi in — 38344 Condrilla 994,b. prima “995,6 inb tigbe Albien 1259,a'b 262,4. 263,264 —— eten id Coniela,Cunila,Thymbra 464,b Endiuia, Andidia “989 ‘Garofsmo Indiano 3 407,4 en P aralfs 216,4 Ganóethielle : Z8gb Erbeln ssp Garan 1364 enen cofla dcoftola 202,4 “Confolida 193. maggiore 193,b, Erica rzozb. feoparia T203,a Gelofia “05967, Ernie Od ec metana 196,b. minore 197,2 Eringio 1x45,b. montano X146.a “Galfgine,Gelzemino 6734143950 dn — 727.4. 881.4 Comtoluolo cerileo,o Läzirro Erucaggine 1105,a Genepro 13523b —— Trad 920,4 6$ó,b Efola,maggióre 608,n b. minores Genefbra 93,6 nld — — Gepaita,Copera 1065, b 604,4. ritondà 6o7,a bh Gengeno 1468,a. falstatico 717,b —— — — Copertoie 189,4 Ethiope,Ethiopido zio,h Gepichella 559,6 Es, aj — — Coppadi Gione “422,a Euforbio 61 ziek s/ Gentiana:ss3,n. minore 55 5,a ‘ppoglof]o 1i68,n Goralling 1494,b Ebfafia Kra Gehe —— contadini__495,a Coriandro ARELBA KE ’ E Ghiande 129r,b Hyacintho 335-336 — “ 1asóab 5 Giacintho,vedi Iacintho-_ 335 9 LOS —— Cornole, sCorgniole, Côrnie 1256 Fris” 826 +827 Giaro,Gigaro s295b. 53034 We 462,4 Corona di re,ò regale — KAL 2,4 — 188,4 Giargo 8744 5e Coronella ne 912,4 3 “1303,b ‘Giglozor,b.386,b. azurrodee- + 4 — — Gorregiola 1$63b. minore 1585 —— 13044 leste 386,b.390,b.giallo 315,4. 1 cen,lacces : 235sä Corrigiola 647,a Fogginoli “8j4b _ marino 360,b. 1082. matto acinto 335 del Padrenostro e Cofiria” 8 — Falangio “147,b 313, b. pauonaxzo 3 29; b. roffa sten noftrale — oriental > Cola _ roooa 147 Lab Ealari,Falaride “823,4 307,4 faluatico — zo8m SE — ve G> minor : — — Fargui, Farguo = 13044 Ginepro 13jjab — ae — ———— Fariola joga Sinefira— STA 1193,b — Was 5 5 —— Cotogne — “rzaóa Faro SS 99868016 — — — 681 5 _Cotone,Cottone _87,0.83 Faua 826 — ef 188, 8,4. - Gingeno d — Tero —7 — 14925. 540,6 je ndr. One hietto “560, — — Criſpi lupina mt ioglio, Eoglio 860, Tes eN refpino,Cri ijbino, Cripino: C1 3 r — — 231,4 * * * * 3606 Alibi Tonperatrice ú di Calabria oon ber, …_ Feccia. # 5 — 950,4 —— — — — * 597,4 9ILA —— —— nina” Girgilena. Giurgulena 851, 8 : 851 — 758, Gittome, Gitthoves Sb Zn, ‚graffia de porcì Tooc 4. 147 1E) zb Crifanthemo Peruniano PEEN * — vedi Finocchio — Giuggiole ain 1288,b Jetze à 14 68 —_ Croco hortenfe 58 7 Ferola 518,6 Giula, Giulia herba 475,b. 476,2 d 386,6 Croftofanaria sb Ferro de cauallo 872,4. Giunco,Gionco 956,2. ite Iringio, 4 — 3 —— Hed Cuccúlo Indiano jk Es ** Fiammola,Flammola 667,4 orido — “55 — — 6 Cuneno 823,2 Fie ENE Gladiole … © Seen Turia lina * —— uo gitto 1270,8. falfo Golfano ds kje yo) pe joa % BE rasa 15260 4 — Di * ——— Eyper sar,b Fieodelinfemo 754b Gramignn 885,888, 885. ae te bbh e. Oprea 13404 biecht 8 s8,ab. — na 889, b. diParnafo 897,b — — er GranadiParadifa “ 14474 5 Ais, 5 _D 5 5 Figatella, Rn 773b Grana de tintori 1296,b E bio di Venere 156 D. Frlipendola anati 144,4. demèzo haar 7 — Lambrafin 684sh Anes, Dandie 474 Finocchiella 490 eb Oe EN 370,6 $ Dattoli,Dattili — 1283, Finocchio,Eenocchio rt aje — Sijs 186. od grime de Giobhe d'India „0 — “Hone 1063, 4. ns _1rojb Grano 793,4: d'India 822,b. Sa- 1401 10 Fior mie, = 4004 racine ,ò Sarraeme ſco 8226 — de duoë fori Datura “14324 Fiora 3 bh 825,b- Lancinola, nil ——— 6so,b Fiord'ninor zó4b Grafella — 184,4. 186,4 Landri di Landri- æ Cane 312,4 b. 993,4 NEior de criftalle £ ria ifomele —— L aspne d ZEE riz1,b Fiordetintori _ _ 11964 169,4 Lantana di Ceroïci » —— Fior di Gioue , 25 naine 1233 a Lapatio — — Fior di notte “650,6 —— — dal Guinì Ì Lappa bonria, 10554 Fiordi primauera men a SEESOb — 48. maggiore 4 ee 949 gentil / 23,6 Guifciole,Ciregie zt — — 340,b Fior d'ogni mefe — Gudſſtrico 4 ——— Diffaco 1151,6 rancio 405,4 « 7 — — — 8 ior velluto É 5 — — Datamo 4520. — sb. Fiflidi Fiſtichi zE — H 52 6 Be. Fogh Indiana — Hedera, Iedera Cob aliaenſche Naemen der Cruyden. Laffolat 4, Herba Giuliä 475 Marroni, Maroni 6 Leriri,Catapuean * —2— 7——— ltd — ps e 1343ob Perfiche,Pefche 1247 „b.ammare; Larifuols Koof.k — 4 pe urtio,Naftuorzo 11124 uracine; noci, partitore — Latticiuola 995,b Marzolo hers —— Naponi fos4b 1:48, Lattuca,Lattuga 1o07,a. capuc- Maftice He in Negre caul. $20,b Pernincn,Pronenca 65,4 “ cind koo7,a.Francefe 10d8,n. Maffuorzo Aar PS - le . 975,a Pefche 1247,b. pefche dn oe minore 998 ,b faluatica 1o09,b. Matre filua, Madre felua 67 * peage * 1254.6 1248,a. pefche carote, peſcho altra ſeluaggin 216,4 Matricaria,Mârella 454 Nigella, * ze 488,4 __cotogne, pefche noci , — —— Lactacella 1005, 6 Maäxza di caualliero, ò Mâzza Nirpoteila 13555 ht ar E a — * sa ferratà — 29 3613446b * — — ofemol l Lananna 744 Mazza for 942 3 errojemolo; Petrafeline — — En eren! di 4 x * — Nocelle 1280 dd dee Sten Macedonico. 1 flan Lauro 1327,b.faluatico 1329,b Meccioncan 5 7 * o4.* — — hj E % b _N —— barbate vol, Pertimbor fa 2sunb556,a Lazagne 81256 1237. Appie, Detie, Rofe, cr __Noce,Noci 1278. d’ Indid ub * gerne di Venere 1098,a Lecini É 1299,4 * altre 1237,b _ metella 753 a. —* encedano vest ——— ——— — Peers 53.4. mofchtt 1394,d Penere 42 Tesgno Santo 146154 1244, * »45b uerela 46 96 Lengua di cane 65,b Melangoli 1242 7 0. ———— AN ad Lengua fanguigna — —— 488 46. falfo 260,b Cchio del Sole 56,4 Phalangio,vedi F. ela Lentagine 30,4 _Melan ô Phenice 862,b. 861,4 Jg: N zand 751, b Occhio di boue 41âb Pp, Lente —— ‚palustre, ò ò de pa- Melecorogne / 124s,b.1246m Oglio 1287, b. d'Abêzzo 1354 b Kete maſſima ALA bud 930,ab Miluianeo Bastarde 1246,a Oleandro 133L4b Bees — — 844,4 Mele peſche i238,a Oliua 2 rij jJorci ‚„i66,b Lenticolarig ‘ 930,b Melega,Melegua Aid, b Olinagno Itï4,b pie ——— 7204 Lentifzo 1362,4 Meleghetta 1449,4 Olino,domeftico 1287,5. faluatico Pied * 698,6 / Lentifcodel Peru —<-_ +1364,à Melica 820,b. 818 4 1287,b Pied’ ‘sf 6b.7 -Leone,o. Cardo fiero 1157,b Meliloto 912,4 Olinella $9asbirzrs,b 5) * and aca” Di Leontopetalo é 93,a Meliſſa 124,ab Olinetta tarsb Pi * —J Lepidio rizt,a Melone, Mellone 1036,b: al ſeme, Obmo,Vlmo 13 104 — cht Lefini » 12994 _ mondo 1037,a. Indiano1o37,a, Ombilico di Venere 189,4 —5— uresti deer CeLeffandria togi,b — 1042,4 Ortgano 459,a. bianco —_460,n de ler 5 R 2 — 692,4 Melongena sr, Ornirelli — ' 1306,b Puglief — — tigo 672 Menta, — Ortica 224,4. mortk 227,b. - r ** Sas, Lilio conuallió 316,b — @ falmati ie ë a, Lare Eg — — 4446 — sor, falſo 5* Meraui elis ú Ns Orzäda 861,b Piombag — „tb mma 776,5 Mirte 1627,b; ba Orzata Srr,a * Limoni — , 1238,b “ 1029,4b — pes Orzo 808,b. ſaluatico 861,b. — — , —— Limonio 1121. ſalſo trzr,b Merende, Merendole rzéé,b 864,4. forcino 863,6 Piperite … — — _Linarin — “£78,279 Metallo 1258,a Macanta 1176,b Pirrafarrd, hen Lingua agnind 149,b Mefòl 753,4 Offpride Linarin dod Pi pifeliPiares zake Lingua di cane 69,b Mettimborfa f s56,a Ono del Offar ‚67 Pafcia al letto, Pi ſo de; — pn (amende 1227,4 Miglio 3 Si6,ab Oxyadró (d350mb Pilodi can ——— Lino, Linoſa 854,46 Milium Solis 113, P Piftacchio 1282 —— Linofalfo. . 85s,b Millefoglio inb : 7 — — ——— Lino ſaltuatico 855,6Milquæeilla 2284 Alma albero 1283, b. 1284 —— 0 *8* Linterna 1459,b _ Minuti penfieri 235,4. Palma di Nettuno 9274 Pizza gallipd 16, À Lifne- “ ‚43b Mirabolant 1356 Palerufäli 59,4 Planragine Piantagi * Loglio,Gioglio Eds 86o,b. Mirafole $97,4b Pan cafeolo bash hiken STAT gene 1494 mar : 1240,4. — — 1367,d Pan cuculo 919,4 i3is.b, zis dequarice o albero 13244 Mirri gf 1097,4 Pan porcino „4 ar, 7 _Lotoherba,odomeftico — 908,4 Mocho 839,3 ed ie — di Perſiano — 7— * pe nd (a —* Lunaria 9476. __delgtappolo Mogli 1436 —— Pancratio À 1082,5 — 1954. feconda 1 “20354. nen sai 14365 — Pania,Vifchid 1294,b bir: — En —— pred — __Î33os Peico 818,4 3. — Paparina 37,6 Pomi 1236. À — —— osb. — — ‘Möntäche iz dek Papauero 73}o;b. cornuto — rod mert lin … waggio 849,2 Morandola 96,b 735: — 730,8. faluari- 1048,b, d'oro 750,4. granati- en: A Zep “6rz.ab More dirouo 654 cr — 7334 1243, rm em Kar ta chni zin: coronaria Moro — 8,5 Parscoeuls 27534 1} Pongotopi , Pang gi, sassen. feluatica 256 Morfo del diauold 176,4 Paralifi, Herba Päralif ETE R Tyfimachia zx4,b Mortella 3 __r2r2,b Parieraria,Páritara 140,4 b Popolo 1308,a. bianco 13084 * M. — Mortino — 1212,4 Pafferina 7+4: 157 ontano 1308,b. nigró 1508,4 3 5 — "_ _Mof , 1343,b Failinaca 1065,z064,a dome- —— * 6 5, Acalebo 1219, Moffarda,Moftarde — x246,b. _flica 10644. ica 1O61,b — Maccaroni — 1182,4. 688,7 Paternoîtridì S. ‘Helend 1466,b Horb — ———— ye _ Macchia 1362,b. agra 1360,b mugo,Pino 1548,4 Patientia 4336acico zein _Macerone — 1081ʒ6 Mufchio Greeó- st 3 : * Pauarina 37,6 Pórtulâcá - 10 Weerd 7. 390,b Múfto — liquida & — 13524 Pofcola ſticela “er sa — Myrrba 167. — —— ke lá Pose 39 ———— 9246 rrhide ro …90,b Prignoli Kh Malua toa b. maggiore 118,8. “ay — —* Penmacchio deli infe — gak —— * * * falnatica _ 1o:ob. Tosa ziyro — minore rata,b. — — “3444 Erocaechia Eider, : Saan. dale rgarda — falmacico „dr6ép Peonid Ee 298,5 Próvenéa 665,5 , Penere Y44rsb. d'Ethispin Prune,Brugne,Pruni Sb? o,Malwanifco roztb. —— N. 5 1443,4. cornuto 1123,b:d'In- —— 1261 ee — — Ae N er ed los4,ab; dia £ 1123,b _ uatici : i — ——— * tos4,b Pepenquatico 955,4 Pflio — 155 _ Mandorle,Mandole. — 35 Nanfa, md ed o tan Pepone 1OäIs1Ó4t: … Indiano Palegio Pe El — 749,b -1241,b Lo4z,a. falwatico «1043 ie s , ì -1382,4 — * So. — 723,4 Peponella à — — — — 282,4 ros4ab Pere rz sz. ciampelline,mufcate, 1266,6 — — 8 — pen permet 45,8 Narciffo 349,350,351. d'algie- _T2s3ab ; ___rhfolfarignodraleri zsx,b — =1434b Tisa ardo fp: i, 1479,b Perlar I325,4. 1326,6 — 12916 1479b. 44o,a Perfa ek gentile 432,6 — SE sed 7 — Naemen der Cruyden. 184,6 Trinciatella jb R. , — agia mag giore 7— Ed 2 * 4 ‚a Triuente Bl Adice 1os6,b. ſaluatica ——— 13 if * b ine 1162,1175,1184. ceruino Triuolo,vedi Tribolo 902, 922 — —* 465,b _ 1186,b. guercio 1186,b. merlo Trembad’ Amore 422,4 Radicchio 291,4 Scabiofa 1715172 1186, — 1186,6 Tumatle 750,6 Rafano,Raffano 1056,b. 10596 Scammonea 640, 641. piciola 648 Spongiole,Fonghì 784,4 Tume 1286,b Ragia , Raza , Rafa ò Refina Scardacci,Cardo 1134 Spofadel-Sole 405,4 Turco 1182,4 1350,6. 1351 Scariola, Sariola 989,4 _Sprone di cauallieri — — Vv. Ragia Terebinthina 1360,b_ scrrrodi Nettuno 927,4 Squala 361,b. 864,5 Aiani 1244, 4 Ramece —B———— 12444 Squilla maggiore 1080,a. minore Valdebona 492,4. 507,4 Ramerine 436,b Schiaria,Sciaria 471,6 vſuale 108 * Valeriana 565,566. maggiorer Ramolacci 10585 sia maggiore 1O8I,4. minores Squinantho 1482,b. 93 5,6 566,b Ramoraccia ross, 10814. at Staffilodendro 1283,4 Valerianella 567,4 Ranci, Pomi ranci 12424 Sclareggia 472,6 Stafufaria 595% Veccia 850,4 Ranno,Ramno 11845 Ss olimbri 1137,b Stancacauallo $87,a. &' S4Lb Veccione 870,4 Ranoncolo 698,5 Scolopendria 765,b Stattedi Mirrha 13704 Veladro 626,5 Rapaftrella 1056, Scopa,Scope 11964 Stechade 441,4b Vena, Auena 823,824 Rapella 1054,b Scoparia 279,b Stellaherba 1st,ab: falmatica vena vana 864,4 Rapo rosz,‚a.falfo XOS6,8 sorano 12234 1524 —— 668, 669 Raponzolo 246, b Scrofolaria maggiore 65,n. minore Stellaria 20sb Verbafco * Raſura de vino 696,4 64ja. & 996 a Sternutella,Stranutella _1x11,b Verde marco 77,4 Rauano 1059,6 Sebeften,Sebesteno 1262,a Stinco,Stinchi 1362,b. ogliodes Veri gentili,Margarite — 423,b Regolitia 556 segala 806,4 Stinco 1362,b Verminacola 221,4 — Keppeſe 263 seguita,oSequita Romana 2434 Stomce 1369,4. liquida 1370,a Verla 9736 Resta bone 1165, spleyi 1091,6 Struthie 1246,4 vj de lupo 786,b „Rhanno HIS4a selliga 1479, 7 Seruthio falſo 569,4 Viburno — 1222,4 selino 1088,b. toor Succa mele 12334 Vigne daf - 1206,4 ; „Ribes 1I72,4b some fanto 334 Succine,Sufine 1261, Vilucchiomaggiore 643,a. mi- Ricci delaSignorn - 309,b _semenzena,Sementina 33,4 _Suchamele,Succamele 2136 _ nore 649,b. pauonaxzo, oce- Rinzo 11464 semola “805 1233,4 ruleo 650,4b Rif, Rizo 820,4 b Semper vino,maggiore 182,6 Sugaro,o Suuaro 13oo,b. 1 299,b Vincibofco 675,ab Rifo de Ia Signora JORE ore 184,2 Suſino, Suſine 1260,b Vincitoffico 668,4 Riuci 137,4 Senapeo Senauro Ttos‚a. bianco Sycomoro 1270,a. falfo 1283,n vino 688 „b. cotto 688,a. di Ber- Riuia,oRima Maria 1073,6 11o6.b. ſaluatico 1106,6 1264,4. 1325,6 bero 1175,b. Greco 693,4 Rize della Signora, a Senetio voor. maggiore 1 003, Syringa 1219,b. Arabica 1 — Viola bianca 236,4 b.gialla 238,5. Rizzi à 309,b Serpentina 1553 T mammola,oporporen —_ 230,b Robbin, Rubbia 5706 serpillo 444,b À Vifchio —— Koccheifuſo 1153,6 Serpollo 445.b Acchie. 12814 Vifciole 12664 Rombice TOI — 989 4 Taiero, ò Taieraxzo d'acqua Vifningo 109954 b Rofa 283. canina 288. fina 290,4 Sefamo 8sr,ab 929,4 Vita longa 1443; mofchetta 28s,b.faldata 288 scrrbira 1o05,b Tamarigio, Tamariee 1200,ab viralba 662,b. 663 ino coronario- 4364 sferra caualle 872,4 Tamarindi 1401,b Vitalba porporen 667,4 Roſo, Scorano 1223 Sfoiaruolo 1492,b Tamaro 657,4. 65 — Vite 684,5 Roftro di — Siciliana 106,4 — 6594 Vite bianca 657,a. negra 657,4. Rovere pt 1291,6 Sigillo di Salomone $59,b Tanacet 47,8 _ 659,a. falwatica 659,4. 661 Rouiglione 837,0 Sigillo di S.Maria $60,a Terni 789,b.d’India1477,a Vitice { 12131214 Rono, Ruouo i162b. canino sjjers tosi,b Taffo alber 134356 Viticella,Caranzi 1048 288,4. ceruino 6)3, b. Ideo,ò sijio 1228,4 TafobarbaffoVerbaftò 209 Viurna 12245 wiontano 1I648 sihqua 1233,a. filuettre,o Sili- Taurina. 374,2 _Vlmo,Olmo 13 10,4 Rubbia 571,b uastro 1232,4 Teio 13128 Vmbilico di Venere 189,6 Ruschera,Rucchetra, Rucola 1108. sifla,scilla ro8r,a Terebintho 3604 Vnghia cauallina, ò-dì cawallo gentile 1108 b.falwatica HO8b. siringa 12ro,b. Arabica 1219,b Termentina 136066 943,4 iadg del Sole 7754 Iraliana 1219,a. Portugueza Terracrepolo 99s,b. 998,b -Voleme son ola 260,6 raar a 7 di li bg 78 det d "India aten di Maghi ‚o voonparia an 166,4 Sifaro. beid 875,2 Rafto arboreo 11898 _smirnio roptb.di Candi EN Tertiola — ‘sar,b Vrtichella 449,4. 1492,b doen ſaluatica Kali Wine _Testicolo di dane 3725378 Vua 685,686. — vSolatro 743.744 Thaſſia 51 ne lefe 5 Solbaftrella 145,b Theriacaris: 569,4 Vuamdrina,omacina — 1 hd * * 1286,b Soldanella 647,4 4 di —— zi nt Vua orfa,o d'orfo 1206, ad 3294 Saracinefco „ Sole Indiano 422,a Thl, 1115, 1110 Vua (ping 11714 _mattod alaaico _ $83,589 _Solina,cioe Formento 793 Thora 7255726,b. 127,4, Gual- Vuerrs vof 11724b ek 8i9,b ° 1221,66 defe726,b. Italiana Erin a — Vulneraria __ 296,297 nd ee: 12 326vSonco afpero 1 oò5,b.lifcio — Thorina Vulparia,Volparia TEA ‘Salcio, Salice 1318,4 Sorbafirella “145,6 ra di Santo Giuliano Ees x DEE 1479.4 — erich. 5 len Ae 4 TE . 3944 N € 467,4. 90 TI $ 4 bape 4 — * ee 8s1,b Tilia 1 312,a.mafthio 1310,a.1 312 Avmara 156,6 * va. falmaticn 1ò4,a: Sonero _1300,4 Titimallo,Tithymalo _ 599,60 * — Souero cerro 1300, b — — 1286,6 — Acxon de Hierico 14274 1321 6. ac Sparto 8 - …_1397,4b Ti „1644 Au Zabinta,Zaiyntha 995,b 1 — montana1 Nn —— 86,b. fetida _ 394,4 Tormaſole ———— __990,b Zaffsrano 329,a. falwatico sab. : 710b S —* 1001 dg — Tortumaglio,Tortomaglio 600, _ 755 g San — _ 1458,b Spelsa 7984 — Zi 0 matto faluaticod Sar. La —— 909,4 pn 401, Tragi,òTrazidol 549,55 — nefco 588,b. 589 — Sangne di i Dragone 136s,b Speronella - 574,4 0 1480,b ate 686,2 “Sanguinella _ S85,b sa27,a Spigoospico — 1478,b. rar. rs vn 135256 » Zeingide , Sanguinello,Sanguino 12274 _ d'Aghora73,n. gentile 1479,b El 963,4 _1264,p, 1188, Saniciola 1O15,a Spigonardi,Spigo Nardo 14784 T origi 902,a. Zuccho Zugge 1044,1045» 1 Santolina 430,b. 431 a Sprgo Nardo Isaliano,falfo 1479,b * canallino __ 908 diana, ò Saracino “825,4 Spin guercio __ 1186,b Trébolo aquatico 912,923 _ marina Sargaſſo, Sargazxo 1493,b Spinaacuta 1176,b — eik ere 5 Sarracens 5 874,4 Spina bianca 1Lj2,b _ betominofo 899,ab. caunallino Sarraceno, Fromentone 815,a Spinaborda — 1137,8 908,4, Ira. domaſtico, odorat⸗ Zuccamele Saffefrica “408,85 Spina infettoria n86,b s03p Í Spaentche Naemen der Crupden. Á. A Bere 14551354 Abellota, Abillota 1298 Abroios, Abrollos 886,ab.922 Abrotano 24,b —— Agafraon 329,2 faluage 333,4 Acarreador de ſaeño 744,b.748,a Agibar 1376,4 Acofeifas,Agufecifas 1264, Asofeifas, „Agufeifas 1264,4 Acucenasamarillas 359,b Adelfa * 13 31,b Adorna 1215,b Agalla 1293,b Agramonia 34,4 Agraz _ 695,2 Agrelles 1013,b — braua — 147 5,2 ye Alho: z066,b, pxruno 2079). faluage 1069,a Ajo de ciguefias 342,b Ajunjera 995,b Alagor,Alazor $88,b Alader 121642 Alamo blanco 4 308,3. nigrilho 1308,2 Alafor, Alazor $88,b Albahaca 448,a.de arroyos 45 0, b. Altamiza 457,b Altramuz 849,2 Aluarchigas Aluaricoques 1z50,a Alubias de las Indias 334,b Aluarcoques, Aluatchigas, Aucr- chigas 1249; Amacorogado, Amacorodaco 955, Amapolas 732,b. moradas 736 Ambrofia 42,4 Amelles rzsó,b Amendoas 12 so,b Amexas,Amexeyra 1260,b Amfiam 1377 Amieyro 13c8,2 Amor de hortolano $74;b Amores mios 360,b.1082,a Amotes 14752 Ananas 1423. brato 1423 Ancuſa 983,b Andrinas,Ândrino . 1260;b Anorca 657,2 Apio de las piedras 1090,4 Macedonico „ ro9r,b- Arbol contra las erifipolas 145 6,2 Arbol d'amor 1232, Arbol de las camaras 1395,b Arbol de rayz 14162 Arbol Parayfo 1264,2. 1 326, b Arbore de las camaras 139s,b Arbore de Sanéto Thomé 139 $‚b 609. ſaluage 450,b Arbore Sancto 1395,b Albahaquilla 448,2 _Arcoyra 1362,2 Albarchigas 1250,3 Ardiucjd 294,b Albardin — _ 1199,4 A ula 983,b Albercoes 1249 oloquia __ $425523,524 Al 1250,2 Armolles,Armuclles 963,a Albiricoques ; 150,2 Arnaballo 604,bi 600 Alcamo,Alhamo,Âlatno 1308 Arrayhan zrzrob. Morio Alcapparas,Alcaparras 1169,4 _ mayor r212,4. menor rzr2,a Alcarouea, Alcaranea 482,2 _Arreboleras 1439,ab ‘Alcarrhofa 1134,b Arrequa __1391,2 Alcemega, Almecega 1362,2 Arropa 688,2 Alcoleaz, Alcolcaz, 530,4 Arroz _ 8zo,b ‘Alcormnoque 1299,b Artemifa 41,b Alecrin 436,b. Francez 442,2 Aruda 166,b Alegria © 8si,b Aruejas 837,b Apen 1331,b Arueita 136z,b — 1359,4 Aruga, Arugüa 1108,a Te 1316, Arzolla 177,4. 1150,6 — —— 878,b Alelgas 969,b Alface » 1007,4 Afprilia zssb. Alfafa „Alfalfes- -st4b Affenfios 26,2 1232,b, Arorga — 12032 Alfena 1215,b ——— Entramo- __ 8582 cos 848, decan 878,b Algarouas, Algarouo 12323 Auca,Aucna 823,324 __Algarouo brauo,;o loco zz sen Auellanas 1280,a —— 87,b , 191,2 amo,blancoy negrillo 1308 465,b … Alhelys « s 238,b haelen 26,2 Alhena 4 121 9,b. Axenuz 438,2 Alho,b. Ajo, ARE 1123,b Alhocigos 1282,a Azambulheyro 1287,b Alholuas 858,2 Azara baccara 0 Alickrin Francez 442,2 _Azebo rsr sb. 11882 — Alligince: 260,2.488 Azcbuche 1287,b 13 12,6. Azedas; toi 3,b __— Alkaraua 482,4 tn 1287,b … Allfalfaga ._ 914b Azcitede Mata 1362,a Allega caon 654b Azeuar- 582,b Allipiure 260,2.488,2 Azcure 13762 “Almaftiga 136254 Azouzenasdelas Indias z082 > Alm Alcemega « 1362, Azucenas,Azuzenas 302,b Alm zaso,b uas 302,b. d'India ro8r _ Almédras 1250, erik Azre 1316,a Almeron 989,4 men 1287,b 1325;b Azumbar 1478,b — 4324 B. ; - Almorranerayerua 64,b.662,a __Alozna,Alofna 26,4 Bin 1032,b etee 198, JÖ Banana 1417, fgoera 1817, — —— 788 Bataras 1475,ab Alquin 23sabr eeb Barba-Cabruna , Barba de cabron 408,b Bardana 48,6 Bardroegas 103 z.a Batatas 147 5, Bateca 1421,4 Behordo 955,2 Belcho 101,2 Beleſa — Bellota tzotsab.t298,b Benjui x 3 1,a.de Boninas 1371,b Betonica so,b Bexugo del Peiu 1473;b Bien granada 43,4 Bifniago 1099, b Biftortá $36 Bledas k 97o;a Bledos 967,b Bobas- 42j,a Boga,o Bora blanca 906,2 Bon yaron — 1001,b. 1002 Botraies, Borraces, Borraienes 979,2 b Boza 42,a Breco 1203,2 Br 5 967,a Bretonica;Betonica so,b Brotano 42,2 Budiecas 1421 — noches 1438,4. 650, b B 1293,b Bulbo aero paracomer 1084,b Burhalaga 593b Burladora,la burladota 1432 C. C Abeguela 179 Cabezadeternetä _ 275,b Creel 1474,2 1336,a — „Sadorija 736,D alabacera 1420,4 Calabazza 1044,b Calabazzadas io46,2 Cálamento 134,2 — Zamarilla 45732 amarinhas,Camarinhiera 1 203,b Camedreos, Chamedreos 56,2 Camedrcos de amoyos 18o,b Camotes 1475,2 Campan: lla 358,a.648,b Camuefas 1237,b Canahria, Canaheya 7$6,a Can: nheia $18;a anahoria 1060,4 Camahoria, C — 103 b. lalaage ro6r Canamo,Cannamo- — 856, b Candilera, Candeleië zr zb G 1453b 322,4 —— — 51 8,2.756,4 1022,b —— 441,a — 189,a CG $95,a —— de Aldana, — 1434.2 C —— ror a ——— roz,b 137240 1297,b 482,4 1046,a, 1162,b 1164;2 — 653b xxx5i Cardo, Cardos _ 1134) Cardo corredor 1145,b Cardo de comet 1135,a Cardo morto 1002,b Cardo penteador 1151,b Cardo. pinto,o pino 139,4. 1142,2. 1144,2 Cardo ſaucto 1t 54, Cardon 584,2 Cardon lechal ò lechat 113174 Catlo ſancto 1473b ° Carra toz1,b Carualla 12922 Caryoces,Garyoffö 1410,2 Cafca : 1459;b Gaftall 730,4 Cafia 1455b Caffia fiſtola I233,b 1234 Caftafias 127 $,b.decauallo1:76,b Catrame 13 52,b Caxel.Naranja Caxel 1242 Cebolla;Gebbla,Ceba 1042 Cebolla albarana _to80,1081,b Cebolla de Culebra 3r9,b Cebollina 3342 Cedro de Libano 13572 Ceguta 756,ab Celidaentha 62;b Cenorins 1 — — Cenouras Centella 728,b. del Peru ud É ‘ Centeno 366,2 Cepa,Ceba 1074 Cephallioni 1286,b Cerefas, Cerezas 1265, Cerezo flueftre x256,b Cergagos 292,4 ed hi toos,b Ceua 308,b — del Peru 861, b Chantage 149 „b tend _1065,4 China _ 1471 Chincapalona iSd 5 Chincapanlorie I417,a Chupamel 984,b Cibollina alborana 3594 Cicoria 98y,a Cidras,Cidrero 124154 Ciennadillos 99,a Ciliandro 48s,b Cinco en rama 161,b Cinrofta $39,540 Cipres Eden 1340,4 Ciruelo,Ciraclas 1260,a b Clauel, Clauellos 262,4 Clauellinas,Clauctinas 263,5 montefinas —* Clauil — — —E— 264, b Coaja leche yerua 576,4 Coc Hodr Cocihelos, Scudetes 189,5 Coda de mula 99,4 —— 1245,6 436,b opis amargr 171,a 622,8 Cogombro 10352 Cogomelos 784,5 -Cojones de perto 372137 Colfres, C, u 278 Colhes Morctanos 974, Coliandre 486,5 Collejas 257,2 Collejoni_ — 143,b. 578,4 Coloquintida 624,4 Cormminchos 483,4 GComino 482,5 Confuelda t 93,2, maior Contrayerúa 2 oe, UOS 1404, a 4 — gil 1O2,a. Ì koe orcha de alcomoque 1 Cornicabra dies Cornizoles,Cornizolos _ 2246 Coronilla de frayles 2168,b Coronilla del Rey 869,4. 911,d Corriola, Corrihucla, Correiola 156,b ES C 4 Cofcojs Zie — Spaenfche Naemen der Cruyden. j b Frailillos 535,a Iuiubes 1264,4 rg —* Frafno, Fraxine rjog,b Tuliuert * 1086,4 Cuentas 148s,a Freixinha 1 45 — pr B, 5 en + relno, Freixo 1304, auellanada, ‚b. al d'hombre, Houberzillos — beb, RT: —— sen dssorn. olwela! Leek ú Guatimela 835, 548,2 — dn Eb Frizolas Guateli 83 5 Iuncaria ie 9572 Cumaque Sumagre rz21,b Funcho 478, a. marinho 1113,b — —— — — G. Tanquillas/Tònduilloë- 52-396 zet — dg Alha,Galla 1293,b _ blancos 355 ze e Gammarfa, Garharfà 171 ,-lufbarba,lnfbarba 1166, ——— 1283 Gamoncillos, Gamones, Gamoni- 12 Datura, Datula 143 2,2 tes 319,b  builadora —— Detiene buey 1164,b Garanza s71,b fabian zois,a Diente de leon 992,b Garauancillos 878,b Elena ast Dineraria 949,b Garauangos 842,b Lagrimas de M — ara Diptamo 452b Garouas,Garouo 12 3256. 1233 Lappa 48. menor 49,b Dit dnjspe 1233,2 Gatilhos 1164,b kpn a,Lapage 101 3, Donzel 26 Gattillocafto taizaab roken — Doradilla 765,b Gelfano 925! 35 Dormidera 730. marina. 734b ‚Geneftra 1193b * — Douradinha, Douradeja 765,b ‘Gengiure 14682 Veche gellina 346.b Dragoual 3376 Gentiang 553 Leche trezna 604. marina … 604 Durillo 1329,b Gieft 1194 Techuga 1ôo7,e. parada porel E. SN — — faclo 1007,b. dentre los planos igan Bano 1462,b verwa Giguante ria8a jj 4 2 deelne 2 rd Eloendro 13313b Gilbarbera,Gilbarbeyra “1166 Eengva canina Zer ec hd sa Gincbet 23354 Lengua ceruina 76444 — id : — — — Ae Lengua de buey (alwage, Lee de uia, Enuide ordolo 209,4 / 84,b Enebro ze 23334 Gormadera: 666;b — — a a s Eneldô 479,b Grama Gramenha 888,2 ———— oueja 149,b Enfayon z82;b Grana de tinroreros 1296,b. “ Lendua de perro Eb Entramocos,Atramocos 848 Grana paratefit "1297.b —— ie Enuide, Serraya — 989, — Grano in grano 1297,b —— in Enxalmos _$oïb Granadas 124jsb T eeh 5 — —— Enzina 1298,b. — Granadilla 142402 Vertuca — en Lean Ghanza s71b Thann. 149 a nt Enziùâr ’ t 209,2 Grauangos 342b rj chnide 254b Enzo _ EI914s F197,b Guardalobo 140,2, 14552 Tiernoa EE Eruatún a a Guiabelha ISL Tica 1294,b Eftábon 96,4 Guindas 1265. de las Indias Piso 302,386 —— Ee Efouderras del ge Ir, zE Limas,Limera 1z41,b. 1242, zinin zor,b. ‚ trigueros ize en H En — dulces, de Emperador 1241 —— 8, 1241,a b. de car- 1197,11598 Aba,Haua 827,2 Limones123 — ecia oloroſa 5 deïnda * r43s,a mede fgurayceuie, dal — Bice 924,ab Haja 1303,a b — — — — ee Ef pigefil „> 1478,b Hallada Hg Ti rd: — Ee ED Ef{pina,Vua efpina sI7ra ———— en ) ls — — — — * 1 — Lira — {pico de mai 1374, 117 auarraz, Caparas EN BRepas- if 294 a -Hauas,Habas 827. de India» Lig, — — re Eftoraque zn largas 143 $,a. Zet Peru 1434 B — — — Eſtrellada 425,b Helecho 758. 2. de roble 762,b klu — Ee as z86,b. Eſula mayox 608,2, menor 6-8 Herba bauc:a,Azeuar — — she Pan Euforuio 61 5,616 Herba de S. Laurenzo 878,b _ decolor LEE 390; uid Eufrafia 77 Herba mimofa 143724 ——— — — — A Brip Liûnacho,Lyfimachia, _zneb ẽ F. on Een en evo h Llentillas 8444 en ee ; …_$95,a 5 * Era” —— deinfierno _ 12734 mi — Faa x303.b Hiniefta,Hinieftra rr94,1197 LU 2540 My: Fal 758a Hinojo 478,2. marino z1opb. Lychnide Far 943,b Hombrezillos 672,2 —— Faſioles Faſiolos pend Kie 8; — — — geen ; ,Hava 827,828. ortiga 224,2. muerta 227 > — 4,b. de —— J Hofs men 0 14712 Madrefelua, — 676,2 Fayá, Haja — Hungos, H 784,6 Madroño, Madronho, adrono * — Hyflopo,lfopo 4622 _1159,ab Moelderiem s4zb ee 1 AMeiorana 2 — — KEO jee — ___Maios flores” zen 49 ) Taman í —— Maie * — ol mari HO5, aro <5 sa Malagucta ,/ Feytò ee 3 255, demerinha f * 3,b rl —— 604, ed $97,a Igname 1474,1475 _Malrubi — 119,a Figuera 1417,4 Ignanes 247544 Malua 1018,a, montefina 102 4 Fil y agulla $83,b Inhame $30,a. — Maluauifco — 1021 ve OB ilipend 73 „lou 4 Fie i — bancos se : 5 Mandracula, Mandragula 749 7 12822 lorghilin 85i,b Ma ‚ Manfanas, Manzanas 1329,b opo 462 1 236,baa vds 9 Mangas 1423,b. brauas 142 335 IK Manzanilla_ tab, 429,b. loca 412,b. Galuage,o voigar Are 0 * Manchas 6o,a Manguiquam 449,2 Manta de N, Señora 529,b Marabillas del Peru 1439,674 Mariſma 1209,2 Marmaia, Marmaie 1022,b Mârmelos,M armellos * 124$,b de Benigala 4 s‚b Marrolho I9,a Marruuio : 15,2; baftardo ä 22,b: negro Ë zb Mattech 1362, Maftrantos,Mentaftro 13f,b Maituero 1112,a. delas 1ndias 65o,ab. faluage, o montcfino 1120, Mara 13 6 2,2 Matahalua 480,2 Matalouos 721,b. jällo— 724 Matesde India pardo 1436óa Matricaria 45,2 Matulera 213,b Mazan de puerco 2 544,* Medronho,Medronheyro 125 952 Meimendro 738,2 Melon —_ 1036,b Melones de inùierno 103 zb Meloxa 688,4 Membrillos 1:45,b Menchera « 213,b Menta 131, ſaluage _131,b Menraftro “az rb Mercurial 5 Merenderas 7558 Meſtrantes, Maſtrantos 13r,b Mefturgo I112,4 Mielguas 914,4 Miera 1336,a „Mierda ctuz 593,5 Mijediga .116o,b Mijo,Milho, Milo, — * 6za. del Sol 113,b, Turguefco- 3z2,b Milegueta ‘ 1447,a Milhoyas yerua ID Millbait — —— At, Mifcatin 429,b. 1492,b Miyo,Mijo 816 Molino 1190,b Montan,Montana Tio Morones : 1275,b Mora „ Moras , — Mores- : 1268,b 5 Moraduz Aire ë Morella 743,ab Morones 1275,b Morritort 11 2,2 Mortiaom ob Moftaza!, Moftalla_ sns Moftarda “1105,a. (alvage zros,b ‚Mur 40, Murta /Murtella 21 eran 770. de los arbo- 5 AES — Ee 12131212 He N' —— comwun — — — faluage _1054,b» Napellö — Naps ——— redons 1052 Naranjas , Naranzas , Naranfas 1238,b, 1242,a dl — _Naranja caxel Ee 12424 — 349 Negri, Alpia 260,b:488 Nefperas 254 4b Nevada, Neveda Seer js,b Nevràde Novrade 1178, et b Neurinas — 1278. deel 2394,b. 725,3 A Spaenfche N'aemen der Cruyden oréa'blancd 7» * 277br 4346. b. Norchila 656,2. Piñnoues de 13 502 Satgago der 5445oa Piolbeyga 1398,b 4 arguago, 5, Sargalo — Verdegambre k Nozellas;Nozelhas R 1277 Piormo 595sa- Sarilla_ 490,2 Frat bré anco €26. megto quefias 324,6. pe- Pirlitero EIp4,2 — Sallefica = 461b Verdezilla „Nogilicha maior y minor 334,4 Plante 1176,2 Sau2,Saluia isein” Verdolands 648,5 „Nueza blanca 324,32$ Poleo 149,b Saugo,Sauch,Sa 468,2 Velerra yerud 1ozz,b _Nuezes,Nous 1278,2 id res 454,2 Sama „Sauco,Sauz 132r,b Verga ae pero 276,2 o de efpecie „a. moftadas Polygala 455,b-456 _Scabiofà ir Vermade —* —8 ‘Nuezes de las Indias — 1394,b Polypodio 869,2 Scambrones 17r,ten Vid ie 914,b fe) — — — Scariola 1184,a Villorita 683,2 5 * era 079,a Scoba 989,a Vino ; 75s.b OZ buey — — Eg Scob pes hedionda 427, te za. cozido 688,2 } iuilla A02: Puerra z6o,b Scoj 1194,a Viole : 231,4 -Oliuo, Oliuera s20,b gn câbegndo 1077,4. — 1196,2 Viol en rte 238;a Olmo, Vlmo — 079,2 Scudetes TORE ROEL Vifgo ancas 236,b — 35 de ZN — 189,2 Vimo 1294,b cgaoude matto î Varrame emiented 7 1168,a Vnha deaf: …1310,2 Orejas de monjes-o,de diie Queiro 1352,b Semper —— 888,b Vaole —3 sat — 185,5 108 5 — pe Serpillo,Serpol $á4z,b Vrgebaom 943,b rraqua « » uirik d Serra 444,b — gps Ottens 14052 7 er dede, Quimucla Ber. 985,2 abe 12032 NE d á pe Ä 8 Ou —— — — — ‚b en crefpà 1203,2 ga 11082. — uigones be Siempre vi 7 _ I68,a Vuade 11712 — ‚a, aluage 1108,b ” 1 ——— majori8x,b Vucro Pero _ 6s4b.1zzo,b Ofluna * R. — dip Vulpe 1413,a : . 7» acas, R Sol 982, 394,1 Gier tiel. Rato — —— er —— — x8 * Ty Acoua, Pac / : abo de puerco Sorba, Sorbas s4s,ab 3 ra ne 1417,b Radice,Rauano * * Spelta i357,b gan tguarco,Xaguargo pad Palmera MEN ig an »? Spina borda 798,2 ae ; tard Palmero - 12852 Raizdealla 575 pino 11842. ne 11372 ad — edn Palmi — 1406,a Raz Rodia $57,2_ Squill ù gro 1184,a r pa 4» mites, Palmitos R : s6zb quilla 1080. menor A Nats Mans 252,d. 194,2 Palofäntto - 1286,b Rapontico vulgar 6 »_ Suelda 193, k 1082 makes. zig ies Pâlomilha, Palomi 14612 …Saponds 8392 Sumagre erp 193,2 go 056,5 ‚ Palomilla,Palomina Rafüradevino 39,a veer a ‚| rk een Mauno 7 696,2 —— ’ Xarueca 2944 1ízo,Panico —— — F —— * 364,b Pao da cobra d 818,2 tl i ps Abaco — Y. — nn E 14652 eeama 2 257 5 Tamaras,T amat } ik ä Ae Papas 595 Regaliria,Regaliza 654,b- Tamamy — Yedera,Yedra s29,b. Papo : i476,b Reinchaum é — Tamargueira — Yedra campana 6860b Eeden 732,b Repolho , 119,2 Tamariz 260,4 Yerua almorrahern 4 JL R 974;b Tameha 1200,a 64,b, —— Raams issob Tamar, Tamis horn on Slab — 2 Parti * — a 5) o amuêxos ded etta,ò bendi: fl — re 4366 Reylla buey 1197,b 1188,a O5 Tamujo⸗ — — — — 567. 3 fo8,a. 110,2 ibes 5 328,2 Taragontia Té is ä —— ‚a. na 1oo1,b. 8 —— Togoa Roble,Roure È172,1173 ier — en Meis ere per tozajb, ci- = - r . % Rogamaltì Iz ora y ‚b, cob. ier sidie —— za _ pr Tiso r ‚ 610,4 balcfte 626,2. ——— * EEE Komma 17oa TaxoTezo Soa zat, delsealmorans 29 es — ze Tra erepolo 5 zrgb —— de ———— 75298 omero 8 30 ons 82 9 „d s hed he te gm 5 0 ⸗,b Tomaní —— ee de bid 8 ws of — "631,b- de S,Gui- — Rofa 283,284. albardeira 283,284.albardéira zo1,a, Tomarguera a 290, lagers. Tomi 445 a perano 985,b_ teria 99s,b. zo3r,b 91,b. 732, falfero — — to 140. det quadri del mu- 443,0 dulce 480,a —3 296,2 — 15234. 736,2 — 42 ormentil * A Cra 136 hr p — ‚Torna — — 164,4 Aias edn 777sb. matalouoszer, De varden pede ite en pexeguera — — Pea tsp. ton 19de „gz6b. KlO, Sr, EP, —— —— SIA Yeruo,Yer —— EE 66 —— B 29ab, deuer- Ynicta 620,2 Yoio 11942, 1197,5 zc rh hen — 3.43 46 2,2 1 hee — 76 zi _563,b Verangenas Verangenes 7512 RE An 7 RE verven Zege Eed Latijntche/ Griechfche/ Arabitehe/ Fnoiaentehe/ ende andere vremde Naemen der Crupden. E Acarna äxepra 1140,b. alte- ay pt 6z1,a Agafyllis s2o,b. 1374, b Albucum, Albucus ig A. ra — 1144. HEL hk 126s,b Agathos demon, &yadsÂtf. Album Aninse 1 ief Wer Balzemer 585,2 Piinij 114r,a. Theoph:afti Ais 618,2. 626,b _ wr $1o,a Albumolus 1o1o,b, ror 3 ES Abanga 1410,4 1140, b. 114r,a Acula „_1058,a Agauanus, Agauano 1158,2 Alburnum 5 2 74 BP) Abanus- 146z2,b Acaron Laiz,a.agrion 1166,a. Aculeata 1191,a.marina Hoya Ageraum dy heg 428,b. Alcauna ( non Alcamia ) Abauo , Abaui 398 Aculeofa 1149,4. 11559,b Anglicum.476,a, Dioſcoti- I2I7,A 1420, 4. 1419,b Acalia éso,b Acus moſchata 80,ab.84,a dis, Lobelio 476,2. minus Alcanne radices 383,6 1037,b Acatalis 1333,4 Acus paſtotis 8o,ab.83,b 426,2. _ fepremwionalium Alea, dia 1026,a, 270,b 14or,b Acatera Ij3jsa Acuteila 1165,a 476,2 5 — Agypúa 1o27,a, Amen 1341,a — Acatia, vide Acacia 1179 Acydonion,Acylonion 255,4, Agiahalid,Agihalid' 1375,b _ cana 1026, b. arborefens, Abiegna refina Ind. 1373,D. Accipurina — 998,a Acylaca, 1258,4 Agigattos vua 5, Camerarij ro2s,b. canrias Abics 13 54,2. cruciata 135054. Accyfeton,dax/onTor Izi,b Acylon,&waor 1300.4. Agioclima Cretenfium 676,b bina uut fruticoia zoas, B. 2 femina 1 354,ab. matina Acer 315,2. maiot 131,2 1297,4. 130 La Agitarorium 5 6224 criſpa 102 5, b. Jpereguüna 1356.4. mâfcula 1354,a b. minor , feutenuifolia Cordi Acylenion, Ear zís,a Aglaophotis,&yaaorwrisimarina 1026,b, peregrina „lia, feu 1350,a. Plinij, & vulgi 1316,2, montanus 1316,a Acylos 13oo,ab _ cerreltris ; 299,4 _Pannonica ro 26,b. zegtie 1354,b. Theophrafti, mas …Acerus 1316,2 Acynos ’_45t,a Agbacoposdyvánomes 1230 na ſoliſequa 1 oxb b. Pliij, 1354,b Acccabulum 4 189,a _Acyron,dmer 270,b Agnos dyros 1213,1218,b Columnz z18,at rounds Abieris lachryma, Abiegha teſi-· Acetoſa, ð& eius ſpecies 1013, Ad caſtaneſi 1276,b Agnus caitus 1213,a, offici- folia laciniata 1025, b. te. na, Abiegnum oleum 15 74, a 1014. Africâna 1015. bu- Adamante,ädiegdrey 738,4 narum 1214,3. fallus nuifolia rozs‚b, Veneta, 5 iga cephaliphora 101 5. Cretie Adamenon,édágfuor 738,2 rzi8b - feu veficaria 1o2s,b. Abrahe arbor 12142, Ca,femine aculeato 1ors,b. Adami pomum 1240, Agnus Seythica 483,4 _ _1026,ab. Veneta Tragi Abrong, granum 745,b Hifpaniea 1014. octmifo. Ademoyne Totocke _ 1430,a „Agoron, Aproy 1166,a 1026,b. vulgaris, maiorde Abrotanum „, abrotonum ka'1o1s,b. ovilla 1o13,b. Adefeton,ádtorzor r2r,b Agoudouro,dyédioep rosa minor to2 sab dEpsrorop va,b. campeltre aruula, Romana, roturdi- Adhat T482,b Aguroupes 349o,b Alchermes —— 24,b. candidum, cypreffi fo- olia, tuberofa 1013,b. Za. Adhel 1185,b „Agrelta 3 69s,a Alchikl en lis 25,a. femina,fcu Santo- cynthia parua so1s,b. Adher, Adhar, Adcher, Adhe= Agnadzda 1188,b.1 300, Alhimelech 34 lina 431,2. feminaarbore- Quzre Oxys, CG 1482,b 134956. ate 620,3. vererumr Alchim:lla 205, alia zòs,b: — fcens 24,b. humile, inodo- _ Accrofella 1013,b Adiantum,adfarmy 265,b 1189,a — minima-montana zat rum,odoratuin, peregrinum, … Acctum 1386,2. _ mulfum 767,ab. album & nigrum Agfiacamha 1159,b _Alcibiacum Ô ‚ k 7 B en e 985,4 magnum „ &c ale fpecies 1386,a. fcillinum > fla. 767,768. candidüm Theo- Agriclea, éj grata 1287,b Alcibiadion — 24,b. 25. mas,marinum, _ chadinum , € Brindones, __pbrafti 769,2. quorumdam Agrifclium 1188,be 1 1895 982;b. 584,b Ke Á montanum,;Siculum 24,6 Cocos , &c, Qugre Scilla, 262,b. Syriacum 768,a. _ 656,2 Alc:bium Alcibien — Abrotonises.vinum _ 1387,a Stechas,&e. Tha:ij aphyllon 76,2. Agrimonia 34 ;a.odorata 3 4,4. 985,a | — Abrotonoïdes plãta (axeaiggo,a _ Achamenis, &zames 457,4 Adipfos, ddr, A ipſon filueftris _ 948,b Alcocaluni _ AEN Abrugi 76 Achaouan 42,b.45,b. el kebir gn 1285, petio 1411 Agtimonioïdes 345à Alcolcaz, Alcolcas 8d. 2 Abrus 834,83 551436, abꝛad — „te03,b Admiírabilis Perüana 1439,a Agtiocardafnum”, djgrondpd- szoab En Abfinchites 1387,2 Acharnica irrigua > A zeprad Admirabilisquorûdam 967,b _ tor 38,2 Alcyonú Diofcoridis- TE, Ablinthium, Apfiothion dléy- _ dpdtundn 680,b _Adonidisflos, Adonis 416,2. Agriocattanon »_&zgtondsevor Aldaira, Aldith. © 533 — Doy 26,2, Lgyptium zo,a, Aclilaïscrithe , &yfaaïs zef on 733b. 714,4 S38,a Ale&orolophos — Adoninum_ 720,b.416,b Agtiocinara. „ äytokirer “884,b. Ai album 28,b. alpinum vm- … 809,2 * ina 48 h belliferum 28,b. angufbfo- Achilica r37,b, 413,b. Ieteo Ador, Adoreum 798,2 _1135,b. 1471. donaati:, dò-— Plinn ek 5 — lium 31,2. arboteſcens 28,b. _ lore 138,b. montana138,a. Adra rhiza — $23,a — Wâxine b wid ; td ; % ij 1130, 471,b. 1c73, externum feu peregrinum fiderius „237,b. 1366,a Adrac 1468,a Agriococcimelea, dgsogonisgn Aler„aled 7 zibb getij generis zo,b.3r32,a. Achilleios, Admeos, AA Adraca > ta28b Ma 1181,2 Aleuo 1346,b. 1348.D fauú, inodorum & infipidú Aciar 137,b.926,a Adrachneadpdyin 1428,b. Agriomelca,tygrogmta 1246,b _Aleurites ârtos 4 Hat ER 8 za. oliis falls 3r,b. latie Achimilla, Alchimilfa zos,b “ 1033,a.Theophrafti 1428,b Agtion,dzgor Vergt, Jk ' 7 $ 10,2 kum 26,a.marintm z9,b, Achinopoda 1igr,a _Ady,Palma 1410,a Agtiopaltinaca so7,b. Cieten- Alcuros E F marinum latifol. odoie la- Achladas 3 1253,b AAG — eed d 507, —— — wers, Aleuton = uendule $1,b, moaiauum, Achras, dy pig 2 Esgicon diyy 887b Agricphyllon , &yedgumo Al — Abrotoni _ feminz flore Acibar,Agibar 1375,b _ Agilops. eyfa atbor 1301 SIOE TEN 431,b. Ponticum 26,2.28, _ Acidoron Iigt‚b Agilopsherca 861,2. 341,2. Agrioriganon, ay geoe/j anar, & 29, 30:24;D. Komanum Acinarra A 12082 alterafeufeeunda. _86r,b. dyerplyaros p 26,2. 28,2. ruſticum zó6,a. Acini paluſtres bromoïdes 8éz2,b. _Mat- Aguotelmon ; Santonicum 28,ab. Sardo- … Acini Peruani 3 _ thioli alera 864,4. Nar bo- 704,b nium 28,b. fpurium 29,36., Aecinipurgantes —r18q,b Seriphium 29,50,33,a. te Acinos, Akinos, dame, A _pinum ‘29,2. tenuifolium « non. 28,3. vmbelliferum vari neris B 459,2. Alfasfafa_ — — &yersobrror Alga 7go,a b. latifolia 780,b. — marina 782,6. aluftris 8 ed 861,b. Miinij 864,2. Agnoltan gez 823,4, fecunda 861,b, 823. Agroltis,d pane 888,4. (890. 435b. 4so,b: … aliz Tragi T8RZA 65634. $55.b. * seanthodes jan fpecies 449450. Auflria- Agine,eyim > 676,4 894,b. Parnafia 897,b “Alzul cum 4s1,a, _ Diofcoridis, Ebipytus, ai imode Aguacate 1427, Alhagi „Columna 451,a. Fuchfij” vitis 4 Agul 1383,a® Alhanfgi Plini, 1492,b Alha'os — 1253,b Alhaflêr Serapionis sr 121$,b Alhafur,Saccharum 14282 AlheJahct ci non dCi 24,b Acinusvue 0 is, axsegrie 7 eneftos, dus usoe 3 olethron DE - - Aconachia _1157;b. -Gefneri , a a ,sAcaia > dla Aconosdeoe — 451,2 Agonychon 14682 9 _1179,2alia Bellonij 1181,a. Aconitum, axtnnp 718,719, Agosíplen —— Ali 802,b. 798,a dosa _ Aketa aarPòndea #18o,b. ‚720,704,b. _ bacciferum #gylops, vide Agilops 863, ieu — bus : vide Halicacabus Germanica 118:,b. Mat _ 6s9,b. ide zekr we - ed É — oli prima r a, barrach,hiema- 4 Bte ed — ————— nica Fuchfij 493,b. u aut hos — is 1:28,ab. phraft; 1128,ab. Larijnfhe, ‚Grieckfche, ende andere * Naemen der Cruyden 1069,2. prolifertm:1070}a, Amaraeum, Amatacus ; Gua. taxi. 1069,à: tenuifolium enaar , Ámaracos, ® 1069.4, _ vrfinum feu la- ME 454045 Galeni Sc Pau- fol. 1069,b ki 4s,a.4r3,b. repens Alma 1426,a 434,b. tenuiot 43 332. vol. Almaru 986 ,b gatiór 433,4 Almharut Altiht. 572,2 Amaranton $á41,b Alnofimilisarbór — #48{,b Armarancus, ààdpgiré 281,2, „alba rzrz,b. bacci. 4t5,a. anguftitol, 28a, “fera 1228,b. 1313,â. ‘nie coccineus -282,a, crifta- “Brans j,a. nigra alia'iz28,b ts 282,2. <> Horibus (pi. “zalee, drm $8t,b.1 376,2. Caris 282,4 Aoribus obfo. ‘Americana s8z,b. <83,a. leti ruboris 282,b.967,a. Auenionenûis 1376,b. fo- …. Galeni-417,a; holotericeis 683,2. leuce 656,ä, me lana 656,2. 658,b. 655 «enophoros 683,4 Ampetocos,&uréenet 86, b Amphibion,egagiCa $82,b Amphicarpon 1066,b An phodillus $18,a, quo- rumdam 308,2 Ampullagium — Amuale Amuleum fram. vide nk «Amurca,vide Oleum; donica sie, Cacumeni Maringi 714,2. Cacumeni Mergi 715,2. eocdineo fa. re duphici 9 17,2. fore mul. úplics 715,4. 716, 717, 18. _ Hilpanica carmeo ore 715,2. honenfis la. bifolia, 8e „eius fpecies 7igzab: yrs,ab, thd 207. hortenfis venui Aut Geranifulia 716,a, d zifolia „fore Aurancio plc- no 716, a. deimonia , & 10334. aruenfe 5 A RIS Amufa,Mufa Îat7;a — eius varktas > 917,b. due Tio mucronato $8j,b. flot, fanguineis 281,2, lu- …Amydum “Bossb — tea! 717,bssdutea hortenfis Gallica $53,2- “-hepâtica tens 427,428,429,4 30,2 — nes: latitolia & duplici Hore $83,b. merallica, feu fof- *_ ‘maiòt ®_ panmiculâ tpanâ Amygdalus , Am 7126. —2 maculata filis 1376,b. S 967, z8r a. &uvydén, Amygdala dut 718,2. Monfpelliaca s83,b. 1376,b * 3e. b. tricolor — « ciayamara 12so,b, Guya. - 416,b. Pannonica 716 el Aloëslignum « 1456,b.r4s7. —Amarella « 45,a penfis 1429;b,Hifpanio- … 717. Paùo. 715 filuettre 1446,b Amateûn, vide Cerafa. lzinfule 143o;b. Nout 646 pleno * vi fimilis planta Perua- “Amsarodulcis, Amarum dulce _ Hifpanie 1430,b. Perua- nak Dis, —* 716. 1486,a 66o,b Na 1430. petiza,aur Pe ilucftris 3. &c eius fpecies — 53. Amba, Amborr4z3,a. 1427,à troam, us 22 61, b *353,4 isin b, útella. Alopecuroïdes Gramen 894 ,a. Ambate , Ambaes, Ambre -Amyleum frumentum òg,b u 46 ttietophyllos Rapunculus 247,ab rat EN Amylum,&uvro 4‚b 18,4. vénuifolia albo & Alöpecuros, daarin ast, Alo- os 403,2 _Amyrberis,&uupbreis 1 * —ãe— uplici Ao⸗ pecuron 864,b. _ &lrera — i 1396,b 1176,b ne — violâceo 717. truo⸗ 864,b.nonnullorum 246,2: Ambela 1827,2 — 1155,b — „ab. “Plinij Theopbrafti . Amberzch « 14t7,a — Anabafis,aráGa a co, pleno fore 364,2. „Rapunculum _Ambia 573,4 en ren 6o4b Jrg! 247,2 7 Ambili oh ‚b geve Á dium,äta- A ee » ánuio poep Alofanthinos » 1387,2 Amblatus 242,2. 88t,a 143 3,a 538, Alphefera 656.a Ambo, Amba 14234 — r45 s,b _Anelon, mom 480,2 Alphicon, égiror 8rr,ab Ambou 1431, i draurigeer Anethinos,vinum 1 bn “Alphigena Chamarthododen- ¶ Ambra,aut Succinum 1 308,b. 322, b Anethum, ros * 1627,4: 1331,b miss Ansdendromalache dadw- — ————— ie Alpinum caeruleum, vide E Eryn- „Ambra dulcis ss,b —_ Poma 1018,2 , 490,4. 480, a mbie facie reſina 1573,b Anadendron rorr,b Angali 14 5 afer Arca É Gog,b Ambrofia,aubesoa. 43,b. Anagallis, ärayamde -39,b. Angeid. 137226 “Alfcebran,Alfcobran 608, a 2012. emusfpecies 44.4 femina, mas, purpurea, & A stia. Canadehfis dust Sb. talus Mefitz Lobelij 4, „a. quorumdam — alie fpecies 39,40. filue- 13,b.- maior , fatiua ei de En ‚b; en, fati. — fris 276,2. Mo- $ixr,b; aquanea 2,6. sille wetn 36a: Anguilla. „a. ftrigos, — 40ja — Norvagica-s13,a. filueltis Ie 39,4 8öo,a: — tica: 445a Anagallis — & eius zr ‚ & alia mona * er 88. A bubcia 989,5 « fhedies 3 s939-934sb. ane $13,a ë 662,4 “marina Ambugia 2d guftifol: 539,2 dope, Argelins 1464,b "Bel a. maxima 37,b, Ambuxum 6,b -Anapyris — but231. Are Angadon , 137 1;b dà ane neen 38,b. _ Amedanus nos latenfis 1231, a. winusfce. Angiar- 4 ai s,a — zie r Fuchfij 37,b. Amellus flos &24,b. mari- rida altera zazi,a Anginaliri — 883,2 minitna 7,b. so9,a. _ mus 681,2. Virgilij Jes Anagyros, ápeit 1231,a guina aquatica $ 34,2 naontana hederacea nfaxi- ¶ Amelxine —S 40,b Ananas, Ananala f4zz,b, — 1o39,a b. pou «_… ma 37,b. myofotis 38,b. Amentum tb -— 1423 a. filueftr, 143,4 — zO3g b. Auicenne Vigo (lea 38,39. tepens Ameos, Ammios —— — — 11664 lorum 1039,a. quorum- 6 662,2. 39,2. — “Amerina 1318 b. 1319,a A nj EN bie tol 376. puria Amethyfton, &kéSvsor 274, Anaphalis,d 6,b Aniccton, rlr 43 tidattylisescr- 279,6 Anaphyton, — 616,a Aniimum ae 662,4. triflaginis Amfs, herba, aui duret Anarantium,vide Malum. Anil 108,b;6$o;b. 1488,b oei, 39,4 9744. 175,b ‚Anarrhinon —8 2756 — — hoton, at „1369 — facie planta noua — kn — sardapoes 757, Arilomacaeumn —— * * * * — Alkercan Ie Anattamenon , dfarerwgljjvr mr 109 480,4 eel —— Amine, Myra, Amine _140,b Anifum,drtaw 480,a. rep E 1 738,a 169,2 hdd 65, pinintularum 4Bta 3 8,a Am Sa sn — Paree Akhea, jk é Amkeg — jd 5 _Anatu, herh * sion sper „Aunir. le alte — BE Anaxyris,& iÉ 1013, non ; — — — — 4846. — — 86bAnonis, &rons hai Es Brier Ket (pider “etilpum- «485,2, Anblaum ° z4zja.881b ot Se 4 4 „Anonium Lamium peld “xozz,be _fruticans foliis — 484,b. _perpufil. Anchomanes 6 5 » zee “j623,4. horten- — lum485,a, volgas heb zb — regrina — roz2,b. Amminea My — * Ie die rard, plee nina ro:z,2. Pannonica, & Ammoniacum gummi ozzb. ‘Theo- Karan — 5175. ib P ‚tora 1374,b tea 1022 4 monos duane is sb É * hese "A t, main. 2,2. ‘Amomelisagbamse z1206,b Ancu' Aiel 1 —— — lignum 4 — Andacoca Setapionis gro,b. — Se Omis, opde 1 900,2 yrdachule bin dl an, lo Ammonia “Andirian Rhazis __1170,2 8 en catinum I1l,a * 1446,a' — Armeniacum “Andrachne, am är} “Hor. “Alam plinij — ro7ijb 1446,a Bryoniz folio - “1034. 187, na —— “Alus Gallica 193,2 14462. Garde 14462. — dla 18s,b zeis ie 63,4 Grecofum” 14462. 187, b. 61 r;b. t ij Alypum , “Duro Diofcoriëis ë — — F JJ Ahh É mjn. — * — Amora” Zin * „1 T21,a.116,a, Amores d — ris a. Ampelelig — ade: 8 mini on TO Ampelocarpos , dm * pek rna — ob “Ampeloleuce:” — “647,2 elis, 1206,b“_ Ampeloprafum 10792 oe _ 1o6g,a nd > 2 DL — BE. , Ed deb hateelhon zate’ 479,b p “Anemóre, Anémonè , Ane- Sn mona, drubrn, eius varia gia. Zie alle ad Hie ——— * bg ied EN e — A Anthos, är dne ‚anw 16, be Roe Eider tal 436,b vofaràm, z8v a me ved pedinon, — — — » _Anthrifeum 1ogB,a b, 1096,a,- antie um, Columna “1098 b ——— —XR * An yeellon — 880,2 on >: 88o,a Anshyilis., er Sui’ — 8592 rp Alûntfolia mari. Ba, incana 154,b-:8Bo a, alera Icalorum -:61 Cia Bsoa. alrera deu C Chanz. pityides_éo, 61,61, 63. 8Boja. 11r,b. Cordi 613 ‚b. 613,â. leguminofa 885 a. so,b.… lentifolië, aur ot, & eins fpecies ‚a. 879,b, 851,2. * 850,a, epl: 612.a, 880,2. falfa eed. en Diofcoridis rib. entina …6aja: 1 Er 3,2. 88o,a * An: Pir ‚& — Aachen, „Hund 88oa nticantharon , anker dust 6 ER — tanis Ameen o‚b —— — 749,2 —— —— — ntiphthota/ Antirrhinum, * — inden — — € 276, le 277- fpecies 277,2 b. Tragi 8 277,4 s Anti ——Se 278 «a Antifpod Antipodiu lis. dt, Amitpodos Ale. xandiina T451,a Ams Anthora UN me 747, Antoniana hey $. — herba,v: Hetba, 7i7,b oer vidf 7478 Anydros,drudpe; „ 350, —————— Eng Aononium 228,41492,b Aofer 71,à * 63,4 iara 1185.6 Apanthropon , Sssb tine, drepbn $74,a s78b. 575. ager s8s,b Ap gtr 174b. 176, 197 Aho ARE, 179, Mon an. Ee Larijnfche,Griechfche enderanderé vreinde Noemen der Crugden. 877,4. 607 sie «“quorunte 1340,a. dyfenterie #39 6.h. rdams38,b. « Tichymallus eryfipelas curans i406. 607,2 b s fariifera 1815,143 6. Apium 1087, 10853. feralis 1340,a. flici ſimi- aquæ 937,2. aquatile lis, Oviedi 1342,b. fi- 934, IFS, 936: JOOD. nium regundorum —* 7O1,a, tog3,b. Caitalo- foliis ambulantibus 1489,2. nicum „1o86,b. cicuta- fructu Aurentio fimili teum: 756,b. cicutaceum 1426,b. Gadenſis Pofido- Columne rogr,b, cicu- nij 1365,b. grani viridis tatium Cameraríj «°7$0,b. 1360,b, Guineenfis aquam 089,2. ctiſpum horten- continuê emittens ‚ 1439,2. fe 1086,b. crifp.paluftte Iude 1231,b. 2232. ite 1087,b. Gallieum 1086,b. galis 1315,4. lanifera pe- hemorrhoïdarurt Chelis fegrina 1411;ab,. Lauen- donia minor G4ab. hot- … dal folio 1464,b. Laus __ tenfe 1086, b. Macedo- zi folio — 1425,4. nicum, quorumdá 1061,b, Laurocerafi folio 1425. magnum rogr,4, maxie Magellanica ‚144 59,4, Ma- mum hortenfe z086,b tacenfis mira 146 soa. montanum so88,b, ‘palu- 1489, b. Netij facic 14 12,24 ſtre 1087. 934,4. 701, a. raluie ſanctæ milis zifus — b. 701,4 704 b. 1462,b. papyriferd r413,a. 710;b. ruftieum 1087,a. Paradifi 1264,4s : Perus Sardonium, 7oo,b.70' „a b. uiana — 1463sb, ſancta Sardum 105 3b. 10866. 1326, b. fanta. Indica faxarile rogo,a „filuêttre —139s,b.- „Santi Thomz 1081,4. > 1093, 704, b. 139s,b. Eriftis 1436, b · Syriacumy, 1o086b. Theo- Venereos ſtimulos domans phrafti, »s6,b. Turcicuut …… 1489,2. viroſa 1343,b. 1086, vulgi 1087,a vitz 1342,2. 1338,a. vitis Apochyma 13stjb voe 1283, 2 Apocynum, arázuvor 670,2. — cortex ad meumati⸗ HEzypriacam, & alia 671. « fino 1456,a aliz.eius {pecies 670,2 b, Arbufeala marina coralloYdes, Amati Lufiani 838; b. … & variz alie 1490 “Canadenfe r4tz. nigrum — Arbutum 125954. 668,b. Palzftinum 671,2. 1255,b paruum 668,b. Synacum Hee, dare Re — BT It Arceuthis, agnaubìs — 1333 Kpofinum,azamer $gr,a Arceuthodites, vinum 1387,a “Appollinatis 738, a. minor Arceuthos, pneus 1333, A Archangelica — 25b-n46b. 746,4 —— ——— bAba 34b — Appios,drm 1esz,b … 228,2. quorumdam 246,b — 666Archencas 13334 Ae, 226 Archenda 1217,4 ed flis, apyilwms 656,a z4,b ——— éasor 98 2,b 8 Hia: zin 26,2. »Archondoxylo 906,b. ion. 29,b. Sardonion 1458,2. 1463,2 Ë Rd: Ee Arcfon, Atcium 49,2 ‘Aptüs Alpin? B, 3 — 13332 Apum Piper Accticu 5386 ——— 36 — Artie. — 215.b. 14366. m ge b. ro + —* zis folis 19,b. vite 693,b. „Ar@ofcorodon , aperooriegd Aquatica,Sambucus 13244 … 1068,b b. 1065,a ij — — ee de 2189 Aquileia, Aquilegia, eiufque Na henane æoↄn tcpoc vari (pecies 274,2. end Crerieus,aut Creúca * ‚ole albo, als 5 Zin à — — ocztuleo, cerulco, carneo, Ardacyla, Ar— lida 1153,b “_duplici variegato — „Ardifrigi Áviceunz Ae rofea, fte! “27 4ib Arae : 1376,a Ser * — Wk „Ara — — —— ED 624 5 Tongiore * ‚D. * —— — di — Ana 877,2. Theophra- Areotina 348, b. err sb. 1477,2. 877,2. … Maior f „948,b ie __866,b. Aggrrocome „droo — _minor — “1291. Theophrafti 1258 866,b kid ee ul do A 98s,a ps * Begeer — kr “es in — ita — ate Arinca mina, $22,52j. „a. ‚PO Spb. 5 25,4. Sarracenica —— — 866ab — 725 zä. F «Ind. florida rad ga. db — onderd naft r48ga. Ben z2s8a Arkeilk 2a91,a Aſatina, A ſatite 649;8· sda;b. Altes conyzoïdes. 426,b, Ita⸗ Acmala 172 44. Jorum c&ruleus, & cony= Aimamentaria gsa,b -Afarses,vinum; » 1387, zoïdes >, 46, : 6 Armenia,: velAfmeniacá mala «Afarum, àowgen …$80,$81. After luteus 1250,a Baccharis Ciateuæ 580, a. Aſter mêrinus 618,4, NE ee Armebiacen melon” ‚r2so,a s8r,b.473,b. magaum ee 426,b, _monr. Armerius flos , feu Axmeria s81,b hiſutus 426,b 266,2. "267, 268. 256,b. …Afcalerossagháknesd.……n1 34,b Alen ‚Natbonen(s en minor eius fpecies varie 267, Aſcalia ri3d,b 268, & feqq: montanus.te- Aſcaloniea cepa 1078,b After non Átticus 6 nuifsl: 897,4 Afcalonitides 1978,b Allerion 4254934 Be ks Armiagrión), äpaskpgsor, Har- Aſcap, Caphuta - :1366,a Aſteriſcon Liha miagrion s3z,a Alcis, Afcida od1 1646,a Alferition EE 1 42 Armeniacum $zo;b Afclepias, &onxnands,- 1668,b, _ Afteuida,, PE 4 Afmoracia;Armoratia z4r,a. - ha a. — 668, —* fore Aftone „vies Angela a zos8,b.. altera -268,b. 92,b 1160 praten filuettr, 268, b.Tia- Anken /S danket Alas A 388,5 gi s9.b 113 tagaloïdes, & eius Arnabo « ° 1469,b. ——— — —— *06, b 87 8 „a — Arnios,pesog 148,b „Afkyrum, dowég ; Afeyron Aftragalus,à aspáyarar 857 br Axnoglofia „. dpvóyrwaros 104, b. Galeni, Columna 878. 876,a. 871,2. Ne 148, 206,2, fupinum elodes alpinus. 877,b. are * Arnogloflon 149,b Tosa: d À 877,4. Beuúcus, Clufij Arocum t135,a Aſſia, frumentumd06, 4 Diokkoridi is 879,6. „Morf Aromatites, vinum 138,2 Afpalachon herba sab pellienfinm 877,b. 8712, Aronia, axbor, „dpa 12654. Afpalaihus,dorrdaa®os 1457 ,b. 878. ti ged 877 * mefpilas 1176, b. 1265 Creticus 1458, a. quotum- Rauvvolfij . 877,b. verus * Aronia,herba,apwvia … 532,2 dam 1458b, ‚Rhodius ar Colu Ad } ttayhan » 1202, b 1457,a. rofeus 14574 ca, Arrequa 1391,b fecundus * hs 1190, bi Aikantias Afterantia sia, * Artefta bouis r16s,a 1457-1488 ‚nigra 63z,b. SISA Arrhenog ”,. Diofcofidis Aſparagus, —— eins Aftrion,dszu kin, 3 F 103 1. a. Theòphtafti fpecies r1or,b.. hottenfis Afyla 6 „939 — 10356 feu faiuus b filue- Afyphemú cinamomum — Attemede on, — ſtris petræus 1 — ei Atceeftanefs. 5276, b 461,6 marinus oz,a . Achanafiá > 472 Anemifa, dpremicie; latiotis Afpera, feu Aſpera — Athanatos, ab⸗⸗ te a “folij 4r,ab. alba 42,b. 574 ‚b Athera,dôúer Sosa of, matina 31,2. 42,4,1003,b, Aas Aff * 99,a Athin Saa — 4u b. 432, Afpergula $7752. «Atinia,vlmus 130z,a, ane 44. b. 47 ———— filue- „Ade 41,4: ———— —— itris 853,b Atocion, & Sri 9, los At b. 42,a. tettia 42,2. — fpuria , aur — — — thiambrion — 42) b._ vnicaulis … 78,2 Afperula 577 4. aurea s79,b. 1 367,4, Anhaniea,Cyclamen 544,2 _ cexrulea non odorata 577,2. Atomos,äroues Arthretica, Artbetica « 214,b ” muralis verticillata minima Atomum,vide Atomon, … Pandectarij 196,b.- Saxo- 4 -577sb. odorata. 577,2. fil- Arraftylis dïpautvalk ri$z,a. « num … î 83o,a …_ Uefkris inodora 577,b _akera, en hurtutior 1164,b, Artica 18,b Mpealiam, deprmar 839. mitior, » 1148, b. LLS S,a. Arcicoca,Articocalus - n34b purpurea, Aëtij 1 o a Artimonium s6z,a — herba 56, b.16za zeéticaulis, 2 153,2. lide Antos, äpmt _79$,-796: «au- ——— —D— ttracty lie copyros 795.6. daratos «1103 Atragena, Atragene , „29732. gyútes , ryparos, Alphen mnos — _rir6,a 663,2: femidalites „ & alia eius Afph iu n8,ab. dl generá 795 76 319,b. 321. acufaling pe alie — Arturo Cretenſium 3115b. albus, maior & mie zeen lr —5 Arum, depr _s29,b.s3r,a, hot 318,b. lis triplex, Auriplex „3o8z,b. Agyptium $29,b. — bulbofus „Galeni 530. a. — 302. ab, femina, — „minus 32.h. — “Ruter | Ab 5336. Veronenfe „530,2 « Hefiodi 1ns4;a. „Hyacin- Arùumfel — 1449,b thinus 322,3. luteus, ma- … _963,b. ‘hoitenfis fen (aci Araudo 952,2. alia eiusge- « -ior,minor , & paluftris „963,b. __ lacifolia filue meta 952,b. 953,2. arbo 3zo,b. ‚ maior feu autum- 964,b, liuens 96 3,b. rea Indica 1483,a, at _ nalis 3 19,by… _ Barca 1418,a * Autogenes, zuroysis 3so,b Barcaman 619,2 Autopyros attos 796,4 _Bardana 48,ab Auuia 1348,b Bacon 1337, Avxyris,avbipis 139,2 Baruce „ 1429,ab Auzuba 1427 — Eaproxixxaa⸗x i 676,a 75 e 7 —— 112% * Begin bergs a 4 111,a al ron, Bápusper 133 Axungia witri » lien 5 Gyris 135,b Ba $53,a ——— — ofg akk ‘Bafiliea orchis,minor 379,2 HIS zadaracht — fideritis, aur Erythraa 478,b : — an 5 Bafilicum,Baontsxòr — 448,2 2 647.2 pe iN 1205b “dysieum, & alie fpecies Azcal xochitl 353,2 448,6. a4g,ab. filueftre Azedarach;Azedaracth1326,b _ 450,2 b.aquaricurr,8e fimi- tij 1316,a _ desfpecies _450,a.4sr,a — —— 1576.4 Batala 147502 sÂzol 1231,a Baran 14r9,a 7 — panis, äZuja 796,b — Canadente 47 B. Batecha icenne 1039,b 299,A Bathypicton,Babéming» 26,2 — 1062,2 Bati 1103,b Bacanon 10575 a Batiec 142r,a.Indi — zaar‚a Bacca iuniperi 1333,a Batinon m 11634 Bacer Eart —— — Bacca paluitres _ 207,/ 161, Bocen _1186,b — stb Baccaris Baios.Aavoc mé. — — 473b. 1 8 164,4 aish 6 b. alie fpecies Baarachfolder, ‚vide Gea 5 ‚Bli maior hdi ge mait 4-199,D. 254.471. 84,a.14g1 a 480. — 8, b. kolio Bahnen 700,4. « fe s 1492 b. Monf- * ab. 76 EN zer Rauvvolfij geren — Gina bei 474! … platyphyllon rs — * ah < gon ‚Bar — 120 EEN ern 3 445,b.1481,a te en Bauafimgua , Baditis veierú ——— 328.4 Bavamlmga , Bavafanga , Bahoo 1434b.1402 a __ Bavafinga —28 —28 Balaazon 535,2 Bauia _… 1063,b. 1064,b Balador 14332 :cie folium, Gingidiumn 33 „oleur baai Razara.chatona zot Balaninum Ms ⸗ na a 1395 Bdellium, ££ 1368,b —— „pe vor ú —— task. — ecabu ——— epſico, tavpeltad—1389,b — — — razo.phegu,onë _1305,b erm vr ar, N gend rn esbondl pe > 9Z0,a dre or be 2 — 12, 3 — — „255,4 Beën, —— 72268 dix perd tT — — Aarsen bg ard fuccedaneum 1399,b__ $6g,aalbum 2 * Balſamipa 1049. altera, quie 14704: — Atabum hul — Asia ygda- pie zaagsb wak mas. 1049 Beren ne 1o49s rekel Est Beli 738,2 2216 Ddellictici 97,b — 1825b. alia zarbot Be is, — ſilueſtri⸗ ‚& carum varia geneta Ais 424 cætulea 42 s,a b, ftu- uceſcens 424,a.lurea 419 sb. 410. maior 424.fpinofa cla- Bleron 65e” uot fruticofior , Herbario: rum; — llotibus 424, —— Abs, Bellis 4234424 Bellocandium 237,b Belouacos,kerdanr _ ac1,b Beltocos, Belotocos, Cirrenoë 451, Belzein n, Belzoë „Belzui, Bel. Bieron res a Bixa zaza,b. Oviedi 14za,b Blapdfecula, Cyanus, blatraria , & eius (pecies vae UE ZIN, RIE Blaucoius, Cvanus flost4o1,b Blechnon, 68 vor „Ba Blechon, Blecon, Grisar 4 ca Blechton, Cn 44,4 Blephara, Crtgepe 928 b Bethon 653 pay — Fleton, Gage” „Ba 967,4 in bb. maius) miaus ef ke aut toaculofsin; Tellen, fupinum ; & ali eius fpecies 966, 967. Pe x 967,b. … a8r‚a Blitum. Hippoeratis , Bakr —— 1368,a —— zen 316 s16,b.1371,ab Bolbocattanon, Borlondgurej —— — — alie. deum 13716. 390,a. patuum 1390 zzzo,b. Sor id ‚b. Tu mm: ad 1385, 1390 a, vide & Ban „garyophyllatum „ Troglo Ben: radix, vide Bëen, Beneditta herba 98.5. $66,e Bencolens ; id eft Camomilla rag 2, b Benaoy “Beniui, Beniuinum 1i7nsb s16;b 538. 607,b. 7<6,b: ‘con —— 5386b uorunidam o weg radice: re- ‚diuiua “asta 381,2. hamaticos 315,8, monopbvllos Clu- 4 —* eer —— —— Bars xa dier 137isb— amygdaloïdes few 357,4 — … & alia eius Eeen Loge 1368,b 13715 Boletus 784b. — osb Benuhoutt 8044 ane. 5 Benzedé Lal 73 — — — Boliteumyees — 784b 666 ombax, Bom, Bompax — r&b „ Bepole “ie —9— — — ‚ Beuliyva Ber 142 ee, Ee ren, b Bembydos alamos pa rd Berberis, Berberus 1174, on. 444,b 8175: alpina feu montana Bona, Bena,Fab vulganisen mas 1176. 1488, afporos 1475 — — Berd 1484,b.r4rz,a 5e erctina g} 14. es "Bjo,ab — fruGus _ 1430,d Bona: fors calculi 44 124g,a Boniama 1 gern Beren a atbot 1416,b Bonifacia Berula, int Bont, 1 36o,b. quibie-r iid ps Besbaca 1394, b feghir, aur fougier ned Belald 7 471,2 Deden b. alba fencan- Bonus Genius stoa « 970. 970} Bohus Henricus * ‚b Cretica , femine acuiearo 426, EK 0,a.maluâceag 68 ' Borago 979,2. ds — ——— — « minor, fijueftris „ is_ ibid, Be — EPN — * Pred 4seb „Boonat eenen — so,a b al. Bofcifaluia „ba — * b.s1.altera 262,a. era — ———— —— zozrb.ror8,a, * ha — ——— 963,b, 970,tubra aut nigra nopus 979,be — fear ele 270 minima herbae 27 (puna, 2286 Bory zie} 2024898 A 1283,b Bofcas, 136242 469,a — —— Branca leonina B — 0 ——— Es Te ——— lxuis, leia, Gen Aeiophyllosg 7444. leporina 1oos,b, marina 647,2. 97 mas. wrarina muliflora Glaeltris 9+5 a. marina , Kayvvolfiy 6 47,be montana 978,2. napifo lia _Gliquofa Anglorum perfoliata 9o8,a. _ migra 97 $,a. Wigradechea 976,2, patulacrilpa Sabauaa, ze Miva 976,2. perfoliara 978,2. foliata minor, Tamis intleris 978. Pom- eg 974,2. quad ang. ern. auxfiligua 978,2. 10- ſacca 974. rubra capitata 742. rullicagss,a. Sa- —— zina & hyberna 974,2, 976,2.; Sabelliea 974,b. felivoïder 974b. tefhlis alba capitata 97s‚b. 976,2. Mlueltris, teu crambe 574,b. lueftús proprië die Ra 977,2 b. Ípinofa 976,2. Stucium 974 ,b, tenuifolia 975,b. zenuifol. Jaciniata 75b; Triana 974,2 b. riana variegata 76,2. N virgata 978, nj 18, 5 vul, 3 * ding} rathy Cds, ‚ Bae thys Cpá due te, 135724 Bravas 2*4 Siechwpaſin Plinij 4 nd —— 68 419,4 Beier pe Cecom bera Brindon 1426.4 Bangs. va on, „2094, Brorier irene) sena, “£36,b.g40, ab Briza 799,4. Ro7. monococe 5 „a Bromus,€, „Cpu — *— Bromos — * herha *6.3. ftciilis vid flerilis altera 636 pnt Ji zis 54 Brielle 196.4. fig de Bruhgara aradua 46 —— rd 1166,a Braat Pi) ro b. 134t. Brya' 12oo,b * di 1260,b eN op, 2704. Kodi Zn 55 779 05 AN 727» 78. The: 77 onia, — 656. ok Ce 646, Cretica maeu⸗ lofa 647,2. _dicoccos 657,2. a feu nigra 656,2. 658, 659. — Fuchfij 657,2. Latij nfehe,Griechfche ende andere vremde Naemen der C: ruyden. Bulbi Nareiſſini non defcrip- ú ér,a Bulbine, Bulbina 33z,b. 340;b.341,2:547,638 Bulbocaltanunt $38,a. Bulbonac „ 240, b. 241,2 Bulbofphodelus'; Aſphodelus bulbofus 3z1,b Bulbus Cc cc.C.c 342. 7,b. Alet, feu Africanus 341,3, 1084,b. agrettis 754,2. capillaris ; aut ca- pillaceus 17683,ab. bom- bycinus 1083, b. codion 357,4. “cruentus zo7,a. eriophorus _ ro8ì, 1083. 337,b. etioph: Africanus 343, b. 1084,2. “erioph. Peruanus 343,b. efcukentus 1034,b. 324,2 b. 3405b. 341,2. 348,4. ro78,b, Guineenfis Narcitſi facie 353, a. lanoſus feu lanifer 1084, 2. leucanthemus , & eius fpecies 344,bt Ketoralis 1082,2. fetanius 1078,b. filuettris 347,b 348,2. trie chodes 1083,1084. vnifoe lius 317,4. vomiworius 3ssab. 341,4, 348,2, „1072; 5 E _Bumafto 685 Bumelia, Bepof r3zo4,b, r309 Buna, Bunau 1444, b Bunapalla 13846 Bunca, Buncho 1444, b Bune,vide Byne. Bunias,Cuvíag ros4,r. fil ft uefir, …5054,b Bunites “-1387,a Bunium, Cyber 221,d. 538,b. adulterinunt “feu — fallum IEtz,b, verum —so6,b B hihal Hr senkor Bidet — — foli” zb: Lfol. 420,2 b.4zrr‚a. quorumdá ciliana 10 5,b 119,4 mitis 78,b. 528, 4. prior Pli- 5 ceraſa 1 16rb Camtora 1366,4 nij 78,4 b, quurwindá 78,b Cale 386,b Camiri 1396,a Lappar 5 1169,b Caleltis rofula 3554 Camfmorton,záuuoesr 789,2 Capparis,ndarzeêse 1169,2 b, Cali donum 63sb Camomilla, vuigaris,ê fimi- acuo folio, & regufo 1169 „b. Cali flos 2 54, bles ſpecies 410,b. gar, fœ- Agyptia, Afticana, Aia- Cali ros 889,b _ tida 412b bica , Cretica „ Hifpanica Cali rofa 2$4,b. Camotes 1475,a maior & minor , & Iralica Cæſat intet herbas 216,4 Campama,yide Campanula. 1169,b, ‘fabago, feu legu Capa;vide Cepa. Campanella » 643,4 __ minofa 1170. 3 b atcalira 1095,A Campanula. 2493. alpina Capiz fplen 118,2 Caffa, aut Cafe lalé 367,b 250,4s _aruenfis- minima Capri barba 25 ‚b Cafur,‚Cafura afcap _1366,a 251,2. autummelis zsr,b. Caprificus r27s,a. Plinij Cahoa, Caóna 1444,b cærulea 6so,ab. z50,a, 45o,b. 609,2 5 Cahzbara ‚s. vel Cahzgara Fuchfij ‘246,2. laâefcens, Caprifolium 676,a. 106,2. 1478,b & fimiles 250,a. feetidior Germanicum „& Iralicum Caiahaba 1440,4 250,4, Indica 1438. lazura 676,2 Caioùus, Caiu 142 5, a 65o,ab. 250, a. Tutealinie Capiiola 885,b Cairo r 1405,b _ folia 25034.” maior 249,2. Capfella 1115,4 Caifmanis 1454,a maior lacteſcens 50,a. mes Câpficum,uankaùr ar 24,b. Cakile,Kakile 1108,6 dia 249, b. minor 250,4. 1125. Braſilianum 1123,b. Calabrina 766,b Petſicitolia 250;b: pyrami= cordauum …1124,a. larum, Calaf 1485,b dalis zso,a. filueftris Fuchfij 1124,b. oblongius, Calafur 1449,b …253,b. filu.minima 249,b Fuchfijs 12r5,a, oliúarrum Calambac;Calamba. -1457,a _Camphora ẽ 1366,a exectum & non exectum Calamentum 134;a b.monra- _Camphorata Monfpell-43r,b o.1124,b. recuraum 11 25. num 154. inod 135;b. Camphoratú,Abröar fee: d 1123,b. _ ru- lamintha, hrm 134. C, 788.6 brum ê nigrum 1123, b. „aquatica,fen Pulegium agre⸗ Canabel Serapionis 33,a {purium 1126, b. varia fie 13 5,2 b. montana, Canaria Plinij 8896 cius ſpecies 1124, 1125, 134, a b. altera, ſeu ſecunda 135,4 bei tertia … 1364 b Calaminchiges 1387,a Calamita,Sorax 1369,b Calamogroftis, „reerapdggwos Calamagroftis 9 s1,a b.39 z,b Calamus , «&ragor, & eius ſpecies 342, 3. aromaticus,. pwuaniis , Alexandrin. "141,4. aromaticus Alipiꝰ nus, Diofcoridis ,‚ Lobelij 148 1,a b. aromaticus ofh- cinarum , feu Acorus 397, auleiicos, aönrmxòs 952, odoxatus 14812, 1482b odotaius Libani 148 „ odorarus officinarú 1 481 ja. “421,4. 41 3, b. té 4t3,b. verum 416,b.417,a, “verum- Columnæ 419,2, “verum foliis capillarbus, ‘Bore toroluteo ars, Bupleuri folia r43,b.183,a Bupleurum, GézAdbesr, angu- ftifoliam , & lacifolium 987 ‚988,2. _Hippocratis 1211,a. terium minimum 988,2 ee ent Burdi 1484,b.-1413,a Burgifpina _1459,b * Burfa paftoris „142,4 — Nn Butomos, Butomum, Eérouor, AR Bufelinum, , Seoirmar, ‘Plinij ‚bs 5, b nt: 435 104 Bik © a EE Jen Call ⁊ F ⸗ Tragi 70a. — odoratus vulgaris 1482b. 1481,b Calangari * 14214 Calathiana viola, 2504 Calcat equitis 402b alcaris 0% N 40z,b Calcatrepa “401,4 Calcar Jiet dOT Calceolus D.Mariz, Marianùë feu facerdotis > 272, 273 628,b, fore flauo 273,4 Calcifraga 1168. 1104, Caleitrapa 402,2 b. go ra. als tera 1749;b. candida. 4oz, Calculi bone fous», r434,ar Calendula 404,b. eius (pecies 405;ab. quorumdam 986,b Cali, vide Kali nd Calligonon, zemigpter 156,b Callion,xámsar > 744,b Cali — REE eN, 162,4 F nd Caliirion,sameigeer — zor,b Callierichs ‚ Plirij- 38 be fol, Lentieule ;- Colamne -931,b, fol, Lent.Lobelio & ; “Jor, 931,4 398, —n482,a: vide, Cannabina F Cancamum,xéyzaper, Canca- Mmon 1370 137de 369 al Diofcoridis 1370, b Canchrys , záyagus, záyaed, 1491 ent Cancrì chela , aut -forficula 11260 Capur, Cafur 1366,a Caput in fore quid 7b Caput canis, Antirrhinum 275sb. 276,4. gallina- ceum 875 „a. Mauròhebrzi 983,4 2277,b. monachi 593,2. Cancri flos 1485,a - fimiz 297,b. viculi, Ane Cancrì herba 94ä _< tirhinum 275,b. 276,2 Candaris dydegig 78,a _Carabeli,: 6 Candela regia 209,2 Carambolas 1426,a Candelaria 950,4. 209,2 Carandas «Ts > 1427,2 Candou 14144 Larantul, Carumfel_1449,b Canella vera 1453,b. alba Catana, Caranna “1 37 zb 14552. _ Tauarica, viliot Carcapuli 1416,a 1454, 1455. _ Magellanicâ _ Carcinett pebnSpor 156 = 5455,2. Malabarica; 1455. Carcinothton ;: “645,4 Noui orbis 14552. Petua- na 145 5, b. Zeilaruca 145:4;b ania 22246 Canica ì 1 2963d Canicida ve oipa td Canje: __ 82 “Camna, aut Canina Braifica “1029, 4 Lanina lingua “70,4 Caninamalus …— 754 Canina Rola,vide R‚t — Canina ſentis … “o1176,b Caninum Zingiber,vide Z.> Canirubus- „286a Canis cerebrum * 2756 Zi v —— Canna 962,2. de Bengala,& eius fruêtus. 1400,ab. In= dica 148532. perlidis ——— een 3 RP Le Cafinabis , _xámelis- Hues , »856,b agria’ & vulgare rag8. mum 1448,3, quoru: IIJGjA 1159, b, us “1160, a. benediëtus pn. utoa ze. page ies Car Caryites Ti a. Grzcofum mn Caryon, xápuor 1278. 114 minie Ad, pap) , — phyllãa & aliæ fpecies 199, — 200. — 2142, ab. pratenfis 17 304 Famptarius 11 30,b, fanâus 1154, b. fatiuus 11 346. 1135425 1136, folftinalis 1150, b, . pherocephalus 113 2,b.fpinofifimus 1159,b, fiellatrus 1149,a. fell. can pit. {pinofis 11 sosb. fuarius 1441,b. fylueflris 3, 59, 11602& 1156 tomentolus 1133,b. varinus 11424. Viarum 11s9,ab, Venen Ft ris —_ 12sr,b, vulpatiſſ. 1159, h. Care, Carré 14065ä Careum } 482,4 Carex 786. 1rsda, — 9si,b. 956,b. —— Carica i 1272.æ we Caricaalia , feu Apios 607,2, F Canl 14094 Carlina „ Carolina 7 138,b altera, humilis feu minor 1138,b.1139,a.1 142,a. ela. tor 1139,A. herbarior, fe * i oMmcin. 11 Catlina filveftris , maior É minor 1139sb. 4 140,2, fpecies eius altera 140,b, Camabadion, zapaGádsep 48, Carnub a 5 1233,a ‘Carobe, Carobia „12332 Carolina, v.Carlina, Carolus fanctus 1473,b Caros; zäege 482,2 ‘Carotta, Carota 1060, b. filues __ftrisvulgi 1062,a Carpafifuccus 1368,2 Carpata ; Á 1 * Larpathon, zápraboy — Carpentaria 128,b. 1114, Catpeſium 17 66 4. 1465,b Galeni _1444va, Laërrium & Ponticum I166,a Carphos, zápgoe <> 858,a Carpinus, zápruvos 131s,ab, 1316. Theophratti 12283 RS 15163 — Carpobalfamum Dioſcoridi⸗ 1379,b. officinarum 1380 — xaproc S58,a; wapmie * 7 * * — * Carre, Care Carrum Catthamus 588 5 1143, b NE Carub, Carobe Carui Li um, Cateum 182 Carya, xépua,vide Carion. : Caryinon,o) __1388,b €03, sb (bie Ed 5 1449,b Blucftr., _ Aromacicon — 79,b, ophy lata. 198,b: afpina, maior „ minor ‚ monta- poſo fore, penta= J — ‚b, min & eorum * vari fpecies k 263, 264. 268,3 8597. martinus mi ee Larjnfcle,Griechfehe, Monfpellienfium 140,4. zac sb. quorumdam 1ass,b. 6 0,M vera aut velerum 14$4,a. Virgilu, aut poëtica 4;8,b. 440. * 174. 1234.2 ete Taca Caffib za8r,b. aldieie,sidi- raRr,b 14ör,b Calfia, idern quod Cafia, zae- eld 1402,2. tas3,b. lig- nea, feu Canclla , vel Cie namormam 1454,2. Moty- Í Teis 144 nigra, fiftula, | nd Joos, teu Agy- 25325 —— — 2:8,b caffilaga 738,4. 1234, Caffita, Caflucha , Caffycha 884,2. erui 885, b Ca 1471, caftanea , zásams, éen, xasbmor 1175,1276. aqua- tilis 922,2. equina 1275,b, 4196,b. marina Indica 1490,2. Peruuiana 1398,2. rgatiu 1398,a cia mel. 1384,b. cd. Cecftancfi 1276,b Caftanicon Caryon 1275,b Caftor, Crocus 149:,b Câftrangula 6s,a Caftus rèrg,a Catafie 407,4 Caranance,néterdjan 847,b, oer sb. —— —— — xee e8r Carangelos,ugerd 1166 — maior 5974 mie 610,2 — * Cate 13752 Oarecomer — a c: _ 386,b 13754 14273.24. 20 Hi pau. uli nucum 1278.4 Caua — Vide R Cauala lalé 367,b Caucafon 10724 — — 1094. aliz ies 1094,b. 1062, b. 2 Ld fo 1062,2. 1095. 1o6z;b. rog8. _ Lobelij 1095, ki ro9s‚a. 5 —— ſe⸗ —— — ——— — — * 1098,a. _Bellonij - Cedrites 387,4 Cerintha, Cerinthe ,Cerin- Cedrium 1357,a. ien thus , Ce: indsan „ nende 1352,a — alie fpecies 986, Cedrium mel _Hippocratis 987. Plinij, 987,2 1382,a Cerinthus,zägedee 23312 Cednum virum 1387 Ceronia, zegjria 1134 Cedroftis,udggerìe _ 666,2 Ceros „meds 1387,h Cedrula 1336b.1336,a Cerri-fuber 1300,b Cedrus , wider 1356,a. abies Cerris, Cerrus 1291, * feu Cedrina abies 1366,a, magna, Libani , aut Palz. fina 1356,a. 13670, acuta, humilis,®eu minor 1335,b. 13co, b. ſemina rzos maïore glande « zor ‚bs —* mzoꝛ a. minore g 1301, 1336.Llycia133s,baz36,b. Cerua,vide Cherua 1342.b. Mauritanaizgt,a. Ceruaria alba & nigra og 1314.4. minor akera Ceruibolerus 790, —— 1336,b. Phœrice, orraxà, Cerui ocellas 064,2 Pheenicia, aut Punica „& Ceruicaria 145, ab. eius va- eius fj cies 133$,1336,2 b. rie fpecies 24$,246, 247. pumila 1336,b fphrocephalos 247,2 ceftanefi — bLetuina 16 Celaftrus, 3 on, C runus 1261. —* — — a … Ceruifia,Cereuifia Cel 8136 Celtrites vinnm es Celid lonium 6:,b Ceftrum, iser _ go,a.s91,2 Celofia 867,b. Tragì 967,b Ceftrum mononis ’ 9s4,b Cekis, Celan, Theophrafti —— 76s,b. tamoſum — f Cembut, vide Sembul 1478,b — froâtus 1414,4 Cemos. andrs ijs 63o,b. rem 04 Chacani 1391,a Cendiros ty age 816,2 Châchylle 647,2 Cenchrys,.nbyzgrê 816,2 Chacule,Cacule 1448,a Cenorins 1417, Charefolium 1096,a. hiluê. Centaurea 538, 539. minor — ro⸗.a 4542 „ xepieuner , Centaundes herba «87,b Erp 1o96. (il * Cenraurios thiza , veſtte 1097,a 5.a Chzrophyllam 1096,2 Cenuuris, Cenraurida s39,b Chalat to37,b Centanrium magnum , xav- Chajarzambar — v234,b megen 538, 539-179,b. er; ü ed eius ra 538,5 t Coe h A Chalbanon, zarbápm, Chal _ minus sqr,a. aliz ne “so, zE med s42,ab. Aln — ‚xj irorb meum s42jb, atum —— 1219,à 54236 — —9* ig, — glrumds 1555 1467, 5 Centella 1492 ,b — 1485b Centifolia Rofa hek lidunjam eb — Chamzaâte dare Gro Herniaria eis Chamzbalanus, zeeugitrane ce — 1166 — 877.4. alia 607,2 Ri Chamzbatos , zeuaibart, Centrum galli — Bers Chamabau? 1762. end Centum 1144 Je. 164,4 Centum, a 949,4 - ——— —— TE verior 1336,a mesa A 89,2. Plinij 1266,a b. forè 666a _ Cordi eed — epà, 1075, b. 1074. 1219,3, 126 quorume —— Aſcaloni⸗a ge b 3 —* canina” 2 — renale 107$,a. Ae > ed 4 _ 34t, rifieus 6, — Chamaclema ij 939,2 14 EIBERT 39. 1194 b. niger Apulus 144,2 mager Cortufi 1138. mon aculea- Ws 1r4r,a, Salmant, niger 1t4ë,b. Theopbr. 1139. Tragi,exiguus 1133,a ——— Monſp 11535 Chamalcous, zaushist —— Chameleuce „zamen 944,2.G4t,a. Pliniy — Chamzlinum ‚ zemepire —* * » _ Zetpealrunat ‚ttr, Chamzmeka , zemaparie 174 —— — zeug sen 16; Chamz, mêlon, zeugmi $23,a. 124 hamemelon, , Chameme- lam, à 40, b. 41. album 411,2, chiy · fanthemum 41 — Ee un 401, 1. feridam 413 a — — ari,b. odoraum , nobile, me letcanthez mum & chryfanthemum ende andere vremde Naemen der Cruyden. Charfendat 146604 Chastamus s8n,b Chatou, xéenzou 277,t Chaft rara Chafath ibid Chase ssh Chaysbua, —— —* Checani,Chacaní EEL 1592, Cheichem,Cheicem 1 fre: Chcla cancri 34 Chelidonia , Chelidonscer * 20rdAumer 61,b, 63,2. aliud 656,2. maius, & crus fpe- cies mulufida folio 62.b. 63,ab, med um — 275,4. manus 64,2. pa- — nen. phragmues „8 A Chelonion, en C us Piani) 11gi,a. 964, Chepula 1396,6 Cheiea 671,4 Chermafel 1zor,b Chermes, 1297,b.1jr1,a Chermozinum 1297,b 3.6 Cherua s97,b. maior 497,5 4r4,b. _ purpureum quo- Cheruiilum 106,2 tumdam 44,2. 5, fl. Chefmes 1296,b vellre 413. “vu 411 Cheùn 160,8 Cham, * tass,b Chiat 1047,5 Chamamil aro,b.41r,a Chiarfamdar 140,2 Chama moly 1o7r,b _Chiarxambar raed Chamamorus 1428,b. 1163. Chica 1364 a 1269,a. Anglica raath Chiliodynamis , zesdnaust — — Not- — a je Magica 1428,b. 1429,a ‚ peer —— araa 137,b 156,b ——— Cheln 110,4 1166,a —— Chimoniea 1is,b 7 Chiuaë Chim d 1472, Chamzpepo tosz,b Chinatadix 1apr,b. 1472,a. Chamapericlymerum - * — Is eat Chamzpeucc. 3,4 —— 54 keb· 44 * Chincha , chien De 438,2.772,b. Lobclij 451, —— sao,b Chiheapslora,Chinapsloren, Chamæpityites — Chincapanloncs 4 Chamapitys, Chinna 127,6. 11,4. 1O3,a, ap1,a, hs Chitonia 540 es gn 6os,b. 4 Chironia ampelos, , 6s6,a iaca 6o. hetera, Chironion, 2eupdn — miculata * — Chameplium ‚ Kemdima C 1118,6 Rd Cc » zemarida Chamapyxos , zaughvfoe „treg,b 5 Chamzihodon , El —— — an heen 1aro,b. 1286 Chamarrhododendron, Cha- ————— — POE a Allobdo- 6 bn rie 56 d vinum „a — 141716. Matthioli — sen ie : 955. crimen Gurb. ü — * 38,b _ 613,2 5 Cc N 1074,b 0 — Chamztaxus ast. Cc, y Indica & minor 6,2 47, Chamexylon, zegelt 86 we ge Ceraïtis„uegint 858,2 —— $6,b. Fuchfij, _ 86. 161,b Cerafcome _ ___ 1061,2 officinarum chmod "yv i426,a 6,2. Cerafis, —— —— — —— — Hans , Cerafia ra — ven B pac 7 vul Aon Men sap: cia 1266,b. s6,a tricoccos, & i „1266,b Vm. * fpecie ‘90,2 b. Germanica genera — — egen Waliea ‘9 Ceat autom feu raceuiofa > 769,2 Ci — a25 Le jee — — pend — —— — 126742. —* iter ° —— 390,4. CI — B rg he — En * 14455 Cazabi tica 1 1. vlrama- — „a. latifol.aeanlos 390,4 — ——— pee 744jb Chamzicea,zaugsitis 1320 a — ee — ee „Chamalza,vide Chamelaa. * hah rt an acne — luelit· meieo — 1ast,b. —_ fimilis ref ‚ migen — b. 132,2, — albus Characias 8 er Certon aopen aa 32. b — irata. riiga Ci : Cecis xxxic „#293,b Ceraunia 1842 — nen Cedrelate 1356,a —— — o,b —— — te — — Ee —— * * Charafia, Carafe za ——— pl este Ceria 815,4 3 ed kia Charanca 7 vinum — — — €:6,b 42.4. *24 — — ghs Bipod piger 1143ab, an $53,. Pamaces 439 —— deftruio weed hiushquilenga 14775 675,2 * „zin 1145,6 hobz —— torá,b 1018,4 — $0,a — —— * — as, ze en Chonddil., C idril zen Chryfiris 428,b. Ariftorelis quibuſdam Chryfizufa, voiuo⸗ Chtytobalanus 1285,4. 1394,4. 1411,4 EC hryrocalis 45,4 Chtyfocaipos „ 2gvoóxa pros 68o,b Ehryfocome, vuotxouu 4128 ,b. 279,b. 280,2. Column 429,2. Germanica 429, pe- tegtina , & eius genera 429,b. quorumdam 140,1. t1IO,a Chryfogonú, 2gvabpprr,Chty= fegonon’ 764b. 211,b. Diofcoridis 1488,b Chryfolachanon _ 965.1016 Chtyſomela 2guovinor 1241, b. 1242, a 1244,b. Athenzi 1241,b Chryfomeliana 1245,b Chryfoxylon, 1223,4 Ehulem -1482,0 —— 1477.4 1 a Enuti, vide Gal, its Chuxai 1423,b Chyline, walm „a « Chyliima ed Dn b * — ——— 11,a — 7 Cibage 148s,b Ciborion , wm6bgeor 832,b. $3o,b Ciborion ‚ wedn 530,b. 32 Ciccara \ 1399,2 Cicer. 840,b. B4r, a. arietie_ num 842,4. album feu can« did. 842,2, columbinum 841,4. eruillum S4r,b. Nie gricarum 841,b. nigrum 842,b. orobeum, feu oro- boïdes 838,841,b. rorun- dum; faciuum, (eu horten 840, b. 841.4. rubrum 84z,a b. filueftre, & eius! fpecies 842,b, ſilueſt. quo- _umdam gog, b. Veneream Bara. emg faiuum — b Cicer: 839,a b Cicerbita 5 1006,6 Cicercula 8 39,3. Egy priaca — — a. Pli⸗ 841, 6. 843,b — Cichoriode Cichore, uy, 991,4 Cichorium, xxbeiw, Cicho- tion 988,985, 990,991- 993, B, be in 993 ‚b. bulbo- ‘fam , Ch wie fpecies toedoen Cine in Sine ver Cioſmis, xioou⸗c 466,b Cipulla 1078,b Circea 282,2.749,a. Dio- fcoridis Calalpino 1123,b. —— 749.4. Monlpell. — xipnor 1156,2. eius fpecies vari 1155,b. 1156. italicum Fuchſij 98r,a. 1156,0. luteum 1140, b. 1156, b. quorumdam 981 Ciffampelos ‚ ar, os 648,2. eiusfpecies 648,b Ciflanthemon » zrardrSean 4 “ Ciflanthemos 544,2. 39. 660,b. 562,2 Ciffarcn , xiosaepr » sasaps 291, b citfok, xiastor 668,b Ciffophyllon , zeakgumor, Ciffophyllos, Cuflophyllum 544.0à. 39,2. 660,b. 662,2. 668,b.681,b Ciffos, zlasos 680,b. acarpos — hypfos 680, b. — 80, ci ‘folio arbor a Ciftus , Cifthus, sísvs, ziedue 291, 292. non ladanifce ra, mas, femina, & eius varia genera 291 ,292,â. — b. flote luce „purple ga ciftus Elek feu ladanifera, eius varietas 2935294 Ciftus minor, aut Chamz= ciftus 295.296. Frificus 296,b_ Ciftus Silefiacus 438,b Citharos, ni3esegs , —— 68o, b. 291,b Cirhe,sfSn 832,b Citocacsum 590,4. $93»a Cirago 124,2. Palladij 387 ‚Citrea, Citria malus 1241,b Citrium malam hrg 1 23 2 1240,4 ————— 1 zapp g,b Cidulis, Cierullus, ide, Ad. ——— — — Ciansbari: E herba tb. — — — ea Roſa 83 840, ——— gb s88,b. Cnicus. Cneorum , wies , Cneoron album s92,b. $91,2-439,4. 1152,6. NMautoli 593, b. nigrum 594,b. quorum- vide dam $y3,b. TEheophrafti 140,4 Cnicelzon 1388,b Cnicion, xnᷣxso 899,a Cnicus , mires $88,b. alter, flore czmleo s89,a fati uus 589. Glueftris 1153. filueft.primus «153,b. file ueftris fecundus 1 1 54,b. fu- pinus 1155,à Cnide,zúdw 224,4 Cnidelzon 1 Ae À Cnipes,utans 13 Cnopodion, wvaródor 1 494 ib Coagulum terra 882,2 Cobbam 1392 b Cobes — * ‘Cobios,zwbrie 603, Cobzbague ‚ Combazbague 144 : Coca: Peruanotum I452,4 Coccalus,nbeisthof 1 Coccigria 1223,à Coccinum 2297,b Cocconeleia, zonkormreie 1123 Coccos Gnidios sar ‚b Coccus, Coccum, xórzas 653. 603,b. 1:96,b. 1 297,b. baphica Bepsxà , intecto- rum {eu inétorum 1296, 1297,b. baphica America- … na 1298,4. 141634 Coccus Cnidius , mé tuos, feu Gnidium Coc:um 590a. $9 1,4. 1143,b Coccus Indicus, eiufque gene- La 140 3»! 4o4y de Malediua aut Nalediua 1408,a Coccymelea , Goecymelum. rl a 1260,b, agcia 1181,ab Cochenilia 12 7,ab Gochlearia, Bataua, & Britan- guria 1038, 1039. s‚{eu —_nica — 940,ab vulgaris Cucumis 1034 :Cociöphori 1368.6b Citampelon , asrláparmer Coco, Cocos, Coquo 1404,4 b 648,2. 140, 6 Cocohine 1404,b Cittos,urlog 68o,b Cocos de Maldiuar _ 1408, b Claua Herculis, non Clauus Codia,zódia 7b. 730,b „929,4 ì Codiâminon 5 Ciauicula, Hedera 680.bCodion —— 357,4 Clauis Sancti Petti 216,2 Codomalo 1246,b Clauu⸗, Patella 788,2 Codomendo — tog tb Clauus Herculis. … 928,2 „Coffol 7 ent a. 13924 Clauus Venertis 328 ‘Coggygria ẽ a Clema,uröug — Ga ri Clemaczida 225 — b Clewatis, lugens, — — “Colla 8 I142,a 666,2. Beb Colcas , _Coulcas En | 30,b. lem ptia· ———— IE: weed ZId ee mbt — wrd — bum. fubrubefcente Hote 75532 aucumnale muki- — 2554. —— tinum yanthes m s 7 5 sb. —— — anihemum — — Ki 1039 agtia 1047, sCu- curb:caformis 1047, b._ pyriformis alia 614,b. filveltris 1047, 4. Colophonia,vide Kefina, Colophonion „ zohopérn 640,ab Coloquintida 623,2 Coloffinus color __ _ $4422 Celubrina 5320. 536,4. 657,4. minor 53224 Columbaria . _174,b. 1754 Columbaris Ô 222,b Columbina 221, b. — b. fupina z221,b Columnaris 250,4 Colus Iouis 472,4 Colus ruftica I153,4 Colutea , zersrie , Coloutca 1229,4. minima 1229,b; — ‚ & velicaria — > zovubidie b 1287, Colymbas herba 173:b Colytea, zahvria 1229;b. 12324 Cons, 497,b. aurca 429,2. hire 07,b — Comarus, zóugess 1258, 1259. _ Diofeer, 12 _ _quorumdam s sb. vosonb. Theophr. 125 5,b. 125 — 1447.4 Combebas, Combebæ 1166,b Combretum Plinij 149 2,b Comdaca 140 2,4 Come, zegd 407,D Comeres sopiimns 603,4 Cominham 1371;b Comolange 142134 —— Comofanda- Jos 273sâ. 306,b. 367,b Comytha,zog/Sut 952,4 Con zambach 360,b onche anatifere 1492,4 Concilium Hos 249,b Concordia 34,4 Condaca 12346b ze Cunder 271,b. — —— to9nb Conditì 269,4. 271;b- Condrilla, zordpinan, — „& eius geneiavaria 994, 995- & fe, * — 66 _Conferua,plinij. 73o,b » Confirma maior „194,4 _Conifcra,Palma 1399,b Comferzanboues 6,b, ne ——— _Coningalis atbor _ _1515,à —— tus 1212,6 Conyza, ede * *. — — Alexan- Larijnfche,Griechfche,ende andere vremde Naemen der Cruyden. 1168,2.68,b. odorata Baná tanica 6 ‚b Conyzites 8 4 Dh 1368,b, — —— uit 136 Copal yua oleum * 37 Copalli, xoloch copalli: 1 de a Copey 18 3,5 Copilcum,tus 1367,a Copous 1039,b. 1421,a Copra — Coquo, Coco 4b Cor Indum (eu Indicá Ed b Cor ligni, quid? 74 Cor Sancti Thomæ TE a. 745» Coracouotano , zeegnetirare 1167,b, 1166,b Corago 979,4 Coral arbor peregrina 1435 Corrallina. 777,778. I491,a. latifolia 778,2. — — tipathis facie Corallion,aut Coralia Ei 8 Corallium » Roese, Cortale ion 1491, a. Diofcoridis, nigtum & rubrum, & alia eius genera ———— zb conloide arbufcule 55 1490, 1491 Coralloïdes cichara _14g1,b Coralloïdes Viola 242,2. eius varia genera 242 Corcopali Melo” - En Corecrus , Coichotus, Cor coros Plnij 39,b. 5 1487, Corcuium Fexulæ 518,4 Cordialis 377,4 Cordumeni 1448,a Corematophora — 149,2 Ceriandri folia , vide Cere nium __8z,b. 86,b Coriandrum. 485,b., minus odorum 486,b. _ pütci ——— zoekar 485,b “Corion, zor 485,b. 78% a. 02 484 aut Cori 328,b Coris , ziee. 102, ab, 104,4. 1203,b. Bro Ss __1203,b. 143 1,b, — — ——— ilp m mktsbe, Monte 102, Cornicis oculus …1478,a Cornu —— Ronde —* otum —— “Corona Ds she jd > Le 3824 5 En 55 “ 6zá,b. — ie, des. Latinfche,Griechfch Córylus 1230,a Gilueftr. — Corymbe, 20 Corymberhra „ zopigCaspa €&o,b Corymbia, zopie 68o;b Corymbioo, zap molen 245, CorymbitesT ithymalus 36 Cofbor ä86,b Cofmofandaloë 273 ‚a. ob, b. — Er cori rant nnn Coftum 451 —* Coftus, xógor, Coſto⸗ bed 8 "\ra7ra. Indicus, & alia eiusgenera 1465,b. 1456, 147t,ab. 1i3s,b. Coftus hortenlis- 47 sb. 1471. “Coftús niger —— * zt 2 6to,b. 1471 A Coftus fpurius Maxchioli .. 1472 elft cCatans; kómos 1223,a. coriaria, nij 24232 Cotonaria 86,b. z19,b “Cotonafter 1206 — „Coronea malavide M. Cottum 88,b “Corus 41% 41, — aut non farcida 41 ⁊.a i z. loetida A loren 413. marina 413,b. Serapionis 5% — ——— Ze Cory! 1 * poepen alera an VE — a. —— 190,2. a, quara Matthioli „go. alteia/ quinta 196/a. Andica 651,5: — ma- Fina 191,b. paluftris15 tb. 514,à 1287,b. aur Pli- Species alie 190,2 beten quorum Ar oulcoul saint ief Cox — —— * ocypote 3921430 Zan 866,b. akcta 866;b. 4.4. sa. - — ET — „647,2 cr zeta ba craffula F 199,4. _fabaria 1 — SEL b.maior 188,2. fruricofum 1103. marinum ttoz,b, primum, ſceundum Mauhiok, 1104,2. terium Matchioli 11o4,b. quat- vam Mauhiol 1rog,b. zraîb. falicornium z11,b, 104,6. ſpinoſum Pd Crocodilion ; regnia. 1igasa. 632,2 Crocus, Crocum fauiuunjngizer 320,2. 1467,b Ctocus hore: ser d „330,1 Crocus Indicus 1467, b Crocus Saracenicus _ s$8,b Crocus filuetkris., & cius pee cies 3zrjb. 332. aftiuus Ë 34.8. au & eius ard Ni 324b. la- ore aut vatio Bore 335,b. lacifol. pufpurco flare maiore ; & minote 333,b. montänus Her: 333. Vernus‘angu- ie L :534,b. —— — 333,ab. 334,2 romadagCramacla —— Cromidofyllo 64 —— — erge pe ium Be — Cronion, apar ast‚b __autumnale,al 466. Ltopiot —— —* Gal „ Germanicum,hee · —— oud derzfolio sas,b. orbicu- Crofiyphdioon., wpeorbpdoar — laofolio s4s,b. — *28 Bum $45,b. verum sa EOD, mfTEP 101,2,497,a _ vernum albo.flore sásb. —5 5 vernum ſpurium —8 Etuciata sss,a. ee bb. Cyclaminus ‚ Cyclaminons, BOE, $79,b.- noua Romae Cy inos-s44,b. sas‚b. na minima —— 59 Crurin⸗ 996,2 die 66o,b. 661,2. „Crus galli 662, — 4 Gua,C 46 J ER 6,272 * aes d ‚ta 1466. 1465, 316,2 727 S4OR CS tablinf — Cydomgo z46,b Cubebz, Cubcbe — Cydonia mala 1244. D “Bene 1444. galenGa tar z Ee Plioi: Ket Eydoniotum mia 1 — geeulus , Cuculbs Indicus — 1146. 1444,2 Cuci ú386sb. ; 1417,4 eds, „viaum 124ó,b. Cucilab, 1478,2 ij — a'atbot, 1368,b C Org — uciophoti.x 1368,b 1j 1246, Cueubalum gabetn E Cyla,nóik 3za,b. 341,2 Cucúlites, vile ? Cyma — ————— — 10b. 4 ueullus monachi 26,2 hederacco 4ibr Cuculus Indus * Columns Cucumer, Cucumis „1036. Agypúus Atl Client ésede andere overde Nacmen der Cruyden, tina —1340,b. — Glueftris Cynoforchis, wwrèe »6, _Darions,Duúons — 134r,ab racontias 382, oe HE Darzaid hand la glandis zadr,b — 978,b. mas 181. Darsrhe,Aldarira * —* b morio $78,379. — Darín: 45, C,ura,Sura 5 38 Darfifagan;Darfihah zen Cu fantea macte maals — ———— 286. Das Dadon, Aät 13474 _ ral, aca Bs,a Curcas $98,a 1 — b. ——— „aurauerdt geirn Dalmophon it 9 1477,b 03,2 Dafyclonson „dueve: „8 — *— —* prafion , xwòt spáeter ed hd :86,a 3 19,2 242,⸗ Curius zugine zar,b Cynoayon, Evrer 1143 b Daula, Darulas , Da Curmaz,Curmazi. < taf —— 3 —— ab. 759, * Curmi, aps 672,b.Brg,a —— 11436 1367⸗ Curo, „Curodapala z4ss,b Cypariias Tithymalus, av- Dancoìdes 1097,A. Apulia Curog 1428,6 6oz,b. _ Tragi 1o6r‚a Cufbarà 486,5 6o9,a É Daucus Acaet 1061,2b. Cufculium 1297,b Cypanflus, ‚ord 1062. sora. Creticus —— 883,a. 584,4 ErTlot, Cyparifios, Cypaute 490,a. Diofeor. ro6:,a uflos viarum —* tos 134604. agciot , agria Galenl zo6r,a. montanus wordo 454,2 1334a. 1340* 109 5,ab. ‘montanus Clas yamos, xda 8 — Cyperis _s47,b. —— 34 os a, a. niger 1061,a. 840,2. 83e, Cyperus, Cypirus , aúmnssst, i MM 1068,a. paie Sap,b. va2d,b. — Helle —8 — tarz,b, Îroaca vo6ojnb, (ecun- eos: …8zt, Pantúcos __1ato,b. za. aguaticus — dus” Diofcoridis 1o61b, 83 2 6. _verus antiguorum s48,b. Bäbylonitus & terius 49t,a, 83o,b. 831 5 146s,b. 146744: duleis Sopa. felinoïdes 492,2. anoïdes Bos s49,b: gxoja. efculentus —_ To6a;b, flueftris 1o94,a b. —— 359 ,b. —— 55 Bramineus s48,b, —— Galeni , uiris mitanus 400.118, ICUS 467,2. 1465,b. to34,b. verdus Cyclamen 547,44. zftiaum Indieus o ee fearidis sede eng J — 5 Anuochenú 45.b. —* * 306,4 À Darchioi, agt —— —— er Dardana — — AE mn rag vandus parlus bd - * —— Gyphi, udpt , Dn —— 13 Cypreflas , vide Cupieiis 1340,8,: — 06 » D——— 1217,b, Maton —— nie —— Cychifus, 4 das fpe. Î — 905, 906. s® —* — 904,2 Cyan » mhmde ragsyb. zomede gb — — jor er za umelie. go6‚b, aut veras 14s8,a. — ie 901,906,b.908,a. fecundus T — 3* Maeſtt ð sab. — Tag Melôn,vide M. en DA —8 pri . 1404,* Theophr, 1060,a. 1061 ‚b. Theoph 1061,n Defruw a 687, ‘bv yen 1396,a. alua ned, Del —— ten Aar * mepa. b. bucemum, drgpr he be bot, b —— — J ——e———— — en roralache 6,2, torg,b Dendron, — phoron tari,b Dens caballinus „38,2 Dens cantus snars Dens leonis genera a,b. na EK —5 — — 717.384 —— 313 6. 1 Ruellij, derd. saatn * 4.2. ikt ab. Rondeleuú zeta Derefilde ror, - ——— Dryopteris, Latijnfche;Griechfche, Dios cyamos , Ade zó ok 738,2 Diofpyron, drásawepr, Diofpo- ron 113,ber82, b Diofpyros, dabéawege 11 3,b. 817,2. 1246,b-1325, b Dipcadi 338,b. 34134, a Dipfacus,dijaxos 1s1,b Pipramum, Dipramnú zl b. 361,4. quorumdam $63,b Dipyrites artos 796,b Dircaa,dipzgia 749, Dirceou,draxgiar _ 746,2 Dirimguo 1481, b Ditite 1481, b Diltichon Soga Dit 1232,4. 1233, Dithiambrion 738,4 Dodecatheon Plinij 556,4 Dohum 45, a. 1431, b Dolichus, dónzos 334,4 Dolium 860,b Pomingrum rofa zs4,b Donaciris, vanïme «a1zo,b Donax,dórag 953,4 Dora Cilicum, zoa —— 1 raaf a Doracip! 0,4 Dorcadias j — Berton 770,4 p Dorcadion 53234 Dorcidion, Diprion 4s1,b ore 448,a otella, Drodella « 1109,4 Doria Narbonenſ. 206, ab Doritteris,dogenzegis 33,2 orione 14194 Doris, opis 93,5. 982,b — 72o,b- officin. aut vulgi — >= — 720,b Doroni 720,b Dorycnio congener _1160,b Doryênium —r16o,b. sór,b. 916,2. Hifpanieum 1160,b. „916,2. __ Monfpellienfium ï16o,b, Plateau 1160, b. quorumdam 745,b.747,a. 909,b Doryperron 93, Draba, palin 117, t ne os, dpusrres 571 Drach * 1 daard Draco arbor x36s,b Draco hetba 1r03,b.rr1o, 1111 Draconis ſanguis 10t 3;b. 1365.b. 13762 Dracogiea Dracontia, dje- ria s29,b. s3zab. ——— Dracont : — 531. maius 531, — minus 532, aquatile — tertium Plinij k us 532,2. —— 104.2. aquaticus, aut pa- lultt. 533b. * —— — b⸗ 32.2. ene _ maior 5524. “maior Mat- dr 532,2. minor 532,2. minor Marth. s32,a. — — — j Ewen gers Draganium 1177, Dragonal. 13764 Dfagonalis — 5704 X — ei — — — EA de 23156. —— 2056. Cor- — recentiorum 775,4 153828, b — 1224 „768a _762,b. te tsbirra6aatorjb: * * af 4 Eee migra 763,2 quorumdam 762,b ER — 298,b “Dumbebe Arabum — 990,2 Pueina,Cerata — iri 5 Duro , Durione 141 Purungia 720,b 1,3. EE, — ende andere vemde Naemen der Cruyden. — rb Erébinthos, ipé6udus _B4r,a. Exythros, püdret nend — eb — zainb — — — agrios — ctios 842,a. Elcaria nux reld ze * — ros -841,a. orobizos Eſchata Corèlloïdes 149 t,b Ke Dysofmon; dösooper 180,a Elleboraftrum 417,4: 631, ene Jel Sbn Dytieon, Sunxir 655.b Elleborine, Elleborina „ #é- En fi Ss 796,5 4 Grpirn 628,2 b. aliz’ 272. —— — 1002 ſculus 1302,a b ê % 628,629. 'Indica 14882. Erefredanon Ee — Perrofelinum i 2 pr a 623,b, fanicula Eregmosspeymos 31,b «1090 Y E — Curls. EE hd —— ;b Elula 8 ab, dulcis,& ext Ebenorrichon 7‚b Ellen ed sár;be1387,a _ Ereuthedaunon ipevdiduvor, gee — 609,b. — Ebenum Ebenus Tielse Elleborus albus, EmmkCoops Mu= ee dpevOpódie- subr. 609. maior 608. — k — Ib, b & 609,4. minor, 608,2. 1462,a. Cretic, 906,b. xèe-626. ferulaceus 631,b. 57 949, 7” 1458,a. 146 3, a. Indic. niger 630, be 631:417,2. Erbarme.) Myrtha 1367,b 609,2. Ee ie —* 1461,4. fecunda Ebenus niger Tragi 631;b Erica, igefkn 1203. albo Hos da Ane * og,b. „filueftris Theophratti 1231,a Elpho Hitpanica 1198,b fe 1203. Alexandrina, zero e ragi 450,b. Ebifcos, iCioxot 1021, b Elymos,êvpòt 818,4 59 3,b. 62. 1203,b. bace Kog, g 04,4 Î Ebulus, Ebulum 620,2 Embactton, jaauneor. 451,b Shin 1203;b. _ chryfan= — os Soga 5 Echidnion Xi⸗nioy 985,a Embegli melæna 659,2 themis 1z03,b. Coris fo. Etnos He — 836,b Echieion,éyferor 984,b Embelgi, — 1396,b lio 1203. Iuniperifolia Euemelt wemelli. 1448,a Echina,China 1472,a. Emblice Myro! alani 4 396 1203, maior 1203, ma- —— or 14644 Echinaftrum « 8o,b ‘Embrafon,tubegxrw 4s1,b rìna 14902. Myricefo- Etymodrys * 124 Echini, & Echinata 7‚b Eminion $32,b lio , petegrina ; & fore Euboïce, tu Gal 620,4 Echinides 136z2,b Emmanes bypnoticon < 738 voedonis „1203. fcoparia, Euforbiam 615,b. s2o,b Echinion 6r4,a EmpelitiëeMyrobalaninsg6,b … & vermiculaia —-1203,b. Eufrafia , Eupbragia 71,2. al= Echinomelocaêtos 1513, — ed 111,a b. vulgatior, 203,b tera 72,4. 896,2. — Echinophota 1094,b. 158,b. 445,D. Rondelet. Ericæ — frutex . marinus dam 85 s,b 1o9s,a b 1 —* 493 Eugalaêton, wydarror gis Echinopoda _ 1193,a Engal 1448,2 — dezyfpar —_rooo,b Eunuchias calamos 953,4 ‘Echinopus _1132,3.1191,2 Encephalos Pheenicos „ éyaé- Toor, 1002. 994,b. ma- Eunuchioa, #résger …1007;b Echinus, Echinos 45o,b. ears ® gominae , Encephia- - rinum” zooz;b Euonymus , éverujeos, iudpua 8 609,2. Galeni 247,b lon: 1286,b Erigmos, iguypos 831,b go, Euonymon 1227, al. - — Echioĩdes 98 5,bEnchuſa 33 Erinacea 1191,4.1197,b pin. 1255,b. 1332,4s-Pans d Echios, sgoe 984,b Encryphias artos 796,b Erinei, teutoì ae non. 1227,b. —— Echium , Beer 984,b. alie Endiuia 289, a. vens 590. ‘Erineos 2036. 451.247,b 1228,4 - fpecies 985.247. Hauo flo- efficinarum 650,ab. of- Bapo apigftov, vide Eryn- Eupatoria 33,b te 985. minimum Colum- ficin. quarumdam —S 1148,b Eupatoxium, — * nae 97;b. montanum 247,2. filueftris roog,b. filu.quo- — — xkriaum 247. “411952. adulrerinum 34,b, rubrum 985,2 rumdam 991.10f0,2 450, 5 Apuleij „ -Malua 10to,b, Echlotoripa 967,b „Endiuiola 990,2 ——— dendron 14rr,b Auicenne cannabinum E&òmon , „ dxrogor, ady 7 837,5 Euophorus bulbus ; tesbtoepd “-3SsheB57ja. cannab. fen desouar 63o,b Enophyllum , Henophyl Boris 1083;a.. "Atricairus > mina-35b. ó41,b. «Gras Ecytion,èxéror 99,2 ozb, 343;b. Peruanus- 1o84,a, _ COrUm 35,b. mas 35,b, en „Rofa, Enoron, troep» 747,4 345, NMeſuæ 3 sb. 475,bes87. s4,b Enis „Gladiolus 322,b.ragz,b Eriphion,iefom 166,b.s27 fepremuional, cannabinum … Ela ira 1260,b Entaticos, branie 376,2 Eriphion — 1489,2 mis fellajo 8 odotato Elachi _ 1448, Enterione Narth <18,a eigurm s27,b flore ear,b Elaâerium z2,a Enula Campana 55752 Erifi ifeeperòn 1r3o,b Eupetalon, —— 9546 Elza, hæie 287,b. Äusege _Enzanda 1416,b Erifibe, feu épvof6n 865,b Euphlezos,dupaoroe 150z2,b fariua 1287, be wSromeà hl. _Epagvoftis “884,2 Erithace 13332 Euphorbium „tuetplier, Eu — ueftris 1287,b Epanthracis artos 796,b Erizambac zina phorbia_61 sb. —— * Semih tafayvoe 1214, * Epapſinthion 884,2 Erwmion. „ipuaor 4 arbor cerei e: Te 1223. Cordi_ 1223 b. Epattis 653,b Erpyllos, Erpjllon Te * — vide — 1224,2. Marth. 1264,2. Ephedra spidpe 100,4 Eruangina 83,b Euphrofyne, tveeseûn (71,a —1288,b. Orchomenij | Jacus Ephedron, toep En Eruca herba 11r08,b. 1 ile Euphrofynon,: tuopiaurr 975,2 12243. Pp lis zrg,b _ gentlis rro8,b: geratina Eufaton, booze? 581,a 12r4,b. Theoph fi, folio Eph tedmeepr Ephee 192. 1109,2._ Hripanica “Euline, éven r40,b Viticis 1288,b meton &zo,b. _4sr,b. — 1108,b. hortenfis 1108,b. eid » tor Nine, vel Elzomeli, tessa 1289,b. erocifolium 7jnb. Dio- — 1108, b. Naſtuttio Ónera 1405,a. 138 5,4 Elzon,fasor 1287,b. balani. » fcoridis _321,b. - lethale 755.b. Bro,b. Maithioli Mata 1113. 1109,4. pa- — de tis caerulea 1109,2. pe- —— — J non 383.4. cicinon 685,2. — — ——— regrina "237,4: 238,b. —— 1 b — idis 253,b. 31720. b. 1109,4.. —* „vide Eſula Vid. B.c ED. Bn 31j,b. nonvene- “qu ech — En Chn DEE) Elzophylio — — bnaium 75 Sob. fpurium , — filveftris te Dt — — RE Elzofelinon -, > Ei Ee 4 1113,a Aba 827,2 Egyptia 1087,a 5 Erucz femen 1105,4.1103,a Diofcoridis …1429,b, Elzprikon » dafrguot , Elæ- Eph, ipso 41,4. 523,4 Erucæ picearum 1349,b <29;b. s30,4. 832, prinos 1459,b Epheftios $23,b Erucago Apula 1109,4 833,4. “Arhiopica 835,4 Elipbicon, Dagi 106 3,b. — —— 99,a Eruina 337,b. filueftris 838, a. _arborefcens 1434. Epibaton _ 884,4 Eruithia 842 ne Baga Orzea 83 1063 ;b. fatiaum & filue- ibryon „a. Eruum B4sob. 8346. 837. EE Greca tinij 132s,b. Rn. fte 1063,b. 1064, b. Epigeniftron_ 452 ficinatum 877. quorum- — 7476 —— lo⸗ z066,b. 466,b. Monfpell. Epigetis,tmyönt 666,b dam _840,b.8s0. 868,2. _ uis 738,2. Jupina 738,2, 988,2. 1064 b — trhyamerw 1167 _ fatiuum 3846,6 B: maior 827. minor 829. Elipholcorodon , Bragoonie Epilinon 884,2 _ 839,3. S40,b. lueftre Peruana 1434,b. purgatie. 1069,2! Epilobion, tambo — 16 847,4. 877,2 b. Verea da ſeu putgattix 14365,a. ——— 1354.4. — Epimedium, uu⸗)o⸗ 948,2, sos a b — —— — b. ob dis _1283,b. hen 2025 203,4. ast-toos. _ Eryneris, 45,b__uefttis Maithioli 135042.) cheleia — Epimelis, tan gannie 206,b, Eoynge Plieig 2 ran — _fuilla 738,a. el 2 rium dd Gia 1265, 1259,b 8,b “Romana. 834,6. sel sarin sb 38,b. — TARN 451,2. multicolot $4,a. txyphilla 662,a „a 1d ntiquorum _830,b. 8: : Elbunion, ieman, Helbunicn ——— pioum 114549,2. __ vulgi, aur vulgaris Bai, far ents EpipaRis — 623,2 Archigenis 1137,2. — 826, EC 1444,b — — z03,b, Ecum 1145ca— Faba fiefa, aut fraâa- 831, B 51, „‚4so,b.4s1,2 1145 Guillandini —— abago 8 12142. Epiphyllocarpos 2166, 167 _ 1149,1140. m Mon- ae erde en b. 1319,a — 884,4 je 1137,2. 1148, b. ma Elegia,femina & & mas 953,2 , Epilteebe tse 8832 rinum 1145-non (pinofum, — tg Epithymbra, _ planum Matchioli 148. Eleitis ï 464,b-883,a — ag 1146. —— en re band 883,2 > 5 ; „ 466,b s naer Bied Vegerij Elemi ES — 4sob «11374. — —— rs , i 1374.2 Epiurtica 884, a b — — <8 De Eleni,Eleui 1404,b Equapiuní 1691, a Eryfimu 98,b 1119,4 ab. tes — 429,b Equifelis — : 99,2 dir — Ein Eleofclinum — — b Equifeis —— hr. —— Elephantis — — — — — —* 1027. gquorumdam_ 1055» s “99, u 1056,a. Theop 3 Elephas herba % en Be quartum Le ioli — 10 55.2.111 9,ã. ie 17, — quinwm feu mari- 825, „853,2 : Elichryfon „ &tzevoo, à 1490,2 Eryfilceptron , à ee 427,4-415,b. —— caleat 402;b 47b. 1130. b den 419,2. Equidum,, in — 99 Abalis 140, b uchfij 428 ,b. 3 af > hedirdeuor , atis thrza 378,b VEER „429,2 Ee — vulgare 416. Erythrodanum, à * —5 26 efneri- dv LAA p Ba. 800,2, _Clufin) Bliofelinum ‚ Besier Eravvay 1488,b Erythronium,vid.Satyrium, _ &oa,be Ben Latijnfehe;G riechfche, Flämma, Phlox herba 282,4 feqg. 1436,b. 1450. abie · Flaniméolum 61ir ‚b BOE nuci fimilië …1399,b, Flammula 663,b. 708, b. anarancio fimilis *1426,b, louis zo9,a. Kalica 667. Anchophyllo fimilis 1445. Mathioli 664,2. Plimj Beretinus v43o,b. „bilem Lychnis 664,b. Rânüncu. Euacuans 1398,a. Bref. lus zo8,b, Ran, aquaulis — lianus lethalis 14534. 709,a. Ran. folio fetraro Cavao fimilis 1424. can- 2e8,b. repehs 664,4. fur- ne de Bengala 1400,2 802,2. Gallicum _ 850,2, halicaftram aùrt trimeitre 795,0. Palladij ” goh. Pande&arij 929,4, Ven- niculud , album & turi- kem 798,2. 7o5,b Far frugum 94}, Farla 255,b. 1483,b. vide a s „Fatfam zyb alan. RAE : Farfarc ma’ Ef arfárus 1308,4 ze Fathun 726,5 Farfugium’ 943,2. 946,b Faricon,Phaticon — “Farina 795, a. aliz eius fpecies 796. vo- aas 5 797,4 Fattago So6,ab,- veterum 07, — 943,2 946,b Faranuni, vide Far 798,b; OL, — Faflus, éánmek 817,2. 828, faciuus maior faviuus minot 828,b. 829; —— 830,b. hiteinus Fafiolus 827,828. — us 8336. 834 genk 1435. vide — 1391, Febrifuga 68,b. gan b — 7 $4 egopyrum, @iyómvesr EES ES gs,gide Phegos 1303, satsb. 533: 624 Bellen tauil 14454 Felicula 156 * — 22;6 Ferraria 65; 1i7,b. red b. minor 34,3 Ferrum equino m 872,2. “1489, 6 _In * kt Car sr PRS J loan” ferens sr b. Tragi — „$18,b en planta , ee _ Fülaceus 78z,b, foliogra. _ lium , montanum $76,a, à pis tie - _ziir,b minis, & Creticus 780,a,b, palufite 575 Bernd, herba » staa b Ee Ede : Flos farinæ $ zos,b Marinus 780,a. marinus Galungem, Gelrägem 1468 _ Geratina Eruca 192,4 Perie Bent gh", hid Pluida. COEN rt atb Madrit — Smophales … ln 5 if oct 82, ‚_mni al 782,4 1319,a. 1485 189,a — — * ee Foeniculurs ; Fenieulad & 785. tichophy!lus zb. Garcapuli * 1416,a se ftcphanos , zîe cégaor BEL Ab; Narbonehfië 861,2” &iusgerefd 457,478. cqti- “780,4 5 ——— Gaidaracane — 641,2 Feftuca ——— 861,5 num 478,ab. erraticum Fucus — Anchuſa 826 u 144,5 — Cethium, 34Svar 478,b, marinum 1ro3,b. fel ‚1391, Gatoa zint — 1076,b, 1077,a, “_1rogsb! porcinum $10,a. Fuga demonum 102,4 Garipot 135 746;b 490,4, filucftre 498. filue- 1405,2 Garofmüs, zdpaópee zes edhylus, vage 1076 6 ne 7 236, voro Fulful, Darfulful 144232 vatto 45754 _Geum 198,b, alpinum 508, b. fam —— —* Ji turis 136 mi Uata EEN Hinij 100ja — le Geuhfami 94.b see Aere Boe —5 — vide Caryoph: —— erugaant 1394sb — Pligij ur ee Geuziat 13gsjb —— Bn 7 53 — han Plinij 14so,b —— fuccus 1377,a 5 vogu, lentum zg upina 78,2. ap aca lauzi 1404,b — — agorhjis arom, F — —* Baren dia tue Mia bef Sha 145 zja. verre — — 4s6b ree SN pregrande, Pim lamers Fub ac Gog Th ki — Jant — — — Follicùlus 7,b, ee 1468a vide Zine Hoan — ‚it 4 — Gi filueftre 1463 5 M. 7417 Foncalis > add —— — —35 Fontilapathum zor g, a — LE í 1099, alterum — — Te — — — pumilio ‘au Foncinalis — zb Ghendt a ned k — El —— Forficula cancti oja ati 40e 9, is End — 5 vrbana A) 5 —— ẽ Tragi 967b _ Baur _ 1o9g,b.sosb — EN EF Gelosophyegelemmd 700,4. ch6r ee ef us 786,4, Bles ae int etna zie, comply, —— 488, 485,0. zeike Peri 704 in fegere mafciur vees Plinij 785,2. popul- Gelfeminum , inum , 260,2 — neus784,b.pracox 784b., Gelzeminum _ 673,ab. Githago — 2604 Pré — ——— „Arbi terg,b., inde Gial 715,8 and 788,4, — fe Sial cramer Jia Geminalis dn Giula ltalotum 475,b Gemma populi ede Giurmez- 7 127o,b ‚_ 14682 Gladiolus 324,ab. alie eius — — 25554 566,2, si za Genie — — ld — $azub. ee tnus atropurpureus ⸗. — een ine 1193. 327. adij f — \ fore pallido pal e — is 7 —— 963 22, b· 32 3.4. lis, monana 1196. ———— 1196. fpartium 11794,2. fpinofa 1190,a {pinofa propemodum, _arborefcens Hy ra. terreftris,aut humi- 196,2. tinétoria 196,2. 827,828,b. * » Tuneterfis 496,2. Zächa. teld „ feu rea 664a Caryophylh aromâtici odo. vul * te 1450. cholagogus Bice Cartämi — “13982. + Colés Ais Flos za, Adonidis ee T43d. Cerdi imilis 1453. 714.3. Adonis quibufdam Dragoralië 1376,a. dy- 25db, geren, ge: fentericus resia. Exouci 3, a b. fquammofi 1400,a. ficui amellus 4ze,b. — s imilis 1416,b, t, 282,4 Armerius 256,b, °' & eì imilis raïs,b. Guya- Er aureus 427,b, cæli nenfis (quamatus 14014. 254,h. calcaris 401,402. Melegerrz fimilis ‚1447,a. Caneri 1481,d. ‘caryo Byl: Neri) hliquæ effigie 412 laus 14so,b, Con Já4lj,a. nuci vomica Zi nopolitanus 265,2. Con- _ilis r452,a. piperifi- ut, albus z69,b. Cre- “-‘milis 1443,b. pro Balfa- ticus 269, acruentus 6so,b, mo Peruano miflús 138. Cryftalli rrr,a, cuculi “pro Bdellio miflus 1368. “938,2.256,b: 2 58,b. 26%,b. pyuformis _ £ aus. cyanoïdes _ 400,2 ijs oi a. Quitenfis 143 1 ‚a. nus, cyaneus sb. fquamatus 14vo. fub tere D: ‘catharina sla —* tã naſcens 1477,b. ietta⸗ fris gra. Frumentorum BOROs 1404,4. vlceranus 39 —* Hierofolymitanus _ 1426,b 269,2. Indicus varij genes Frugiperda 13182 Tis 14s1,â. louis 245,2. Frumemum 292;-79}e & 263,b. 274,b. 282,2, . amyleum jb: Maftius 343,2. Mexicanus ‘Aliaticum 822,b, barba- 1439,2. micancalus 260,3. _ tum 79g,ab. Diui Perì Patltronem D.N. infcripeus 299,4. indicum 822,2 b, 1424,4. Perficus Sifyrin= Toear,toculate 799,2, “pul- chio congener. vide S: lare 799,a. Saracenicum, Petilius 406,a. regius , &, aut — Sa- &us fpecies 401, 401! _ Eacebicum aliuc — — vs he Fret ek ge coriatiüis razi, Sanêi lohannis #, : us 1219,b. marie aen lan “_nus aus elegans 1490,b. “ “Sofi, C: zazó,b; pen REL Ek 1490. Solis” 421,6. Solismuli- _ fanguineu: ie daze Famus , aut polyclades — schoft Je Art‚a. Solis patuus , feù Fryganon, Fi Cittus minor” 296,4. tine Fücus, lmet 77 ke 3 @orius 11962. Tigridis 780. 982. —— 1083, a. Trinitatis 2346. 780. corallinus 782,b il G. G Ap rea Myrthá, ger 7‚b — atbot Polder, '36s,b 416,b aguey Gaidaracantha, — aider. cantha nde andere vremde N'aemen der Cruyden. Genifta ſparunm 1 194,2. (pie Bofum 1197,a Geniftella «15o,b. acu lceta Aig tra. anguloû rr96,a. 1191,e. glaminea 1r96,a, infetrcria montana …, pinnata 11962, {pi 1191,a. inêoria 1196,a, 1s4,b _Gentana, zermerù 1546. Gaidatochy mo, ‘aur Bader: $54 252,2. Aictepadis thymo 124,4 ij IO $55,a. falta zo9s,b. Galanga, S eius fpecies 1465. OE > & eius 4 — craft: 14666. * b. 554,2. minor,-mi- maior 146 s ‚b, 14662. mi- hima „ catum Species nor filgeltris 1465,b — Galafkiuida 1151,b. Creuca Gentianella ccs‚b. alpina 61a,b. 239,2 $s6,a. autum ss sb. Galaion zartna s7s,b cordata ss5,b, + laufolia Galax, jaaaf 215, Magno Hore ss6,a. magno Galaxias carduus 113a,b punêtaro flore <56 a, om Galbanum $20,4. 1374, b Blum minima 556,2, put- Galbineus color 907,2 purca minima 556,2 Galbuli 1340, _Geofclinum 1087,h Galedragon * tisz,a Gepalu 1398,b 874: api ae 7 — 5 Bob d eerd Galeobdolon à u rd ‚228,b, 65,2, —* Galeopfis, Galiopfis, — 227;b. 218,2. 65.4. lutea Geranopodion » Verrorider 2554 Geranium, zpbriw 80,81582, alterum 1exanle rotundifo. Hum 81 ‚b. alterum Diofcoe 472,2. maxima Pannonica ridis 82. batrachioïdes, & „218,! eius fpgeies 84 „b. bulbotum Galefson „yerien 56 8o,b. columbinum i Gali to8,b _ coriandritolium 8t.b. Galion, doa €75 cotiandrifolium _Apelom Gpbepie z28,b. vide Ga- B6,a. Creticum 86,2. lore luteo 85,3. Fufcum. Ba, — lalé 717,A tuinake, gruinum 86,86. alicrichum 471,b _ hemarodss 84. inodorum; Galla, & eius fpecies 1292, porputeum 8rsb, mala- — choïdes 81,b. montanum agon 162,4 8s,b. moichatm 83;b, Galli crussvide €. 885,b — nodofum — 8osb, Plinij Gallinz morfus a 38 “8352. primum Diofcoridis Gallis, Gallùs ; Hyacindhus $38,a. Bo: Robertianum —— —— Brab. S icenfe ro⸗ flrstum 86,a. feeandam edn „yénld, & eius ge- pie, 8152 b. tupinum rie Bojb. 7 Sob. NE enden (76. higtopurpurcum tenuito⸗ Gnctoria alia 11364 b de Bosb. vulgare , ie & albo Hore Latijnfche,Griechfche,ende andere vremde Naemen der Cruydeh. alia, aut Apios 607,2 b. 888,889. marinum 897,2. — 1177.1 374. xet⸗ terteſtt. beruana 1477,b- 885,b, mar. iuuceum micula 112,6 vnguentaria rubi Ven Ì gain: matinum — Guri HER 8 uentari:e tum 9, 7: Gees —— — dns a Bedden 888,a. milia- Guyâbum 1426,4 Glatum tens, ro8,b.143 „a ceum 893,2. minus 893,2. Guyaud 1426,a primum. 108,b; Úilueltre monranem 894;b: mont Gymnocrithon , uwirgedu Rondeletij 70,2 fpicarum 894,b, muto- 8Sor,a. Soga Glanca 916,4 tum 768, a. nemorolum cp —— 656 Glancios,y abos 63,2 © Hirrutum 894,2: nodofüm EL hijs Glayeium,zdaúrsov, Glaucion 288,a. paluftre 894,2. — — —— 795,5 734b.7 a 986,b. panici efigie 894,4. pani- Gyrins, Gyrytes, vel Gyryites; 13746 culatum odoratum 893,b. attos 2956. 456,6 pmen Di ggo ril $23,b De — 8974. rn Glaux,yae bies e2,bt 1, Mar 317,4. 897, — die — petuaaom 14874. _pha- AE al nil éso, a go4,b. o1s,b. 916,4 Jarioïdes 853,b. * Plinij Habalzelië _ 549,550 Glax;jnaf 9is,b tertium, Arguillar# 186,2. Häbazeleh, Hâbelaziz vsa Glechon,yaiger 454,2: agria poiyanchemum * & eius Habbures 1488,— ast,b, 135,b fpecies 856; 9 97. 268,2. HabefBen,aut Ban 1385,b Glechonites 1387,a “ yrätenfe ; 85 es genera. Hab el culeul 1427,b Gleucos..N 687,a 89z2,b. tabinum ded: aber, 1467,b Glios Moc yadrer 13is,d fanguinarium- 889,b. {e- _Habhel r3ar,b Globularia 174,b. 177,2. getum 893. fegctum , pas ‘Haecchic,arbör Catê ist 179,b.424,2. lutea 174,br nicùlâ “ fpeciosà … ariore Ee Indi „145902 lutea moncana 4:4,b 893,b. Sorgieffigie 893. Hadhad _ 1188,2. 1375, Gluten: gos,d fpicatum agua. 8044. Hadra thiza „det ia $13a Gluten albotin en. tcatunr marinum 894,4 (fatum ‘vel fulcarum al bum 853;b. _tremulum „ & tremulâ panicula 893. 13éo,d — Dunénfë Glyceracon „huls s$n, v En Glycyphyron > yrvdpur $5!,a Glyeypierö, Glyeypicris 660, b Glyeyrrhiza, yauzipfrla sso, tribuloïdes echinatum ca= S5te pek — aliz —— m, ontanum 854,b. fpecies ‘ssz,b. _ echinara yphinum 893,4 551 a. parua, Rondeleij, Grana auc Granum 7257,a b Cc ides 1229;b. Peruana 7424, mt , ‘aut vulgaris Granatum, Malum 12442 546. 552,2. filuefris Granellum regis 597 7,b Gefneri 873,2. vsz,b Granum Abrong feu Abragi Glycyrrhizon , Glyeyzthizos 7486. Alzelin. s45,b. 1137,ab. 1148,b Ben, aur Ban —— Ca- Glyeyfide,yrvavardä _2598,b pitis 696,4. Culcul 1065. Glytos,yaórpes 688,2 _ Gridum , few Cnidum Gnaphalium partum 86,b 590,4, SIL, b. 593,2. lö- 87,2. & fegq.alpinum 87,4. dieum 6s0,b: Auniperi Americanum 87,2. 3336. _Nil { feu Anil 6só,a b. parti 1447,4. zegiuim sgj,a. tinctorum —— viride1 360,b. vuæ 683,b. zêlin- 54 4ó,b Graflalaria, Grogulaua 74 Rat záss, crxine,pyrine glicum 87,a. Ángl. folio longiore 89,b. montanum gr,a. marum 86. mon- tanum purpureum” 87,a. mont, fuaterubens 87,4. —— 853,4, 57,2. vulgare 89, b 8, Guiacardus rr38,b Staua Dei 82,b. 296,2:587,a. Goan arbor red 988,2 Gol 3 ———— 7 4. latea sb Esra —— à * Gongyle „ g9fún “ros — * hetba ri 19,b ia 243,b. heme- Grielonypénhor zo91,a el — rosz,a — Crefeentij 2319,4 G lis, Gor lida , zo3fvais « Gromphena 405,4 ong, ny vald Groffülaria 1171,2. alie (pee Gonos Herackous,yéroe — cies 1171,ab, nigra 1 1742 arma Gorginionsgpyinor Stollus —— ar, pept rgb pion 87,b.88, arboreum i ‚88;a. perenne 88,2 Gruinara Gotim 1396,b Gruis pes Gotne mfegiar 38,2 _Gruis roftrum Goymon 1490, Guaca ane Gralega 3 Guadum G Guaiabara p canariam 426,2 … 883,ab. caninum 888,2. Gubera, vide Sorbus — crtiſtatum —* Sot dylium, zoptéarar 14614 — — — 1461,4. Patauinum; Fallo⸗ winus a je pij —* Ee 1328 bad Guama Ouiedi 14344 894. aquar. fpicarum 994. Guanabanus, reis. Ociedi aquatile akerum 894,2. 149,4. 1419,de arandinaceum 9$1,a. 893, — 894. arund, marinum — 889,b. arundin. — — ttitices — 3.b. auenæ Guayaua, Guarda; — 894, b. —* 834,2. crueis rau32 “830,2. cyperoides , aquari- Gul ——— 715 — cum, echiaatum, hirfucum, Gulu paruum,& alia #94,b, Dus Gummi varij generis Ait Renfe 888,a. durius 894, 1369- 1374,2 b. ad po- ta an 894,b 8 1374;b. Anime echinarum equnum 1368,b. 1369,2 Ammo. LEL Boeda boen. 8oz,b. _ niacum , _ Armoniacum — hedera. behe Arabieum 2173,2. ceum —— — 13736. Beniunum, Beke ng Zui, aut Benzui 1371,b. vid. H. 894,b. hol Mais, — Dragaganti-, auc ‚ ”85$ , 896. Dragantum 1177. glemi’, 8S93,b. 894,3. — Elemní 137452 Garyo: » 883,b. iunteum 894,b. _ phyllorum 1450,a. gra 392,b. legicimum 890,4, _ BOlum 1179,b. - proprie themiam Sgs,ab. _ ditum r374,b. icum maanz „ & cius Species ad 1374 b. Tra Hamaxicis, 1451, b — Âreos ‚alu A'psus 80 Hind “Heracleous ke kb ———— —D———— æmatocles, vive rod Hemaxitis,aiafïns … 888,x Hamode ton, aizidhepr 1196 “flis 681,b. rigens 68c,b. fäxatilis 68 1. felinicis 680,b. ſpinola 6s3,b. 68i,b. tte tilis 681. verreftris, humie lis aut ‘plüuiatica 644,b. 64s,a b. 681,ab, trachia ‚ 6so,b. ‚virens _ 679,680 Hederalis Ruellij Hederze folium: Hedérula 668,b. 681 668 ,b, — — 668.681 Hepataria 78 Hepatica 773,2. 677,2. — Cordi 897,b. aquatica, aur alba quorumdam , aut palu= flis 931,2. pétreà 773,6 Hepatica tritolia 9 zo,a, alba, caerulea, cinerea, „duplex, * J—— pürpurea, Veifico= lor,violacea 23 Hepatites, ——— 3 Sdoriterum 43 s,b.s48,a. Plinij 296,2, … Salamant, 557,b: 474,2. Theophrafti 67,b.435,b, 557,2 Helianche ‘Helianthemum 205 sb Hmodóron,aiuódwest 1496: ‘Helianthon, Helianthos 2 nek Se a Hamofrhoïdale , cutolium 06 b- 5 Hemorthoïdalis 4 6 Hamoftaris,aijigagìs 1131, ’b Haihalem el maou 933,4 Hair, - “ 1463,2. 1399,4 Halica,& eiusfpecies 8o2,b, 805. Bit, b randst de —3 CN 1 44,D. 746,b. ——— arboreicens b. peregrinum 745,2. ALE, a iud, feu Indicum 745. Lolanum 744b, Halicaftrum «— 798,2, 799,b Haliig, Haltlegi 1395,a Halimus, &suoe , & eius {pee cies 1209,3. 1216,2, 963, agqüaticus 463, b. quorum- dam 1320,b Haliphlezos » aaide, — — — _@ietòs, Halyphios- rzoz,b Halix, 2 oz,b Halmades, — Ba 978,2 Halosan 5387,a Baldi, vide Altith 1372,a ‘ Halymus, suo * rz0g,a. uellij: ] z09,b —— Et ens 680,5. femina 681,b. he- Hemionitis, — lice, helix 680, b. berbacea 680. irtigua 681,b. — mas 68r,b. minot 63o,b, mollis 648,2, muca- lis 68o,b. nigra 681,b. plu= uiatica 646. ‚ prouolua fie … gele ie 1318,b,. Arca dum 1318,b. hederacea so,b. Bind 1318,b Helicophyliam 30,5 Helide, xd 853,b Heliocallis 295sD Heliochryfon 427,4. 429,2. 280,2. Cteticum Bellonij & alctum Honorij Belli 29,à- Tragi 540,4 iocrota 42 Heliophyton 853,6 afte 620,4 He — is] 94,4 —— Tubym alus rrd “Belictkrophos s — 109.4 Eee , am tubero{um — hes: fiue maius 94,2. minus feu paruum 96,2. 7 hs 2â — — 680,6. Jos, vide —— 68o,b. 631,6. 417,2 b Be Vort indien 628,2. 631, W nigra 631,b. Ipe Sciesalie 634: —— b· ——— o b. dn A — Cordi_ 6 PEN Haounay ragr,b 629,4 pes Haplophyllon „_ &zAég Helle orites — — ini Hebi Aid Boeye 626,2. albus bas, Haxcoman _…_ 819,b. 626. albus flucfir. 628,2, B äpugre 170,b. * ferulaceu⸗ — Aie ſpeec 7634. niger, & alia ſpẽ⸗ Harm, — cies 6z9,b. 630; 31 an, Hatmi ss 635 4 Haronigi_ Belmar vel He um za 5 Harundogg vide Aruwido. _Helxine,Agfn 140,2 b. ciflame Hafanguia 1234jb _ pelos 648,2. 642,2. 6442 Ee 315,2 _ Pliniana — Pe % 5 14572 „Alie, — Hemeris,iusele — 12912 Hebenum, Hebenus 7 s Hos , it sfeennd. tierend Ken Aike 314,b, ——— Hebiſco⸗ ſcos ioxovcdoꝛr „de 309,2 Athee À Hebulben 1389,b. 128 283,2. nei. 31S,b: Chalcedonica — 28t,b 36036 aleedonica pur- ias,idiuieg © 68, K 3856. Hedera — aculeua 655. — Crauni,z1s,b. Diofcori- 681,b, alba 68r,b. aqua dis 3r4,b. 315,b. 312,2. lis 681 pet — 680. herbatioram 312,2. pore $ CHS ‚ Bac- _ = phyranthes 306. quorum var tper ds dam …ze8,a. Valenuna Gilla , Cilicia 6s5,b- — 1082,2 \ 68x.b, corymbifera com- frutik srad munis 68 1‚b. „Dionyfia bir menne 9 68o,b. 681,b. excella Hemerorum — heteta zoja — 76 — brachten , aut siuaben € HEBE Sn Henophijllum zena \ — & faxaulis Hepatitis, kramìns 6sj,b. „a vLCoo ot Hepaorium; rbi 338. ſi lueſtris z4. Aulterinum 3c,b. Hêdypnoïs, Hdrcit “esuba u 94ï,b. _Meluz ‘ggo,b. 993, zi sb. vulgare 5b Hr. idbzuêst & eius megbellon, dje 7o0,a fpecies 871,2. 87 5,b eplen 88 Hege , 3 ——— 3 * Helbunion î ged % Hepeaphyllon,ërlguser 16 * Heil, Hil 1443,à 164,a. 205,b. 515,3, 857. -Helenium, deue⸗ 557 b, Clu j sb Agypid, Ayr 547. — —“ 875,b. 913, a. alteruf , 148,b. 9 dte Saluie 68;b. Apu- Heraclea erdee 81 s6,b. kij s77,a. Bantanicum 95sa. 612,b. Diofkoridis 048,2. 68,b. Canadente olumiiz Zoá,b. Tragi 4476,6. — en äs 5— 76,a. bstererof zásb. “‘Andicum 558,2. akoes ie “Sali 68,5: 43s,b. ss. milde Bi „Soon Heracleos 13 Herba fen Gramen 8540. ad —— vtilis 1488,b. mital 282,2. 967,b. Zoypti — a. is AE alba alia, feu Sigillunt Salo. monis $60;a, amOris 143752. anarum 0,4 Apollinaris >28,b, —— id eft Doria 206, Bantapica _ 68;b. 658,2. beaediaa 198,b. 566,4, cancri” 94. catta 298,b. carti, feu cars taria 13s,b, Cerui, aut cere tina $6,b. ceru, alia feu ceruariaalba sos,a, alba $o3,2. claucllata 2 —* Clie úz 95,2 columnaris 245,2. 4 comici 1SI,a, corallí Trorb. coxendicum 189,2. diaboli, 1II4,4. D,Marig 475,D. Doria 206. ferrùe - Minattix Heraclea 128 b, fertuminauix _ Indorum » 1418,b, fortis 206,b, fule lopum 27 1,b. Gallica Fta⸗ caſtotij 874, Gerardi Stgb. Herculea 738,2. lungatica ro2s. impa- tens 1036. 93 im ia 85,b. Indica ra 146 88 _ 148. infana 7;8,b. —— nis infautis 14$7,b. Túdaïe Carz7,1 5 ‚b. lulia'476,a. naria 271,b, Jale …56,b * lepos — tina grub. dé zat. — — admitationi⸗ — — auarica : Kas sob. Ms 1486,b. / 423.b. 42 $,b. matmoraria 1128 ‚b, _Mazcatenfis 148 :,b, Media Martie je ⸗ El Hing 1371, 336. Germanicus albo flo. lumne -_463,b. _ comofa — — ed — non eſt herba en re 343,b. Hifpan. 336,a b. Diofcoridis , Greweorum , —— 1o38,a. fceleraca Hippagroltis 337»b. Hifpanicus minor, montana & parua 453,2. ib feelerarif- Hippia maior & minor jb Otientalis facie , albo fore, 460,2. ex Cod.Caf. 464. — * feripta 208, a. 37,4 ezruleo imerdum mixto vererum vera 468. vmbel- —— Hot Siminie Hippion ‚614,2 336,b. Hifpan. tkellaro flo. lifera ⁊ »g,b. vrrimgue flo. naz7s,b. Solis, Flos ſo- Hippogloflon , # aror te 343,b. Hifp. ftell, albo tifeta 462, a, vulgaris 462,4 jd %a. Solis, Canaden- © 1167,b. —— 1168, — haten —— J as R dice ‚b vulgaris 30 acobæus * 6, * — rd Nippolapathum, irzordreer 337,2. Indicus 337,b. In. — maior & minor Ô BA cpncilians 148g.b. ftella ro1z,b. 1015,2. latifo- dicus minimus 337,b. -In- 14182 NL ftella infule Pro- lium rors,a, rotundifo. __ dicus Orientalis 357,b.ind. gee 176,b alba 259.b. — * 152,. Trinitatis lium 635,2. — farie tuberosâ tadice 337,b. BA 77,a. capite fpinofo , aut n rd * a.Tunica ⁊ 58,a. uum 015, tfolius poëtarum 8 —— 541,2; 177,b. lu- ——— a. 270,b. Tu- Hippomanes, irzougrìs 6os, lliaceus-, aut hiliorus teoflote 177,2. 114t,a. — Gordon nij2sg,b. Tur- … 606,2.961,à Germanicus 343,2. maior maior 177,ab, Marhioli — —— 1154,b. venti Hippomarathrum, irmouder= — 342. — 177,4, ‘maxima , ruis, 4 8,2 33 ſc 34 rdes 544. Es: * — Hippope non fctiptus aut vulgar. minimatenvifoha 177,2. ze, — index 1485,b. « Hippophaës, — 614,6. 336, 3376. —— Monfpellienfium ’, alba — 1437, a. vmbilicotum 603,2. 1149,b. — — — — —— 5 — * rrd 4 4 i — h; » 142,a. nigta ry ha — — — — 614,b. 1 ti caule foliofo 337, — mila 175. purpurea 177,2. * ry 8‚b. vuln. montis Bal. Hippophanes 614,2 ex albo virefcente flore 7 ſquamato Capite 1774. af 296,b _Hippophyes ‚-_ 6r4,a plici 337,2. Palladij 386, alencina- 197,2. Valen- a E a draoirsrer __ 337,b. pennatus 342, b. Pe- — alia , muricato capie 1128,b 101,2. igoo,b. agrefte —_ rüanus343,b. sb. — ——— capue ü oëticus. 306,ab. 337, ebde k ps — — ab Hi pofparum ‚ vel — ies) in — on td — rium 1194,a 328,4. 40 enn Eg irxvere, Maior & 343,a. mm gak eh fpecies aliæ 1003, b. u minor-99,a b, aquatica,ter- 337,4. racemo » ze vere pd ige 5, reftri fer ine voe „alfa © Sannelius 342,b. wnd ì p nors Hermaphroditis orchis EN xeamarina 1490,2,99,b 306,b. 308,2. alagua 1999, ï Ë Hitci barba o7,b “ 34l, 342. — gini Taiama 1599,4. en _ Hetarnon, Soeren yGe. b Hirculus-$68,a. 1480,a. Ln musceruleus 336, ee — aitol 1394, eme —* ri ⸗5,6 —— * ———— — varie , odaëty ‚b, ites,ipie Î ’ a gh ei — Et ke Ad — €682. maior bene * * tus , nrd 8 — 1425, b. luieo flote 6z,b. minor 64,2 —— Matthiolt Hifpanac 968,2 maior & minor — ——— 1428 7 En, 75 he Hifp, — glas . 368’ ** — ek. J — — 38 if Zrermaa bono, Ep Bs- _ Hiuo 7— elf * —— zie —— Metin — — ev m > 548,2 Fiophyllus aut "folio Eilij iaron — —* 5, b. Hermou poa ‚ E'pus —— * Jif. fell: perllards sa): — J en 8,b Holefteum,saégrop- sn 1084,2, flell.Porteri 343 b. Tafrone, Jecrdrin z49,b. Casa. Hee * 4 8 Holofcheenos luncus 956 ‚ fubci 34332. 648,b. —— 644.4 oe —— Soren, Herpyllon ‘Holofteum , Holoftiam , Di Svvcerus 33 ‚be var t Halme , Tome, é —— san —— 1s3b. r54ab. * * 343.a. —— * — — 0,4: 895 , 896, 857. 30 a à — —— beni 8e. alcoruen Lobelij-1$ 154. Hydnophyllon … 32 ree — — ⸗ 4— „De icum malum _1240,2 caryophylleú 89 5,b.856,a. £ bnr nat 6676: cel Gine. zode — 236,b. 257. acun= go,b. _ Loniccri md baat folio Millefolij 654.b. In: — * a. —— — s4,a._Marchioli — — — id 384 b Aben. on ij MS —— — 240, a. filue EEE — —— * —— —E— 14394. — Bed A „ riaca , Salaman. —— ed nd Heich. 147s,b _ sticenfe denk —— Hydropeperi , Aafmininum aku "67 — Hexaltichon —5 itt S > * 1-8 ddporiasee 294. — 1 en en & 1 — 1 Ze zins, Homomelis — a pe — EA * Kans JE an, Hen — ed 5 dei decoaum 1,4 B —— rai: ied rd ——— 7 S61,b — ropa. aguon â ln Hi RTE ; — * zele A2 add dad. » — — abe ata. > tpuria Hordeum — ek — a —— — 58,a rset Aint zo,b pl 5 n T À 9 oa 5 * Hieraciumyiagdasor IGN mu- 42 — —— iori, „5. — * angen mese En 863, madam … s8sb.1r0a ph rond — — * Bees act f zen 4 | et — ge 48 jl 1298 18, prs * — z tie Te — 19009b. ——— J Ec Londinenfis „5293 —— fercamiaattix 1418 — — 4 Wabeiwn idd Teûmin 5 673,b. D —— — —0—— andere vremde N. aemen 4 Cru dei. Inhame t474,ab. ranca Inna 1217,b Ianamaus Terr.r46ó,b Innapa Ui17,a, 1466,b Inainga- « tara Infana 738,b Interualla in arbore 7,4 Intubum „ —— * „eius fpecies variz 9, 990. agrefte 989,b. Ss a. 156. 998,b. aliud, Conyza 68,b, farivum 989,2, Glveftre feu erraticum 985,b Inturis, vide Capparis. ‚Inula Sena. tuftica- 193,2 _ ton,jer —* b. melan zis b. porphyroun ob Ion Draba Alyfordes ——* ſpi 1118,a tonchlafpi urbs. Ju Hoe re, incanum » difcoïdes A116,b._tminìmum fpica- tum „Janatum 1117.4 Tofminum, vide laſminum Louis barba r8z,b. 1 164, 148s,b. faba »;8. fame ee 799,2. flos 274,b. gl 127 s,b, * Ipnites artos 796,b Iphyon Fever 263,2. 22i34 Jen 1300,a taituch 7 * ren 1146 hio,lrion * 118,b, 11154. 85 3,a. _Cordi de F wides 384 be eres . Atricana 385. a * b. anguftifola. 391,b. ee ab, maior & minor aquatiea 3 Kin vals 395,4. Ale: sedonica __388,b, — 390,b. bifloia Lu. firanica 388,b. Byzantins 391,4, czrulea 388 ab, —— Clufij 592,2. Clufij, fore albo_ 39z,b. Dalmatica — b. — 6. Damaſeena tea Je 88. Macedonica 388. ma- or Dalryarica 388,5, maior sFrancica 418 a. _nühot 386,b. 388. 5 1 ‚b, minor srenuifolia ;9r, Es 392,59. nôftras , vulgaris Her « Pannonica 391, p lio gra rend — 92,2, Romana, nm 389,2: _ filueftris sen * — filuefte. lRuaa lu, lutea 2 fla, —— 391,b. Su 2 tenutoli·⸗ — ne Le — 123 gnd 82. — Larijnfehe„Griechfthe ende andere vremde Naemen der Cruyden. Yi X X tum 30 Leucoïum, Leucoïon ‚ ASyzöïor 306,4, Byzane.c * 2 luncatia a capitata 1o08,a. Cypria, 840.b. minor 835,b. file elen di Zuncellus Sien — z007,b. hotienſis kris 840 ,b 36. —— tid ——— * Byzan:. neu zes org. me Hernia le toaster zr, Mr GN prupke 20 sema 6 6sab. angulofus $47,b. „ conica 1007, b. rina nus 1317. guerc hi ik Mm 516. — Peen — 998,b. Eotóste longifolia Lauanda,Lauandula 439,4 362» 363» 264 358. —— eg eb Suaveruben— 957.935. Arabicus 1482. 1oo8,b. matina 779,b. Lauandou,Lauandon 1465 didum 236» 5 — fakir, * — 307. atomaticus 1482,a. 935,b. 1010. 653,b. nigra 1007» Laudanum 295,4 eum tdk ana ——— EA ò ee {pie arifex 956,2. bombycie … odore Opij roro,a. Perua- Laudata nobilium _1492,b 237 Meurs MAN * RE 316,b. mari. — Lauendula 439. flore abfin- 237» 238.1116,2, waius 315,4, miniaturn, nus 893. cyperoïdes g5oe - na 1488,a. pettæa Cretica D hs Baab.: mi kj i ruêti i is b. mas 237,4. marinum 237. Mie 309,0, Min, tenuifol. zr, re gp jen vd — —— 239. minus 237b. montanum 308 3320. per AE aut frugìfer. 9s6,ab. ho- * 10084. 1488, 4. femina, &c. 439,2. 440,2. » 309, — — indicus Komana 1007, b. 10081. filueftris 118;a. 440,4 montanum 5 237. — tp —— & laus Hor. potofus 1483,2. leuis rubens zoo8b. fatiua Lauer 93454 959,4 1128. multiplici fore 23 Jl ee — baſte 956,2 b. marinus 1482, b. 1o07,4, fariua folio Sca- Lautea cerafus 1267.2 237 Eper „ C. pp nd 4. Perficum 341 b, * 93 sb. 9574. matiſcus 956. ticle 1008. feffilis 1007,b. Laurentina 155,D 238. 237: — € KE — og * ‚_ Perf, aliua Ü maricimus 957,2. mas filuaica 998,2. 2010 Eaurcola 594,2 b · quorumd. femine ——— ie er Ee emiceum , punie 956,b. odoratus 934b. filueftris roog,b. z010,4. 55 2,b ſilueſtre 236,b. * ſpi- * spare tecum, &c. zog, 935. 1482. odorarus aqua- 1488. fpinofa roro,d Laurio 46, b nofum 239. tettelite vj * — » Aut ruhen⸗ lis g3s,b. oxyfcheenus La&ucella 1005, b. filueftr. Laurocerafus 1330,D E vernum 363,2 * —— jh 308, 369, 956. quadratus s47,b. & repens joro,a Laurotaxa „168 RS linde 1011,a KAR ufianum Z41,b, 957,4. rotundus 1482,b. Laftucina 1o09,b _Lausus 1327,b. Alexandrina — ructus 1398 Ber Es. Aad Vatiega= Îterilis 956,ab. triangularis Lactucula Peruana 1488, a 167,a b.s6o.anguftifol.feu eucon peperl 1442, a 368,b. vernum 317,4, 4 femina, &latifolfeu mas Leucon atciflolirion 363,b 343. vnifolium 316 d i Lilla „317 …9$7râ. vulgatus9s6,b. Lada 1442,8 . — NK fimie Ladanum, Ladanos , aádwro 1328,b. Idza Rin ino- Lencophiceos — — 12204 lis ei fruâus 1424, b 293,D- 295.2. 1374,b dora 1330.4. pulilla 593. Leucopiper deed es 1240,3 8 funipetus 1333,2. 13 34, a. Ladomnkdiw 293, regia aut Trapezunuca Leucopis,dlnâms ars gimeum « 727,4 8* 1336. Brafilianorum 1424. Lapenulæ ex Americano fru. 1330,d, rofea 1331,b. ruf- Leucrios, AUxgr0f 70,a gien s41,b i 1554, 4. ltalica 1334,a.ma- 1414,2 citolia #168,a. filucftris, Leuifticum soo,b _yimne * $39,b. 5872 d for 1333-1336. minot1333 _Lagocimithia 419,2 autfiluatica 1329,b, taxa’ Libadion 40, a. $41,b bren) is, Mtamsis $39,b — 1429,b Lapoleimeni I83.3 1168,2. Tynnus 13295 Libaniros 13ëza Pimnice naat seb Se Tufguiantus 737,738,7392 Lagopus,haydmee,minor,tent _ 13302d Lihaniäm, 979,a Tiende À s4ob r Led Iuuans glans Sr277b maiortolio Trifolij, &ma- Lazigui zagr,b. 17883. Libanos,nGasoe _ _ 1367,2 unodoton. 2susdboper B8o,b- Tuub,Iuvvb 1488,b _ ioralerg16,b.917.909,3- „ 14862 Libanotis,a46ararìe 491,4 291,2. 242,2. 881,882 KC Ixia,lxineilia zi4r,b.ir43. _ 998,b. 918,2 Eazura campana,v. Camp. €8;b, soo,a. 436. COIO- Limonade 1136,b 1294,b. 1139-1142. 1144 Lagopyros,heydmvest 917,b keblab,Leplap 835. 1435,b … maria 436,2. ferulacca — 1240,4 Ixopus Cordi 996,2 Lale srra. benzede 717,2. Leêtipes 4364 _ g9r,b, a9z,d. fructitsa, LimOniocongener $69,b À Ixos,iZòs 1294,b Galigoli 717,b, Petficum Lecythos.xudoc 86.6 prima & lecunda 45,6. Limonium herba ,adudvsr ze 325a Ledanon,Aúderor 293, 492,b. sor. Galeni 49z,b. 7E3a. 200,b: s6g,b. Are 2 5 K. Lamium z27,b. 218,2. 66,2. Ledumaâdty 293,294-alp.8c herbatioum 4923. fecun- guillare 557. Canadenfe —— z179b _ Auftriacum 228,2. lewco- ilet. 1332438 da ,Fuchf. 492, b. 40 333. 569. lalorum 967.969. Kaimak 1067,b ftiêton z28,a. lutco flore Legumen 7, flephanomaice 436. ſte⸗ Peregrinum \ <69,b. quoe Kairi, Keiti, Keyri 238.a b 227,b. Pannonicum maxi- Leguminum ko 88o,b rilis 491, b. Theophr. mae rumdam 207 $36,b.1015. Kakala 1444,b. 1448,a Mum 66,2. Plnij,Campo- Leimonodorum aut Leimo- _ ior& minor 492,2. 503 1136,b. 1159,a, Rauvvole Kakile Serapionis 110ë8,b €larenfcs & montanum,ac _ dorum 882,2 _ vera 452,b. seo Ee é s65,b Kali 111, 112, Agypium alim {pecies ‘228,2. 646,2 Lemonium 70,4 „Liber a. _arboris Indica te- Imonium malum __a24o,a zrz,b. album 112,6. arie Lampaos 14722 Eengbel 1468,a © nuiflimus 413 Linatia 298, 279. alimeius um feu geniculacum ‚ Lampas Adprät ‚256,2 Lens,Eentes 884,2. aquauica, Libleba, vel Libleeba, Situla fpecies- 429. 140.180. al- 1rz,b. maguum 112,4 Lampatan 1472,4 feu aquatilis, lacuſtris ſeu 642,2. 648,2. 835,b tera bowuyoïdes montana Kalicomitheia 453,2 _Eampfana,, Aj 10564 _ paluftris 930,ab, marina Lbutnum 1225,a _ 280, aurca 299,2. 4290. Kali, idem, quod Kali rr2,b _ Apula Plm) & Dioleoridis _ 930;b. 782,b. _ minor Libycum — 1102 a tertia 279,a b. 140. tie Kartan, vide Cartamus- 105 6,a.quotumdam 368, b- — Libycftafor nubuesden SSt phyllos Apula 280.578,b. — Karyinon 1:83,b vererum,Lobelio 10s$,a Lenricula 844,2-782,b.93o,b. Libyfticon, ratuur 499,D „tetrapbyllus $79sb Karyophyllon , «spvógvinor Lampuca 998,b aquz 9z0,a. marinagzosb. Lichen aerzàr 3. 778. Linariz folio ‚ anonyaios ah Lanaria 271,b. 209,3 —_ 782,b.1490,4 —___Diofcoridis 77j,b. marie _ 290,2. 635 ,b ze ‚ Katrame 5 x3s2,b Lanariaradix 269,2. 270,4 Lenticularia 930,2 b nus 773,b. Plinij primus, Lingua zor. <46. anſt rina Kauc, e 1444,b Lanara \ 12$8,a Lemuüle,Saccharum 1384,a _ pileatus 773,b. Plinij le- 991. auis 1305. budula, aut * baka _ r4rz,a. 1424 Lancea Chriſti „_zoib Lentitcinumvinum 1586,b « _cundur,& Diofc. _ 773,b bouis 979,a. canina, fen Kebuli : 1396.b Lanceola,Lanceolata 149,2 Lennfeus 1362,4. Peruuianus Licinia zzi,b … Canis 70,2. ceruina 323,2. Keintimá s___147s,b Lancuaz,Lancuax 4 1466,2 _ aut Peruana 1364.2 Lienaria ltalorom zi8,a 748. 764, a. ketba zor. Kella 5 112;6 a. r4o4,b Leo,carduus 1157, 6. ri58 Lignum 7, a. Aloës, & eius sie pagana 1167,3. paf. Kena "_azi7,b Eanifera arbor z4r1,a Eeo,herba — 2756 — 1456,2.1457,a b. er 130,2. fanguinea Kenne 1117,b Lantana ; 1224,b Leoninus pes, vel Leonis pes lueke „ 14$6)b. … 122732, ferpentina a01,b Kepoula 1396,b Lanor 1406,a __ 92,b.93,2- vide P. Amomi 1446,b. anonye —_ ferpenris 932. vulneraria „Kermes 1296,b Lanugo 87,b Leomuice _ 551.a. 3944, a mum 1454. aromaicum, ; Kerua 697,2. maior $57,b. Lapathum , Lapathium, Ad- _Leomtion,isbrmor 93,a-113,b Monard. 14593. é „ Kerugha — — — — hum rubrum , men * ** — 597,4 aci zo13,4 b. acuium ont 2, 334. cittinum 14 55,2. colubrie - Unodry⸗ s6,b p: % — 5 _rroj,b _ ror3,a. aquatile —— $27,a ô nú , & eius genera 1464,b. Lines” 854,2, 6Græcotum — Keſſuuh 8832aꝛu E rowindt Kem ede 1465. — — quorumdam sgt,b, pyri- e — 238 _lium 1o1s,a. magnum … 91,92.87,88.zos. aliud 14144. —— „non _ rte 565 ‚Kiki $97,a _ 1o13;b. 1015,4 mains — ga Crerieum gz,b. Mate 1414,a. Gui ‚ _Linofyris 61! Kikinon,oleurma 1388,a 1o1s,a. minus , acuiim … dwoli gz,a, Matthioli alte- feu Guaiacanum 1461,4. Linozoftis _ 1ozg,b. 1o27,b Kilkil — — 56. nigrum 1013,.b. rum 87,2. 89,2 indieum 1461,2. hueum Lsnum,abep 8544. “Kinnamomon „1453,b — oxalida zors: cifo- Leomoftome. — _274,b _ z467,b. _ Magellanieum « $s5,b, marinum 8 « Kinnamon —_— _ 1453,b _ lium zorssa. róundsaliud _Leontoftomion 2756 1464,a. Moluccenſe 1464. pratenfe 893,2. quorur “Kifnifen 1437,b. 1203,b 46,6. feu ru Lepidium,aamidvor 1119.243. nepheiticum 1463,b, pe dam sg1,b. fariuum 854. Ae ARGUS, — „1015,b. G- 1121 476. 938. 1099. \ regrinum 1464, 2. Rl ſdueſtie, Frurieofum, &c. _ Knavvel _ 158.156.855,b timm zor3,b. 1015,a. | AÆEsgineiæ z120,b, —— “dium 4 * 148,2. 855 ige 5 dop — CI „1015. ( „ annuum s1z1,a. herbula 1465,a, tum 1461,a. Liquamenum 13 2368b * 1013,b 1320,b. iberiae 1rzo,b. famalú, & ania 1458, a b. Liqvidambar J * 253,b. maius, Cordi, — ‚ Saflafras 1463. ſemperui- Liquirita — {$ Zappa 43,2. s74,a. agilis 1azr,a. mais Nebr vam 1375, taris 8457,2. Liquor Amba 1373,a. — * art 696, Tragi 1094,D. 49,2. uer- HIa1,a. ienfium Ligny:>iyme 1351,4 fa 34,2. 49,b. 50,2. maior —_ sizijb. bs — — Liguftiea, nyvg- Liriafphodelus _ 315b 48,2. minot 49,b. <74,a — Pault & Pling 11zo,b. _ xùr 499,b. goosb: stok Lirion, Lirios, Lirium, assem Lappago 574,2-614,a. Plinij rrzt,‚a 1os9,b. — altsrum Belg. sor,a. fil- 302,2. 327,4. 35Op FSE — — „gren. primum 8 { ueftre 936. Ípurium 499,b. aleer, heieton 359,2: Me ; “Lardaria — 1228, dum itar Syriacnm _ verum, ie _$oo AP ED Larix, aber 1358,ab. eius — tiara —— — „ftutex 1215.1217. ionartcidos 360,b. 367,b. _ pannum 1369,2, eiusrefi- Leporinus 9170 rium 1218, 368,b na _13$8,b 1eporis cubile —— — betreed — af — Eeen nete de 2 ee — on, nd La B rossa L >, Lija Gracorum i : EH ohfs pede Leprophyllos Tihymalos _ Llac,Lilach tenet $16,a.s12,b. 137204. Cye boz,b ilisgo 146, b. 314,2 b. Cor- tenaieum $16,b. Gallicam ie,Lethufa AT ä i icin — — Kethe, Eh) DID od 147,4 sb ficin. — eu. Lilialis Carien 38e Laferpiuum $16,ab.1371.b, _ 1138,b. 146a. 2139,b. Lilafphodelus 314,2. * sb. sorsa. stzb.sra,b.Euch- — 1184,A — Ste albus 147. puniceus 35 3 fj S1ssa „Leuca: * 41 3,2 Lili ie E sor.s15-Medicums16,b. Leucanchemum , adux Liliforum,Moly 1o71,b f nochumautfilgeftre sis. — 411,3. 45,&-alpiriam 413,b Lili ius 36o,b. al:u:, eu “Silphium Lobelij s16. Sy- Leucas $6,2. montana <6,a. Tulipa 367,b. purp. varie- A 1 dacum _,$16,b. 1371,2 457,2. ſatiua 457,4 —— 8 —* peen Eg En eee Lathyris, Aa 10,2.13 5 — — L — —* —— * 23 — _6Soa,b. — folio 839,2. „208,2. 1130,b, a1zra, __äfpa, koor. crfpe noa tore folio 839. maximus 9866 zend * — —— —* Ee — * * — Larijnfche, Griechfcheseride andere turemide Naemen der Cruyden. eromaticus 1434. peregri= Has varij generis 143 3,b. — — guadran- 1433,6 Loe — 1370,b Locat 798 Loeulamenta …7,b Locutte pes 246,b Logus, Logos 834,b _Lolium 860; b. muto 260, b rubrum, aur murinú 863,2 Lomentum 831,b Tonchitis, aoygiris., prior 27354396, ab.altera 766, 767- — 7675 a. 763,b Maranthz 767,2 Longa vita 14453.b Longina 766,b Looch de ptaſſio f077, a 129, b Lopima, Arta u275,b ora 694, 05 Loton 858, Lotus,arbor, Aarde 1 32S, a, ® 1427. Afticana 1325, b. alba 1326, b. ‘Athenzi 132 ssbut 264,2. Diofcoridis 1325,be1427,b. Latinorum 1325, b. Libyca 1325, b 1427. a. Pharidis infulz 1325, b. _fecundus Polybii 1325, b. fecunda Theophr. ï oe $, be ‘vera Theophr. 1326,b Toa: Shplrates; Agyptia,aur Nilotica grosa, b. 929.530 1315, a. Agyptia Alpini 929,a.Romana _ 912 Locus herba 898. 908. dome- ftica horrotum latiua:, feu vrbana 908, a. Italica, Nar- bonenfis,fruccofa, — &c fimiles ſpecies 309, 4, b. quadrägul. ligula * bo fore 09,2 he) —— — | J 13715 „ourzia Vu 1754 1459,b — Lubie — 83 5,b. — To27,a 137 1,4 — Lucciola zo1,b Lucernarum fangi,vide F. Eucernula herha 254,b Lunaria i 84, b. 1 zi, b. 202, 20 sb. 240) 241,439 sel 298, b. arthriuica, „Gefneri 218, a. bilulcata A Ga botryitis 203.a. cæ · F 647,2. Greca 240, b. lutea Monſpell. 1116, 4. b magorum Arabum 241, a, vene: ide — gtjb tamoſa, & 1 a ged pig K — * b ee — titie bi crepius upicida pinus 848. Grzcorum, 55. ze Tifpanicus, 839,b. 849, * „254 — — — jus ſpecies 203. 1486, a. ſuccedaneũ 1222,4. 1187, Lyco&onum, Auxburorep par, 722. Ponticum,ê alia 722, 723, 124, 725, 726. Hore Delphinii,8 caeruleum 722 Lycoperficum , ——— — ——— Lycopodium ib Lycopfis , Aúxolie 980, Zar 979: Angl. 981, b. At altera 985, a. Diofcori 981,a.minor 981,a Lycos Gracotum _ 881,a Lycoftaphilos 1323 * Lyguis, Ligays 1394 Lygniiús, avbrirde Lygos, AÓyos 1213, Lyme 2vuà — | yron Lyfimachia, Dyſn et ad mpd 1 —— fore 117, 45 altera Matthioli1 17: aquatilis 9485 b. cærulea 117,6. 158a. ialla 115, 116 ——* 127 117, 118, ute ↄ 114b. purputea 116 117 filiquofa veran 14, b; _ Virginienfis 11 55” Lyton,Xörpòr. < — z14jb M; * M* chalef , Machaleb —5* “48, Macah, 1485,b aem) 1205, b. 1217, b. 1219,4: 1444, b Macarequeau 14r3,b Macedonia …1081,b Macedonica 70,1051, sb Macedonica Graecorum 1086 ‘Belgarum ragr fo64,a — Macer, 1394, b. Græ⸗ cotum 1394 bs 2395, b_ 1456, b q Machzraci 390, b ï —— 322, —— 226 Mac tas s,b Macia — b Mactnací Ì Mair Piinif 1 j96,b. Ar b. 2.550: 1473 —— xhuris_ 1367. ef we u — or ho= Maro — aram, pp, v. Marian. Le — ne mined : Malua equina 1o2o,b Malua hortenfis , feu fariua 1017, b. mukúplici Bote, & fimilesao 17, b. 101 8.Ro- … Mana, a 108, a rofca, fru- ticofä.r 108,2. rofraukiplex 1108,4 alua _ montana, 1o2o,b, 102 Malua Glueftris , feu vulgaris 1019. atborea feu vaxbore- fcens,crifpa „hederace2,mon- ì Hana, pratenfis, progeiapu- mila, repens, fe 155 ifie meftris, & fmiles, kat b. 1020. Ee Malua Theophrafi. 1036,b Maluacea beta … 968,4 plantà — -- Exotica dier 218 ———— vel Malua Ibi(2 „ cus Jorr, Malam, Malus , zânér, zanniá 1236, 1237. Adami 1242, Athiopicum 75 zoa Ancran- dum, Auranuum, Aran- „ um, SAranium raal, 1242. Armeniacum * — Marone gaagshn $ 39,b Maronion, en 39,b Maroulla, Maxoulla 34 a Marrub: saltrem Marrubium 119, a. 124, a. aquaúc. aur paluttr. 941,a. candid, aur album 119,2, chamapeies, Cree cum & erifpum i22,bfiee udum rz „b.Hifpan.) Lig,b, 122,b.migtum 122,b, odoe Fatum 1az,a. 122 b. Pan- norcum ane 1226 Matragôn 31 533 16.Canaden- fe 3rïosà. 1478,a. Chymi- 7 flarum 308,a. exoucum „Ípadiceum, 308; b. Bauum __fubuiride 3 fo,a, grifeo Ho- ‚te zo8; b. Impetiale jo8‚b. luceum, Dâximum 310, a. momanum 308jb. uiueim 308,5. Pomponij 310, „fine 138248 Syriacum 1382 ‚ Vetparum 1384,b * Meel frugum 817,h, 908 Mela, uâna,vide M ded Melabathron 42 Meiar rrd — 01 46 Melani, wnduginse — ——— — 334630, Melampytum s odprign 865,4. perpulillem ai uca Bes ,d.teeundum 9 s,b Roven ez ey zeik — 1585b. 5334 elangena 7034 Melanion ⁊ 30,b. monùnum, 132.b Melánopipêr 5 » Melanopeperi, clan u Peperi Ee Es maculis 308,b.f …flore zof,b artis eapitulum f 146 ,b.ma- 8 16, Vangatis $8d,a 1a49,a, Alljr Plinũ 24ia. Aflyrium 2. 1242, b. aureum.d24ay a. auteum aliud. 0 „a, azaro- Jum12s Ssbscaniium ag ‚a ciwium, citreum /adrpaoy 1239, 1240, 1 241 — ne 1236,1237-Cotoneum, Cydonium, auddsor 1244. Cyd. Bengaienie, 142s;b. D. lohannis x237sbsiEpis roicum 2237, be naium 1244, 4. ‚rium 1240, 1241, 1242, Gra- dicum 1426, h. infanvm * — Lmonium ze za acianum. 1 2374b, Medi «eum, — v> Eulatum 1 1237. —— 2 12473 bee Parc. Ti à 1248. Punicum 1244. filw. $as ésbidpinbien” rad F te, aut icrteſtte s43,b bra, granata, — quida, ma et oord malus i237jas- Ine M Er 98s,b. 986, Madd gr É 1io,à sor 1007,b Marum, eng 43 ina. 461,b, „Coruít , Hifgan, Lobel, \“Syriacum, verum, &c. 43 5. vulgare 434, Maflac rale 8 Maf g —8 —3 Malla, Mazá 812,a Maflèpanes S1 2,2 Maftiche, gasijk 1362,a acantice 1139,4 icheleon, 1388,b — 3 telidde 414 ater herbatum 4 Maer Herculanfa _ 928,a atc violarum 230,b aterfylua 676 Mates 5 34,b. den cinereo „colote ‚1, 1436, 20532 ——— — 1278 ien is, : èzijb Macis 1354,b, Áuici on —— — Le ME, std * Macoc vver ” 1424 edes ’ —— — an, ’p _ Malus-Henricus 884. 23 ta had li 53 Macre 9s,b Mambu- marek »a85,ab - Muufolieblëì ————— — — Beperi — 6; Maat, Mauronia —— 2 1 ami; * — AMactuyte 1395,b * Memitan —— Ms: Ms als dr Made plieit M Plini! ‚a ? ————— Be. Mandicca, Mandos, nb Mi — tum 928 SM Mazina 11914b Ma — —— —— eager” — 5 —— echin, — 1469, a —— * — rdt —— —— AMechoaca, asen Magna, fruêtus Er M E Aluelt tioacan 6s1.lucltre 65z,a Magne admirationis — id Mecon smar 730.605, agria mr henk iriquam —< _1497,a al * antiu * — „a. Migidae _Mangle, ——— EEn Man — — Re ; * J a Man * — — Napa nh / r 612, 5 — —— mala z15,b. 1218, Ta “1382,a RE À i, Manaari 145 p dE Mans Manis tiyotiamue. — gaslek. 730,2 : „48, Te ge La Mar Oriardie J Manik. brallen ns 14 — send Br — Malin vaa: dd matagis ‚bHauo flote 914 — — — fpinofo. 913, b. Jie > Marina grz,b. platye: 914sb, pulilla - —8 ‚a. tadiata ↄ1 3, b. ſatiua 3 14, b. ſlueſtris 913,4 Vida — — … Jun pven vaar Mej * * — — — — — „bn ; 1469,a Melan rafion, gabrar — LES * Melanthelzon 1388,b Melanthion. 488,a. 260, a, 745,b. Baticum 489,2. Da- malcenum 488,2, ex Trig= €o‚ec von pyrôn, ik vär arpa ar 160, bi a. odoratum, 5 RE 485,a, fauwurh „& fijue- 488,2 Melantana; —E 21 Nn p Ze ub 1367,4 Mes pina, vide Malum, Meleag os 8,b — Mengs Aers Melee sz, Me lia gait kein 8 Meliermon, alens? 1485. Mels 911, Melilötus,gerbaurér 901902: 5 Agypda 90 ,2.alba feu can- “ dida voza. 05. C 62, go}. coronata kee 5 Bethan: feu officin, 5o2,a; 901,b. Germ. Fuchfij gra, … Mealica grr,b. Jurea, varij _ generis gor, goz,a. odora, teu odorata ↄ0 3. officinatum, 901,902. Paauina gr2,a, _ peregtinagoz-Romanagiz. Joz,a. flut. pinguis 1166,a. 903.Syriaca 90j. Ylaaci'& Ar, k ard ‘Melimela, er teren; ET cl, \ Bor ë Melinus colof 351,2 els yllon, geertpudner 124. elifaccharon 1381,b Melk 124.228. Conftanj- nop. 126,2. Fuchf, 248, 12,2. Ture, 264 Uum 1244 Meo valt loyd, 1037. rr 037,b. e ; Grecanicus 1037 „b. mai 1 „789,b edium, aff 245,b 948 Melopepan, ateivat 14 ———— — a. ce dreum, eedrium 1357, a. — 1 Rd 1382, b. mercue ofcidum Tale 102 * b. rx ‚_Einum _113,b. nigrum — bai, bacci, bari, barinon, 816,b. 823,2. Saburrum aut # Bárus 1163,a, can⸗ — volte — __didum-1268,b. Celfi,cel- N fum,aut altum 1268,b. alfa 137, EEH 1269,2. nigrum 1268,b. 27. 138. alpinum 133. rubi 183,2. -rubi Idei uaticum 116432. 10go,b.- fencis —— — —— 138,b. 1163,a. Vaccinium 1163,a. ophyllon 926,b. Vaticanum _ 1163,a Smmarinum. — ‚minus MoG,Mura 1 Ls pi — — tanum 13 Pee — — es vb⸗ — — — 138,b, Moteeuton 1018 terreftre __137,138 Mofchatanux _— 1364,b Millefora. - =__10t,a Mofylmicum , Cinamomum -Millegrana 1 $5,b 1454,2 __Milleguetra 2447sb Mofylitir, Ceffia 145432 — Si — ——— 1394,a i * Millophyllon, v‚M vopl” Moy Napellas dga, ze “Milos,géros Y Mugo 1347,1348 Mimmolus ss4,b. des * Mula herba g 5 Ae b “____Minza Myrrha 1365,a Mul : 5 Mindium « 24b. 948,2 b Muleibraa wennen Mineruium ulignes — : Lartijnfche,Griechfohe ende andere vremde Naemen der Cruyden. Menika 131. alba angnfti- olsa , cardiaca, catti, Ro- mana, rorunchifolia, Cariua, Gfymbria, vulgata , & aliz ſpecies 131, 132. 4qua- tica 133. corymbifera ma- iot & minor 47 591b. cru- ciaia 131,b. Græca 475, b. Satacenica 1316. 476; Glueftris 131,6. — 1356 Menthafttum 15 1,6. 135,6. man. “136,b., mites 6,b Kling anithes, Mluiadië. es Meon,gîior,vide Meu. Mérafus zo66,b Mercurialis 1027, b. canina 1o29;b. as & femina m, 1o27,bs filueftris 1030, h. Merenda,Meralùus 1266,b Mergina 65 jb Meriche 1442,4 AMeris, gneis 618,a Meroïdes — — Merthrys 83,4 Mertieys; kipSpot Sr,b Mes,Mexir 1445,2 Mefleucon 472 Mefpilum gia — 125552 Mefpilus „ gaeamin 1254;b. „izin 125,2. Guineen- s 1428,b Mexel aut Methella ux 755- 1432,a Methrion,isproy 11674 Mel 584.4 Meteen 1388,b. rs 1;b. Métolideros 413,6 Men, Meum, utïor, — 490, Aharbanricum 499 quo- rumdam $82,b. 1093 Meudheudi Sytorum 647,b Mex,‚Mexir 1446, a Mexquctera 1445,4 Mezeteon Atab. 590, Germ. aut „vulgatius sor Kfilax leia, ral nei 643,a Mîilea,ufréa 1304, Milimandram ° 73 ‚a „Militaris 137,b. 68,b. Zrrb. eee 933,2. aquaulis ô 3322 3 816. aureum 8r6,b, Indicum Plinij 822,b. mas nofa 126, b Moly , &Àv 1070, 1071, 1072. alie fpectes 170,b. 76 angulſtitol. 1070 * att opurputeum 107t,b. Dioicotidis 1071,b. Hip- pocratis 1068,a. 107 1,b. Hifpanicum purpureum la- tifolium io71,;b. Indie eum 1071, f072. ltali- cum zo7r,b. Liliflorum 1071,b. 1072. marinum 897,4. minus 107r,b. moptarum 166,b. 1072; montan. _coccinco fore 1072,b. Narciffifolium 1072,bs nouum r072,b. peregtinum 10o72,a. Pyres nzum 10725b. Rondele: 362,b, ſerpentinum 362,b. 1072,b. ſputium tt ‘Theophr; Tfag; 75s;b — 243,4. des; a. 1059,b, 1121,ab Molyza, drug 1666,b Momordica” , 1048,à Monocaulon 121b Monoeclonos » 43 Monococcon 799,4 Monophyllor 316 Montana 4 720,b Montapium 1088,b Montiulmus 1310 Mora bati aut bacũ 1163 Morandula 196,2 Moratique gafts 13654 Moraria z362,b Morea, mopéa ne 8 * Morella À Morellaria 243, b21 3 Mortgſani 1170,4 Morian 1365,a Moringa 1365,2. 146 1, a Morois 14422 Morofycos _1269,4 Morremor « r jn b Morsin olla - 46 Moffùus Dek — — Def — orfusgallinz a. 38 bolo hedegune 7 * b Morfus.ranz 924,b Morus, Motum, opteer, Moron 1268.” EAxxpua 12659,2. baſſus, baflüm, tor. DORE 36 ksa ‘Molluga 575,4 Oren Mufcatlla,v. Mof ca 575,2. Belg.aut monra- — — 2 — ufcipula 2s6,b. 19,2. …267,168. altera 268,b. au- _ ticulz Vrſi facie 259,2 zomì „ … Mufcurimi __Myt 778,2. 770,b. capillaris 0 claua» tus 6 coralloïdes 778,2. 77o,b. coralloïdes faxo imptellus 149 13b. den- ticulatus 772, b. in ericeus proueniens 772, b. filicinus 782,b. marinus 276 777; 778. marinus virens latifo⸗ lius & tenuifolius-779,780. paluftris 771,b. pulmona- rius774,a. pyxides imivatus 772,b. _quercinus ; quernus 129$,ab. 770,b. querhus — 770;b. guernus — 770,b. famofus 1jb, feóparius 77 L,b. tere coralloïdes Zeis & etusfpecies 771, 17% 7757 78z,b ſtero. 68,b —— 687,2 uto 260,b Muz,Múw 14172 Muuelina 48z,a Myacantha; muäxarde 11 66. Pi49,b,- 1401, b Myagrodes 1116, b Myagrion, wváyeen Ssst Myagrum, muáyess, Myagros 853,2. alerum 855, a. 1116.b. monofpermum 853,2. filueftre 853, a2. ſi- milis illi herba, ſiliqua ro- de 853,2 ps dae r1o1,b yees, mirar 78g bi787,b Mydion,gódror 4 Myduſa, aúd'soze 982a Myitis,oias, gulamt „ myïtes II1S,a. 1094,a Myle, glam, guard 1071,4 Myllophylon 926,4 Myottonen 719,4. 726,4 Myophonon 749: 726 Myopieron,vórltggr 1115,a — Myorthochos, „vópro 36,b 36, bi Myos ora, gavòs Bme 36. 38,b —“ Myos otis icoroioides 97,4 __tus albus, mulufloros ‚& 1a1g,b.938,a filu, Clufij Sá Myos oura,uvds ted ts4,b _ aliz (pecies sz,b. torus 1113;b. fil, Cordi 938.filu, — — ra beden: e — Jaxeus multiforus « 352,b, dende KL dof Kaon tabolani rabulani hg fpecies o — etl 35 * — — Natix Plinij nega — Maas hon 11 45,b Näteidae angulifolius 354, _Nancta 3054, MyrieayMurica.guefan 1200, 35. aurplo calyce 355,b, _Naurea Kaja T201s& 1202 — totus luzeus — Nautica — NE Mytiomor hon <137,b zb Neftarion,vsardeur — ss7,a — lon; „ zwefopvar Nes — ë eius —— 153874 E ecies 926 Moca 1 A k his zt — Natr— —— Hls ee Neen clmfalib — Myriftica nux EE Femi __359,b-75 sb. Trog — 528, — kj Da 1593,à. mas, & mon. Narciflùs gapen 368,b ‚ ctnnum 3822 Se vana 1393,b_ Narciflus Conftanrinop. 352 —— ————— Mytobalari. , AMyrobaana Narciflus incognitus … 36r,a Nep 4e 2 1396, 1397. Aétuarij,bel- —— Indicus „ aut’ — Depa _1190,a, —— 6* citrina, — ubro flore za Nepenthe,vro9ie _ 1489,a AE amazonia; em — Alber Nepeia 1356 eaten 1396,b. — —_nus, Juteus, maior; inor, Nephelion, — 48b eorum -1394,a. Hermolai __ minímus, amplo calyce,ple- —— 1064, zb Inda, Indica, Ke- __ mo flore 355,356.alboflo- Nepia — __135,b.136,a. lz,nigre 1396,b. Plie — reflexo 35 sb — — ij 1389. prunaia dia Narciffuglacifolius 34 —— —— —— veld Nereidenlâdi _ z4zfib xanthe — RENDEN, Neriadion.mesddgen _4orb hoy 156. 12242 Myttus 1210,b, 1211312612. Brabantica 1223;b. mone tana 1212,;b, ſilueſtris, ſeu acuta, agria 1166 Myfineum 478,4 Myxa iter i26z,a Myxaria, vti 1262, Ns : XT Abach 1457,b Nabca, Napca, Nabuch 118s;b. rad. 1427 — 55* 1375,4 9,4. 1422, b — — 1185,b. 264,2. Alpini 1427, a. Bel- lonij 1427,ab: 1421. Cu- eumeris fpecies 1039,b Napellus 725. * Auicenna 631,b. 726. luteus 721,b. Moyfis 717 s 728.726,a. quorumdam 426,4 Napi,vám 1105, a Napium 1056,2. 968, b Napus 10545105 $ Naralu — 1404, a Nn î : vpro Sen, vicnag hr 1570 1457, ee * 396. 353, b. Niras bulbi non leste pti ‚361,2 Narciffüs, „VAprrosos 349, 340. communis aut lacitolius 5 149,b. 1479,ab, Celtica — akera 1479,b: Cretica ES $66,a. 1480, a. Gallica, Galauica 1479,ab. Gan. gitis 1478,b. Gangitis pu= ria; Narbonenfium 1479,a. Indica 1478,ab: rasa, Ar Tralica 4394. Tab, * 1480. Liguftica 14796. J ‚ montana 567, b. _monr ‚ Monfpellienfium — 148o;a, 1156. officinarum 1478 ,b; Oreine „òpdrà 1479,b. rua ftica,rufticus 198,b, 4734 580, sB1sb. s66. 1430. Sampharitica 142 filue. ftris 866, s67,h 478;b. 1480,a. s8i,b. 14sz2,a, fpica- 1478,ab. Syriaca 1478, a. vulgaris 1478,b are 1406,b’ Narel 1404, b — Nargel 1404,b Naronica radix 386,2 Narquilly 1206 6 Narthecyia,vagSnuvia sig » 5 Natthex váp2në s18,a Naftos arundo sasùs 1483, 6. 953,2 b.… Indica » flexilis 1484,a Nafturtiaria 937,2 Nafturtiolum 93 8,2 Nafturrium rrr2,a. agrefie 938. alpioum parvum — Naſturtij horenfis 1113,4. anguttifol, arrz. — albus Conftantin.. duplex i feu multiplex, niueus, al- : Juteo longiori als: ce 352,a b. duplici calyce 353b. flavo fore, am- 357,b. fla uus Africanus duplex , & polyanthes _353;b,. lu- reus cum magno wibo 343. maximus 353,4. oblongo «pallidus, calyce _3s3,b. medioaureus _ 352,b, -fuls phureicoloris 3s2,b. to- olies, zb — nnn 207 1222,2. 156, — 12 10 efficinatum Germanica 1204,b. 1206,3 epe Viertal del b M: ie 603 oke iftus % arn M de — aliter EEE — — ba — AN, ioli Conftan=_ ed — 1082. octa⸗ uus 352,4. quariu⸗ b. E Ee 108, en Baans — 56 ne Oog __Narcifi iet bulbus_ die neenfis 3533 NEA _ vapdórazel 1478,b b_— Nil Nardum —— 188 — Nh 466,2, eed s66. alpina sert. 673. _Ni Ni inte — 937,a. aquat. minus „att alterum 938,a. Babylònicum ar 17,b. cara damire , vide C. ctifpum 11134. * hortenfe* 1I13,a. hybernum feu hiemale 1113, b · Indicum 650,a. \ Italicum 938: Jatfol. 11 mirimèm alpinum , ij: longa filiqu. u ER b, Pervanum 1488,a. ‘prae teníe 938,b. Principis Mautitij 1113,a. rufticum 1115, b. filuctire — Ae 1332,a. Canadenfe 1417,a Neris Ar B Neris/Naris, veur b in, Nefrim , Nerfin Sera= al vhn — 140, b 4D 605 Larijnfche,Griechfche „ende andere vremde N'aemen der Cruyden. Rsrurie dl e os vitis Onoclia , lana zb. _ album ‚b. apios 877. Oxyacanthus , dBukage Nt; — pie —— * pd 's 981,a * pen. ——— —* bAnb. Diofcoridis 1174,b, Galend Noche . eed 93,2. 317. 538,b. Á an- _Ononis rede 11641165. hare ran 346,b. bulbie 1176. minor ie b Nola flacftris —— — 4. aquatica lutea ſloeſtriæ minima ferum luteum minimum Oxyarceuha ze, rte nad 317. _ 1I65,a. 985,b. quorom- tenwifolium z47,b, By- Oxyoedius, bElaudgge o154,b. 27 t Girnte icie 4: Diets. dam 983,b zantinum mais Jaa, folio Cypre 1336,ab. Nomoïdes 201,4 idìs Marhioli 34.493. _Onophyllos,èrbeurr sti, b caeruleum 348,2. Cordi, fol. Sabina 1336,b «> „Norchila enden pn —— 46 uarta Onopordon i1 30.2. 1157. feu Apios 877,2. 346,b. Oxycoceon 1208,a en Nourade 1:91,b —— 4b. 9 an —* diphyllum gst,b. Hie Oxycraton 1386,a Nucipranüs 261,2 —— 138 Onopyxos, Onopyzxon, éé- ſpenicum 346,2. luteum Ozxylapathum „ jerre a Nucki pinei,vide P. — — * mule 1140 1159 347,b mais s44,be _ z003,a Nuclet vuarum 684,2 —— — * * len ni 34s‚b. Mathioli® 345,2. Oxymeli —X 1386 a Nucula 538. Indica 1408,b. —— ln Onofms Siam 983,b maximum 348,2. minus Oxymyrine , Bvmvpehm Indica fecunda 1409,2. ter- —S —— 7.2 iet ie 344sb. Narbonenfe 447,b. 1166,a.rata. agua 118,2. refiris 438. voguenuaria — ‚vide Vi eh —— ek rp — ska van ope ders. : 13902 ô mon. ‚a. FPannon, Ju- Oxypheenix 1401 — ze— —— pied tad eb md 5 team — * Pyreneium Oxyphyllon,'eBögumer &iyb „far 229,b 3* — a five Zi Openavvk,Openauck 1477,a _ 346,2. Ruellij 545,a. fpi- Oxys 1ors,b. _cormiculara N en h: eas — — — Opertruot varspapt roe 386,b caum 34î,a. — Jar. 1o1s,b, lutea gag,a. * uphar,Nenuphár. 989, nd 4 vrifolium 47,b riana 919,2 1016 Nie 1278,a. 6ó3,b. aro- Bohemica 1264. * * ‚b. rra Goicd pks Omieglln, iis Oxyfcheenos, „òEbe zere nin — er — cre — Ophio os N 130 Oxyronon, oa 1394,b. auellana 11280, a. ns 1287, * Omen: dium —XR Oxytuphyilon — —— 1a7ssb. eypreffi_— ueftrisfeptemional, — oid — — be —— rg lan — meed 1340,a. efcaria 1273,a. —8 $90, o dor » Ornithophora, vide Orchis: s0o,a. quorumdam g08,a. fagi 1:3ó3,b. Faufelvide Oleander 8381, » bevoonbesdor Ormus 1306 a. Tragi1zo4,a. — 919. — Lagi 909. F.- Heracleories 1280, a. _Oleaftellum — —F * Sr, 1079, F 1316,a 908,a.91 sb Indica 1404, b. 1417,2. in- Oleafter, Oleaftrum —— — bqtosápuaor Orobanche , berlijn 88o,b. Olmen Hier asta fana 143 1,4. —— ſcu 128836. 1216,4. — 646 E 8Sr,a. alie fpecies — efcaria 1278, longa, rsr, Germanicum # dk Opùrië 385,b. pumila 203 — —— P. Metel, Methel, aut Meiella __ 1288,b. quorumdá 12 Ophthalmica rf ati 648,2. — pbolem camelorum taiz,a. 753,2. mofchd- Oleriarbores — En Opium, mie 730,73 1. Me- or ion 293, k raad te; muftaca , feu myriftica, EAF BAR » —* Geri, meconicum ‚ Thebai- Orobax,ò 298,b pac, Pace 139,4 mina , tas, & montana 18,a ide Holo- ban sce 1377,a _ Orobelion, lw 298,b Pacal 146; ‚b Î395tb. 1594sb. odo- olltin, bla, v plus Crefeentij _ 1343.b Orobethron à 33 hais oax x⸗ä7 rata 1394 b. odorata Indie b. 1288. Opobalfamum 1378,ab Oroboutan 1459,à Paco, Pacona, Pacoayre, pᷣ . ca 159s,a. pstua 1280,a. Oleum, rato: 1287;b. 12 Opocalpafuin 1368,a Orobus, deskoe 84s,b. — a 1417,8 Petfica 1248,a b. 1257,b. abiegnum 1354, ———— — , iele obie pbyilas., al ——— mt i ta „2278. pinca 13442. pie linum rago,rasr 88,b. _1368,2 hus 870. Bellonij 846,b, Paidenoe vl Paiderotis , “nea Peruana 1398,b. Pon- nium, aut de Ben. 1 4 — pols Eni 16 — 839,b. Pannon.& * tica r28o,a. Pranellind 1389. caryïnon EH popanacum pies dos, —— Pzonia, ⸗2⸗ 198. 128032. pufgattix 1414, —— 3 ke} * — 497,b.1374,b. — —* ‚b. cafta zor,a, femina 297. Tars,e. regia 1277,b. fie cnicinum , vi — 1894 — receptus — mafcula zor. 197. pinia 13$o,a. tenvis1250,a. 1388, — — opin $10,a. $16,A.C filumicus 870,2. ne mas quorumdam 564 terreftris Perùana 1473, be gro,b. —— s16,b. Kselios 847,2. Venaus ed Be —— — * 298 velisaria 1283. vngucha UA wg bo 1428 ‚b. sen. Sagepenou sig,b Ons —— 3 tia 1389, 1590. vomica 4373. de Nimbo 14 * Syriacos $16;b Orontium pes. Gi P: * Tb 143254. vrbana auellana de Palma —— — m 494 Orpilochoro tor,b Pala —— 1275.2. 1417.4 le vfaalie — kar — — ebk Ortaqua ost Pall Palalia — ã Di Palan 1417.42 —— *5 cevdii — Copalyua 13236. tampons Oruala, O arb, eius Palacium lepotis toos‚b “Agyptia 929. alba 528, 1369,a b, ——— — — — Palea de Mecha z48r,b lutea 925. lutea minor ex variis herbis, 278 5 Ôr —— — ora 1444 929. pârua — preris ed » vt amaracin, catyi- ie teek Orukoria 1429,a —* — Rial eptemtrionaliú ga on, à aliurae „weobvepe 1185,2.6. 758, epe EEE et gen infer- — — Oryza, Oryzum, ipefe, Oo. malis s388,2. iafmininum prs Pag ber à 8z0,beGerm. 800 Arhenzi —28 Cellus 262,2. Batbaris —2 — EN —— 881,2. fcenus __ Megalinum 1389, — Ofmunda 760,2 1074, b cus, feu Dama dinum _1458,2. F ampliſſ. fol. ——— —*8 sb si 2,4 ra, Ochrum, Ochtas. ge 188 omouiben td photo (avi Olproieon, benpnder 88o,b Palmaarbot — t289,1284. EE Eet Ee Br — ris Oee _ num 18m 1303,b. - 37 e collon i 193 2 — Cypria 1 EEn um * Tatra. 141 ri oes ———— — GE pdr df: us file „max, _ Olib: 378,b. _delphinias Oftria eardin elaie 1283,b, Guineenfis 449 ln 2 g Oli 3 n Oftrutium $14,4 * Indica % mi — Taft” 378,b. ferrida, Tia. ftrya, Oftrys, à * hade je marina Theopba: 3752 ras. go4,b …_gorchis 379,b. Jaqfolia > __ 1288. 904, Hs 1303,b, tok, —— jd on 379 — La 7 À — 16. Theophrafti sz, feu — Olla B É pn à " —— — — Of, imo ———— 54,2. vide Hi Auftriaca en 7 254, — 0 um 1093, * — ride TAI a ——— Olus 969. album rorra. —— 5 word * atrum- 10912. _auteum sen ë — filueftris 1286, b. * TT 63,2.1016, — ete aen —— u 1, 412413 9 ——— Bra. x — — — — — — B dis RD palma Chet Ries ek EN F 7.b. ol je 800, , ú ; — _ alia,herba 380,2. 381,2. * — Omedyfis, &ud rónt 809,b. calamor 9j2 Oue, är, Sor ripe * belij 259,b. repens Poly- 1169,2 7 2 Ouloph 143 1286,b ED NAE ornis a Oulophyilon, 4 1405 E — AN imdb — osb. Ounedon, rid, v. Vnedo, 12865 b Omen iagnie né ‘Oura myo', teg muès 10182 — — REE 1a46b Oe 1E “Ourania, 1399,b 5 — elzon — „a When emmer. 6 nge a sien 256, 247. Omphacisstpands ie, hee ied “ said 1014, 1a83,b. 13 5 a: 8 rame je Sne flaceulen- 1091,b.1 8 ; sien fore — "gls, EET 459546 ta 101,2. atborea 175,2. tin pe Se Iychnitis 2336 Andie 5 ì 1015,b.cote 14524 sn — — Be —— Franca seb a 569de _Omphacomeli , — nel LT ketan —— —— „mâ 1485 en —— oe — ht 55 hes xima verior , noua , forum 57 rb feufilpeftie 458,b. onctis, 1016. minis p 3 F — — Blans 4941. E je hs — * — 10159 Homans tong 499,b. Pee ak 5 — * * wim, — 49. Sne ese. id — —— — SC grains,craum 448, M : 376,4 ta-1015,a. à 101. 5 EE J — tie trifolia 918, 959. waberofa 4 — — —“ 674. _Orminium hek 1013,b. Ors. : * maximum “aliorum” 878,b. z$ra. Ofminum gana «473,2 vide panaua 32 5,b. verra 3 alten & “ Orneogloflon —— 1403,6 ee, & alim fperis ——— saca (eb paar Be p rigt Ofnihogslum , ópidima ô Diofcor. 1176 ,b. Le Ee ee Oe a6,b. 258,b. 268,b 985,b 0 77 —— 348, ze otho Sne tn : —— Larijnfche;Griechfche ende andere vremde Naémen der Cruyden. — 442, a. ſclueſtris Peperi, dofdreee „ vide Piper Perroamygdala; Pettæa amyg· ¶ Philanthe: ion , @nardfo ap 539, 540. 557,4. 388.0. dal ETD * Bummiferum.496,a. Hera- 141 I44:,â. lcucon 1442,4 * ST — eleum feu ee vel. Paris herbes vide Herba. . Pepleos 1170jb Petocault js —2 Phi * sk > MMdodegerg Herculanum 494,2. 495, Parizataco 1436, Peplion, déatar 611,612. —— 1219,4. — pbyflelaa 496.459,a. Heracl. quo- Parnaſi gramen, vide Gramen, $94,b. 1oz2,b Perromatula s — ——— irib tumdam 496,a. Indotum Parococcalon , zweyzónggär Peplis,memrìs 611,b.1032,b Petromelis Fy vor — eer zi8,b. 1418,a. Ltitolium 494,2. 253,4 Peplos,feu Peplus, mires, he- Perrofelinum hed — * ans ——— $40,a. latifol. Theophualti Paronychia , sepúrugget 154, Plam „611,2 cin, feu vulgare 58, fig Phililon, ——— dsg 455. leptophylum 494,4. Iss. 662. 186sa. alline Pepo,mésr,& eius {pecies 1086. agüon 10 ipnr gebie, 74a 495,2. peregrinum 496,b. folia 155,b. altera Mara 1040, 1041; 1042, Bys —— 109 15 dd E jk * — platyphyllon 494,2. 54042. thioli 1ss,b, 88osa. alten zautinus 1042;b. cortice cie 1092, abe be pum ; S» 1216. quötumd. quotumdam 498.1063,b. ra, rutaéco folio 155,6. mali Auvantij ° 104 2, h. 1086, a. eius ſucce. — An rl recentioruin alterum 4598. sög,a. Diofcoridis & Ita- „Indicus * ro37,a. maiot 1090, ‚b. — — hi ie ares , Phyllophares Syriacum 494,2. 496,b» lorum 155,b. Hifpan. oblongus _1042,b- mali Macedonicum, Fuch — kar! k 495,4. 457,4. enilifol. 155, oderem referens_1036,b. Lobelij 1089, 1090. M re Phil wodores psanpodbre zr, 495,4. 494,4, s4r;b. Parhenis, wap frfe 41,2 1042. rubrâ pulpâ 1042,b. Columna fogo,b: M „id he leron,eiragy 106r,b Theuphraffi 495 Parthenium, zpSinap 46,2. filueftris 1043,a. Vide Me- don. quorumdam 1062, Philyca, 94m 1 189,3. Thcoe Panaz, Panax ind. 1418,4 4132. 140,b. alpinum 45,b. lo; 1086, b. 1091,b. Maccdon. phtaſti 1459,b. 1460,a oo Pancaipon, ÁyKapron 1143, b Fuchfijinodorum __ 4s,b. _Peponella 144, b. 5 Venetorum 1090, a. Mace. Philyra, gerteg 3312 Pancharis, máy sters 1473,b 41z,b. marinum 413,b. Pera paftoris 142, donicum officinarum 1086. Phitacion,pfséurr Ee Pancraium > wayne Mércurial, 1027,b Perdicium — 140 güotumdam so7,aro88,b, Phleos, pads _gsr,b.osa,b 1081,b. flore Lilij J60, b. Paſꝑale, zwazári 816,2 343,2.99 verum 1089,b. verum Co- Phlaros libarou > proròs Ears, maius & minus 342,6. Pafla pruna 1261 Perdion, wire sséja lumne 1090, “vulgare cortiex turis 1 den 5 1082,2. marinum 36o,b.. Palle vue, vide Paſſula. Perebecenuc 741,6. 13 1086,a ‚ Phlogion, pasyor ab 1082,2. Monfpell. 322,2. Paflèrina 37,ab. linarie fol. Perempfana 909, Petrozan 1371b_ Phlogmos ‚ Phlogmi, ob kes * b. quorumdam 341,4. 280.63 5,b Petfoliata, Perfoliatum 143,b. Peuimborfa 251,b. 555,4 209,210 — zb. verum Clufij 1082 Paffì uelurm erifpa, montana, napifol. Petum,Perun 740,4 _ Phlomis, Phlomides, Pigrhe , — xhiza,rárdvos file G3,a … Panicula 954, Panieum 817,b. Americ.cz= 23r,b „Balla 683,b. de Corintko 683,b. montana s9s,b. $96,a. muntula, aut men- filiquola & parua 978. 143,b, mufcofa & minima, Bupleuri folio 143, b. rubra Peuce, lid eft Pinus, mean fue Es 1344,3. Apple, agria 1 346. agria Theoph, iem 215,216 1348 phlanes. 21$,A.210,1. Columna — rul. Indic. ð fimiles ſpecies thula 526,4 apart “818,819, paluftre, aur fil. Paflum, vide Vinum. Perforara 102,2 Pencedanum , Axvxi 209,3. tio. neftre 889,5. peregrin, In- Paltellum 109,2 _Periclymenum , meesnipaor, _ SO9,b. 1j46,b. Tal. & Phlox,onk dicum aliud 819 a. nia Palbinaca ro6o,a. 1061,a. _ Periclymenos 676,2. Allo- —_ Pannon s1o,b_Phocadion … hetbaroriin aquatica 934, b. Daucus brogicum , retum , feu Peuhalis, arauSerds 1s6,b Phœniceus color Pánion 68,b. — — Galeni_ 74,2. domeltica flans — st. pon Pezicefung: 786,b. 784,b Pbeenicion Panië 795,796. cibatius, … …vulgi 1064,b. eck 6,b, pere Phace,gazà 844,2 _ Phoenicites Pe BEREN, filigineus, mie ra Apula _ro6z,b. genui- nn Ak rerum Phacoïdes,paxoerdìs _ 111,4 Phoenicobalanos „borman : lagineus , & aliz plarime na filu, 1062, 3. latifolia fructu eo, & 1 ze ——— s7ab- 845 ,a. 1283, b. 141 1. 12854 éiüsfpecies796,797. exar — Giiua 106 3, b. "laeifol. file 678. fans , quorum 81,2 Phenix, ging 1285 ,b, 1284, botis fcobe,feuZagu 1415;a. __ veftr. ro63z,b. littoralis 676,b. ſutiectum — — vende Baa,airì Tr 12862. hordeaceüs 810. Indicus, 1104,2. marina 1103,b. 678,b. Theophr. 676, b "uáTwr „epi von telmaton * Er a. heiba $63,b. ee “Cagaui di 1474,a — fatiua ro6o. fata Dio- Periploca 670,a. eius fpecies _ 930,2 m Pafiis cüculi - 919,4 fcor: lutea & atrorubens varie 670, 671. parua „Bpegnon, vér 466,b — Panis porcinus 444 1o61,a. ruſtica 1062,a. 671,2. 668, b. prior rd Phalangices 146,4 Photel Panis S.Iohannis _ 1z232,b « filueftris ro61,b. filveftr. repens 70,4. Phalangium „ ®ardylier, non dhoucas, t xaae Pannum in larice näfcens Daucoïdes Apula z062)b. _ Periplocas „mgemoxàs , Peri- Famofum, 8 ramofum aliud _ Phrigia,egize 13594 filu. latifol, 1064,b. filu plocada 670,2.676,b 493,2. Allobrogicum, & ei Phragmires arundo' Panthi » ——— a 106i,b. 1062 3. Periftercon, oregestpear 221,2. — 147. Phragmofa 258sb kee Syriaca 1065,b. tenuifo- 174,b. — rale. 318, Panus 796,b; 1301;b.1359;d Jia fatisa, lutea de rubens eius fpecies 5 ipSie 2214. 3 — 146,b. Mauhioli Phrygion, pla jg _Papa 1418; 1060, b. tenuif. filueftr, sos 22r,a. Vals 22rjb. — H4Ósb. —— Clufij _Phrynion an Papas Peruanorum «1477 a 1o61,b. vererum proptië Peritton, areera Tr 74734 147,4, Virginianum Tra- Phthirion, Seer 155 .b· Papauer 730,2. 731, 732. ‚di 1064,b. , a ioagzhb ' cantij 147,a.Tragi146,b 88s,b ; Ô agtefte 73o,b. album 730, Paftoria burfa _ 142 < Perfà : ⸗ Phalaris „ Phaleris, garages, Phrhiro&onon,, —— 74. commune 73o,b. — z15zb Perleaymgala 14375. Diek gern — — wi comnuram aut cornicula- « Paftus 82,2 Plut. & Theophr. r427,b Phallus Adr. lu „786,2 Phthiropaos , @Sjum tum , & cius fpecies 734 + Para equina 94% E) Phana nunc Gracorú been 51849, 5 : — rubrum &viola- 205,4 d _ Pharicon, gage 1492,b —— — 7 30. harnaceum Valdenfi — erraticum Patella, Plinij 2 — — 73tb, … Pateri 8 k Phafcos, páouos pta b ke — 7323 { En — páonrt , ‘um feu Hercùle —— saab. minor 819,2, tea — 1248,b. — — is 8 30,a. Lobelij s 0, b. — — dare phases, — — HNG 5 — Brafi- —* * —— — F riana 732 u — Petton,merds um 73o,b. rubr. — — mda Fe. 73 zb —— & — ⸗ As zE — 5 en En p Nen: zij. Phyieuma, góreuue — 1348, a 2, & naualis 13s,ab, tum minus, flore maicre cies 215, 216. qiorumdam Pjnus 1344, b. manfueta, fa- nigra 1352, b. radulana s6o,b. marinum : 57,à 243ya b. rabi ok 2:6,a Pfeudoftruhium 110. * b. tiua, vrbana, aur vulgatiſſi· 13sz, b. ficca, Eopà 1392 mas 166, b. minas1s8,b. Prinos, ephet 1298, b. ma 1344, b. Idaa 1546,b. Pixcoxbuith 1423, a minimum 1 bi b. monta- 1206, b. _1189,a. agria, — hd 1283, b. Glueftris, marina, montana, Placanthodes 954,b mum 157, a. Phnij ror. &y pla 1 300, b. thelys, Saus * ‚ b. _menachorum -_ humilis, & carumdem gene- Placida, Quercus 1291,a 140, a. Plinii, Plage 140,2. 1300, ⸗ zie, b za 1345. I346,1347,1348. Planta Bantanica «68, b ferpillifolium 157,b. Tragi Priouitis, eruïeie 1 148,b Pfrado-turpethum — 619,b. Alueltris dd 1 348, a. Planta exotica , feu Indica va- 859, Probatios, merbalernk 1a8,b _ Garpanicum 619, b teda 1344, b. tibulus , rij generis 1486, b. 1487. Polyhbydionh R 83 687,2 F hakia, Yeptmaa 01,4 _ ibulus1348, b. 13 * „a alsxipharmaca -1488,a. Polyides so Pion, gits „530, b Glochron ‚ Jhuben 646,2 Pionia, vide-Pzonia 298, b gtamini milis _ 1487,a. Polyïdos, morilee _ 110,4 pylon , $56,à Piper ,& eius genera imp Petri ab Ofima 1487, a. Polyneurosroaúrdlese — 24 b. ani herba „967,3 1440 „a. 1441 , 1442 ‚a, ‘fanguirem atttahens 1485,b Polyonymos, ‚ P. „wert: 1248, —— Paar bee „a ‚ &thiopicum 1443, a. Ath, fanguinem fiftens 1485 ,b. Polypodium , aroaueséd er * 1249. ia _ Marthioli 1443 „a. a fanguincos fudores ciens ,_ Indicum 1486, a. maius —_ Proïos heophr. 8R6,a Pyt p —— 1214, a. album feu Leuco- 1489, 762,a. minus 762,a Propolis, eesrout 1387, b $o,a Î 1442, 41441, a, Plana Leonis 206,2 Polyptemnum 5* Proierpinaca 156, Píychouacos 1o4,b ‚ Americanum 1442 6. Plana marina 1490, Refede —2 > —— Profopion, repoúmr at, bad zor,a Americum, feu Indicum, facie r4 zeuformis 63o,b. 758, a Profopis, we; owric 48,a _Plyllium, Hmiar, 1 55,a.Cor- aut Braga 1123, b. 1490, b, b. sen atovopotdes —— on 263.6 Profopon, eeicurw _ 731,b . di 160,asperenne,& Plnia- apum 1482 , aqucum „1490, a 96 se Proomedia , Vrazomedia num 160,2 aquaticum;>, — * aile P/ maxima424 Dek eeh med sb 1462 ” Prarmica,Ptarmice „ mrappixd 959 aquaúle vrens 959. Plamagò 147 , 148, albida, Polyftichon 808,b,809,b — 6872 RIEN 1168, a. 28, a. alie B um, CO — anguftifolia , Apula, bul- Polyuicha Cretenfium 1102 Proumnon 1181,â ein 111,26. Aufiriace ‘longu pgamidale, boa , fruricans » incana, Polyrrichum, oroade, Po» —55 — Hedera. rg rea, b — — Species in laciniata, maior , media, _lyiichon 767,2 „769, bi a 197. 196,2. alia Ptelca, erika 1310 a plluumæ ci 23, 1124, 1125. minima , minor, mOntana , ü, fo 776,4 ene Gafiorum jé 6,b Preridion, mapide, 767,4 Calecuticum 1123, b, Car paniculâ fparsâ , zie Poma, aôpa 1285,a he ib Pierineon. mp mor 758,2 ‚ Barinum 1123, b. 1443, A. ge eneruia „ zofea,ru- Pomifera, pálma 1399, b Prumeolam,prankli 1181 Pucrion flgzar 784 „ caudarum 1443, b. domee - vrek trineruia, “Pomum, Pomus _ r236,b, Prunus, Prunum „ & eius fi (per Preris, zig. 758, 2, magna, álicum 1440 , a. Guinez a s 149 , b. alpina 1237, b. Adami 1242, b, cies 1260, 12ér. Damaíce- Hryéu 760,a. nymphaa 251» b. 1443, b. Hippoe —— nt: atie amotis 7so,b. A yum nà 1261, a. myrobalanus Pieris 758, b cratis1444, a. Hifpanum lia , marina, & n= 1242, b. aureum 7so, b. 1260, a. lu, ai8r,ab Prerix, rig? 265 1123 , As Indicum , Indias tica 149, b Hieirunticum. 1446,b. Pfachi dzo,n Enix, orn 11344 “num 1123, à, Indicum Plantago aquatica 9574 Hierofolymitanum to48. Píeche, 618,a_ Ptifana , aersovden 810,2, hore Mathioli 1123. longum, Plantago Hifpanienfis 153 Indum 7so,b. mirabile 493,2 _ deacea, ex oryza , pyrine feu Macropeperi 1442 ,à. ano Peruana 1488,a. 1048, a. nanum, aut pu- 493,à 8 ro,a. 'gossb “1440, b. 1123, b. longum, 1485, milum 1237, b. ‘Nicara 981,b Pucho 147142 Monardes 2442, b. monta- Plantin exotica Melilotum 1426, b. 1237, b. Paradi 395,2 Pul c 1437,2 mum 959, 2. S92,b.s94,b. _ odorereferens 1488,b. 1467 1417, A. fpinofutn , & alia 1214.b Pulegium , Puleium Nd 6 ‚feu Zthiopicum Plaranaria 61, 4. plurima, vide Malam. N 15748 —ass. agrefte 1498, b. An- 1443, a nigrum feu „ Platanus ‚dte 0 thor 143, b 877,2.607,b _ guill. 454 ,b. anguftitol, Dopeperi 1442, 41443, ae — Pontica radix , feu Ponti S3s,b _ 4sa,b.cervinum 454. * rotundum 440, b. wdiedi 1417, b. quorumdam _ thiza, — 5*.a 318, b. pd — 444, b. Theopht. 1444, 4. Doet © — 3154. — bopulago 2, b 947,2 luteus 320, b. minor , feu tegium „feu vega * 454, aa 1440, b. viens aquatile Platycym — pa — 1308. pumili 3e Gilueftre _E35sb. 45, be 959,4 S ———— —— latifol. Libyca aut montana Pfeudobunias 3442 Poli 1401, pigerclla #66,2.1174)a , 15o2,b. 13192, Panaccs, _ 1308, 1309. gen: 1308. — td ; Pigerkis 112234. 1123,2. fun- vp, i orbis. n — Latnſche Criechſehe, Alula Oaeri 492, b Pilula Cypreffi 1340,a Pilula Quercus 1293, b Pimpilim 1441, a Pimpinella 144, b. _ Fuchfii $06 „4, miior 145, b. fan- soe 144,b. Gang,fil «maior 144, b. faxi- maior & minor so6. nola 1191, b. 145, b — 1391,a Ballan, Pinaftella E $ 10,4 Piafer, & eius genera 1346 & feqg. Canadenfis 1348,a Pinea, Ixia 1139,4 Pinea nux Peruana «1398, b Pinei nuclei , Malucani , * cathartici aut purgauui In- dici Ei Ee 398, b Pinguicula Gefneri 56,3 Pinipinichi 1376, a. eius Jac 1376 „â Pinos, Pinon, sit 813, b. vide F., Perüana, feu Pition; mrsäv 364, b. 340, 344 Pituitaria 334, b, ‚b ie, acancha, ———— i Nee, 75 2. 11384 — brite 1344, a Pityina carya 1344 4 Pityne 870, a BEE »_errvexágaray Dijon » mruay 332, b, 340, 34 vifke, ziTver Rie a “Pityrias artos Pitys, mirus, Arcadum * rvd communis Gracorum , feu Picea 1349, b‚agiia ‚1349 Piryufa, mTisga, & eius ipe- cies 608, 6og Picyufola 608, 6 Pix, mins 13<2,a, atida, fic- ca 1352. foffilis 1353,a- Gree 13 s1,b, irerata , za- Mumosa 1352,2, liquida, — 1392, b. 1317. T hs — 6 — Plinii 5 ba nn 539 — 200 b paie ag — 5 ifcacea _1282,a Pliniana, Ce 1265 — sonder — —— Plocamon er -z8o,b ei, Herba 68,a. Va le Plocimosecalamos 96203 —— —* — —8 — Pitlafphakos PED 10599b. 970,2 oe b. 13535 a 1352, b E riep Pif Alen artaaser, oleum —_ 252, Eren F zen “aib” — 63.852, b „meden — 1281 Poaz *— ene ‘Germanicum 1283 P Lipi — 853,a © Piltena, zeskra, Magonis 932 26zo,b, Germanica Piftelium — — — sl 857. jum 836, b. rubrum — * — 838, a. ) C —S Er 7 0! seh — — Beb, Abfymi 2 907 verius : 431 “campeftre, kevarie vee ras, bu 1178, td 1 Ee » ——— ogend ? — 174, b. 08,a n N ies 4 —* — 2745 b. 265,b „Theophrafti, — — Bern. Dik * lio 667,a P has 5, — 694, b r 150. b ended z428,b ) Poua "339,2 Polyamhemum ‚68, a. palu- fre, feu aquauile 930, Polycapon , Alagror 1 56,b Polyclados , arorúanadee sb Pelyclonos Torladanot 41, a Polyeides, oaveidie sos, b Polyeïdos, mavsidee 626,2 Polygala 4053, a. b, Mathioli 878, b, Valentina, 1129,b. 69, a. vera Dalefcampij byte & ius 403,2 b. 408, 409. 869,2. 573,874 Polygonatums » ovg brarcy EN $6o. 156, b, dd b. K Ss agi Polygonifolia 259, *. DIe b Polygonium Herniarie 16 Polygonoïdes 158, Polygonum, ready orer 1 sé, ab. 157, ab. fen.na 156, b. 99,b. femina femine viduá 9, b. Marcelli <7 1 ‚b. lati- Pracocia mala ende andere oremde M aemen der Cruyden. 1240,2 —S— 260, 2.489.2 Pracoculi 976,a Pleudom, 96,b Pramorfa 1764. — 11236 Prafepium * .bbeudonatcio⸗ 316.6. Prafites 357,a. albo fore 358, a. Prafium, etorer — Md 459,461. nigrum z22,b Prafoïdes 1u,b Prafon , epázw 1974, b, ce duplex 357, a. inmceis —* Ek $8,a,laufolus palli- auo Bore 357, b. plee no 2 367,b. triplici iu · phaloton 076, b bo, & alie fpecies 357, b Praffium, wedon , —— Pfeudor.árdus 1479, b. 440. 1077, a. taeidurn 122, b. femina 1479,b. odoratum, Stachys 1 25,2. Pfrudo-orchis 385. mono officinanm 119,2 byllos 383, b Prafus, medou 780,a Píeudopathes-, Juvdèmudis Pratotum donum 882,a 595, Priapea 738,b Pfeudophu $70,b Priapifcos 376,2 Pfeudorha 639,21 d sa Priapus canis S3o,a _Pfesdorhabarbarum 76, Prigaoli ltalarum 784,a _Pfeudofantalus Cretica 1459 b Prima, vide Primula 214,b. honenlis — — vetis, &c. 214, 215 Primula veris 214, b. eìus ſpe⸗ Pfeudofcheenantem 1482, b 3 + — 12 3,b.quorume dam 465 orrago Porrum, Potrus —— cum — — 1078. vitium, aut vitgi — Jerk ’ a vuige prij A poe — 2,3, marina 1032,4. = arb —— a. 611 ke, — ———— —— — —— 9762 î ozb tad a 1078, a, dlchte wetn: 1077 9 1078.feâtiuum 1076,1077, 3 ——— 10 — — — — — maior 75 , Poterion — 5 — Pale ) con 14712 Pulatilla 7 1o,b. 718,2. alpie dongarla — Et ———— EEn albo foie , „195,2, ——— 243, a. alba 195,â foliis is „ maculola ; 5, —— —— 8 Se : Sosa. 812, b mj Pfeudoctania na niuco Hore_ 1o, 2226.b 55 Punica . Pfeudocyperus 547,0. $ 124492 — 05. b. 906, i et hed e 7, ie: zor, a — a 453,4 564,b za Sed Û GE Pycnocomó, Columnz176,a. ansi î 1497,b.Diofeoridis 1 nis. en AED cantha 1176,b.1135,a Pyracat bes 5 — $o,a. Lutett Lavijnfche,Griechfohe ende andere vremde Naemeén der Cruyden. Pyrophylla, zupigumre EEEN Pyros, zrupês, wimenos melum:s 25 3,b. Pytos achne , zvpie &yra 590,2. <91, Pyrothror, eí, — s61,b Pyroton, zvesròr s61,b Pyrum, Pyrus 1esr,b. alie eius fpecies 1253, a. b. co- toneum rz4s,b, 1363, b. ceruin. & perreum 1206,b ſatiua fpinola 1253, b, fil- ueſtr. rzs2, b. volemum 1253, b. Pychonion, aaSdnsar 632,2, 738,4 Pytior, murrar 3646 Pyxacantha,zuldngnS re 1188,a. 1226,2, 676,a Pyxionos rubus 523,4 1225,b. Dn Vv: od Quabebechini Quace tak —— Quadtatotia 1:27,b Quadrifolium Phenm 898,b ie eer Quamochlit 674,b sb Quin i,Quebuli 1396,b Quella, Queií 1417,à Quercula maior 56, b, minor 6,a Quereus 1291 „a cettis 1300. culta 1291,a, exérenientum t fungofum 1291, b. heme is 129r,b. humilis 1292, a. lafolia rigr,b. lafolia Panfónica 1302, a b. mas a 782,b. marina, myrict fol, 1491,a. matina Theo- …_pbraftii4go,a.placida 129 1. pumi 1292, a. fativa 1291, a. femper virens 1291, b. filueftris1291, a. * er Ke 1291, vrbana gren, —* 14 — Queft en d er Queura 3,4 Quinque folium 161 „b. — eius 162,163 Quinqueneruia “149,2 Quinua 967,b Qwifquliem _3296,b, R. Abarbarum, vide Rha. \ Racemus 683,b.684 Radicarius fuccusSilphij 316 Radic: Ns AD b — — — alia, feu f sb. m, toeg, a. he, * dn a 10 7 —— b Radiolus-herba — Radix 6,b. ‘bueyriss6, a. cava, & eius fpecies 527, 528. cerui 503, a. — Re 495- 1137. —— 1472 a. C] — Deken: 1466, she … Drikene > 1467,a. duls Er 57,a Indica die ca — . lanaria-269,2. : onica 985, a. “Aa — aut Naronica 386,a, - naurica 397,4. Pontica 657sa. S$1,a. u rôfea £63,a. Ss. Helene 1466, b. Scythi= CR 552,2. Singeniana 397,2. 200 fquammata 881,b. tunica= > 1&1078,b. wenenis refiftens ‘ —— — victoriæ 323 4. — » vnguentaria 397 — Radulanapix « Bab 428,2 zor, be Qimbaya “1473, bf Rhodia <62, b; “xofara , Aquatieus, … feu aquatilis ‚ & einsvarie — Hjene > 231, 950 b, 700, * — — 701. aquat. Fuchfij zot. aquat.flammeus anguſti fol. 7og. aquat. Hepatice 4 931. aquat. ferratus 709,4. aquat. cichophyllos , nte- dioluteus 93 1,b.aguat, voie bilicato foliooz:, b. 704 . atuorum, feu aruêlis 700, b. Afiaticus , & eius fpeciës 206, Afar. grumofa radice, flote Aaud tubris venis dif tinéto 706, a. auricomus zoo, b. bulbofus 707, b. bulbofus leptomactophyllas 726, a. candidus Cordi & Tragi 717,b. caeruleus 84,a. Conftanunop. 704, b. Conftant. duplex. _7os, a. Creticus 7os,a. 706, a. Dalmaticus zos,a. dulcis 791, a. echinaus zoo, b. externus varij generis 702, 203. ammula 708, b. fam. aquatilis, & folio ferrato 708, b. fore albe 704, b. fore globofo , eius fpecies 704,b. SUD. gramineus, auc fol, grami- nis, & eius fpecies 704,b. grumofa. tadice 717.727: 796. grumoſa radice tertius 20 5: grumefus albus, Thal, folio. 706, b. hiemalis 704) b. genera 697, 698, 699. zo1, hortenfis luteo pleno fore’, ramoſus 699, b. Ile Ipziaus 704,b, 18,b, Uyr. ore pleno zog, a. laGeus 17,b. lätifol.zos, b. 708. orgifolius 708, b. Lufitanie cus 7043b: 705. Lufitanicus autumnalis 705. Luft. hie- malis 705. 704, b. macu- lofüs zo1,a. minimus Dio- fcor. zor,b. minimus albus * 701; b. mivimus Apulus 7o1,b. monophyllos 72 3,2. 709. montanus, & eius fpe- cies 704,70 $. montanus le= ptophyllos , afphodeli ra- ice-7o1, 4. _mulriflorus 701, a. nemorofus 717, b. nem, flore carneo multi sped 717 ‚ b. nemorolus uteus 717, b. niueus m5: oleraceus zor,a. paluftris, rotundiorë fol. zoo, zor. Pannonicus 704, a. plafita- ginis folio 709, a b. pla - typhyllos zo8,b. zos, bs polyanthemos zor.pracox, & cius fpecies 7ort,b. prae tenfis, & eius frecies 698.b. prolifer 699,2.707,b. pumie lus zog Pyrenzus albe fore 709.racemosâ radice z06,b. Beer b.tangzineus mule 43 x Conftantinop. radice zor, Diofcoridis zoo. 7o4, b. ſiluarum “pleno fore pur- purafcente & alij congenee — “res 717,b, filueftres pluri- * 700, 701. Tripoliraa — a. Tripolit. Acre ie — 706, a. tu⸗ — tubetora — ben de tuberofus fore — 2% b tube. us yanthes — did „b, — plenus 705; PS Rapa 8 S 1052,a —— 94 — Rapella 1054» Raphanis;Rhäphanie, — 1056, b. agrotera 1055, b. magna — a. — 1121 a non, Îáeeer rosé, b Barlenan Khaphanus, já- Paros 1056, b. magnus 1059, a. 1058, b. ma goës purpureus 1057, b. magnus fatiuus —_ 1057,b, stg 0 Ë 1047, b. 1058, b. — ruftica- __ Rus 1068, b. 1059. fa- tiuus 1057, b, veftris Ì 241,4. 121,4. 1058, b. filueftr. offici. _ 1osg,b. 1121, a. Theophrafti, feu Es k 5742 533.2 Rapiſtrum ross, a. amo- tum 1055, a. fore albo ross , b. monofpermum 1055, b. montanum Irio- nis folio, longis tenvibus cornibus 1119, a Rapulum, Rapuntium _247,b Rapum 1052,a. eius diuerſæ ſpecies 10 52, 105 3. diui Antonij 707, a. fuluum 1053,a. geniſtæ 1193, b. 1194, a. maius 3053, a oblongius 1042, a, orbie culatum 705,4. potci- num 54 Glueftre ros4,b. ſilueltt. non bul 1054 ,.b. teres, feu tereti oblongâque radice 105 3,2. tutbinatum 1053,2 terfz it vulgare rosa p 246, a. 247. alpinus, fpie cato fimilis 244, b. alo- pecuron , aur alopeenroï- des 247, 4 alop. orbicula- ri pane fpicâ 247, b. mie nimum, genus 247, b. moptanum , Pulmonatiz Gallorum folio, & Trache- lij Hore 250,2. montanum faxatile „ Doronici folio ‘250;a Rapunium 246, 247. alte. hortenfis, & eius % rum mogt capita- tum 247,b. maius, alope- curi comoſo fore. 247,2. ‚montanum , edn rarius Zp Rafelnil, vel Razelnil — zb — Seni , vel Rauam Sini Raved. Sini, Raued Seni 636 Raued Turcicum 636,b Razelnil 9259,b Regia, Rhegia „Pie 1130, b Regina prati / 75b Regius flos 401,402 Regulusinter herbas 216,2 Remedium pauperum 1486,b. Remenia 738,2 Remora aratrí 1165, Renes marini 1434, b — b. marina —— —— 1351. abiegna feu abietina , iAa- Tim 1351, b. 13545 b. abiegna Indica 1 373» b. “_ambrz facie 1373, b, arie da, ein „a. Carthde “-ginienfis Indica cedrina 1346, a, _Colo- <_phonia 23s1zas nea, 13s1,a. fri Âa, gpuurà 13 51,2, humie ê primiflua ‚ aút fponte fluens. dyed, Zulijpurs, menrijjure 13so;b. tdi ciufque Rhaphanelzon 1388,6 Rhaphanis, Paparik 1056,b. agria 1058,b,112 1,2. agto- tera 1059, 4. "hemeros 1056, b. filueftris 112 1,a minarum 254, b. 238, Dunenſis NPS te 298, b. faua Br. dere 288,b. Hals Gal. lorum 285, 6. Germanica Rhaphanos Theophr. 974,2 288,a. German; pomifera Khafut s26,2 289.288, Gefm.rübra 288. Rhauedſeni 639,4 Graca 288. 284. 285 a. Rhax, fl, Rhages _683,b. Grac.Plinij 288,b. Grecue 101,4 la 288, ab. 283. 284, b. Rhegia, gere en hiemalis 1017, b. 288,b, = Rheon, paar 36, Hiericuntea , Hiericuntina 4 Rhetine , jnchin, vide Reins. 1446. 1116,b. holoferica Rhetnites «nos Es 288, a._holofer. centifolia Rhizias, filtas 288, a. incarnata Iralorum — herba, 285, b. lunonis 302, b, 391, b. 288b. lacteola Plinij 288,4. Rhod! RoË fa 1243,b Jurea 285, b. lutea duplex Rhobechron, Eef z91,b 288, b. _ Mariana zieh, 288,b, Milefia 286 ,b. m Pi chaz „Iralis mofcherta Nig 6 möfceuton 284, b. pallida 288, a. pampitula 284; b, pomifera 288,2. Preneftina 285, b. Pfovincialis Gallo, Rhodia radix, podia pige — b Rhodis, fodisg s6z,b Rhedites crnos 1 8e’ ‚5 — lignum 1454 Rhedediphne 1331jb. pare uaraftica 1331,a.1 207,b rum 28s, b. pumila « Rhododendron’ , godódud eer 289,2. purpurea 288, b, ie regis <96, a. faturè rubra j Rhódornel joi 237,2 288. femper virens 287,b, —— Rhodon, fsdy 285,2 289. ferotina 288,b, file + Rhodonia, podovia 285,2 uatica 291, b. 288; b. fil Rhodora, Khodera 75,b.76. ueftr. pórrifera 288 a. fil. Gallica Plinij 94234 ueftris proprie dia 2W85,6. Rhœa ‚Pola 1243,b.750 ji fpinis 288, b. fpineo= Rhezs, porie 730,b. 733,4 la 28 s,b. Trachinia zês‚b. Rhoë coriaria — * 288, 6. verlicolot, &c, Rhoë culinatia 12 288,b. vltramarina 1017 Rhus, jès 12ar,b. allsbrse Rofa ârbor 1131,b gum 1223,a, 1222,a, al. Roftalaurus 1131,b tela 1224,2. 1222,4, cotia- — * radix ria prodifuà 1221, b. culinaca feu obfoniorum , Wed da r22r,b. herba, Plinij 1224,4. minor , Plie nij 1222,a mifolius I224, a. Monfpel it ha vnd aur Plinij myrufol. 1224. 563,2 » js @vougeuin 436, 4917, b, “ $oo,a. Bohemicum 438,2, coronarium 436, a. ferua laceum fertile- 492, b, file veftre 458 filueftre inodo= tum 438,b. verum soo. — 1208,a. 1223, b. Koſtrum ciconia , aut grais 112. 80, 2. 83, B. « porcinam Rhufeliaor „ Piom zoo. _989,b.993,2 Rhyparos aros; fur eit droes sek ezleitis — „a 485, Rs Ribefium 1172, 1173. — Rottob 12862 alba 1175,b. Arabum, aur ‚Roul “1406, b ‚ rubra 1193, b. Bellonij Rubarbarum 636.637 1173, a. frutu rûbro & — 1e nigto 117z,b: legirimz, u Ru Kd azen sin in facie planea_ mia 1486,b. monocarpos & nie 1486 ———— ga, 'E rabo foie iz. Rübia s71,b. — ‘Serapionis 1172. vulgaris 572 573: Îauis 572, b. Een — wban matina <79, b. maxima Ricinus <97,2.6,a, America «72,b, minimd 672, b. file $98,a. 1388, b. Syria- _ veflris s72,b, 575, — zh Cretica 572, b. gm, or —— — 636 ima Maria,nó Riuia ie 5 o, go A Rincus marinus, — Ru — s & —— _tinum 1103,b Ripla 967,b ben: — caninus , au Rara ils aid og Rifus Apium. 700, b. — canis 1176, b. 1163, a. lentilcina, gum 1362,a. -—_pinm 288. ceruinus. 653, be liquida 1351-1354. oleofa, Ritto, Ruto : 1134 — Idæus 1164. idzus Beuddie 1354; a. pictz Robalguz 13724 — non {pinofus 1350. pina 1351, — — herba , _Roberwana : er ofus 1164, 2. maior dt — — ab „1162, b, minor 162 b. * — 1291, b: ‘aliquot eius * petrus eer Genre bilina, veg- pecies 1292, Salficomex- -pettzusfeu(axatilis 1164, — — —— J sent, — — — ——— ra 1360,b, tereb. vi R „Trit É 79: 34 Rumex 1013, 4. 537 . ACIJUS Jarigna „ E abiegna 2348 — — 2724 — 1013, esn uus 1350 806,2 _ 1013. paluftris —— Reffa bouis rr6sa — gode. B 1013, b. Fuchfij & Reubarbarum 1-637,a Roraftrum 656,2 — dennis. 1017,2. — 841,b Rorell 746 nctuoſus 10172 Rezany, 1396,b _Rorida 775,2. maiof 775,2 _Rha, Rhabarbar sbat ——— € elko: 5* _Rufeum,’ Rufus 116 _baricum , pä 8e 637. RosLibani ueftr. — album 6s1,b. 659. Ame-— Ros folis 774;| ‚b — a ie Ruta — canina, ticanum 1473, b. capita- · maior 775,2, fularia maioris fpecies tum 639,a. falfam 77. Rof: —— — — pratia t — 5 — —— 283 , in 4 Alabandica Jens — ab } tors, b, zis b, al ba 285,b. alba _ mas, 3 Plinij 169, mon — — — 13 “639, a. erubencibus tana'166,b. muralis, feu — „Ponticum 636, ontic. — b. alpina 1331 marta — b. paläftis 639,2. Pont. qua 1332, 1207. 288,b. Cam — engen nenarum: 639. — papa 286,b. P — — 639a. —— 77- “odorata 289, 2. cânina — a. 76 6392 B 283, b. 205, b 288, b. 235 5 Rhacema 636, Bb “zorj be. nisan Rhamnus, — 288, a. — tab chien 103) 104 1184,a. albus 1 184,2. — a Batauica 288,6. E „ xiares 1184,b. cathartìcus — rubra ⁊ 88,a. ci-· eed — 1184. primus, — minifna 1 Secundus & ali fpecies 1184, Cretica 169, a. venenata, 1176, b. folutiuus 17 846. teriius Dioſcoridis & Theo⸗ phrafti Shalit Bmplea te dilplef 48%, D: — — Rucro > cena 2 … mal mina zin, de Rumi⸗ — Lap Griechfchesênde andere vremde Naemen der Cruyden. git tot s,b.ro26 1376 Sabina 1537. 1356. Agvptia VJ — baccifera 1 338 b. Le 16. fraêifera 1348 b. „aroctrulea 1438 ,b. oe aats r338,b, fte. vulgatior —rflis st b. “ 1338, b 1370,a Sacar Mambu 1384,b Saccharex — die Saccharum 1s83,b. 1384. 6. — alhaſut 1385, b. LIN pn Belle —— 6:8,b. ro, b Sach! 142,6 Sachar Aginete 1384,2 Sichat,Sacèharum 1385,b Saccola Auicenne 1448.4. maius & minus 1448,a Sacollaa,Cacollaa …_ 1448, Sacopenium $19, Sacraherba_ _1374,b.48,a hb Sacta tecta „hb Sacra verbena 5 1 so 1487, Mi Ë —— 14862. EEn a EE ami. a 19,2 Sagapenicum $19,4 gapeniferaFerula $19,a — 137: apenum . ma 51941374 b Gre Sa Ee Salignum vifeum 34 Per ante Saliuaris sé ub Saliunca 2143 134 ds dE Amer.tue 1318,a.1 Tr & B: 19,2 Catzas,b, 1324 Ceraina 1jna,b. fruêtualbo 1 zra,b. hetba rszz,a. humilis 6zo,a. 15%, —— ria⸗ 14r9,b. rjar, men de folio 132, b, r312,b. montana, aut flue- fles ryar,b. mOntana ra cemofa Tyer, b. paluftris 132356 1324. rofea 134. —* b 310,2 —— Plinij De b Samothracice , 1167,a Sampatantan tata Samperra 1108 —— Nardus hd Sampfuchum, 13 435 Diofcorid, his. — 15. alia 199, b. — 1305, b — 74t,b —— EEMS S.Helenz tadix 1466,b S.Marig carduus 1130,b S.Alberti herba 14144 5 Amonij herba, aut Antoe 2 Re 116,b.6s,a . monij tapum⸗ ‚a $. Chri * * Herba S.lacobi flos aur hetha 3 S. Toannis herba — 2 & toarst, is 154,6 S.Perti 2i4,b.9435,944- 10, S,Petiflos 414 Sanâi femen 1470,4 S.Thomzcor San&tontci femen 1470,a Sandal , Sandaluem e Sandalon 1as8, b s — 209,2 —— redden WE _1374,b. Arabum tje Gracorum — vaan Zin San 8z,b.r 6 EACS ida 4 tar ——— — Sanguineus ſrutex 122794 Sanguinus 1216,4 Sanguiforba —* er Draconis _ 1366, 1376 hecha drs — in 1 alen Za alpina did, ius bes —— 117, a. ellebotine 634, femina 631. 204 ,b, 634,2. Sarodhrodes ran —— wao. —— —— Sarxiph ipbrangon derd. so7,b. 0,4. toa — a 653. Hifpanies tud, Saffaf VSafaf 1aben. Ì —1 146 ra aranios, ewedofét — sacra Saiach, Sariech ta78,b Satureia, Saruregia em fm minus , & 55 — 38138208). Erychr. > ipv — — — zak eb, 370,b. ke feu Lentilcus 136, b Schinos atormaioos taha,a Schifte, rosa Sehlitro —* mart, b Scharnamthos, vel Schernan. due tab: , a eius folfis Jemous maridemas 1482 „ b, ‘falram ran, a zor 1454 ateam „ * 1or8, a Schtenot, gnoe 946, astra. atomaricos Schornoftropbon Scheenu author, rde: ala, a ‚onder „‚b tice, b Scilla, evinna 1080. Epimen nidia 3a7,b. tons a. Hifpo. hica ro81, a. maior 1081,a, mas & oêr, a. ee =d, aur pullla 1o8r, b, ee Aa. qeoremdan: zat, a. éo‚b hae 33 * tn — ex Guinea 8 95s,a. 8R9,b. 910,a 4. nouum 379,5. of. er 1303,b get rs Sclarea 471, ineen Sel Simi ES Wi uri —X J suna *— $70,b Scolimos , enbrigaar Pts Ld Sauchto stra TOA. 117, b 8 6 644 766, b. Sauina 1337,b t‚b ï Sita ’ s 1iog‚a 76sb Saurites, Sauris, ewweime Scolymus, enbrwpder 1134, a. 40,4 rigs, ab, —— — RE MTI, Saxifraga. <06,a. 11094, 5 —— Ch: Pinda Theophu. 115,5 “mites so8, Anglicana _ t137,a. Plânij altus tp, 499. s07,b. sop. antie Scopa regia vanen 6 quorum {og ,a. Aurea SCoparia 140,4, 1194, a. soR,b. to8. bul. _ Gemme —— bifera oa. bulbofa mon- Scope Paduanr tana sop. Cretica soy,b. Scopa C1 11364 Diofcondis 1209. ferula. Scordioïdes Sideritis t8,a Tea (07,2, "Mean zo6 Scordium , vipdver 1Bo, a, die rr heg ee Nd Den aut 185, * — * erde rd Ed pan : * ‚be ‚ be. Kog.” M feoinda nú, Belo 18o,b $11,a, Pa $07, a. ob. 18o,b Sembrace Sira. parua o7, a, Scorodon , 1068, b. tenfis 407, b. quorum 180,4. agtion 1069, to62,b, Sabaudica s08,b, 180, b, 469, ab. À 407, Cie 12 180,2 Saxifrapia Saxie L4 4 ——— oen ven 5 * —— —* FA 1062 , to’ ks J kor (PMN Secuidacn „ — dus fpeciey Brab, 8 Sedeb, Sedat Sedum , & eius Cpadies vk: Rs, 18e, — num ctroleum raEn, * Bum lexmum 184 ‚a, Aman tum s8e, b, amarum Cos — 183, h, agustike „ aqsoläm 951 ,a. arborefs cens By. Arborek, minie mum 183,2. Columelie 83 ‚a. _ Madapalarente 185, & mmint 482, b, mas hus , crenatum, mvrafoliam 185, a. medium Eg Mie Bimum 290, b, mirus 154, a. minus, ar Rr, a. ——— 65.⸗ eiët‚a. Eet and treum Bore aut * Bu. pleurt 183, a, 88. 7 um monanem 184, b, Ponlandicom :83,a; ru= brem momanum apha- boden , Columna T hb. fertaruen Bg ‚a, tererifoe — 184. anculatua J Spie vide Gladiotus Stfefun 2264 * Selene , 298, b Se’ 294 Selenion, eudvn e ‚ eer 10}, a. eisa. 180, b —— un * Selinires , Selinde «55, a, drnas 1457, 4 Selino nunc-G. ! J * vide Braffica. Selinum , ebauver ’ WE ro8g. ek ‚3 700,8. 704, —— ete. wen 3 —— pumi- ‚ b, peregrinum 1039, b, td Scorpio 97,b.1190,b. 11gr — gur 2*.4. mnof: 9, Bj, a „& minor 97. tepens fol, “1199, 1191 “vel Scötzonera „tealie. & s‚b. 410, —— 97,4. termumg6 ror 19,4 an En — Larijnfche,Griechfche ende andere — Naemen:der C ryden,” Sentèra 852 Sen i — b. canina 1176,b, 284 Ser ult, aut Se ie arune do 3, a oaf Sepiem, temporum bike” 908,4. 858, Sexifolivm 164,2. 51 5, 4 Septineruia 148; b Serapias orchis,eiufque vari fpecies 376, 377, 378: & 382 Seraioum 4 Er RETE $1g,b. 1 Serapion, — 232a. her- ba 376.2 Setcauda 1458b Setica, cux 1263, Serineada , vide Zerincada, Seriola 989,2 990,2 Seriphium , orgel 29, b. 192, 2. Diofcorid, Abrotan. — facie 431, b. femina ba schis’ „Het 985, a. 994 b. agria 985. domettica, hees 589, a. ‘domeftica fecunda 990, b. 1009, b Serpentaria 409, b. 536,4 985, a. aquauca aquat. maior & minor 932, a. maior 632: minor 529, b. 532, b Seipentina rs, 152. Mat- thioli rs1,b, minimarsz,b Serpillum, Serpyllum vulgare 444. alia fpecies 445. 447- filueftre 446, b. veriem aut veterum 2 Serratla 54, 55. maior 56, b. $$,2. Math. 179, b. 5 5,2e minor sé, a. 55, 8. 179, b. Plinij so, ab Serribfa 1609, bs — Seita, Sertula Campana 902, b Sertularia 778,4 Seruilla,Seruillum 1065,a Sefaminam eleon ** ‚1 388,b Sefamoïdes , cnot: uoeid dc 634, b. 635. 280,2. 417, 4 album, adzor 635, b. An- ticytanum 633,b. 635, b. magnùm , & eius fpecies 634, b. 635. 171,2.268, bz 631. magnum Salmantie cenfium, 635, b. 268, be 279. magnum Virginenfe 635, b. micron 995, be mie nus 635, b. paruum „feu __parua Diofcor. 995, b. parte „tum feu minus , quorum- dam 635, b. 656,2. 99,2 _ 996, a. paruum Salamanti- eum 636, a. — ma⸗ — —— Sefamum , Seſama, oúoupor 8s1,a — — 6355 b- ë 645: hei —— Sesban incum Sefeleos ) Sefeli , efopt sor,b. 502, $03> 504. — — Achiopicun utex „SOZ 3 \ ’ pien A4 FA Ye ë Silva mast filueftr. Sida Sideritis, 621. 1036,b ro22,ab.9s1, b odupi rss 127,4» 221,b. 228, b. e Achillaas alpina — ——— 760 78 Piofcoridis „ —— 469, 6. Heraclea _ aut Herculana 127,4. 121,b. 129,2. 140 ‚b: Monfpell. 128, a. montana „129,4. montana „ paruo flore nie gropurpuxeo ; capite me diocrocto 128 , a. Panhoes Rica 128,A,-ptima 127, as 72, b. quorum- 12443b. 1114. ‚„b. Robertiana 82,4. Teetdioïdes 128, a. (exca Pannon. 128, a, tertia Bz,a. teriia Columuæ 204, b. tertia Crateuæ — b. tertia Hifpanorum 138,4. Achillea 137, b. 4 128,-b. 1 a z aidvor. ‚1243, b Siger 1449,b Sigillam B. Marie 658, b be Salomonis $59,bs — 32,4 aus Plinij 35, b sd auc Sile Atticum — b Silene 268,a Siler 499. alterum pratente 499, b. Creticum soo, a. monanum 499 09000. Plinij 1228,b. soo,a. Silicia „ Silicula 858, a Silignis, anhyns rd 4 Siliguitis Siligo 793, 2.795, 796: Zie Cc mutica 794, a. Tragì 799, b. vulgi 806, b Siliqua, arborea; feu futicòfa 1232, Apypria 1234 dulcis 1233» ã. fata „vaut filueftris BOEREN A) Siligqua herbacea 834. 858 Siliqua Indica & peregrina, eiusqque fpecies varia 1433. 1434. & fegge pragtandis Dt plana , Acacie formâ 33,b siligvalkruin 1123, 4. 123%. „661. Bralaliamun 1r23,b. maius & minus 1123, b. 1124. igrâ rotundâ fliqu 1123 , ‚b. „pilofo caule 1123 b‚-quats tum Fuchlij > 1124, b.. rotundum Dalefchampij 1123, — amban —— Silphion „cfrqsr 512, b. $16. veterum ee Siluarum Primula Silybum ofrulor a 1132, be.3137, b- 1146 Simibel — 1478 „b Simila, ——— 795» 796 103. „_$03, ab; Cretieum 04 490 „…a.__ herbar RE * Mafilienfe sor, b. 499,b..montanum; odoratum. &, alie fpecies 03, 4. Sor, a. Panoonis - cum, 503, a. —— delo· 6. 504, — $19, ay ptaienie aut pell. 459, b. — soz,a Sefelis Egypriorim 1094 b 1388,b. 1107,a Sinapi , Sinepi, oi 1105,4. — egrefte * * 105, b. „2106, b. albóm 1105,a. „commune r1os, a. par uum, filiquâ afperâ 1107,2. Perfictm. 241, a, 1069, b, 1107,4. tenfe 1105, a b. 1107. fils ueſtre rros,b. 1106,b. tar $, a. 105 5,t piſmus bie — olor 635, b. 346: à — alterum 034, b. aquaticum luteum 937, b. Crateur 936, 937- cruce folio 937,4. kalorum , & 937- mioimum 937, b.non odoe Sera tina in Chefmes 1297,b } Beanie ope : 1074,b 79 jb ï Ee 8 gele olene $ — * fed Les 668,2 ee * „era > 9ég,b py; C 013942 1270,b 565, b $ 2 B nn 27-1064 Sicla, Sieula_ — 665. b Sicyonia, avavie 621,b · er 1Ô4 5, 6192-6235, b — jeu “10: Sin, Sieva 1036, b- 1045, 4. —agrios, &ypros Ger,be 2036. dà Galen: 1036, b. faiuus EN D — 2 ratum 939,4. ratum 934, b. olufatri folio 934, È — tertium 935, b. ELKEN Siracoft 1382,a na Sitzum , ofggur 687,,b Siri 145204 Sirifole 1425,D Siri igatagamber 1432, 2 Sifamum 81,4 Sifarum , oicxe⸗⸗ 106 59 b Siler roés cnaticum 1065: Lacune 1062ja. qitórum- am 1062,b Sifime Syriaca 1437 b Siſipha, vide Sizypha. Sifon, afzar 484, b. 507,4 Siffieteris ‚ Siffiepteris 146,2 Sifymbrium , Sifymbria, ‘aas cup 133, a. alterum,, ð cius fpecies 938, 2. 937. is 14, aquaticum Mathio- Solis ro$ 774, b Solis ſeculum 45,4 Solis ſponſa 89, 989, b Solfeguium „404,b, 989, b Somphos „ einuooe Sonchites, dy xians, 998, b. Sonchus , aéygef 1005, b. arborefcens , levis, afper , ſpinoſus, aut Gluglteis ‚mä tinus & alfa, gengra 1005, 1006 , montanus —— — 1006. odore O 1010 Sophera — a. Alpini Sophia herba 92 s 4 1 561: b Sorbus , Sorbüm 12 — 258. alpina 1927 a. cardamine ‚1114, aelears 1176, „b 2 1258, vaucupatia “1306 be Sifyrinchiue Sifytinchion , “126854. domcftica , auc ansvphygen, anouk) Fed s “Jegieima 1258, A — 3252. alie cius {peeies „u r258. gituêttris 38 325,4. 340, b. alictum Glu alpina” 1258, ln: 325, b. ‘cotdi 349, a _Mauhioli ' 140% * Sitsnion, orTávsov ii “ gorminalis 1257, b. 2258. triticum 93, b 1306, Sithilea , nnie Job $orgum S19,a Sitis Agy päorum Sium , quzre Sion, Sizypha, Sizipba, 1265, ab. 1264, Bellomi 1288, candie da, feu alba 1263, 1264. 1283,a; “ candida Clutij 1264,a. 1288, b, Cappa- ociæ zee 654, a. Zacynthio- Spado arundo , Ss1,b Sofandren, odio dpor 4o1,b Souéötachoë * EA 0e: he Spadiceus color a feu — ias 52, b Spagas 1351,a Sparagus 1101, * 1263,b.1288,b, Spatganium, amägy dort 950. Matthioli gs1 „a. Plage 9s1, b. 360,2 54, b Sniilax atbor …, Theópbiali “Spatcium, ——— ——— — ——— Diolcorid, — herba aut frutex 6s3yb. 654,2. afpera feu —— Teaxd 6sz,b. 654, b. Gracorum 643, b. _ hortenúis , cepaa _ 83424. læuis, aut lenis, Nei 643,2. maior 643,4. minor 644 : Smilòs , opin 1342,b Smyina , opbpra 1368,a Beeotice, Busorsxà 1368,2 Smycniòïdes „ Smyrnoides 665, a. 1092, à Smysnium , optornr Togt,a. _Apyptiacum 1092, b, Ar mani mentis , Creticum , „aur Cilicie zo92,b, Fuch- / uina 1459, 6. ex Guyäna 1486, à. hitci 1177,b. bye „ dri; . Stamnagati EPG, ſium $90 „b. ienalis 1184, infecto ria 1186, bh. In ien r18s, b. ixina za iet IIj1, A, 1146, a. mollis 1156, a. mutis zror,b, peregrina 1132, b. putgato⸗ “tia Ö14, a. falucarís 1 Bgsa. fanâa, 1175 „a. felenius 1182 b.' fepicularis 7 176. ſtolutialis 1150, ab, Vallis uIij6,a Spinacia , Spinachia 2 Spi — cheum olus — Spiniuineta Spitus i176,b. — b Spitza Speirza Théophr. 8 1485, b 1225, a piritus vini Splanchnon , mh dey ven — Splenion , —— 16,4. 676. 70, a —2 Spleneiòn 70,2. 76s,ab Splenodapanor, OA uired dreven 76s,b sphi : 8, be Spodias Theophrafti dh b —Spodium Alcxandrin. 1431 hd Auicennz , aut Arabum sh b. 1431,a Spondias Spondios — Spondylis, omepduris 4534 póndylium , — 493, Alterum 494, a. 495,4, hits “fútum Bduhini 493,b. mas abápron 1197,2, 1191,a: ‘iUs454,b-fatiuum & Giltieft, rum, 1157, b. Aur „doramdám sia. verum riacurù , pe 1199. 463, b deiettorium 1194, 6. 2 1451, b “ Diofcordeum , Gracorum Spongiola Ro ke ES Hifpanicum „ “vel Narbo- Spóngiòlz , es TOR nenfe 1194, b. ftgtex Spongos, emile EEN ‚5 1197, a. herba’, feu iunci- Spon a folis 7 “folium , & eius fpecies Spameum papauer — 1197, b. 1598, 1195. 892, Squala Tealorum __ 86sb herba „ 1198, b. S 832 „a herba , 7 fpinofum pa) b. Squilla — ro8o,a. ro82,a 4 , 1482, a phyllon + 57 ‚ b. miamijbere mum 1197,b Plinij 1 — b, {pipofum 3, b Spatha,Spathe, avá®n Sieb, 8 —— caryotatum 1285,a fij $oo,b.Galeni 10g1,b. Spatula, Iris 386, bs feeuida — sta: $15,a 394,4 Smyrrhiza 1097,2 Speculum Veneris — sr — ocoiouna, Aloë 156 Speitæa Theophrafti 1485, be Soda 8 ; kid Aid jd — ens 5 — — zb era, SO 2 tot, zij * gn: —— 95 3. odo- Boban: * — 743s 744 — 1126b. „a. frucico- 6, ééo,b. — di ‚rata s77,b. agine 8 AE b. ſilue ſtris 859, Sperma, zige “ 1308,a Sphacelus , doéwsros 465, a. * — 180, b. 468, a. oe 9, b en me soba gpu, ——— bottenſe 743, ab. hyofs _eyami lutei tol. 746,2. Ine „dieum 745, b, Je 2. Ind, “aliud , aut ſpecies 1488 be kale 7471 74 _lignofum 11 74: _ mani, „748. monocoecon. 728, ‚b. ‚ pomiferum, so, b. 752» Ela be rubrum 1126, b, 743, b. 660, b. filucitre 2 fomni — 46. 3 — fomni Maulioli s „748, a a: 48, LEET 144,b 7 A —— * a alpha. 8 montana x & ei us fpee * : pe 647, a. marina, Gaza 77 — vide ilium, Soler. Solfugium _ 1437,4 Solidago 195, 3. 1955 b. 207. . — 196, * —* Solis Hos aut Solis — — “421. Canadenfis 1476, a. _Peruwianorum ázib 2 ‘Spica 4591 Eb 5. ——— * —— El — Spe — 1776. 178,1 179, . SSA Ali A73 — 13164 Celica z, b. > Nardi, 1478, b. soie Á : PA, Spina 1 128,2. acacie 3 re „Acetofa 1175, acida 1174,b. — zeik IES „ab, tia 1179, ab. 1139. Pd Rise b, 1132sb, 1138,b, 11 F a, 1184,3. alba —S 1132, b. alba Glueftr. 1130 2. alba vera Rondeletij 1149, b. appendix 1176, a, 117 $;â. _ Arabica 1179, b. 1139 > 4. „borda 1137. burgi 1186,b _buxea 1187,b. 1197554. ceanoton 1160, a. éerualis ri8g‚a, oerui 2186,b. cet wb a Stichrias. stulme oz4,b Stach hys ,saxus 123,b.rzge 71478 ‚b. Anguillarz 440. “Diófe. 23, b. Fuchfij 123. Luſitanica 123, b. Lychnitis 123 > b. Matth. 123, b. pas luſtris 124. foecida 228, b. g4r,b — _fpuria EN Statte , saurà 1370. Gabin “1367, be — 13704 Stagonitis — 20, Stamina flotûm F al Stamnagati Cretenfium — en —— taj sagis 683 5$9s,abe —— iyela > sag s — — Sraphyle, ⸗ — Stap) — Cretenium hoi staphyfinus „ euguhie — “1063, b. fartuus „ luteus 8e “niger ro6o, ab. ſilueſt do61,b.ro6z,a Staphy Vodendrum 2Ö — 12 gs sela ‚ vide Hei 1479; b: Indica 1 8, b. mphyla, sigpure vide ramde — —— — Ste — sab 179, b. 1191, b Stiuida Stoebe „ he” —— ir 177. àl id 178, 179,2 — ek 175, Á : ex Cod. reg nj _miza 179, b. 232 Latijnfs be, Griechfchesende andere Vremde Naemen der uyden. Rorismarini s49,b, 438,b. frusicans „179,4, Gallica 179,4 inana 179. incana 1233,2 13425. quorumdam 1270,b. 1232. 1316,a, Venecorum 1 326,b, Teal. 1 zag,b. 18, 615, b. Diofcoeidis B Plmij 1170, a. Lacunw 940,b. maculofum 986, bh, Alárouandit 1j9,a.peregrica 1270,b 188, minus 188,2, feinyperi- 79 qrommdam 880, a. Sycon, emma La7tja ' Tens 138,4. sercpenaaam Sham. 44 (pinofa — vide Syce. 1836.veiud, leu id momn ſruticans 179, Theobbtaſt. Fla 1033,b 188,2 179,b. 1191, b Sy lier” einden sera Tels amat 848,3, 38 — — A 42Sylaæe mater, aur Fylugtum —* ä i 387.2 maret 576,2. so b Tiara mata 14ó4,b , — & ciasfpecies Symphoniazds, Plin, 967,b Tengua 1406,b (T44T, 442. AlRbicd 442, &. Symphaniaca 7382 _Thephonion 28. 4 >: 44042. 1479, D-iû Belgio na- _ Symphymum, ofguror 193,2. Terbaick „tro 442, aula, & alie Ipce B4l, Zet. SS1,a, 657,5. Terbêrh , Tetbith, allin … cies 428, b. 425. Creuca alum ge a. Rore luteo 619, N 5 blis ginato 441. ot 935, maculatum auc _Terdina 565 b cinarum A LRE 195- magnum, ,Tetebinthina refirfa,vera 1360. “Stolones …. 6b _Scorax 1369, b: calatta. le 196 wida & rubfa 1369, Teri 194,2.195,b. Ren ' peiræum Lobelij Ss ia, feu Str 753,3. Diofeoid LA “ suangularor adib IJ ** — 15 b. lupi 721, 725: maius 193. mais Bel. lonij 19420 petrzum, ze- 196. sb. reum Mauhioli_ zo2,b. 196,b. peitaum quorume dam 197,b. pumilum 194. pumiluox. Rotaginis facie 194,4. 979, b repens 194. : filueltre 195,2. tuberofum Srauoies cerndne 932, b. 193.b 926,2. 933,2. aniquotum Synanchice 957 933, b. aquatilis — erv — attos, — gj ilopbylios DI Ra Eg 5 oe “ Straviorice, sernanuùà 137,b —— 26,2. 2334 sctidula 296,4 fa italica 1219,b. eaulea, „Suobilites 1387, 122052 „ Strobilus, spblraag — 1135,de srt. „aur Syrinx feciproria 1344,4. Pervanus , 1398;b 1 ——— — 58 calamos „ eleryt “ Strumea ids — — toxica 36 Strumus, Sixrumum hetbã 78 Syfinrichion,vide synch: ⸗ «Sttuthia mala — 44 —* — — spé, 7 > Lina gn ri Er 9, ab. Es Tabac — $6gb. ‚ciusaliafpecies 741,b — “Tabarzeh Sacchaium 1384, ES Columnz 173, b,falfem prin — verum, * ahaca 7 d een 3 IN Taecori 14 “Suychnodendron … 1126,b Tada 33441348 “Surychtion,Scychrios, «4 Kg Tagêres — 497,4 p4b,a. cepxOs 743, Tame — — eacabos 744, b. hypnotie Tal 14136 cos,hypuodes 746, — Talisfat 23th A. 2. mianicon Theophr. Talla 128,2 * 7474 Tamalapara 1451;a Stucium 975, Tamar Tame rd s 408 Tamar: 1420, —— 1365, „ds Tamarjndi 14or,a b 21370. feplecies —— Te He — — ſpecies alic ecies 1201 mee Red — Alica, ban” a. ss ve geréus — idelt Taxus gb ; è — En er Ei Tamus é — 208,b. zo9, Tarabölos catames Lalé 289,2. 992 —— * 3 veftris 1110, auarcatt — — — bek _T343,b ade ica 1229, b, candida, 706 * b. — ofic:narú,feu lerigna1358,b. Veneta quorumdam 1353,b —— oleuta 1546 359, —— piche 1160. Indica, Théophtati 1282. 1359, b 1360, a Db. naor ‘1382,a “Termirabum 5574 Terminchina, zrpuerthan a 3 6o 5 — anos, 1386, ‘ennin:hos, vippardss 1360 Terpentaria 66,a Terra crepoli 958,b Terra meriva 1467,4 ertæ capillus 767, errz glans 877, à. acera 877,2. fine glande 875,2 Terre malam $44pa.J49,A Tere rapum 54 ue Terre vmbilicus 185, Terieltris glans 877,ä wilden 749,2. S44 > Tervaria —— 128 st » 34, uatica 3416 ———— 9— a. here maphroditicus hire cinus 377, 3 mas 378,b. — na, & mas 377,2:379. odo= 5 tärus 5 77,b.379,2. pamilio 377, b. * 377b, vale * pinus 378, b zengen, — 1 rjA Tecalul. Teuahit 127.2 Teitralix 12634 Terral, 909,4 Teuapogon, aregdger 407 —— 999,4 “Tetrorchis 379,4 Teucrio fimilis, Scutellatia 1492, b , Teucrium, sr Wet: 57. iere ——— 3 be — — * — al terum 222,b.pratenfe Vero- nice facie 53,4 — zen — Diofe, : — ab.” heopbaafti -1027,| Thäyficaen, wiggen 72 Tetionarcha 1207.b. 1331. Thlaſp Tb ——— —— oh: Speels: Bienen » Ba ——— Sandur ** — —V 184,2 Theodonien, Suda 298. b ve roes ar” 37 Therac 8539 Theriaca 566. A ‘69 Thenon $32,4 kerr Plinij 1207, b. Priedoghonòk ‚_ Smedgerw $35,a. 719,4 ; Theriorchizon Thénfton, Balfamon onb 5 Thermos, di Thefium, Soer Thlafpi, Sidon rig a. —3 andrinum: Gori 1115,b. ie fpeciee dins, t116, trg, rr8. ziós, a. ale trum a. Tirt, b, Candiz 17 17, b: Crasuz 3. zis, b. arfé,b. 10$9,b. momanum, Bure fe paftoris Fruêtu 1116, b. Naftantio fimile 1116, b, petfoliaco folio maiut 1146, b. ed. 1166. 1o59,b. quorumdam 707. oeudifoliunn Burfx pa- floris fiuâtu 1116. Sinapi fimile 1516, vm bella wm aruenfe , Iberidis folio 1417;6 848,4 fpsdion - 1154 Thlalpion, 9Adamter 111 5,ab Thora 7254727. leal. z24,b. Valdes « >26,b. 725 a ory 464,b\ me Seufunlar 749,2 ireen Sgedieabrn 1007, — — Seidel roo * soo hee —3 a Thryalls. pane 213,22 63,4 —— quotumdam Thron 3 yon, 7474, * Thryoron, —* hg, 747, Tryui had 465,b Thuid, Sta, & eius genera 1 zal. 1 Sen. I341,a Thutu cort 66 Thuris faligs He ‘Thurie manna, feu } 1 Eh ie b is higrnum 145 ‘Thuris hmpidi folium 1 * — feu Tus 1366. album, ze EEN — Tila, mas & femind Lat * Tincaria , Tinvvs , Tinus, vide ed aus, Tsmionabalum were 201,4 T iperdì Tatzer a Tiyba 94, Tirimiabim 1382.4 Tichyaratis, nSuugt ke 6o3h Tibymalus, nBiugrer Gor b. 603. * teog. &mypöa. loïdes 6o3, a. bog. ne ppus éog,a! arboitess leu arborelcens 603, b. Are ſa bozza. caryites Gos, he characas, & eius fpecies 603,2, cobios, xdilsor Go 3 comeres, Eauáms * 6O5, ie cyprefinus „ 603, b. dendronn kósib dendroïdes Creticus Gos. Femina 6o3,b. fruticolus 6o4. heliotcopius 603, b. humipinus 604,2. Mifoe Kes 603, b. limufolivs 604. fas Goz.myrfiniees 6o3,b. rayruútolius „mvrutes 603. paralius, marinus -6o3, b, peregrinus éo4, b. petzus 6o3,a. pineus Gog, a. pie tyufz fdcie, &- porrulacie folius 604, a, platyphyl· los boz, b. quofumidam 1030, b ſerratos boz, be folfequius 603, b. tenvi= folius 603 b.Tragi vozorb. tuberofus 607,a. vallaris 6oj,a Ti tor,b Togotguebit 1367,b —— — — omentum praten El Ond —* morbus 1428,a Topiaria 1128,b Tordsliùtn, Tordyliam , Tof dylioef , zords, apud 40 044, 1094,b, as ater ieuw eo —— minimum rd — 164, a. alba, feu candida —* „204,5 Tota bona 1or6,baft ‚b Totoke —— Ademolus 1430.4 Tox ca fyrinx 1483, 6 “Toxieus 953, Toxicum Kle Trabifon eurmafi 1350, Trachana 12, Trachelium, enz 146,2 rar fpecies 246, b. 247 Echij foliis 247, a. a icm, atomum , Co- maius & minus 2475 2. m, femininúm, In- op 247, b. m, Indicum , mafcalum, _ thyrfoïdes 5 mohtanum, nigrum 1566, _Trachia hedera 680,b Tragacamha , monyârsods * * hie aman „78 hd 7pba18. — * * a tora” aad Ì Gemeorf holen, 5, Trags” Ei — b „mdr 101,2, Mare “ trtib.rrd Larijnfehe Criechſbe ende andevè vremde Naemen der Cra gyden. Vinum pieatumstefinatum. v· Yragopyron, rexybmvesr 825 Tragorchis, mezyiprts 377,4: …_378;b.379,b ‘Tragoriganites 13 87,4 Tragoriganum ,… mpapelyer 461,2. alie Tpecies 461,2. 435 b. Diofcoridis 444, a. prafloïdes 18o0,b.461;b Tragosrekjppf 1C1,a.1210,a. Diofcoridis $68,a. 1480,a. quorumdam 111,2. feorpios 1480, “Tragowoph on 825,6 Tragum; 1110, a. Maiuthioli 1480, — 804, a. 101,4. vide Tra- — cerealis, aut frumenta= - ceus-Roo,a.804,a. Hietony- Tripetelon, vert 899 Triphyllon, reégumen 898,b. 859.908,2.595,a Tripodion, #emódrar. 908,2 Tripolium,rgerónu 617, b aliz fpecies 237, b: 617, 618. Monfrell 618,b Triffago ; Trixago 56, b 222,b. maior, 56,b,, minor 56,2. palúftris 180,4 Ttitico-fpeltum 801,2 Triticum 792, a b. aliz pee cies 794, 79 amyleum 759 , b. ariftis circum- uallatum 794, a. Bactria- num 822, a tractum 797,2. hexaftichon 77 a. Tralies cum 795, a. Loca, locar, aut loculate 794: 799» A. lucidum 794, 2. Mauium 793, b. —— 807, b. mu⸗ mi Tragi Soo,a Frame 13 sb Trandafylo 288 Trafi, Trafci, Trafe,Tragi 49 Trebìfon cutmaz 1330,3 Trec 1 — Trehan Tremula atbot, feu le 1308 Tremula, herba 823,4 Tribi, T hy: mbra. Tubulus , agisarar , reikane 856,2. 913,b aquaulis, feu lacuftris, budess 922. aquat. minor 923,a. foho cicercu- le 1149,b. martinus 922 a. dent Trifol. odoratum 8599. phyllacanthos 886, a. præcox, ——— 886,2 b. terx- zefiris , gepondos 886, a b. 901,2 Trica, ‘weing 80;b Fiican 1404, b Triches, Telt 776b Trichodes, vide Bulbus. Trichomanes merxougtis 769. * — aliud 769,4. 203 — ‚Plinij, Column CEM Trichophyllon , nit ver 777.6. 780,4 Tricoccos, mehrnnat, Mefpilus ———— eend buros 4 duTUNE IIA “Trifolium 898 , a,b. aceto= {um 919,2. acutum 899.2. 900, a. agrarium g1$,a bs „album gis‚-b. 2160. je n pinum angutlifol.gs 8, a, ale p pinum. minimum 918,2. s Americanum gor. aquatú- — cum 921, arborefcens 907. 255. b. afphaltheum goo. “afphalt, Fuchfij 908, a. „aureum gzo, binumino- fam goo, a. inum * ie © * * 221, a. paluſtie quorum- ———— pelta:um Cre· ticum 918, a, — & — —— tim 918. eftre 598, b. efpinofum Cret. caruleum 90, a 911, a. va 909) a Vee tn rus. *8* — 027,4 Triotchis 577 “379 909, b. vefinum. 9, rinum Berne — 795, a. fitanium , feu fera= neum 79 5, b. fpeltum Sor. temulentum 860,b. trinse= ſtre 793, h· 799 .b. yphi- num 794, a. accinum, nie gtum, auc bouinum 865,2 — Triflago „ maior & winot 56, Apula vnicaulis terraftaches 57, a. quorum- damn ö 222, Trixago paluftris quorumdam 1 * Trix 597,2 nadoet Myztha 1367,b ‘Trollius flos 704705 Truncus 6,b Trungibim,Trungibin 1382 Truníchtbin 382 b. 1383 Trychnos, móxvos 74 „a 2 mevybnor 221,4 Tryx oenou, Trog oi … 696;a rug6. 1098, a Tíinavv 1473,a Tuber terre 544,2. 790, b Tubera 789,b. ceruina 790. Serreftnia * 789,b — arbor 1264,a Tubuli ad althma 14835 Tolipa , Tulipan Turcicum 366 ; — 368. bicolor 367, a. bonbycina 366, Bononienfis 366, b, buibi= fera 567. Byzantine alten, ra 366, b, Cietica 366, b. dubia 36 5. b. medij tem tis 366,367.minor, —— nenũs 565. —— — b. polyphyllos 367,b. 366,367. Plmia 566,0 belen fen rotina ee 367, vari cius fpeci „366,36 p 750, ‚Tunas Americanum 1275,4 Tune Indorum Sont Tama lea” Famix sed ders * aut Tuphat Tan: ze, b. PEEN Valdenûs 727, 4 3 urbeeum 619,2 Tutbith 619,2. adukerinum 609, 4. a. Alexand. 604, b. “619, a cineritꝛum — an a. Alexandrina, ufiranica_ 1431,a —— Ti Tu hi — did Tynus laucus 1 — — ge nera 330,4 b Typba,Tyee, zien 295ab. aquamica ———— 79$b.3o1,b_ —— » TRM. 532,4, 33, 2 E Tyros oytalacuno⸗ Sorb V. Accatia 143. 108, b Vaccinia, Vaccinium, Hos 231,b:336,4 Vaccinia, Vaccinium, fiuctus 1205, 'b. 1206, b, Fuchlij #168,a. 1162, b. 1206,b. nigta 12035b. 1206, b. palu- ftria 1208,a.-Plinij 1219,4. 1208,a, rubra 1206,b, Vie wuuij Vaginulà 12324 Valanida 1302,4 Valdè bona - 492,4 Valentina 41,4 Valeriana 566, a. zftiua Br alpina 567, a b. annua 567, a. aunva Uuæ infulz $67,a: atueuſis 567. cam- pelſtri 567. 101 1 a. cotnu- __copioïdes 567,b. domieftie ca, hostenfis, maior, {atiua, eiusque fpecies 566. 567, 568. huctu _vmbihcato 567,b. Graca 570,b. Ind, 567.minima 5 67,2. montâ- nas67, a. peregrina 567,2. der „b.rubra 569, b. filue- ris,&c eius Ípecies 5 68,ab. filueftr. „alpina latitol. $67,a. filueft.faxanlis 567,a.fpuria $71,a.tenvif, altera, femine scabioſæ ftellato $97,b. vmbilicata s 67 „b.vmbilica= ta altera,leui & nudo femine 1 — 159, quorumdam — 1215,b. 1208,2 ld Vernix 1333,4 Veronica sz, &- alie Species $2, '$3. aflürgens , mas s1,ab. 53,4. cfeta 118,2. $3. femina 53; be fruccâns 55, a. mas lerpens $2, a. minor $3,a- minor alpina $3,a. mmima , teêta 53, b. peuza $j,à peiræa feme peruitens 555 A —— 2,b, retia 118,4. 53 derpens sx, 2: derpulikclia 53,a. ferp‚aleras 3,a.tupina EEL Verrucaria 94,95, a. 604, b. fcorpioïaes 954 « Vetripediem z21,b Vêficaria 744. « peregrina, ni- gta, aut repens 7452746 v eficula 745,4 „Vefpa Orchis 3735374 efpace 1394,b Vefparufn mel 1384,b - Veronica, Vettonica, Vertonie cum So, a. akera 262, b. alulis , aut coronaria 26 *. ſlueſtt. ſeu agteftes, & cms ſpecies 265, b. 266, 267, 268. Vgueral “1413,b Vhebafou 1492,4 bex 1313,b V Viburna rofarum 28$,b.1 225 Viburnum 1224, b; Mah. I225,a 4 Vicia8so. Africana 1435,b. Matthioli 866, b. Romana 839,b. 830, b. felamaced A= & 1872 de Pixt & Rén na, Viola 230, zjn 238, 239. ‘alba bulsels 63,2, alpina, folio diffeto — Vel lacitiiato 2 32,b, aquauilis 526. arborefcens 232, be 234,b. aflurgens Bad. au tummnalis z$r, b. biflora 2j2,b „bulbofa” 363.Byzane una duplex. 232. calathiana z5oä, 25 t,b. calaih. Pha nij, lutea 250. calida 236, canina,‘ caiulea, inodorg- EEn coloria 236, b, Damaſcena 'z39, bi: dena — taria 242, claúor, ereta, aut reêtior 232, b. Hama mea 234, b: fore muis lici 231. hiberna, aut yemalis 239, b. Hifpanie ca 843, b. laufolia 240, b, lutea 232. Mariana 243,b. Maria „ ciusque Fijecien 3 î 230, b. 231. matronalis 239, B. natronalis Fuch. — fij 237,b. montana 232, b,, montana pumila 232, bi nigra z3o,b. @dorata 134, 235, 4. paluftris 926, a egrina 240, b; Utez ts 230, b. Glueftris —— Ce 2 314. ſuttecta 234,b. trie color ‚ &'tius-alie 7 fpecies “234b.235 Violana Viorna za Vipera,herba 609,a. — Zien Ee — ka valeinella zo11,a © Pula 85o,b.iefamacea Hilpa- Viperea 4 io,a lalica 4i0,a d J— atundo 258 * —* — Clueſtris 86. a. RA ereen ScOrzones ⸗·· uula —— RIE „0.98 Varan Nigunda 7 DRA Vichattrum 866,b — Echium pen a a Varagua 14g9;b Vieiola 866,ab Virga auiea z08:103,b.11 42 Vafaucli 14562 Vctoriæ radix 32354 Virgapaftoris tert î stb F Vafilico agja Vittorialis 323, a. femina Virga tangvinea_ 1226 eb Vaticam 1481, b 323, 4. 1070, a. longa, — rise, * Väz,Vazabu 1481 b “aut maiot 1070, a. Mas "Virga tin&oris * 1 * 24 Vd 1457,2 1070, a. totunda 323,2. “Vir,inca — Vdo,Benjuy 1371 “510702 — —— vreiaa 1038 — 1167,2 Viſcaria 267,b. 168 Vehinafim stb y : — Vicum, Vifeus 1294, b. Án um 7. Venetea — eg — Mufcus 770,b — ——— „Veneris capillus, vide C. ke Vinacca 683b - 1295. ehenum 1295, be rum, vide L. peften, vide P, ‘Vimago auis KIRA 1319 AN 4 enniculum, rucilum & can- Vinca peruinca 665,a Vilnaga 1o99,ab- didum 758;a Vincetoxicum 668,a Viftacion, Brshun —— Ventilpica, gramen ya, 'b Vineus -r318,b Vifumarus 898,b —— —— minor 275 Vimeale Reuclium _ 6i1,a Vira hepatis €38,a 1162,b ‘Vingus,Vingum r194. 1475 — Viva longa 1443,b verlie 4 Vinum, olios 688,b. eiusvae Virafaluia- ’ 768,b Veratrulum „628,b - tia genera 688, b. 689. Viralba 6652 Veractum — 626,a — — ddr —7 — 182;b. 18. Anticyran um 634, b. nie acerbum 691,a. adye Vireali 6452 _grum, eius pede 15 b. „Hamon 695,4. album 688. Vitex — 12146, 4. quoe 630,631,632.nigrumadule apyites 688. aquatum. rumdam 1218,b terinum63o,b.nigrum Dioe — 692 b. aquofum 689, a. Viticella _< &s6a.ro4sa Scor, 633,b. pesegrinumnie ‚ Aulterum 651,2. Catorchie Viticula 643, b. '1163,4 gtum ézr,b — — 1387. —— 1439,b And — — — 690, b. cotum. — ge 87,b. cydonieës 13872. vis 683,2. 684. — 1409,b. deuie- — drina “é8z,b. 1206. alba” — aut mas 209, a, __ 13-694, b, aulce 688, ex 656,2. AJA a. _Chironia _ Jauus, autfemina 209,4. es 1386, Falermum «656. Gorinthiaca 684, be abh, Be e 3387. rage tek, — domeftica 684, b. * 210. bitztum 209, 6. — — 8e esus fpecit 1204, be” EN e 8. 5, _ 1206, ab. 1207: — jb 29 1386. marinum lanigea Verbalcum digitale 243,a, „ PA87,a meles 1387. men nn —* EN — * * * — ene 688, — gra 65e, a. 57524 659,2 —— — ik nodes. 685, b Taken pa — en naj OO verbale hdi, „ton, feu pauciterum 685,a. alium — — —— — — vege DN —— 6 a ſomni- A fcum, lueftre 213. 2, terum — ‘foli fab 5e Ba) 1386:6: paler gag hah. —— „fore — a. phihotion 138 tee pen Kittie _ borefcens 213, b. Math. — dass b, Ho 213, be mgeum left … mOn687. protopon 6 5 vi — is “_213,b 5 za _ 692. rehnatum 1387, a. Vince: — td Ve Verbenaca z2o,b. rhoïtes 688, hylites virrum * re 221. altera zar,b. coma 694)b. iycies 1356. teren Vieula Viola — munis ⁊22, b. feminazar, biochinum 1386,b, yino⸗ Vinci aon Viorma — wy 2218, a, Hifpanicaazs, a, um — —— 1487,b. mas 221, b. Vinum ex } — — den 222, A. odoramentis 13 * Vimaria dt — 1487, b, sedia aar. sp,a. «2387 — —— Ret⸗ 222, fupina, femina Vinum ex fructibus Zer Vimus A — 6 Vinum ex herbis; ve abrouoe ve 1510 — — — — Italica , noe Vangen ; Verd quercus able . vide Ape \ — vernacula 1310, a bs — — 184,b.185 & pag-1387,4 En b op — * Vermiculata,584,b.185,b.no= Vinum ex querſis 5 —*— c⸗b eyer 1294b ua, montana, Columnz vr apiites, ar: IS — — ms, oade Apr, — Van zee Larijnfbe, Grieehfobesende andere vremà⸗ Naemeén der Cruyden. to Fra Xanthium Ser fe,a Zalea, Param 167,a _ Zingilel ta6l, Mi —7 * —E S6sb.r pete — £ 29 zn Ker ‚5 des —— Ee p Î nt Vmbilicus In: ee hofdei 864,D: ru= Xarerà | H4eaby ze had sa ziene tg Vmbilicus märinús 191,6 — bker,b-ÂxXeleon 13 ———— —* Zi 2 * — vete ofer Me Ten Xen oren, JA ——— Hete, Mm, Holes, Vmbilicus Veneris 189,2 8 Vlie 13742 Keramde, Enpes èn 749, . Zarithea, luei 4 d * ken rig A rra 8: — ai sag Vola 608,b an kos —— „Zarnel ns K € anas * — Vericuli Trisief 796,2 —— 247 en 5 $ dee. Na biib, eiuevarle (pee (X — — ze ge z Ga Vista lans „ 4 397 ier; vtagigartos, Allóbtoe hie. a A48 Elaa’ — ca és}, rrd” * ka b amerhyftos, apiand, 322,b. Indicum 148 5,a pi * — —— er ; — 686, — 5 „kas e Pr fer fre mey be ° Ate L ea & matiea, inetticula, — * —* aaiworam F a ee Voges) —— Lebpardl na, d — — Kien bere 39ra Zea, és — * san 7 ad 26, * — —— va * ballina 94 b jha; —— Joan, —5 he br eopalli 2 Ajan " 18 kint ruigra aur cucila —* ————— oe EEE Ti be Giet Voifolium , EED inst 8 sb. Gec. shane wat E X Zeeekin fie * a Ae 8 tobge _ orb —— sssb, _aminia 695a loësrasoob. —— Vo oer ele a dS —S — — J Vaate: eK \ rsi S lobata * —— deken, Ra. en verts JÄAlns « Vniola. ‚4 EAD Zal! vx rubro, PR TEA: Xylobälramen \ 2* vws: 8 : eme z 718 * Zoophyu 1492, 8 Vomata cayà —— a _Vualupina 743,a.1353,b. 138oa. officinarum 1379,b rd zap 59e Zo iT. ——— _msab Volua Phâtli aya. 728 be lupina Saxonum P380,21362,b * 2 refter Ad 9, * Hie Volubi!is 642. — Real \ 28 —8 —R——— * Ee Sn, R * — —— Sor KAA B lbs wis — 1173; —RE 1453,D.1454,a 4 ris 1469,2 “ Zoucho Czeenfiam z00s,b Betonicæ Bus ⸗8 b. nigra tor,a. 117Ï, hs mariva —— 1453,b. —— — jn * — Zuceatuan, vide Sac aut media 648,2. za add — —B— vts q nd z8 —— er * a * \Sgborumdam. ada dn Xyloloton; tn Abi za jy Zed * —— ein Volucrum maiu: 5 aff» a 683,b.2, Xyloperalon 162,4 k b. omnitm mae Vomisoriaherba __ 666,b van — Xyloftears 677. —— 5 ps. *— St TS as 38 Volvos — Va lpt, hinena ere > fpecies / 12 —— — PA 2e 2 —* ve —— Xylum. Xylon, ·· Boo!b »Zufniëie Vppupara, Vppuparía — yen — 652, 4. — De Xyris, bveis, E 4 — — oo, E id Avabisfen Omi ack Normannetum 782, rs bi Ge N p 8 * Ene nl Va veerd Galacam BIER VE verni FAKE 2 52 — —* —— „Species ven. Vrania, cigerda > bri Vaavrli 1173, b. 1206,a. — raked — Vreeolaria, Vrceolatis * 1207, a. 1332,a ï Vve Den, Ee Behafran) "36 er ij Zupbal wai aid, sa’ * Vrina murs ©» «1018, Vuavulpis <> hels * Gel® * —— — „Vriaalis dek ulgago — 813,b — Rumi , bi Vrinaria 993-279,4 — — — 5875. — —* Ô tica. : Vrouves nunc-Grzcorum moncis Baldi, … rijen Zjos O% Pr, 7* — ratie etek 4 hes 1185 30s6sarp terr > Gatuara Aaf t ed 128sza ie 5 „Zaruba, 146, 2717, be zi ‘femina bi pb : jk, „Zacchon 14:27,b, Zezu 69,8 mat, alen, Romana, : Voolaria —* —— F nein lealica oma — 1 12 ‚aj melia — —— tek Ow e 11 geeen Cai, —J —— —* a — i217, b. Tag / „ maipt & mie, 4 - 924,b * —— 1316 a. Jra — 224. b. vrens- — 143r,a — vxertucatia 396 ri „Zigi 36 Betis 3 a, iners vd moras, Wittetadus CORE. 355 zadura, Zédhver — Zingiber, naiven| — 338 2ygis, — ado ah) id & Cu vain (reien bek earder beg fafcurh _ Zymites artos, Cuudame 756 223, labeo zel pd ___Zaffaran- 3 gn —* * —— Zytbum,Zython, — se — * Abra 157),a Zagu 09 tb 813,814,81 5.138 „Vínca, Vfnee eef „ijb / à * * * — — — an. * 7 —* "EXTRACT VAN ol PRIVILEGIE, pie IPPVS- DEN’ Valk — van Hiſpanien — diens Hertoghe vafì Borgondien, Brabandt, &c heeft toe-ghe- laeten aen. Balthafar Möfetië alleën te moghen drucken den Boeck gheintieuleert, Criyd-Booch Remberti Dodona, Midichus des Keyforlijkeen Mniefbejt, volgens f fijne luctſie cverbeteringhe evoor defen int licht ghegheeven; naevsvederom met groote forghe ouer fien ende coerbetert; verbiedende alles andere Boeckdruckers ende Boeckverkoopers den felven te druc- ken soft elders ghedruckt in defe fijne Nederlanden te verkoo- — pén, fonder het toelaten van den vootfeyden Balthafar Moretus: op. de verbeurte van de Boecken’ ende andere pene , verclaert inde opene brieven: —— tot tel, den — Oâo- | bris, M‚_DC. XLI, Ondertzechent EEn, Steenhuyfe. | AREROPATTE | A —* dat in den Cry YDT-BOECK REMBERT: DoponNar, Medi- 4 cijns van de Keyferlijcke Maicfteyt, van nienws’overfien , ziet te vinden de _ás het ghene teghen de C bri Nene Religie e een zighfins ns ús s rijdende, ende dat hy de vol. B maeckte kenniffe der Cru yden ende Vs ruchten * lerende, voelende eene vvetenfchap _— foo nootfaeckelijck in eene Ghemeymesot voedfl der menfchen tot bnlpe der kranckes Ee — ende ghequetffe „als mede oock. tot vermaeck van edele ende curienf? gheesten : foo oor- 3 deele ick dat den feloen met groot profijt van de Ghemeynte i in het licht fal moghen — f shgleoen vvorden. Actumin — den 1 Ii, M. DC. x11v, P Coens S. Theol. Licentiatus, Can.& Lib, Cenf. Antuerp.